Werke: Lfg 1 Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae [Reprint 2015 ed.] 9783110812381, 9783110151169

132 40 8MB

Ancient Greek, German Pages 96 [100] Year 1996

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Werke: Lfg 1 Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae [Reprint 2015 ed.]
 9783110812381, 9783110151169

Table of contents :
1. Athanasianische und pseudathanasianische Schriften
2. Handschriftensiglen
3. Biblische Schriften
4. Literatur
5. Generelle Abkürzungen
6. Zeichen und Abkürzungen der Textedition
a) Marginalien
b) Text
c) Textkritischer Apparat
Praefatio
1. Die handschriftliche Überlieferung
2. Die einzelnen Handschriften und Handschriftengruppen
RS-Tradition
Stemma
x-Tradition
Stemma
co-Tradition
Stemma
Gesamtstemma
3. Editionen und die der Edition Bernard de Montfaucons zugrundeliegenden Handschriften
4. Sekundär-Überlieferung
5. Zur Überlieferung der Bibelzitate
6. Zur Überlieferung der Arianerfragmente
7. Conspectus Siglorum
Text: Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae

Citation preview

Acta Conciliorum Oecumenicorum lussu atque mandato Societatis scientiarum Argentoratensis Edenda instituit Eduardus Schwartz Continuavit Johannes Straub Im Quartformat • Kartoniert Mit den drei Registerbänden liegt das monumentale Werk jetzt abgeschlossen vor. Diese Ausgabe der Akten der ökumenischen Konzile von Ephesus 431 bis Konstantinopel 553 (die Akten der Konzile von Nicäa 325 und Konstantinopel 381 sind nicht erhalten, sondern nur deren Kanones) gehört zu den Arbeitsgrundlagen eines jeden, der sich mit der Kirchengeschichte und der Geschichte der frühen Jahrhunderte beschäftigen will. Im Jahre 1914 hatte Schwartz den ersten Band vorgelegt, bis kurz vor seinem Tode, 1940, hat er daran gearbeitet und die Ausgabe tatsächlich bis auf einen Band abgeschlossen. Dessen Druckmanuskript wurde Johannes Straub übergeben, der den Band i y i 1971 vorlegte und auf dessen Initiative die Registerbände zurückgehen. Bis zum Erscheinen der Ausgabe von Schwartz war die wissenschaftliche Welt auf die Ausgabe der Konzilsakten von Mansi angewiesen, die ihrerseits Ausgaben aus dem ausgehenden 17. Jahrhundert reproduziert. Die staunenswerte Leistung von Eduard Schwartz bedeutet einen Fortschritt der Wissenschaft um 300 Jahre; es wäre sehr zu wünschen, wenn künftig nur noch nach den ACO zitiert würde. Die nachstehende Übersicht gibt einen Überblick über den Aufbau des Werkes. Tom I: Concilium Universale Ephesenum. Vol. I: Acta Graeca. Pars I: Collectio Vaticana 1-32. XXVI, 128 S. (Nachdr. d. Ausg. 1927). 1965. Pars II: Collectio Vaticana 33-80. VII, 110 S. (Nachdr. d. Ausg. 1927). 1959. Pars III: Collectio Vaticana 8 1 - 1 1 9 . V 104 S. (Nachdr. d. Ausg. 1927). 1959. < ISBN 3-11-000406-2 > Pars IV: Collectio Vaticana 120-139. XXVIII, 70 S. (Nachdr. d. Ausg. 1928). 1959. Pars V: Collectio Vaticana 140-164. V, 142 S. (Nachdr. d. Ausg. 1927). 1959. < ISBN 3-11-000408-9 > Pars VI: Collectio Vaticana 165-172. VI, 169 S. (Nachdr. d. Ausg. 1928). 1960. < ISBN 3-11-000409-7 > Pars VII: Collectio Seguierana. Collectio Atheniensis. Coll e c t i o n s minores. XI, 180 S. (Nachdr. d. Ausg. 1929). 1962. < ISBN 3-11-000414-3 > Pars VIII: Indices voluminis primi. 67 S. (Nachdr. d. Ausg. 1939). 1962. < ISBN 3-11 -000415-1 > Vol. II: Collectio Veronensis. XII, 128 S. (Nachdr. d. Ausg. 1925/1926). 1959. Vol. III: Collectionis Casinensis sive Synodici a Rustico Diacono compositi Pars I. XXI, 255 S. (Nachdr. d. Ausg. 1929). 1959. c l S B N 3-11-000411-9> Vol. IV: Collectionis Casinensis sive Synodici a Rustico Diacono compositi Pars II. XX, 270 S. (Nachdr. d. Ausg. 1922/ 1923). 1965. clSBN 3-11-000436-4> Vol. V: Collectio Palatina. XVII, 416 S. (Nachdr. d. Ausg. 1924/ 1926). 1963. c l S B N 3-11-000423-2>

Tom II: Concilium Universale Chalcedonense.

Pars III: Actiones VII-XVI. Concilii allocutio ad Marcianum. XXIV 162 S. (Nachdr. d. Ausg. 1937). 1960.

Vol. IV: Leonis Papae 1 epistularum collectiones. XXXXVII, 192 S. (Nachdr. d. Ausg. 1932). 1962. Vol. V: Collectio Sangermanensis. XXII, 167 S. (Nachdr. d. Ausg. 1936). 1962. Vol. VI: Prosopographia et Topographia actorum Chalcedonensium et encyclicorum indices. VI, 159 S. (Nachdr. d. Ausg. 1938). 1962.

Tom III: Collectio Sabbaitica contra Acephalos et Origenistas destinata. Insunt acta synodorum Constantinopolitanae et Hierosolymitanae a. 536. XVI. 269 S. (Nachdr. d. Ausg. 1940). 1965.

Tom IV: Concilium Universale Constantinopolitanum sub Iustiniano habitum. Vol. I: Concilii actiones VIII - Appendices Graecae - Indices. Hrsg. Straub, Johannes XXVI, 286 S. 1971.

Vol. II: Johannis Maxentii libelli - Collectio Codicis Novariensis X X X - Collectio codicis Parisini 1682 - Procli tom u s ad Armenios - Johannis Papae II epistula ad viros illustres. XXXII, 210 S. (Nachdr. d. Ausg. 1914). 1959. < ISBN 3-11-000413-5 > Vol. Ill: Index Generalis Tomorum I-IV. Pars I: Indices codicum et auctorum. XII, 579 S. 1974. < ISBN 3-11-004449-8 > Pars II: Index prosopographicus. Fasciculi I et II. Fasciculura I: XII, 272 S. 1982

Vol. I: Acta Graeca. Parsi: Epistularum collectiones. Actio prima. XVI, 196 S. (Nachdr. d. Ausg. 1933). 1962.

Fasciculum II: S. 273-509. 1982. Pars III: Index topographicus. XII, 320 S. 1984.

Pars II: Actio secunda. Epistularum collectio B. Actiones III-VII. XIII, 163 S. (Nachdr. d. Ausg. 1933). 1962.

Acta conciliorum oecumenicorum. Series Secunda.

P a r s i l i : Actiones VIII-XVII. 18-31. XXX, 154 S. (Nachdr. d. Ausg. 1935). 1965. ClSBN 3-11-000437-2> Vol. II: Versiones particulares.

Vol. I: Concilium Lateranense a. 649 celebratum. Hrgs. v. Riedinger, Rudolf. XXVIII, 467 S. 1984.

Pars I: Collectio Novariensis de re Eutychis. XII, 92 S. (Nachdr. d. Ausg. 1932). 1962.

Vol. II, Pars 1 : Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium. Concilii Actiones I-XI. Hrsg. v. Riedinger, Rudolf. XIII, 513 S. 1990. < ISBN 3-11-011758-4 > '

Pars II: Rerum Chalcedonensium collectio Vaticana. Cánones et Symbolum. XX, 119 S. (Nachdr. d. Ausg. 1936). 1962. < ISBN 3-11-000419-4 > Vol. III: Versio antiqua a Rustico correcta. Pars I: Epistularum ante Gesta collecta. Actio prima. XVIII, 259 S. (Nachdr. d. Ausg. 1935). 1962. Pars II: Actiones II-VI. VIII, 180 S. (Nachdr. d. Ausg. 1936). 1965. d á B N 3-11-000438-0 >

Herausgegeben von der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.

Vol. II, Pars 2: Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium. Concilii Actiones XII-XVIII. Epistulae. Indices. Hrsg. v. Riedinger, Rudolf. XXXI\; S. 514-962. 1992. < ISBN 3-11 -012935-3 > Vol. II, Pars 3: Index v e r b o r u m Graecorum quae in actis synodi Lateranensis a. 649 et in actis concilii oecumenici sexti continentur. Hrsg. v. Riedinger, Rudolf. VIII, 258 S. 1995.

ATHANASIUS WERKE E R S T E R BAND ERSTER TEIL 1 LIEFERUNG

ATHANASIUS WERKE ERSTER BAND

ERSTER TEIL

DIE D O G M A T I S C H E N

SCHRIFTEN

HERAUSGEGEBEN VON DER PATRISTISCHEN ARBEITSSTELLE BOCHUM DER NORDRHEIN-WESTFÄLISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN UNTER DER LEITUNG VON MARTIN TETZ

1.

LIEFERUNG

w DE

G

WALTER DE GRUYTER • BERLIN • NEW YORK 1996

ATHANASIUS WERKE ERSTER BAND

ERSTER TEIL

DIE D O G M A T I S C H E N

SCHRIFTEN

1. LIEFERUNG

EPISTULA AD EPISCOPOS AEGYPTI ET LIBYAE EDITION VORBEREITET

VON KARIN

METZLER

BESORGT VON DIRK UWE HANSEN UND KYRIAKOS SAVVIDIS

w DE

G

WALTER DE GRUYTER • BERLIN • NEW YOR] 1996

® Gedruckt auf säurefreiem Papier, das die U S - A N S I - N o r m über Haltbarkeit erfüllt. Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufhahme

Athanasius < Alexandrinus >: Werke / Athanasius. Hrsg. von der Patristischen Arbeitsstelle Bochum der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften unter der Leitung von Martin Tetz. - Berlin ; New York : de Gruyter. ISBN 3-11-012986-8 NE: Tetz, Martin [Hrsg.]; Athanasius < Alexandrinus > : [Sammlung] Bd. 1. Teil 1. Die dogmatischen Schriften. Lfg. 1. Epistula ad episcopus Aegypti et Libyae / Ed. vorbereitet von Karin Metzler. Besorgt von Dirk Uwe Hansen und Kyriakos Sawidis. - 1996 ISBN 3-11-015116-2 NE: Hansen, Dirk Uwe [Hrsg.]

© Copyright 1996 by Walter de Gruyter & Co., D-10785 Berlin Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. J e d e Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen Printed in G e r m a n y Druck: Arthur Collignon G m b H , Berlin Buchbinderische Verarbeitung: Lüderitz & Bauer G m b H , Berlin

Vorbemerkungen Für die Ausgabe der Werke des Athanasius wurde bereits von Robert Casey und Hans Lietzmann, in Verbindung mit der Kirchenväter-Kommission der Preußischen Akademie der Wissenschaften, auch eine kritische Edition der sog. dogmatischen Schriften geplant. Dieser Aufgabe entspricht die Zielsetzung des Editionsprojektes der Patristischen Arbeitsstelle Bochum, das ab 1973, mit bestimmten Unterbrechungen, von der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) und seit April 1984 von der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften planmäßig gefördert wurde. Zu den dogmatischen Schriften von Band I der Athanasius Werke zählen: 1. (Athanasiana) Contra gentes - De incarnatione Verbi. Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae. Orationes contra Arianos I II. Oratio contra Arianos III. Epistula ad Serapionem I; II/III; IV, 1-7; IV, 8-23. Epistula catholica. Epistula ad Adelphium. Epistula ad Epictetum. Epistula ad Maximum. In illud: Omnia mihi tradita sunt. 2. (Pseudathanasiana, besonders apollinaristischer und antiapollinaristischer Herkunft) Oratio contra Arianos IV. Quod unus sit Christus. Ad Iovianum. De incarnatione. Contra Sabellianos. De incarnatione contra Apollinarem I-II. Sermo contra omnes haereses. Refutatio hypocrisis Meletii et Eusebii. Disputatio contra Arium. Homilia de passione et cruce domini. Homilia de semente. Sermo de patientia. Homilia in Canticum canticorum. In illud: Profecti in pagum. De sabbatis et circumcisione. Testimonia e scriptura. Dankbar verwendet wurden nicht nur Opitz' grundlegende Untersuchungen der Athanasius-Überlieferung, sondern auch das noch von ihm gesammelte und seither in einigem ergänzte Handschriftenmaterial aus den Beständen der Berliner Akademie der Wissenschaften. Zusätzlich konnten von Bochumer Mitarbeitern, besonders mit Hilfe von M. Richards Verzeichnissen der Kataloge griechischer Handschriften, über 100 weitere Manuskripte nachgewiesen und, z. T. dank der Kooperation mit der Patristischen Arbeitsstelle Bonn unter der Leitung von Wilhelm Schneemelcher, in Form von Mikrofilmen und Abzügen beschafft werden; den Handschriftenabteilungen der betreffenden Bibliotheken und Institute sei auch an dieser Stelle für ihr Entgegenkommen bei der Bereitstellung der Materialien gedankt. Die mit Bonner und Bochumer Kräften begonnenen Kollationsarbeiten sind ab 1973 vor allem von Studentischen Hilfskräften durchgeführt worden, zumal von April 1976 bis Ende 1982 ausschließlich für sie die von der DFG und vorübergehend auch von der Gerda Henkel Stiftung zur Verfügung gestellten Personalmittel einzusetzen waren. Erst- und Zweitkollationen der griechischen Handschriften der athanasianischen und pseudathanasianischen dogmatischen Schriften von Band I wurden 1982 im ganzen abgeschlossen; dabei mußte die Prüfung der Handschriften, deren Abhängigkeit schon erwiesen war oder als wahrscheinlich gelten durfte, auf repräsentative Stichproben beschränkt werden. Nach Einrichtung der Patristischen Arbeitsstelle Bochum konnte dann durch Wissenschaftliche Mitarbeiter die textkritische Arbeit aufgenommen werden; in den Jahrbüchern der Düsseldorfer Akademie der Wissenschaften 1984ff. ist im einzelnen darüber berichtet. Inzwischen liegen Editionsentwürfe der meisten und umfangreichsten Schriften von Band 1,1

vi

Vorbemerkungen

vor; zu ihrer abschließenden Bearbeitung kamen Karin Metzler und Frank Simon leider nicht mehr, da sich für sie wegen befristeter Arbeitsverträge die Notwendigkeit ergab, ihre Mitarbeit aus beruflichen Gründen vorzeitig zu beenden. In Übereinstimmung mit der Patristischen Kommission wurde nunmehr der ursprüngliche Plan einer geschlossenen Präsentation von Band 1,1 zugunsten einer sukzessiven Herausgabe der dogmatischen Schriften aufgegeben und wegen der Bedarfslage vorgesehen, mit der Edition des Überlieferungskomplexes der im engeren Sinne antiarianischen Schriften (Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae. Orationes contra Arianos I-III) zu beginnen. Dirk Uwe Hansen und Kyriakos Savvidis haben nun - unter Mitarbeit des Projektleiters, der auch namentlich den historischen Apparat ergänzte - als erstes den von K. Metzler 1990 erarbeiteten Editionsentwurf zur Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae in weiterführender Revision und abschließender Korrektur mittels neuer Computer-Ausstattung auf Camera-Ready-Druckvorlage hin bearbeitet. Die Ausgabe der dogmatischen Schriften schließt sich in Methode und Anlage der Edition nach Möglichkeit der Opitzschen Ausgabe der Apologien (Athanasius Werke 11,1) an. Im Unterschied zu Opitz werden den einzelnen Schriften Praefationes beigegeben. Der historische Apparat wird bei den zumeist weniger deutlich in die Zeitgeschichte eingebundenen dogmatischen Schriften erheblich knapper gehalten, um ihn nicht mit den Anfälligkeiten dogmenhistorischer Diskussion zu belasten; im übrigen bleibt das Lexicon Athanasianum auch für diese Ausgabe ein brauchbares Hilfsmittel. Hingewiesen sei hier außerdem auf den Beitrag »Quaestiones grammaticae« in K. Metzler - F. Simon, Ariana et Athanasiana (ARWAW 83). Opladen 1991, 44ff., und auf die demnächst in den Abhandlungen der Düsseldorfer Akademie der Wissenschaften erscheinende Athanasius-Bibliographie von Christel Butterweck. Vielfältiger Dank gilt den beteiligten Gremien der DFG, der Akademien der Wissenschaften und der Gerda Henkel Stiftung, gilt dem Rektorat der Ruhr-Universität Bochum, gilt insbesondere den Mitarbeitern der Patristischen Arbeitsstelle Bochum sowie zu ihrem Teile Mitarbeitern am Lehrstuhl für Kirchengeschichte-Patristik an der Bochumer EvangelischTheologischen Fakultät, gilt in besonderem Maße dem Athanasius-Editor Wilhelm Schneemelcher, der das Projekt von Anfang an mit Rat und mancherlei Hilfe begleitet hat. Martin Tetz

Abkürzungsverzeichnisse

1. Athanasianische und pseudathanasianische Schriften

ix

2. Handschriftensiglen

xi

3. Biblische Schriften 4. Literatur 5. Generelle Abkürzungen 6. Zeichen und Abkürzungen der Textedition

xviii xix xxxi xxxii

a) Marginalien

xxxii

b) Text

xxxii

c) Textkritischer Apparat

xxxii

ix

Abkürzungsverzeichnisse

1. Athanasianische und pseudathanasianische Schriften

Abk.

Schrift

CPG

Ad Implov

Ad Imperatorem Iovianum

2253

ApConst

Apología ad Constantium

2129

ApFug

Apología de fuga sua

2122

ApSec

Apología secunda (contra Arianos)

2123

C.gent

Contra gentes

2090

De decr De inc De incApoll I-II

D e decretis Nicaenae synodi De incarnatione Verbi De incarnatione contra Apollinarem I-II

2120 2091 2231

De sabb

De sabbatis et circumcisione

2244

De sent

De sententia Dionysii

2121

De syn

De synodis Arimini in Italia et Seleuciae in Isauria

2128

De trin I-XII De virg DialMaced DialTrin I-V DialZacch Didasc

De trinitate libri I-XII De virginitate Dialogi contra Macedonianos I-II Dialogi de s. trinitate I-V Dialogus Athanasii et Zacchaei Didascalia 318 patrum Nicaenorum

C P L 105 2248 2285 2284 2301 2298

DispAr DoctrAnt

Disputatio contra Arium Doctrina ad Antiochum ducem

2250 2255

EpAdelph

Epistula ad Adelphium

2098

EpAfr

Epistula ad A f r o s

2133

EpAmun

Epistula ad Amun

2106

EpCath

Epistula catholica

2241

EpDrac EpEnc

Epistula ad Dracontium Epistula encyclica

2132 2124

EpEpict EpEpisc

Epistula ad Epictetum Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae

2095 2092

Eploh Eplov

Epistula ad Iohannem et Antiochum presb. Epistula ad Iovianum

2130 2135 2097

EpMarcell

Epistula ad Marcellinum

EpMax

Epistula ad Máximum

2100

EpMon I E p M o n II

Epistula ad monachos I Epistula ad monachos II

2108 2126

EpPall

Epistula ad Palladium

2131

EpRuf

Epistula ad Rufinianum

2107

EpSer EpSer I

Epistula ad Serapionem de morte Arii Epistula ad Serapionem I

2125 2094

EpSer II EpSer III

Epistula ad Serapionem II Epistula ad Serapionem III

2094 2094

EpSer IV,1-7

Epistula ad Serapionem I-IV, 1-7

2094

EpSer IV,8-23

Epistula ad Serapionem IV,8-23 In illud: Qui dixerit verbum

2096

EppFest

Epistulae festales

2102

EppSer I-IV,7

Epistulae ad Serapionem I-IV.7

2094

Abkürzungsverzeichnisse

X FlorAthan HistArian HmCant HmPassCruc HmSem LibTrin OmnTrad OrArian I OrArian II OrArian III OrArian IV OrrArian I-III PetArian ProfPag QuaestAl QuaestAnt RefHyp SmOmnHaer SmPat SynScript SyntMon TestScript TomAnt VitAnt

Florilegium Athanasianum G" J Historia Arianorum Homilía in Canticum canticorum Homilía de passione et cruce domini Homilía de semente Líber de trinitate et spiritu sancto In illud: Omnia mihi tradita sunt Oratio contra Arianos I Oratio contra Arianos II Oratio contra Arianos III Oratio contra Arianos IV Orationes contra Arianos I-III Petitiones Arianorum In illud: Profecti in pagum invenietis pullum alligatum Quaestiones aliae Quaestiones ad Antiochum ducem Refutatio hypocrisis Meletii et Eusebii Sermo contra omnes haereses Sermo de patientia Synopsis scripturae sacrae Syntagma ad monachos Testimonia e scriptura (De communi essentia patris et filii et spiritus sancti) Tomus ad Antiochenos Vita Antonii

2225 2127 2239 2247 224S 2233 2099 2093 2093 2093 2230 2093 2137 2246 2261 2257 2242 2251 2235 2249 2264 2240 2134 2101

Pseudathanasiana, die in CPG unter anderen Verfassern verzeichnet sind: (Ad Iov) Ap (Athanasianum) (C.Sabell) Ap (Confut) E (De inc Arian) M (De inc DV) Ap (EpAnt) M (EpLib) M (ExposFid) M (Quod u n u s ) ^

Ad Iovianum Symbolum »Athanasianum« Quicumque vult salvus esse Contra Sabellianos Confutationes quarundam propositionum (Antilogia) De incamatione et contra Arianos De incamatione dei verbi Epistula ad Antiochenos (Sermo maior de fide) Epistula ad Liberium (Contra theopaschitas) Expositio fidei Quod unus sit Christus Die hochgestellten Abkürzungen beziehen sich auf folgende Verfasser:

Ap

Apollinaris von Laodicea / Apollinarist

E

Eutherius von Tyana

M

Marcellus von Ancyra / Marcellianer

3665 2295 2243 6147 2806 3738 2803 2805 2804 3737

xi

Abkürzungsverzeichnisse

2. Handschriftensiglen A

Ambrosianus 464 (I 59 sup.)

(s. XIII-XIV)

a

Ambrosianus S34 (M 88 sup.)

B

Basiliensis gr. A III 4 (s. XIII)

b'

Gencvensis gr. 29 tom. I (jetzt 890) (s. XVI)

b2

Gcnevensis gr. 29 tom. II (jetzt 891)

b3

Gcncvcnsis gr. 29 tom. III (jetzt 892)

C

Atheniensis gr. 428 (s. X)

D

Ambrosianus 235 (D 51) (s. XVI)

d

Vaticanus gr. 401

E

Scorialensis gr. ß III 15 (s. XII)

e

Neapolitanus Burbonicus Nr. II A 17 (s. XV)

F

Laurentianus San Marco 695

f

Vaticanus gr. 1426

G

Laurentianus 4,23

g

Mediolanus (Brera)

(s. XIII)

(s. XV-XVI) (s. XVI)

(s. XIV)

(s. XIV)

(s. XVI) (s. X) AF XIV 14 (s. XV)

AM XI 47 (AG IX 37 bei Opitz) H

Laurentianus 4,20

(s. XII)

I

Vaticanus Pii II nr. 2

(s. XV)

K

Athous Vatopedi 5.6

(s. XIV)

k

Parisinus (Univ. Bibl.) T II 23

L1

Londinensis Burneianus 46 Bd. 1 (s. XII)

L"

Londinensis Burneianus 46 Bd. 2 (s. XII)

1

Vaticanus gr. 1080

M

Marcianus gr. 49 (s. XII-XIII)

m

Mosquensis 116 (s. XV)

N

Marcianus gr. 50 (369)

n

Vaticanus gr. 403

(s. XV)

(s. XVI)

(s. XV/XI-XII)

(s. XIV-XV)

(s. XV)

xii

Abkurzungsverzeichnisse

O

Scorialcnsis gr. X II 11 (371) (s. XIII)

P

Parmensis (Bibl. Palatina) gr. 10 (s. XI- XII)

p

Vaticanus gr. 1579 (s. XVI)

Q

Laurentianus Riccardianus 4 (s. XV-XVI)

R

Parisinus gr. 474

S

Parisinus Coislinianus gr. 45 (133)

s

Scorialensis gr. T I 17 (137)

T

Patmiacus A 4

t

Athous Lawra 148 (B 28)

U

Patmiacus A 3 (s . XI)

V

Vaticanus gr. 400

(s. XIV)

v

Vaticanus gr. 402

(a. 1383)

W

Athous Vatopedi 7 (s. XI-XII)

X

Genuensis 5 (s. X)

Y

Mosquensis 115

y

Athous Lawra 178 (B 58) (s. X)

Z

Vaticanus gr. 1431

z

Athous Lawra 346 ( r 106) (s. X)

44

Cantabrigiensis (Trinity College B9.7) gr.203

45

Amstelodamus gr. 12 (I A 14) (a. 1548)

46

Monacensis gr. 26

47

Cantabrigiensis (Trinity College B9.8) gr. 204 (s. XVI)

48

Vindobonensis theol. gr. 2 (s. XV)

49

Vaticanus Ottob. gr. 456

50

Oxoniensis (Th. Roe) 29 (olim 275) (a. 1410)

51

Vaticanus gr. 1492

52

Vaticanus Ottob. gr. 223

53

Matritensis (Palastbibl.) nr. 18, M. 2714

(s. XI) (s. XII)

(s. XIII)

(s. X-XI) (s. XI)

(s. XIV-XV)

(s. XI)

(s. XVI)

(a. 1548)

(s. XV)

(s. XVI) (s. XVI) (s. XVI)

Abkürzungsverzeichnisse

xiii

54

Sinaiticus 349 (1606) (s. XVI)

55

Scorìalensis gr. íi III 1 (534)

56

Londinensis Musei Britannici Harleianus 5579 (a. 1320-21)

57

Parisinus gr. 475 (s. XVI)

58

Vaticanus Ottob. gr. 128 (a. 1620)

59

Vindobonensis philos, gr. 74 (s. XVI)

60

Parisinus suppl. gr. 516 a (a. 1572)

61

Hierosolymitanus 111 (a. 1588-1591)

62

Burdigalensis gr. 2368 (s. XVI)

63

Berolinensis gr. (Phillipps) 1498 (94) (s. XVI)

64

Matritensis (Archiv. hist, nat.) nr. 164,1 (Ms. 4791: 23)

65

Matritensis (Palastbibl.) nr. 1, M.2712

66

Parisinus gr. 951 (Colbert. 4956)

67

Vaticanus Barberinus gr. 360 (III 79) (s. XV)

68

Parisinus Coisl. gr. 299

69

Parisinus gr. 2496

70

Matritensis gr. 4592

71

Parisinus gr. 1327 (a. 1562)

72

Parisinus gr. 859 (s. XVI)

73

Aleppo (Bibliothèque de 1' évêché) 15 (a. 1143)

74

Oxoniensis Holkhamicus gr. 28 (olim 51) (s. XIV-XV)

75

Vaticanus gr. 1655 (s. XVI)

76

Marcianus gr. 502 (804) (s. XIII-XIV)

77

Vaticanus Ottob. gr. 360 (s. XVI)

78

Genuensis 27

79

Athous Iviron 697

80

Athous Panteleimon 552

81

Vaticanus gr. 830

(s. XVI)

(s. XVI)

(s. XVI)

(s. XI)

(s. XVI) (a. 1547)

(s. XI) (s. XVI) (s. XVI)

(a. 1446-47)

(s. XVI)

Abkürzungsverzeichnisse

xiv 82 83

Vaticanus Reg. gr. 17 (s. XVII) Parisinus gr. 1225 (s. XVI)

84

Musei Britannici Royal 16 DVIII

85

Vaticanus gr. 1664 (s. XVI)

86



87

Vallicellianus 74 (E 55)

88

Angelicus 45 (B3.9) (s. XIV-XV)

89

Athous Dionysiou 175 (s. XIII)

90

Constantinopolitanus 773

91

Vindobonensis theol. gr. 190 (s. XIV-XV)

92

Oxoniensis gr. mise. Ms. Anct. F. 4.5 (104)

93

Vallicellianus 30 (C 4) (s. XIV)

94

Kopenhagen e don. var. 12c (s. XV)

95

Athous Vatopedi 594 (s. XI)

96

Vindobonensis theol. gr. 40 (s. XIII)

97

Hierosolymitanus II 366

98

Monacensis gr. 186 (s. XV)

99

Athous Lawra 149 (B 29) (s. XII)

100

Athous Iviron 388 (s. XVI)

101

Monacensis gr. 121 (s. XVI)

102

Monacensis gr. 207

103

Vaticanus gr. 585

104

Vaticanus gr. 594 (s. XI)

105

Athous Iviron 751

106

Hierosolymitanus II 1 (s. X)

107

Parisinus gr. 1173 (s. XI)

108

Messina 12 (i ) (s. XIV)

109

Vaticanus Ottob. gr. 14 (s. X)

(s. XVI)

(s. XIII-XIV)

(s. XV)

(s. XIII)

(s. XV) (s. XV)

(s. XVII)

(s. XVI)

Abkùrzungsverzeichnisse 110

Vaticanus gr. 756

111

Nikosia 19 (BI|}XIO0T|KT| TTV; Apxiexicncoxfi«; Kvxpou)

112

Bodleianus MS Holkham gr. 30 (olim 54)

113

Parisinus gr. 854

114

Musei Britannici Harleianus 5643

115

xv

(s. XI)

(s. XVI)

(s. XIII) (s. XVI-XVII)



116

Hicrosolymitanus I 57

(a. 1182)

117

Oxoniensis Laud. gr. 26

118

Andros 64 (16;26)

119

Vaticanus Ottob. gr. 127

120

Caroliruhensis gr. 393

121

Mutinensis gr. 136 (II E 3)

122

Vaticanus gr. 1502

123

Vaticanus gr. 507

(a. 1344)

124

Vaticanus gr. 508

(s. XIV-XV)

125

Vaticanus gr. 505

(a. 1520)

126

Vaticanus gr. 504

(a. 1105)

127

Vaticanus Palatinus gr. 416

128

Vindobonensis theol. gr. 307

129

Genevensis gr. 30

130

Alexandrinus 248 (279)

131

Athous Vatopedi 236

132

Parisinus gr. 1258

(s. XVI)

133

Parisinus gr. 1301

(s. XIII)

134

Vaticanus Ottob. gr. 446

(s. XV)

135

Vaticanus Ottob. gr. 60

(s. XVII)

136

Monacensis gr. 257

137

Angelicus gr. 120 (T.1.8)

(a. 1584)

(s. XVI) (s. XVII) (s. XV) (s. XVI)

(s. XI-XII)

(a. 1576) (s. XIV)

(s. XI) (s. ?)

(s. XI)

(s. XVI) (s. XII)

(s. X)

xvi

Abkürzungsverzeichnisse

138

Vaticanus Palatinus gr. 76 (s. XV)

139

Monacensis gr. 363 (s. XII)

140

Vindobonensis theol. gr. 109 (s. XI)

141

Monacensis gr. 290

142

Athous Dochariou 78 (a. 1322)

143

Athous Vatopedi 162 (s. XIV)

144

Atheniensis 370 (s. XVI)

145

Parisinus Coisl. suppl. gr. 168 (s. XV)

146

Scorialensis gr. ¥ II 10 (445) (a. 1567)

147

Vaticanus Ottob. gr. 384 (s. XVI)

148

Vaticanus Reg. et Pii II gr. 45 (s. XVI)

149

Monacensis gr. 58 (s. XVI)

150

Hierosolymitanus III 27

151

Mutinensis gr. 160 (E III 7) (s. XV)

152

Laurentianus plut. 6,12

153

Constantinopolitanus 522 (s. XVII)

154

Angelicus gr. 30 (C.3.16)

155

Scorialensis g r . ¥ II 13 (448) (s. XVI)

156

Scorialensis gr.4» II 6 (441)

157

Vindobonensis hist. gr. 67 (s. XIII)

158

Athous Iviron 381

159

Vaticanus gr. 1501 (s. X-XI)

160

Parisinus gr. 3067

(s. XVI)

161

Athous Iviron 558

(s. XIV)

162

Leningradensis nr. 75 (s. ?)

163

Parisinus suppl. gr. 1300 (s. XIII-XIV)

164

Vaticanus gr. 1749 (s. XV)

165

Vaticanus gr. 1823 (s. XIV)

(s. XVI-XVII)

(a. 1559)

(s. XIV)

(s. XIV)

(s. XVI)

(s. XV)

Abkürzungsverzeichnisse

166

Vaticanus gr. 1890

(s. XVI)

167

Vaticanus gr. 1902

(s. XVI)

168

Vaticanus gr, 1918

(s. XVI)

169

Vaticanus gr. 1879

170

Hierosolymitanus II 273

(s. ?)

171

Hierosolymitanus II 322

(a. 1703)

172

Cantabrigiensis gr. 1397 (O 8.22)

173

Parisinus gr. 2600

(s. XV)

174

Parisinus gr. 3032

(s. XI)

175

Parisinus Coisl. suppl. gr. 798

176

Vossianus misc. no. 4

177

Vaticanus gr. 1455

180

Laurentianus Conv. Soppressi 603

181

Laurentianus 4,12

182

Taurinensis B.I.15 (olim c.III.27)

183

Taurinensis B.IV.22 ( o l i m b . I I I . i l )

184

Vaticanus gr. 2220

(a. 1304-5)

185

Vaticanus gr. 2224

(s. XIV)

186

Olympiotyssas 65

187

Matritensis gr. 4807 (olim O 82; 255 d. A.)

188

Matritensis gr. 4672 (olim O 9; 122 d. A.)

189

Cantabrigiensis (Trinity College B.9.5) gr. 201

190

Cadurcensis gr. 81 A

191

Ebroicensis gr. 6

192

Rhenotraiectinus gr. 7 (3)

xvii

(s. XIV)

(s. XVII)

(s. XVII)

(a. 1716)

(a. 1277) (s. XVI)

(s. XV) (s. XVII) (s. XIV)

(s. XV)

(s. XVI)

(a. 1524) (a. 1580-90)

(ca. a. 1580) (ca. a. 1550) (s. XVI)

xviii

Abkürzungsverzeichnisse

3. Biblische Schriften

Gn

Genesis

So

Sophonias

Ex

Exodus

Aggaeus

Lv

Leviticus

Agg Za

Nm

Numeri

Mal

Malachias

Dt

Deuteronomium

Is

Isaias

Jos

Iosue

Jr

Ieremias

Jdc

Iudicum

Bar

Baruch

Rt

Ruth

Lam

T h r e n i seu Lamentationes

IRg 2Rg

R e g n o r u m I (Samuelis I)

EpJr

Epistulae Ieremiae

R e g n o r u m II (Samuelis II)

Ez

Ezechiel

3Rg 4Rg lPar

Regnorum III

Susanna

R e g n o r u m IV

Sus Dn

Paralipomenon I

Bel-et-Dr

Bei et D r a c o

2Par

Paralipomenon II Ev. sec. Matthaeum

Zacharias

Daniel

lEsr

Esdrae I (über apocryphus)

Mt

2Esr

Esdrae II (Ezra, Nehemia)

Mc

Ev. sec. M a r c u m

Est

Lc

E v . sec. Lucam

Jdt

Esther Iudith

Jo

Ev. sec. Ioannem

Tb

Tob it

Act

Actus Apostolorum Ad R o m a n o s

lMcc

Machabaeorum I

Rm

2Mcc

M a c h a b a e o r u m II

lCor

Ad Corinthios I

3Mcc 4Mcc

M a c h a b a e o r u m III

2Cor

Ad Corinthios II

M a c h a b a e o r u m IV

Gal

Ad Galatas

Ps

Psalmi

Eph

Ad Ephesios

Od

Odae

Phil

Ad Philippenses

Prv

Proverbia

Col

Ad Colossenses

Eccl

Ecclesiastes

ITh

Ad Thessalonicenses I

Ct

Canticum

2Th

Ad Thessalonicenses II

Jb

lob

lTm

Ad Timotheum I

Sap

Sapientia

2Tm

Ad Timotheum II

SirP

Siracides Prooemium

Tt

Ad Titum

Sir

Siracides

Phlm

Ad Philemonem

PsSal

Psalmi Salomonis

Hbr

Ad H e b r a e o s

Os

Osee

Jac

Epistula Iacobi

Am

Amos

IPt

Epistula Petri I

Mi

Michaeas

2Pt

Epistula Petri II

J1

Ioel

lJo

Epistula Ioannis I

Abd

Abdias

2Jo

Epistula Ioannis II

Jon

Ionas

3Jo

Na

Nahum

Jud

Hab

Habacuc

Ape

Epistula Ioannis III Epistula Iudae Apocalypsis Ioannis

Abkürzungsverzeichnisse

xix

4. Literatur ABAW.PH

Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Abteilung. München

Abramowski, Arianerrede

Abramowski, Luise, Die dritte Arianerrede des Athanasius. Eusebianer und Arianer und das westliche Serdicense: ZKG 102, 1991, 389-413

ACO

Acta conciliorum oecumenicorum. Berlin u. a.

AGWG.PH

Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Philosophisch-historische Klasse. Göttingen u.a.

AKG Andrés, Catalogo

Arbeiten zur Kirchengeschichte. Berlin u.a. Andrés, Gregorio, de. Catalogo de los Códices Griegos de la Biblioteca Nacional. Madrid 1987

Andrés, Catalogo n , m

Andrés, Gregorio, de, Catalogo de los Códices Griegos de la Real Biblioteca de el Escorial, Tomo II: Madrid 1965; Tomo ID: Madrid 1967

Andrés. La colección

Andrés, Gregorio, de. La colección de códices griegos de Diego de Covarrubias, obispo de Segovia: BRAH 163, 1968, 229-242

ANRWAW

Abhandlungen der Nordrhein-Westfalischen Akademie der Wissenschaften

APAW.PH

Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Berlin

ARWAW

Abhandlungen der Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften. Opladen

AthBibl

Athanasius von Alexandrien: Bibliographie. Redigiert von Butterweck, Christel (ANRWAW). Opladen

AthWI

Athanasius Werke, hg. im Auftrage der Patristischen Kommission der Nordrhein-Westfalischen Akademie der Wissenschaften von der Patristischen Arbeitsstelle Bochum. Bd. I: Die dogmatischen Schriften (1,1 Schriften des Athanasius; 1,2 Pseudathanasianische Schriften). Berlin

AthW n , l

Athanasius Werke, hg. im Auftrage der Kirchenväter-Kommission der Preußischen Akademie der Wissenschaften von Hans-Georg Opitz. Bd. 0,1: Die Apologien. Berlin 1935ff.

AthWn,lR"

Ab Bd. 11,1, 281 werden die von Opitz herrührenden Revisionsbogen herangezogen.

AthW m,l

Athanasius Werke, hg. im Auftrage der Kirchenväter-Kommission der Preußischen Akademie der Wissenschaften von Hans-Georg Opitz. Bd. m , l : Urkunden zur Geschichte des arianischen Streites 318-328. Berlin 1934f.

AuC

Antike und Christentum. Münster

Aug.

Augustinianum. Periodicum Augustiniani. Roma

Bardenhewer, Geschichte

Bardenhewer. Otto, Geschichte der Altkirchlichen Literatur. Freiburg 1923ff.

Bardy, Paul de Samosate

Bardy, Gustave, Paul de Samosate. Étude historique. Louvain 21929

quadrimestre

collegii

internationale

XX

Abkürzungsverzeichnisse

Bardy, Recherches

Bardy, Gustave, Recherches sur Saint Lucien d'Antioche et son école. Paris 1936

B a m e s , Athanasius

Barnes, Timothy D., Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire. Cambridge Mass.. London 1993

Bartelink, VitAnt

Athanase d'Alexandrie, Vie d'Antoine. Introduction, texte critique, traduction, notes et index par Bartelink. G. J . M . (SC 400). Paris 1994

Beck, Kirche

Beck, Hans-Georg, Kirche und theologische byzantinischen Reich (HAW). München 2 1977

BEThL

Bibliotheca ephemeridum theologicarum Lovaniensium. Louvain

Bizer, Studien

Bizer, Christoph, Studien zu pseudathanasianischen Dialogen. Der Orthodoxos und Aëtius. Diss. Bonn 1970

BMus

Bibliothèque du Muséon. Louvain

BRAH

Boletin de la Real Academia de la Historia. Madrid

Brennecke, Hilarius

Brennecke, Hanns Christoph, Hilarius von Poitiers und die Bischofsopposition gegen Konstantius II. Untersuchungen zur dritten Phase des arianischen Streites (337-361) (PTS 26). Berlin/New York 1984

Brennecke, Studien

Brennecke, Hanns Christoph, Studien zur Geschichte der Homöer. Der Osten bis zum Ende der homöischen Reichskirche (BHTh 73). Tübingen 1988

BRHE

Bibliothèque de la Revue d'histoire ecclésiastique. Louvain u.a.

ByA

Byzantinisches Archiv. Leipzig

ByZ

Byzantinische Zeitschrift. Leipzig u.a.

Byz.

Byzantion. Revue internationale des études byzantines. Bruxelles

BZNW

Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche. Berlin u.a.

Camplan i

Camplani, Alberto. Le lettere festali di Atanasio di Alessandria. Studio storico-critico. Roma 1989

Canart, Vaticani

Canart, Paul, Les Vaticani Graeci 1487 - 1962. Notes et documents pour l'histoire d'un fonds de manuscrits de la Bibliothèque Vaticane (StT 284). Città del Vaticano 1979

Casey, Armenian manuscripts

Casey, Robert P., Armenian manuscripts of St. Athanasius Alexandria: HThR 24, 1930/1, 43-59

Casey, Armenian version

Casey, Robert P. (Hg.), The Armenian version o f the pseudoathanasian letter to the Antiochenes and of the Expositio fidei (StD 15). London/Philadelphia 1947

Casey, De Ine

Casey, Robert P., The De Incarnatione o f Athanasius. Part 2: The Short Recension (StD 14). London/Philadelphia 1946

Casey, EpEpict

Casey, Robert P., An Armenian Version of Athanasius' Letter to Epictetus: HThR 26, 1933, 127-150

Cavalcanti, DialMaced

Ps. Atanasio, Dialoghi contro i Macedoniani. Introduzione, testo critico, traduzione, commento e indici a cura di Cavalcanti, Elena (CorP 10). Torino 1983

Literatur

im

of

Abkürzungsverzeichnisse

xxi

Ca vallera. Le schisme

Ca vallera, Ferdinand, Le schisme d'Antioche. Paris 1905

CBy

Collection byzantine. Paris

CC.SG

Corpus Christianorum. Series graeca. Turnhout

CC.SL

Corpus Christianorum. Series latina. Turnhout

Conc(D)

Concilium. Internationale Zeitschrift für Theologie. Einsiedeln u.a.

CorP

Corona Patrum. Patnim Graecorum, Latinorum, Orientalium Opera Selecta. Torino

CPG

Corpus Christianorum. Clavis patnim Graecorum qua optimae quaeque scriptomm patnim Graecorum recensiones a primaevis saeculis usque ad octavum commode recluduntur. Vol. I cura et studio Geerard, Mauritii, schedulis usi quisbus rem paravit Winkelmann, F. Vol. D-IV cura et studio Geerard, Mauritii. Vol. V cura et studio Geerard, M(auritii), et Gloirie, F.. Turnhout 1974-87

CPL

Clavis patrum Latinorum, qua in novum Corpus Christianorum edendum óptimas quasque scriptomm recensiones a Tertulliano ad Bedam commode recludit Dekkers, Eligius, opera usus qua rem praeparavit et iuvit Gaar, Aemilius. Editio altera aucta et emendata (SE Bd. 3). Steenbrugis 1961

CSCO

Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. Roma u.a.

CSG

Collana di studi greci. Roma u.a.

DACL

Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie. Paris

Daley, Leontius

Daley, Brian E., Leontius of Byzantium: A Critical Edition of his Works, with Prolegomena. Diss. Oxford 1978

DCB

Dictionary of Christian biography, literature, sects and doctrines. Ed. by Smith, William, and Wace, Henry. London 1877fF.

Devreesse, Florilège

Devreesse, Robert, Le florilège de Léonce de Byzance: RevSR 10, 1930, 545-76

Devreesse, Commentateurs

Devreesse, Robert, Les anciens Commentateurs Grecs de l'Octateuque et des Rois (Fragments tirés des Chaînes) (StT 201). Città del Vaticano 1959

DHGE

Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastique. Paris

Diekamp, Analecta

Diekamp, Franz, Analecta Patristica. Texte und Abhandlungen zur griechischen Patristik (OrChrA 117). Roma 1938

Diekamp, Doctrina

Diekamp, Franz, Doctrina patrum de incarnatione Verbi. Ein griechisches Florilegium aus der Wende des 7. und 8. Jahrhunderts. Zum ersten Male vollständig herausgegeben und untersucht von Diekamp, Franz. 2. Auflage mit Korrekturen und Nachträgen von Phanourgakis, Basileios, hg. v. Chrysos, Evangelos. Münster 1981

Dinsen, Homoousios

Dinsen, Frauke, Homoousios. Die Geschichte des Begriffs bis zum Konzil von Konstantinopel (381). Diss. Kiel 1976

DIP

Dizionario degli istituti di perfezione. Roma

DÖAW.Ph

Denkschriften. Österreichische Akademie Philosophisch-historische Klasse. Wien

Dossetti

Dossetti, Giuseppe Luigi, II Simbolo di Nicea e di Constantinopoli.

der

Wissenschaften.

xxii

Abkürzungsverzeichnisse Edizione crìtica (TRSR 2). Roma u.a. 1967

DSp

Dictionnaire de spiritualité, ascétique et mystique. Paris

DThC

Dictionnaire de théologie catholique. Paris

EC

Enciclopedia cattolica. Città del Vaticano u.a.

EEC

Encyclopedia of the early church. Produced by the Institutum Augustinum and edited by Di Berardino, Angelo. Translated from the Italian by Walford, Adrian. With a foreword and bibliographic emendments by Frend, W.H.C, Vol. I-II. Cambridge 1992

Egan, EppSer

Egan, George A., The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion concerning the Holy Spirit. (StD 37). Salt Lake City 1968

EKL

Evangelisches Kirchenlexikon. Göttingen

EkPh

"EKKXr|aiaoTiKÔç Oàpoç. 'AXe£àv6peia

EOMIA

Ecclesiae Occidentalis Monumenta Iuris Antiquissima Canonum et Conciliorum Graecorum Interpretationes Latinae. ed Turner, Cuthbert Hamilton.Oxford 1899ff.

EOr

Échos d'Orient. Bucure$ti u.a.

EPAHA

Études de philosophie, d'archéologie et et d'histoire anciennes. Bruxelles u.a.

EnE

"EX.Xr)veç ilatépeç xfjç "EiacXrioiaç. ôeaaaXovÎKT|

ETH

Études de théologie historique. Paris

EThL

Ephemerides theologicae Lovanienses. Louvain

EThSt

Erfurter theologische Studien. Leipzig

FChLDG

Forschungen zur christlichen Literatur- und Paderborn

Fedalto

Fedalto, Giorgio. Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series episcoporum ecclesiarum Christianorum orientalium. Bd. 1: Patriarchatus Constantinopolitanus; Bd. 2: Patriarchatus Alexandrinus, Antiochenus, Hierosolymitanus. Padova 1988.

FKDG

Forschungen zur Kirchen- und Dogmengeschichte. Göttingen

Forshall, Catalogue

Forshall, J., Catalogue of Manuscripts in the British Museum, NS,

Dogmengeschichte.

Vol. I, Part n , 1840 FS

Festschrift

FThSt

Freiburger theologische Studien. Freiburg/Br.

FZPhTh

Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie. Freiburg/Schweiz

GA Gamillscheg - Harlfmger I

Gesammelte Aufsätze Gamillscheg, Ernst und Harlfinger, Dieter, Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. 1. Teil: Handschriften aus Bibliotheken Großbritanniens. A. Verzeichnis der Kopisten (DOAW, Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik III/1A). Wien 1981

Abkürzungsverzeichnisse

xxiii

Gamillscheg - Harlfinger n

Gamillscheg, Ernst, und Harlfinger, Dieter, Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. 2. Teil: Handschriften aus Bibliotheken Frankreichs und Nachträge zu den Bibliotheken Großbritanniens. A. Verzeichnis der Kopisten (DÖAW, Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik m/2A). Wien 1989

GCS

Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte. Berlin u.a.

Gn.

Gnomon. Kritische Zeitschrift fur die gesamte klassische Altertumswissenschaft. München u.a.

Goltz, Logos

Gr. Graux, Origenes Grillmeier, Jesus Iff.

Goltz, Eduard von der, Aôyoç ocoTrpiaç jcpôç xf|v itapôévov (De Virginitate). Eine echte Schrift des Athanasius (TU NF 14, 2a). Leipzig 1905 Gregorianum. Commentarii de re theologica et philosophica. Roma Graux, Charles, Los origenes del Fondo griego del Escorial. Edición e Traduction por Andrés, Gregorio. Madrid 1982 Grillmeier, Alois, Jesus der Christus im Glauben der Kirche. Band IfF.. Freiburg u.a. 1979ff. G e s a m m e l t e Schriften

GS Gummerus, Homöus. Partei

Gummerus, Jaako, Die homöusianische Partei bis zum Tode des Konstantius. Ein Beitrag zur Geschichte des arianischen Streites in den Jahren 356-361. Leipzig 1900

Gwatkin, Studies

Gwatkin, Henry Melvill, Studies of Arianism. Cambridge/London 2 1900 (New York 1980)

Hahn, Bibliothek

Hahn, August, und Hahn, G. Ludwig (Hg.), Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der Alten Kirche. Breslau '1897 ( = Hildesheim 1962)

Hanson, Search

Hanson, Richard P. C., The Search for the Christian Doctrine of God. The Arian Controversy 318-381. Edinburgh 1988

HAW

Handbuch der Altertumswissenschaft. München

HCO

Histoire des conciles oecuméniques. Paris

Hefele - Leclercq

Hefele, Carl J. und Leclercq, Henri, Histoire des Concils d' après les documents originaux. Nouvelle traduction française corrigée et augmenté. Vol. I/Pars I. Paris 1907 (Hildesheim/New York 1973)

Hist

Historia. Zeitschrift fur alte Geschichte. Wiesbaden u.a.

HKG(J)

Handbuch der Kirchengeschichte. Hg. v. Jedin, Hubert. Freiburg u.a.

Hoss, Studien

Hoss, Karl, Studien über das Schrifttum und die Theologie des Athanasius auf Grund einer Echtheitsuntersuchung von Athanasius contra gentes und de incarnatione. Freiburg i.B./Leipzig/Tübingen 1899

HThR

The Harvard Theological Review. Cambridge Mass.

Hübner, Apolinarius

Hübner, Reinhard M., Die Schrift des Apolinarius von Laodicea gegen Photin (Pseudo-Athanasius, Contra Sabellianos) und Basilius von Caesarea, (PTS 30). Berlin/New York 1989

Hübner, Einheit

Hübner, Reinhard M., Die Einheit des Leibes Christi bei Gregor von Nyssa. Untersuchungen zum Ursprung der physischen Erlösungslehre

Abkürzungsverzeichnisse

XXIV

(PhP II). Leiden 1974 Hunger

Hunger, Herbert, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 1: Codices Historici. Codices Philosophici et Philologici (Museieon. Veröffentlichungen der Österreichischen Nationalbibliothek, NF Reihe 4. 1). Wien 1961

Hunger, Katalog 3,1

Hunger, Herbert, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 3 (1): Codices Juridici. Codices Medici. Unter Mitarbeit von Kresten, Otto (Museion. Veröffentlichungen der Österreichischen Nationalbibliothek. N F Reihe 4, 2). Wien 1969

Hunger- Kresten, Katalog 3,1

Hunger, Herbert - Kresten, Otto, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 3,1: Codices Theologici 1-100 (Museieon. Veröffentlichungen der Österreichischen Nationalbibliothek, NF Reihe 4, 3/1). Wien 1976

Hunger - Kresten, Katalog 3,2

Hunger, Herbert - Kresten, Otto, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 3,2: Codices Theologici 101-200. Unter Mitarbeit von Hannick, Christian (Museieon. Veröffentlichungen der Österreichischen Nationalbibliothek, NF Reihe 4, 3/2). Wien 1984

HZ

Historische Zeitschrift. München u.a.

IP

Instrumenta patristica. s'-Gravenhage u.a.

Irén

Irénikon. Chevetogne

IRHT

Institut de recherche et d' histoire des textes. Paris

JAC JAC.E

Jahrbuch fiir Antike und Christentum. Münster - Ergänzungsband

James, Catalogue

James, Montague R., The Western Manuscripts in the Library of Trinity College, Cambridge. A Descriptive Catalogue, t. I. Cambridge 1900

Joannou, Ostkirche

Joannou, Perikles-Petros, Die Ostkirche und die Cathedra Pétri im 4. Jahrhundert. Bearb. von Georg Denzler (Päpste und Papsttum 3). Stuttgart 1972 The Journal of Theological Studies. Oxford u.a.

JThS

Kannengiesser, Charles, Athanase d'Alexandrie, évêque et écrivain. Une lecture des traités Contre les Ariens (ThH 70). Paris 1983

Kannengiesser, Athanase Kannengiesser, De inc

Athanase d'Alexandrie, Sur l'Incarnation du Verbe. Introduction, texte critique, traduction, notes et index par Kannengiesser, Charles (SC 199). Paris 1973 Die Kirche in ihrer Geschichte. Göttingen

KIG

Kleronomia. Thessalonike

Kl.

Ko^ivr|ç,'A6avàCTioç, naTfnaKTi 0ißXio6r)Kr| rytoi Néoç KatâXoyoç t ô v x e i p o Y p à ç w v KcrôÎKcav x f j ç ' I e p à ç M o v f i ç ' A ^ i o u ' I t o â v v o u xoO

Ko^ivriç, n a t u .

ßi0Xio0f|icr|

Beokôyov

nâT^ou, T f y o ç A' Kcbôiiceç 1-101. 'Ev A8fivaiç 1988

Kopecek, Thomas A., A History of Neo-Arianism. Vol. 1-2 (PMont 58). Cambridge Mass. 1979 Kopecek, History Kresten, Sammlung

Kresten, Otto, Eine Sammlung von Konzilsakten aus dem Besitze des Kardinals Isidoras von Kiev. Mit 12 Abbildungen auf 6 Tafeln

Abkürzungsverzeichnisse

XXV

(DÖAW.Ph 123). Wien 1976 KuD

Kerygma und Dogma. Göttingen

Lake-Casey, De virg

Lake, Kirsopp - Casey, Robert P., The Text of the De Virginitate of Athanasius: HThR 19. 1926

Lambros, Manuscripts

Lambros. Sp. P., Greek Manuscripts on Mount Athos, t. Cambridge 1900

Laminski, Hl. Geist

Laminski, Adolf, Der Heilige Geist als Geist Christi und Geist der Gläubigen. Der Beitrag des Athanasios von Alexandrien zur Formulierung des trinharischen Dogmas im vierten Jahrhundert (EThSt 23). Leipzig 1969

Lash, Athanase

Lash, Christopher, Saint Athanase dans les écrits de Sévère d'Antioche, in: Politique et theologie, 377ff.

LCC

Library of Christian classics. London u.a

LCP

Latinitas Christianorum primae va. Nijmegen

Le Quien

Le Quien, Michael, Oriens Christianus, in quatuor patriarchatus digestus; quo exhibentur ecclesiae, patriachae, caeterique praesules totius orientis (3 Bde.) ( = Parisiis 1740). Graz 1958

Leone, C.gent

Sancti Athanasii archepiscopi Alexandriae Contra gentes. Introduzione - testo critico - traduzione a cura di Leone, Luigi (CSG 43). Napoli 1965

LexAth

Lexicon Athanasianum, digessit et illustravit Müller, Guido. Berlin 1952

Liddell-Scott

Liddell, Henry George - Scott, Robert, A Greek-English Lexicon. Revised and augmented throughout by Jones, Henry Stuart, with the assistance of McKenzie, Roderick, and with the co-operation of many scholars. With a Supplement. Oxford 1968

Liébaert, La doctrine

Liébaert, Jaques, La doctrine christologique de Saint Cyrille d' Alexandrie avant la querelle Nestorienne. Lille 1951

Lietzmann, Apollinaris

Lietzmann, Hans, Apollinaris von Laodicea und seine Schule. Texte und Untersuchungen. Tübingen 1904

Lohr, Entstehung

Lohr, Winrich Alfried, Die Entstehung der homöischen und homöusianischen Kirchenparteien. Studien zur Synodalgeschichte des 4. Jahrhunderts. Diss. Bonn 1986

Logos

Logos: FS für Luise Abramowski zum 8. Juli 1993. Hg. v. Brennecke, Ch., Grasmück, E. L.. Markschies, Ch. (BZNW 67). Berlin/ New York 1993

m.

Loofs, Paulus v. Samosata

Loofs, Friedrich, Paulus von Samosata. Eine Untersuchung zur altkirchlichen Literatur- und Dogmengeschichte (TU 44/5). Leipzig 1924

Loofs, Theophilus

Loofs, Friedrich, Theophilus von Antiochien adversus Marcionem und die anderen Quellen bei Irenaus (TU 46,2). Leipzig 1930

Lorenz, Arius judaizans

Lorenz, Rudolf, Arius judaizans? Untersuchungen zur dogmengeschichtlichen Einordnung des Arius (FKDG, 31). Göttingen 1979

Lorenz, Osten

Lorenz, Rudolf, Das vierte Jahrhundert (Der Osten) (KIG 1). Göttingen 1992

XXVI

Abkürzungsverzeichnisse

Lorenz, Westen

Lorenz, Rudolf. Das vierte bis sechste Jahrhundert (Der Westen) (KIG 1). Göttingen 1970

LThK

Lexikon fur Theologie und Kirche. Freiburg

Ludwig, EpEpict

Ludwig, Georg, Athanasii Epistula ad Epictetum. Diss. Jena 1911.

Mai

Mai, Angelo (Hg.), Scriptorum veterum nova collectio e Vaticanis codicibus edita, Bd. lff.. Romae 1825ff.

Mansi

Mansi, Joannes Dominicus (Hg.), Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Bd lff.. Firenze 1759ff. u.ö.

Martin, Histoire

Histoire »Acéphale* et index Syriaque des lettres festales d' Athanase d' Alexandrie. Introduction, texte critique, traduction et notes par Martin, Annik, avec la collaboration pour I' édition et la traduction du text syriaque d'Albert, Micheline (SC 317). Paris 1985

Meijering, C.gent

Meijering, Eginhard P., Athanasius: Contra gentes. Introduction, translation and commentary (PhP 7). Leiden 1984

Meijering, De inc

Meijering, Eginhard P., Athanasius: De Incarnatione Verbi, Einleitung, Übersetzung, Kommentar (In enger Zusammenarbeit mit J. C. M. van Winden). Amsterdam 1989

Meijering, Orthodoxy

Meijering, Eginhard P., Orthodoxy and Platonism in Athanasius. Synthesis or Antithesis? Leiden 1968 u. 1974

Meslin, Ariens

Meslin, Michel, Les Ariens d'Occident. Paris 1967

Metzler - Simon

Metzler, Karin - Simon, Frank, Ariana et Athanasiana. Studien zur Überlieferung und zu philologischen Problemen der Werke des Athanasius von Alexandrien (ARWAW 83). Opladen 1991

Mioni

Mioni, Elpidius, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum codices graeci manuscripti. Vol. II: Thesaurus antiquus. Codices 300-625 (Ministero per i beni culturali e ambientali. Indici e cataloghi nuova serie VI). Roma 1981

MSR

Mélanges de science religieuse. Lille

Mühlenberg, Apollinaris

Mühlenberg, Ekkehard, Apollinaris von Laodicea (FKDG Göttingen 1969

Mus

Muséon. Revue d'études orientales. Louvain

NAWG

Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Göttingen

NGWG.PH

Nachrichten der Gesellschaft der Wissenschaften in Göttingen. Philosophisch-historische Klasse. Berlin

Nordberg, Athanasiana

Nordberg, Henric, Athanasiana. Five Homilies, Expositio fidei, Sermo maior, Part I: The Texts (SSF Comment. Human. Litt. 30.2). Helsinki 1962

NPNF

A select library of the Nicene and post-Nicene fathers of the Christian church

OECT

Oxford early Christian texts. Oxford

OLoP

Orientalia Lovaniensia Periodica. Louvain

Omont, Catalogue

Omont, Henri, Centralblatt für Bibliothekswesen, t. III. Catalogue des manuscripts grecs des Bibliothèques de Suisse. Leipzig 1886

23).

Abkürzungsverzeichnisse

xxvii

Omont, Inventaire

Omont, Henri, Inventaire sommaire des manuscripts grecs de la Bibliothèque Nationale et des autres bibliothèques de Paris et des départements. Première Partie: Ancien fonds grecs. Théologie. Paris 1886

Opitz, Untersuchungen

Opitz, Hans-Georg, Untersuchungen zur Überlieferung der Schriften des Athanasius (AKG 23). Berlin/Leipzig 193S

OrChr

Oriens Christianus. Roma u.a.

OrChrA

Orientalia Christiana analecta. Roma

OrChrP

Orientalia Christiana periodica. Roma

OTM

Oxford theological monographs. Oxford

IIaica5ôxo\)Xoç - Kepaneûç, 'IepoooX. ßißXio9fiKr|

naxaSôxouXoç-Kepaiieûç, A., 'IepoooXonitiici1) (JißXioflT)icr| rftoi KatàXoYoç xdjv èv t a î ç ßißXioOriKai; xoö àyuotàxov Kol koOoXiKOÖ ôpOofiôÇou KatpiapxiKoO Gpóvou t ô v 'IepoooXüncov Kai Kàoriç naXaioxivriç àicoKe\.|_i.év(ûv éXXriviiccòv kcdSîkcdv aovtaxôeîaai jièv Kal

+ (A)* (A)c acc. adscr. ad loc. al. al. al. al. m. ap. a. r. cet. cf. codd. coli. coni. cont. corr. def. del. dist. ditt. em. eras. exp. fort. gl-

omisit, -serunt transposuit, -suerunt litterae defectivae addidit, -diderunt (A) ante correctionem correxit (A) accedente, accedit adscripsit, -serunt ad locum alii, alios locos, alibi alii aliter altera manus apud ante rasuram ceteri confer, -feratur codices collato coniecit, -cerunt con tul it, -lerunt correxit, -xerunt; corredura deficit, -ciunt delevit, -verunt distinxit, -xerunt dittographia emendavit, -verunt erasit, -serunt expunxit, -xerunt fortasse glossa

i. e. in marg. in ras. ins. i. t. it. J a c . (ind.; stat.) lect. lin. loc. m. m. r. mut. n. 1. non. leg. pr. m. prob. rec.; recc. s. schol. scr. seel. sim. spat. sq. sup. suppl. transpos. v. 1.

id est in margine in rasura inseruit, -ruerunt in textu iteravit, -verunt lacuna (lacunam indicavit; statuit) lectio, lectionem linea, lineam locavit, -verunt; locus manus manus recentior mutavit, -verunt non liquet non legitur, -guntur prima manus probante, probantibus recens, recentior; recentiores supra scholium, scholia scripsit, -serunt seclusit, -serunt similia, similiter spatium, spatio sequentem; sequentes superscripsit, -serunt superscriptum, -pto supplevit, -verunt transposuit, -suerunt varia lectio

EPISTULA AD EPISCOPOS AEGYPTI ET LIBYAE

Inhaltsverzeichnis

Praefatio

3

1. Die handschriftliche Überlieferung

3

2. Die einzelnen Handschriften und Handschriftengruppen

6

RS-Tradition

6

Stemma

8

x-Tradition

9

Stemma

17

(o-Tradition

18

Stemma

28

Gesamtstemma

29

3. Editionen und die der Edition Bernard de Montfaucons zugrundeliegenden Handschriften

30

4. Sekundär-Überlieferung

31

5. Zur Überlieferung der Bibelzitate

33

6. Zur Überlieferung der Arianerfragmente

34

7. Conspectus Siglorum

36

Text: Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae

39-64

Praefatio

1. Die handschriftliche Die

Überlieferung der EpEpisc'

Überlieferung

ist für die Gesamtüberlieferung der Athanasiana von

b e s o n d e r e m Interesse, denn diese Schrift ist nicht nur im Rahmen der Athanasius-Korpora durch die »vorzüglichsten ältesten Hss.« 2 erhalten, sondern wird zudem noch außerhalb dieser Korpora in beachtlicher Breite überliefert. Im Gegensatz zu Hans-Georg Opitz, der von zwei Haupttraditionen ausging 3 , ergab die Auswertung der Kollationen, daß die handschriftliche Überlieferung der EpEpisc Tradition,

in drei Haupttraditionen verläuft, die im Anschluß an Opitz RS-

x-Tradition und oo-Tradition

genannt

werden 4 .

Während

die

RS-

und

x-

Handschriften vorwiegend Athanasius-Korpora größeren Umfangs enthalten, bietet die Reihe der

(D-Handschriften in der Regel z w e i Athanasius-Schriften, außer der EpEpisc

sentDer

RS-Tradition steht eine kurze Rezension der EpEpisc,

noch De

der sogenannte

Xöyoq

o v v T o ^ o q , nahe, die nur in der Handschrift B und deren Abschriften überliefert ist und die nur im Pinax der Handschrift C aufgeführt wird (s. u. zu B + ) . In der x-Tradition ist die EpEpisc

1

die vierte Schrift der sogenannten 21-Schriften-Sammlung 6 .

CPG 2092. Opitz, Untersuchungen, 109. 3 Opitz, Untersuchungen, 109ff. * Opitz, Untersuchungen, 54ff. (»RS-Sammlung«); 9ff. bzw. 110 (»W-Sammlung* bzw. »Gruppe x«); 74ff. (»Gruppe co •). Die Einteilung der handschriftlichen Überlieferung der Athanasiana in zwei Hauptgruppen (RS- und x-Tradition) wurde für viele Athanasius-Schriften namhaft gemacht. Für ein solches Gegenüber sprechen sich neben Opitz die Herausgeber von Einzel-Editionen folgender Schriften aus: Für C.gent (CPG 2090): Leone, C.gent. Für De inc (CPG 2091): Ryan, De inc, (die Traditionen werden dort a-group und ß-group genannt); Thomson, C.gent-De inc, XXXIIff, XXIXf . Die Ergebnisse werden übernommen in: Kannengiesser, De inc. (Auch Leone, C.gent stützt sich auf Ryan). Für EpEpict (CPG 2095). Ludwig, EpEpict. Für OrArian IV (CPG 2230): Stegmann, Rede. Die Reduzierung der handschriftlichen Überlieferung der EpEpisc auf zwei Haupttraditionen läßt sich nicht aufrecht erhalten; vgl. unten S. 18ff. Zur Entlastung des textkritischen Apparats der vorliegenden Ausgabe wird in der Regel auf die Wiedergabe von Varianten verzichtet, die durch offensichtliche Schreibversehen, durch Itazismen oder durch v-Ephelkystikon bedingt sind; außerdem sind auch Wortumstellungen, die nur durch einzelne Handschriften oder durch Binnen-Handschriftengruppen der reich repräsentierten x- und coTradition bezeugt werden, im allgemeinen nicht in den textkritischen Apparat aufgenommen. Die Septuagintazitate sind nach der Göttinger Ausgabe bzw. Rahlfs, die neutestamentlichen Zitate nach der Ausgabe von Nestle-Aland, 27. Auflage, nachgewiesen. Die Schreibung biblischer Namen basiert auf der Athanasius-Überlieferung. 5 CPG 2121. AthW 11,1, 46-67. ' Die Beobachtung, daß für die x-Tradition eine Sammlung von 21 Schriften konstituierend ist, machte zuerst Wallis, Manuscripts, 97-109, 24S-SS, hier 248. Dieser Auffassung schlössen sich an: Goltz, Logos, 11, und Lake-Casey, De virg, 173-190, hier 176. Opitz (Untersuchungen, 182) sah in der 28-SchriftenSammlung das für die x-Tradition konstitutive Corpus, die in den Handschriften B und W auch vorliegt. Der Patristischen Arbeitsstelle Bochum liegen jedoch Untersuchungen von Heinrich Schütte vor, die ergeben, daß es sinnvoller ist, weiterhin von einer 21-Schriften-Sammlung zu sprechen, die später zu einer 28-Schriften-Sammlung erweitert wurde. Für die EpEpisc spielen diese Erwägungen eine geringe Rolle, da sie in der Regel als Nummer 4 dieser Sammlung erscheint, wie man sie auch ansetzt: auch Opitz' sich an die Sammlung in B knüpfende These von der Redaktion durch Nikolaos Doxapatres (Opitz, Untersuchungen, 28-30) läßt sich von dieser Schrift aus nicht stützen oder widerlegen (s. u. zu B). Die gemeinten Schriften sind der Tabelle bei Opitz (Untersuchungen, 183, Nr. 1-21 bzw. 1-28) zu entnehmen. Für U ist die Umstellung des Ordo zu beachten, die durch die Bindung der Handschrift bedingt ist; in A mit Deszendenten (außer F) rückt durch die Auslassung der DispAr die EpEpisc an die dritte Stelle. 2

4

Praefatio

Sie trägt in der x- und RS-Tradition die Klassifizierung Kottä A p e i a v ö v , die Kennzeichen der Arianerreden ist, und wird vor diesen aufgeführt. 7 Der erste Beleg dafür findet sich in den Akten des Konzils von Chalcedon*, der nächste Zeuge dafür ist Timotheus Aelurus 9 (ohne eine Numerierung), danach das »antichalcedonische Doppelflorileg« des Codex Vaticanus 1431.'° Bei Severus von Antiochien ist interessanterweise die Kenntnis beider Bezeichnungen belegt." Severus spricht davon, als er loannes Caesariensis den oben erwähnten falschen Titelgebrauch nachweist; obwohl loannes die Numerierung überall, wo er sie gebraucht, (nach Severus' eigenem Zeugnis) richtig gebraucht. 12 geht Severus auf das Numerierungs-Problem ein (hier in der Übersetzung von Lebon"): Sciendum autem est tribus quidem orationibus integrum constare Studium circa sanctam Trinitatem contra infandos Arianos, sicut dixit sagacissimus Cyrillus, omnia cum congrua accuratione scriberts. Quidam autem libros parantes, plerumque Uli operi adiciunt etiam epistulam encyclicam venerabilis patris Athanasii de eodem argumertto contra istos ipsos Dei negatores Arianos, cuius initium est: ATHANASIUS: »Omnia quidem. quae Dominus et Salvator noster Iesus Christus, ut scripsit Lucas, fecit et docuit, ad nostram salutem perveniunt*, ita ut censeatur integrum opus non tribus, sed quatuor orationibus constare. Unde nos quoque, cum testimonium exinde produximus. modo quidem ac si tribus, modo vero ac si quatuor orationibus integrum opus constaret, numerorum mentionem fecimus, atque saepe eandem orationem (gemeint: OrArian III) diverso modo, nunc quidem quartam, nunc autem tertiam. nominavimus. Severus sieht also die (heute wieder übliche) Zählung von drei (echten) Arianerreden und der davon zu trennenden EpEpisc, die er auch von Cyrillus14 her kennt, als die richtige an, kündigt aber an, er benutze dort, wo er Zitate aus einer anderen Vorlage übernehme, die andere ihm vorliegende Zählung der EpEpisc als erster Arianerrede und der OrrArian /-/// als zweiter bis

( U n t e r s u c h u n g e n , 183, Nr. 1-21 b z w . 1 - 2 8 ) zu e n t n e h m e n . Für U ist die U m s t e l l u n g des O r d o zu beachten, die durch die Bindung der H a n d s c h r i f t bedingt ist: in A mit D e s z e n d e n t e n (außer F) rückt d u r c h die Auslassung d e r DispAr die EpEpisc an die d r i t t e S t e l l e . ' Eine Ausnahme bildet die H a n d s c h r i f t C, in der EpEpisc als Xöyos . Dagegen wird das Zitat von OrArian II, 88,24-37 als eines aus der zweiten Arianerrede bezeichnet in Iustinianus' Schrift -Contra Origenem«, zum Werk s. CPG 6880. ACO III, 189-214. 17 Drittes Florileg im Codex Laurentianus 4,23, foli. 116-124; zum Werk siehe CPG 2225. Text nach der Teiledition: Nordberg, Athanasiana, 68-71: »Sermo maior«, hierin der dritte Teil: Nr. 79-103, S. 62-71. Die Exzerpte wurden bestimmt von Schwartz, Sermo maior; vgl. Tetz, Zur Edition, 128. " Florilegium dyotheleticum im Codex Vaticanus gr. 1455, fol. 165a-167a. Die Titelangabe findet sich beim Zitat OrArian III, 32,2-3. " CPG 7781. Diekamp, Doctrina. Die Titelangabe findet sich beim Zitat OrArian III, 29,1. 20 Vgl. zu C, S. 9; dazu auch oben Anm. 7. 21 Die Bezeichnung è* toü k o t ù 'Apeiavwv xeTÓptou XÓ70U findet sich bei Zigabenus (PG 130, 332-37) in der Zitateinleitung zu EpEpisc 12I-16». Euthymius Zigabenus, Panoplia dogmatica: nicht in CPG; vgl. stattdessen: Beck, Kirche, 614f. Edition: Euthymius Zigabenus (PG 130), 9ff. Vgl. ferner: Theorianus Lector, Disputatio cum Armeniis (PG 133, Sp. 161 A): nicht in CPG; vgl. Opitz, Untersuchungen, 111; s. u. S. 32 mit Anm. 148.

6

Praefatio

Überlegungen mit einbezogen war. Diese wird auch in den Florilegien erst wesentlich später zitiert, in der »Doctrina« (s. o.) und der «Kostbaren Perle«; sie ist vielleicht auch für Photius überliefert, der eine tcatä 'Apelou Kai xä)v a v t o ü SoynäTcov xEvxäßißXoq gelesen hat (Bibliotheca, cod. 140). Ein Großteil der x-Handschriften erweist sich als kontaminiert: Offenbar sind die Vorlagen der meisten, unabhängig voneinander, mit einer Handschrift der RS-Tradition verglichen und korrigiert worden; im Falle der Handschrift T liegt das Exemplar, in dem die Kontamination vorgenommen wurde, selbst vor." Völlig frei von Kontamination ist nur L mit Deszendenz. Lediglich eine Handschrift der RS-Tradition weist Spuren der Kontamination nach der x-Tradition auf (s. u. zu O).

2. Die einzelnen Handschriften

und

Handschriftengruppen

RS-Tradition OSE In der Gruppe OSE sind S und E enger miteinander verwandt als mit der Handschrift O, die zwar meistens mit SEoo oder wenigstens SE übereinstimmt, in der EpEpisc aber auch nach der x-Tradition kontaminiert ist. O Scorialensis X II 11 (371), chart. (s. XIII) Opitz entdeckte in der EpEpisc 31 Lesarten, in denen O25 nach der x-Tradition kontaminiert ist. 24 Als Beispiele für die klarste Form solcher Kontamination in O seien folgende Belege aufgeführt: 42 &pvov^6voi LWMBA* 102 Tàxa 8è > TLWMBA* 12i5f. xf\c, otonaq - tßicx; > UpLWMB»A* M 1610 o\> vooüvTeq] o\>x òp&vteq OSETKA c YFmB + > CT*LWMBA* A

Die meisten Auslassungen und viele Fehler der x-Tradition wurden von Ac nachträglich korrigiert. Als Beleg dafür, daß dem Korrektor eine Hs. der RS-Tradition vorlag, mag die folgende »Verschlimmbesserung« dienen: 108 K£Kp\)[i^iévoi] KEicpun^évox; OSEKAc Die Hss. KYFm teilen die Fehler von A: 1624 itapà] à.Jiò KAYFmZig. 2224 toooütcov x p ó v w v KAYFm Darüberhinaus bieten sie den Text der x-Tradition 6S , von der sie jedoch an einigen Stellen

"

Die A t h a n a s i u s - S c h r i f t e n sind verteilt auf die Codices Vatopedi 5 und 6; die EpEpisc ist im ersten Band enthalten. Opitz, Untersuchungen, 37-42; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 191 (EustradiadesV a t o p e d i a n u s ) , 3-5; s. auch Bizer, Studien, 46. Daß K, die neben B u m f a n g r e i c h s t e A t h a n a s i u s - H a n d s c h r i f t , auf verschiedenen V o r l a g e n b e r u h t , zeigt sich auch in anderen S c h r i f t e n , z . B . den A r r i a n e r r e d e n . Opitz, U n t e r s u c h u n g e n , 42-44; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 601 (Martini-Bassi), 558f. 42 A wurde im 16. Jh. von zwei oder drei Schreibern v e r v o l l s t ä n d i g t , nachdem der letzte Teil der Hs. v e r l o r e n g e g a n g e n war. Der Text der EpEpisc ist von Beschädigungen verschont geblieben. u Ryan, De inc, 84. " An dieser Stelle glaubte Opitz (Untersuchungen, 124) einen Beweis für eine »fehlerlose Vorlage« der Hss. KAFb 2 gefunden zu haben. Jedoch beginnt die Lücke in A nicht, wie er a u f g r u n d d e r Ergänzung am Rand a n n i m m t , erst nach tfiç o ù o i a ç ; schon o ù o i a ç w u r d e von der k o r r i g i e r e n d e n Hand, a l l e r d i n g s über der Z e i l e , nachgetragen. " Mit der sie z.B. die Auslassung 22i6 a l p e n i c o i - äxcßXtiertoav teilen ( s . u . ) .

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae

15

abweichen. Diese Abweichungen finden sich, zumeist als Korrekturen, auch in A 66 , z.B.: 1610

tiuGoXoyoOoiv oi) voovvteq

> CT*LWMBA*

196 éfiáppei] öappei T*LWMBA* Da es außerdem keine Trennfehler von A gegen KYFm gibt 67 , muß, gegen Opitz68 und Ryan 69 , die eine gemeinsame Vorlage der Hss. KAYFm annahmen, A die Vorlage von KYFm sein. Y

Mosquensis 115, Chart, (s. XIV-XV) 70

Y zeigt in der EpEpisc eine ganze Reihe Eigenheiten, u. a. eine Unsicherheit im Umgang mit Nasal vor Verschlußlaut (1724 TUYX(*vo'ooav] rux- Y*. 1730 é(J8r|XÚYx0 T l oav Y, 723 roxávovteq Y*). Abhängig von Y ist der Teil einer der oben erwähnten Genfer Handschriften, die schon die Commeliniana als »Anonymus V« benutzte: b2 Genevensis gr. 29 tom. II (jetzt 891), chart. (s. XV-XVI) 71 F

Laurentianus San Marco 695, chart. (s. XIV) 72

m

Mosquensis 116, chart. (s. XV) 73

Unter dem Titel A-óyoq oúvtojxo^ ist in B auch noch der Text von EpEpisc 1311 - 1729 gesondert überliefert. Diese Fassung muß ursprünglich auch in der Handschrift C gestanden haben, wie deren Pinax zeigt. 74 B+

Textfassung des Xóyoq oúvtojíoi;, 7 5 fol. 257b-259a, chart. (s. XIII)

Diese Textform, von Montfaucon als »Fragmentum« aufgeführt, steht als 29. Schrift im Codex B (wie die vollständige Fassung geschrieben von Schreiber I), schließt im Ordo also an die im »jüngeren Stadium« der x-Tradition zur 28-Schriften-Sammlung erweiterte 21-Schriften-Samm-

Die von YFm nicht übernommene Korrektur in 39 (ecmv 2 > A*YFm) ist bezeichnenderweise eine leicht zu übersehende Abkürzung über der Zeile. In ähnlicher Weise wurde das abgekürzte und an den Rand gedrängte 6è in 102 (s.o.) von Y übersehen. 47 Ryan (De inc, 87) erkennt dies, ohne jedoch den naheliegenden Schluß zu ziehen: »Since A is so close a copy of Ç [d.h. der postulierten gemeinsamen Vorlage], there are no readings supported only by KFY, KF or KY«. Die von Opitz (Untersuchungen, 120) angeführten Fehler 7i9 und 1217 sind keine Trennfehler. Im Gegenteil: In beiden Fällen ist der richtige Text, den KYFm bieten, als Korrektur in A zu finden. " Untersuchungen, 120. M De inc, 80. 70 Opitz, Untersuchungen, 44f.; Richard, Répertoire, Nr. 613 (Vladimir), 109f. — Die EpEpisc findet sich foll. 81b-97a. 71 Opitz, Untersuchungen, 53, 93-95 (dort auch mit der Nummer 891 bezeichnet); Senebier, Catalogue; zu nennen ist außerdem Richard, Répertoire, Nr. 87 (Omont, Catalogue), 3, 434 und Wallis, Manuscripts, 107f. — Die EpEpisc findet sich foll. 116a-131b (ohne Numerierung). 72 Opitz, Untersuchungen, 45-47; Richard, Répertoire, Nr. 353 (Rostagno-Festa), 193f. — Die EpEpisc findet sich foll. 66b-76b. 73 Opitz, Untersuchungen, 45; Richard, Répertoire, Nr. 613 (Vladimir), llOf. — Die EpEpisc findet sich foll. 89a-104b. 74 Opitz, Untersuchungen, 78: Der Pinax enthält unter der Nummer 0 die Überschrift t o û aütoO icaxà 'Apeiavwv Xôyoç oùvtoiioç. 79 CPG ohne Nummer. Eine eigene Edition liegt nicht vor.

Praefatio

16

lung 76 an; hier beginnt ein Mittelteil der Handschrift, bevor von Nummer 46 (De decr77; Zählung nach Opitz) an das sogenannte Apologien-Korpus folgt. In diesem Mittelteil sind vermutlich mehrere Schriften aus C oder eher der Vorlage von C übernommen: EpSer III, 7 7 M EpSer IV, 1-7, * RefHyp, * EpCath, andere stammen aus der RS-Tradition. Der Xöyoc, owtoiioq stimmt bei Lesarten-Differenz deutlich öfter mit der RS- als mit der x- oder der coTradition überein. So ergibt sich der Eindruck, daß die Texttradition von B+ einer Vorlage der Gruppe OSE entstammt, die Zugang zu einer Reihe von x-Lesarten hatte, wie dies auch von einer Vorgänger-Handschrift von O anzunehmen ist. Genau diese O-Vorlage scheint es aber nicht gewesen zu sein, wie eine Lesart (1622) zeigt, in der SEooB+ gegen Ox steht. Vereinzelte Übereinstimmungen mit 81 und aF beruhen wohl nicht auf Beeinflussung. B+ macht stellenweise den Eindruck, Lesarten einer alten Tradition zu bieten (so z. B. 1511 xcopiq OSEx[sine C]: & coCB+); doch unterstützt B + nicht immer den besten Text, so z. B. nicht 1330.

76

Zur 21-Schriften-Sammlung s. Anm. 6. Von 28 S c h r i f t e n kann man nur für die Handschriften B (Nr. 1-28 im Codex) und W reden. Diesen entsprechen die ersten 26 Schriften in F. K bietet wie alle A b s c h r i f t e n von A außer F nicht die DispAr (CPG 2250), sonst stimmt K mit B in den ersten 24 N u m m e r n ü b e r e i n ; diese 24 Schriften finden sich auch in A und Y; A hat als Nr. 25 auch noch ProfPag ( C P G 2246), A t h W 1,2; bisher. N o r d b e r g , Athanasiana (dort Homily I, 1-19), die S c h r i f t , die sich auch in B an die EpAdelph (CPG 2098, AthW 1,1) anschließt; ursprünglich gehörte der Text d e r x - T r a d i t i o n an, wie die erhaltenen Reste zeigen; doch die fragmentierten Folia wurden von einem Schreiber des 16. J a h r h u n d e r t s nach der A b s c h r i f t von S, dem Parisinus gr. 475, ergänzt; er schrieb im Anschluß aus dieser S - A b s c h r i f t alle Schriften ab, die A bisher nicht enthalten hatte. In Y sind die letzten acht der 24 Schriften in der Reihenfolge vertauscht, m enthält nur die ersten sieben sowie die QuaestAnt (CPG 2 2 5 7 , Edition: PG 28, 597ff.).

" ™ " "

CPG 2120. AthW 11,1, 1-45. EppSer I-IV.7 CPG 2094. AthW 1,1. CPG 2242. CPG 2241; Edition: T e t z , Schreiben, 271-73. AthW 1,1.

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae

Stemma

s.X

C

s. XI

s.xn s. XIII s. XIV s. XV s. XVI s. XVII

Zur Kontamination vgl. S. 6 u. 9

18

Praefatio

t» Tradition (a, s, 81, 188, 189, 85, 62, 168) Die a>-Tradition ist auch für die Wirkungsgeschichte des Athanasius in der Konzilsgeschichte interessant; diesen Zusammenhang hat insbesondere Otto Kresten aufgearbeitet." Die Handschriften der co-Tradition überliefern, wie vorausgeschickt, die EpEpisc und De sent, und zwar so gut wie überall angeschlossen an die vorangehende »Kirchengeschichte« des Gelasius, 82 als deren Teil sie aufgefaßt werden;" sie gelten hier mit der Kirchengeschichte zusammen als Synodalakten des Ökumenischen Konzils von Nicaea, ohne daß die Autorenschaft des Athanasius ursprünglich überhaupt erkennbar war. Stattdessen gibt es in der coTradition einen eigenen Titel für die EpEpisc ** Opitz nimmt auch eine Überarbeitung der Schrift des Gelasius durch einen Kenner der Schriften des Athanasius an. 85 Im Laufe der Überlieferungsgeschichte dringt allerdings eine Kenntnis des Autors in die Handschriften ein, die z.T. in Marginalien festgehalten. z.T. aber auch ignoriert wird. Es läßt sich nicht genau sagen, wo die Autorenbezeichnung zuerst stand, eventuell schon in der gemeinsamen Vorlage der gesamten Gruppe. 86 In einem Teil der Handschriften wird das Aktencorpus ergänzt durch die »Praeparatio« des Theodor von Raithu 87 und die »Fünf dogmatischen Reden« des Anastasius von Antiochia. 88 Die für Athanasius untersuchten Handschriften-Abhängigkeiten sind also mit den in den betreffenden Ausgaben und Untersuchungen festgestellten (Loeschcke-Heinemann; Diekamp; Sakkos sowie Weiß) zu vergleichen 8 '. Die co-Tradition zeigt ein markantes Profil. Einige Lesarten, bei denen sie gegen OSE und x den besseren Text bietet, zeigen deutlich, daß der Hyparchetyp dieser Tradition eine Phase der handschriftlichen Überlieferung repräsentiert, die vor der Spaltung der Überlieferung in RSund x-Tradition anzusetzen ist. Sie nimmt damit den Stellenwert einer dritten Haupttradition

K r e s t e n , S a m m l u n g . 39-79. CPG 6034; Edition (im f o l g e n d e n z i t i e r t : L o e s c h c k e - H e i n e m a n n ) : G e l a s i u s , K i r c h e n g e s c h i c h t e , auf G r u n d der n a c h g e l a s s e n e n P a p i e r e von G e r h a r d L o e s c h c k e . hg. v. M a r g r e t Heinemann (GCS 28). L e i p z i g 1918. " O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 74. "

M

Er heißt bei to in der Regel nepi xfi^ jiavoupyiot«; Kai üxoKpioeax; toüv 'ApEionavixtov Kai

nexacxTuaiiijönEvoi t^aväv emxEipoöoi xoüq 6yvoouvxaq auiov^. "

Die von Opitz (Untersuchungen, 74) angekündigten A u s f ü h r u n g e n ü b e r diese Bearbeitung sind nicht mehr erschienen. Opitz macht diese A n g a b e f ü r die g a n z e c o - T r a d i t i o n , also scheint G e l a s i u s zu der Zeit ü b e r a r b e i t e t w o r d e n zu sein, als er mit den A t h a n a s i u s - S c h r i f t e n v e r b u n d e n w u r d e . " In a e . 8 1 ' , 6 2 , 168 c findet sich eine A u t o r e n a n g a b e bei EpEpisc, in 85 bei De senf, keine A u t o r e n angabe f i n d e t sich in 188 und 189 ( f ü r 8 1 , 188 und 62 konnte der T i t e l von De sent nicht ü b e r p r ü f t werden). Wie aus dem Textapparat h e r v o r g e h t , haben die A n g a b e n verschiedenen W o r t l a u t ; g e m e i n s a m e H e r k u n f t ist d e u t l i c h bei der K o r r e k t u r in 168, d i e auf 81 c z u r ü c k g e h t und auch d i e s e l b e Schrift zeigt, in der die K o r r e k t u r e n nach 81 e i n g e t r a g e n sind; d a n e b e n findet sich in 168 neben der ersten Textzeile in anderer S c h r i f t A.6ycx; a' Katä 'Apeiavüv, also w i e in den H a n d s c h r i f t e n OSE. — In H a n d s c h r i f t 62 steht die A u t o r e n a n g a b e vor dem g r u p p e n t y p i s c h e n Titel (s. A n m . 84), zwar o f f e n b a r von d e r s e l b e n H a n d , aber in der letzten Z e i l e des v o r a n g e h e n d e n Textes. " C P G 7 6 0 0 ; E d i t i o n : D i e k a m p , A n a l e c t a , 173-222. " D e o r t h o d o x a f i d e o r a t i o n e s V, CPG 6944; E d i t i o n : S t e r g i o s N. Sakkos ( H g . ) , Anastasii I Antiocheni Opera omnia genuina quae supersunt / 'Avaotaoiou A' 'Av-tioxeia^ "Anavxa Tä o^a, die —

im Gegensatz zu tcupiatcöq övGpamoq —

auch bei Athanasius

mehrfach vorkommt, 95 festhielt. 96 Besondere Berücksichtigung fanden zunächst in der Forschung die pseudathanasianischen Schriften (EpAnt)M und (ExposFid)M,

in denen KupiaKÖq

ßtvGpcoTto^ einige Male begegnet.97 Ausgehend von der Severus-Variante zu 920 (s.o.), die nun auch durch co bezeugt wird, behauptete Lebon, daß schon Athanasius diesen Titel einmal gebraucht habe. 98 Doch der von OSEx tradierte Text beläßt es bei der Terminologie des Athanasius; zudem entspricht dem Passus

x ö v 8 e t c ü p t o v y E v ö n E v o v i k v e p c o n o v OÜK

•nßuvri

-

"

O b w o h l b e r e i t s O p i t z ( U n t e r s u c h u n g e n , 127f.) sich für (o-Lesarten gegen die RS- und x - T r a d t i o n e n t s c h e i d e t u n d zu R e c h t f r a g t , » o b w o h l Q) g a n z a l t e s M a t e r i a l b e k a n n t w a r « ( e b d . , 1 2 8 ) , o r d n e t e r die oi-Gruppe der R S - G r u p p e zu. Beispiele f ü r (D-Lesarten, die der ü b r i g e n Ü b e r l i e f e r u n g ü b e r l e g e n sind: D u r c h die P a r a l l e l ü b e r l i e f e r u n g d e r T h e s e n d e r » T h a l i a « d e s A r i u s in OrArian I w i r d d i e ( o - L e s a r t EpEpisc 1235-3« u n t e r s t ü t z t , zu S o z o m e n u s s. f o l g e n d e A n m . D i e t e x t k r i t i s c h e E n t s c h e i d u n g f i e l z . B . a n f o l g e n d e n S t e l l e n f ü r d i e ( o - L e s a r t : I n ; 425; 7 i ; 729-30; 9i2-i3; 12» êcoç to (bç O S E > x ; 19is. 19; 2 0 i ; 232-3. A u c h d i e d e u t l i c h s e k u n d ä r e L e s a r t 920 icüpiov y e v ô n e v o v ] Kupiaicôv CD S e v . ist n a c h d e m Z e u g n i s d e s S e v e r u s " 1 alt (s. u . ) . " C P G 6030; E d i t i o n : S o z o m e n u s , K i r c h e n g e s c h i c h t e , hg. v. Joseph Bidez. E i n g e l e i t e t , z u m D r u c k b e s o r g t u n d m i t R e g i s t e r n v e r s e h e n v o n G ü n t h e r C h . H a n s e n , ( G C S , SO). B e r l i n 1 9 6 0 . D o r t w i r d 9 4 i 9 - 9 5 2 i EpEpisc 1818-1917-18 z i t i e r t . B e i s p i e l e f ü r L e s a r t e n , d i e S o z o m e n u s s t ü t z t : 1820-21 ; 182s; 194. n S c h o n O p i t z ( U n t e r s u c h u n g e n , 7 4 ) s a h »die T a t s a c h e e i n e r d u r c h g r e i f e n d e n B e a r b e i t u n g d e s T e x t e s « f ü r e r w i e s e n a n . B e i s p i e l e f ü r ( » - L e s a r t e n , d i e a u f T e x t e i n g r i f f b e r u h e n : Z u s ä t z e : 76; 817-18; 1232-33; 1331; 1417; 152; I62.12; 1715.16; 18s; 2223. E r s a t z v o n F o r m u l i e r u n g e n : a ) b l o ß e r F o r m - U n t e r s c h i e d 4 < i ; 621; 19io; b ) V a r i a t i o n S i m p l e x / K o m p o s i t u m u . ä . 46; I62-3; 19?; c ) V e r ä n d e r u n g d e r K o n j u n k t i o n 3I6; 53; 714-15; 16M; I82; d ) s t ä r k e r e i n h a l t l i c h e A b w a n d l u n g 438-39; 728: 1 2 u ; 14I8; l S n : 2 1 i . K ü r z u n g : 211 -2; G l ä t t u n g : 1924; S t i l i s i e r u n g : 2 1 t . S i c h t l i c h e i n e t e x t k r i t i s c h e G l o s s e ( m i t K o n j e k t u r ) ist I611-12 in d e n T e x t g e d r u n g e n : K O ( K O \ V O S E T c L B * a > ) TOÜTOV ä v e p a i c o v + o î n a i (bç ä v o u v ¿xpeiXeiv ( - E I a ) ypâcpeoOai ï v ' f j (> a ) oûtoiç- x o X ù -toOxov à v o u v Û). n

S e v e r u s A n t i o c h e n u s , C o n t r a i m p i u m G r a m m a t i c u m , e d . L e b o n , 1 9 5 2 , 1428 u n d 1511-12; Ü b e r s e t z u n g dazu: Severi Antiocheni Liber contra impium Grammaticum. Orationis tertiae pars posterior, i n t e r p r e t a t u s e s t I o s e p h u s L e b o n ( C S C O 102 s y r i 5 1 ) . L o u v a i n 1 9 5 2 ( = 1 9 3 3 ) , IO16.27. M U n t e r s u c h u n g e n , 128. " V g l . L e x A t h s . v . Kupiaicôç. * A l o i s G r i l l m e i e r , 'O K v p i a i c ô ç "Avepa>iioç. E i n e S t u d i e zu e i n e r c h r i s t o l o g i s c h e n B e z e i c h n u n g d e r Väterzeit: T r . 33, 1977, 1-63. bes. 3 A n m . 7. " B e l e g e bei G r i l l m e i e r , a . a . O . , 5 f f . * J o s e p h L e b o n , S . A t h a n a s e a - t - i l e m p l o y é I' e x p r e s s i o n ô K u p i a x ô ç ä v e p œ n o ç ? : R H E 3 1 . 1 9 3 5 , 307-29. Grillmeier, a.a.O. 2, 33f. u. 5 5 f f . ; vgl. T e t z , M a r k e l l I, 241 A n m . 120 u. 2 6 8 f . A n m . 191. B e i d e w e n d e n s i c h g e g e n L e b o n ; v g l . a u c h O p i t z ( U n t e r s u c h u n g e n , 1 2 7 f . ) , d e r îcupiaicôv &v8p(oxov mit B e r u f u n g auf Schwartz ( S e r m o m a i o r , 33, Nr. 85, u. 39) für eine K o r r e k t u r hält.

20

Praefatio

ei^oav ötnaxf|oai (9i9f.) in paralleler Konstruktion EpEpisc 29-11: öte 8¿ ö vüpio^ ¿«e&nnTTOE, Kai xeipav foxev ö ¿x^P^i olsovo^iaq axnoö jj.f) SuvTiOelq &7iaif)oai -tfjv \)it' ai)toö (popovnivriv oäptca (...).** Der varia lectio Kuptaicöv 6v6pconov liegt möglicherweise neben einer alten tendenziösen Textänderung (Severus-Tradition) ein alter, aus KNrENOMENONANON entstandener Lese- oder Schreibfehler zugrunde; dabei muß die eine Möglichkeit die andere nicht ausschließen. Ein Zusammenhang des in Aktenmaterial überlieferten co-Textes speziell mit Severus oder mit der sogenannten »antiochenischen« Text-Tradition läßt sich im übrigen Text nicht sicher belegen, zum Teil gibt es sogar Gegenbelege.100 Für die deutlich redaktionellen Veränderungen des a>-Textes wüßte man gern den aktuellen Anlaß. Auch hier gibt es keine Hinweise für die Datierung, außer daß die Zusammenstellung von Schriften, wie die ältesten Handschriften dieser Tradition (a und s) zeigen, spätestens im 13. Jahrhundert vorlag. Es liegt nahe, die sprachliche Überarbeitung und die Eingliederung in die »Kirchengeschichte« des Gelasius als einen gemeinsamen Vorgang zu vermuten.101 Aber wenn auch nach Opitz Gelasius' Werk in der Gruppe der co-Handschriften »von einem Kenner der Schriften des Athanasius« überarbeitet wurde, so gibt es umgekehrt doch nicht viele Belege dafür, daß auch die Athanasius-Schriften nach Gelasius überarbeitet wurden; gerade bei Lesarten in den Namenslisten, die zu einer Korrektur von historischer Warte herausfordern, fuhrt jedenfalls das Register für den Gelasius-Band nicht auf Vorbilder. Ein Indiz ist aber vielleicht die Lesart 2313 nach Gelasius 16526 (Loeschcke-Heinemann). Aus welchem Anlaß die für die co-Tradition charakteristische Textform entstand, läßt sich also nicht mehr erkennen. Zur Durchsetzung der auf dem Konzil von Ferrara und Florenz (143839) beschlossenen Union ließ Isidorus von Kiev die hier mit Nummer 81 bezeichnete Handschrift im Jahre 1446 aus einer Vorlage im Chora-Kloster in Konstantinopel abschreiben, wie Kresten dargelegt hat. Die übrigen Handschriften der Gruppe entstanden im 16. Jh. im Umkreis des Konzils von Trient, im Unterschied zu den theologisch motivierten Bemühungen des Isidorus eher aus geschäftlichen Interessen; besonders in Spanien herrschte offenbar eine große Nachfrage nach Sammlungen von Konzilsakten.102 Auch sind die Schreiber verschiede-

** Vgl. z. St. auch EpEpisc 17. ">u In EpEpisc bleibt die Lesart tcupiaicöv äv6pa»cov die einzige Ü b e r e i n s t i m m u n g des Severus mit einer Sonderlesart von a>. Sonst gibt es Ü b e r e i n s t i m m u n g e n von m mit anderen H a n d s c h r i f t e n . Der B e f u n d in De sent (nach O p i t z ' Apparat) sagt nichts zugunsten eines solchen Z u s a m m e n h a n g e s von co und S e v e r u s aus. Noch schlechter läBt sich ein b e s o n d e r e r Bezug des co-Textes zur »antiochenischen« Tradition postulieren, wie sie in der F l o r i l e g i i b e r l i e f e r u n g erhalten ist: Eine D u r c h s i c h t von De sent e r g a b keine Indizien, sondern vor allem G e g e n b e l e g e . 101 Nach K r e s t e n , S a m m l u n g , 59f. w u r d e die V e r b i n d u n g T h e o d o r von Raithu — Anastasius eventuell schon an der Wende vom 6. zum 7. Jahrhundert vollzogen; f ü r das 12. J a h r h u n d e r t lägen d e u t l i c h e r e Indizien v o r . Das besagt natürlich f ü r A t h a n a s i u s noch nicht viel. "" K r e s t e n , S a m m l u n g , SS A n m . 147 h. Für folgende unten genannte H a n d s c h r i f t e n aus dem 16. J a h r h u n d e r t sind die Besitzer bekannt: 191 E b r o i c e n s i s gr. 6 — G i r o l a m o Aleandro 188 M a t r i t e n s i s gr. 4672 (olim O 9; 122 d. A . ) — Francisco de M e n d o z a , Kardinal von Burgos 187 M a t r i t e n s i s gr. 4807 (olim 0 82; 255 d. A . ) — Garcia de Loaisa im Kloster S. Vicente de Plasencia 85 V a t i c a n u s gr. 1664 — Franciscus B a r b a r u s , Patriarch von A q u i l e i a 60 P a r i s i n u s suppl. gr. 516 — F r a n ç o i s de Noailles, Bischof von Dax 62 B u r d i g a l e n s i s gr. 2368 — Arnauld de Pontac 168 V a t i c a n u s gr. 1918 — Antonius A u g u s t i n u s episcopus Ilerdensis

E p i s t u l a ad e p i s c o p o s A e g y p t i et L i b y a e

21

ner Handschriften identisch, Zusammenhänge zwischen ihnen belegt. 103 Die co-Tradition hat drei Gruppierungen: as — 81,188.189 — 85,62,168. 81,188,189 und die Untergruppe 85,62,168 gehen auf dieselbe Vorlage zurück, die offenbar ein späteres Stadium der co-Tradition zeigt als die von a und s (s. Stemma). 104 a

Ambrosianus 534 (M 88 sup.), chart. (s. XIII)105

s

Scorialensis gr. T I 17 (137), chart. (s. XIII)'06

s enthält den Text der EpEpisc nicht vollständig, sondern nur bis 1418 t ö Ktiop.a. Die Fragmentierung muß eingetreten sein, bevor s im 16. Jahrhundert als Vorlage einer Abschrift diente; denn auch dieser Abschrift fehlt der Text, den s ausläßt: 59

Vindobonensis philos. gr. 74, chart. (s. XVI)' 07

81

Vaticanus gr. 830, chart. (a. 1446-47)

65 M a t r i t e n s i s (Palastbibl ) nr. 1, M. 2712 — Don Diego de C o v a r r u b i a s 64 M a t r i t e n s i s ( A r c h . hist. n a t . ) nr. 164,1 ( M s . 4 7 9 1 : 2 3 ) — M a r t í n P é r e z de A y a l a 103 Die H a n d s c h r i f t e n 62 und 168 sind von Manuel P r o v a t a r i s g e s c h r i e b e n . 85 und deren A b s c h r i f t 60 P a r i s i n u s suppl. g r . 516 sind von Konstantinos Rhesinos g e s c h r i e b e n . Beide S c h r e i b e r haben in anderen Fällen z u s a m m e n g e a r b e i t e t (Kresten, S a m m l u n g , 52f. A n m . 147 b und 58 A n m . 147 p). 6 3 Berolinensis gr. (Phillipps) 1498 (94), 191 E b r o i c e n s i s gr. 6 und 190 C a d u r c e n s i s gr. 8 1 A sind von Zacharias Kallierges ( K r e s t e n , S a m m l u n g , 67 mit A n m . 179 nach G. Hansen) g e s c h r i e b e n . 187 und der 64 M a t r i t e n s i s ( A r c h . hist. nat.) nr. 164,1 (Ms. 4 7 9 1 : 2 3 ) sind W e r k e des A n t o n i o s K a l o s y n a s (dazu näher Kresten, Sammlung, 53f. A n m . 147 g). Den 64 M a t r i t e n s i s ( A r c h . hist. n a t . ) n r . 164,1 (Ms. 4791:23) kaufte A n d r e a s D a r m a r i o s f ü r M a r t i n Pérez de A y a l a ; von M i t a r b e i t e r n d e s A n d r e a s D a r m a r i o s s t a m m e n der 155 S c o r i a l e n s i s g r . ¥ II 13 (448) und d e r 65 M a t r i t e n s i s ( P a l a s t b i b l . ) 1, M . 2 7 1 2 , beides A b s c h r i f t e n v o n ' 1 6 8 ; A n t o n i o s Kalosynas und A n d r e a s D a r m a r i o s h a b e n nach V o g e l - G a r d t h a u s e n , 38, an einer anderen H a n d s c h r i f t z u s a m m e n g e a r b e i t e t . "* D i e s entgegen der (nicht auf die A t h a n a s i u s - S c h r i f t e n gestützten) V e r m u t u n g von K r e s t e n , S a m m l u n g , 62. Es gibt kein Indiz f ü r einen V o r r a n g der V o r l a g e von 8 1 , 1 8 8 . . . vor d e r von a s , hingegen klare Beispiele d a f ü r , daß a bzw. as spätere V e r d e r b n i s der m-Tradition nicht t e i l e n . W o hingegen s mit 81... übereinstimmt, a aber mit O S E oder O S E x , liegt v e r m u t l i c h K o n j e k t u r in a vor (s. u. zu 81). K l a r e Beispiele f ü r die Ü b e r l e g e n h e i t einiger L e s a r t e n von O S E x a s gegen 8 1 . . . sind f o l g e n d e L e s a r t e n : l O n x p a ^ á t u v ] xpainiáxcov 8 1 , 1 8 8 , 1 8 9 , 8 5 , 6 2 , 1 6 8 129 icaXôç ( - ô ç s) > 8 1 , 1 8 8 , 1 8 9 , 8 5 , 6 2 , 1 6 8 1227 28 yiyovev (èr^veto CUpWMBKA Zig. è^éve-to L) - x^P 1 ™ O S E x a s (20-21 U m s t e l l u n g in x) > rell. ,M O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 75; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 601 ( M a r t i n i - B a s s i ) , 645-51. Z u r R o l l e d e r H a n d s c h r i f t in d e r u - T r a d i t i o n siehe K r e s t e n , S a m m l u n g , 60-63, und die G e l a s i u s - A u s g a b e von L o e s c h c k e - H e i n e m a n n , XI (unter der Bezeichnung A 1 und A 2 f ü r ä l t e r e und j ü n g e r e H a n d ) . Bei G ü n t e r W e i ß , Studia Anastasiana I. Studien zum L e b e n , zu den S c h r i f t e n und zur T h e o l o g i e des P a t r i a r c h e n A n a s t a s i u s I. von Antiochien (559-598). M ü n c h e n 1965, 72, wird im S t e m m a d e r Anastasius-Handschriften eine Handschrift F a n g e g e b e n , die aber in d e r H a n d s c h r i f t e n l i s t e (S. 5 8 f . ) nicht a u f g e f ü h r t ist. Nach ihrem Platz im Stemma ist sie v e r m u t l i c h mit a zu i d e n t i f i z i e r e n ( F f ü r F l o r e n t i n u s ; a l l e r d i n g s w i r d dieselbe H a n d s c h r i f t in einer a n d e r e n A n a s t a s i u s - S c h r i f t , d e r D e f i n i t i o n e n s a m m l u n g , als A bezeichnet). "* O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 7 5 f . ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 344 ( R e v i l l a ) , 1, 4 4 0 - 4 9 ; v o r h e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , N r . 343 ( M i l l e r ) , l l l f . ; vgl. Kresten, S a m m l u n g , 60f. mit A n m . 159; s. a. G e r h a r d Ficker, Die P e t r u s a k t e n . Beiträge zu ihrem V e r s t ä n d n i s . L e i p z i g 1903, 51-56; zu den e i n g e f ü g t e n f o l l . 172-190 speziell G e r h a r d F i c k e r , A m p h i l o c h i a n a , Teil 1. Leipzig 1906, 7 8 - 1 1 0 . "" O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 7 6 . ; R i c h a r d , S u p p l é m e n t , Nr. 859a ( H u n g e r ) , 188-90, v o r h e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , N r . 859 (de Nessel) Teil 4, 42-46; vgl. K r e s t e n , S a m m l u n g , 61 A n m . 160.

22

Praefatio

81'°* ist die Handschrift, die der Unionstheologe Isidoras von Kiev, wie Kresten ausgeführt hat, zur Durchsetzung der Unionsbeschlüsse von Ferrara und Florenz im Konstantinopler Chora-Kloster hat abschreiben lassen; zum selben Anlaß hat er auch andere Konzilsakten aus anderen Bibliotheken abschreiben lassen und so wertvolle Textzeugen für die Überlieferung gerettet. Für die Athanasius-Schriften haben allerdings einige Handschriften aus dem 16 Jahrhundert gleichen Rang im Stemma wie 81; da die Vorlage im Chora-Kloster vermutlich bei der Eroberung von Konstantinopel verloren ging, 109 ist anzunehmen, daß die gemeinsame Vorlage der Handschriften 81, 188, 189 und der Vorlage von 85, 62, 168 nicht mit diesem Exemplar identisch ist. Die Handschrift 81 enthält verschiedene Korrekturen, die allen ihren Abschriften bereits vorlagen; in der Regel handelt es sich um Verbesserungen von Fehlern des ersten Abschreibevorgangs, also vermutlich Ergebnisse eines Korrekturlesens. Auf 81 als Vorlage gehen verschiedene Handschriften zurück; im folgenden sind drei direkte Abschriften zu nennen, zwei davon vom selben Schreiber: 63

Berolinensis gr.(Phillipps) 1498 (94), chart. (s. XVI)" 0

Diese Handschrift benutzte de Montfaucon unter der Bezeichnung »Jesuitanus«. 190

Cadurcensis gr. 81A, chart. (s. XVI) 1 "

191

Ebroicensis gr. 6, chart. (a. 1524)

Diese Handschrift benutzte de Montfaucon unter der Bezeichnung »Taurinus« (bzw. »Codex eminent, card. Bullonii S. Taurini Ebroicensis«); Opitz entging die Identifizierung durch die summarische Inhaltsangabe bei Omont." 2

"* N i c h t bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e . Nr. 721 ( D e v r e e s s e ) , 3 7 8 f . : s. auch Loeschcke-Heinemann, X I V . unter der B e z e i c h n u n g V ' . Die M o n o g r a p h i e von K r e s t e n ( S a m m l u n g , 39-79) ist zu einem wesentlichen Teil d i e s e r H a n d s c h r i f t g e w i d m e t ; h i n g e w i e s e n sei auf d i e E d i t i o n der S u b s c r i p t i o S. 40. 109 Kresten, S a m m l u n g , 50f. Opitz, Untersuchungen, 76; Richard, R é p e r t o i r e , Nr. 214 ( S t u d e m u n d - C o h n ) , 38f. ; s. auch K r e s t e n , S a m m l u n g , 53 A n m . 147 e und 6 9 f . ( d o r t D a t i e r u n g auf 1513-25) s o w i e L o e s c h c k e - H e i n e m a n n , X V . — Die EpEpisc findet sich f o l l . 7 7 a - 8 9 b . ' " Nicht bei O p i t z ; B e s c h r e i b u n g : Julien L e r o y , Un m a n u s c r i t g r e c écrit à R o m e : Le C a d u r c e n s i s g r a e c u s : B o l l e t t i n o d e l l ' I s t i t u t o di P a t o l o g i a del L i b r o »Alfonso Gallo« 30 , 1 9 7 1 , f a s c . II-IV, 135-46; s. a. K r e s t e n , S a m m l u n g , 5 8 , A n m . 147 m. — Die EpEpisc f i n d e t sich f o l l . 9 8 b - 1 0 7 a . 112 Richard, R é p e r t o i r e , Nr. 58 ( O m o n t , I n v e n t a i r e ) , 3, 364, sowie Nr. 59 ( O m o n t ) , 34 ( N r . 4 3 ) ohne E r w ä h n u n g der A t h a n a s i a n a , e b e n s o im V e r z e i c h n i s der »Codices m a n u s c r i p t i S. T a u r i n i E b r o i c e n s i s . 1689», das S. 30f. a b g e d r u c k t ist ( N r . 3); von O p i t z ( U n t e r s u c h u n g e n , 77 [ N r . 5]) werden diese Angaben nicht überprüft, obwohl O p i t z klar w a r , daß M o n t f a u c o n einen C o d e x aus der Kathedralbibliothek von Évreux benutzt hatte; d e r N a c h w e i s , daB die A t h a n a s i u s - S c h r i f t e n e n t h a l t e n s i n d , findet sich bei K r e s t e n , S a m m l u n g , 53 A n m . 147 f. Dort S. 6 8 - 7 3 auch I d e n t i f i z i e r u n g des S c h r e i b e r s mit Z a c h a r i a s K a l l i e r g e s und D a t i e r u n g auf Herbst 1524; S. 6 8 zu Z w e i f e l s f ä l l e n der Abhängigkeit von der hier 81 g e n a n n t e n V o r l a g e ; Ä h n l i c h e s findet sich in der EpEpisc: K a l l i e r g e s korrigiert bestimmte F e h l e r von 81. Die Z u w e i s u n g an Z a c h a r i a s auch bei G a m i l l s c h e g - H a r l f i n g e r , II, Nr. 156. — Bei Sakkos wird diese H a n d s c h r i f t (dort 8) i r r t ü m l i c h so b e z e i c h n e t : P a r i s - De I' Évêche d' É v r e u x 6. — Die EpEpisc findet sich foll. 3 4 b - 4 0 a .

E p i s t u l a ad e p i s c o p o s A e g y p t i et L i b y a e

23

Die folgenden beiden Handschriften sind vom Cadurcensis gr. 81A abgeschrieben: 84 192

Musei Britannici Royal 16 D VIII, chart. (s. XVI)" 3 Rhenotraiectinus gr. 7 (3), chart. (a. 1580-90)" 4

Die Handschrift enthält Korrekturen, bei denen es sich wohl überall um Konjekturen handelt, auch wenn es einzelne Übereinstimmungen mit anderen Handschriften gibt. Die Korrekturen lagen noch nicht vor. als folgende Handschrift vom Rhenotraiectinus abgeschrieben wurde: 148 Vaticanus Reg. et Pii II gr. 45, chart. (s. XVI)" 5 Eine der Handschriften Cadurcensis gr. 81A, Musei Britannici Royal 16 D VII, Rhenotraiectinus gr. 7 (3), Vaticanus Reg. et Pii II. gr. 45, vermutlich nicht der unten genannte Parisinus gr. 951, müßte für die Commelinsche Ausgabe benutzt worden sein, und zwar durch Lesarten, die Fronto Ducaeus mitteilte und die im Apparat de Montfaucons und Mignes unter der Bezeichnung »Fr. 1« erscheinen. Wegen der nahen Verwandtschaft dieser Handschriften und der unvollständigen und teilweise fehlerhaft scheinenden Angaben läßt sich nicht genau entscheiden, welche Handschrift es ist. am ehesten wohl der Rhenotraiectinus." 6 Eine Abschrift von 148 ist: 66 Parisinus gr. 951 (Colbert. 4956), chart. (s. XVI)" 7 Diese Handschrift zitierte Montfaucon als »Colbertinus«. Hiermit sind die Deszendenten von 81 vorgestellt. Die Vorlage von 81 geht auf dieselbe Vorlage zurück wie die Handschriften 188, 189 und die Vorlage von 85, 62 und 168. Wenn auch die Vorlage von 81 aus dem Chorakloster in Konstantinopel verlorenging, muß deren Vorlage noch länger als bis zur Eroberung von Konstantinopel zugänglich gewesen oder rechtzeitig abgeschrieben worden sein: Die beiden (voneinander unabhängigen) Handschriften 189 und 188 aus dem 16. Jahrhundert stammen nach Kresten" 8 möglicherweise aus dem Skriptorium des Camillus Venetus, 1 " vermutlich zwischen 1546 und 1556.

" ' N i c h t bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 527 ( W a r n e r - G i l s o n ) , 190. — Die EpEpisc f i n d e t sich f o l l . 104a-121a (ohne N u m e r i e r u n g ) . " 4 Nicht bei O p i t z . U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 836 (Tiele), 3; Kresten, S a m m l u n g , 58 Anm. 147 o. Von der Rijksuniversiteit te U t r e c h t w u r d e f r e u n d l i c h e r w e i s e eine I n h a l t s b e s c h r e i b u n g m i t g e t e i l t , d i e d i e F o l i a - A n g a b e n e n t h ä l t ; aus ihnen geht auch h e r v o r , daß K. van der H o r s t (der H a n d s c h r i f t e n - K u r a t o r ) d i e H a n d s c h r i f t a u f g r u n d d e r W a s s e r z e i c h e n auf F r a n k r e i c h , 1589-90, l o k a l i s i e r e n und d a t i e r e n k o n n t e . — Die EpEpisc f i n d e t sich pp. 138-68. ' " N i c h t bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 735 (Stevenson s e n i o r ) , 13f. — D i e EpEpisc f i n d e t sich f o l l . 12a-24a (ohne N u m e r i e r u n g ) . " ' Am e h e s t e n auf den R h e n o t r a i e c t i n u s weist die A n g a b e 19i2 6è F r . 1] t e OSco > E, j e d e n f a l l s in bezug auf die Korrektur. Im Hinblick auf die A n g a b e n , F r . 1 biete 142« Stv und lasse 15io a ü i o ü aus, e r g e b e n u n s e r e K o l l a t i o n e n keinen A n h a l t s p u n k t , so daß keine a n d e r e H a n d s c h r i f t i n f r a g e k o m m t , f ü r die alle A n g a b e n z u t r e f f e n . Opitz, Untersuchungen, 77; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 58 ( O m o n t , Inventaire), 1, 183, f ü h r t von den erhaltenen Athanasius-Schriften nur De sent (s. A n m . 5 ) auf, nicht aber EpEpisc. Diese ist h i n g e g e n pp. 4 4 - 9 0 (ohne N u m e r i e r u n g ) e n t h a l t e n . K r e s t e n , S a m m l u n g , 5 7 , A n m . 147 k. " ' Wo genau sich dieses Skriptorium b e f u n d e n hat ( j e d e n f a l l s wohl in Italien), geht auch nicht aus dem bei K r e s t e n (s. v o r i g e A n m . ) a n g e g e b e n e n Titel h e r v o r , n ä m l i c h : Dieter H a r l f i n g e r , Die T e x t g e s c h i c h t e d e r p s e u d o - a r i s t o t e l i s c h e n S c h r i f t n e p i àtôncov ypanncöv. Ein k o d i k o l o g i s c h - k u l t u r g e s c h i c h t l i c h e r B e i t r a g zur K l ä r u n g der Ü b e r l i e f e r u n g s v e r h ä l t n i s s e im C o r p u s A r i s t o t e l i c u m .

Praefatio

24

188 Matritensis gr. 4672 (olim O 9; 122 d. A.), chart. (ca. a. 1550) 188120 ist eine sorgfaltige Abschrift mit wenigen charakteristischen Sonderlesarten (die in der Regel von der unten genannten Abschrift geteilt werden). Gegenüber anderen Handschriftengruppen von co erweist sie sich aber als selbständig, indem sie deren Sonderlesarten nicht teilt. Da aussagekräftige Lesarten des Typus a(s)81 : 188,189, 85,62,168 wie auch des Typus a(s)188,189: 81,85,62,168 fehlen, ist anzunehmen, daß 81,188 und 189 von derselben Vorlage abstammen. Von 188 ist abgeschrieben: 187 Matritensis gr. 4807 (olim O 82; 255 d. A.), Chart, (ca. a. 1580) Diese Handschrift 121 ist eine fehlerreiche Abschrift von 188122 und weist in orthographischen Eigenheiten mancherlei Übereinstimmungen mit dem unten genannten Codex Matritensis gr. 4791 (=64) auf, die jedoch nicht von näherer Verwandtschaft herrühren, sondern davon, daß höchstwahrscheinlich beide vom selben Schreiber, Antonios Kalosynas, geschrieben wurden. Die Vorlagen waren nach Ausweis der Lesarten verschieden. 189 Cantabrigiensis (Trinity College B. 9. 5) gr. 201, Chart, (s. XVI) 189123 ist wie 188 eine sehr sorgfältige Abschrift der verlorenen Vorlage. Von der Vorlage von 81, 188, 189 muß auch die gemeinsame Vorlage der im folgenden genannten Handschriften 85, 62 und 168 abstammen: 85 Vaticanus gr. 1664, chart. (s. XVI)' 24 Von 85 abgeschrieben (auch vom selben Schreiber) ist: 60

120

121

122

123

124

123

Parisinus suppl. gr. 516, chart. (a. 1572)125

A m s t e r d a m 1971, 291 f f . Nicht bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; A n d r é s , C a t a l o g o , 2 1 2 - 1 5 . V o r h e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 569 ( M i l l e r ) , 62-64 (dort unter falschem T i t e l ) . Vgl. auch, b e s o n d e r s zum S k r i p t o r i u m und zum Besitzer, K r e s t e n , S a m m l u n g , 57 A n m . 147 k. E r w ä h n t bei L o e s c h c k e - H e i n e m a n n , X V I . N i c h t bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; A n d r é s , C a t a l o g o , 4 2 3 f . V o r h e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 569 ( M i l l e r ) , 104. V g l . auch, b e s o n d e r s zur I d e n t i f i z i e r u n g des S c h r e i b e r s , K r e s t e n . S a m m l u n g , 57 A n m . 147 j ; zum Schreiber auch G a m i l l s c h e g - H a r l f i n g e r I, Nr. 25. Auch nach LoeschkeH e i n e m a n n , X V f . ist sie w e r t l o s ; sie enthält T h . v. Raithu nicht. — Die EpEpisc findet sich f o l l . 91b-107b. D i e G e m e i n s a m k e i t e n mit 188 (z. B. 5ai; 621; 1222; 14i3; 20iz; 202«; 232) sind auf j e d e n Fall gewichtiger als die Sonderlesarten von 188, die die A b s c h r i f t v e r b e s s e r t (2i9; 429; 5IJ; 76; 924; 1223; I613; 1724 ; 2122). Die K o r r e k t u r e n in 188 lagen bei der A b s c h r i f t o f f e n b a r v o r . Nicht bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n . A t h a n a s i u s - S c h r i f t e n in R i c h a r d , R é p e r t o i r e , N r . 2 6 0 (James, C a t a l o g u e ) , 1, 2 6 3 f . nicht a u f g e f ü h r t ; N a c h w e i s bei K r e s t e n , S a m m l u n g , 58 A n m . 147 I. Nicht bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 723 ( G i a n e l l i ) , 404-06; vgl. K r e s t e n , Sammlung, 58, Anm. 147 p. Zum S c h r e i b e r , Ktovoxavxîvoç 'Peoivôç, siehe G a m i l l s c h e g - H a r l f i n g e r I. Nr. 227; f e r n e r G a m i l l s c h e g - H a r l f i n g e r II, Nr. 317. O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 76; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 58 ( O m o n t , I n v e n t a i r e ) , 3, 272; D a t i e r u n g nach Kresten, Sammlung, 51 A n m . 137 und 5 2 f . A n m . 147 b. Siehe auch d i e G e l a s i u s - A u s g a b e von L o e s c h c k e - H e i n e m a n n . XIV (unter d e r Bezeichnung P 3 ). Zum S c h r e i b e r , Kcovoxavnîvoç 'PEOIVÔÇ, siehe vorige A n m . — Die EpEpisc findet sich f o l l . 9 5 a - 1 1 0 b .

E p i s t u l a ad e p i s c o p o s A e g y p t i et L i b y a e

25

62 Burdigalensis gr. 2368, chart. (s. XVI)' 26 62 zeigt viele Sonderlesarten, viele davon ersichtliche Fehler, manches könnte auf Konjektur beruhen. Die Korrekturen in 62 scheinen einige dieser ersichtlichen Fehler von 62* zu verbessern, in bestimmten Fällen ist dies so ersichtlich Konjektur, daß auch bei Übereinstimmung mit anderen Handschriften keine schriftliche Vorlage angenommen werden kann. Möglicherweise waren auch in den verlorenen Vorlagen Doppellesarten verschieden interpretierbar: Darauf deutet auch bei anderen Handschriften, z. B. 81, das vereinzelte Ausscheren aus der üblichen Handschriften-Kombination. 168 Vaticanus gr. 1918. chart. (s. XVI)127 168 ist vom selben Schreiber geschrieben wie 62 und enthält ebenfalls viele eigenständige, nur von den Abschriften geteilte Abweichungen von der übrigen Überlieferung. Außerdem enthält die Handschrift zwei Arten von Korrekturen: wohl von erster Hand Korrekturen nach der Vorlage, von anderer Hand solche, die nachweislich die Handschrift 81 zur Vorlage hatten. Sie sind in der Handschrift deutlich zu unterscheiden, 12 * werden im Textapparat allerdings nicht verschieden gekennzeichnet, da die Übereinstimmungen 81,168 c ersichtlich sind. Möglicherweise, ist die zweite Marginalie neben der Überschrift, die in noch dünnerer Feder als die erste geschrieben ist (vgl. Anm. 86), später hinzugekommen und entspricht der Zählung der EpEpisc und der Arianerreden in OSE . Abschriften von 168 sind folgende beiden Handschriften: 155 Scorialensis gr. ¥ II 13 (448), chart. (s. XVI) 12 ' Die Handschrift wurde nach der ersten Abschrift überarbeitet; die Überarbeitung löst nomina sacra über der Zeile auf, z. B. 1327.28. Auch andere durchaus lesbare Wörter (mit üblichen Ligaturen für die Endungen) werden zusätzlich am Rand ausgeschrieben, z. B. 437 JtvEviiäxcov, 55 toütcov. Wegen der Abhängigkeit erübrigt sich die Untersuchung weiterer

124

121

IM

IN

Opitz, Untersuchungen, 7 6 ; B e s c h r e i b u n g : R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 61 ( C o u d e r c ) ; f e r n e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , N r . 58 ( O m o n t , I n v e n t a i r e ) , 3, 51; die g e n a u e r e D a t i e r u n g nach K r e s t e n , S a m m l u n g , 53 Anm. 147 d; gleiche Einordnung ins Stemma K r e s t e n , S a m m l u n g , 77 A n m . 202 und 78 mit A n m . 203. Zum S c h r e i b e r , M a v o v i ^ npofJaxâpTiç, s. G a m i l l s c h e g - H a r l f i n g e r II — vgl. A n m . 99 — Nr. 350. Vgl. auch Loeschcke-Heinemann, XVI — dort w a r die H a n d s c h r i f t b e k a n n t , konnte aber nicht benutzt werden: sie enthält die K i r c h e n g e s c h i c h t e des G e l a s i u s foll. l f f . — Die EpEpisc findet sich f o l l . 80-93 unter der N u m m e r jf*. Nicht bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n ; R i c h a r d , S u p p l é m e n t , Nr. 723b ( C a n a r t ) , 6 7 4 f . (dort auch zur Herkunft der Korrekturen: Canart widerruft eine f r ü h e r e I d e n t i f i z i e r u n g ) . Der S c h r e i b e r ist derselbe wie der von 62 (s. v o r i g e A n m . ) . E r s t e r K o r r e k t u r v o r g a n g : ü b e r der L i n i e z u g e f ü g t e V a r i a n t e n und durch P u n k t i e r u n g gekennz e i c h n e t e T i l g u n g e n , die die H a n d s c h r i f t schon besessen haben m u ß , als d i e beiden A b s c h r i f t e n a n g e f e r t i g t w u r d e n ; die S c h r i f t b r e i t e spricht f ü r K o r r e k t u r e n durch den ersten S c h r e i b e r , die L e s a r t e n können alle aus der S c h r e i b v o r l a g e s t a m m e n . Z w e i t e r K o r r e k t u r v o r g a n g : am Rand e r g ä n z t e V a r i a n t e n zu u n t e r s t r i c h e n e n T e i l e n des T e x t e s , t e i l w e i s e zusätzlich d u r c h V e r w e i s z e i c h e n (vier P u n k t e bei W o r t e r s a t z , s e n k r e c h t e r Winkel bei Ergänzung) markiert, und Tilgungen durch U n t e r s t r e i c h u n g . V e r w e i s z e i c h e n ohne K o r r e k t u r a n g a b e n weisen auf eine V o r b e r e i t u n g d i e s e s K o r r e k t u r v o r g a n g s . Da diese K o r r e k t u r e n in die A b s c h r i f t e n von 168 nicht ü b e r n o m m e n w u r d e n , müssen sie j ü n g e r als d i e D e s z e n d e n t e n von 168 sein. D a ß die K o r r e k t u r e n nicht aus einer A b s c h r i f t von 81 s t a m m e n , belegt 43 ntùç + ä v 81*. 168'; der Z u s a t z f i n d e t sich in keiner der A b s c h r i f t e n von 81. Nicht bei O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n : A n d r é s . C a t a l o g o III, 3 9 f . ; vorher R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 343 ( M i l l e r ) , 4 2 6 ; vgl. ( b e s o n d e r s zum S c h r e i b e r , e i n e m a n o n y m e n G e h i l f e n des A n d r e a s D a r m a r i o s ) K r e s t e n , S a m m l u n g , 56 A n m . 147 i. — D i e EpEpisc findet sich f o l l . 201b-234a (ohne Numerierung).

Praefatio

26

Korrekturen, die teilweise Konjekturen darstellen, teilweise auf den Vergleich mit der Handschrift 81 zurückgehen (manche sind mit Tacoq gekennzeichnet). 65

Matritensis (Palastbibl.) nr. 1. M 2712, chart. (s. XVI) 130

Von dieser Abschrift von 168 ist wiederum folgende Handschrift abgeschrieben, die sich auch in Madrid befindet: 64

Matritensis (Archiv, hist. nat.) nr. 164,1 (Ms. 4791:23), chart. (s. XVI)' 31

Zur OD-Tradition dürfte eine Handschrift gehören, von der für die textkritische Arbeit an der EpEpisc

kein Film beschafft werden konnte, die für die Gelasius-Ausgabe aber (unter der

Sigle H) verwendet wurde: 61

Hierosolymitanus 111, chart. (a. 1588-1591) 132

Nach den Ergebnissen von Loeschke-Heinemann (s. u.) ist anzunehmen, daß der Hierosolymitanus auch hier mit a näher verwandt, aber von dieser Handschrift nicht abhängig ist.

Vergleicht man nun unsere Handschriften der ©-Tradition mit denen, die für die Ausgaben von Gelasius, Theodor von Raithu und Anastasius benutzt wurden, so ergeben sich folgende Überschneidungen:

150

131

1,2

Opitz, Untersuchungen, 77; Richard, R é p e r t o i r e , N r . 56 ( G r a u x , u. a.), 5 5 - 5 7 ; s. a. speziell zu den S c h r e i b e r n der H a n d s c h r i f t K r e s t e n , S a m m l u n g , 5 4 f . A n m . 147 h. K r e s t e n b e z e i c h n e t die H a n d s c h r i f t als S a l m a n t i c e n s i s 2 7 1 2 (olim P a l . 1); diese B e z e i c h n u n g ließ sich in R i c h a r d , S u p p l é m e n t , N r . 7 5 0 e nicht n a c h w e i s e n . — Ü b e r den B e s i t z e r der H a n d s c h r i f t siehe A n d r é s , La colección, speziell 236 Nr. 1. V e r m u t l i c h ist die H a n d s c h r i f t auch identisch mit der von L o e s c h c k e H e i n e m a n n , X V I g e n a n n t e n H a n d s c h r i f t M a t r i t e n s i s Königl. Bibl. VII B . l ; uns ist keine B e s c h r e i b u n g mit d i e s e r B e z e i c h n u n g b e k a n n t . — Die EpEpisc findet sich f o l l . 131a-153a (ohne Numerierung). O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 77; m a ß g e b l i c h e r K a t a l o g : A n d r é s . C a t a l o g o , 3 9 6 f . ; v o r h e r R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 56 ( G r a u x u. a . ) , 2 , 37. Zum S c h r e i b e r s. o. zu H a n d s c h r i f t 187 M a t r i t e n s i s gr. 4807 (olim O 82; 255 d. A ). Vgl. Kresten, S a m m l u n g , 53f. A n m . 147 g, speziell zur Bibliothek des B e s i t z e r s P é r e z de A y a l a . — Die EpEpisc f i n d e t sich f o l l . 137b-159b (ohne N u m e r i e r u n g ) . O p i t z , U n t e r s u c h u n g e n , 76; R i c h a r d , R é p e r t o i r e , Nr. 444 (naitafiôxoviXoç-Kepaneùç, 'IepoooX.. ßißXioOfiicn), 1, 194-97 (laut d e r B e s c h r e i b u n g f i n d e t sich die EpEpisc auf f o l l . 4 8 a - 5 5 b o d e r 56a ). Siehe auch K r e s t e n , S a m m l u n g , 5 3 A n m . 147 c; L o e s c h c k e - H e i n e m a n n , XIII.

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae ed. Gelasius a

A m b r o s i a n u s 534 (M 88 sup.) Scorialensis g r . T I 17 (137) Vindobonensis philos.

s 59

Ai

ed. Theodor von Raithu A

ed. Anastasius Sakkos Weiß F? C



Es

A

W

W

a2

V

V3

A

B

B





6

64

gr. 74 Vi Vaticanus g r . 830 Berolinensis g r . (Philipps) S. XV erwähnt 1498 (94) Ebroicensis g r . 6 S. XVI erwähnt Rhenotraiectinus gr. 7 (3) S. XVI erwähnt Matritensis g r . 4 6 7 2 S. XVI erwähnt (olim 0 9; 122 d. A.) Matritensis g r . 4807 S. XVI erwähnt (olim 0 8 2 ; 2 5 5 d . A . ) Cantabrigiensis (Trinity S. XVI erwähnt College B. 9. 5) gr. 201 Parisinus suppl. g r . 516 P1 Burdigalensis g r . 2368 S. XVI:blieb unbekannt Matritensis (Palastbibl.) S. XVI erwähnt? nr. 1, M . 2 7 1 2 Matritensis ( A r c h . hist. S. XVI erwähnt

61

nat.) nr. 164,1 (Ms. 4791:23) Hierosolymitanus 111



81 63 191 192 188 187 189 60 62 65

H

27









M











C



P

























Loeschcke-Heinemann kannten also unsere Handschriften 85,168 und deren Abschrift 155 Scorialensis g r . f II 13 (448) sowie 190 Cadurcensis gr. 81A nicht; diese Hss. enthalten die »Kirchengeschichte« des Gelasius jeweils am Beginn; durch 85 hätte ihre Abschrift 60 Parisinus suppl. gr. 516 ersetzt werden können, ebenso bei Diekamp für die »Praeparatio«; dort könnte ferner die Handschrift s ihre Abschrift 59 Vindobonensis philos. gr. 74 vertreten. 133 Heinemanns Gruppierungen lauten AHR — V'P 3 — M Z P'P 2 . Von der ersten (o-Gruppe wird hier nur A (unter der Bezeichnung a) benutzt. Die Handschrift V1 (hier 81) wird auch in unserem Stemma als unabhängig angesehen, die dort beigeordnete Handschrift P 3 als die Abschrift der Handschrift 85, die für Gelasius nicht verwendet wurde; 81 und 85 sind tatsächlich voneinander unabhängig und gehören einer »tieferstehenden Verästelung« des Stemmas an.' 34 Die dritte Gruppe enthält keine Athanasiana.— Falls die erwähnte Handschrift aus der Madrider Königlichen Bibliothek mit unserer Handschrift 65 identisch ist, wurde ihr Wert etwas zu gering eingeschätzt. Zu den Stemmata für Theodor von Raithu und Anastasius ergeben die hier gewonnenen Ergebnisse keinen Widerspruch.

154

Die »Praeparatio* steht in 85 foll. 147a-156b, in s foll. 100a-104a. Vgl. Loeschke-Heinemann, XXI: »Selbständiger Wert kommt der Gruppe nicht zu«, doch wird sie zum Vergleich herangezogen.

28

Praefatio

Stemma

co-Hyparchetyp

S.XVH

m m

VO vo

s c en vo

g

•v 'ItiooS«; X p i o t ó « ; « , dbq E y p B V E v ¿ > 1 , 1 AovKÓtq, »7te7toÍT|Ké t e t c a i ¿ ß i ß a ^ e v « , e l q x f j v f i p . E t é p a v ( p e á v E t a c o n p í a v »fjA.ee« y á p ,

Anlaß des Schreibens sind die Maßnahmen, die nach der Flucht des Athanasius (9.II.356) von dessen Gegnern getroffen wurden, um den Einzug des G e o r g i u s von Cappadocia, d e r auf einer antiochenischen Synode (352) als alexandrinischer Gegenbischof eingesetzt worden war ( S o z o m e n u s , h.e. IV,8,4; vgl. Brennecke, Hilarius, 118-123,156f.), v o r z u b e r e i t e n , s. 7 , 6 (725f). Für eine Frühdatierung (terminus a quo: 9.II.356 Beginn des dritten Exils des Athanasius; Historia »acephala« l , 1 0 f . , M a r t i n , Histoire, 142ff., und Index XXVIII, Martin, H i s t o i r e , 256f. - terminus ante quem: 24.11.357 Einzug des G e o r g i u s in Alexandria; Historia »acephala« 2 , 2 , M a r t i n , Histoire, 144f., und Index X X I X , Martin, Histoire, 256f.) sprechen vor allem folgende Umstände: Constantius II w i r d 59 und 232 noch positiv charakterisiert. Ossius (816) und Liberius (8ie) sind anscheinend noch nicht dem kirchenpolitischen Druck des Jahres 357 erlegen. Basilius von Ancyra (7is) kann von A t h a n a s i u s noch einfach als »Arianer« neben Eudoxius (7ig) gesehen w e r d e n , der seinerseits wohl noch nicht Bischof von Antiochia, geschweige denn Constantinopolis ist; der 358 gestorbene Leontius ist demnach noch am Leben. Cecropius von Nicomedia (7i9), der beim Erdbeben von 358 ums Leben kam (Sozomenus, h.e. IV, 16,5), wird zu den ot vOv gezählt. Die a u s f ü h r l i c h e r e Beschreibung von G e r m i n i u s , C e c r o p i u s , Auxentius, Georgius Capp., Epictetus, die in der 358 geschriebenen HistÄrian 7 4 , 5 - 7 5 , 3 (AthW 11,1, 22424-225io) gegeben wird, ist EpEpisc 1 gegenüber sekundär. Die Mitteilungen über G e o r g i u s von Cappadocia (72sff.) lassen nicht daran denken, daB dessen erste Amtszeit in A l e x a n d r i a , 24.11.357 2.X.358(Historia »acephala« 2 , 3 , Martin, Histoire, 146f., und Index X X X , M a r t i n , H i s t o i r e , 258f ), vorausgesetzt ist. Das ö^ioio^ in 17i1.13 ist b e m e r k e n s w e r t ; ö ^ o o ü o i o ; kommt noch in EpEpisc gar nicht vor (vgl. LexAth, s . v . , die Verwendung des B e g r i f f s bei Athanasius). Da in 53fr. nur erst von einsetzender Bedrückung die Rede ist, datieren Robertson und Barnes das Schreiben auf die A n f a n g s zeit des dritten athanasianischen Exils (um Ostern 356); s. Note zu 53fr.. Die Spätdatierung (361), besonders von Opitz (Die Zeitfolge des arianischen Streites: ZNW 3 3 , 1 9 3 4 , 1 4 3 f . ) v e r t r e t e n , stützt sich auf die chronologischen Angaben des Athanasius in 22i4-i7 und auf das zuverlässige Z e u g n i s über d e n z w e i t e n Einzug des Georgius in Alexandria am 2 6 . X I . 3 6 1 (Historia »acephala« 2 , 8 , M a r t i n , Histoire, 148f.). In 22i4-i7 wird für die Verurteilung der A r i a n e r vor 36 Jahren mit dem Konzil von Nicaea (325) gerechnet, und bei den Melitianern f ü h r e n die genannten 55 J a h r e auf das Jahr 306 zurück. Ausgangspunkt der verklammerten Berechnung ist das Jahr 361 (von 356/7 her käme es für die Melitianer zu einem unmöglichen Termin). Schwartz (GS 3,101) behält damit recht, »daß das zu anderen zeitlichen Indizien des Briefs nicht paßt«. Vielleicht ist daran zu denken, daß das Schreiben des Athanasius im Jahr 361, vor dem zweiten Einzug des Georgius in A l e x a n d r i a , in e r g ä n z t e r oder r e v i d i e r t e r Fassung noch einmal ergangen und dann allein in dieser Form in den H a n d s c h r i f t e n überliefert ist. 1 , 1 Cf. 2 P t l . l l

2 Act 1,1; Jo 3,17, cf. 12,47

O S E C X T L W M B K A B* (solum titulum praeb.) as81,188,189,85,62,168 (de lin. 1 n á v x a usque ad 2 ocoiripíav)

Sev. Lib. III c. Gramm. 33

í O rj E S C B y KA ice B* Te s P"4 62 T i t tituli diversas formas Sev. novit, vide Sev. L i b . III c. G r a m m . 33 et 20 1 t o u otütoö] toü év á y í o i ^ naxpöq rgiSv ' A ö a v a o i o u 6tpxieitioKÓitov) 'AXe^avßpeia? OSE toO á y i o u 'AOavaoiou átpxiEticiKÓTiou 'AXe^avfipeía; B + toO a ú i o O 'AOavaaíou 62 > a>(sine 62) 7tpóq - 2 'Apeiavwv] tcatá 'Apeiavójv Xóyoi; 7ipóuov Ttpôç f p â ç f x a x o n é v t ú v oí) T t a p e a i a j i t r i a e v , à X X à K a i | i á X a npoEÍptiKEv, tv', é n e i ô à v 5 éKEÎva n a p a y é v r i t a i , eù6éa>ç EÛPE6»^.EV f | a < p a X i a p i v r | v g ^ o v i e ç xf|v S i á v o i a v ÉK t f | ç M 540 A è K e i v o v S i S a o K a X i a ç Xéyovxoç- »èyEp0T)aovxai y E v S o ' T i p o ^ x a i K a i

yEv8óxpiaxoi,

K a i 8(óaoi>oi OTinEÎa ^ E y á X a K a i x é p a x a & a i e n X a v ä o ö a i , El 8 u v a x ó v , K a i x o ù ç 2 ÉKXEKXOÛÇ- l 8 o ù 7tpoEÍpT|Ka ÙJIÎV«. K a l XAPIOP.AXA

xà NÈV yàp è v FMÎV à n o x e ô é v x a p . a B ' q ^ a x á XE 6 v 6 p a m ó v è a x i v - oùpaviou yàp n o X i x e i a ç

nap' aù-coû noXXà Kal vnèp

io

x û n o ç K a l B Û V A ^ I Ç Kaxà Bai^óvcuv v i o n o l i i a i ç XE Kal xò wtèp i t â v X Á P I A J I A Kal

è Ç a i p E x o v , T) HEPL xoO t t a x p ô ç y v ô b a i ç ^ A L aûxoû xoû Xóyov Kal ScopEà 7tvEÙp.axoç 3 àyiov.

»f) 8è xóòv àvôpcûnoùv 8 i á v o i a èTU^EXôç è n l xò KOKÒV Ê y K E i x a w K a l jif)v »0

àvxl8iKOÇ f u i A v SiötßoXoq« «pOovôv é n l »TtEpiépxExai ÇT)XCÎ>V à p n à a a w B &anep

xoîç x o a o û x o i ç

t^îv

àyaôoîç

yevo|iévoiç

x à EIÇ Tinâç x o û Xóyou anépuaxa. 8 i à xofixo y o f i v , 15

Ï 8 i a KEmr|Xia x à ^ a 0 T j p . a x a aq>paylÇ(ûv èv % i î v 8 i à x ^ ç TtpoppfiaEcoç, ÊXeyEv ó

B 271 KÙpioç- »ßXETiEXE

xiç ûp.âç

1

7tXavf|GT|. TtoXXol y à p è X E Ù o o v x a i èitl xä) ò v ó ^ a x i n o v

XéyovxEç- èyco EÌHI, Kal- ò K a i p ô ç ^yyiKE, K a l n o X X o ù ç 7 i X a v f ) o o \ ) ö i .

TtopEuÖflxE

ÒTtlocù aùxcòv«. ^ é y a xi x á p i o ^ a SÉSCÙKEV f ) ^ î v ó Xôyoç, ÔOXE n f | èK xä>v ipaivonévcov à T t a x â o B a i , à X X à K a l |iâXXov, K6V x a û x a KEKaXup.jiéva x v y x à v p , S i a K p l v E i v xfl xoO 20 é u e i S f ) y à p ôXoç è a x l ^ICJT|XÔÇ Ó xf)ç K a K i a ç EÛpExfiç K a l ^ é y a ç

4 nvEÛnaxoç x á p m . ôai^œv

Ô

S i à P o X o ç P.óvov XE epaivópxvoq ß d X X e x a i

napà

i t à v x œ v »ŒÇ ôcpiç, CFAÇ

8páKtov«, »(bç Xécov Çiixôbv x i v a à p n à O T i K a l KaxaTtlii«, 8 i à x o û x o ô jièv i o x i v a v x ô ç , •ÙTioKpvnxEi

Kal

OKéTiEi,

C itavoûpyœç,

ïva

à i t a x f i o a ç xii

5 7i£pi7iEÍpT| 8Eop.oîç.





napà

Tiàvxtôv

(pavxaolçi

7io0oú^Evov

Xoinòv

xoùç

övojxa

TtXav^eévxaç

ùnoKpivExai x o î ç IBioiç 25

K a l ôoTiEp &v EÏ x i ç à v S p a 7 t o 8 1 o a o 8 a i GéXtov à X X o x p l o u ç

n a î f i a ç àitoS'nnovvxcDv x ô v y o v é œ v vTioKplviixai x à ç ¿KEÍVCBV ÔVEIÇ K a l i t o ô o O v x a ç x o ù ç v l o ù ç à 7 i a x i i o T | K a l Xoi7tòv à T t a y a y t b v a û x o v ç j x a K p à v á n o X é a n , xòv a ù x ò v xpÓTtov ò K a K o ô a i ^ c o v K a l OKOXIÔÇ

S i à P o X o ç O\)K ? x ® v ^ è v ai>xôç T i a p p r i o í a v , E18®Ç

8è xòv EIÇ xf|v à X f i G E i a v ë p w x a xâ>v àvôpdùTicùv •únoKpívExai p.èv x a ù x t | v x ^ «pavxaolçt, 30

7 Mt 24,24.25 13 Gn 8,21 15 Cf. Mt 13,19 17 Mi 24,4.5 und Le 21,8 23 Cf. lPt 5,8, Ps 21(22),14, Ez 22,25

13-15 Cf. lPt 5,8, Ps 21 (22), 14, Ez 22,25 19 Cf. ICor 12,4.10 22 Cf. Ape 12,9

OSE CX(usque ad 15 fiià iot(To])T(usque ad 14 ioti; TofooÙToiç])UpLWMBKA as81,188,189,85,62,168 3 ò, > 189 I icpivei 168 4 è o n • návvov > 81,168' | n e t à > B | návuav + aüroO OSEœ(sine 81,168 e ) | aùioO > OSEco 5 | i á \ a ] p.âXXov a> | Iva x 6 EÙÔécoç > w 7 veuSoxpiotoi Kal veuSoTcpcxpfitai ~ co 8 nEyá^-a > M62 | Kal xépaxa HeyáXa - OSEL | uXavfloai x | Buvatóv + èoxi 168 9 nèv > MB | èv > x 10 noXXá + TE OSE | jioXiTeiaç + Kal M 11 xe] 6è X T L W M B 12 xoû, > OSE | Tiaxpôç] ocoxfipoç 168* 13 xò KOKÒV] xà JtovTipà OSEx I (if)v + Kal a 14 xoooûxoiç] xoioúx* B | yivonévoiç EA 15 xà post Xóyov) p I oitépuaxoç 168 16 oipaylÇajv 189,168 17 pxénexai 168 | 7iavf)ori 168* 18 ni) + ovv x(sine C) 19 E6û>KEV S 6é8 OSEû) | KÔV xaûxa] Kal xaûxa KÔV OSE | KEKIOXX^iéva a | xuyxôvEi pM 21 ôXrnç pWco 22 páXXExai n a p à návxajv] àXXexai 7ipôç iiàvxaç Ox(sine C) 23 xivaç OSEa> | àpnàoEi CUpLWM à p n à o a i OSEto | Kal > A | Kaxa7itri] KaxaTiiEÎv OSEU*?w Kaxa7iiEi CUC + Kal M 24 OKéitEi] OKénxei p | xò] xl 85 | ôvojia 71o8oúhevov ~ co 25 ò Tiavoûpyoç x | ïva x 26 iiepi7iEipEi M neputeep s | âv > x 27 wioKpvvexai x(sine C)85 | Kal ] nii 62 28 ànaxiioei x(sine C) àuaxfioEiv 189? | ànoXèoEi x(sine C) 29 xpÓTtov + Kal x | KaKoôaljiiuv] KOKÔXEXVOÇ ßaintov p | Kal] + ò A 30 xòv] xcòv 85 x-pv M I xœv] xòv 62 | xaúx-p x(sine KAc)(o

41

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 1,5-3,1

-tòv 8è tSiov lòv èitipàXXei xoiq éTtaKoXovefioaoiv aùxcj). Ofoxcoq K a ì xfjv E t i a v T]rtàxTioEv o ù x à t S i a X a ' X c ò v , à X X ' i m o K p i v ó ^ E v o q p.èv x à

tot) Geoù

(Wmata,

tt|v 8 è

8 i à v o i a v a ù x c ò v n a p a n o i c ò v ofcxa) K a ì xf)v y u v a i x a -coi)

M 541 A

'loop

ÙTtéfiaXe Tteiaaq a ù t f i v Ù7tc>Kpivao0ai ^ è v c p i X a v S p i a v , 8 i 8 à £ a q 8 è pXaacprinEÌv e l q t ò v

0eóv- o i n a x ; xoùq àvepdwtoix; ó S ó X i o q n a i ^ e i t a l i ; « p a v x a a i a i q ùnoKXéTixcov K a ì a v p c o v Elq t ò v t 8 i o v xfjq K a K i a q póGpov. rcàXai oOv à i t a x i i a a q »tòv Ttpóòxov 2 &v8pcouov tòv 'ASà^.« K a ì v o n ì a a q 8i" ¿keìvov xmoxEipìo'uq è a x f i K é v a i x o ù q T i à v x a q évtiXXeto e p a o v v ó ^ E v o q K a ì Xéycov- »xf|v oIkouhévt|v òX-pv K a x a X T i y o ^ a i xfl x El pì ®vxa>v« K a ì S e i v ó x c p o v à n o a x p é c p e x a i

xExaTtEivconévoq K a ì KaxT|axi>nnévo OSEx62 | év + ttp L M A | axónom] otóna-to«; 85 + toù M 5 où«è > L W M B K A I Èfiei^e] èfio^e M | nèv èSei^Ev ~ s 6 flXerxe C 7 aùtòv] ainò^ 62 + Kal OSEUp 8 aùxóv > S | 6óXio$] Sià^oXo^ x | ti^] et^ x(sine C) 9 èoxiv, > A * 11 ànò] èx p | 6XT|6cd x(sine C) 4 yéywvev s | oC] 6 SEa»T 5 aùxòq] aóxoù^ 188,189,85,62*, 168* ainoù; 81,62 c ,168 c | napxupoCici 85 | nepl) i>nèp 62 6 èpeuvameq x | ypa(pà^ + xàq 7iepl auxoO T c

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 4 , 1 - 1 0 »öv y à p è y p a v e Mooofjç TÍ 8 è < a l

K a i o í itpofixaç; ò y à p

8E8COKÒX; 0 e ô ç a ù x ô ç è y e i p e i v è v icj> vó^cp K a i itpov 7cpoXEo8ci) £x E O 0 a l 85,62,168 | xaPio(ia-ta Cto | Iva x | iicaatov 168 | yiVÖKTKEI M Yiv&OKeiv 168 (non dist. O) 38 Tfiv + toO L | ¿TtayyeXiav E* | üiioßäXXeiv 81,188,189,85 | öipeiXei > a> 39 Tiiateax;] (pixjeox; L + 6et a> 40 el] äv x | noXXfi] noXXol 189 41fiiaipfeaetovT*LWMB*KA» | f), > TLWMBA* | a>(sine a) 2 66^r^ övteq ~ x(sine KA) | &7iTiyyeiXav] ¿yvmpioav SE 3 fieeXriaav > x(sine Kac) | änooteiXai + Kai ai 4 f|, > Ex | vmoypäynie + Kaxä TÖ 6 O K O 0 V A I I T O I ^ näXXov 8t KOOÖ ¿visvcuaev aütoiq 6 ßiäßoXos Ox | ö &vTiXiytov] 6vuX£ya)v Tiq SE | Kal2 > x | xoij^ ¿JtiOKÖJtou^ S 5 8ievoxXeTv x(sine B) | [itv > to | ypaav B

|

VONNV] ÖP|I.F|V U * L W M B K A

ßTUTTPOV A 6YPA(SINE A) niotiv - ti^v, > L W M B * A * | 6t - ämoxiov > P | «pavEpäv + 12

7iEi8a>AIV >

|

|

2 3 ßIAßÄXXEIV]

YPÄTPOUOIV- 2 6 «PPOVRI^OVTE? > P

XAßÖVXE? 8 5 |

AÜXOO A81»

KTPSAIVTOOI BCO(SINE 1 8 9 )

NEXETNOAVIE^ + ÖTI OX(SINE C )

1 1 TPEUYEIV] «PEÜYCOOI S

TA-uxoiq

|

5 0I5] DX; A

¿KEIVA

8 ¿JUßOUXCTIAXRI X 14

2 1 TOVRÄV O S E X L 8 8 , 1 8 9

6 , 1 XAPÄTXOUCI] TIPÄTTOXXJI M

EYPAI(»AV OX(SINE C ) C)

|

EXOUOAV X

Ö(PX.RIAOUCIV M

VÜV

FI] FJV SE B "

1 7 80K0O01 TOOTO ~ K A

46

Epistula ad episcopos A e g y p t i et L i b y a e 6 , 4 - 7 , 4

&*ooxävxeq

Kai

G£Xovxeq

xf|v

£v

Niicaiqi

nioxiv

ypa v « , 8 i ä x o O x o K a i a ü x o i , cbq f j

Ttoxe

Kai

'IepowaXfin,

ypötqtovxE«; n ö v o v c

ävaxp£yai

f i y d i f n a a v t c a t ä xö y E y p a w i i v o v

ävepdmouq

7,1

KEKcmiäKaoi tva

xovq

Känvovmv

xP^voxx; K e p 8 6 v a x j i

¿v

xatq

Kai

nexaßoXaiq

8ia(ieivcoai

xP

ikXXoxe l a T 0

^X

&XXa

20

0 1

nXavcbvxeq.

T i ^ o C v , ¿p n ä X i o x a h ^ X e i K E p i 6 X i T © e i a q , 2 x i x o ü x c o v ä v a a x 6 o 0 a i

öeXfiaEi;

xiq

y p 6 q > o v x a q a ü x o t o ; O\JK & f t o a x p a ( p T ) O E x a i S i K a i a x ; ; x t q OUK & V K a x a y v o i i } x f j q XÖX^T^ 2

aüxöv; xä

M 553 A

ö X i y o i y ä p ö v x e q x ö v ä p i B ^ i ö v 0£XOIKJI x ä ¿ a v - t & v v n i p x ä i t ä v x o o v

XE

¿avxöv

ßouXönEvoi

auyKpoxfuiaxa

KpaxEtv

£v

ßiä^ovxai

KaBapäv

ycoviaiq

Xüeiv

aijvoSov.

Kai

Kai

yivö^Eva

äKvpotiv

&v8ptonoi

8iä

Kai

xf|v xö

(jnonxa

0lK0vn.EvtKf|v

awnyopEtv

iaxvEiv

xuyxävovxa y E v o j i i 1 vr^v

&8oXov

Kai

xfl

xP

aip^oei

i t p o a x ö ^ v x E ^ T t a p ä x & v HEpi E f o a £ ß i o v x o X f i c ö a i v ö p i ^ e i v Ttepi n i o x e c o q -

l a T O

Kai

ö c p e i X o v x e q 188

| &vixeo0ai OSEx(sine C)

3 uitfep x ä Jidv-twv > 8 1

yevönEva SE

OSE

1 9 a i n & v x(sine K A )

f| TÖTE E |

6 &80A.0V + n i o T i v a)

Kpiveiv] Kpivouaiv E

|

|

|

xoO L

1 1 TioXXäKiq > s

Xiav > O S E x

|

¿Seixötl U

|

öj > OEx(sine C)

|

'ApoäKio^ O

I

ToX+iripÖTatov OSEto

ß i a n i v o x j i (0

|

| t t ] 6 1 10

7 , 1 ji£XXei

2 KaTayvÄoritai SB nävra E 7

9 Kai > x |

KaTayvcboe-tai

4 ouyKpo-ifinaTa + t ä U

tä>v] -töv p

yivwoKovxeq] el66teq x ( s i n e C ) |

1 4 K a e a i p e e f e v T o ^ 85

KatfixÖT|oav K A

a ü x o i ] otrroi x ( s i n e L ) TOÖTOI L

Kai äKupouv > L W M B K A

a u v a y o p e i v 188

1 2 r e o j p y i o q + ufev Ü) |

|

|

¿JiixeipoOaiv + ß i a v p

e a X i a v x(sine Ue)

ApEiiü x (sine U p )

-tä > B

5 Xueiv x a l ÖKupoOv > U *

| |

|

yevonivriv >

8 üueueavoi S |

|

ßiav] e a X e i a v SE

ifiovte; C

10

ti)v +

npoEßfi8r|oav 62 npoeßXfieri L W M B K A

Kai, > O S E

1 3 Tipeaßinipov L

1 5 ot) o l t i v e ? to

1 6 N 6 p K i o o q Bo>(sine a 8 5 )

|

n a p ' x(sine C p )

' A p a d K i o ^ 85

|

|

ol > W

15

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 7,4-8,2

4 7

Kaxà ZapöiKTiv yevo^evji ^ e y à X n ouvóScp Ka0tipéeT|oav Eì>cjtó8ióaVEpOU Tiäoiv övto*;, nóf>q K a ì 8 i à 7ioìa x | è o n ] &v EÌTI CO + icaì OSE 21 icpo; a 22 icpoß/lTi8r)oav 85 | vmotcpiveaeav 81 | ¿icißouXEuövrcov 168 | É7iiaKÓ7Mov ópeofió^atv ~ S168 23 K O Ü T O I > M | jióvov p 25 ifjq > B * 26 eéXouoi + vOv co I àuooTEÌXE 62,168 | où6è] oi) L | OUSEÌ^] oùfiè Et^ OSE 27 q>f|jj.ri] (pTuì OSEx(sine Uc) I yàp > p I H-ÉpEai] népeaiv éaTi co 28 EÌSCÓXCOV ¿ ^ T ) X C O O E ] 'EXXf)vcav è^f)XcooEv EificoXa co I è^fiXaioE] ^r|Xa)v L | Kaì] Kaìxoi 62 | amòv > s 30 ovSè co | EÌI; Xpia-còv OSEx 8 , 2 è^oXiaeaivciv] é^coXiaeaivEiv T c é^eiXeìv OSEC é^iXeìv a s l 8 8 , 1 8 9 , 6 2 , 1 6 8 * ¿^eXeTv x ( s i n e C T ' ) 8 1 , 8 5 , 1 6 8 c coni. Me. 3 p | ànatàoeco H I T S E Ì Ì > B | àna-tàaom 85 | UTiSeI«;, + ùjicòv x(sine B) 4 \jv

£v8o8ev

T t a p ä xoO ocoT^poq. e t y ä p & £ X e y e

vOv

(ppovfijiaxi

bt



'Apeiov

cbq

«ppovoOoiv

xeocbv

Kai

u X a v a v ö KaKO©eXfiq.

xähv 10

¿«ppövei, crÜK &v ¿ ^ ¿ T t e o e v ¿ k xcbv

üitoxpivexai

xotq

^rmaoiv

6

Tiavoöpyo«;-

n o X X ä K i q 8£ K a i ¿ ^ ' E X X t i v i k ^ KomyoXoyiaq K a i xotq xairniq oov ypaqxiiv,

Tteipä^ei

El j i i v o $ v n a p ä öp6o6ö^ü>v ^ v t ä y p a i p ö ^ e v a , o l a ¿ y e y ö v e i

15

T t a p ä x o ß n e y ä X o u K a i ö^oXoyr|TO\) ' O o i o v K a i M a ^ i ^ i i v o u xoti xffe T a X X l a q ti xofi SiaßE^a^ievou XiXߣaxpou

xoOxov

f| T t a p ä

v xf|q ' A v a x o X f l q

K a i ' I o u X l o v K a i A i ß e p i o u xcöv t n w K Ö n w v 'Pdö|j.r|q

n p a n o y i v c r u q xofi x f ^ A a K i a q

[XiXßioxpou

K u p i a K o f i xoi> xflq M u o i a q f| n i a x o O K a i

5 5 7 A x ö v ä n ö xf(piKf^q

f| E b o x o p y i o v

1

xoö

f\

Kai]

'Apiaxalou

KawtaSoKiaq 'IxaXlaq

xf|q I i K t X i a q fl M a K a p i o u x o ö xfjq ' I e p o u a a X f ) | i f| ' A X e £ ä v 8 p o \ )

x o u xffc K(Dvoxavxivo\)7iöXE(oq fl n a i 8 6 p c o x o < ; xo\> xffe ' H p a K X e l a q

xä>v

M e X E x i o v K a i B a a i X e i o v K a i A o y y i a v o i ) K a i x ö v oi>v a v x o t q xcöv änö

xf|q "Ap|iEvia6évxa>v è a x i x à 9 , 1 B ypaKàyô xôv Xptoxôv KaxayyéXXax Kai hex' ôXiyov àvxixpioxoç yvaxï6fl. à v x i x p i o x o i 8è o î x o i x u y x à v o u a i v , ô a o i 8 i à xfjv 'Apeiau j i a v i a v ëpxovxai Ttpôç û ^ â ç . èm5imf)OTi; ^ xivoç a l èKKXî|oiai x P £ i a v

10 èmoKOiii)v oi> 6E(opeî

xi y à p Xeijiei itap' ûjiîv, t v a êÇcoGév x i ç •ujnv 2

Kax' Aïyunxov

êxouoiv.

èmpaivûxji x a î ç

Kal x à ç Aifîùaç K a l xf|v

p.fi TipoariKOÛoaiç

Xeukôç, 6xi x a û x a

'AXe^àvôpeiav

à v x l ÇûXtov Kal «popxiœv npayHaxEUÔHEvoi xf|v a û x o î ç èKKXrioiaiç;

xiç

oùk oî8e, xiç 3 C

Tcàvxa itpàxxovai 8 i à xf|v ùrcèp xf^ç à a e f t e i a ç a û a x a a i v ;

8 i à xoûxo, k&v »évEoùç è a v x o ù ç n o i ô a i « k&v neiÇova KpàaTieSa x ô v 4>apioaia>v 7tepi8f}aa>mv

èavxoîç,

à o K f i o c o o i xf|ç (ptovflç,

k&v TiXaxûvcoovv è a u x o v ç

oîjk ôqœiXoum

xoîç ç x ô v ooipôv ôxi E l a l ^ à x a i o u . 'Io\)8alo\)ç ixpapuàÇovxaç ^XeyÇe Xéycov »El èycb y à p

SokoOoi

¿k

xoO uaxpôç è^flXGov, Kal

TtoiEÎv-

Kpvuxouoi

ô 6eôç uaxfjp

^kcû« Ttpôç

û^âç-

y à p & ippovoOoi K a l Xomôv

ot»xto y à p K a l

ù ^ ô v flv, fiyaiiâxé

&v-

otxco ^.oi K a l vOv o î x o i

eIç xô

ypàtpEiv K i x p ô v x a i

26 Jacobus von Nisibis: LexAth 661; Le Quien II, 995B; Fedalto 75.33.13; van Esbroeck EEC 429 27 Alexander von Alexandria: LexAth 50; Le Quien II, 398D; Fedalto 53.1.2; Kannengiesser EEC 20 9,2 Prv 12,6 3 Prv 15,28; Prv 12,5; Me 14,38 und lPt 5,8 5 Cf. Phil 1,17 9 Vgl. ApConst 28,3 (AthW II,1«"-) und HislArian 73,1 (AthW 11,1, 2232«) 12 Prv 17,28; cf. Mt 23,5 17 Mt 22,29 20 Jo 1,14 21 ICor 3,20 (Ps 93,11) 22 Jo 8,42 OSE CTLWMBKA as81,188,189,85,62,168 Sev/ Lib. m c. Gramm. 33 (de lin. 19 &XXouç usque ad 21 iiàxaioi ) Sev.5 Lib. Ill c. Gramm. 33 (de lin. 19 xôv fié usque ad 20 6natf|aai et de lin. 20 Xôyoç usque ad 21 iiâxaioi) 26 il, > co | xoû, > x 27 notKapitou x | aùtoîç] aÙTf^ç s | oùfiè S 28 &6oXoç] &6ilXoç L* | àvfipôv > 85 | èaxi post àuXoOç x(sine C) post xpônoç C 9,1 fiià tô] to0 W > a> 2 ypa(pé\rta] yeypa^éva 81 3 axôna + tôv O | Ku^epvôoiv + 6è OSE 4 vfiç'nç 188 5 M-ffl Kal x | 6xi > K 6 ôXiycov L» ôXiya 85 | voyxàvovow > x(sine Te) 7 wnS^ fjiâç 62» | tv" a>(sine s62) 8 émfiiinriaei 85 | xàç > OSEx | Aipût|v Ox(sine C) | xai Tf|v 'AXe^avfipeiav > B* | xfiv > x(sine C) 10 èmpaivouai CM 11 eea>peî + cl 85,62,168 | *à\rta taOta - Xéynaai M | xôv > x62 xôv xôvov > 85e xôvov > 168* 15 fi > E 18 f|Xéx0rçaav S fiXàxfrpoav 85,168 fiXde-poav 62 | xf) fiiavoia 168e (pr. m. (?) s.lin., sed del. al. m.) 19 oï>v > S 20 Kûpiov yevôjievov] KvpiaKÔv a>Sev.'b | yâip > x(sine CT e ) 21 acxpâv] àvepd)Tta>v x | nàxioi C 22 fjv > EM | ne àv] &v èjiè OSE® 23 yàp > L* | oGxoi] ot>xa> 168 > x 24 eiç] èv 62

5

6 B

50

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 9,6-11,2

Ttapà xôv ypav x à ç XéÇeiç, ïv' èv a ù x a î ç »8eX.eàaavteç« ÛTtoaùpooaiv elç tf)v I S l a v 25 KaKÍav xoùç à y v o o û v x a ç . 10,1 e e á o a o O e 8è eI |xf| otixcoç £ x e i ' el H^v y à p n.t|8evôç vitoKEi^évo-u ypácpoum Ttepl itloxeoùç, Tiepixxòv xò èTttxeiprma, x á x a 8è K a i èTtipXafiéç, öxi ht|8ehiôç ÇiyiTiaECûç otioriç afcxol wpóqxxaiv Xoyon.axiaç Ttapéxouaiv à v a o K e v à Ç o v x e ç x à ç à K à K o v ç x ô v àSeXqxîiv < a p 8 i a ç Kal wapaaneipovxeç ä n ^ è »elç voûv avi&v noie ávépti«- el 8è 8 i à TTiv "Apeiavf|v atpeoiv àTtoXoyoùnEvoi ypàtpeiv ènixEipoOoiv, í 6 e i x ô v (púvxcov kock&v 5 B 280 x à oTiép^axa npoavEXEÎv K a l xoùç x à a n é p ^ a x a i t a p a o x ô v x a ç 1 axr|XixEOaai K a l otixcoç x à à v x ' ¿keIvoov ypácpeiv ôp6â>ç fl ¿ k S i k e î v (pavEpâtç x à 'ApElov, i v a ^f) C KEKp\)|i|xévoif à X X à (pavEpôç xP i a T O M-ó t X° l SeiKvwcovxai, Kal TtàvxEÇ a ù x o ù ç (pEúycooiv 2 »v úyiaivóvxcov jíeXóv SiaXéyoïxo, noXXffc &v è^PpovxTiaiaç KaxayvcoaGeiTi, öxi â>v nèv x ^ p i v elaf|X0e, oicoTtçt, xâ»v 8è àXXcov, S>v oûk ë a x i v a û x o û XPEÎpôvxiÇov Kal xòv X p i a x ò v fiyàrtcov, Ttpcò'xov x à Kax' a ù x o ù ßXäaeprina ¿rrpaxa TtpoaveXeîv Kal otxcoç à v x ' ékeìvcov xoùç ùyteivoùç Xéyeiv xe Kal ypàipeiv Xôyovç- àXX' otixe a ù x o l xoûxo tioioöoiv otixE xoùç OéXovxaç TtotEÎv ÉTtixpéitouaiv îi àyvooûvxEç xéxvfl Ttavovpylaç xp®nevoi. 1 1 ,1 El (lèv oüv àyvooùvxeç xoûxo T t à a x o u a i , TtpoTtEXEiaç &v èyKaXoîvxo, 6xi TtEpl ô v oùk ï o a o i 8iaßeßaiovvxai- El 8è yivgxjkovxeç àTtOTipoaTtoioûvxai, jxeîÇcûv Kax' aûxtôv f) Kaxâyvcooiç, öxi rcepì p.èv xcbv ISícov PouXevóhevoi nàpEpyov oùôèv xieEvxai. Ttepl 8è xflç eIç xòv Kvpiov f)(iâ)v ^îoxeûx; ypàipovxEÇ n a l Ç o v o i Kal Ttávxa jxâXXov f\ B àXiiGeùcmm. Kal Kpúnxovoi ^ v HEpl d>v fi a ï p E o i ç a-ùxôv èyKaXEîxai, Xéyoum 8è x à ç à i t ò x ô v ypaq>â»v Xé^Eiç- ëoxi 8è xcrôxo KXoufi xfjç àXrieElaç àvxiKpuç Kal Ttàotiç 2 à 8 i K Î a ç (ìeoxóv. Kal xoöxo eu o î 8 a öxi Kal fi û^Exépa 0EooépEia c u v o p â v èK xovxcov K a X ô ç 8vvf|OExai* oùSeIç éyKaXoùnevoç HEpl ^ o i x E Î a ç àitoXoyEÎxai TtEpl kXotitîç où8è q>óvo\) xiç ëyKXrma Sicdkcov à v é x E x a i xôv Kaxriyopovuévtov, eI àitoXoyoîvxo XéyovxEç- o v k ¿TttcopK-qoa^Ev, à X X à Kai xf]v TtapaKaxaöfiKTiv ècpvXà^anEv. jiâXXov y à p è a x i xoíjxo Ttaiyviov ii Xùoiç èyKXfinaxoç K a l àXtiÔEÎaç

25 Cf. 2Pt 2,18

10,4 Cf. ICor 2,9

9 Sir 21,2

OSE CTLWMBKA as81,188,189,85,62,168 25 iva OSE | aùiaîç] èautaîç SL Taûxaiç co(sine a) | ÙTiooûpûKJiç 62 26 àyvooOvTaç + Kal 85 10,1 Jtepl âîoteîûç ypá TLWMBA* 3 aùtoîç x(sine KA) I Tiepiéxouoiv TLWMBA* | Tàç àKÔKOuç > A* 4 hot e aùiâiv - EW note ioûtcov a> 5 'ApciaviKTiv W(sine a) | (paveptôç > s 8 KeKpxjunévooç OSEKA' | Seikvvovtoi C | (peûyovxjiv EM 10 (oouep + el al88,189,85,62,168* | 7iXayévta 85 11 -ipaunáxoiv] TtpotynáTaiv ansine as) | p.T>6èv] oùêèv MAco | Xéyei (o(sine 189) A* Xéyeiv 189 | heXójv] ^.ep&v 62» xeXûv 62e 12 6iaXéy*xai 85 | &v > 81,168 e | &v] & S188* 13 xpe»* aútoO - x 1 ôiaXéyono OSE SiaXéyonai Tc 14 oîrcoi] aùxol OSE | aipéoE(oç + aùxûv x | eí nepi] E Ï 7 i E p a> eïnep 7iepl x 16 (iTinaxa > O 11,1 oOv > S | npouexelav 168* 2 yivibOKovieç] yiyvéaKovxEç C + â OEx(sine C) + âv S | TtpoanoioOvxai OSEx(sine C) | nelÇûJv + f) x 3 fi] EÏr| x | 7iápepyov] Jieplepyov T*KA C 4 tòv KÚpiov] Xpiaxòv x 6 TT^ç > OSE 7 toOe' C I et> > x(sine T) | oI8' OSEx(sine Tc)168 8 SwTioExai xaXâç - x I oùfielç + yàp Ox 10 ànoXoyivio L * ànoXóyr|To L c à7ioXoyoûvto s ùiTioXoyeîvTO 189 | OÚK] OÚKÉTI L | èmopKTioanev 168 è7ii(0pKÎ)ai0HEv 85,62 ÉTiiújpKÍaaiiEv T ÉçiiopKÎoanEv C (bpicíaanEv L ëxi (i)pKf|aanEv MB1, corr. B ' r 11 toûto + xò s85,168

10

15

5

io

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 11,2-12,3

51

àTiôôeiÇiç. ú yàp cpôvoç Ttpôç TtapaKaxaei|KTiv; ^ fi jioixeia Ttpôç KXOHT|V; el yàp 85 | ei] àeì C 20 àTioXoyfiaaaeai x 21 fj - 22 nenoÎTiKE > a* (non leg. a c ) I ei] f) C I ÈXéyxona* S | noiriaciev 85,62 22 8' > T L W M B K A | Kal 6é6paKev > 168* I ei 6è] Kal O S E > COI | nf)Te O S E 23 àveT nee' ansine as) | X i y j i OSETO(sine 85) 85 24 a ù t ô ç > 85 | èautàv B C 2 ? | itapávo(ia TW Ttapavo^ôv SECOJ napavon'iav O I ye + Kai L 25 "ApeiaviKf|ç WTO 26 yiyvaxjKovTeç C 27 e î v a i tfiç àXrieeiaç ~ OS | eîvai > E I aÙToi > C 30 ánó > O S E 31 a l i i r a a n é v o i ç L | nèXXoinev O S E | 7tpoo Z i g . | ^laKÓpicx; Z i g . | ó,] Kai Z i g . > M | Tfjç èKKXriaiaç post 2 "Apeiov x Z i g . 2 'Apeiavòv O I qipovoOvxa K a i > x Z i g . | f)v, > L W M B K A Z i g . 3 ò > O 4 ÖVTOJV, - Jiàvxœv, > O 5 Kai OÙK fjv > ai 6 yewTiefi to | àXXà o)(sine a ) Z i g . | xoO] elç TÒ a) 7 ßoi)Xr|Tai s85 ßeßoi)Xrrto W ßeßo\)Xe\)TO Z i g . | aùxòv ò 6eôç ~ x Z i g . | aù-tòv > 168 | êpyov O S E M 8 xfU Tfiv O S U p > E C L W M B A * | (pùaiv O S U p | Sè > B | ëo>ç] x Z i g . | ßoüXTyrai K

ßeßoüXtiTai x(sine K )

|

néveiv

xZig.

12,1 2

Kal

»Thalia« F r . I X Bardy = A s t e r i u s , »Syntagmation« F r . 4 3 Vinzent O S E CT(usque ad 27 ¿ n e i 6 f i ) U p L W M B K A usque ad 1636)

B

T t á v x c o v OÙK ÖVXODV

GEOÙ X ô y o ç f j v i t o x E , ÖXE OÙK f j v ,

xcj> 8 è I 8 i c p

17 C f . l R g 1 5 , 2 4 - 2 6

èKKX^oiaç

ó 8EÔÇ 7 t a x f ) p f j v , OVK ¿ t e l f j v ó

TIOIRMÁ è a x i - K a i

Srijiiovpyfioai- §v y à p

xpETtxôç è a x i ,

öxi

èTtioKOTtoç

xaûxa-

O Ù K ÔVXCÛV

^fmaoiv,

xaùxa.

3

52

Epistola ad episcopos Aegypti et Libyae 12,3-10

C KaXôç-

frte

xoOxo y à p

liévxoi

BéXci,

S û v a x a i xpéTieaBai i c a l a ù x ô ç â o n c p K a i x à Tiàvxa. S i à

TipoyivóxjKCov ó Oeôç ë a e o S a i KaXòv atoxóv, TipoXafkòv x a û x î i v a i > x $ i f ) v

io

fió^av fié&OKCV, f\v &v K a l èie xf)ç à p e x f ^ ç è o x e n E x à x a f l x a - OXE èÇ èpycov a f c x o û , d>v 4 wpoéyvcû 6 8EÔÇ, x o i o û x o v afcxòv v û v yEyovévai«.

X è y o v a i y o û v ô x i » o b b i Beôç

à X r i e i v ô ç è a x i v 6 X p i a x ô ç , à X X à (lexoxfl k o I a ù x ô ç &one.p B 282 5 X è y e x a i ©EÔÇ«.

1

K a l o i &XX01 wàvxEç

x p o c x i G é a m 8è KAL x o û x o ô x i »OÙK è a x i v a-bxôç ò è v x n a x p l

«pvoei K a l ï8ioç xfjç crfxnaç a i n o û Xôyoç K a l f| l ò i a ocxpia, év fj K a l xoOxov TIETIOÌTIKE 15 M 565 A xòv KÓO|ÌOV, àXX' àXXoç jièv f a x i v ò èv x $

1

itaxpl ï8ioç aùxoû Xôyoç K a l &XXT| fi èv

Ttaxpl I 8 i a aùxoft ocxpia, èv fi ocxpiçt K a l xoftxov xòv Xóyov TIETIOÌT|KEV aùxôç 8è ofcxoç ò KÛpioç Kax' èwivoiav Xéyexai Xôyoç 8 i à xà XoyiKà K a l Kax' èicivoiav Xèyexai 6 acxpia 8 i à xà ooq>iÇôjj£va«.

à^iéXEi «paolv 6x1 »Ttàvxcov Çèvœv K a l àXXoxpioov ôvxcov

Kaxà xf|v oûaiav xoû Ttaxpôç otixeoç K a l afoxôç Çèvoç iièv K a l à X X ô x p i o ç Kaxà Tiàvxa 20 xflç xoO Ttaxpôç oùoiaç èoxi, xôv 8 è yevrixóbv K a l KXIOXÔV t S t o ç K a l EÎÇ xuyxàvEi. 7 Kxioixa y à p è o x i K a l TtoiTiiia K a l èpyov«.

i t à X i v xè cpaoiv 6x1 o û x f)p.âç CKXIOE 81'

èKEîvov, àXX' èKEÎvov 81' f p c t ç - »f|v y à p « , (priai, » n ô v o ç ò 6 e ô ç , K a l OÙK f j v ò Xôyoç o ù v a b i f y - e î x a e e X f j o a ç f i j i â ç S T m i o v p y f l a a t , XÓXE TIEUOÌTIKE xofixov- K a l à

8 povXfinaxi x o û GeoO o ù k &v Ttpóxepov yéyovev.

oi) y à p èoxi xoO Ttaxpôç l 8 i o v K a l

(frùaei yèvvrma ò Xôyoç, à X X à K a l atoxôç xàpixi yéyovEv. ó yàp û>v 6EÔÇ XÒV UT) òvxa \)lòv TIEUOÌTIKE xfl {ìouXfl, èv fi K a l xà Ttàvxa TIETIOÌT|KE K a l è8T|^ioi)pYT|aE K a l È-KXIOE 9 K a l y E v è o G a i fjeèXîiae«.

K a l y à p K a l xoOxo X è y o u o i v ôxi »OÙK è a x i v ò X p i o x ô ç 30

(jruatKfi K a l à X i i 6 i v f | 8 t ) v a m ç x o û 6EO0- àXX' óbanep t\ Kà^iTtT| K a l ò P p o O x o ç X é y o v x a i 1 0 8\)vap.iç, otixeoç K a l a v x ô ç X é y E x a i 8 v v a n i ç x o û Ttaxpôç«. •x®

Ó Ttaxfip &ppT|xoç

C àç 8 û v a x a i

ô

•unàpxEi K a l OGXE ô p â v

ulôç xòv Ttaxèpa. àpxf|v

otixe

Ttpôç x o v x o i ç f X e y e v 6x1 YIVCÎXJKEIV

XEXEICDÇ K a l

yàp ë x ® v x o û E Î v a i o ù ôùvaxai xòv

12 Arius, »Thalia« Fr. X Bardy (1. Teil) = Asterius, »Syntagmation« Fr. 63 Vinzent 14 Arius, •Thalia* Fr. XVI Bardy = Asterius, »Syntagmation« Fr. 70 Vinzent 19 Arius, »Thalia« Fr. X Bardy (2. Teil) = Asterius, »Syntagmation« Fr. 63 Vinzent 22 Arius, »Thalia« Fr. IV Bardy = Asterius, »Syntagmation« Fr. 30 und 73 Vinzent 30 Arius, »Thalia« Fr. VIII Bardy = Asterius, »Syntagmation« Fr. 68 Vinzent; cf. ICor 1,24 31 Cf. J1 2,25 33 Arius, »Thalia« Fr. XI Bardy OSE CT(de lin. 31 «ai ô Ppoûx°Ç)UpLWMBKA

as81,188,189,85,62,168

Zig.

9 xaXÓ£] KaXox; s > co(sine as) I ical, > L " 10 ò Oeòi; npoyiva>oica>v - OSExZig. 11 E&DKEV C | Eox e l et>xeo0oii 168» | &axz - 12 yEyovévai > Zig. 12 6 > a | yoOv] oùv 62 yàp 81,168' 5è p 13 àXXà + xal Up | av-cò; + ical OSE | t a l , > xZig. | ol > 81 14 Kort > LWMA | Ó > Zig. | èv naxpl] TO0 GEOO a>Zig. 15 Tflq - 16 tfiioq > UpLWMB'A* | a i n ò ? p | n > C | Kal, > Zig. 16 àXXà C® | auioO it. Be | Kal > UpLWM | &XXtt] &XV UpLWM 17 I6la] àiSia x(sine A*)Zig. | aù-toù] a ù t $ O | Kal > UpWLM 18 Xóyoq - XéyEtai, > p | Xéyexai, post 19 oopi^ójiEva co 19 6 n > 62 | HÓVTWV post fivxoov L | ÓVTMV post ^évwv K 20 £év05 + òri A c ? | nèv > A* Zig. 21 èoxlv cuoiai; - p | yewr|x6v S p L A ' Z i g . | Kal, > p | KTioiiàxav xZig. 22 xe] 6è OSE 23 àXX'èKetvov > 85,62*,168* I «paci as81,62,188 25 à v à n a a e v 168 | aùxòv > a | Iva + Kal Zig. 26 (boxep + xà xZig. | •unéaxri > 62 | OÙK 6vxa itpóxepov •onéoxTi ~ cesine 62) | OVK - 27 8eov> > M | ovztoc, - 27 npóxepov > 62 27 OÙK + òvxa K | yéyovev] éyévexo x(sine L)Zig. ènévexo L | ov - 28 yéyovev > a>(sine as) 28 gàpioiia p | x 1 ^ " 1 oùtò? ~ OSEas 29 xfj - JieJioinKEj > 6 2 | xfl - 7tàvxa it. a* 30 Xéycooiv C | Xpiaxò? + fi OSExZig. 31 dbcuep] W 32 fiuvani^,] Swàneii; OSE | éXeytv + "Apeio? a> 33 xoO ulou 85,62 x$ ulou 168* | àppirto^] àópaxoq Ox(sine C)Zig. | óp$ oi)xe yivcooKEi WKAZig. 34 80vaxai, > x(sine C)Zig. | yàp > L

53

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 12,10-13,6

35 ávapxov ytvcooKEiv àXXà Kai Ô yiveooKEi tcal ßAinei, àvaXôytoç xoîç ISioiç jiéipoiç oî6e Kai pxénei, äxsntp Kai •FINEÎÇ Y I V Ó K J K O ^ E V Kai pXéwo^Ev Kaxà xf|v ISiav 8üvaniv«. TtpocEiiöei 8è Kai xoûxo öxi »Ò viôç O Í ) jióvov T Ò V Ttaxépa O Û K O Î 8 E V dtKpißäiq- àXXà yàp ovôè TÎ)V ISiav èauxoû ovó8cp ol O U V E X O Ô V X E Ç nàvxEÇ iiavxaxó0EV èitioKcmoi x à ç ^èv à x o à ç èiti xoûxoiç èKpàxouv, naiiyTwl 8è 5 itàvxEÇ Kai 8 i à x a û x a KaxéKpivav xf|v atpeaiv xaúxriv Kal àvE0Ejiàxioav E I T I Ô V X E Ç àXXoxpiav Kal Çévqv EÎvai xaúxriv xflç èKK>.TTOiaaxiKf|ç  ΠO X E O O Ç . O Ú K àvàyKT] 8è xoùç Kpivovxaç FLYEV ènl xoflxo, àXXà nàvxEÇ npoaipéoEi xf|v àXi|8Eiav ¿ ^ E S Í K O V V 7iE7toif)Kaoi 8è xotixo SiKaimç Kal ôpOâiç. àÔEÔxrçç yàp èK xoúxcov ElaàyExai, Kai HâXXov n a p à xàç ypaepàç ô vûv 'Ioi)8aia|j.ôç £ x M V èyyi)ç énaKoXov0oOvxa xòv 1 0 ' E X X Ì I V I A N Ò V & O X E xòv x a ß x a çpovoûvxa J N I K É X I Xpioxiavòv KaXEÎaôav n à v x a yàp xaflxa xcôv ypacpôv èoxiv èvavxia. Ó jièv yàp 'Ioûàvvriç qnrçaiv »èv àpxfl fjv Ó Xôyoç«- crôxoi 8è Q > À O K O \ ) O I V » O V K fjv, Ttpiv Y E V V T | ( H Î « . Kal aùxôç 8è rcàXiv Ê Y P A Y E »Kal èa^èv èv X$> À X T I O I V ^ ) , èv \)LCF> aùxoO 'IÎ|aoû XpioxQ. oôxôç èoxiv Ò À X I I G I V Ô Ç BEÔÇ Kal F) ÇOOF| F) a l a m o ç « . ovxoi 8è & àvxijxaxójiEvoi çàoKOuai jxf) EÎvai xòv 1 5 Xpiaxòv àXì|0ivòv 6eòv, àXXà Kaxà N E X O X ^ V Kal aùxòv nâoiv Zig. 13 Kal > B * 14 f|, > B " | âonep] fijiEp M

íiávxa] itàvraç OxZig.

16 Kal > 85,62,168*

|

|

6È, > 8 1 | TiàXiv] 15 cbç] âanep B * I xà

Kxíonaxa OSEB^

|

Xéyœv + ôxi B*

17 xf|v KTlaiv T L W M B 1 6 8 vt\v Kxiaei 188 | eîvai xòv KÚpiov) xòv KÚpiov eîvai OSE > 81 18 KTÍana 6 2 , 1 6 8 | tí] oüéév co oxl A c 19 Kal, > B | àvayvdbpvona B * | tbç aûxoùç] äanep ÉKEÎVOIÇ OÜXCD Kal aùxoîç Zig. 20 ê ansine as) | ànooxaXelç Kripúxxeiv - x B + Z i g . 22 ôç] v Kxioixáxcov. 25 xlç yàp oùx ôpçt, ÖH àSiaipetóv èoxi tò àTtaùyao|ia Ttpôç xò v ypaqxòv Xeyovoûv xoùxov eîvai xòv xoù naxpôç Xóyov, èv cb Kai »ol oùpavol èaxEpecoGT)aav« Kai àTiXôç »Ttávxa 6i' aùxoù èyévExo«, oùxoi kevcòv èipeupexaì Soy^áxcov Kai TtXaaxôv yevójíevoi ëxepov 30 B 284 èTtEioàyovoi Xóyov Kai ûXXtiv oocpíav xoù Ttaxpôç eîvai, 1 xoùxov 8è Kax' èmvoiav 8ià xà XoyiKà XéyEo0ai Xóyov Kai ao B + | ifiiôxriioç B*81 | Xéyeiv > B* | âGeoi] àeXioi 62 25 |ietà] nèv 85 26 yàp > 85,62,168* | àfiiaipetoç 85 fiiaipetov T* | aùtoû + tò O + ôv ac + 27 ouvunápxei] owunápiov Sx(sine CM)Zig. auvunápxiov M > B o> | toûto] towco x(sine B)Zig. > OB^w I Kai >io 28 àyaitriTÔç + jiov> 85 + èv ^ Tiú8óicT|aa 168 | XeyóvT(ov B+ 81 I tòv > Zig. 29 Kai, > Zig. 30 KaivcDv OSEWK8Í,188,189,85,168Zig. | 8o>vàtû)v Kai > B" I TtXaanòncov O S E B ' | yivónEvoi Zig. 31 toOtov 8è] év fj Kai toötov nenoiriKe Kai Xoircòv ai | èitivoiav + aùtòv 85,62,168*

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 14,6-16.1

55

a û x o û y é y o v e , K i i o ^ i a 8é è a x i K a i a û x ô ç , ô i à x i v o ç & p a K a i a û x ô ç y é y o v e v ; á v á y K T | 20 y à p x à n o i f m a i a 5 i á x i v o ç y i v e a ö a i ,

dixjTtep o û v K a ì y é y o v e 8 i à TOT) X ó y o v , ö x i ht] Kai TtáXiv, e l &XXT| è a x i v f) è v xâ) Ttaxpi

a ù x ô ç f j v TtoiTpa, à X X à Xôyoç xoû Ttaxpôç.

acxpia Ttapà xòv KÛpiov, K a i f) o expia è v acxpiçi y é y o v e v

^ a i ò X ô y o ç èv Xóyco yeyovtôç- Kai e i ò X ô y o ç xoû 0eoû è a x i v ò

X ô y o ç , etri etri

KOti

ntbç

ô

7

e i 8è o o t p i a è a x i v ò xoû 0eoû u i ô ç , B 285

1

TtoiT|8eiç.

xoivvv

ó K Û p i o ç ëXeyev- » è y © èv xâ!> Ttaxpi K a i ó Ttaxrip èv è n o U ô v x o ç

é x é p o u è v xcj!> Ttaxpi, è v

è K e î v o v Ttepi x o ú x o u 8 i T i y e î x a i X é y œ v »Ttávxa 8 i ' a û x o û è y è v e x o , K a i x ^ P Î Ç è y é v e x o où8è ëv«;

15,1

B

K a i a û x ô ç ò Kûptoç y é y o v e ; Ttébç 8è K a ì ò 'Icùàvviiç àcpeiç aùxoû

e i 8è Ttávxa x à ß o u X i m a x i y e v ó j i e v a 8 i ' a û x o û y é y o v e , Ttôbç K a i

5 a ù x ô ç e î ç xabv y e v o ^ é v c o v è o x i ;

Ttôbç 8è K a i xoû á T t o a x ó X o v Xéyovxoç- »8i" ö v x à

2

T t á v x a K a i Si" o\> x à T t á v x a « , o û x o i X é y o v a i v - >oùx T p e î ç 8i" a û x ô v , à X X ' è K e î v o ç 8 i ' f m â ç yèyovev8i" o û ç y é y o v e v ó Xôyoç uMB* 4 oùôè I v ] o\)8év S E A * (non leg. O) I 8è] yàp co | xà > B* | ßouXfinaxa 168e | ßouXTmaxi xà ~ xZig. | Kaì > xZig. 5 yevrjievtov 81 6 Kaì - 7iávTOj > T * | oútoi + Sè 62 | r|ieîç] rjieív 62 7 a m ó v > B* 8 Tiávxa + icaì Si' oú i à navra xZig. | t o û t o i ç 189 9 iE9apof|Kaaiv co(sine 168) | eîvai + xòv x(sine C ) Z i g . 10 ëx™ 01 B* I êv > x(sine T e ) B * Z i g . | aùxoù + 6v K A | ñ] ei xà x(sine C)Zig. 116pyovOSEB + | a > OSEx(sine C)Zig. | x^piç + xoúxou O S E K B * Z i g . non leg. A | yeyóvaaiv] yeyovôç OSEB* | iva t i v à ] àxiva ai | 5okó>oi] Sokoûoi m axwoi xZig. I Èxeiv > x Z i g . 12 èmvoiaç] fiiavoiaç x(sine A ' ) | yàp > Zig. | nâoiv] Tiávxa Z i g . I èaxi] eiaì B* | cbç] ei K 13 Siavooûnev M 14 xaûxriç 85 xaûxa B* | oûxîûç + Kaì Zig. 15 xe > B* | xoû > S 16 xe > B* | ai + Geìai xZig. 17 Xéyouoai] Xéyouai 188* > 189 | öxi + Jiàvxa 62 | xà návxa > 85,62,168* | yéyove] èyévexo xB + a81,188,189,85,62,168 e > 1 6 8 * | yéyove - 18 aùxoû > 85 18 èyévexo] yéyovev x(sine M ) | oû8è êv] oùôév Zig. | oûxe (br|xòv] oûxe Èpyov a* > a1 19 aùxûv] aùxcp L*? aùxoû co(sine a) | yàp + Kaì xZig. | aùxôç + èaxiv B + | 7iaxfip + èaxiv ò L * > B* 20 où6éva] oùôév M +8è B* | eîvai nap- aùxòv ~ xZig. | eîvai > O 16,1 Kaì, post o ù k o û v 168 > xZig.

I

ot Bamaaxoì Xoinòv ~ OSEB*'

|

ol Gaunaaxoi > vavxar TÒV 6è àXr|&ivòv Kal òvxax; 6vxa 0EÓV, xòv ICOIT|TT^V oùpavoG Kal yfjq KOI Ttàvxcov xtòv àopàxcov àpvov^evoi TtavxeXfix; 2 elai jn)6oXóyoi. xoOxo 8è K a l oixoi nàoxeiv noi SOKOOOIV ol KaKÓq>poveq- xotì yàp 5 1 286 àXT|6ivoti Xóyo-u Kal nóvov óvxoq év xQ xaxpl xà fpya (ÌXéwouoi KOI xoOxov nèv àpvoOvxai, &XXov 8è èavxotq àvaTiXàxxovxEq Xòyov, 6v otte fpyeov otixe àKofjq àwoSeiKvueiv Svvavxar EI &pa aùv8exov xòv Geòv cbq àvepcortov XaXoOvxa Kal àiieipovxa xoi«; Jtpoxépovq Xóyouq Kal TtàXtv otixco vooOvxa KOI acxpi^ó^evov ùnovooOvxEq nuGoXoyotiaiv où vootìvxe^ elq ftaiiv àXoyiav xaOxa Xéyovxeq 10 c 3 èKnenxajKaaiv. el jièv yàp èTuavn|Jaivovxaq ?x e i xoù 62 | T&V > 8 5 , 6 2 , 1 6 8 * | àopàTajv] jioirinàTtov 81,168' 5 noi SOKOOOI n à o x e i v - K | TOO yàp] TOOTO 81,168 c 6 6vra>5 M 7 Sè it. 168 | àvanXàTTovxai B* (non leg. 168) | òv > x(sine T c ) | oOxe,] OVJT' 168 | È^ ÌKOTÌ^] ¿K ^THIÓTCOV Zig. | òtKoeìi A? 8 fieiKvueiv MB* | el ufi - 19 Zig. | 6eòv] ulòv 6 2 , 1 6 8 Kvpiov 85 9 itpoTépou? Xóyou^] Xóyoix; TOÙ^ npoxtpoxx, x | voouvra > B " ' K A | Kal, > x(sine T e ) 10 |iu0oXoyoOaiv où VOOOVTEI; > C T * L W M B A * | ou vooOvreq] o\>x òptìvreq O S E T ' K A ' B * | 6at|v > L W M B A * | àXoyiav] èvavTioXoyiav x(sine CT*) 11 nenTÒicaaiv B* | èma'onPaivovTa 85 è7ua\>n(ìaivovTai 62 | noA.v] JIOXÙV CT*WMBKA 12 àqwvi^ovrai + oi TCÒV àvepcimiov co 13 àtoePoOoiv] eiioepoOoiv B>(sine a) | UFI > T L 14 fiXa>^ + aÙTÒv SE 15 Xóyou > 8 1 * | èoTI + Kal ansine a) | TÒ > T * 16 J t 6 a ^ YVDKJEA)^ - xB* | nóari^) Tiaaiv co(sine a) | ànÓKp\«poi > B* | elvai Xéyeiv - x | TE > x | Kal] e x a l ( s i c ) A 17 ni>| > T c 18 votii^eiv] ò v o ^ e i v 81,168' | f j > x(sine A) | noW&v + Kal 8 5 , 6 2 , 1 6 8 | auyKEÌnevov + 105 OSEx 19 JIOIKÌXOV] CUYKEÌHÉVOV 168 20 o ì n o i + TF| Kàiinri « a l O S E A ' Z i g . | Taiq - 21 8TI > C | £va Kal > Zig. 21 ÓTI + «al a) | xfl K S E A ' B * | Kalj 22 7iapàvonoi > Zig. | Kal, > B + | àXóyoi? + Ì&OVQ 168 22 èniTin'iaq C | nenuonévoiq + ^aioi^ Ox | aÙTÒv > C | 7iapàvonoi + 20 Tatq noXXai^ - 22 n a p à v o n o i C (sed > TRJ Kà^nti) 2 3 TOO Kupiou] TOÙ 85,168* TOUTOU 62 | ÉaiyvvióoKei xZig. 24 n a p à ] ÒKÒ KAZig. 25 eEonàxoi OUTOI - a> | éTtiyivaxjKEffeai xZig. 27 névovTai M

57

Epístula ad episcopos Aegypti et Libyae 16,7-17,4

apoûvxEÇ, öti èK nèpovç Kai où 7tXT)pr|ç yivdxjKEi à Vl^Ç tòv itaxèpa; àpxi|v ? x e i

e î v a i ó v l ô ç à p x t i v 6è ë x e i

30 x i v o ç è a x i T t p ô t o v , X e y é x c o a a v à X X ' o t t e t i

EÎxa ei 8

w à v x a e l ç x ò y E y E v f | a e a i , TÍ è x o , u o l v o t i t e xoO X ó y o v x o i a ú x t | v

E Î K E Î V

á p x í ) v S e t K v ú e i v 8 ú v a v x a i o í w a v o û p y o ï . xoti y à p n a x p ô ç

è a x i v à X t | 6 i v ò v K a i t ß i o v B 287

1

ai>xoft y é v v n j x a , K a l »èv à p x f l flv 6 X ô y o ç , s a l ó X ô y o ç f j v Ttpôç x ò v 6 e ó v , K a l 0 e ô ç f|v ò Xôyoç«.

itEpl y à p x o ö X é y E i v a ù x o ù ç

E Í 8 é v a i x ò v u l ò v xf|v è a u x o û o ú a í a v

9

UEpixxóv èaxiv á7iOKpívao0ai, EÍ 35 o v K

OTSEV

nóvov ^ a v i a ç afcxôv KaxayivróoKEiv, EÍ èauxòv C ò X ô y o ç ô x o î ç T t â a i xí|v y v c ò a i v xf|v itEpl xoti r c a x p ô ç Kal è a u x o t i

X a p i Ç ô ^ E v o ç K a l n e ^ i p ô p x v o ç x o ù ç p.f) y i v c b a K o v x a ç è a u x o v ç . ' A X X à y è y p a r c x a i , q>aoi- » K ù p i o ç è K x i o è |IE à p x ^ v ô ô â i v a f c x o ö « .

à7iai8Euxoi Kal

x à ç t p p è v a ç ¿ | i ß e ß p o v x r | | j i v o i K a l » ô o û X o ç « è v x a î ç y p a c p a î ç èXéx0T| K a l vlôç« Kal »àpvlov« Kal K a l itéTiovôEv.

1

»npößaxov«, K a l öxi

àXX' ë x e i

X 1

> Ì

V

KEKO71ÍOIKE

17,1

»naißioKry;

K a l è 8 i \ | n i a e K a l èxuitxT|0T|,

i t p ô < p a o i v K a l xò a ï x i o v EtiXoyov- è y y ù ç

xoiaOxa

M 2

5 7iáXiv èK xâ>v ypav o r u i a i v ó n E v á è o x i 8 è x o f t x o , S i ó x t à v O p a m o ç K a l u l ô ç à v e p â m o v y è y o v e Xaßcbv xf|v x o û B o ú X o v ^ o p ç f i v , f j x i ç fjv f) à v 0 p a m i v T | a à p Ç - » ô y à p

Xôyoç«,

(pT|olv Ò "IcoàvvTiç, * o à p Ç è y é v E x o « . EI 8 è à v 0 p a ) 7 [ o ç y é y o v E v , OÙ 8 E Î x i v a ç èrti xoiaùxatç

tpcovaîç o K a v S a X i Ç e o ô a i .

àvOptbTtov

yàp

tôiôv

èoxi



y l v E o e a i , x ò i t X à x x E a ô a i , x ò K o n i ç t v , xò i t à a x e i v , x ò ÒTioGvfioKEiv K a l èK 10 é y e í p e a e a i .

VEKpôv

rcpôxepov

à X X à xò a v v w i á p x E i v x$> i t a x p í , K a l a i > x ò x ò x f j ç 0eôxT|Toç e î S o ç a û x ô v E Î v a i oi)K

15 è p y à Ç E x a i ,

&v etr| Kàyà

K X I O X Ô Ç ,

àXXà

épyàÇojxat«,

K X Î O X T I Ç ,

COÇ

Kal

oàpKa

«popéaaç

àvàyKiTÇ K x i Ç E a e a i X é y e x a i K a l T t o i e t a G a i K a l n á v x a x à xf^ç a a p K Ô ç Ï 8 i a , ft8axi«

OSE CTLWMBKA

B*

K&V

è^

O Î X O I

x a i t E i v o û v x E Ç x ò v X ó y o v K a l xf|v

0EÓxrixa a t i x o O x a î ç x ô v y E v n x ô v è v v o i a i ç 'V)1loßáXXovxEÇ.

32 Jo 1,1 1 7 , 1 Prv 8,22 Jo 19,28; Me 15,19; Mt 27,30 17 Is 1,22

8 i à xoöxo y à p

4

E Î K Ô X O O Ç

2 Ps 115(116),7(16) 3 Jr 11,19; Is 5 3 , 7 ; Jo 4 , 6 ; 4 Hbr 2,18 6 Phil 2 , 7 ; Jo 1,14 14 Jo 5,17

as81,188,189,85,62,168

B

xoß

a v x ô ç etpriKEV- » ò 7 t a x f i p n o u ècoç à p x i

otixooç àvôpcoTtoç y e y o v c b ç

à>ç ' I o u S a ï K o l » K à i t r i X o i x ò v o î v o v n í o y t o o i v

3

Kal

K a l x ò S t i n i o v p y i K Ò v K a l x ò ^ f ) KxiÇEOÔai, ô j i o i o ç y à p & v K a l K a x à xf|v o v o i a v itaxpôç



K a l dáonep Xôyoç ô v K a l a expía tot» i c a x p ô ç ? x e i w à v x a x à xoO w a x p ô ç ,

x ò à i S i o v , x ò à x p E i i x o v , x ò K a x à i t á v x a K a l èv w â o i v 6 | i o i o v , x ò (j.f) fcaxepov,

xaîç

KxiÇEaôai,

Zig.(usque ad 36)

28 nVripTi a | yivcboKti (èitiyivóxjKei M) ó ulôç ~ O S E M | yiyvtboKei C | e î t a > T * | et > ansine a c ) 29 à p x V i - xi post 28 ulôç a>(sine a) | ò > MB* | ó ulôç elç xò eîvai ~ OSE I ulôç] Beôç Zig. | 6è] xe *(sine W) | yevéoeai x B * Z i g . 30 xoiaúxnv > B + 31 JiavoOpyoi] Tiapàvo^ioi M KotKoûpyoi Zig. | àXr|8ivóv èaxi ~ O S E I t6iov] órtfiiov x Z i g . 32 aüxoO > O S E | Kal, - 33 Xôyoç > B * 34 Ò7ioicpiveoeai B * | el NÍ|] Í| A> | (xaviav E c Z i g . I orittûv] aùxòv S E » ? | el + ye a>(sine 62) | I U ß E ß P O V X R I N Ä V O I ] É ( I P E P P O V X R | o n é v o i 168 e ènPePpovxionévoi a èupeppovxiuxévri 189 + el B + 4 Jiéuxovecv 62 | ÈXEIV C | EtXoyov] E Ù K O X O V x 5 8è T O O T O > O S E x | 6ióxi] öxi B + | àvôpûiiou > 85 6 6 -7 oàpÇ > 168* I Xôyoç yàp - B+A>(sine 1 6 8 * ) 7 6 Îcoàvvriç > x | 6eî] xp^L O S E 8 àNrôpwJio'u - KTÎÇtaeai > Ex | xò,] T

168 9 yevéoBai x(sine C) I X Ô J J ] x ^ x(sine CM) | Kal] xò C M B * x(sine C M ) 10 6xei - naxpôç, > B * | xà > M 12 ûoxEpov + É X E I B * I àXXà + Kal O S E | xQ] xò 85 | xò 2 ] X E B +

13 Sr|xiovipyiKÒv] SrinoopyEÎv OÙ | xò2 > io | Kalj > x(sine T * ) B | Kaxà xíiv o v a i a v > B * 14 àXXà + Kal x 15 ofcxcoç] oOxoç CA + Kal B + + ô aùxôç x(sine M ) 16 àvàyKTiç + Kal co(sine a) | xf|ç oapKôç t6ia] tfiia xf)ç a a p x ô ç ûnonéveiv co 17 níoycooiv] n'iayo\xjiv O S E K A B * aniyoaaiv M 8 1 , 1 8 8 , 1 8 9 18 yEwrrtôv A85 +

577 A

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 17,4-18,S

58

K a i SiKaicoç ol jièv itaxépEÇ TiyaváKTiiaav Kai à v e e e n à x i o a v

TT)V

ÁOEFIEOTÁTTIV

TOc\)TT)v a ï p e o i v , crôxoi 8è cbç eùéXEyKxov K O Ì n a v x a x ô ô e v o v o a v aaGpàv Kax' afcxôv èXéyzQ X P ^ Ì a a a G a i ' £vpr\aei B 288 xf|v aïpeoiv xaúrriv M 580 A »xpúya« x v y x à Kupiov

p i v où |iaKpáv,

'EXXT)VCOV

vm)oav

nXavóùvxai, a l

jièv oihtoç,

[iaviKCûtepov E I Ç aùxT]v P.TI6È

al

0eóxr|xa

XTJV

xòv 8 E ò v à e i Tiaxépa EÎvai.

yeypá(p6ai

TÒV

1

éaxáxt|v K a i

- èKEîvai jièv y à p ìì Tiepi xò aóbjxa Kai xf|v èvavGpcÓTrnaiv 8è ¿KEÍvtoq Kaxav£u8ó|iEvai

èTuSeSTmiiKévai xòv Kúpiov (bç ' I o v 8 a î o i 6

8è &XXcov aipéaecùv

TÔV

yaXjióv-

VOUIÇOVXEÇ

XEXÓXHT]KE

xoû

fi |iT]8ôXa>ç 25

è n X a v r i 0 i i a a v atixT) 8è ^óvri

Xéyouaa

UTIÔÔXCOÇ

EÎvai xòv Xóyov

0 0 E V eùXôycoç &v x i ç Kax' aùxtbv È K E Î V O V

ötcppcov èv KapSiçi avxoû-

»EÎHEV

1

OÙK

èaxt

GEÔÇ-

EÏUOI

8iEavEpâ>ç xò «ppóvTina3

30

' A X X à K a i íoxúo^EV, tpaoi, Kai SuvauEÖa x a î ç Tiavoupyiaiç

»OÙSEÎÇ

y à p à y a ç Xúxvov xi0T|aiv aùxòv ùnò

Xájxicei rcâai xoîç EloEpxo^évoiç«.

EI

TÒV

nóSiov, àXX' 5

xoivuv

KOÎ

OÎUOI

7ipocxf)vai Súvavxai, ypayáxcoaav I À upoEiprpéva K A I ôeiÇàxcoaav Ttâaiv CBÇ Xúxvov Y V N V F | V XT)V

èmoKÓTtov

èauxâbv aïpEoiv cpavEpôç DOÇ À 8 Î K Û ) Ç ¿ K ß A X Ö V T O Q

KaxTiyopeixcooav ' A X E ^ á v 8 p o v xoû

TE

TÒV

"Apeiov Xéyovxa x a û x a K a i

NAKAPIXOU

JIEN(K)Ç

icaxà

f) ëvvoia

aÙTÔv cfaç »cpcbç äoEßätv aPévvuTai» Kal o T t i X n E w v x a i n a v x a x o i cbç xfjç àXrieEiaç 5

΂

jicopol XaXovvxEÇ xovxo nóvov

24 Cf. Ps 74(75),9 29 Ps 13(14),1, cf. Ps 52(53),2 12 Mt 13,25 14 Prv 13,9

18,5 Mt 5,15, Le 8,16

¿XÖPOI.

6IÀ

xovxo yoûv i t á v x a

NŒPCBÇ

OSE CTLWMBKA B*(usque ad lin. 29 9eôç)

Ttoioûaiv

as81,188,189,85,62,168

20 TcrÚTTiv > B * I eùéXeKtov E*85,168*',168 e r eúéXerxov LMBB + 21 yáp > T*B | Hèv > B + I ¿Ypaya^tv tiheîç - x 22 âv a> | nA.ori\nép 3 xfî + V^Xfl Ac | niaxEi] vv>xfí K I ôùvavxai OSEx(sine M) Sûvaxai M 4 TE9appfiKaai 0x62 5 8ei xivaq 1 9 , 1 B ¿TtE^ßaivEiv, köiv ¿xePÖi; fi ö xEXEUxfioaq, &8fiXo\) övxoq jxf) ¿onipaq Kai aüxovq xovxo KaxaXäßr|- xö bt x£Xo co(sine a) | icai 2 > SE 19 o n o u S f ö a7iov8f|5 81 | TO0 > x ( s i n e T ) 2 0 naicctpiiou] H a i c a p i o u 1 8 8 , 1 8 9 , 6 2 > x ( s i n e T ) | TOO > S o z . B C | Kai > S o z . | e t n e i v ¿yypätpa); - O S E x | e i n e 168* 21 Sypaye ( i y p a y a M) + n£v * I M-iv > x S o z . | i ß i a ^ T^q ä o e ß e i a q ] ä v a i S e t ^ (ärißet^ S o z . T ) xfjq (> S o z . " 0 ) SuooEßeia; Soz. 22 h t > Soz. | 6nXä - 23 y e y p a n n i v a > 81,168' | Soz. T ) ~ Soz. | T e i a ä y e i v x | aü-töv + Kai OSEco(sine a) 5 Tffc > S o z . 6 9appei T * L W M B A * | t a i q ] t ä i ; 85 | yötp] 6 i O x 7 7ipooe8ÖKai 168* | avvtio&ytaQm a> | t o i v w ] 6t Kai vuv S o z . T 6t S o z . B C | 6ytbv fjv] ^v ö 6yd>v O fjv 6y x 8 ¿ßpdßeuoe] £ 8 p i ä n ß e \ x j E v S o z . T ( c o r r . ex ¿Bpänße-uoev) 1 0 eüeix;] eüe£o>^ O

9 ä8iKOUvttov] (x S

|

EI$ + xöv co(sine a)

60

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 19,4-20,1

^aKapixTiq

Kcovaxavxivcx;

eüOtx;

àKoboaq

¿Gav^aocv

I8(bv

èXEyxBévxa

xotixov

èniopKOv- w&ol XE TÒTE yéyove (pavepóv, öxi xfi>v ^ ¿ v WEpl E t x j é p i o v f t a B é v ^ a a v M 584 A à n e i X a l K a i f) èXitlq 'Apeiou f a t a l a yéyovEV. ¿8eIx6t1 8è x6X.iv,

1

öxi * a p à

al ioti

a a m j p o q àKOivcbvnxoq yéyovev f| 'ApEiavf| ^ a v i a K a l 8E K a l èv »xfl xfi>v TtpouoxÓKCOv 5 èv

ofcpavoiq

èKKXT|oip«.

xiq

(piXovEiKOtìv-taq, otiq ó Kvpioq

o\>v



Bav^àoEiEv

tcaiéicpive, K a l

òp&v

xoüxovq

àStKCoq 15

[ÌXéitcov a t i x c i x ; èKÒiKoOvxaq

xf|v

B 290 a l p E o i v , T]V Ó KÜpioq ÄKOI 1 VCOVTIXOV T^XEY^E ^F) 6«peli; xòv x a i n r i q É ^ a p x o v EIOEXGEIV EI^

xf|v

èicKXriaiav

ènixeipofiv-taq;

Kal

»& y à p

tpoPou^ÉVOU^

JXFI

6 KaiéKpivE, xl£ ó S i K a i ö v ; xfjq

àXT|6ela S | 'ApEiaviKf) Wto | èv > 81 | TU>V > x(sine C) 15 ou] O Ù K àv OSEx | SauiiàoEiEvJ 0aun6oei Soz. T + SiKaiax; x | TOUTOU 62 | ¿I6ÌKO>Q] Siicaiójoai Soz. > x(sine T ' ) post 16 (piXoveiKoOvTaq T c 16 oxx; ò Kupio^ > T * | otq] 5v Soz. | ÉKfiiKoCivTaq] àiiKoCvta^ ansine a62') 17 oti^ òtKoivtovfiTODq tìXey^ev Ó Kvpio^ Soz. | supioq + Korcéicpivev *aì 62 | TÌXEY^E] EÌXE^E a? {SEI^E 168* | L A M T ^ ] a i ) T ^ Soz. | EIOEXBEÌV post 18 ÉKKXTioiav Soz. 18 poPcunévou^] (ppovoOvTaq A* | 6XX" OSELBKAa 19 8EÒ5, + ò &Y105 OSEx | SiaoKESóoKEi 85 | Beò?,] tc0pio T * | SiKaiwv + 19 & fiiaoKESóaei E* | èKeivoi] èicei 81 | èKBiKoOvre^] èKÌiKoOvTa^ 62 àSiKoOvrE^ 168 21 eéXouaiv] pouXovrai S | ÙHEI^] FYIEIQ Sa* | x(sine Up) 22 T Ò > (sine a) OaXoiav L c | Kal > CLWMBA* | ómépaXXov CB ènépaXov 81 | àv > O | TÀQ] TÒ M |

TÒTE] TOOTO ÌO

61

Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 2 0 , 1 - 2 1 , 3

o í j x o i K a i koivgùvoì x f l ç te ¿ a e ß e i a q K a i x f | ç è m x i ^ i a ç oùkoûv ^f) à w o p à X X o v x E Ç x o ù x o u ç êkStiXoi n â a i v e l e i |xf| Exovxeç köiv n u p i à K i ç y p á < p c o m . 8 i à x o û x o y p r i y o p e i v 7ipoof]KEi, ^ n o x e xfl

TiapatpuàSaç. ^aörixai y à p yeyóvaoiv 'Apeiov 5 òpeòv xò (ppóvìma, iiEpißoXfl ei)oeßoftq

xâ>v

ypa^àtœv

tiîoxecûç.

»evoôou^évouç« Xptioaoöai«

àrtàxi]

xiç

yévnxai

Kai

TiapEvéyKCixji

xivaç

ànò

xf^ç

è à v 6è xoXnfiaavxEç x à 'Apeíou y p à y c o o i v ô p ô v x e ç è a m o ù ç

Kai

»e\)6t|vou^vov X | Yp^ipouoiv C | niinoxe] nnnax; x 7 è à v ] â v a> | 6è > O* I y p á v o u o i v L | a ù x o ù ç x ( s i n e C) 8 eùofioOvtaç K | e\>0\)vonévov)ç 81,188,189 | r| + t f a> I noXXfi + t^ O S E 10 ëYPaye + ôote a> | fnâç] ûnâç S E C 11 K a i p o î ç èaxâtoiç - a> | tiveç + òtiò O S E | ùyiaivoûoriç] ùyioûç x 12 TiXâvoiç O S E C 8 1 , 1 8 8 , 1 8 9 , 6 2 e , 168 | S a i n o v i w v O S E C U p t ù 13 Çf|v eûoepôç - O S E W | eüaeßö^ äoeßcä; 6 2 , 8 5 | XpioTcp + "ItiooO O S E x ( s i n e C) 14 Kal yôttieç > E | xò > a | nXavónEvoi 168 15 t i > x | ov8èv A | àY U * I ol alpeTiKol > x(sine U") 16 r » û v àneiXóòoi] tiç àneiXfiari (¿xneiXfiaei M ) x(sine U e ) | oúx'v x ( s i n e C) I HT|8è] nf) 85 | o l ] eIti 62 17 Ypàyavreç - l à > 8 5 , 6 2 , 1 6 8 * 18 è n l

èXeuGepip E

¿utEXtueepiçi A85

19 alaxpòv, > E

|

xal Xíav aloxpòv > x(sine U c p)

|

alaxpòv, > E 20 S i ' (sine a 8 1 ) 24 à(p'] è x(sine T c ) 11 tòv + xoi> L 12 èamoiq] a m o i ; T*168 Èauxoùq x(sine CT) | > x(sine CTC) | MeXexiavoùq TWB 13 eiSóxeq] EÌ6ÓTE 85 + on 168 | naKapiou x | néipou] néxpov 62 | to02 + èniaKÓTCou Kaì co | xoOj > 85,62,168 14 naKapixou] (laKapiou L neyaXou a 15 dóaTiep] wc, 189 | \)7toKpivovxai CM | ùtie^Xfieri OSE 16 Xópouoiv C 17 uauovxai + ye to | |iéxpi + Kaì O + xoO M | eéXovxe^ fptòv - oo 18 noi] T|uv 62c > S | oTSa - xoù; > 85,62,168* 19 aiDTTÌpoq] itaxpò? a | *aì 2 > to | xuno^ yivó(ievoi] x-uitoi yevónevoi xoi 20 àXXóxpiov x(sine WKAC) 21 é^exe ^èv] ékxéuvexe C | dxitoXfiVEoeai M168 22 Sé, > 168 | ÉitTiyyeìXaxo + ó 0EÒq Ox(sine C) | 8è2 > 168 23 ùnwv + xripfìaai O | KXripovo|if|oai > OSECa> | > x(sine C) | |5riGEÌaai; x 24 É7ti B 25 Kaì, > E* | paaiXéoi^ B | n > C 26 Kaì vOv Kaì] vOv Kaì òeì Kaì to > x | aùn7tavxa w | x&v aiwvtov > a

Patristische Texte und Studien Groß-Oktav • Ganzleinen

Corpus Dionysiacum Band 2: Pseudo Dionysius Areopagita De Coelesti Hierarchia, De Ecclesiastica Hierarchia, De Mystica Theologia, Epistulae Herausgegeben von Günter Heil und Adolf M. Ritter XV, 300 Seiten. 1991. ISBN 3-11-012041-0 (Band 36) K L A U S FITSCHEN

Serapion von Thmuis Echte und unechte Schriften sowie die Zeugnisse des Athanasius und anderer XII, 226 Seiten. 1992. ISBN 3-11-012886-1 (Band 37)

Iustini Martyris Apologiae pro Christianis Edited by Miroslav Marcovich 1994. XII, 211 pages. ISBN 3-11-014180-9 (Volume 38) J Ö R G ULRICH

Die Anfänge der abendländischen Rezeption des Nizänums XI, 327 Seiten. 1994. ISBN 3-11-014405-0 (Band 39)

Die älteren griechischen Katenen zum Buch Hiob Herausgegeben von Ursula und Dieter Hagedorn Band 1: Einleitung, Prologe und Epiloge, Fragmente zu Hiob 1,1-8,22 X y 457 Seiten. 1994. ISBN 3-11-014483-2 (Band 40) THOMAS GRAUMANN

Christus interpres Die Einheit von Auslegung und Verkündigung in der Lukaserklärung des Ambrosius von Mailand XI, 477 Seiten. 1994. ISBN 3-11-014423-9 (Band 41)

Repertorium der griechischen christlichen Papyri Kirchenväter-Papyri Teil 1: Beschreibungen Herausgegeben von Kurt Aland f und Hans Udo Rosenbaum CXXIX, 580 Seiten. 1995. ISBN 3-11-006798-6 (Band 42)

Tatiani Oratio ad Graecos / Theophili Antiocheni ad Autolycum Edited by Miroslav Marcovich 1995. XII, 117 and X, 192 pages. ISBN 3-11-014406-9 (Volume 43/44) CLEMENS SCHÖLTEN

Antike Naturphilosophie und christliche Kosmologie in der Schrift »de opificio mundi« des Johannes Philoponos XI, 488 Seiten. 1996. ISBN 3-11-014834-X (Band 45)