Valeri Maximi Facta et Dicta Memorabilia: Vol. I Libri I - VI [1998 ed.] 3519019167, 9783519019169

tum Heller (1868) : del. quod exactu Blaum : ex coetu Gertz (Κ) : ex actu Kempf : ex actu H.J. Müller : ex Etru Shackleton Bailey : ex actu Watt (1986) : e Tusci Combés || 10 ortum ACG : artum AL \ Corintho dett. : Horintho AL : Chorintho G || 1 0 - 1 1 mercatore ACLC (mceratore (sic) Gz) : mercare AL II 11 exule ACLC : extuie α || 11-12 natum dett. : Demo(-a- dett.)rato natum α

188

VALERI MAXIMI

3.4.2-4.5

tum patre. ceterum tarn prosperum condicionis suae euentum industria sua pro inuidioso gloriosum reddidit: dilatauit enim fines, cultum deorum nouis sacerdotiis auxit, numerum senatus amplificauit, equestrem 15 ordinem uberiorem reliquit, quaeque laudum eius consummatio est, praeclaris uirtutibus effecit ne haec ciuitas paenitentiam ageret quod regem a finitimis potius mutuata esset quam de suis legisset. 3

In Tullio uero fortuna praecipue uires suas ostendit, 20 uernam huic urbi natum regem dando, cui quidem diutissime imperium obtinere, quater lustrum condere, ter triumphare contigit. ad summam autem unde processerit et quo peruenerit statuae ipsius titulus abunde testatur, seruili cognomine et regia appellatione per- 25 plexis. 4 Miro gradu Varrò quoque ad consulatum macellarla patris taberna conscendit. equidem fortuna parum duxit sordidissimae mercis capturis alito duodecim fasces

2 0 - 2 6 : u. fontes αρ. Thomsen, King Servius Tullius, c. 1 || 2 7 - 3 7 : u. fontes αρ. MRR, 1.247 1 2 - 1 3 prosperum . . . euentum α : prospero . . . euentu Ac || 13 industria sua dett. : industriosum α | inuidioso G : indiuiso AL : inuiso ACLC || 14 nouis Ac : noui α || 1 4 - 1 5 sacerd o t e - v4)iis Ac : sacerdotii LG || 21 natum hic a : ante huic Lipsius II 2 2 - 2 3 condere ter Lc : conderetur AG : condere Ac II 23 autem dett. : aut ACLG : aud A || 24 et Foertsch (1864) : aut α | abunde AL : om. G || 27 macellarla α : ex (e Halm) macellarla dett. (de Ρ u. adn. ad loc.) || 28 conscendit α : escendit Novák (Κ) : ascendit Kempf \ equidem α : et quidem dett. || 29 alito G : salito AL : sallito Ac: solito U

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

189

30 largiri, nisi etiam L. Aemilium Paullum dedisset collegam. atque ita se in eius sinum infudit ut cum apud Cannas culpa sua uires populi Romani exhausisset, Paullum, qui proelium committere noluerat, occidere pateretur, ilium in urbem incolumem reduceret. quin 35 etiam senatum gratias ei agentem, quod redire uoluisset, ante portas eduxit, extuditque ut grauissimae cladis auctori dictatura deferretur. Non paruus consulatus rubor M. Perperna, utpote 5 qui consul ante quam ciuis, sed in bello gerendo utili40 or aliquanto rei publicae Varrone imperator: regem enim Aristonicum cepit Crassianaeque stragis punitor exstitit, cum interim, cuius uita triumphauit, mors Papia lege damnata est: namque patrem illius, nihil ad se pertinentia ciuis Romani iura complexum Sabelli iudi45 ciò petitum redire in prístinas sedes coegerunt. ita M. Perpernae nomen adumbratum, falsus consulatus, cali-

38-48: cf. fontes αρ. MRR,

1.502-3

32 exhausisset ACLCGC : exhausisse α || 33 qui ACG : quique AL : quoque qui Lc || 36 eduxit ACLCG : seduxit AL || 37 auctori AcG(sed -e scribere coepit) : auctore in L : (ut) in . . . auctorem Lc : auctori etiam dett. || 38 paruus AL : paruum G | rubor ACL : robor A : robur G | Perperna Torr. : Perpennae a : Perpenna dett. : Perpenna e Gertz (Κ) || 39 qui ACLCG : quam AL : del. Eberhard || 40 imperator Kellerbauer : imperatore α || 41 cepit AcG : coepit AL \ Crassianaeque Ac : Grassia neque L : Grassianaeque LCG : Crassianae Ρ

190

VALERI MAXIMI

3.4.5-5.praef.

ginis simile imperium, caducus triumphus aliena in urbe improbe peregrinatus est. 6 M. uero Porci Catonis incrementa publicis uotis expetenda fuerunt, qui nomen suum Tusculi ignobile Ro- 50 mae nobilissimum reddidit: ornata sunt enim ab eo litterarum Latinarum monumenta, adiuta disciplina militaris, aucta maiestas senatus, prorogata familia in qua maximum decus posterior ortus est Cato. . 1 Sed ut Romanis externa iungamus, Socrates, non so- 55 lum hominum consensu uerum etiam Apollinis oráculo sapientissimus iudicatus, Phaenarete matre obstetrice et Sophronisco patre marmorario genitus ad clarissimum gloriae lumen excessit. neque immerito: nam cum eruditissimorum uirorum ingenia in disputa- 60 tione caeca uagarentur, mensurasque solis ac lunae et ceterorum siderum loquacibus magis quam certis arguments explicare conarentur, totius etiam mundi habitum complecti auderent, primus ab his indoctis errori-

49-54: u. fontes αρ. Geizer-Helm, RE, 22.108-65 || 55-68: Plat. Tht. 149A, Cie. Tuse. 5.10, ac. 1.15, D.L. 2.18, Suda s.u. Σωκράτης 4 7 - 4 8 aliena . . . est α : corruptum iud. Gertz (Κ) : aliena . . . peregrinantis Kempf : triumphus. aliena . . . peregrinatus est Heraeus (1900) : aliena . . . peregrinatus est uel aliena in urbe . . . est Novák (1903) : aliena . . . est Damsté : fort. aliena . . . est II 57 Phaenarete Kempf (1854) (Phaenaretem (habuit) P) : Phanarete ACLG : Phanaretem A | matre ACLCG : matrem L || 58 Sophronisco Gc : Sophonisco α (Sophoniscum (u.s.) Par.) Il 64 indoctis α : doctis Lipsius : indignis Foertsch (1870)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

191

65 bus abductum animum suum intima condicionis humanae et in secessu pectoris repositos adfectus scrutari coegit. + si uirtus per se ipsa aestimetur +, uitae magister optimus. Quem patrem Euripides aut quam matrem Demo- 2 70 sthenes habuerit ipsorum quoque saeculo ignotum fuit, alterius autem matrem holera, alterius patrem cultellos uenditasse omnium paene doctorum litterae loquuntur. sed quid aut illius tragica aut huius oratoria ui clarius? QVI A PARENTIBVS CLARIS DEGENERAVERVNT

5

Sequitur duplicis promissi pars adopertis inlustrium ui- praef. rorum imaginibus reddenda, quoniam quidem sunt referendi qui ab earum splendore degenerauerunt, tae-

69-74: Ar. Ach. 478, ran. 840, thesm. 387, 456, schol. Ar. eq. 19, Dem. 27.4, Aeschin. 2.94, 3.171, Plut. Dem. 4.1-2, Iuu. 10.130-2, Gell. 15.20.1, uit. Eur. 1.3, Suda. s.u. Ευριπίδης 65 intima dett. : in intima α : ui intima Gertz (Κ) || 66 secessu LG : secessum A : recessu Kempf || 67 + si . . . aestimetur + α (; si . . . ed. Arg. : , si . . . Halm) : fort. - si . . . aestimatur - || 69 patrem . . . matrem Bergk : matrem . . . patrem α || 71-72 alterius autem . . . cultellos dett. : alterius autem matrem cultellos α : Euripidis mater holera uendebat, Demosthenis pater cultellos uenditabat Ρ : alteterius (sic) enim patrem holera alterius autem patrem cultellos Ac 5. tit. qui . . . degenerauerunt AL : sic, sed degenerauerint G : qui sibi licentius quam mos patrius permiserat indulserunt (cf. p. 195 tit. adn.) Ρ || 1 - 2 uirorum LCG : uiuorum AL(ut uid.) II 3 qui ACL°G

192

VALERI MAXIMI

3.5.praef.-5.3

terrimis ignauiae ac nequitiae sordibus imbuta nobilia portenta. 1 Quid enim monstre» similius quam superioris Africani filius Scipio, qui in tanta domestica gloria ortus a paruolo admodum regis Antiochi praesidio capi sustinuit, cum ei uoluntaria morte absumi satius fuerit quam inter duo fulgentissima cognomina patris et patrui, altero oppressa Africa iam parto, altero maiore ex parte reciperata Asia surgere incipiente, manus uinciendas hosti tradere eiusque beneficio precarium spiritum obtinere, de quo mox L. Scipio speciosissimum deorum hominumque oculis subiecturus erat triumphum. Idem praeturae petitor candidam togam adeo turpitudinis maculis obsolefactam in campum detulit ut nisi gratia Cicerei, qui patris eius scriba fuerat, adiutus esset, honorem a populo impetraturus non uideretur. quamquam quid interfuit utrum repulsam an sic adeptam praeturam domum referret? quam cum propinqui ab eo pollui animaduerterent, id egerunt ne aut sellam ponere aut ius dicere auderet, insuperque e manu eius anulum, in quo caput Africani sculptum erat, de-

5.6-16: cf. testimonia ad 2.10.2 || 17-27: cf. 4.5.3, M RR, 1.406 adn. 2 9 absumi ACLCG : adsumi AL || 11 altero (oppressa) dell. : altero maiori α | maiore AL : maiori G || 12 recuperata ACLCG : recuperati AL || 18 obsolefactam LG : obsoletam PAC II 19 eius α : ei Stangl (1526)

5

10

15

20

25

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

193

traxerunt. di boni, quas tenebras e quo fulmine nasci passi estis! Age, Q. Fabi Maximi Allobrogici et ciuis et impera- 2 toris clarissimi filius Q. Fabius Maximus quam perdi30 tam luxuria uitam egit! cuius ut cetera flagitia oblitterentur, tamen abunde ilio dedecore mores nudari possunt, quod ei Q. Pompeius praetor urbanus paternis bonis interdixit, neque in tanta ciuitate qui illud decretum reprehenderet inuentus est: dolenter enim 35 homines ferebant pecuniam, quae Fabiae gentis splendori seruire debebat, flagitiis disici, ergo quem nimia patris indulgentia heredem reliquerat, publica seueritas exheredauit. Possedit fauorem plebis Clodius Pulcher, adhaerens- 3 40 que Fuluianae stolae pugio militare decus muliebri imperio subiectum habuit. quorum filius Pulcher, praeterquam quod eneruem et frigidam iuuentam egit, perdito etiam amore uolgatissimae meretricis infamis fuit, mortisque erubescendo genere consumptus est: 45 auide enim abdomine deuorato foedae ac sordidae intemperantiae spiritum reddidit.

2 8 - 3 8 : Cie. Tuse. 1.81 || 3 9 - 4 6 : de Fuluia u. fontes αρ. Münzer, RE, 7.281-4, de Clodio filio u. Cie. Ait. 14.13A.2, 13B.4, ILS 882 26 fulmine α : lumine Cornelissen || 28 Allobrogici dett. : Allobrogi α : Allobrogis PAC || 40 Fuluianae dett. : Fulbianae α I militare . . . muliebri α : militari . . . muliebre Wensky (1884)

194

VALERI MAXIMI

3.5.4-6.1

Nam Q. quidem Hortensi, qui in máximo et ingenuorum ciuium et amplissimorum prouentu summum auctoritatis atque eloquentiae gradum obtinuit, nepos Hortensius Corbio omnibus scortis ab- 50 iectiorem et obsceniorem uitam exegit, ad ultimumque lingua eius tam libidini cunctorum inter lupanaria prostitit quam aui pro salute ciuium in foro excubuerat. ó.praef. Animaduerto in quam periculosum iter processerim; itaque me ipse reuocabo, ne si reliqua eiusdem gene- 55 ris naufragia consectari perseuerauero, aliqua inutili relatione implicer. referam igitur pedem, deformesque umbras in imo gurgite turpitudinis suae iacere patiar: satius est enim narrare qui inlustres uiri in cultu ceteroque uitae ritu aliqua ex parte nouando sibi indulse- 60 rint. 4

4 7 - 5 3 : de nepotibus Hortensi u. Corbier, MEFRA 655-701, Briscoe, ZPE 95, 249-50, Eck, ibid., 251-60

1991,

47 nam Q. G : iam (nam A) Q. {in ras. multo maioré) Ac : namq L || 4 7 - 4 8 ingenuorum α : ingeniorum Lipsius : ingenoorum Torr. : ingeniorum Shackleton Bailey || 48 ciuium et α : et ciuium Lipsius | Halm : om. α || 4 8 - 4 9 prouentu LCG : prouentum AL : lectio Ac incerta || 52 cunctorum α : cunnorum Gertz ( Κ ) || 53 aui AL : auide G 6.56 inutili α : futili Kempf

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

195

QVI EX INLVSTRIB VS VIRIS IN V E S T E A VT C E T E R O CVLTV L I C E N T I V S SIBI QVAM MOS PATRIVS P E R M I T T E B A T I N D V L S E R V N T

P. Scipio, cum in Sicilia exercitum augendo traiciendo- 1 que in Africam opportunum quaerendo gradum Carthaginis ruinam animo uolueret, inter Consilia ac molitiones tantae rei operam gymnasio dédit, pallioque et 5 crepidis usus, nec hac re segniores Punicis exercitibus manus intulit, sed nescio an ideo alacriores, quia uegeta et strenua ingenia, quo plus recessus sumunt, hoc uehementiores impetus edunt. crediderim etiam fauorem eum sociorum uberiorem se adepturum existi10 masse, si ritum eorum et sollemnes exercitationes comprobasset. ad quas tarnen ueniebat, cum multum ac diutius fatigasset umeros et cetera membra militari agitatione firmitatem suam probare coegisset, consistebatque in his labor eius, in illis remissio laboris.

6.1-14: Liu. 29.19.11-12, Tac. arm. 2.59.1, Plut. Cat. mai.

3.5-6 tit. qui . . . indulserunt AG : sic, sed certo (corr: Lc) ... mors (ut uid. ; corr. Lc) ... indulserunt permittebat L; de Ρ u. p. 191 tit. adn. || 1 exercitum hie PAC : exercitu post traiciendoque dett. : agmen hic Damsté : fort, exercitu hie : om. a || 1 - 2 traiciendoque in dett. : traiciendoque AG : traiciendiqi (sic) U II 5 usus α : usus est dett. \ re ACLCG || 7 recessus dett. : recessui α || 9 se AL : om. G || 10 ritum G : uitum L : uitam ACU : uictum dett. || 12 diutius G : dium Ac : diu muum L : diu militum Lc : diu in amoum ctractatione uersatus> Kempf : diu mimum . . . umeros Thormeyer || 12-13 et . . . firmitatem α : et . . . membra . . . firmitatem Kempf : et . . . firmitatem Gertz

196 2

3 4

5

6

VALERI MAXIMI

3.6.2-7.1

L. uero Scipionis statuam chlamydatam et crepidatam in Capitolio cernimus. quo habitu uidelicet, quia aliquando usus erat, effigiem suam formatam poni uoluit. L. quoque Sulla, cum imperator esset, chlamydato sibi et crepidato Neapoli ambulare deforme non duxit. C. autem Duilius, qui primus naualem triumphum ex Poenis rettulit, quotienscumque publice epulatus erat, ad funalem cereum praeeunte tibicine et fidicine a cena domum reuerti solitus est, insignem bellicae rei successum nocturna celebratione testando. Nam Papirius quidem Maso, cum bene gesta re publica triumphum a senatu non impetrauisset, in Albano monte triumphandi et ipse initium fecit et ceteris postea exemplum praebuit, proque laurea corona, cum alicui spectaculo interesset, myrtea usus est. lam C. Mari paene insolens factum: nam post Iugurthinum Cimbricumque et Teutonicum triumphum cantharo semper potauit, quod Liber pater Indicum ex Asia deducens triumphum hoc usus poculi genere

1 5 - 2 « : Cie. Rab. Post. 27 || 2 1 - 2 5 : u. fontes αρ. MRR, 1.205-, adde uir. ili 38 || 2 6 - 3 0 : Piso fr. 31 Ρ, Paul Fest. p. 131 L, 1.1. 13.1.79 || 3 1 - 3 6 : Plin. nat. 33.150, Plut. mor. 461E 21 Duilius scripsi (sic Halm αρ. Ρ) : Duellius α Pc : Dulius Ρ II 22 quoties(-ns- / l ' L ' jcumque α : quotiens Ρ | publice Ρ (cf. uir. ill) : om. a | epulatus Perizonius : epulaturus α || 23 praeeunte α : praecinente P, fort, recte || 26 nam LG : M. PAC : nam M. Halm | Maso scripsi : Masso α : om. Ρ || 27 im(n)petrauisset α : inpetrasset Ρ || 29 proque ACLGC : pro quae AG || 33 cantharo α : in cantharo Ρ

15

20

25

30

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

197

35 ferebatur, ut inter ipsum haustum uini uictoriae eius suas uictorias compararet. M. autem Cato praetor M. Scauri ceterorumque 7 reorum iudicia nulla indutus tunica sed tantummodo praetexta amictus egit. 40 Sed haec atque his similia uirtutis aliquid sibi in 7.praef. consuetudine nouanda licentiae sumentis indicia sunt: illis autem, quae deinceps subnectam, quantam sui fiduciam habere soleat cognoscitur.

DE FIDVCIA SVI

P. et Cn. Scipionibus in Hispania cum maiore par- 1 te exercitus acie Punica oppressis, omnibusque prouinciae eius nationibus Carthaginiensium amicitiam secutis, nullo ducum nostrorum illuc ad corrigendam 5 rem proficisci audente, P. Scipio quartum et uicesimum agens annum iturum se pollicitus est. qua quidem fiducia populo Romano salutis ac uictoriae spem dedit.

37-39: Asc. p. 29C 7.1-8: u. fontes αρ. MRR, 1.274, 280

35 ut ACLCG : om. AL | inter AL : per G

7.42 quantam Ac : quantum LG : fort, quantum ... fiduciae II 43 cognoscitur LG : cognoscetur Ac, fort, recte tit. de fiducia sui PAc(in spat.) : om. LG-, cf. u. 228 adn. ||

5 P. PAC : om. LG

198

VALERI MAXIMI

3.7.1a-7.1d

la

Eademque in ipsa Hispania usus est: nam cum oppidum Bariam circumsederet, tribunal suum adeuntes in aedem, quae intra moenia hostium erat, uadimonia in posterum diem facere iussit, continuoque urbe potitus et tempore et loco quo praedixerat sella posita ius eis dixit, nihil hac fiducia generosius, nihil praedictione uerius, nihil celeritate efficacius, nihil etiam dignitate dignius. lb Nec minus animosus minusue prosperus illius in Africam transitus, in quam ex Sicilia exercitum senatu uetante transduxit, quia nisi plus in ea re suo quam patrum conscriptorum Consilio credidisset, secundi Punici belli finis inuentus non esset. le Cui facto par illa fiducia, quod, postquam Africam attigit, speculatores Hannibalis in castris deprehensos et ad se perductos nec supplicio adfecit nec de consiliis ac uiribus Poenorum percontatus est, sed circa omnes manípulos diligentissime ducendos curauit, interrogatosque an satis ea considérassent quae speculari iussi erant, prandio dato ipsis iumentisque eorum, in-

9 - 1 6 : Plut. mor. 196B, Gell. 6.1.8-11 || 17-21: cf. fontes αρ. MRR, 1.301 || 2 2 - 3 0 : Pol. 15.5.4-7, Liu. 30.29.2-3, App. Lib. 39.162, Polyaen. 8.16.8 10 Bariam scripsi : Badiam αΡ : uaidam uel Batiam uel Baulam Torr. ; cf. Hübner, RE, 3.16 | circumsederet ALCG : circumsedere L : circumsideret Ac : obsideret Ρ II 11 uadimonia AG : uadimoniam L : uadimonium Ac || 18 senatu ACG : senatum L || 2 0 - 2 1 Punici belli UG : Puni bellici A : Punici bellici LAC || 22 illa α : illu Gertz (Κ) || 25 percontatus G Land. : percunctatus AL

10

15

20

25

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

199

columes dimisit. quo tarn pleno fiduciae spiritu prius 30 ánimos hostium quam arma contudit.

Verum ut ad domestica eius eximiae fiduciae acta Id ueniamus, cum a L. Scipione ex Antiochensi pecunia sestertii quadragiens ratio in curia reposceretur, prolatum ab eo librum, quo acceptae et expensae summae 35 continebantur, refellique inimicorum accusatio poterai, discerpsit, indignatus de ea re dubitari quae sub ipso legato administrata fuerat. quin etiam in hunc modum egit: 'non reddo, patres conscripti, aerario uestro sestertii quadragiens rationem, alieni imperii mi40 nister, quod meo ductu meisque auspiciis bis miliens sestertio uberius feci: ñeque enim hue puto malignitatis uentum ut de mea innocentia quaerendum sit: nam cum Africam totam potestati uestrae subiecerim, nihil ex ea quod meum diceretur praeter cognomen rettuli. 45 non me igitur Punicae, non fratrem meum Asiaticae gazae auarum reddiderunt, sed uterque nostrum inuidia magis quam pecunia locupletior est.' tam constantem defensionem Scipionis uniuersus senatus comprobauit, sicut illud factum quod cum ad necessarium rei 50 publicae usum pecuniam ex aerario promi opus esset,

31-73: u. testimonia ad Liu. 38.50.4-60 31 domestica ACLCG : domesticam AL || 33 sestertii dett. : sestertium α || 33-34 prolatum . . . librum α : prolato . . . libro ACGC II 36 discerpsit dett. : discessit α || 40 ductu meisque ACG : doctum eisque AL : doctu meisque Lc | milies ACLCG : milites A : milie L || 41 hue puto dett. : hue puto eo α : adhuc puto eo Ac : hic puto eo Foertsch (1864) : hue puto esse Halm : hue puto indignitatis (uentum) Damsté || 46 auarum ACLCG : aurum AL

200

VALERI MAXIMI

3.7.1d-7.3

idque quaestores, quia lex obstare uideretur, aperire non auderent, priuatus claues poposcit, patefactoque aerario legem utilitati cedere coegit. quam quidem ei fiduciam conscientia ilia dedit qua meminerat omnes leges a se esse seruatas. le Non fatigabor eiusdem facta identidem referendo, quoniam ne ille quidem in consimili genere uirtutes edendo fatigatus est. diem illi ad populum M. Naeuius tribunus plebis aut, ut quidam memorant, duo Petillii dixerant. quo ingenti frequentia in forum deductus rostra conscendit, capitique suo corona triumphali imposita 'hoc ego' inquit, 'Quirites, die Carthaginem magna spirantem leges nostras accipere iussi: proinde aequum est uos mecum ire in Capitolium supplicatum.' speciosissimam deinde eius uocem aeque clarus euentus secutus est, si quidem et senatum totum et uniuersum equestrem ordinem et cunctam plebem Iouis Optimi Maximi puluinaria petens comitem habuit. restabat ut tribunus apud populum sine populo ageret, desertusque in foro cum magno calumniae suae ludibrio solus moraretur. cuius deuitandi ruboris causa in

54 qua Perizonius : quia α || 57 uirtutes Ac (om. quoniam . . . edendo A) : uirtutis LG || 58 edendo ACLC : sedendo L : sudando G || 59 ut G : om. AL | quidam ACG : quid ad L | Petillii scripsi : Petilii AUG || 60 deductus A'UG : deducturus AL II 61 corona ACLCG : coronas AL || 6 2 - 6 3 magna ACG : magnam AL || 63 spirantem G : sperantem AL || 64 aequum A°G : aecum AL || 66 secutus G7 : om. a || 6 9 - 7 0 ageret desertusque ACLCG : agere dedertusque AL || 71 deuitandi ruboris ACLCG : diuitandi roboris AL

55

60

65

70

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

75

80

85

90

201

Capitolium processit, deque accusatore Scipionis uenerator factus est. Auiti spiritus egregius successor Scipio Aemilianus, 2 cum urbem praeualidam obsideret, suadentibus quibusdam ut circa moenia eius ferreos múrices spargerei, omniaque uada plumbatis tabulis consterneret habentibus clauorum cacumina, ne subita eruptione hostes in praesidia nostra impetum facere possent, respondit non esse eiusdem et capere aliquos uelle et timere. In quamcumque memorabilium partem exemplo- 3 rum conuertor, uelim nolimue, in cognomine Scipionum haeream necesse est: qui enim licet hoc loci Nasicam praeterire, fidentis animi dictique clarissimum auctorem? annonae caritate increbrescente C. Curiatius tribunus plebis productos in contionem cónsules compellebat ut de frumento emendo adque id negotium explicandum mittendis legatis in curia referrent. cuius instituti minime utilis interpellandi gratia Nasica contrariam actionem ordiri coepit. obstrepente deinde plebe 'tacete, quaeso, Quirites', inquit: 'plus ego enim

74-81: Plut. mor. 2 0 0 A - B || 82-96: Liu. per. 55 72 accusatore ACLCG : acc(-c- L)usatores AL || 78 cacumina α : acumina dett. || 80 uelle et ACL°G : uellet A || 83 conuertor Ac : conuerti L : conuertar G : cor uerto A° : me conuerto dett. : me conuerti Kempf || 85 dictique a : dicti Gertz, fort, recte || 86 increbrescente α : increscente Ρ || 88 emendo α : coemendo Halm (iuberet coemi Ρ) | adque Ac : atque α : atque Novák (1896), fort, recte || 89 curia dett. : curiam α : Suriam Perizonius || 92 tacete ACG : tacite AL | plus ego enim α : melius enim ego (enim ego etiam Ac) Ρ

202

VALERI MAXIMI

3.7.3-7.8

quam uos quid rei publicae expediat intellego.' qua uoce audita omnes pieno uenerationis silentio maiorem auctoritatis eius quam suorum alimentorum respectum egerunt. 4 Liui quoque Salinatoris aeternae memoriae tradendus animus, qui cum Hasdrubalem exercitumque Poenorum in Vmbria delesset et ei diceretur Gallos ac Ligures ex ade sine ducibus et signis sparsos ac palantes parua manu opprimi posse, respondit in hoc, eis oportere parci, ne hostibus tantae cladis domestici nuntii deessent. 5 Bellica haec praesentia animi, togata illa, sed non minus laudabilis, quam L. Furius Philus consul in senatu exhibuit: Q. enim Metellum Quintumque Pompeium consulares uiros, uehementes inimicos suos, cupidam sibi profectionem in prouinciam Hispaniam, quam sortitus erat, identidem exprobrantes, legatos secum illuc ire coegit: fiduciam non solum fortem sed paene etiam temerariam, quae duobus acerrimis odiis latera sua cingere ausa est, usumque ministerii uix tutum in amicis e sinu inimicorum petere sustinuit! 6 Cuius factum si cui placet, necesse est L. etiam Crassi, qui apud maiores eloquentia clarissimus fuit,

95

97-103: Liu. 27.49.8-9 || 104-113: Dio fr. 82 || 114-124: cf. Cie. inu. 2.111, Pis. 62, Ase. p. 5 C; u. etiam testimonia ad

6.5.6 101 in LG : om. A || 104 praesentia a : praesantia Gertz (Κ) \ non Ac G : om. AL || 105 L. scripsi : P. a; fort,

errauit Val.·, u. MRR, 1.488 adn. 1 || 105-106 senatu G :

se(-a- L)natum ALC || 113 amicis e ACG : amicisse L : amicis se Lc II 115 Crassi dett. : classi AL : classii G

100

105

110

115

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

203

propositum non displiceat: nam cum ex consulatu p r o uinciam Galliam obtineret, atque in earn C. Carbo, cuius patrem damnauerat, ad speculanda acta sua uenisset, non solum eum inde non summouit, sed insu120 per locum ei in tribunali adsignauit nec ulla de re nisi eo in consilium adhibito cognouit. itaque acer et uehemens Carbo nihil aliud Gallica peregrinatione consecutus est quam ut animaduerteret sontem patrem suum ab integerrimo uiro in exsilium missum. 125 Cato uero superior, saepenumero ab inimicis ad 7 causae dictionem uocatus nec ullo unquam crimine conuictus, ad ultimum tantum fiduciae in sua innocentia reposuit ut ab iis in quaestionem publicam deductus Ti. Gracchum, a quo in administratione rei publi130 cae ad multum odium dissidebat, iudicem deposceret. qua quidem animi praestantia pertinaciam eorum insectandi se inhibuit. Eadem M. Scauri fortuna, aeque senectus longa ac 8 robusta, idem animus, qui cum pro rostris accusaretur 135 quod ab rege Mithridate ob rem publicam prodendam pecuniam accepisset, causam suam ita egit: 'est enim iniquum, Quirites, cum inter alios uixerim, apud alios me rationem uitae reddere; sed tamen audebo uos, quorum maior pars honoribus et actis meis interesse

125-132: Liu. 39.40.8, Plin. nat. 7.100, Plut. Cat. mai. 15.4 || 133-145: Cie. αρ. Ase. pp. 21-2C, Ase. II. ce., Quint, inst.

5.12.9, uir. ill. 72.11; cf. 8.1.abs.l0, MRR, 2.16-17 adn.6 116 consulatu LG : consule Ac (fort, consul A) || 131 pr(a)estantia α : praesentia Vorst || 136 enim α : uiem Pighius : enim Gertz : del. Kempf : nimi Damsté II 137 iniquum ACLCG : inicum AL

204

VALERI MAXIMI

3.7.8-7.11.

non potuit, interrogare: Varius Seuerus Sucronensis Aemilium Scaurum regia mercede corruptum Imperium populi Romani prodidisse ait, Aemilius Scaurus huic se adfinem esse culpae negat; utri creditis?' cuius admiratione populus commotus Varium ab illa dementissima actione pertinaci clamore depulit. 9 Contra M. Antonius ille disertus - non enim respuendo sed amplectendo causae dictionem quam innocens esset testatus est - , quaestor proficiscens in Asiam, Brundisium iam peruenerat; ubi litteris certior incesti se postulatum apud L. Cassium praetorem, cuius tribunal propter nimiam seueritatem scopulus reorum dicebatur, cum id uitare beneficio legis Memmiae liceret, quae eorum qui rei publicae causa abessent recipi nomina uetabat, in urbem tarnen recurrit. quo tarn pleno fiduciae bonae Consilio cum absolutionem celerem tum profectionem honestiorem consecutus est.

146-157: u. fontes αρ. MRR, 1.537; cf. 6.8.1 140 Seuerus α : om. dett. | Sucronensis dett. (sie Quint.) : Vcronemsis A : Vcronenssis, ut uid., L : Veronensis G codd. uir. ill. : Mucronensis Ac : Veronensis Lc || 141-2 (A)emilium, -s α : M. Aemilium, -s Ac || 143 utri Ac : uti α | cuius α : Quirs uel ciues Eberhard : cuius dicti uel cuius defensionis dett. : cuius Blaum : cuius Kempf : cuius Damsté || 144 admiratione α : adueratione Wensky (1882) || 146-148 - non . . . est - sie distinxit Halm : . non . . . est. ed. Arg. || 149 certior α : certior factus dett. : ceptis Wensky (1884); cf. TLL, 3.922.54-6 || 154-155 quo tarn dett. : quae uota α : quo Ac

140

145

150

155

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

160

165

170

175

205

Sunt et illa speciosa fiduciae publicae exempla: nam 10 cum eo bello quod aduersus Pyrrhum gerebatur Carthaginienses centum ac triginta nauium classem in praesidium Romanis Ostiam ultro misissent, senatui placuit legatos ad ducem eorum ire, qui dicerent populum Romanum bella suscipere solere quae suo milite gerere posset: proinde classem Carthaginem reducerent. Idem post aliquot annos, Cannensi clade exhaustis Romani imperii uiribus, supplementum in Hispaniam exercitu mittere ausus, fecit ne locus hostilium castrorum, tum maxime Capenam portam armis Hannibale pulsante, minoris ueniret quam si ilium Poeni non obtinerent. ita se gerere in aduersis rebus quid aliud est quam saeuientem fortunam in adiutorium sui pudore uictam conuertere? Magno spatio diuisus est a senatu ad poetam Acci- 11 um transitus. ceterum ut ab eo decentius ad externa transeamus, producatur in medium, is Iulio Caesari amplissimo ac florentissimo uiro in conlegium poetarum uenienti nunquam adsurrexit, non maiestatis eius immemor, sed quod in comparatione communium stu-

158-165: lust. 18.2.1-3 || 166-173: Liu. 26.11.5-7, Fior. 1.22.47 158 speciosa ... publicae Perizonius : speciosae ... publica α II 159 quod ACLCG || 160 triginta α : uiginti lust. (sic etiam dett.) II 161 Ostiam G : Hostiam AL || 167 supplementum ACLCG : supplici mentum A : supplimentum L || 168 exercitu Kempf (1854) : exercitum AL : exercituum G : exercitui Ac : et in ... exercitum dett. | fecit α : fecit Stanger || 170 minoris α : minor iis Ac || 179 conparatione Ac : con(m)parationem α

206

VALERI MAXIMI

3.7.11-7.ext.4

diorum aliquanto se superiorem esse confiderei, qua- 180 propter insolentiae crimine caruit, quia ibi uoluminum non imaginum certamina exercebantur. . 1 Ne Euripides quidem Athenis adrogans uisus est, cum postulante populo ut ex tragoedia quandam sententiam tolleret, progressus in scaenam, dixit se ut 185 eum doceret, non ut ab eo disceret, fabulas componere solere, laudanda profecto fiducia est quae aestimationem sui certo pondere examinai, tantum sibi adrogans quantum a contemptu et insolentia distare satis est. itaque etiam quod Alcestidi tragico poetae re- 190 spondit probabile, apud quem cum quereretur quod eo triduo non ultra tres uersus máximo impenso labore deducere potuisset, atque is se centum perfacile scripsisse gloriaretur, 'sed hoc' inquit 'interest, quod tui in triduum tantum modo, mei uero in omne tempus suffi- 195 cient:' alterius enim fecundi cursus scripta intra primas memoriae metas corruerunt, alterius cunctante stilo elucubratum opus per omne aeui tempus plenis gloriae uelis feretur. 2 Adiciam scaenae eiusdem exemplum. Antigenidas 200 tibicen discípulo suo, magni profectus sed parum feliciter populo se adprobanti, cunctis audientibus dixit

200-206: Cie. Brut. 187, Dio 9.115

Chrys. 78.18, Symm.

epp.

183 Athenis a : Athenis Stanger || 184 populo dett. : ui populo α : ni populo Novák (Κ) || 190 Alcestidi α : Acestori Bergk; fort, errauit Val. || 191 quereretur AL : quaereretur G || 194 tui ACLCG : tu AL || 195 omne ACLCG : omni AL || 196 fe(-é- Α, -ç- G)cundi α : secundi Torr., err. typ., ut uid.) II 202 cunctis α : multis Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

207

'mihi cane et Musis', quia uidelicet perfecta ars fortunae lenocinio defecta iusta fiducia non exuitur, quam205 que se seit laudem mereri, eam si ab aliis non impetrai, domestico tamen acceptam iudicio refert. Zeuxis autem, cum Helenam pinxisset, quid de eo 3 opere homines sensuri essent exspectandum non putauit, sed protinus hos uersus adiecit: 210 ού νέμεσις Τρώας και έυκνήμιδας 'Αχαιούς τοιηδ' άμφί γυναικί πολύν χρόνον άλγεα πάσχειν. adeone dextrae suae multum pictor adrogauit ut ea tantum forma comprehensum crederei quantum 215 aut Leda caelesti partu edere aut Homerus diuino ingenio exprimere potuit? Phidias quoque Homeri uersibus egregio dicto adlu- 4 sit: simulacro enim louis Olympii perfecto, quo nul-

207-216: cf. Plin. nat. 35.66 || 210-212: Horn. II. 3.156-7 || 217-227: Strabo 8 p. 354C, Macr. 5.13.23; cf. Cie. or. 8, Sen. contr. 10.5.8, Plin. nat. 34.49, Quint, inst. 12.10.9, Philost. VA 6.19 205 eam si LCG : eam si eam AL : tametsi eam Ac : etiamsi eam Halm : eam si iam Stangl (1237) || 207 Helenam ACL : Elenam G || 209 protinus Ac : protinus se ad LG : pinxisse se ad Wensky : protinus iados Rossbach : protinus se ad Krohn (JAW 1928, 88) : protinus ipse Watt II 210-212 textum Homeri primus recte scripsit Aid. : OTNEMECICIPnQCKAIETKNHNHMIAACAXAIOTCTOIHA(-A- £)ΩΦΙΓΤΝΛ(-Α- L)IKII10ATNXP0N0NAATEIA (om. L)TlAC(s.l. y4 c )XEIN,4L : sic, sed -PMQCKAIETΛΕΝΗΝ-, -ΑΛΤΕΙΑ- G || 214 forma Aid. : forma a || 215 partu edere Lc : par dae re A : partu dare G || 218 quo Ac : quod LG

208

VALERI MAXIMI

3.7.ext.4-7.ext.6

lum praestantius aut admirabilius humanae + fabricae + manus, interrogato ab amico quonam mentem suam dirigens uoltum Iouis propemodum ex ipso caelo petitum eboris liniamentis esset amplexus, illis se uersibus quasi magistro usum respondit: ή καί κυανέησιν ίπ όφρύσι νεΰσε Κρονίων άμβρόσιαι δ' άρα χαΐται έπερρώσαντο ανακτος κράτος άπ' άθανάτοιο, μέγαν δ' έλέλιξεν Όλυμπον. 5 Non patiuntur me tenerioribus exemplis diutius insistere fortissimi duces, si quidem Epaminondas, cum ei ciues irati sternendarum in oppido uiarum contumeliae causa curam mandarent - erat enim illud ministerium apud eos sordidissimum - , sine ulla cunctatione id recepit, daturumque se operam ut breui speciosissimum fieret adseuerauit. mirifica deinde procuratione abiectissimum negotium pro amplissimo ornamento expetendum Thebis reddidit.

224-227: Horn. II. 1.528-30 || 228-236: Plut. mor. 811B 219 + fabricae + α : fabricatae sunt Ac : fabricatae manus sunt uel fecere uel fabricauere dett. : fabricarunt Novak (1903) : fabricae munus Dilthey (u. JAW 1898, 140) || 220 quonam ACLCGC : quodam AG : quidam, ut uid., L || 223 magistro usum dett. : magistrum usus α : magistris usum dett. || 224-227 textum Homeri primus recte scripsit Aid. : HKAIKTAENHCINEnOOPTCINETOEKPONEinNAMBIOTCIAAPAXAITAIΕΠΕΡΩΟΑΝΤΩΑΝΑΚΤΟ(:ΚΡΑΤΟΚΑΠ(-ΙΤ- L ) A 0 A N A TOIOMETANΑΙΛΕΝΞΕΝΟΛΤΝΙΤΟΝ α || 228 de fidutia sui ante exemplum 5 G : spat. rei. A; cf. p. 197 tit. adn. \ tenerioribus α : tenuioribus Aid., fort, recte || 234 mirifica . . . procuratione ACLCG : mirificam . . . procurationem AL || 236 Thebis a : Thebis Perizonius

220

225

230

235

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

209

Hannibal uero, cum apud regem Prusiam exsularet 6 auctorque ei committendi proelii esset, atque is non idem sibi extis portendi diceret, 'ain tu?' inquit; 'uitu240 linae carunculae quam imperatori ueteri mauis credere?' si uerba numeres, breuiter et abscise, si sensum aestimes, copiose et ualenter: Hispanias enim direptas populo Romano, et Galliarum ac Liguriae uires in suam redactas potestatem, et nouo transitu Alpium iuga 245 patefacta, et Trasumenum lacum dira inustum memoria, et Cannas, Punicae uictoriae clarissimum monumentum, et Capuam possessam et Italiani laceratam ante pedes hominis effudit, uniusque hostiae iocineri longo experimento testatam gloriam suam postponi 250 aequo animo non tulit. et sane, quod ad exploranda bellica sacrificia aestimandosque militares ductus attinebat, omnes foculos omnes aras Bithyniae Marte ipso iudice pectus Hannibalis praegrauasset.

237-253: Cie. diu. 2.52, Plut. mor. 606C; cf. 9.2.ext.2 237 Prusiam G : Plusiam AL : Prusian P, fort, recte \ exularet α Pc : exolaret Ρ || 239 ain α (sie Cie. codd. VB) : an ACLC (sie Cie. codd. AVe) : ita Ρ || 239-240 uitulinae LG (sic Cie.) : uili PAC II 240 carunculae α (sic Cie.) : carnunculae Ρ || 242 direptas α : dereptas Kempf (1854) || 244 redactas ACLCG : reactas AL || 245 Trasumenum scripsi : Transhymenum α : Trahymenum Ac : Trasymenum dett. : Trasymenum Halm : Trasimenum Kempf | inustum ACLCG : iniustum AL || 251 sacrificia α : artificia Gelbcke, fort, recte : bellicas artes Eberhard

210

VALERI MAXIMI

3.7.ext.7-8.1

7

Capax generosi spiritus illud quoque dictum regis Cotyis: ut enim ab Atheniensibus ciuitatem sibi datam 255 cognouit, 'et ego' inquit 'illis meae gentis ius dabo.' aequauit Athenis Thraciam, ne uicissitudine beneficii imparem iudicando humilius de origine sua sentire existimaretur. 8 Nobiliter etiam uterque Spartanus, et qui increpitus 260 a quodam, quod in aciem claudus descenderet, pugnare non sibi fugere propositum esse respondit, et qui, referente quodam sagittis Persarum solem obscurari solere, 'bene narras' inquit: 'in umbra enim proeliabimur.' eiusdem uir urbis atque animi hospiti suo patri- 265 ae muros excelsos latosque ostendenti dixit 'si mulieribus istos comparastis, recte, si uiris, turpiter.' 8

DE CONSTANTIA

praef. Apertum et animosum bonae fiduciae pectus emenso quasi debitum opus superest constantiae repraesentatio: natura enim sic comparatum est ut quisquís se aliquid ordine ac recte mente complexum confidit, uel

254-259: Dem. 23.118 || 260-262: Plut. mor. 234E; cf. 210F, 217C II 262-267: Hdt. 7.226, Cie. Tuse. 1.101, Plut. mor. 190A, 212E, 215D, 225B, 230C, Stob. 7.4.6, gnom. Vat. 5.391 255 Cotyis Kempf (1854) : Cotyi AG : Coti L : Cotys Ac || 257 uicissitudine α : uicissitudini Perizonius, fort, recte : uicissitudinem Madvig || 258 imparem ACLCG : imperem A || 262 non sibi LG : sibi non Ac || 265 suo α : sua Damsté 8.1 apertum dett. : aptum α || 2 - 3 repraesentatio. natura Lipsius : reprehensione cura α : repraesentatione cura dett. : repraesentatione. cura Perizonius || 4 recte α : recta dett.

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

211

5 iam gestum, si obtrectetur, acriter tueatur, uel nondum editum, si interpelletur, sine ulla cunctatione ad effectum perducat. Sed dum exempla propositae rei persequor, latius 1 mihi circuminspicienti ante omnia se Fului Flacci conio stantia offert. Capuam, fallacibus Hannibalis promissis Italiae regnum nefaria defectione pacisci persuasam, armis occupauerat. tam deinde culpae hostium iustus aestimator quam speciosus uictor, Campanum senatum impii decreti auctorem funditus delere constituit. ita15 que catenis onustum in duas custodias, Teanam Calenamque, diuisit, consilium exsecuturus cum ea peregisset quorum administrandorum citerior esse necessitas uidebatur. rumore autem de senatus mitiore sententia orto, ne debitam poenam scelerati effugerent, nocte 20 admisso equo Teanum contendit, interfectisque qui ibi adseruabantur e uestigio Cales transgressus, perseuerantiae suae opus exsecuturus, et iam deligatis ad palum hostibus litteras a patribus conscriptis nequiquam salutares Campanis accepit: in sinistra enim eas manu, 25 sicut erant traditae, reposuit ac iusso lictore lege agere tum demum aperuit, postquam illis obtemperar! non

8.8-29: Liu. 26.15.1-9; cf. 3.2.ext.l 8 exempla dett. : exemplar α || 9 circum inspicienti α : circumspicienti dett., fort, recte || 14 delere constituit ACLCG || 15 Teanam α : Theanam Gc : Theanem Vorst : Teanem Halm || 17 citerior Gertz : celerior α || 20 Teanum dett. : Theanum α || 21 transgressus α : transgressus Torr. II 22 executurus Lc : executus α : executus est Ac : executum Blaum | et α : del. Kempf || 24 Campanis LCGC : Campanus α

212

VALERI MAXIMI

3.8.1-8.3

poterai, qua constantia uictoriae quoque gloriam antecellit, quia, si eum intra se ipsam partita laude aestimes, maiorem punita Capua quam capta reperias. 2 Atque ista quidem seueritatis, illa uero pietatis constantia admirabilis, quam Q. Fabius Maximus infatigabilem patriae praestitit. pecuniam pro captiuis Hannibali numerauerat: fraudatus ea publice tacuit; dictatori ei magistrum equitum Minucium iure imperii senatus aequauerat: silentium egit; compluribus praeterea iniuriis lacessitus in eodem animi habitu mansit, nec unquam sibi rei publicae permisit irasci. tam perseuerans in amore ciuium. quid? in bello gerendo nonne par eius constantia? imperium Romanum Cannensi proelio paene destructum uix sufficere ad exercitus comparandos uidebatur. itaque frustrari et eludere Poenorum impetus quam manum cum iis tota acie conserere melius ratus, plurimis comminationibus Hannibalis inritatus, saepe etiam specie bene gerendae rei oblata nunquam a consilii salubritate ne parui quidem certaminis discrimine recessit, quodque est difficillimum,

30-51: u. fontes αρ. MRR,

30

35

40

45

1.243; adde Liu. 22.23.5-8; cf.

4.8.1 27-28 antecellit α : antecessit Kempf || 28 ipsam Kempf (1854) : ipsum α || 29 punita ACLCG || 30 quidem seueritatis ACLCG : quid esse ueritatis (ut uid.) AL || 33 publice UG pecublice AL : pucpublice Ac : pecunia publice dett. || 34 ei magistrum dett. : et magistro a || 34-35 senatus (a)equauerat α : aequauerat Lipsius || 38 amore G : amorem AL || 41 uidebatur dett. : uidebat α || 42 tota α : iuta Kellerbauer Il 44 specie ALC(-X\- L)G : spe Ac || 45 ne Ac : nec α

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

213

ubique ira ac spe superior apparuit. ergo ut Scipio pugnando, ita hic non dimicando maxime ciuitati nostrae succurrisse uisus est: alter enim celeritate sua Cartha50 ginem oppressit, alter cunctatione id egit ne Roma opprimi posset. C. etiam Pisonem mirifice et constanter turbulento 3 rei publicae statu egisse consulem narratione insequenti patebit. M. Palicani seditiosissimi hominis pesti55 feris blanditiis praereptus populi fauor consularibus comitiis summum dedecus admitiere conabatur, amplissimum ei deferre imperium cupiens, cuius taeterrimis actis exquisitum potius supplicium quam ullus honos debebatur. nec deerat consternatae multitudini 60 furialis fax tribunicia, quae temeritatem eius et ruentem comitaretur et languentem actionibus suis inflammaret. in hoc miserando pariter atque erubescendo statu ciuitatis tantum non manibus tribunorum pro rostris Piso conlocatus, cum hinc atque illinc ambissent 65 + ac + Palicanum suffragiis populi consulem creatum renuntiaturus esset interrogaretur, primo respondit non existimare se tantis tenebris offusam esse rem publicam ut hue indignitatis ueniretur. deinde, cum perseueranter instarent ac dicerent 'age, si uentum 70 fuerit?' 'non renuntiabo' inquit. quo quidem tam ab-

49 celeritate a : temeritate Ac || 54 Palicani dett. : Pallicani AL P° : Pollacini PAC : Paligani G || 5 4 - 5 5 pestiferis ACLCG : pestiferi AL || 59 multitudini ACLC : multitudinis α || 64 ambissent a : ab iis sententia Ac || 65 + ac + α : an Ac : ac Paliganmumne uel ac . . . creatum an dett. : ac Palicanum Kempf (1854) : ac . . . creatum Halm : ac . . . renuntiaturus (K) uel an (WS 1903) Novâk \ Palicanum dett. : Paliganum α : Palliganum Lc

214

VALERI MAXIMI

3.8.3-8.6

sciso responso consulatum Palicano prius quam ilium adipisceretur eripuit. multa et terribilia Piso contempsit, dum speciosum mentis suae flecti non uolt rigorem. 4 Metellus autem Numidicus propter consimile perseuerantiae genus excepit quoque indignam maiestate ac moribus suis procellam: cum enim animaduerteret quo tenderent Saturnini tribuni plebis funesti conatus, quantoque malo rei publicae, nisi iis occurreretur, erupturi essent, in exsilium quam in legem eius ire maluit. potest aliquis hoc uiro dici constantior, qui, ne sententia sua pelleretur, patria, in qua summum dignitatis gradum obtinebat, carere sustinuit? 5 Ceterum ut neminem ei praetulerim, ita Q. Scaeuolam augurem merito comparauerim. dispulsis prostratisque inimicorum partibus, Sulla occupata urbe senatum armatus coegerat ac summa cupiditate ferebatur ut C. Marius quam celerrime hostis iudicaretur. cuius uoluntati nullo obuiam ire audente, solus Scaeuola de hac re interrogatus sententiam dicere noluit. quin etiam truculentius sibi instanti Sullae 'licet' inquit 'mihi agmina militum, quibus curiam circumsedisti, ostentes,

75-83: u. fontes αρ. MRR, 1.576 || 84-96: u. fontes αρ. MRR, 2.40 71 Palicano AL : Paligano G : Pollacino Ac : Pallicano U || 73 flecti ACLCG : fleti AL || 76 maiestate ACLCG : maiestatem AL || 8 0 - 8 1 quam . . . ire maluit α : ire quam . . . maluit Wensky || 8 6 - 8 7 senatum armatus ACLCG : senatus armatum AL || 87 ferebatur α : ferebat Gertz || 89 nullo ACLCG : nullos AL || 91 instanti ACLC : intanti AL : minitanti G, fort, recte

75

80

85

90

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

215

licet mortem identidem miniteris, nunquam tarnen efficies ut propter exiguum senilemque sanguinem me95 urn Marium, a quo urbs et Italia conseruata est, hostem iudicem.' Quid feminae cum contione? si patrius mos ser- 6 uetur, nihil: sed ubi domestica quies seditionum agitata fluctibus est, priscae consuetudinis auctoritas conuelli100 tur, plusque ualet quod uiolentia cogit quam quod suadet et praecipit uerecundia. itaque te, Sempronia, Ti. et C. Gracchorum soror, uxor Scipionis Aemiliani, non, ut absurde grauissimis uirorum operibus inserens, maligna relatione comprehendam, sed quia ab tribuno 105 plebei producta ad populum in maxima confusione nihil a tuorum amplitudine degenerasti, honorata memoria prosequar. coacta es eo loci consistere ubi principum ciuitatis perturbari frons solebat, instabat tibi toruo uoltu minas profundens amplissima potestas, 110 clamor imperitae multitudinis obstrepebat, totum fo-

97-116: uir. ili. 73.3-4; cf. 9.7.2, 15.1 93 miniteris ACLCG : ministris AL || 98-103 nihil . . . absurde in imo margine scriptura parua Gc || 98 sed ubi ACLCGC : sedubii AL || 99-100 conuellitur ACGC : conuelletur AL || 101 te ACLCGC (ras. post AL) | Sempronia Tib. Gc : sim Proniaque A . sic, sed -quae L : Sem pronia Q. Ac || 103 grauissimis . . . inserens i4 c (inferens A)LG : grauissimis . . . inserent Madvig || 105-106 nihil a tuorum ACLCG : nihilaturum AL || 108 solebat a : solet Kempf || 109 minas ACLCG : minans AL || 110 clamor . . . obstrepebat G (ras. post) : clamore . . . obstreperet AL : clamor . . . obstrepens Ac : cum clamore . . . obstreperet Lc : clamore . . . obstrepente Halm

216

VALERI MAXIMI

3.8.6-8.ext.l

rum acerrimo studio nitebatur ut Equitio, cui Semproniae gentis falsum ius quaerebatur, tamquam filio l ì beri fratris tui osculum dares, tu tarnen ilium, nescio quibus tenebris protractum portentum, exsecrabili audacia ad usurpandam alienam propinquitatem tenden- 115 tem reppulisti. 7 Non indignabuntur lumina nostrae urbis si inter eorum eximium fulgorem centurionum quoque uirtus spectandam se obtulerit: nam ut humilitas amplitudinem uenerari debet, ita nobilitati fouenda magis quam 120 spernenda bonae indolis nouitas est. an abigi debet Titius ab horum exemplorum contextu? qui pro Caesaris partibus excubans, Scipionis praesidio interceptus, cum uno modo salus ab eo daretur, si se futurum Cn. Pompei generi ipsius militem adfirmasset, ita re- 125 spondere non dubitauit: 'tibi quidem, Scipio, gratias ago, sed mihi uti ista condicione uitae non est opus.' sine ullis imaginibus nobilem animum! 8

Idem constantiae propositum secutus + Meius + centurio diui Augusti, cum Antoniano bello saepe nu- 130 mero excellentes pugnas edidisset, improuisis hostium insidiis circumuentus et ad Antonium Alexandriam perductus, interrogatusque quidnam de eo statui deberet, 'iugulari me' inquit 'iube, quia non salutis beneficio neque mortis supplicio adduci possum ut aut Cae- 135

1 1 7 - 1 2 8 : bell. Afr. 4 4 . 2 - 4 6 . 1 120 nobilitati Pighius : nobilitate α : a nobilitate Ac || 122 Titius LG : Totius A : T. Pontius dett. : Cottius uel T. Occius Kempf (1854) | horum ACLCG : orum AL || 129 + Meius +, ut uid., AL : del. ACLC : spat. G : Meuius uel Menius dett.

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

217

saris miles desinam aut tuus esse incipiam.' ceterum quo constantius uitam contempsit, eo facilius impetrami: Antonius enim uirtuti eius incolumitatem tribuit. 140 Complura huiusce notae Romana exempla super- ext. 1 ant, sed satietas modo uitanda est. itaque stilo meo ad externa iam delabi permittam. quorum principatum teneat Blassius, cuius constantia nihil pertinacius: Salapiam enim patriam suam praesidio Punico occupatam 145 Romanis cupiens restituere, Dasium acerrimo studio secum in administratione rei publicae dissidentem et alioquin toto animo Hannibalis amicitiae uacantem, sine quo propositum consilium peragi non poterai, ad idem opus adgrediendum maiore cupiditate quam spe 150 certiore temptare ausus est. qui protinus sermonem eius, adiectis quae et ipsum commendatiorem et inimicum inuisiorem factura uidebantur, Hannibali rettulit. a quo adesse iussi sunt, ut alter crimen probaret alter defenderet. ceterum, cum pro tribunali res gereretur 155 et quaestioni illi omnium oculi essent intenti, dum aliud forte citerioris curae negotium tractatur, Blassius

140-166: Liu. 26.38.6-14, App. Hann. 45-7, Zon. 9.7.6-7 136 esse hic G, post miles Ac, fort, recte : om. AL || 140-141 superant α : superant Halm : supersunt Kempf\\ 141 modo α : modo Kellerbauer : modo Kempf : mihi Watt (1995) || 142 iam delabi ACG : tam delabi AL : tandem labi Lc || 143-163 Blassius ubique a : Blattius Liu. : Βλάτιος App. || 143-144 Salapiam dett. : Selapiam Ac : Salariam L : Salutariam G || 154 cum ACGC : om. a || 156 citerioris α : citioris Pighius

218

VALERI MAXIMI

3.8.ext.l-8.ext.3

uoltu dissimulante ac uoce submissa monere Dasium coepit ut Romanorum potius quam Carthaginiensium partes foueret. enimuero tunc ille proclamai se in conspectu ducis aduersus eum sollicitari. quod quia et in- 160 credibile existimabatur et ad unius tantum aures penetrauerat et iactabatur ab inimico, ueritas fide caruit. sed non ita multo post Blassi mira constantia Dasium ad se traxit, Marcelloque et Salapiam et quingentos Numidas, qui in ea custodiae causa erant, tradì- 165 dit. 2

Phocion uero, cum Athenienses rem aliter atque ipse suaserat prospere administrassent, adeo perseuerans sententiae suae propugnator exstitit ut in contione laetari quidem se successu eorum, sed consilium 170 tarnen suum aliquanto melius fuisse diceret: non enim damnauit quod recte uiderat, quia quod alius male consuluerat bene cesserat, felicius illud existimans hoc sapientius. et sane blandum animum temeritati casus facit, ubi prauo Consilio propitius aspirai, quoque ue- 175 hementius noceat, insperatius prodest. placidi et mise-

159-160 conspectu ACL°G : conspectum AL || 161 ad AL : om. G Κ 162 ueritas Wensky : ueritas α || 164 Salapiam dett. : Selapiam α || 165 causa LCG : causae A || 168-169 perseuerans α : perseueranter Ac || 172 alius α : pulus Wensky || 173 cesserat LCG : gesserai AL || 173-174 hoc . . . et sane Kempf (1854) : hoc . . . etiam sane AL : hoc etiam sapientius sane G : hoc . . . et iam sane Combés || 174-175 blandum . . . facit dett. : sic, sed iacit α : inflando . . . temeritate . . . nocet Wensky : blandum ocinium . . . iacit Shackleton Bailey : blandimentum . . . iacit Watt (1986) : blandus . . . facit Shackleton Bailey (1996) || 175 propit(-c- ,4)ius ACL : propius G II176 insperatius dett. : speratius α : insperatus Watt (1986)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

219

ricordes et liberales omnique suauitate temperati mores Phocionis, quos optime profecto consensus omnium bonitatis cognomine decorandos censuit. ita180 que constantia, quae natura rigidior uidetur, lenis e mansueto pectore fluxit: Socratis autem uirilitatis robore uallatus animus aliquanto praefractius perseuerantiae exemplum edidit. Vniuersa ciuitas Atheniensium, iniquissimo ac tru- 3 185 culentissimo furore instincta, de capite decern praetorum, qui apud Arginusas Lacedaemoniam classem deleuerant, tristem sententiam tulerat. forte tunc eius potestatis Socrates cuius arbitrio plebei scita ordinarentur, indignum iudicans tot et tam bene méritos et 190 indicta causa Ímpetu inuidiae abripi, temeritati multitudinis constantiam suam obiecit, maximoque contionis fragore et incitatissimis minis compulsus non est ut

178-179: Nep. Phoc. 1.1, Plut. Phoc. 10.4, Ael. u.h. 3.47, 4.16, 12.43 II 184-197: Xen. Hell. 1.7.15, mem. 1.1.18, 4.4.2, Plat. apol. 32B, [Plat.] Axioch. 368D; cf. Plat. Gorg. 4 7 3 E 474A 178 op(-b- /I)time profecto α : profecto optime Ac || 180 uidetur ACL : uideretur G | lenis e ACLG : lenis et A : lenis et ex Lc : e leni et Damsté || 182 uallatus Lc : pallatus A : palliatus ACG : ballatus L | praefractius Ac : praefactius L : perfectius ACG : praestructius Ac : praestantius dett. || 185 furore Cornelissen : errore α || 186 Arginus(s)as dett. : Arriginnussas AG : Arginnusas L || 186-187 deleuerant ACLCG : deuerant AL || 189-190 et indicta Leo (ap. Thormeyer) : et indigna LG : indigna Ac : ex indigna dett. : et indignum . . . indicta Damsté || 192 minis ACUG : mimis AL : animis Ac

220

VALERI MAXIMI

3.8.ext.3-8.ext.6

se publicae dementiae auctorem ascriberet. quae, oppositu eius legitima grassari uia prohibita, iniusto praetorum cruore manus suas contaminare perseuerauit. nec timuit Socrates ne consternatae patriae undecimus furor mors ipsius exsisteret. 4 Proximum, etsi non eiusdem splendoris est, at aeque certum constantiae haberi potest experimentum. efficacis operae forensis, fidei non latentis Athenis, Ephialtes accusare publice iussus, et inter ceteros Demostrati nomen deferre coactus est, cuius filius erat Demochares excellentis formae puer, animo eius flagrantissimo inhaerens amore, itaque communis officii sorte truculentus accusator, priuati adfectus condicione miserabilis reus, puerum ad se exorandum quo parcius patris criminibus insisterei uenientem neque repellere neque supplicem genibus suis aduolutum intueri sustinuit, sed operto capite flens et gemens preces expromere passus est, nihilominusque sincera fide accusatum Demostratum damnauit. uictoriam nescio laude an tormento maiore partam, quoniam prius quam sontem opprimeret se ipsum uicit Ephialtes.

195 cruore ACLCG : cruorem AL || 198 etsi AL : et G || 198-199 at aeque Kempf (1854) : adaeque L : adeaque A : adeoque ACG : aeque tarnen (tamen post experimentum Ac) Perizonius || 201 publice UG : publicae AL || 201-202 Demostrati ACU : Demonstranti α || 203-204 flagrantissimo ACG : fraglantissimo AL || 207-208 repellere ACUG || 210 nihilominusque Gc : nihilominus qui α || 211 Demostratum ACLC : Demonstratum α || 212 laude ACLCG : laudem L

195

200

205

210

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

221

Quem Syracusanus Dio seueritate exempli prae- 5 215 grauat. quibusdam monentibus ut aduersus Heraclidem et Calippum, quorum fidei plurimum credebat, tamquam insidias ei nectentes cautior esset, respondit uita se malle excedere quam metu uiolentae mortis amicos inimicis iuxta ponere. 220 Quod sequitur et rei ipsius admiratione et claritate 6 auctoris inlustre. Alexander Macedonum rex, incluta iam pugna excellentissimis opibus Darei contusis, aestu et itineris feruore in Cilicia percalefactus Cydno, qui aquae liquore conspicuus Tarson interfluit, corpus 225 suum immersit. subito deinde ex nimio haustu rigoris obstupefactis neruis ac torpore hebetatis artubus, maxima cum exanimatione totius exercitus in oppidum castris propinquum defertur. iacebat aeger Tarsi, inque ualitudine eius aduersa instantis uictoriae spes 230 fluctuabat. itaque conuocati medici attentissimo consi-

214-219: Plut. Dio 56.1-3, mor. 176F, 530C; cf. Nep. Dio 8.4-5 II 220-242: Sen. dial. 4.23.2, Curt. 3.5-6.16, Plut. Alex.

19, Arr. 2.4.7-11, lust. 11.8.3-9, Ps.-Call. 2.8, lui. Val. 2.24, ititi. Alex. 28-30, Zon. 4.9 p. 289D, POxy. 1798 fr. 44, col. 1 214 Dio Kempf (1854) : diu α : Dion dett. || 215 quibusdam α : ante add. is uel qui Ac || 215-216 Heraclidem dett. : Eraclidem α : Eraclydem Ac || 216 Calippum Halm : Calippum α II 218 excedere Ac : excidere α | metu dett. : in metu AG : in me L \ uiolentae dett. : uioletae A : uiolente L : uiolento Ac : uiolatae G || 219 inimicis α : inimicosque Ac || 222 Darei AL : Darii G, fort, recte || 224 Tarson AL : Tharson ACG\ sic etiam infra || 225 rigoris α : frigoris dett. : rigore Shackleton Bailey (1996) || 230 fluctuabat α : fluctuabat Novák (1903)

222

VALERI MAXIMI

3.8.ext.6

lio salutis remedia circuminspiciebant. quorum cum ad unam potionem sententiae derexissent, atque eam Philippus medicus suis manibus temperatam Alexandre - erat autem ipsius amicus et comes - porrexisset, a Parmenione missae litterae superueniunt, admo- 235 nentes ut rex insidias Philippi perinde ac pecunia corrupti a Dareo caueret. quas cum legisset, sine ulla cunctatione medicamentum hausit ac tum legendas Philippo tradidit. pro quo tam constanti erga amicum iudicio dignissimam a dis immortalibus mercedem re- 240 cepit, qui incolumitatis eius praesidium falso interpellari indicio noluerunt.

231 circuminspiciebant LG : circumspiciebant A | quorum α : qui dett. || 232 sententiae Lipsius : sententiam α : sententiae Torr. : sententia direxisset Halm : sententiae Kempf, fort, recte | eam ACL : in meam G || 235 a Parmenione α : ab Antipatro P; cf. p. XIX adn. 45 || 237 Dareo ACLC F: : Daraeo AL : Dario G Ρ, fort, recte Subscriptiones : Valeri Maximi expl. lib. iii incip. lib. iiii A : Valeri Maximi explic. lib. iii. incipit lib. iiii L : Valeri Maximi factorum et dictorum memorabilium lib. iii expl. incip. iiii. G

VALERI

MAXIMI

FACTORVM ET DICTORVM M E M O R A B I L I VM LIBER QVARTVS DE MODER ATI ONE 1 Transgrediar ad saluberrimam partem animi, modera- praef. tionem, quae mentes nostras impotentiae et temeritatis incursu transuersas ferri non patitur. quo euenit ut reprehensionis morsu sit uacua et laudis quaestu sit 5 opulentissima, itaque effectus suos in Claris uiris recognoscat. Atque ut ab incunabulis summi honoris incipiam, R 1 Valerius, qui populi maiestatem uenerando Publicolae nomen adsecutus est, cum exactis regibus imperii eo10 rum uim uniuersam omniaque insignia sub titulo consulatus in se translata cernerei, inuidiosum magistratus fastigium moderatione ad tolerabilem habitum dedu-

1.7-23: Cie. rep. 2.53, Liu. 2.7.7, 8.4, D.H. 5.19.1-3, Plut. Pubi. 10.7, Dio fr. 13.2, Flor. 1.9.4, uir. ill. 15.4, Zon. 7.13.2 1.2 in(m)potentiae et Ac : in(m)potentiae α : impotentis A : impotenti dett. : inprouidae Wensky (1884) || 2 - 3 temeritatis α : del. Torr. || 10 omniaque ACG : omnia quae AL c

224

VALERI MAXIMI

4.1.1-1.5

xit, fasces securibus uacuefaciendo et in contione populo submittendo. numerum quoque eorum dimidia ex parte minuit ultro Sp. Lucretio collega adsumpto, 15 ad quem, quia maior natu erat, priorem fasces transferri iussit. legem etiam comitiis centuriatis tulit, ne quis magistratus ciuem Romanum aduersus prouocationem uerberare aut necare uellet. ita, quo ciuitatis condicio liberior esset, imperium suum paulatim de- 20 struxit. quid quod aedes suas diruit, quia excelsiore loco positae instar arcis habere uidebantur? nonne quantum domo inferior tantum gloria superior euasit? 2 Vix iuuat abire a Publicóla, sed uenire ad Furium Camillum libet, cuius tam moderatus ex magna igno- 25 minia ad summum imperium transitus fuit, ut cum praesidium eius ciues, capta urbe a Gallis, Ardeae exsulantis petissent, non prius Veios ad accipiendum exercitum iret quam de dictatura sua omnia sollemni iure acta comperisset. magnificus Camilli Veientanus 30 triumphus, egregia Gallica uictoria, sed ista cunctatio longe admirabilior: multo enim multoque se ipsum quam hostem superare operosius est, nec aduersa praepropera festinatione fugientem nec secunda effuso gaudio adprehendentem. 35 3 Par Furio moderatione Marcius Rutilus Censorinus: iterum enim censor creatus ad contionem populum

24-35: Liu. 5.46.11, Plut. Cam. 24.3, Dio fr. 25Π || 3 6 43: Plut. Cor. 1.1 13 uacuefaciendo ACG : uacuaefaciendo AL || 15 ex α Ρ : del. HJ. Müller || 16 quia ACLG : qui A : quae Ρ || 30 iure a Ρ : more dett. || 34 secunda ACLCG || 36 Rutilus Kempf (1854) : Rutilius α Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

225

uocatum quam potuit grauissima oratione corripuit, quod earn potestatem bis sibi detulisset, cuius maiores, 40 quia nimis magna uideretur, tempus coartandum iudicassent. uterque recte, et Censorinus et populus: alter enim ut moderate honores crederent praecepit, alter se moderato credidit. Age, L. Quinctius Cincinnatus qualem consulem 4 45 gessit! cum honorem eius patres conscripti continuare uellent, non solum propter illius egregia opera sed etiam quod populus eosdem tribunos in proximum annum creare conabatur, quorum neutrum iure fieri poterai, utrumque discussit senatus simul Studium 50 inhibendo et tribunos uerecundiae suae exemplum sequi cogendo, atque unus causa fuit ut amplissimus ordo populusque tutus esset ab iniusti facti reprehensione. Fabius uero Maximus, cum a se quinquiens et a pa- 5 55 tre auo proauo maioribusque suis saepe numero consulatum gestum animaduerteret, comitiis, quibus filius eius summo consensu consul creabatur, quam potuit constanter cum populo egit ut aliquando uacationem huius honoris Fabiae genti darent, non quod uirtuti60 bus filii diffideret - erat enim inluster - , sed ne maximum imperium in una familia continuaretur. quid hac

44-53: Liu. 3.21 41 et . . . populus a : del. Dams té || 43 se α : del. Wensky {1884) II 48 conabatur α : destinabat PAC || 51 unus AL : unius G II 59 huius ALCG : om. L : eius Ρ | Fabiae genti ACLCG : Fabi egenti A : Fabia egenti L | darent α : daret Ρ

226

VALERI MAXIMI

4.1.5-1.8

moderatione efficacius aut ualentius, quae etiam patrios adfectus, qui potentissimi habentur, superauit? 6 Non defuit maioribus grata mens ad praemia superiori Africano exsoluenda, si quidem maxima eius merita paribus ornamentis decorare conati sunt, uoluerunt illi statuas in comitio in rostris in curia, in ipsa denique Iouis Optimi Maximi cella ponere, uoluerunt imaginem eius triumphali ornatu indutam Capitolinis puluinaribus adplicare, uoluerunt ei continuum per omnes uitae annos consulatum perpetuamque dictaturam tribuere: quorum nihil sibi neque plebiscito dari neque senatus consulto decerni patiendo paene tantum se in recusandis honoribus gessit quantum egerat in emerendis. Eodem robore mentis causam Hannibalis in senatu protexit, cum eum ciues sui missis legatis tamquam seditiones apud eos mouentem accusarent. adiecit quoque non oportere patres conscriptos se rei publicae Carthaginiensium interponere, altissimaque moderatione alterius saluti consuluit alterius dignitati, uictoria tenus utriusque hostem egisse contentus. 7 At M. Marcellus, qui primus et Hannibalem uinci et Syracusas capi posse docuit, cum in consulatu eius Si-

64-75: Liu. 38.56.12-13; cf. 8.15.1, App. Ib. 23.89 || 7682: Liu. 33.47.4-5 || 83-98: Liu. 26.26.5-9, 27.16, 29-32, Plut. Marc. 23, Dio fr. 57.46a, Zon. 9.6.8-9; cf. Cie. Verr. 2.4.151 62 quae Ac : quam AL : qua LCG || 72 nihil hic G, post sibi Ac : om. AL || 77 sui missis ALC : suis missis L : summissis G II 78 mouentem α : molientem dett. || 82 utriusque α : fort, delendum || 84 consulatu Lc : consulatum a : consulatu iv Heraeus (1893)

65

70

75

80

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

227

85 culi de eo questum in urbem uenissent, nec senatum ulla de re habuit, quia collega Valerius Laeuinus forte aberat, ne ob id Siculi in querendo timidiores essent, et ut is rediit, ultro de iis admittendis rettulit querentesque de se patienter sustinuit. iussos etiam a Laeui90 no discedere remanere, ut suae defensioni intéressent, coegit, ac deinde, utraque parte perorata, excedentes curia subsecutus est, quo liberius senatus sententiam ferret, improbatis quoque eorum querellis, supplices et orantes ut ab eo in clientelam reciperentur clementer 95 excepit. super haec Siciliam sortitus ea prouincia collegae cessit. totiens laudatio Marcelli uariari non potest quotiens ipse nouis gradibus moderationis aduersus socios usus est. Quam Ti. etiam Gracchus admirabilem se exhibuit! 8 100 tribunus enim plebis, cum ex professo inimicitias cum Africano et Asiatico Scipionibus gereret, et Asiaticus iudicatae pecuniae satisdare non posset, atque ideo a consule in uincula publica duci iussus esset, appellas-

99-115: u. testimonia ad 3.7.1d 86 ulla α : illa Gelbcke, fort. recte\ sed Val. Liuium male intellegere potuit || 87 aberat ALGc(ut uid.) : haberat G || 88 ut is ACLCG : in his A | his admittendis α : intromittendis iis Ρ I ret(t)ulit ACLCG : sed (set L) tulit AL || 89 a dett. : a L. α II 89-90 Laeuino G : Laeuinio AL || 91 utraque parte perorata ACL : sic, sed post add. et AG : causa perorata Ρ : ex utraque parte perorato Gertz : ab utraque parte peroratu et Wensky : causa utraque parte perorata Kempf II 92 sententiam AG : sententias L || 95 ea prouincia AL : earn prouinciam ACG || 97 nouis ACLCG : nobis AL || 99 Ti. dett. : Τ. α II 101 Asiatico α : Gnaeo PAC

228

VALERI MAXIMI

4.1.8-1.10

setque collegium tribunorum, nullo uolente intercedere secessit a collegis decretumque composuit. nec quis- 105 quam dubitauit quin in e o scribendo ira tinctis aduersus Asiaticum uerbis usurus esset, at is primum iurauit se cum Scipionibus in gratiam non redisse, deinde tale decretum recitauit: cum L . Cornelius Scipio die triumphi sui ante currum actos hostium duces in carcerem 110 coniecerit, indignum et alienum maiestate rei publicae uideri e o d e m ipsum duci: itaque id non passurum fieri. libenter tunc opinionem suam populus R o m a n u s a G r a c c h o deceptam cognouit, moderationemque eius debita laude prosecutus est. 115 9

C. quoque Claudius N e r o inter cetera praecipuae moderationis exempla numerandus est. Liui Salinatoris in Hasdrubale opprimendo gloriae particeps fuerat. tamen eum triumphantem equo sequi quam triumpho, quem senatus ei aeque decreuerat, uti maluit, quia res 120 in prouincia Salinatoris gesta erat. < . . . > sine curru tri-

116-123: Liu. 28.9.7-16, uir. ill. 48.5, 50.2 104 collegium α : auxilium Kellerbauer || 105 collegis dett. : collegiis a || 106 quin in ACLC : quin α | ira tinctis Kempf (1854) : irati noctis AL : irati notis G : iracundis uel ira extortis Ac : ira commotis uel irati hominis uel irati hostis dett. : ira stinctis Heller (1868) : irati pectis Blaum : irae tenacis Wensky (1883) || 108 redisse ACLCG || 110 actos LCG : actus AL II 111 .rp. (.rp. L) LG : .pr. Ac || 112 eodem Ac : eundem α || 120 senatus ei A : ei senatus Lc : om. L : spat, ei G I uti ACL : ut AG || 121 erat. sic scripsi : erat atque is Ac : spat. AG : om. L : fuerat Gz : erat, atque ita Kempf (1854) : erat, atqui Halm

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

229

umphauit, eo quidem clarius quod illius uictoria tantummodo laudabatur, huius etiam moderatio. Ne Africanus quidem posterior nos de se tacere pa- 10 125 titur. qui censor, cum lustrum conderet inque solitaurii sacrificio scriba ex publicis tabulis sollemne ei precationis carmen praeiret, quo di immortales ut populi Romani res meliores amplioresque facerent rogabantur, 'satis' inquit 'bonae et magnae sunt: ita130 que precor ut eas perpetuo incólumes seruent', ac protinus in publicis tabulis ad hunc modum carmen emendari iussit. qua uotorum uerecundia deinceps censores in condendis lustris usi sunt: prudenter enim sensit tunc incrementum Romano imperio petendum 135 fuisse cum intra septimum lapidem triumphi quaerebantur, maiorem autem totius terrarum orbis partem possidenti ut auidum esse quicquam ultra appetere, ita abunde felix si nihil ex eo quod obtinebat amitteret. Neque alia eius in censura moderatio pro tribunali 140 apparuit. centurias recognoscens equitum, postquam C. Licinium Sacerdotem citatum processisse animaduertit, dixit se scire ilium uerbis conceptis peierasse: proinde, si quis eum accusare uellet, usurum testimonio suo. sed nullo ad id negotium accedente 'transduc 145 equum' inquit, 'Sacerdos, ac lucrifac censoriam notam,

124-138: cf. Cie. de or. 2.268 || 139-147: Cie. Clu. 134, Quint, inst. 5.11.13, Plut. mor. 200E 1 2 5 - 1 2 6 solitaurii Kempf (1854) : solita uiri α : solito uiri Ac : solitaurili Cuiacius || 129 bonae α : et bonae Ρ || 144 transduc α : traduc Ρ

230

VALERI MAXIMI

4.1.10-1.12

ne ego in tua persona et accusatorie et testis et iudicis partes egisse uidear.' 11 Quod animi temperamentum etiam in Q. Scaeuola excellentissimo uiro adnotatum est: testis namque in reum productus, cum id respondisset quod salutem 150 periclitantis magnopere laesurum uidebatur, discedens adiecit ita sibi credi oportere si et alii idem adseuerassent, quoniam unius testimonio aliquem cadere pessimi esset exempli, et religioni igitur suae debitam fidem et communi utilitati salubre consilium reddidit. 155 12 Sentio quos ciues quaeue facta eorum ac dieta quam + breuissimo + ambitu orationis amplectar. sed cum magna + mihi atque per+multa breuiter dicenda sint, claritate excellentibus infinitis personis rebusque circumfusus utrumque praestare + non potuit itaque + 160

146 accusatoris . . . iudicis α : (sim) et testis et iudex et accusator et censor Ρ : et censoris post testis add. Ac || 148 Q(uinto) α : M. PAC || 152 credi PAC : cedi α | et ACL : et in A : non et G : om. Ρ || 153 cadere Perizonius (cadit Tortarius) : cedere α : credere Ac : caedere Lipsius || 157 + breuissimo + G : om. AL : incongruo uel indecenti uel minus digno uel (ut uid.; minus digno aut conciso scripsit Lupus) minus conciso uel minus apto Ac : angusto dett. : lac. ind. Kempf || 158 + mihi atque per+multa A : multa L : strictim et multa G : et multa dett. : mihi permulta Foertsch (1855) : mihi et permulta Heller (1868) : abundanter, multa Gertz : multa Kempf | breuiter α : del. Foertsch (1855) : pariter id. (1870) Il 159 excellentibus LG : excellentibus spat. A : excellentibus uiris sermo Ac : excellentibus numeroque Gertz || 160 utrumque α : debitum ('uel simile'), alias lectiones AAC retinens, Kempf (1854) \ + non potuit itaque + A : om. L : spat. G : non potui. itaque Gertz : non potui Kempf : non potuit itaque Rossbach

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

231

propositi quoque nostri ratio non laudanda sibi omnia, sed recordanda sumpsit. quapropter bona cum uenia duo Metelli, Macedonicus et Numidicus, maxima patriae ornamenta strictim se narrari patientur. 165 Acerrime cum Scipione Africano Macedonicus dissenserat, eorumque ab aemulatione uirtutis profecta concitatio ad graues testatasque inimicitias progressa fuerat: sed tamen, cum interemptum Scipionem conclamari audisset, in publicum se proripuit maestoque 170 uoltu et uoce confusa 'concurrite, concurrite' inquit, 'dues! moenia nostrae urbis euersa sunt: Scipioni enim Africano intra suos penates quiescenti nefaria uis adlata est.' o rem publicam pariter Africani morte miseram et Macedonici tam humana tamque ciuili la175 mentatione felicem! eodem enim tempore et quantum amisisset principem et qualem haberet recognouit. idem filios suos monuit ut funebri eius lecto humeros subicerent, atque huic exsequiarum illum honorem uocis adiecit, non fore ut postea id officium ab illis maio180 ri uiro praestari posset, ubi illa tot in curia iurgia? ubi tam multae pro rostris altercationes? ubi maximorum

165-184: Plin. nat. 7.144, Plut. mor. 202A; cf. 485D; de inimicitia Scipionis cum Metello u. Astin, SA, 312-15 164 patriae LCG : patria AL || 165 Macedonicus α : Metellus Macedonicus Ρ || 167 concitatio α : contentio dett. : concetatio Madvig || 173 morte ACLC : mortem α || 174 humana ACLCG : humanam AL || 179 illis Ac : aliis α : his Ρ || 181 tam multae G : tot multae AL : tot uel tot illae Halm : tmultosae Wensky : tot mutuae Damsté

232

VALERI MAXIMI

4.1.12-l.ext.l

ciuium et ducum tantum non togata proelia? omnia nimirum ista praecipua ueneratione prosequenda deleuit moderatio. 13 Numidicus autem Metellus populari factione patria 185 pulsus in A s i a m secessit. in qua cum ei forte ludos Trallibus spectanti litterae redditae essent, quibus scriptum erat máximo senatus et populi consensu reditum illi in urbem datum, non e theatro prius abiit quam spectaculum ederetur, non laetitiam suam proxi- 190 m e sedentibus ulla ex parte patefecit, sed summum gaudium intra se continuit. e u n d e m constat pari uoltu et exsulem fuisse et restitutum. adeo moderationis beneficio medius semper inter secundas et aduersas res animi firmitate uersatus est. 195 14 Tot familiis in uno genere laudis enumeratis, Porcium n o m e n uelut expers huiusce gloriae + silentio praetereundum se negat fieri debere + posterior Cato,

185-195: uir. ill. 62.3 || 196-207: Plut. Cat. min. 39.3, Dio 39.23.1 182 togata ACG : togatam AL || 187 Trallibus α P= : Tralibus Ρ II 189 non e theat(h)ro prius α : non prius theatro Ρ || 190 ederetur α : pergeretur Ρ : cderetur Gertz || 197198 + silentio . . . debere + a : sic, sed del. fieri debere Ac, fort, recte : silentione pratereundum? negat fieri debere Pighius : silentio praetereundum se negat. fieri debere Torr. : silentio praetereundumst. negat fieri debere Halm : silentio praetereundum se negat Madvig : gloriae fieri debere? silentio praetereundum se negat Blaum : praetereundum. se negat fieri debere Wensky (1883) : praetereundum re, negat fieri debere Novak (1903)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

233

non paruo summae moderationis fisus indicio. Cypria200 cam pecuniam maxima cum diligentia et sanctitate in urbem deportauerat. cuius ministerii gratia senatus relationem interponi iubebat, ut praetoriis comitiis extra ordinem ratio eius haberetur. sed ipse id fieri passus non est, iniquum esse adfirmans quod nulli alii tribu205 eretur sibi decerni, ac ne quid in persona sua nouaretur, campestrem experiri temeritatem quam curiae beneficio uti satius esse duxit. Ad externa iam mihi exempla transiré conanti M. 15 Bibulus uir amplissimae dignitatis et summis honori210 bus functus manus inicit. qui cum in Syria prouincia moraretur, duos egregiae indolis filios suos a Gabinianis militibus Aegypti occisos cognouit. quorum interfectores ad eum uinctos regina Cleopatra misit, ut grauissimae cladis ultionem arbitrio suo exigeret. at 215 ille, oblato beneficio quo nullum maius lugenti tribuí poterat, dolorem moderationi cedere coegit, carnificesque sanguinis sui intactos e uestigio ad Cleopatram reduci iussit, dicendo potestatem huius uindictae non suam sed senatus esse debere. 220 Tarentinus Archytas, dum se Pythagorae praeceptis ext. 1 Metaponti penitus immergit, magno labore longoque

208-219: Caes. ciu. 3.110.6, Sen. dial. 6.14.2 || 220-227: Cie. rep. 1.59, Tuse. 4.78, Diod. 10.7.4, Plut. mor. 10D, 551B, lambí, uit. Pyth. 197; cf. Sen. dial. 3.15.3, D.h. 3.38, 8.20 199-200 Cypriacam ACLCG : Cypriamcam L || 201-202 relationem LG : dilationem Ac || 203 sed ACLC : se α || 204 adfirmans ACLCG : adfirmatis A || 208 conanti ACUG : conati A || 209 Bibulus Ac : Vibulus α || 212 Aegypti α : in Aegypto Ρ || 216 cedere ACG : caede L : caedere Lc

234

VALERI MAXIMI

4.1.ext.l-l.ext.4

tempore solidum opus doctrinae complexus, postquam in patriam reuertit ac rura sua reuisere coepit, animaduertit neglegentia uilici corrupta et perdita, intuensque male meritum 'sumpsissem' inquit 'a te supplicium, nisi tibi iratus essem': maluit enim impunitum dimitiere quam propter iram iusto grauius punire. 2 Nimis liberalis Archytae moderatio, temperatior Platonis: nam cum aduersus delictum serui uehementius exarsisset, ueritus ne ipse uindictae modum dispicere non posset, Speusippo amico castigationis arbitrium mandauit, deforme sibi futurum existimans si commisisset ut parem reprehensionem culpa serui et animaduersio Platonis mereretur. Quo minus miror quod in Xenocrate discípulo suo tam constanter moderatus fuit, audierat eum de se multa impie locutum: sine ulla cunctatione criminationem respuit. instabat certo uoltu index, causam quaerens cur sibi fides non haberetur: adiecit non esse credibile ut quem tantopere amaret, ab eo inuicem non diligeretur. postremo, cum ad ius iurandum inimicitias serentis malignitas confugisset, ne de periurio eius disputarci, adfirmauit nunquam Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi iudicasset. non in corpore mortali sed in arce caelesti, et quidem arma-

228-234: Plut. mor. lOD, D.L. 3.38 226 enim α : eum Perizonius || 229 cum aduersus FA' G : cum uersus A : conuersus L || 231 Speusippo G : Pseusoppo AL : Pleusippo PA° |] 238 certo α : recto Watt || 239 adiecit α : obiecit Eberhard || 241 cum ad Lc : cuia A : cum iam Ac : cuius G : cum iam ad Halm

225

230

235

240

245

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

250

255

260

265

235

tum, animum eius uitae stationem putes peregisse, humanorum uitiorum incursus a se inuicta pugna repellentem, cunctosque uirtutis numéros altitudinis suae sinu clausos custodientem. Nequaquam Platoni litterarum commendatione par 3 Syracusanus Dio, sed quod ad praestandam moderationem attinuit, uehementioris experimenti, patria pulsus a Dionysio tyranno Megaram petierat. ubi cum Theodorum principem eius urbis domi conuenire uellet neque admitteretur, multum diuque ante fores retentus corniti suo 'patienter hoc ferendum est' ait: 'forsitan enim et nos, cum in gradu dignitatis nostrae essemus, aliquid tale fecimus.' qua tranquillitate consilii ipse sibi condicionem exsilii placidiorem reddidit. Thrasybulus etiam hoc loci adprehendendus est, qui 4 populum Atheniensem triginta tyrannorum saeuitia sedes suas relinquere coactum, dispersamque et uagam uitam miserabiliter exigentem, animis pariter atque armis confirmatum in patriam reduxit. insignem deinde restitutione libertatis uictoriam clariorem aliquanto moderationis laude fecit: plebei enim scitum interposuit, ne qua praeteritarum rerum mentio fieret.

250-259: Plut. Dio 17.9-10 || 260-270: A th. pol. 40.2, Xen. Hell. 2.4.43, Nep. Thras. 3.3, lust. 5.10.11 246 pûtes peregisse ACL : pute spregisse A : puto spe egisse G II 251 Dio PAC : diu α || 253 Dionysio Pc : Dyonisyo A : Dionisi L : Dyonisio Lc : Dionisio G : (pulsus) acontii pro patria (cum) Ρ : pulsus actii pro Ac || 254 Theodorum ACG : Thodorum AL || 257 forsitan a : fortasse Ρ || 262 dispersamque α : dispersumque Damsté || 264-265 in . . . restitutio(om. -o- L : corr. Lc)ne AL : om. G || 267 rerum Ac : se rerum LG

236

VALERI MAXIMI

4.1.ext.4-l.ext.7

haec obliuio, quam Athenienses amnestian uocant, concussum et labentem ciuitatis statum in pristinum habitum reuocauit. 5 Non minoris admirationis illud. Stasippus Tegeates, hortantibus amicis ut grauem in administratione rei publicae aemulum, sed alioqui probum et ornatum uirum, qualibet ratione uel tolleret uel submoueret, negauit se facturum ne quem in tutela patriae bonus ciuis locum obtineret, malus et improbus occuparet, seque potius uehementer aduersario urgueri quam patriam egregio aduocato carere praeoptauit. 6 Pittaci quoque moderatione pectus instructum. qui Alcaeum poetam et amaritudine odii et uiribus ingenii aduersus se pertinacissime usum, tyrannidem a ciuibus delatam adeptus, tantummodo quid in eo opprimendo posset admonuit. 7 Huius uiri mentio subicit ut de septem sapientium moderatione referam. a piscatoribus in Milesia regio-

279-283: Diod. 9.12.3, D.L. 1.76 || 284-300: Diod. 9.3.3, 13.2, Plut. Sol. 4, D.L. 1.27-9, schol. Ar. Plut. 9, Auson. lud. sept. sap. 165-74; cf. Call. fr. 191.65-77Pf Ath. 11.495D 271 Tegeates AL Pc : Tageates G : Tegeaes Ρ || 275 ne quem LCG Ρ : ñeque L : ne eum quem Ac (eum ante malus Ρ) I tutela Ac : tuentelam L : tutelam G || 277 Halm : om. a II 280 Alcaeum AL : Alchaeum PCAC G : Achaeum Ρ II 282 delatam LG : Mytilenae Ac (Pittacus Mitylenaeorum tyrannus . . . Ρ) | quid AL : quod G || 282-283 in eo opprimendo Ρ : om. eo α : opprimendo quid in eo Shackleton Bailey || 283 posset PAC : possit α || 285 Milesia dett. : Melesia α

270

275

280

285

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

237

ne euerriculum trahentibus quidam iactum emerat. extracta deinde magni ponderis aurea Delphica mensa, orta controuersia est, illis piscium se capturam uendidisse adfirmantibus, hoc fortunam iactus emisse dicen290 te. qua cognitione propter nouitatem rei et magnitudinem pecuniae ad uniuersum ciuitatis eius populum delata, placuit Apollinem Delphicum consuli cuinam adiudicari mensa deberet. deus respondit illi esse dandam qui sapientia ceteros praestaret, his uerbis: 295 τίς σοφία πρώτος πάντων; τούτφ τρίποδ' αύδώ. tum Milesii + so + Thaleti mensam dederunt. ille cessit ea Bianti, Bias Pittaco, is protinus alii, deincepsque per omnium septem sapientium orbem ad ultimum ad Solonem peruenit, qui et titulum amplissimae pruden300 tiae et praemium ad ipsum Apollinem transtulit.

286 iactum α : captum uel captum Cornelissen || 287 Delphica α : del. Krajfert (om. P) || 289 iactus G : ductus AL \ emisse a : se emisse dett. || 2 8 9 - 2 9 0 dicente ACLCG : dicentem AL || 290 cognitione Lipsius : conditione α : contentione uel contradictione dett. : condictione Perizonius || 295 τίς . . . αύδώ Kempf (1854) ex Diod. : sic, sed πάντων πρώτος Casaubon : TICCO exempli gratia supplens || 8 quam qui cuncta Ac : quam cuncta α : quo cuncta dett. : quo tuta Perizonius : quo magis tuta Halm : quoniam (uel quod) tuta Kempf : del. quam . . . possidet Wensky (1884) : quam qui cuncta possideet Thormeyer || 14 solidis AL : om. G

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

257

Regio imperio propter nimiam Tarquini superbiam 1 finito, consulatus initium Valerius Publicóla cum Iunio Bruto auspicatus est, idemque postea tres consulatus 20 acceptissimos populo Romano gessit, et plurimorum ac maximorum operum praetexto titulum imaginum suarum amplificauit, cum interim fastorum illud columen patrimonio ne ad exsequiarum quidem impensam sufficiente decessit, ideoque publica pecunia ductae 25 sunt, non attinet ulteriore disputatione tanti uiri paupertatem scrutari: abunde enim patet quid uiuus possederit, cui mortuo lectus funebris et rogus defuit. Quantae amplitudinis Menenium Agrippam fuisse 2 arbitremur, quem senatus et plebs pacis inter se fa30 ciendae auctorem legit? quantae scilicet esse debuit arbiter publicae salutis. hie, nisi a populo conlatis in capita sextantibus funeratus esset, ita pecuniae inops decessit ut sepulturae honore caruisset. uerum idcirco perniciosa seditione diuidua ciuitas manibus Agrippae 35 in unum contrahi uoluit quia eas pauperes quidem sed sanctas animaduerterat. cuius ut superstitis nullum

4.17-27: Liu. 2.16.7, D.H. 5.48.3-4, Plut. Pubi. 23.4, Apul. apol. 18, Amm. 14.6.11, uir. ill. 15.6, Zon. 7.13.7 || 28-38: u. fontes αρ. Münzer, RE, 15.840-3 20 acceptissimos A : acceptissimus L : acceptissimae G || 29 inter dett. : in α || 3 1 - 3 2 a populo . . . sextantibus α : sextantibus a populo conlatis Ρ : I.P. collatis a populo sext; Ac || 33 ut α : del., - ita . . . decessit - distinguens, Halm, fort, recte : n i s i . . . esset post caruisset Eberhard (G) || 36 nullum α : nullum Halm : nullum Wensky

258

VALERI MAXIMI

4.4.2-4.6

fuit quod in censum deferretur, ita exstincti hodieque amplissimum est Patrimonium Romana concordia. 3 In C. uero Fabrici et Q. Aemili Papi principum saeculi sui domibus argentum fuisse confitear oportet: uterque enim patellam deorum et salinum habuit, sed eo lautius Fabricius quod patellam suam corneo pediculo sustineri uoluit. Papus quoque satis animose, qui cum hereditatis nomine ea accepisset, religionis causa abalienanda non putauit. 4 Uli etiam praediuites qui ab aratro arcessebantur ut cónsules fierent, uoluptatis causa sterile atque aestuosissimum Pupiniae solum uersabant, deliciarumque gratia uastissimas glebas plurimo cum sudore dissipabant? immo uero, quos pericula rei publicae imperatores adserebant, angustiae rei familiaris - quid cesso proprium nomen ueritati reddere? - bubulcos fieri cogebant. 5 Atilium autem, qui ad eum arcessendum a senatu missi erant ad imperium populi Romani suscipiendum,

40

45

50

55

39-45: Plin. nat. 33.153 || 54-64: Cie. S. Rose. 50 et schol. Gron. ad. loc., Sest. 72, Verg. Aen. 6.844 et Seru. ad loc., Plin. nat. 18.20, Symm. epp. 1.58, Claud. 3.202, 8.415, 18.454 37 hodieque ACLG : odio quae A : hodie que Halm || 40 fuisse AL0 : non fuisse G : om. L || 41 deorum α : deorum uel deorum Shackleton Bailey || 42-43 pedículo ACLC Ρ : peduculo a, fort, recte || 43 sustineri Ρ : sustinere α || 44 nomine UG : nominis AL || 47 sterile Lc : sterilem α || 48 Pupiniae dett. : Puppiniae α : Pupinae Ac || 49-50 dissipabant? sic distinxit Gelbcke : dissipabant. ed. Arg.

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

259

semina spargentem uiderunt. sed illae rustico opere attritae manus salutem publicam stabilierunt, ingentes hostium copias pessum dederunt, quaeque modo arantium boum iugum rexerant, triumphalis currus habe60 nas retinuerunt, nec fuit iis rubori eburneo Scipione deposito agrestem stiuam aratri repetere. potest pauperes consolari Atilius, sed multo magis docere locupletes quam non sit necessaria solidae laudis cupidini anxia diuitiarum comparatio. 65 Eiusdem nominis et sanguinis Atilius Regulus, primi 6 Punici belli qua gloria qua clades maxima, cum in Africa insolentissimae Carthaginis opes crebris uictoriis contunderei, ac prorogatum sibi ob bene gestas res in proximum annum imperium cognosset, consuli70 bus scripsit uilicum in agello, quem Septem iugerum in Pupinia habebat, mortuum esse, occasionemque nanctum mercennarium amoto inde rustico instrumento discessisse, ideoque petere ut sibi successor mitteretur,

65-80: Liu per. 18, Sen. dial. 12.12.5, Front, strat. 4.3.3, Apul. apol. 18, uir. ill. 40.2

56 semina spargentem G : semen aspergentem AL : semen spargentem Vahlen (GPS) || 58 quaeque AL : quoque G II 60 rubori G : robur is AL(ut uid.) : robur Ac : rubor Lc || 61 aratri α : del. Gelbcke || 61-62 pauperes ACG : pauperum A : pauper L || 62 consolari ACLCG : consulari AL || 63 necessaria ACLCG : necessarias L | cupidini dett. : cupido nisi LG : cupido nimis Ac || 66 qua gloria qua L : quae gloria quae Lc : gloria qua A : gloria quia G || 69 cognosset α : cognouisset Ρ || 70 in agello quem α : quem in agello Ρ || 71 Pupinia AG : Punicia L : Papinia Ac : Pinia Lc || 72 amoto AL : amo G

260

VALERI MAXIMI

4.4.6-4.9

ne deserto agro non esset unde uxor ac liberi sui alerentur. quae postquam senatus a consulibus accepit, et agrum Atili ilico colendum locari, et alimenta coniugi eius ac liberis praeberi, resque quas amiserat redimi publice iussit. tanti aerario nostro uirtutis Atilianae exemplum, quo omnis aetas Romana gloriabitur, stetit. 7 Aeque magna latifundia L. Quincti Cincinnati fuerunt: septem enim iugera agri possedit ex hisque tria, quae pro amico ad aerarium obsignauerat, multae nomine amisit. poenam quoque pro filio Caesone, quod ad causam dicendam non occurrisset, huius agelli reditu soluit. et tarnen ei quattuor iugera aranti non solum dignitas patris familiae constitit, sed etiam dictatura delata est. anguste se habitare nunc putat cuius domus tantum patet quantum Cincinnati rura patuerunt. 8

75

80

85

90

Quid Aelia familia? quam locuples! sedecim eodem tempore Aelii fuerunt, quibus una domuncula erat eodem loci quo nunc sunt Mariana monumenta, et unus in agro Veiente fundus minus multos cultores desiderane quam dominos habebat, inque circo máximo et 95

81-90: Liu. 3.13.10, 26.8-12, D.H. 10.8.4, Plin. Nat. 18.20 || 91-102: Plin. nat. 33.142, Plut. Pauli. 5.6-7, 28.11-12 76 ilico α : del. Cornelissen || 77 resque Ac : isque α || 83 obsignauerat α : subsignauerat (subsignanda P) Halm, fort, recte || 86 reditu ACLC reditus α || 88 se ACLCG : fort, e L II 91 Aelia AL : Aemilia G || 92 Aeli (-ii Ac) AL : Aemilii G II 93 Mariana LCG : maria AL || 94 Veiente ACLCG : Vegente AL | multos α : multo Ac || 95 inque ACLG : in A c | circo Ac : om. a

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

261

Flaminio spectaculi locus; quae quidem loca ob uirtutem publice donata possidebant. Eadem gens nullum ante scripulum argenti habuit 9 quam Paullus, Perse deuicto, Q. Aelio Tuberoni gene100 ro suo quinqué pondo argenti ex praeda donaret: taceo enim quod princeps ciuitatis filiam ei nuptum dedit cuius pecunia tam ieiunos penates uidebat. qui ipse quoque adeo inops decessit ut nisi fundus, quem unum reliquerat, uenisset, unde uxor eius dotem reci105 peret non exstitisset. animi uirorum et feminarum uigebant in ciuitate, eorumque bonis dignitatis aestimatio cunctis in rebus ponderabatur. haec imperia conciliabant, haec iungebant adfinitates, haec in foro haec intra priuatos parietes plurimum poterant: patri110 ae enim rem unus quisque, non suam augere properabat, pauperque in diuite quam diues in paupere imperio uersari malebat. atque huic tam praeclaro proposito illa merces reddebatur, quod nihil eorum quae uirtuti debentur emere pecunia licebat, inopiae115 que inlustrium uirorum publice succurrebatur.

102-105: Poi 18.35.6, 31.22.3-4, Diod. 31.26.1, Liu. per. 46, Dio fr. 67, Zon. 9.24.4, uir. ili 56.6 96 spectaculi locus α : spectacula Damsté | loca ACG : locus AL : loca iis Kempf || 97 publice G (sed post donata; corr.

Gc) : publicae AL || 98 argenti LG : auri PAC || 99 deuicto α : uicto Ρ II 100 pondo AL : om. G : libras PAC | argenti L : auri PAC : argenteos G || 101 ei nuptum ACLCG : enuptam A : enuptum L || 102 pecunia ACLCG : pecuniam AL || 111 paupere ACLCG : pauperem AL || 115 publice ACG : publicae

AL

262

VALERI MAXIMI

4.4.10-4.11

10

Itaque, cum secundo Punico bello Cn. Scipio ex Hispania senatui scripsisset, petens ut sibi successor mitteretur, quia filiam uirginem adultae iam aetatis haberet, neque ei sine se dos expediri posset, senatus, ne res publica bono duce carerei, patris sibi partes de- 120 sumpsit, consilioque uxoris ac propinquorum Scipionis constituía dote summam eius ex aerario erogauit ac puellam nuptum dedit. dotis modus quadraginta milia aeris fuit, quo non solum humanitas patrum conscriptorum sed etiam habitus ueterum patrimoniorum co- 125 gnosci potest: namque adeo fuerunt arta ut Tuccia Caesonis filia maximam dotem ad uirum decern milia aeris attulisse uisa sit, et Megullia, quia cum quinquaginta milibus aeris mariti domum intrauit, Dotatae cognomen inuenerit. idem senatus Fabrici Luscini Scipio- 130 nisque filias ab indotatis nuptiis liberalitate sua uindicauit, quoniam paternae hereditati praeter opimam gloriam nihil erat quod acceptum referrent.

11

M. autem Scaurus quantulam a pâtre hereditatem acceperit in primo libro eorum quos de uita sua tres 135

116-133: Sen. nat. 1.17.8, Front, strat. 4.3.4, Amm. 14.6.11, Zon. 9.3.10 II 134-139: Cie. Brut. 112, Tac. Agr. 1.3, uir. ill.

72.1 123 xl(ta) α : quattuor Shackleton Bailey (1996) || 124 quo LCG : quum AL || 125 patrimoniorum dett. : pmnior a : pronior, ut uid., Ac || 126 Tuccia PAC : Taccia AL : Accia G || 128 Megullia α : Negullia PAC : Megallia Lc : Negilia Halm ad Par. | cum AL : tum G || 128-129 quinquaginta PAC : quingentis LG || 134 quantulam ACLCG : quantulum AL || 135-136 tres scripsit Halm, cl. Cie. : transcripsit α : conscripsit Kempf (1854) : perscripsit Heller (1868)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

263

scripsit refert: ait enim sibi sex sola mancipia totumque censum quinqué atque triginta milium nummum relictum. in hac ille pecunia futurus senatus princeps nutritus est spiritus. 140 Haec igitur exempla respicere, his adquiescere solaciis debemus, qui paruolos census nostros nunquam querellis uacuos esse sinimus. nullum aut admodum parui ponderis argentum, paucos seruos, septem iugera aridae terrae, indigentia domesticae impensae fune145 ra, inopes dotum filias, sed egregios consulatus, mirificas dictaturas, innumerabiles triumphos cernimus. quid ergo modicam fortunam quasi praecipuum generis humani malum diurnis nocturnis conuiciis laceramus, quae ut non abundantibus ita fidis uberibus Publico150 las Aemilios Fabricios Curios Scipiones Scauros hisque paria robora uirtutis aluit? exsurgamus potius animis pecuniaeque aspectu debilitatos spiritus pristini temporis memoria recreemus: namque per Romuli casam perque ueteris Capitoli humilia tecta et aeternos 155 Vestae focos, fictilibus etiam nunc uasis contentos, iuro nullas diuitias talium uirorum paupertati posse praeferri.

136 sex ACU : ex AL : .x. G, fort, recte || 137 quinqué atque α : om. Ρ |] 144 domesticae Ac : domestica α || 147 modicam L : medicam A : mediam ACG : mendicam dett. || 148 diurnis α (mg G) : diuturnis Ac : diutinis dett. : diurnis Madvig (1.45) : sic, sed et Havet (132) : diutius Wensky (1882) || 150 Scipiones ACUG : Scipionis AL || 152 aspectu α : espectu Damsté || 155 etiam nunc α : etiamnum Ac

264 5

VALERI MAXIMI

4.5.praef.-5.3

DE V E R E C V N D I A

praef. A qua tempestiuus ad uerecundiam transitus uidetur: haec enim iustissimis uiris praecepit ut priuatas facilitates neglegerent, publicas quam amplissimas esse cuperent, digna cui perinde atque caelesti numini tempia exstruantur araeque consecrentur, quia parens est om- 5 nis honesti consilii, tutela sollemnium officiorum, magistra innocentiae, cara proximis, accepta alienis, omni loco omni tempore fauorabilem prae se ferens uoltum. 1 Sed ut a laudibus eius ad facta ueniamus, a condita 10 urbe usque ad Africanum et Ti. Longum cónsules promiscuus senatui et populo spectandorum ludorum locus erat, nunquam tarnen quisquam ex plebe ante patres conscriptos in theatro spedare sustinuit: adeo circumspecta ciuitatis nostrae uerecundia fuit, quae 15 quidem certissimum sui documentum etiam ilio die exhibuit quo L. Flamininus extrema in parte theatri constitit, quia a M. Catone et L. Fiacco censoribus senatu motus fuerat, consulatus iam honore defunctus, frater

5.10-15: u. testimonia ad 2.4.3 || 15-20: u. testimonia ad 2.9.3 5.1 uidetur ACLCG : uideretur L || 2 iustissimis α : istis (uel illis) summis Kempf : iustissimis Damsté || 7 omni α : omnique (sic A scripsisse credens) Halm || 8 prae se ferens LG : prae se referens A : prae se

referens uel praeferens Torr. || 15 circumspecta ACLCG : circum inspecta AL || 18 quia dett. : qua AL : qui G, fort, recte || 18-19 senatu motus dett. : senatum LG : senatu A : motus senatu Ac (motus . . . senatu P)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

265

20 etiam T. Flaminini Macedoniae Philippique uictoris: omnes enim transiré eum in locum dignitati suae debitum coegerunt. Confregit rem publicam Terentius Varrò Cannensis 2 pugnae temerario ingressu. idem delatam ab uniuerso 25 senatu et populo dictaturam recipere non sustinendo pudore culpam maximae cladis redemit, effecitque ut acies deorum irae, modestia ipsius moribus imputaretur. itaque titulo imaginis eius speciosius non recepta dictatura quam aliorum gesta adscribí potest. 30 Nos autem ad praeclarum uerecundiae opus trans- 3 grediamur. magna cum inuidia fortuna praetoriis comitiis Africani superioris filium Cn. Scipionem et scribam C. Cicereium in campum deduxerat, utque nimis impotens sermone uolgi carpebatur, quod tanti uiri 35 sanguinem clientelamque comitiali certamine confuderat. ceterum crimen eius in suam laudem Cicereius conuertit: nam ut uidit omnibus se centuriis Scipioni anteferri, templo descendit abiectaque candida toga competitoris sui suffragatorem agere coepit, ut scilicet 40 praeturam melius Africani memoriae concederei

23-29: cf. testimonia ad 3.4.4 || 30-43: cf. testimonia ad 3.5.UU. 1 7 - 2 7

20 uictoris Ac : uictores α || 21 dignitati G : dignitatis AU : indignitatis L || 23 Varrò L Ρ : om. AG || 25 dictaturam α : censuram Ρ || 32 C(G)n. α : re uera L.\ u. MRR, 1.406 adn. 2 || 33 C. L Ρ : om. AG || 38 tempio descendit α : templo discessit Cornelissen \ abiectaque ACUG : adiectaque AL || 39 agere α : se agere Ac \ ut α : ut Gertz', um H.J. Müller

266

VALERI MAXIMI

4.5.3-5.ext.2

quam sibi uindicaret. + nec maximum esse + uerecundiae pretium: Scipio tunc honorem adeptus est, sed Cicereio magis gratulati sunt. 4 Ac ne protinus comitiis abeamus, consulatum petens L. Crassus, cum omnium candidatorum more cir- 45 cum forum supplex populo ire cogeretur, nunquam adduci potuit ut id praesente Q. Scaeuola grauissimo et sapientissimo uiro, socero suo, faceret. itaque rogabat eum ut a se, dum ineptae rei inseruiret, discederet, maiorem uerecundiam dignitatis eius quam candi- 50 dae togae suae respectum agens. 5 Pompeius autem Magnus Pharsalica acie uictus a Caesare, cum postero die Larisam intraret, oppidique illius uniuersus populus obuiam ei processisset, 'ite' inquit 'et istud officium praestate uictori.' dicerem 55 non dignus qui uinceretur, nisi a Caesare esset super-

44-51: Cie. de or. 1.112 || 52-58: Luc. 7.712-25, Dio 42.2.3 41 + nec maximum esse + α : nec minimum est Ac : neg maximum esse Halm : ac maximum esset Foertsch (1870) : u t . . . uindicaret nec maximum e s s e t . . . pretium, Madvig : uindicaret, ne c maximum esse Blaum : neg maximum esse . . . pretium? Kempf : nec maximum esse . . . pretium Novák (1903) || 42 Scipio AL : om. G | sed dett. : sed si α : etsi Foertsch (1864) : sed si Gertz : sed ci Rossbach : sed Shackleton Bailey || 19-20 extinguerere ACLCG : extinguere AL : extinguereri Novák (1896) || 2 1 - 2 2 temptaueras α : temptaueras femíneo animo impar inuentus dett. || 24 uir ACG : uiro L | Plautius LCG : Plaucius AL || 28 colligatusque ACLCG : collegatusque AL II 29 dextra A°LCG : dextram AL || 30 acerbitate LCG : aceruitate AL : acerbitati Ac || 31 hausit α : hausit Kempf

270

VALERI MAXIMI

4.6.3-6.ext.l

3

Eiusdem ut nominis ita amoris quoque M. Plautius: nam cum imperio senatus classem sociorum sexaginta nauium in Asiam reduceret Tarentumque appulisset, 35 atque ibi uxor eius Orestilla, quae illuc eum prosecuta fuerat, morbo pressa decessisset, funerata ea et in rogum imposita inter officium unguendi et osculandi stricto ferro incubuit. quem amici, sicut erat, togatum et calceatum corpori coniugis iunxerunt, ac deinde 40 subiectis facibus utrumque una cremauerunt. quorum ibi factum sepulcrum est - Tarenti etiam nunc conspicitur - , quod uocatur των δύο φιλούντων. nec dubito quin, si quis modo exstinctis sensus inest, Plautius et Orestilla fati consortione gestientes uoltus tenebris in- 45 tulerint. saneque, ubi idem et maximus et honestissimus amor est, aliquanto praestat morte iungi quam distrahi uita. 4 Consimilis adfectus Iuliae C. Caesaris filiae adnotatus est. quae cum aediliciis comitiis Pompei Magni 50 coniugis sui uestem cruore respersam e campo domum relatam uidisset, territa metu ne qua ei uis esset adlata, exanimis concidit, partumque, quem utero conceptum habebat, subita animi consternatione et graui dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum 55

49-59: Plut. Pomp. 53.4, Dio 39.32.2 35 reduceret α Ρ : deduceret Gertz (Κ) || 37 pressa α : oppressa dett., fort, recte | ea ACLCG : eam AL || 38 unguendi α : lugendi Damsté || 42 est Tarenti a : Tarenti Ac : om. Lipsius ( - Tarenti... conspicitur - distinxit Gertz) || 43 ΤΩΝ LG : om. Ac I ΔΥΟ ACL : YO G | ΦΙΛΟΥΝΤΩΝ Ac : ΦΙΛΟΥΤΟΝ LG II 46 saneque a : sane Ac || 51 respersam α : aspersam Ρ || 55 coacta est α : (eiecit P) atque ita ex(s)pirauit PAC

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

271

totius terrarum orbis detrimento, cuius tranquillitas tot ciuilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Caesaris et Pompei concordia communis sanguinis uinculo constricta mansisset. 60 Tuos quoque castissimos ignes, Porcia M. Catonis 5 filia, cuneta saecula debita admiratione prosequentur. quae cum apud Philippos uictum et interemptum uirum tuum Brutum cognosses, quia ferrum non dabatur, ardentes ore carbones haurire non dubitasti, mu65 liebri spiritu uirilem patris exitum imitata, sed nescio an hoc fortius, quod ille usitato tu nouo genere mortis absumpta es. Sunt et alienigeni amores iusti obscuritate ignoranti- ext. 1 ae non obruti, e quibus paucos attigisse satis erit. gen70 tis Cariae regina Artemisia uirum suum Mausolum fato absumptum quantopere desiderauerit leue est post conquisitorum omnis generis honorum monumentique usque ad septem miracula prouecti magnificentiam argumentar!: quid enim aut eos colligas aut de ilio inclu-

60-67: Plut. Brut. 53.4-7, Cat. min. 73.6, Mart. 1.42, App. b.c. 4.136.574, Polyaen. 8.32, Dio 47.49.3 || 68-77: Geli. 10.18.3; de Mausoleo u. Hornblower, Mausolus, c. 9 56 terrarum orbis ALGC : orbis terrarum G || 63 cognosses α : (Porcia tertia persona) cognouisset Ρ || 66 ille G : illae AL \ tu Ac : om. AL : spat. G || 67 absumpta es dett. : adsumptae α : adsumpti Ac : absumptae Lc || 68 amores LG : amoris A : amoris ciñeres Ac | iusti α : usti Ac : iuste Madvig : casti Heraeus (1893) || 71 absumptum ACG : adsumptum AL : assumptum Lc | desiderauerit dett. : desiderauit α : desiderarli dett., fort, recte | leue ACLCG : leua A : laue L || 73 magnificentiam AL : magnificentia G

272

VALERI MAXIMI

4.6.ext.l-6.ext.3

to tumulo loquare, cum ipsa Mausoli uiuum ac spirans sepulcrum fieri concupierit eorum testimonio qui illam exstincti ossa potioni aspersa bibisse tradunt? 2 Hypsicratea quoque regina Mithridatem coniugem suum effusis caritatis habenis amauit, propter quem praecipuum formae suae decorem in habitum uirilem conuertere uoluptatis loco habuit: tonsis enim capillis equo se et armis adsuefecit, quo facilius laboribus et periculis eius interesset. quin etiam uictum a Cn. Pompeio per efferatas gentes fugientem animo pariter et corpore infatigabili secuta est. cuius tanta fides asperarum atque difficilium rerum Mithridati maximum solarium et iucundissimum lenimentum fuit: cum domo enim et penatibus uagari se credidit, uxore simul exsulante. 3 Verum quid Asiam, quid barbariae inmensas solitudines, quid latebras Pontici sinus scrutor, cum splendidissimum totius Graeciae decus Lacedaemon praecipuum uxoriae fidei specimen nostris ostentet oculis, plurimis et maximis patriae suae laudibus admiratione facti comparandum?

78-89: Plut. Pomp. 32.14-15; cf. Eutr. 6.12.3 || 90-114: Hdt. 4.145-6, Plut. mor. 2 4 7 A - C 76 fieri AL : om. G || 77 potioni Ac : ponione AL : potione LCG | aspersa ACLCG : sic, sed ebibisse Heraeus (1893) : asperse A : aspersae L || 78 Hypsicratea α : Hypsicratia AcUP, fort, recte || 84 efferatas ACLCG : offeratas AL || 85 infatigabili α : infatigabilis dett. || 91 Pontici ACLCG : pontifici L || 93 uxoriae G : uxori A : uxoris ACL | nostris ACLC : non nostris L : nunc nostris G : tantum non nostris dett.

75

80

85

90

95

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

273

Minyae, quorum origo ex incluto sociorum Iasonis numero Lemniorum in insula concepta per aliquot saeculorum uices stabili in sede manserat, a Pelasgicis expulsi armis, alienae opis indigentes excelsa Taygeto100 rum montium iuga supplices occupauerunt. quos Spartana ciuitas respectu Tyndaridarum - namque in ilio nobilis famae nauigio destinatum sideribus par fratrum fulserat - deductos inde legibus commodisque suis immiscuit. sed hoc tantum beneficium in iniuriam 105 bene meritae urbis, regnum adfectantes, uerterunt. igitur publicae custodiae inclusi capitali adseruabantur supplicio. quod cum uetere instituto Lacedaemoniorum nocturno tempore passuri essent, coniuges eorum inlustris ibi sanguinis, uelut adlocuturae perituros 110 uiros impetrato a custodibus aditu, carcerem intrauerunt, commutataque ueste per simulationem doloris uelatis capitibus eos abire passae sunt, hoc loco quid aliud adiecerim quam dignas fuisse quibus Minyae nuberent?

96 Minyae PAC : Miniae A° : Moeniae L : Moeoniae Lc : Myniae G || 98 stabili Ac : stabilis a | a Pelasgicis α : a Pelasgis dett. (pulsi a Pelasgis confugerunt P) : Pelasgicis Torr. || 99 armis Ac : ranis U : ramis G : ratis Foertsch (1864) : sedis uel agris Halm : arris Heller (1868) : , remis aduenae (excelsa) Blaum : urmis Novák (1884) : ramos oleae porrigentes (excelsa) Wensky (1884) : , remis aduenae Thormeyer || 101 ciuitas α : ciuitas recepit uel Spartani (sic A, corr. Ac) ciuitate susceperunt Ac (a quibus recepii Ρ) || 102 destinatum LGC : destinatus AG || 104 inmiscuit AL : miscuit G || 109 inlustris ibi AL : illustrissimi G || 113 Minyae Ac : moenia A : Moeniae L : Moeoniae U : Myniae G

274 7

VALERI MAXIMI

4.7.praef.-7.1

DE AMICITIA

praef. Contemplemur nunc amicitiae uinculum potens et praeualidum neque ulla ex parte sanguinis uiribus inferius, hoc etiam certius et exploratius quod illud nascendi sors, fortuitum opus, hoc unius cuiusque solido iudicio incohata uoluntas contrahit. itaque celerius sine reprehensione propinquum auersere quam amicum, quia altera diremptio no utique iniquitatis, altera utique leuitatis crimini subiecta est: cum enim deserta sit futura uita hominis nullius amicitiae cincia praesidio, tam necessarium subsidium temere adsumi non debet, semel autem recte adprehensum sperni non conuenit. sincerae uero fidei amici praecipue in aduersis rebus cognoscuntur, in quibus quidquid praestatur totum a constanti beniuolentia proficiscitur. felicitatis cultus maiore ex parte adulationi quam caritati erogatur, certe suspectus est perinde ac plus semper petat quam impendat. accedit hue quod infractae fortunae homines magis amicorum studia desiderant uel praesidii uel solacii gratia: nam laeta quidem et prospera negotia, utpote cum diuina suffragatione foueantur, humana minus indigent, tenacius igitur eorum no-

5

10

15

20

7. tit. de amicitia PAC : om. α || 2 uiribus α : del. Damsté || 6 auersere dett. : auertere α || 7 diremptio no utique Kempf (1854) : directione utique AL : dilectioni utique G : dilectio neutiquam Ac : diremptio utique uel diremptio dett. : diremptio . . . (uel ) leuitatis Perizonius : sic, sed Torr. : diremptio neutiquam (uel neutique) Halm || 9 deserta ACLCG : diserta AL | cincta LCG : cuneta AL : iuncta ACLC || 15 adulationi . . . caritati α : adulatione . . . caritate Gertz, fort, recte

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

275

mina posteritatis memoria adprehendit qui aduersa amicorum non deseruerunt quam qui prosperum uitae cursum comitati sunt, nemo de Sardanapalli familiari25 bus loquitur, Orestes Pylade paene amico quam Agamemnone notior est patre, si quidem illorum amicitia in consortione deliciarum et luxuriae contabuit, horum durae atque asperae condicionis sodalicium ipsarum miseriarum experimento enituit. sed quid externa at30 tingo, cum domesticis prius liceat uti? Inimicus patriae fuisse Ti. Gracchus existimatus est, 1 nec immerito, quia potentiam suam saluti eius praetulerat. quam constantis tamen fidei amicum etiam in hoc tam prauo proposito C. Blossium Cumanum ha35 buerit operae pretium est cognoscere. hostis iudicatus, ultimo supplicio adfectus, sepulturae honore spoliatus, beniuolentia tamen eius non caruit: nam cum senatus Rupilio et Laenati consulibus mandasset ut in eos qui cum Graccho consenserant more maiorum animaduer-

7.24-29: cf. Weisbach, RE, lA.2436- 75 (de Sardanapallo), Radke, RE, 23.2077-81 (de Pylade) || 31-57: Cie. am. 37, Plut. TG 20.5-6 22 posteritatis ACLGC : potestatis AG | aduersa G : aduersus A : aduersum Ac : aduersos casus L, fort, recte || 25—26 Agamemnone L : Agamennone AG || 28 durae ACLCG : duae AL I sodalic(t)ium ACG : soldadicium A : soladicium L : solacium Lc || 31 fuisse Ti. dett. : fuisset AL : fuisse ACLC : fuisse T. G II 34 Blossium Kempf (1854) (Blossius P) : Blosius a; infra Blossius bis L, Blossius . . . Blos(-ss- /4c)ius A, Blosius . . . Blossius G II 38 Rupilio Pighius : Rutilio α Ρ; fort, errauit Val. (cf. 2.7.W.41 adn.) || 39 more ACG : om. AL || 3940 animaduerterent ACLCG : animaduertent AL

276

VALERI MAXIMI

4.7.1-7.3

terent, et ad Laelium, cuius Consilio praecipue consules utebantur, pro se Blossius deprecatum uenisset familiaritatisque excusatione uteretur, atque is dixisset 'quid? si te Gracchus templo louis Optimi Maximi faces subdere iussisset, obsecuturusne illius uoluntati propter istam, quam iactas, familiaritatem fuisti?', 'numquam istud' inquit 'Gracchus imperasset.' satis, immo etiam nimium: totius namque senatus consensu damnatos eius mores defendere ausus est. uerum quod sequitur multo audacius multoque periculosius: compressus enim perseueranti interrogatione Laeli in eodem constanti gradu stetit, seque etiam hoc, si modo Gracchus adnuisset, facturum respondit. quis illum sceleratum putasset fuisse, si tacuisset? quis non etiam sapientem, si pro necessitate temporis locutus esset? at Blossius nec silentio honesto nec prudenti sermone salutem suam, ne qua ex parte infelicis amicitiae memoriam desereret, tueri uoluit. 2 In eadem domo aeque robusta constantis amicitiae exempla oboriuntur: prostratis enim iam et perditis C. Gracchi consiliis rebusque, cum tota eius conspiratio late quaereretur, desertum omni auxilio duo tantum amici Pomponius et Laetorius ab infestis et undique ruentibus telis oppositu corporum suorum texerunt. quorum Pomponius, quo is facilius euaderet, concita-

ill.

58-74: Veli. 2.6.6, Plut. 65.5; cf. Cie. diu. 2.62

CG

16.6-17.1,

Oros.

5.12.7-8,

40

45

50

55

60

uir.

45 fuisti AL : fuisses G || 48 damnatos eius Ρ : dam(p)natus α : damnatos Ac || 51 constanti AG : constantiae L, fort, recte || 52 annuisset α : innuisset dett. || 58 in α : in Gertz (K)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

277

65 tum sequentium agmen in porta trigemina aliquamdiu acerrima pugna inhibuit nec uiuus pelli potuit, sed multis confectus uolneribus transitum super cadauer suum eis, credo etiam post fata inuitus, dedit. Laetorius autem in ponte sublicio constitit et eum, donee 70 Gracchus transiret, ardore spiritus sui saepsit, ac ui iam multitudinis obrutus conuerso in se gladio celeri saltu profundum Tiberis petiit, quamque in eo ponte caritatem toti patriae Horatius Cocles exhibuerat, unius amicitiae adiecta uoluntaria morte praestitit. quam 75 bonos Gracchi, si aut patris aut materni aui sectam uitae ingredi uoluissent, habere milites potuerant! quo enim ímpetu qua perseuerantia animi Blossius et Pomponius et Laetorius tropaea ac triumphos eorum adiuuissent, furiosi conatus tam strenui comités, sini80 stris quidem auspiciis amicitiae condicionem secuti, sed quo miseriora hoc certiora fideliter cultae exempla! L. autem Reginus, si ad debitam publico ministerio 3 sinceritatem exigatur, posteritatis conuicio lacerandus, si amicitiae fido pignore aestimetur, in optimo lauda85 bilis conscientiae portu relinquendus est: tribunus enim plebis Caepionem in carcerem coniectum, quod illius culpa exercitus noster a Cimbris et Teutonis ui-

82-95: u. fontes αρ. MRR, 1.564 65 sequentium α : sequentium Eberhard | porta trigemina ACLCG : portari gemina A || 68 eis hic AG : ante super L, fort, recte || 70 ui ACLCG : uim AL || 75 patris α : paterni Ac I sectam α : seitam Damsté || 81 certiora α : celsiora Cornelissen | cultae Madvig : cultae nobilitatis α || 85 conscientiae α : constantiae Stanger || 86 Caepionem G : Coepionem AL

278

VALERI MAXI MI

4.7.3-7.5

debatur deletus, ueteris artaeque amicitiae memor publica custodia liberauit, nec hactenus amicum egisse contentus, etiam fugae eius comes accessit, pro magnum et inexsuperabile tuum numen, amicitia! cum ex altera parte res publica manum iniceret, ex altera tua illum dextera traheret, et illa ut sacrosanctus esse uellet exigeret, tu exsilium indiceres, - adeo blando uteris imperio - supplicium honori praetulit. 4 Admirabile hoc opus tuum, sed quod sequitur aliquanto laudabilius: recognosce enim quo usque Volumni constantem erga amicum suum caritatem sine ulla rei publicae iniuria euexeris. qui ortus equestri loco, cum M. Lucullum familiariter coluisset eumque M. Antonius, quia Bruti et Cassi partes secutus fuerat, interemisset, in magna fugiendi licentia exanimi amico adhaesit, hue usque in lacrimas et gemitus profusus ut nimia pietate causam sibi mortis arcesseret: nam propter praecipuam et perseuerantem lamentationem ad Antonium pertractus est. cuius postquam in conspectu stetit, 'iube me' inquit, 'imperator, protinus ad Luculli corpus ductum occidi: neque enim absumpto ilio superesse debeo, cum ei infelicis militiae auctor exstiterim.' quid hac fidelius beniuolentia? mortem amici hostis odio leuauit, uitam suam consilii crimine astrinxit,

90

95

100

105

110

9 0 - 9 1 pro magnum ACLCG : pro magno AL : permagnum A€ Il 92 .r.p. (.rp. G) ACG : r.p. trp. (tribuno plebis Heraeus (1900)) L II 93 et α : del. Ac || 99 iniuria euexeris dett. : iniuriae c(y4c)eris A : iniuria feceris Ac : iniuriras.aeueris L : iniuria iuueris Lc : iniuriaueris G : iniuria egeris Halm || 100 Μ. α : del. Münzer, RE, 13.419 || 104-112 pietate . . . misera- Ac in ras. Il 104 causam Lc (ut uid.) : causas Ac : causa L(ut uid.)G || 106 conspectu G : conspectum ACL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

279

quoque ilium miserabiliorem redderet, se fecit inuisiorem. nec difficiles Antoni aures habuit, ductusque quo uoluerat, dexteram Luculli auide osculatus, caput, 115 quod abscisum iacebat, sublatum pectori suo adplicauit, ac deinde demissam ceruicem uictori gladio praebuit. loquatur Graecia Thesea, nefandis Pirithoi amoribus subscribentem, Ditis se patris regnis commisisse: uani est istud narrare, stulti credere, mixtum 120 cruorem amicorum et uolneribus innexa uolnera mortique inhaerentem mortem uidere, haec sunt uera Romanae amicitiae indicia, ilia gentis ad fingendum paratae monstre similia mendacia. L. quoque Petronius huiusce laudis consortionem 5 125 merito uindicat: paria enim in cultu amicitiae auso par gloriae portio adserenda est. admodum humili loco natus ad equestrem ordinem et splendidae militiae stipendia P. Coeli beneficio peruenerat. cui gratum animum, quia laeta in materia exhibere non contigerat, 130 in ea quam iniquam fortuna esse uoluit, cum multa fide praestitit. erat ab Octauio consule Placentiae

117-119: u. fontes αρ. Fontenrose, RE, 19.121 || 124-140: cf. Plin. nat. 8.144, Ael. n.a. 7.10, Plut. mor. 969C 113 Antonii ACLCG : Antonia A || 116 demissam Ac : dimissam α || 117 Pirithoi L : Piritoi A : Perithoi G || 125 paria enim AL : pari etenim Ac : pari enim G | in cultu Schottus : inclitu A : inclytae Ac : inclutu L : inclitae G || 128 Publii α : Ti. Ρ I Coeli A°L : Colaeli A : (Publi)colae Lc : Caeli G : Coelius ( . . . petiit) P\ infra Coelius L(ut uid.)G, Caelius ALc(ut uid.); u. Badian, Studies, 92 || 130 iniquam Ac : unicam α : inicam Gertz || 131 ab ACL : b(octauio) A : om. G

280

VALERI MAXIMI

4.7.5-7.7

praepositus Coelius. qua a Cinnano exercitu capta et senior iam et graui ualitudine adfectus, ne in potestatem hostium ueniret, ad auxilium dexterae Petroni confugit. quem is ab incepto Consilio frustra conatus abstrahere, in iisdem perseuerantem precibus interemit, caedique eius suam iunxit, ne eo iacente, per quem omnia dignitatis incrementa adsecutus fuerat, superesset, ita alterius fato uerecundia alterius pietas causam praebuit. 6 Iungendus Petronio Ser. Terentius est, quamquam ei, sicut cupierat, pro amico suo perire non contigit: incepto namque egregio non inrito euentu aestimari debet, quia, quantum in ilio fuit, et ipse exstinctus est et D. Brutus periculum euasit mortis, qui fugiens a Mutina, ut ad se interficiendum ab Antonio missos équités aduenisse cognouit, quodam in loco iustae poenae debitum spiritum tenebris furari conabatur, eoque iam facta inruptione Terentius fideli mendacio, obscuritate ipsa suffragante, Brutum se esse simulauit et corpus suum trucidandum equitibus obiecit. uerum cognitus a Furio, cui Brutianae ultionis officium mandatum fuerat, nece sua amici supplicium discutere non potuit. sic inuitus fortuna cogente uixit.

141-154: de morte D. Bruti u. fontes αρ. Münzer, Supp. 5.384-5

RE,

132 a (captus a P) dett. : om. a | Cinnano exercitu α : Cassianis militibus Ρ : Cassiano exercitu Ac || 135 Consilio a : del. Damsté || 141 Seruius ALCG P° : Serus L : Seuius Ρ || 143 non ACG : om. AL || 145 euasit mortis α : mortis euasit Ac II 148 furari ACLC : funerari α : fonerari Lipsius : tutari Novák (Κ)

135

140

145

150

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

281

155

Ab hoc horrido et tristi pertinacis amicitiae ad lae- 7 tum et serenum uoltum transeamus, atque inde earn euocatam ubi omnia lacrimis gemitu caedibus fuerant refería in eo quo dignior est felicitatis domicilio conlocemus, gratia honore abundantissimisque opibus ful160 gentem. orere igitur ab ilia quae sanctorum umbris dicata esse creditur sede, hinc D. Laeli illinc M. Agrippa, alter uirorum deorum alter maximum amicum et certa mente et secundis ominibus sortiti, totumque beatae turbae gregem, qui uestro ductu ueneranda 165 sincerae fidei stipendia laudibus et praemiis onustus peregit, in lucem uobiscum protrahite: uestros enim constantes ánimos, uestra strenua ministeria, uestram inexpugnabilem taciturnitatem proque dignitate et salute amicorum perpetuam excubationem et stationem 170 beniuolentiae, et rursus harum rerum ubérrimos fruc-

1 5 5 - 1 7 2 : cf. Veli. 2.127.1 156 inde dett. : in α : hinc ACLC | eam α : del. Novák (Κ) || 157 euocatam α : euocatam Perizonius || 158 quo ACLCG : quod AL II 160 orere AL : ordiemur G || 161 Decime Lc : Decimi ACLG : Decimie A; re uera Gaius | Lelii G : Lelli AL II 1 6 1 - 1 6 2 Agrippa U : Agrippae α || 162 alter (uirorum) AL : altero Ac : alterum ACG | alter (maximum) L : alterum AG : alteram maximam amicam Ac || 163 ominibus ACG : omnibus AL | sortiti a : sortita Ac || 166 protrahite dett. : pertrahite α || 169 et stationem Madvig : testationem α : testatiorem Ac : uesta omnem (beniuolentiam) Elschner : testactamque lauda>tione (benuiolentiam) Heller (1869) Il 170 beniuolentiae Lipsius : beniuolentiam α : beniuolentia Lc

282

VALERI MAXIMI

4.7.7-7.ext.2

tus posterior intuens aetas in excolendo iure amicitiae qua libentius qua etiam religiosius erit operata. 1 Haeret animus in domesticis, sed aliena quoque bene facta referre Romanae urbis candor hortatur. Damon et Phintias, Pythagoricae prudentiae sacris initia- 175 ti, tam fidelem inter se amicitiam iunxerant ut cum alterum ex iis Dionysius Syracusanus interficere uellet, atque is tempus ab eo quo prius quam perirei domum profectus res suas ordinaret, impetrauisset, alter uadem se pro reditu eius tyranno dare non dubitaret. 180 solutus erat periculo mortis qui modo gladio ceruices subiectas habuerat: eidem caput suum subiecerat cui securo uiuere licebat. igitur omnes et in primis Dionysius nouae atque ancipitis rei exitum speculabantur. adpropinquante deinde finita die nec ilio redeunte, 185 unusquisque stultitiae tam temerarium sponsorem damnabat. at is nihil se de amici constantia metuere praedicabat. eodem autem momento et hora a Diony-

173-201: u. fontes αρ. Wellmann, RE, 4.2074\ adde Hyg. fab. 154 171 excolendo α : colendo Kempf\\ 172 qua (libentius) dett. : quam α | qua (etiam) A : quam ACLCG || 173-174 bene facta L : unum uerbum AG || 175 Phintias Salmasius : Pinthias α Ρ || 176 iunxerant G : iunxerunt AL, fort, recte || 179 ordinaret LCG Ρ : ordinauit ALGC : ordinarit Ac | impetrauisset ACL°G : imperauisset AL : impetrasset Ρ || 180 dubitaret Ρ : dubitauit α : dubitauerit Halm || 185 finita α : definita uel praefinita dett. II 187 se de ACLCG : sed AU (at . . . praedicabat U in summo margine : om. L) || 188 a Ac : om. a

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

283

sio constituía et qui earn acceperat superuenit. admi190 ratus amborum animum tyrannus supplicium fidei remisit, insuperque eos rogauit ut se in societatem amicitiae tertium sodalicii gradum + ultima + culturum beniuolentia reciperent. hascine uires amicitiae? mortis contemptum ingenerare, uitae dulcedinem ex195 stinguere, crudelitatem mansuefacere, odium in amorem conuertere, poenam beneficio pensare potuerunt. quibus paene tantum uenerationis quantum deorum immortalium caerimoniis debetur: illis enim publica salus his priuata continetur, atque ut illarum aedes sacra 200 domicilia harum fida hominum pectora quasi quaedam sancto spiritu refería templa sunt. Quod ita esse rex Alexander sensit. Darei castris, in 2 quibus omnes necessarii eius erant, potitus, Hephaestione gratissimo sibi latus suum tegente, ad eos adlo205 quendos uenit. cuius aduentu mater Darei recreata humi prostratum caput erexit, Hephaestionemque, quia et in statura et forma praestabat, more Persarum

202-217: Diod. 17.37.5, Curt. 3.12.15-17, Arr. an. 2.12.6-7 189 et qui earn scripsi : qui earn qui AL : qui earn LCG : earn uel earn qui Ac : et earn qui Madvig, fort, recte || 192 sodalicii ACG : soladicii AL \ + ultima + G : utuma L : ut una Ac : intima Pighius : mutua Gertz (Κ) || 193 hascine α : haecine Ac II 199 sacra a : sacra Lipsius || 200 harum α : ita harum dett. II 202 Darei AL : Darii G Ρ, fort, recte; sic etiam ALG infra || 203-204 Hephestione dett. : Ephestione α : Ephesione P; sic etiam infra || 204 latus ACLCG : datis A : datus L II 207 et in AG : et L, fort, recte : ei et Ac : eum Halm

284

VALERI MAXIMI

4.7.ext.2-8.1

adulata tamquam Alexandrum salutauit. admonita deinde erroris per summam trepidationem excusationis uerba quaerebat. cui Alexander 'nihil est' inquit 'quod hoc nomine confundaris: nam et hic Alexander est.' utri prius gratulemur? qui hoc dicere uoluit an cui audire contigit? maximi enim animi rex et iam totum terrarum orbem aut uictoriis aut spe complexus tam paucis uerbis se cum comité suo partitus est. o donum inclutae uocis danti pariter atque accipienti speciosum! Quod priuatim quoque merito ueneror, clarissimi ac disertissimi uiri promptissimam erga me beniuolentiam expertus. nec metuo ne parum conueniat mihi Pompeium meum instar esse Alexandri, cum illi Hephaestio suus alter fuerit Alexander, ego uero grauissimo crimini sim obnoxius, constantis et benignae amicitiae exempla sine ulla eius mentione transgressus, cuius in animo uelut in parentum amantissimorum pectore laetior uitae meae status uiguit, tristior adquieuit, a quo omnium commodorum incrementa ultro oblata cepi, per quem tutior aduersus casus steti, qui studia nostra ductu et auspiciis suis lucidiora et alacriora reddidit, itaque paui inuidiam quorundam optimi

212 utri ACG : uti AL : cui Lc | uoluit ACL : uoluerit AG : ualuit Kempf || 213 et iam Ac : etiam α || 221 illi ALCG : illi Perizonius || 226 pectore ACLCG : pectorum AL I meae status ACLCG : maestatus A : me status L || 227 ultro ACLCG : ultra (bis L) AL || 228 cepi α : cepi Damsté

210

215

220

225

230

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

285

amici iactura, uidelicet quia fructu torseram, non quidem meo merito, gratiam meam, quantacumque fuit, cum iis qui ea uti uoluerunt partitus. uerum nulla tam modesta felicitas est quae malignitatis denies uitare 235 possit. et quo secessu quosdam fugeris aut quibus infulis misericordiae permulseris, ne alienis malis perinde ac bonis suis laetentur et gestiant? diuites sunt aliorum iacturis, locupletes calamitatibus, immortales funeribus. sed illi quatenus alienis incommodis suorum 240 adhuc expertes insultent optima uindex insolentiae uarietas humanae condicionis uiderit. DE LIB ER ALITATE

8

Nostrum opus pio egressu ad proprium dolorem pro- 1 uectum in suum ordinem reuocetur, liberalitatisque commemorationi uacemus. cuius duo sunt maxime probabiles fontes, uerum iudicium et honesta beniuo5 lentia: nam cum ab his orietur, tunc demum ei ratio constat, dono autem ipsi gratiam et magnitudo quidem sua, sed efficaciorem aliquanto opportunitas conciliât: accedit enim pretio rei inaestimabile momentum occasionis.

231 iactura α : cultura Watt (1986); u. Shackleton Bailey (1996) I quia α : quos dett. | fructu U : fructum α | torseram a : (fructum) car

seram Watt (1986); u. Shackleton Bailey (1996) II 233 qui ea >4c(quie a ) G : quietam A : qui earn L || 234 quae ACLCG : quam AL 8.2 liberalitatisque LCG : libertatisque AL || 6 gratiam dett. : gratia α | et α : o m. dett. || 7 aliquanto ACG : aliquando AL

286

VALERI MAXIMI

4.8.1-8.3

Quae Fabio Maximo tot ante saecula paruam pecu- 10 niae summam erogatam ad hoc usque tempus laudabilem fecit, captiuos ab Hannibale interposita pactione nummorum receperat. qui cum a senatu non praestarentur, misso in urbem filio fundum, quem unicum possidebat, uendidit eiusque pretium Hannibali proti- 15 nus numerauit, si ad cálculos reuocetur, paruum, utpote septem iugeribus et hoc in Pupinia addictis redactum, si + animo + erogantis, omni pecunia maius: se enim patrimonii quam patriam fidei inopem esse maluit, eo quidem maiore cum commendatione quod 20 proni studii certius indicium est supra uires niti quam uiribus ex facili uti: alter enim quod potest praestat, alter plus etiam quam potest. 2

Itaque eiusdem temporis femina Busa nomine, regionis autem Apulae ditissima, merito quidem liberalità- 25 tis testimonium receperit, sed excellentes opes suas

8.10-23: Liu. 22.23.5-8, Plut. Fab. 7.5-8, uir. ill. 43.7; cf. 3.8.2 II 24-33: Liu. 22.52.7, 54.4 10 Fabio Maximo α : Fabium Maximum ACLC : Fabio Maximo Halm || 1 0 - 1 1 paruam . . . summam erogatam α : parua . . . summa erogata Ac : propter paruam . . . summam erogatam Lc || 14 unicum ALGC : unum G || 17 septem α : septem Kempf \ hoc α : fort, his | Pupinia dett. : Puppiniam α : Puppinia Ac || 18 + animo + erogantis dett. : animo prae(s¿c A, pre- L, pro- G)rogantis α : ad animum (fort, recte) ... Lc : animo pensrogantis Madvig : sic, sed aes Gertz (Κ), per uel per Kempf (cf. 1886) : animo pr erogantis Shackleton Bailey I pecunia A°LCG : pecuniam AL || 26 sed α : sed si Ac

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

287

Fabianis rei familiaris angustiis non comparauerit: nam etsi circa decern milia ciuium nostrorum, Cannensis proelii reliquias, benignissime intra Canusina moe30 nia alimentis sustentauit, saluo tamen statu fortunarum suarum munificam se populo Romano praestitit: Fabius in honorem patriae paupertatem inopia mutauit. In Q. quoque Considio saluberrimi exempli nec sine 3 35 paruo ipsius fructu liberalitas adnotata est. qui Catilinae furore ita consternata re publica ut ne a locupletibus quidem debitae pecuniae propter tumultum, pretiis possessionum deminutis, solui creditoribus possent, cum centiens atque quinquagiens sestertii summam in 40 faenore haberet, neque de sorte quemquam debitorum suorum neque de usura appellari a suis passus est, quantumque in ipso fuit, amaritudinem publicae confusionis priuata tranquillitate mitigauit, opportune mirificeque testatus se nummorum suorum non ciuilis 45 sanguinis esse faeneratorem: nam qui nunc praecipue negotiatione delectantur, cum pecuniam domum cruentam rettulerunt, quam improbando gaudio exsultent cognoscent, si diligenter senatus consultum quo Considio gratiae actae sunt legere non fastidierint.

28 χ L : χ AG || 29 benignissime ACG : benignissimi AL : benignissimis A' U || 32 honorem U : honore α || 34-35 sine paruo α : sine largo Heraeus (1893) : paruo Shackleton Bailey : sine magno uel sine paruo Watt (1986) || 37 tumultum ACLC : tumulum AL : cumulum G || 37-38 pretiis AL : precii G || 44 mirificeque α : munificeque Cornelissen || 46 negotiatione dett. : negotiation! AL : negatione G

288

VALERI MAXIMI

4.8.4-8.ext. 1

4

Queri mecum iam dudum populus Romanus uidetur quod cum singulorum munificentiam consecter, de sua taceam: ad summam enim eius laudem pertinet quem animum regibus et urbibus et gentibus praestiterit recognosci, quod omne praeclari facti decus crebra memoria in se ipso reuirescit. Asiam bello captam Attalo regi muneris loco possidendam tradidit, eo excelsius et speciosius urbi nostrae futurum imperium credens, si ditissimam atque amoenissimam partem terrarum orbis in beneficio quam in fructu suo reponere maluisset. ipsa uictoria donum felicius, quia multum occupasse inuidiam habere potuit, tantum tribuisse gloria carere non potuit. 5 Illius uero Romanae liberalitatis caelestem spiritum nullae litterae satis dignis laudibus prosequentur: Philippo enim Macedoniae rege superato, cum ad Isthmicum spectaculum tota Graecia conuenisset, T. Quinctius Flamininus tubae signo silentio facto per praeconem haec uerba recitari iussit: 'senatus populusque Romanus et T. Quinctius Flamininus imperator omnes Graeciae urbes quae sub dicione Philipp! regis fuerunt libe-

50-62: Pol. 21.24.7-8, 46.3, Cie. Sest. 58 (etiam de Attalo

errans), Diod. 29.11, Liu. 37.55.5-56.5, 38.39.8, 14-17 || 63-79: Poi. 18.46, Liu. 33.32-3, Plut. Flam. 10.4-10, App.

Mac. 9.3-4, Zon. 9.16.12 54 praeclari ACLCG : praeclaris A || 55 Attalo α Ρ; re uera Eumeni, sed Val. a Cicerone deceptus est (u. testimonia) || 60 multum α : quantum Cornelissen || 61 tribuisse ACLCG : tribuí se A : tribusse L || 65 Macedoniae α : Macedonum Ρ || 65-66 Isthmicum G : Isthimicum L : id tam mirum PAC || 69 Flamininus ACG : Flaminus AL

50

55

60

65

70

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

289

ras atque immunes esse iubet.' quibus auditis, máximo et inopinato gaudio homines perculsi primo ueluti non audisse se quae audierant credentes obticuerunt. iterata deinde pronuntiatione praeconis tanta caelum cla75 moris alacritate compleuerunt ut certe constet aues quae superuolabant attonitas pauentesque decidisse. magni animi fuisset a tot captiuorum capitibus seruitutem detraxisse quot tunc nobilissimis et opulentissimis urbibus populus Romanus libertatem largitus est. 80 Ad cuius maiestatem pertinet non solum quae ipse benigne tribuit, sed etiam quae alio tribuente sensit commemorari: ut enim illic + commemoratae +, ita hic redditae laudis commendatio est. Hiero Syracusarum rex, audita clade qua Romani ext. 1 85 apud Trasumennum lacum erant adflicti, trecenta milia modium tritici et ducenta hordei aurique ducenta et quadraginta pondo urbi nostrae muneri misit. ne-

84-92: Liu. 22.37.1-12 73 audierant G : audierunt ACL : auderunt A || 74 tanta Ac : tantum α || 76 quae a : quae forte Ρ || 77 fuisset dett. : fuisse α II 78 quot dett. : quod α : quid quod Ac || 82 + commemoratae + ACLG : commimoratae A : collatae Ac : meritae Kempf (1854) : commeritae Halm : commemoralo part>ae Foertsch (1864) : commodatae Shackleton Bailey || 83 laudis α : laudis Shackleton Bailey | commendatio est ACG : conmendationes AL || 85 Trasumennum scripsi : Thrasimennum A : Thrasymennum ACL Ρ : Trasmennum G II 85-86 ccc G : ccc mil(ia) AL cod. Put. Liu. || 86 modium LG : m PAC \ et α Ρ : om. Liu. \ ducenta (cc A) A Ρ : cc ACLG cod. Put. Liu. || 86-87 ducenta et xl α : ccl Ρ : ducenta et 1 Ac : cc ac xx cod. Put. Liu.

290

VALERI MAXIMI

4.8.ext.l-8.ext.2

que ignarus uerecundiae maiorum nostrorum, ne aurum nollent accipere, in habitum id Victoriae formauit, ut eos religione motos munificentia sua uti cogeret, uoluntate mittendi prius, iterum prouidentia cauendi ne remitteretur liberalis. 2 Subnectam huic Acragantinum Gillian, quem propemodum ipsius liberalitatis praecordia constat habuisse. erat opibus excellens, sed multo etiam animo quam diuitiis locupletior, semperque in eroganda potius quam in corripienda pecunia occupatus, adeo ut domus eius quasi quaedam munificentiae officina creder e t e : illinc enim publicis usibus apta monumenta exstruebantur, illinc grata populi oculis spectacula edebantur, illinc epularum magnifici apparatus labentique annonae subsidia oriebantur. et cum haec uniuersis, priuatim alimenta inopia laborantibus, dotes uirginibus paupertate pressis, subsidia detrimentorum incursu quassatis erogabantur. hospites quoque cum urbanis penatibus tum etiam rusticis tectis benignissime excepti, uariis muneribus ornati dimittebantur. quodam uero tempore quingentos simul Gelensium équités ui tempestatis in possessiones suas compulsos

93-118: Diod. 13.83 (= Timaeus 1.5.4a, Suda s.u. 'Αθηναίος

FGrH

90

95

100

105

566F26), Ath.

88-89 nostrorum ne aurum L : nostrorum ne id Ac : nostrorum ne Ac : nostrorum G || 91 uoluntate ACLC : uoluntatem α || 93 Acragantinum AL : Agragantinum G : Agrigentinum PAC, fort, recte | Gillian a : Callian Ac (Callias nom. Ρ) : Γελλίας Diod. Stob. 4.19.48 : Τελλίας Ath. Suda || 100 populi dett. : pupillis α : pupillorum Ac \ oculis AL : oculi G || 103 alimenta AL : alimenti G

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

291

110 aluit ac uestiuit. quid multa? non mortalem aliquem sed propitiae Fortunae benignum esse díceres sinum. ergo quod Gillias possidebat omnium quasi commune Patrimonium erat, pro cuius salute et incrementis cum Acragantina ciuitas tum etiam uicinae regiones uotis 115 excubabant. conloca e contraria parte arcas inexorabilibus claustris obseratas: nonne praestantiorem aliquanto existimes illam impensam quam hanc custodiam?

112 Gillias α : Callias PAC | commune ACLCG : communem AL || 114 Acragantina AL : Agragantina G : Agrigentina Ac, fort, recte || 115 conloca e Ac : conlocatae AL : colloco G II 115-116 inexorabilibus ACL : inexonerabilibus G Subscripciones : Valeri Maxi factorum et dictorum memorabilium lib. iiii. expl.. incipit liber .v. A : Valeri Maximi factorum et dictorum memorabilium liber .iiii explicit inept lb .v. L : Valerli Maximi factorum et dictorum memorabilium liber .iiii. expl. ine .v. G

VALERI

MAXIMI

FACTORUM ET DICTORVM MEMORABILIVM LIBER QVINTVS 1

DE HVMANITATE ET CLEMENTIA

praef. Liberalitatis quas aptiores comités quam humanitatem et clementiam dederim, quoniam idem genus laudis expetunt? quarum prima inopiae, próxima + occupatione +, tertia ancipiti fortunae praestatur, cumque ne-

Inscriptiones : i de human(-il- A, corr. /l c )itate aut dementia ii de gratis iii de ingratis iiii de pietate erga parentes erga fratres erga patriam ν de parentum amore et indulgentia in liberos vi de parentum seueritate aduersus liberos vii de parentum aduersus suspectos liberos moderatione viii de parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt AL : om. G 1. tit. et dementia Ρ : aut dementia α || 1 liberalitatis α : liberalitati Ac, fort, recte || 3 inopiae L : inopia AG : in opia Heller (1869) : inopi Madvig || 3 - 4 + occupatione + α : occupationi Lc : occubanti Madvig : occupatione Novák (1884) : occasioni uel opportunita Shackleton Bailey : occupatur Watt (1986) || 4 fortunae Madvig : fortuna α : fortuna Kempf : fortuna Novák (1903, 33)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

293

5 scias quam maxime probes, eius tarnen commendatio praecurrere uidetur cui nomen ex ipso numine quaesitum est. A n t e omnia autem humanissima et clementissima la senatus acta referam. qui, cum Carthaginiensium legati 10 ad captiuos redimendos in urbem uenissent, protinus iis, nulla pecunia accepta, reddidit iuuenes n u m e r u m duum milium et septingentorum quadraginta trium explentes + simis rerum + tantum hostium exercitum dimissum, tantam pecuniam contemptam, tot Punicis 15 iniuriis ueniam datam: ipsos legatos obstipuisse arbitrar ac secum dixisse 'o munificentiam gentis R o m a nae d e o r u m benignitati aequandam! o etiam nostram legationem supra uota felicem! nam quod beneficium n u n q u a m dedissemus, accepimus.'

1.8-19: cf. Liu. 30.43.7-8 6 praecurrere ACG : procurrere AL | numine α : homine Badius : numen ... nomine Blaum || 12 milium ... trium AG (xl trium A, xliii G) : milium ... et xl trium L : oo oo dccxlii Ρ || 12-13 explentis + simis rerum + sic scripsit Kempf : expíenles uerum Ac : expletissimis (-os Lc) rerum LG : explentis Ρ : explentis si mo uerum Rumpf (αρ. Halm) : sic, sed om. modo Foertsch (1870), uerum Novák (1884) : explentis. sicne (uel siccine) uerum Heller (1868) : explentis. tantum ... datam! Gertz : explentis. simil ueri Kempf : explentis. simis rarum Lundgren : explentis. miremur Heraeus (1900) : explentis. nimis mirum Thormeyer : explentis. sumis rerum cmiraculis adnumerauerim> Novák (WS 1903) : . . . si miramur . . . datam, ipsos . . . Watt (1986)

294

VALERI MAXIMI

5.1.1b—l.lf

lb

Illud quoque non paruum humanitatis senatus indicium est: Syphacem enim, quondam opulentissimum Numidiae regem, captiuum in custodia Tiburi mortuum publico funere censuit efferendum, ut uitae dono honorem sepulturae adiceret. le Consimilique dementia in Persa usus est: nam cum Albae, in quam custodiae causa relegatus erat, decessisset, quaestorem misit qui eum publico funere efferret, ne regias reliquias iacere inhonoratas pateretur. Id Hostibus haec et miseris et fato functis officia regibus erogata, illa amicis et felicibus et uiuis tributa sunt, confecto Macedonico bello Misacenes Masinissae filius cum equitibus, quos in praesidium Romanorum adduxerat, ab imperatore Paullo ad patrem remissus, tempestate classe dispersa, Brundisium aeger delatus est. quod ubi senatus cognouit, continuo ilio quaestorem ire iussit, cuius cura et hospitium adulescenti expediretur et omnia quae ad ualitudinem opus essent praeberentur, impensaeque liberaliter cum ipsi

20-24: Liu. 30.45.4 || 25-28: de morte Persei u. Diod. 31.9.5, Veli. 1.11.1, Plut. Pauli. 37.2-3, Zon. 9.24.5 || 29-45: Liu.

45.14.8-9 20 paruum ACG : parum AL || 21 Syphacem PAC Lc : Sipacem A : Sypacem L : Syfacem Ac : Siphacem G | enim α : del. Kempf II 25 consimilique ACLG : consimili A | Persa α : Perse Torr. Il 26 relegatus ACLCG : religatus AL || 27 qu(a)estorem α Land. : praetorem Ρ || 2 9 - 3 0 regibus α : del. Perizonius || 31 Misacenes scripsi : Musachanes LG : Musophanes PAC : Musacenes dett. : Musochanes Kempf (1854) || 32 quos ACUG : quo AL || 33 adduxerat α : duxerat Ρ | ad ACUG : a AL II 35 ubi α : ut Ρ j ilio α : illu Novak {1903, 24)

20

25

30

35

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

295

tum toti comitatui praestarentur, ñaues etiam ut pro40 spicerentur, quibus se bene ac tuto cum suis in Africani traiceret. equitibus singulas libras argenti et quingenos sestertios dari imperauit. quae tarn prompta et tam exquisita patrum conscriptorum humanitas efficere potuit ut etiamsi exspirasset adulescens, aequiore 45 animo desiderium eius pater toleraret. Idem senatus, cum ad gratulandum sibi Prusian Bi- le thyniae regem Perse deuicto uenire audisset, obuiam illi P. Cornelium Scipionem quaestorem Capuam misit, censuitque ut ei domus Romae quam optima conduce50 retur, et copiae non solum ipsi sed etiam comitibus eius publice praeberentur, in eoque excipiendo tota urbs unius humani amici uoltum habuit. itaque qui amantissimus nostri uenerat, duplicata erga nos beniuolentia in regnum suum reuersus est. 55 Ne Aegyptus quidem Romanae humanitatis expers If fuit, rex eius Ptolomaeus, a minore fratre regno spoliatus, petendi auxilii gratia cum paucis admodum seruis, squalore obsitus, Romam uenerat ac se in hospiti-

46-54: u. testimonia ad Liu. 45.44.4-21 || 55-71: Diod. 31.18, Liu. per. 46, Trog. prol. 39, Porph. FGrH 260F2, Zon. 9.25.3 39 ut α : ei Ac : duae Novák (Κ) || 44 aequiore ACLCG : aequiorem L || 45 toleraret ALGC : tolerasset G || 46 ad gratulandum PAC : gratulatum Land. : om. a | Prusyan ACG (Prusiae . . . occurrere Land.) : Brusian A : Brysian L : Prusiam Ρ II 47 deuicto PAC : om. a || 48 P. a; reuera L., sed errauit ipse Val. || 52 urbs ACG : urbis AL : urs (sic) Lc || 53 dup(-pp- L c )licata ACLCG || 55 expers ACLCG : exper AL

296

VALERI MAXIMI

5.1.1f—1.3

um Alexandrini pictoris contulerat. id postquam senatui relatum est, accersito iuuene quam potuit ac- 60 curata excusatione usus est, quod nec quaestorem illi more maiorum obuiam misisset nec publico eum hospitio excepisset, eaque non sua neglegentia, sed ipsius subito et clandestino aduentu facta dixit, et ilium e curia protinus ad públicos penates deduxit, hortatus- 65 que est ut depositis sordibus adeundi ipsius diem peteret. quin etiam curae habuit ut muñera ei per quaestorem cotidie darentur. his gradibus officiorum iacentem ad regium fastigium erexit, effecitque ut plus spei in auxilio populi Romani quam metus in sua fortuna re- 70 poneret. 2

Atque ut ab uniuersis patribus conscriptis ad singulos ueniam, L. Cornelius consul primo Punico bello, cum Olbiam oppidum cepisset, pro quo fortissime dimicans Hanno dux Carthaginiensium occiderat, corpus 75 eius e tabernáculo suo ampio funere extulit, nec dubitami hostis exsequias ipse celebrare, eam demum uictoriam et apud deos et apud homines minimum inuidiae habituram credens quam plurimum humanitatis habuisset. 80

72-80: Liu. per. 17, Sii. 6.671-2, Fior. 1.18.15-16, Oros. 4.7.11, Zon. 8.11.7 59 Alexandrini α : cuiusdam Alexandrini Ρ | contulerat a : contulit Ρ II 67 ut muñera ei Vorst : uti muñere AL : uti muñera G : uti muñera ei ACLC : ut ei muñera Kempf (1854) || 74 Olbiam α : Oluiam PAC | cepisset ACLG : coepisset A : petisset PAC || 75 Hanno G Ρ : Anno AL || 76 nec ACG : ne AL || 77 eam dett. : tarn α : tum Ac || 79 quam Torr. : quam α : cum Ac : quae Peritonitis

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

297

Quid de Quinctio Crispino loquar, cuius mansuetu- 3 dinem potentissimi adfectus, ira atque gloria, quatere non potuerunt? Badium Campanum et hospitio benignissime domi suae exceperat et aduersa ualitudine 85 correptum attentissima cura recreauerat. a quo post illam nefariam Campanorum defectionem in acie ad pugnam prouocatus, cum et uiribus corporis et animi uirtute aliquanto esset superior, monere ingratum quam uincere maluit: nam 'quid agis' inquit, 'demens, 90 aut quo te praua cupiditas transuersum rapit? parum habes publica impietate furere, nisi etiam priuata lapsus fueris? unus uidelicet tibi Romanorum Quinctius placet in quo sceleste exerceas arma, cuius penatibus et honoris uicissitudinem et salutem tuam debes! at 95 me foedus amicitiae dique hospitales, sancta nostro sanguini, uestris pectoribus uilia pignora, hostili certamine congredi tecum uetant. quin etiam, si in concursu exercituum fortuito umbonis mei impulsu prostratum agnouissem, adplicatum iam ceruicibus tuis 100 mucronem reuocassem. tuum ergo crimen sit hospitem occidere uoluisse, meum non eris hospes occisus. proinde aliam qua occidas dexteram quaere, quoniam mea te seruare didicit.' dedit utrique caeleste numen

81-105: Liu. 25.18.4-15 87 et (animi) ACLCG : om. AL || 89 inquit A°L : inquid A : om. G II 92 fueris ACLGC : fuerit AG || 93 sceleste ACLG : sic, sed ut uoc. Kraffert || 95 hospitales A°LCG : hospitalis AL II 96 sanguini Ac : sanguine α || 98 fortuito umbonis A'G : fortuituum bonis AL : fortuitu umbonis Lc || 100 reuocassem AL : prouocassem G || 101 eris α : erit Ac

298

VALERI MAXIMI

5.1.3-1.7

debitum exitum, si quidem in eo proelio Badius obtruncatus est, Quinctius insigni pugna clarus euasit. 4 Age, M. Marcelli dementia quam darum quamque memorabile exemplum haberi debet! qui, captis ab se Syracusis, in arce earum constitit, ut urbis modo opulentissimae tunc adflictae fortunam ex alto cerneret. ceterum casum eius lugubrem intuens fletum cohibere non potuit. quem si quis ignarus uir aspexisset, alterius uictoriam esse credidisset. itaque, Syracusana ciuitas, maxima clade tua aliquid admixtum gratulationis habuisti, quia si tibi incolumem stare fas non erat, leniter sub tam mansueto uictore cecidisti. 5 Q. uero Metellus, Celtibericum in Hispania gerens bellum, cum urbem Centobrigam obsideret et iam admota machina partem muri quae sola conuelli poterai disiecturus uideretur, humanitatem propinquae uictoriae praetulit: nam cum Rhoetogenis filios, qui ad eum transierat, Centobrigenses machinae ictibus obiecissent, ne pueri in conspectu patris crudeli genere mortis consumerentur, quamquam ipse Rhoetogenes negabat esse impedimento quominus etiam per exitum sanguinis sui expugnationem perageret, ab obsidione

106-115: cf. Plut. Marc. 19.2 || 116-13«: Flor. 1.33.10 111 uir Lipsius : uir α : rei Halm : del. Novák {1896) || 113 tua ACLCG : sua AL || 114 incolumem a : incolumi Perizonius II 116 Hispania ACLCG : Hispaniam AL || 117 Centobrigam P°AC : Centobricam α || 118 sola ACLCG : solam AL || 120 Rhetogenis α : Rhoethogenis Ρ | filios ACGC : filius AG : filium Lc II 121 Centobrigenses Kempf (1854) : Centobricense A : Centobricensis ACLG : Centobricenses Gc || 124 exitum α : exitium dett. || 125 ab obsidione PAC : per obsidionem α

105

110

115

120

125

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

299

discessit. quo quidem tam d e m e n t i facto etsi non unius ciuitatis moenia, omnium tamen Celtiberarum urbium ánimos cepit, effecitque ut ad redigendas eas in dicionem populi R o m a n i non multis sibi obsidionibus opus 130 esset. Africani q u o q u e posterioris humanitas speciosa, la- 6 teque patuit: expugnata enim Carthagine circa ciuitates Siciliae litteras misit, ut ornamenta templorum suorum a Poenis rapta per legatos reciperarent inque 135 pristinis sedibus reponenda curarent. beneficium dis pariter atque hominibus acceptum! Huic facto par eiusdem ilia humanitas. a quaestore 7 suo, hastae subiectos captiuos uendente, puer eximiae formae et liberalis habitus missus est. de quo cum 140 explorasset Numidam esse, orbum relictum a patre, educatum apud auunculum Masinissam, eo ignorante immaturam aduersus R o m a n o s ingressum militiam, et errori illius ueniam d a n d a m et amicitiae regis fidissimi

131-136: Cie. Verr. 2.2.3, 86-7, 4.72-4, 84, 93, 97, Diod. 13.90.5, Liu. per. 51, App. Lib. 133 || 137-150: Liu. 27.19.812

127 Celtiberarum α : Celtiberarum Novak (1903, 49) || 128 cepit ACG : coepit AL || 131 speciosa G : speciose AL, fort, rede : speciose Novák (1903) || 133 ornamenta templorum AL : oranamentorum G || 137 illa scripsi : uiri a : aui dett. : uiri alia Vorst : uiri humanitas Gertz '• uiri Hispania. a id. (K) : uiri Kempf II 137-138 quaestore . . . uendente α : quaestore . . . uendente Gertz : quaestore ... uendente Kempf || 140 orbum ACLCG : orbem AL || 142 ingressum G : ingressus AL

300

VALERI MAXIMI

5.1.7-1.10

populo Romano debitam uenerationem tribuendam existimauit. itaque puerum, anulo fibulaque aurea et tunica laticlauia Hispanoque sagulo et ornato equo donatum, datis qui eum prosequerentur equitibus, ad Masinissam misit, eos uictoriae máximos fructus ratus, dis ornamenta + rerum + hominibus sanguinem suum restituere. 8 L. etiam Paulli in tali genere laudis memoria adprehendenda est. qui cum Persen parui temporis momento captiuum ex rege ad se adduci audisset, occurrit ei Romani imperii decoratus ornamentis, conatumque ad genua procumbere dextera manu adleuauit et Graeco sermone ad spem exhortatus est. introductum etiam in tabernaculum lateri suo proximum in Consilio sedere iussit, nec honore mensae indignum iudicauit. proponatur in conspicuo acies qua prostratus est Perses et harum rerum quas rettuli contextus; utro magis spec-

151-163: ? Pol. fr. 74, Diod. 30.23, Liu. 45.7.4-8.8, Plut.

Pauli. 26.8-27.1, Dio fr. 66.4, Flor. 1.28.10-11, Eutr. 4.7.2,

uir. ill. 56.3, Zon. 9.23.12 147 donatum ACG : damnato L : clam dato Lc || 148149 ratus . . . + rerum + G : ratos si ornaras, iras, ominibus regibus A : ratus sic ornatum omnibus regi Ac : ratos disornamenras.m hominibus regibus L : ratus dis ornamenta eorum hominibus regibus Lc : ratus dis ornamenta templorum hominibus regibus dett. : ratus, diis ornamenta templorum, hominibus Kempf (1854) : sic, sed om. templorum id. : ratus, diis ornamenta templorum, hominibus regium Foertsch (1870) : ratus, dis ornamenta, hominibus egregiis Damsté || 152 Persen G Ρ : Persem AL || 153 captiuum α : captum PAC || 155 genua α Ρ : genua Gertz (Κ) \ dextera manu ACLCG : dexteram manum AL

145

150

155

160

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

301

iaculo delectentur homines dubitabunt: nam si egregium est hostem abicere, non minus tamen laudabile infelicis scire misereri. H a e c L. Paulli humanitas admonet me ne de Cn. 9 165 Pompei d e m e n t i a taceam. regem Armeniae Tigranem, qui et per se magna cum populo R o m a n o bella gesserat et infestissimum urbi nostrae Mithridatem Ponto pulsum uiribus suis protexerat, in conspectu suo diutius iacere supplicem passus non est, sed benignis uer170 bis recreatum diadema, quod abiecerat, capiti reponere iussit, certisque rebus imperatis in pristinum fortunae habitum restituit, aeque pulchrum esse iudicans et uincere reges et facere. Q u a m praeclarum tributae humanitatis specimen 10 175 Cn. Pompeius, quam miserabile desideratae idem euasit exemplum! nam qui Tigranis tempora insigni regio texerat, eius caput, tribus coronis triumphalibus spoliatum, in suo m o d o terrarum orbe nusquam sepulturae locum habuit, sed abscisum a corpore, inops rogi, 180 nefarium Aegyptiae perfidiae munus + portatum est +, etiam ipsi uictori miserabile: ut enim id Caesar aspe-

164-173: Cie. Sest. 58, Plut. Pomp. 33.2-5 (de aliis fontibus u. testimonia αρ. Ziegler ad loc.) || 174-188: u. testimonia ap. Ziegler ad Plut. Pomp. 80.7

163 infelicis Ac : infelici a || 167 urbi ACG : urbis AL || 171 certisque ACLCG : certique AL || 175 miserabile ACLCG : miserabilem AL || 178 nusquam LCG : numquam AL || 179180 rogi nefarium ACG : rogina farium A : roginaefarium L : rogi naefarium Lc || 180 + portatum est + ALGC : oblatum est G : portatum est (plura fort, excidisse putans) Gertz : portatum est Damsté

302

VALERI MAXIMI

5.1.10-1.ext.2

xit, oblitus hostis soceri uoltum induit ac Pompeio cum proprias tum et filiae suae lacrimas reddidit, caput autem plurimis et pretiosissimis odoribus cremandum curauit. quod si non tam mansuetus animus diuini principis exstitisset, paulo ante Romani imperii columen habitum - sic mortalium negotia fortuna uersat - inhumatum iacuisset. Catonis quoque morte Caesar audita et se illius gloriae inuidere et ilium suae inuidisse dixit, patrimoniumque eius liberis ipsius incolume seruauit. et hercule diuinorum Caesaris operum non parua pars Catonis salus fuisset. 11 M. etiam Antoni animus talis humanitatis intellectu non caruit: M. enim Bruti corpus liberto suo sepeliendum tradidit, quoque honoratius cremaretur, inici ei suum paludamentum iussit, iacentem hostem deposito aestimans odio: cumque interceptum a liberto paludamentum comperisset, ira percitus protinus in eum animaduertit, hac ante praefatione usus: 'quid? tu ignorasti cuius tibi uiri sepulturam commisissem?' fortem piamque eius uictoriam Philippi campi libenter ui-

188-192: u. testimonia αρ. Ziegler ad Plut. Cat. min. 72.1-2 || 193-203: Plut. Ant. 22.6-8, Brut. 53.4, comp. Dem. et Ant. 2.5 183 proprias L : propiras AG : properas Ac | tum et LCG : tum Ac II 185 curauit dett. : curat AG : erat L || 190 ipsius hic a : ante inuidisse Damsté || 193-194 intellectu non LCG : intellectu Ac : intellectum L || 194 M(arci) enim ACG : Marciani AL II 195 inici ei α : inici rogo Ρ : inici ig Halm || 198 con(m)perisset ACLCG : conperisse AL | protinus ACG : pronus AL || 201 Philippi campi Kempf (1854) : Philippi campi (unum uerbum A) AL : Philippicam di G; cf. 1.7.m. 6 adn.

185

190

195

200

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

205

210

215

220

225

303

derunt, sed ne ista quidem generosissimae indignationis uerba inuiti audierunt. Commemoratione Romani exempli in Macedoniam ext. 1 deductus, morum Alexandri praeconium facere cogor, cuius ut infinitam gloriam bellica uirtus, ita praecipuum amorem dementia meruit, is, dum omnes gentes infatigabili cursu lustrat, quodam loci niuali tempestate oppressus senio iam confectum Macedonem militem nimio frigore obstupefactum, ipse sublimi et propinqua igni sede sedens, animaduertit, factaque non fortunae sed aetatis utriusque aestimatione descendit, et illis manibus quibus opes Darii adflixerat corpus frigore duplicatum in suam sedem imposuit: id ei salutare futurum quod apud Persas capital exstitisset, solium regium occupasse, quid ergo mirum est si sub eo duce tot annis militare iucundum ducebant cui gregarii militis incolumitas proprio fastigio carior erat? idem non hominum ulli sed naturae fortunaeque cedens, quamquam uiolentia morbi dilabebatur, in cubitum tamen erectus dexteram omnibus qui eam contingere uellent porrexit. quis autem illam osculari non curreret, quae iam fato oppressa maximi exercitus complexui humanitate quam spiritu uiuidior suffecit? Non tam robusti generis humanitas, sed et ipsa ta- 2 men memoria prosequenda Pisistrati Atheniensium ty-

204-218: Curt. 8.4.15, Front, strat. 4.6.3 || 225-233: Diod. 9.37.1, Plut. mor. 189C, 457F 208 loci α : loco Ρ || 211 sede sedens LCG : sedem sedens AL : sede residens Ρ || 223 curreret (sed c- Lc, ultimum -rGc) a : curaret Aid. : cuperet Perizonius || 224 uiuidior M advig : uiuidiore α | suffecit Ac : sufficit a

304

VALERI MAXIMI

5.1.ext.2-l.ext.3

ranni narrabitur. qui, cum adulescens quidam amore filiae eius uirginis accensus in publico obuiam sibi factam osculatus esset, hortante uxore ut ab eo capitale supplicium sumeret, respondit 'si eos qui nos amant interficiemus, quid iis faciemus quibus odio sumus?' minime digna uox cui adiciatur eam ex tyranni ore manasse. in hunc modum filiae iniuriam tulit, suam multo laudabilius. a Thrasippo amico inter cenam sine fine conuicio laceratus, ita et animum et uocem ab ira cohibuit ut putares satellitem a tyranno male audire, abeuntem quoque, ueritus ne propter metum maturius se conuiuio subtraheret, inuitatione familiari coepit retiñere. Thrasippus, concitatae temulentiae ímpetu euectus, os eius sputo respersit, nec tamen in uindictam sui ualuit accendere, ille uero etiam filios suos uiolatae patris maiestati subuenire cupientes retraxit, posteroque die Thrasippo supplicium a se uoluntaria morte exigere uolente, uenit ad eum, dataque fide in eodem gradu amicitiae mansurum ab incepto reuocauit. si nihil aliud dignum honore memoriae gessisset, his tamen factis abunde se posteritati commendasset.

233-247: cf. Sen. dial. 5.11.4 231 interficiemus AL : interficimus G || 232 minime α : nimirm Dams té | ore G : ore de humanitate ALGC : ore et immanitate Lipsius : ore humanitate uel ore di humanitate Perizonius : ore et humanitate Foertsch (1864) : credo humanitate Wensky (1884) || 233 suam α : suam Damsté || 235 laceratus a : lacessitus Ρ || 236 a ACLC : om. a || 239-240 euectus LCG : euectu AL : eiecto Ac : euictus Ρ II 242 maiestati LCG : maiestatis AL || 244 uolente G : uolenti AL

230

235

240

245

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

305

Aeque mitis animus Pyrrhi regis, audierat + quos- 3 dam + in conuiuio Tarentinorum parum honoratum de 250 se sermonem habitum: accersitos qui ei interfuerunt percontabatur an ea quae ad aures ipsius peruenerant dixissent. turn ex his unus 'nisi' inquit 'uinum nos defecisset, ista quae tibi relata sunt, prae iis quae de te locuturi eramus, lusus ac iocus fuissent.' tam urbana 255 crapulae excusatio tamque simplex ueritatis confessio iram regis conuertit in risum. qua quidem dementia et moderatione adsecutus est ut et sobrii sibi Tarentini gratias agerent et ebrii bene precarentur. Ab eadem altitudine humanitatis legatis Romano260 rum ad redimendos captiuos castra sua petentibus, quo tutius uenirent, Lyconem Molossum obuiam misit, quo honoratius exciperentur, ipse cum + ornatu equitatum + extra portam occurrit, secundarum rerum

248-258: Quint, inst. 6.3.10, Plut. Pyrr. 8.12, mor. 184D, Dio fr. 40.47 248-249 + quosdam + α : sic, sed habuisse infra dett. : apud quosdam ACLC : quibusdam Ac : quodam Freinsheim : quosdam post arcessitos, ci. P, Novák (1884) || 250 se ACLCG : om. AL I interfuerunt ACLG : interfurunt A : interfuerant Ρ || 254 fuissent PAC : fuisset α || 261 Molossum Ρ Land. : Molosson α II 262 honoratius LCG : ortatius AL : ornatius Ac || 262-263 + ornatu equitatu(-uu- G)m + α : ornato equitatu ACLC : ornatu regio Ρ : exornatis equitibus Land. : ornatu regio salutatum Foertsch (1855) : ornatu regio equitumatu Heller (1869) : ornatu et comitatu Gertz : ornatu regio atu equitum Heraeus (1898,144)

306

VALERI MAXIMI

5.1.ext.3-l.ext.6

prouentu non corruptus ut officii prospectum in iis deponeret qui tum maxime armis cum eo dissidebant. 265 4 Cuius tam mitis ingenii debitum fructum ultimo fati sui tempore cepit: nam cum diris auspiciis Argiuorum inuasisset urbem, abscisumque eius caput Alcyoneus Antigoni regis filius ad patrem + propugnatorem laborans laeterat + laetus uelut aliquod felicissimum uicto- 270 riae opus attulisset, Antigonus, correpto iuuene quod tanti uiri subitae ruinae immemor humanorum casuum effuso gaudio insultaret, humo caput sublatum causea, qua uelatum caput suum more Macedonum habebat, texit, corporique Pyrrhi redditum honoratissi- 275 me cremandum curauit. quin etiam filium eius Helenum captiuum ad se pertractum et cultum et animum regium gerere iussit, ossaque ei Pyrrhi aurea inclusa

266-280: Plut. Pyrr. 34.7-11 (cf. 32.8), lust. 25.5.1-2 264 non α : adeo non Ac | prospectum a : respectum Kellerbauer || 264-265 (h)iis deponeret dett. : is(iis- AcG)dem poneret α || 265 tum ALCG : cum ACL || 266 fructum G : strictum AL | fati LCG : facti L : om. A || 267 tempore cepit Stanger : tempore recepit AG : temporere coepit L | diris auspiciis Gc : diri auspicis AL : diris auspicis ACG : diri auspicii U II 268 abscisumque ACL°G : adscissumque A : adscisumque L : occisique Gertz (Κ) || 269-270 + propugnatorem laborans laeterat + AL : sic, sed om. laeterat G : propugnatorum labor san taeter at Foertsch (1855) : sic, sed at Halm : propugnator em laborants aderat Madvig : propugnatorem salutane, laetus Blaum : del. Kraffert II 270 aliquod ACLCG : aliquot AL || 272-273 casuum ACL°G : casu AL || 273 humo ACG : homo AL || 274 causea dett. : gausea α

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

307

urna Epirum in patriam ad Alexandrum fratrem por280 tanda dedit. Campani autem exercitum nostrum, cum consulibus 5 apud Caudinas furcas sub iugum a Samnitibus missum, nec inermem tantum sed etiam nudum urbem suam intrantem, perinde ac uictorem et spolia hostium 285 prae se ferentem uenerabiliter exceperunt, protinusque consulibus insignia honoris militibus uestem arma equos commeatum benignissime praestando et inopiam et deformitatem Romanae cladis mutarunt. quo animo si pro imperio nostro aduersus Hannibalem 290 quoque usi fuissent, truculentis securibus materiem saeuiendi non praebuissent. Facta mentione acerrimi hostis, mansuetudinis eius 6 operibus, quam Romano nomini praestitit, locum qui inter manus est finiam: Hannibal enim Aemili Paulli 295 apud Cannas trucidati quaesitum corpus, quantum in ipso fuit, inhumatum iacere passus non est. Hannibal Ti. Gracchum Lucanorum circumuentum insidiis cum summo honore sepulturae mandauit, et ossa eius in

281-288: Liu. 9.6.4-7 || 294-296: Liu. 22.52.6 || 2 9 6 299: Diod. 26.16, Liu. 25.17.4-7; cf. Polyaen. 6.38.1 279 urna Epyrum ACLCG : urnae Pyrrum A : urnepyrrum L [I 283 inermem ACLCG : inermen A || 284 spolia ACL°G : solia AL II 286 consulibus dett. : consuli ACLC : consul L : cons G I insignia ACL : insigni AG | militibus ACLC : ras. milibus A : et milibus L : similibus G || 288 mutarunt α : mitiarunt Cornelissen || 290 truculentis ACG : truculenti AL II 291 praebuissent ACLCG : braebuissent A : prohibassent L

308

VALERI MAXIMI

5.1.ext.6-2.1

patriam portanda militibus nostris tradidit. Hannibal M. Marcellum in agro Bruttio, dum conatus Poenorum cupidius quam consideratius speculatur, interemptum legitimo funere extulit, Punicoque sagulo et corona donatum laurea rogo imposuit. ergo humanitatis dulcedo etiam in efferata barbarorum ingenia penetrai, toruosque et truces hostium mollit oculos ac uictoriae insolentissimos spiritus flectit. nec illi arduum ac difficile est inter arma contraria inter destrictos comminus mucrones placidum iter reperire, uincit iram, prosternit odium, hostilemque sanguinem hostilibus lacrimis miscet. quae etiam Hannibalis admirabilem uocem pro funeribus Romanorum ducum arbitria statuentis expressit. quin aliquanto ei plus gloriae Paullus et Gracchus et Marcellus sepulti quam oppressi attulerunt, si quidem illos Punico astu decepit, Romana mansuetudine honorauit. uos quoque, fortes ac piae umbrae, non paenitendas sortitae estis exsequias: nam

299-303: Cie. sen. 75, Liu. 27.28.2, Sil. 15.381-96, 30.1-5, App. Hann. 50.217, uir. ill. 45.7-8

300

305

310

315

Plut.

Marc.

302 funere Ρ : iure ACLG : iurae L || 303 laurea α : aurea Ρ II 304 in efferata Ac : inferata α : efferata Lc || 305 toruosque Lc : orbosque α || 308 rep(p)erire α : aperire Stanger || 310-312 quae ... expressit α : nerba Hannibalis excidisse iud. Shackleton Bailey (1996) || 310 quae Ac : atque LG (sie etiam A, ut uid.) || 311 ducum Ac : duci α : del. Gertz || 312 quin Kempf (1854) : quia α : quar Pighius : expressit , quia Novák (1903) || 315 honorauit α : funerauit Wensky (1884) I uos quoque α : uosque dett. || 316 sortitae A'G : sortiti AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

309

ut optabilius in patria ita speciosius pro patria conlapsae supremi officii decus infelicitate amissum uirtute reciperastis. DE GRATIS

2

Gratas uero animi significationes et ingrata facta libuit praef. oculis subicere, ut uitio ac uirtuti iusta merces aestimationis ipsa comparatione accederet. sed quoniam contrario proposito sese distinxerunt, nostro quoque 5 stilo separentur, prioremque locum obtineant quae laudem quam quae reprehensionem merentur. Atque ut a publicis actis ordiar, Marcium + patriae 1 conantem +, admotoque portis urbis ingenti Volscorum exercitu funus ac tenebras R o m a n o imperio mito nantem, Veturia mater et Volumnia uxor nefarium opus exsequi precibus suis passae non sunt, in quarum honorem senatus matronarum ordinem benignissimis

2.7-21: u. testimonia ad 1.8.4 317-318 pro patria conlapsae Ac : pro patriae ac conlapsae AL : pro patria collapsa G || 318 supremi G : suppmi A : supmi Ac : subpremi L : suppremi Lc || 319 recuperastis ACG : recuperatis AL 2.1 gratas uero animi LG : gratas uero A : grati uero animi Kempf II 2 subicere ACG : subobicere AL || 5 quae ACLCG : quam AL || 7 - 8 + patriae conantem + α : patriam oppugnare conantem Ac : patria carentem Foertsch (1855) : patriae ascentem Busch : patria exulantem Blaum (NJPhP 1873, 616) : patriae conantem Halm : patriae uel culcisi iniuriam> conantem Heller (1869) : patriae (uel ) parare Lundgren

310

VALERI MAXIMI

5.2.1-2.4

decretis adornauit: sanxit namque ut feminis semita uiri cederent, confessus plus salutis rei publicae in stola quam in armis fuisse, uetustisque aurium insignibus nouum uittae discrimen adiecit. permisit quoque iis purpurea ueste et aureis uti segmentis. super haec aedem et aram Fortunae Muliebri eo loco quo Coriolanus exoratus fuerat faciendam curauit, memorem beneficii animum suum exquisito religionis cultu testando. Quem secundi etiam Punici belli tempore exhibuit: cum enim a Fuluio Capua obsideretur ac duae Campanae mulieres beniuolentiam erga Romanos dimitiere ex animis noluissent, Vestia Oppia mater familiae et Cluuia Facula meretrix, quarum altera cotidie pro salute exercitus nostri sacrificauit, altera captis militibus Romanorum alimenta subministrare non destitit, urbe illa oppressa senatus iis et libertatem et bona restituii, et si quid amplius praemii petissent, libenter se daturum adseuerauit. uacasse tanto gaudio patribus

22-33: Liu. 26.33.7-34.1 15 aurium LGC : aurum AG || 16 uittae Lc : uitae α || 18 aedem dett. : eadem α | aram ACLCG : arum A | muliebri eo Ρ : muliebriae α (in loco autem ubi orauerant . . . fortunae muliebri Land.) || 19 faciendam LCG : faciend A : faciend L || 25 noluissent G : uoluissent AL | Vestia L : Vescia PAC Land. : uestigia G | Oppia FA' Land. : oppida LG || 26 Facula AG Ρ : Falcula L : Pacula Mommsen (Die unteritalischen Dialekte, 284) : fort. Faucula (sic codd. Liu.) || 31 uacasse ACLC : uagasse AL : uacasset G \ tanto a : in tanto dett.

15

20

25

30

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

311

conscriptis duabus humillimis feminis referre gratiam, nedum tam prompte rettulisse mirandum. Quid ilia quoque iuuentute Romana gratius, quae 2 35 Nautio et Minucio consulibus ultro nomina sua militari sacramento obtulit, ut Tusculanis, quorum fines Aequi occupauerant, praesidium ferrent, quia paucis ante mensibus constantissime et fortissime imperium populi Romani defenderant? ergo, quod auditu nouum est, 40 ne patriae grata uoluntas cessasse uideretur, exercitus se ipse conscripsit. Magnum grati populi specimen in Q. Fabio Maximo 3 enituit: nam cum quinqué consulatibus salutariter rei publicae administratis decessisset, certatim aes contu45 lit, quo maior ac speciosior funeris eius pompa duceretur. eleuet aliquis praemia uirtutis, cum animaduertat fortes uiros felicius sepeliri quam uiuere ignauos. Fabio autem etiam incolumi summa cum gloria gra- 4 tia relata est. dictator! ei magister equitum Minucius

34-41: cf. Liu. 3.26.1, 31.3, D.H. 10.43 || 42-47: Plut. Fab.

27.4; cf. uir. ill. 32.4 || 48-58 Pol. 3.103-5, Liu. 22.25-30, Sil. 7.736-45, Plut. Fab. 9-13, App. Han. 13.55, Dio fr. 57.19, Zon. 8.26.10, uir. ill. 43.3 33 prompte retulisse Torr. : propter se tul(-ll- v4)isse ACLG : prae se tulisse Ac : propense LF || 35 Nautio Pighius (Nautius P) : Naucio Ac : Nuntio LG | Minucio dett. : Minutio α II 36 Tusculanis ACLCG : Tusculani AL || 39 defenderant ACG : defenderent AL : defenderunt Lc | auditu ACLCG : auditum AL || 41 conscripsit dett. : combussit LG : conduxit Ac II 43-44 r.p. (uel sim.) administratis α : re p. administrata P, fort, recte || 49 Minucius L : Minutius AG

312

VALERI MAXIMI

5.2.4-2.8

scito plebis, quod nunquam antea factum fuerat, aequatus partito exercitu separatim in Samnio cum Hannibale conflixerat. ubi temere inito certamine pestiferum habiturus exitum, subsidio Fabi conseruatus, et ipse eum patrem appellauit et ab legionibus suis patronum salutari uoluit, ac deposito aequalis imperii iugo magisterium equitum, sicut par erat, dictaturae subiecit, imprudentisque uolgi errorem gratae mentis significatione correxit. 5 Tarn hercule probabiliter quam Q. Terentius Culleo, praetoria familia natus et inter paucos senatorii ordinis splendidus, optimo exemplo Africani superioris currum triumphantis, quia captus a Carthaginiensibus ab eo fuerat reciperatus, pilleum capite gerens secutus est: auctori enim libertatis suae tamquam patrono accepti beneficii confessionem, spectante populo Romano, merito reddidit. 6 At Flaminini de Philippo rege triumphantis currum non unus sed duo milia ciuium Romanorum pilleata comitata sunt, quae is Punicis bellis intercepta et in Graecia seruientia cura sua conlecta in pristinum gra-

59-66: Liu. 30.45.5, 38.55.2, Plut. mor. 196D-E, Ps. Quint, deci. 9.20 || 67-75: Diod. 28.13, Liu. 34.52.3-7, Plut. Flam. 13.6-8, mor. 197B, Oros. 4.20.3 52 inito ACLCG : initio AL || 54 ab ACLCG : ob AL || 56 iugo α : iure Damsté | magisterium ACG : magisterio AL || 59 quam Q. G : quamque AL || 63 recuperatus ACLG : recuperatis A : restitutus PAC || 64 secutus ACLCG : secus AL \ tamquam ACLCG : tamque AL || 69 is LG : om. A

50

55

60

65

70

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

313

dum restituerai. + geminum ea + decus imperatoris, a quo simul et deuicti hostes et conseruati dues spectaculum patriae praebuerunt. illorum quoque salus dupliciter omnibus accepta fuit, et quia tarn multi et quia 75 tam grati exoptatum libertatis statum reciperauerunt. Metellus uero Pius, pertinaci erga exsulem patrem 7 amore tam d a r u m lacrimis quam alii uictoriis cognomen adsecutus, non dubitauit consul pro Q. Calidio praeturae candidato supplicare populo, quod tribunus 80 plebis legem qua pater eius in ciuitatem restitueretur tulerat. quin etiam patronum eum domus et familiae suae semper dictitauit. nec hac re de principatu, quem procul dubio obtinebat, quicquam decerpsit, quia non humili sed grato animo longe inferioris hominis maxi85 mo merito eximiam submittebat dignitatem. Nam C. quidem Mari non solum praecipuus sed eti- 8 am praepotens gratae mentis fuit impetus: duas enim Camertium cohortes, mira uirtute uim Cimbrorum sus-

76-85: u. fontes ap. MRR, 2.5, 83 || 86-94: Cie. Balb. 46, Plut. Mar. 28.3, mor. 202C

71 + geminum ea + G : geminü.r. ea Ac : geminarum ea L : geminum (uel geminatum) ea (uel ea re) dett. : geminum rae Blaum : geminarunt ta Kempf : geminatura Heraeus (1893) : geminum ea Novák (1896) : geminarunt ea Blomgren

(1956) || 71-72 a quo

ACLCG : aequo A : acuo L || 75 recuperauerunt α : recuperauerant Kempf || 77 amore tam ACLCG \ lacrimis α : del. Damsté \ uictoriis ACLCG : uictoris AG || 79 praeturae dett. : praetore α || 80 qua ACUG : quam L || 82 nec G : ne AL || 83 decerpsit Ac : arcersit L : accersiit G : decessit dett. : abscessit Lipsius : abstersit Halm

314

VALERI MAXIMI

5.2.8-2.ext.l

tinentes, in ipsa acie aduersus condicionem foederis ciuitate donauit. quod quidem factum et uere et egre- 90 gie excusauit dicendo inter armorum strepitum uerba se iuris ciuilis exaudire non potuisse. et sane id tempus tunc erat quo magis defendere quam audire leges oportebat. 9

C. Mari uestigia ubique L. Sulla certamine laudis 95 subsequitur: dictator enim priuato Pompeio et caput adaperuit et sella adsurrexit et equo descendit, eaque se libenter facere in contione praedicauit, memor ab eo duo de uiginti annis nato partes suas exercitu paterno adiutas. multa insignia Pompeio, sed nescio an 100 hoc quicquam admirabilius contigerit, quod magnitudine beneficii sui obliuisci Sullam coegit. 10 Sit aliquis in summo splendore etiam sordibus gratis locus. M. Cornuto praetore funus Hirti et Pansae iussu senatus locante, qui tunc Libitinam exercebant cum 105 rerum suarum usum tum ministerium suum gratuitum polliciti sunt, quia hi pro re publica dimicantes occiderant, perseuerantique postulatione extuderunt ut exse-

95-102: Sali. hist. 5.20M, Plut. Pomp. 8.4, Crass. 6.5, Zon. 10.1 90 ciuitate ACLCG : ciuitatem AL || 96 dictator α : in censura PAC I enim Ac : enim in α | priuato Pompeio dett. : priuato et Pompeio α : Pompeio et priuato Pighius : priuato et Pompeio Kempf (1854) || 98 contione ACLCG : contentione AL || 99 annis α : annos Halm || 101 contigerit ACLCG : contegerit AL || 102 sui α : sue Damsté || 103 gratis ALFG : gatis L : gratus Ac || 104 Hirti(i) α : Hirtio Ρ || 105 Libitinam LG Pc : Libitanam A : Libertinam PAC | exercebant α : praestabant PA° || 108 extuderunt Gc : extulerunt A°LG : extulerent A

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

315

quiarum apparatus sestertio nummo ipsis praebendus 110 addiceretur. quorum laudem abiecta + lege + condicio äuget magis quam extenuat, quoniam quidem quaestum contempserunt nulli alii rei quam quaestui uiuentes. Pace cinerum suorum reges gentium exterarum se115 cundum hunc tam contemptum gregem referri se patientur, qui aut non attingendus aut non in ultima parte domesticorum exemplorum conlocandus fuit, sed dum honesti etiam ab infimis + estis + editi memoria non intercidat, licet separatum locum obtineant, ut 120 nec his adiecti nec illis praelati uideantur. Darius priuatae adhuc fortunae, amiculo Sylosontis ext. 1 Samii delectatus, curiosiore contemplatione fecit ut ul-

121-129: Hdt. 3.139-49, Strabo 14 p. 638C, Ael. u.h. 4.5, Julian, epp. 9B-C 109 nummo α : nummum Ac | praebendus Perizonius : praebentibus a || 110 addiceretur L : adduceretur A : adiceretur LCG | abiecta Lc : adiecta α : addicta (m./.) Wensky (1884) I + lege + α : del. Lipsius : loge Foertsch (1855) : lege Heller (1869) : legi Blaum (NJPhP 1873,616) : lucr Wensky (1884) : abiecta lege post extuderunt Damsté : lice Watt (1986) || 111 auget Ac : auset AL : ausit U : auxit G \ quidem ACG : quidam AL || 116 non (in) AL : orti. ACG : non nisi dett. || 118 + estis + α : om. dett. : infimae sortis Lipsius : honesti actus (sic Gz) etiam ab infimis sint editi ... intercidat Torr. : (ab) inhonestis Kempf (1854) : setis Heller (1869) : expli Foertsch (1870) : extis, lacuna post intercidat posita, Thenn : istis Kempf || 122 Sami (-ii Gc) delectatus ACG : Samide lactatus A : Sami delactatus L \ curiosiore AcG : curiore AL \ fecit α : fecit Halm

316

VALERI MAXIMI

5.2.ext.l-2.ext.4

tro sibi et quidem a cupido daretur. cuius muneris quam grata aestimatio animo eius esset adlapsa regno potitus ostendit: totam namque urbem et insulam Samiorum Sylosonti fruendam tradidit: non enim pretium rei aestimatum, sed occasio liberalitatis honorata est, magisque a quo donum proficisceretur quam ad quem perueniret prouisum. 2 Mithridates quoque rex magnifice gratus apparuit, quoniam pro Leonico, acerrimo salutis suae defensore, a Rhodiis nauali pugna excepto omnes hostium captiuos permutauit, satius esse existimans ab inuisissimis circumiri quam bene merito gratiam non referre. 3 Liberalis populus Romanus magnitudine muneris, quod Aitalo regi Asiam dono dedit. sed Attalus etiam testamenti aequitate gratus, qui eandem Asiam populo Romano legauit. itaque nec huius munificentia nec illius tam memor beneficii animus tot uerbis laudari potest quot amplissimae ciuitates uel amice datae uel pie redditae sunt.

135-141: u. testimonia ad 4.8.4; de testamento Aitali III u. fontes αρ. Hansen, The Attalids of Pergamon, 147-8

123 a cupido α : cupide Damsté || 125 potitus ACLCG : petitus AL II 127 liberalitatis Ac : libertatis α | honorata α : ponerata Gertz || 134 circumiri α : circumueniri dett. || 138 munificentia ACLCG : munificentiam (-i a Ä) AL || 139 uerbis α : uerbis Damsté || 140 ciuitates uel Lc : ciuitatisuae A : ciuitatesuae L : ciuitati suae G | amice LCG : amicae AL : amicitiae Ac

125

130

135

140

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

317

Ceterum nescio an praecipue Masinissae regis pec- 4 tus grati animi pignoribus fuerit refertum: beneficio enim Scipionis et + per sua + regni m o d o liberalius 145 auctus, memoriam incluti muneris ad ultimum uitae finem, longa etiam a dis immortalibus senectute donatus, constantissima fide perduxit, adeo ut e u m non solum Africa sed etiam cunctae gentes scirent amiciorem Corneliae familiae atque urbi R o m a n a e quam 150 sibimet ipsi + superesse +. ille cum graui Carthaginiensium bello premeretur ac uix tutelae imperii sui sufficeret, tamen Scipioni Aemiliano, quia nepos Africani erat, bonam magnamque partem Numidici exercitus, quam ad Lucullum consulem, a quo ad auxilia peten-

142-172: Pol. 36.16.10, Liu. epit. Oxyrh. 50, Oxy. per. 50, App. Lib. 71-2, 105-7, Eutr. 4.11, Oros. 4.22.8, Zon. 9.27.4-5 143 grati ACLC : gratia a || 144 + per sua + AL : peruasi Ac : persui G : persuasu dett. : p.r. iussu Perizonius : permissu Novák (1896) | liberalius dett. : liberius α : uberius dett. II 146 finem α : diem Stanger || 148 Africa α : Africa Novák (Κ) II 148-149 amiciorem Ac : amictiorem A : amicitiorem LG || 150 ipsi ACG : si AL | + superesse + AL : semper esse ACG : semper fuisse dett. : sum perisse Vahlen (GPS) : suisque isse Gertz (Κ) : imperasse Novak (Κ) : exspirasse id. (1896) : se probasse Thormeyer : perstitisse Watt (1995) | graui ACLCG : graue AL || 151 imperii ALGC : regni G, fort, recte || 152 Scipioni ACGC : Scipioni de A : Scipionum de L : Scipionidae Lc : Scipionide G \ Africani L : Africano AG || 154 quam LCG : quaë (sic) Ac : quem Ac : qua L | ad Lucullum Ac : Lucullum AL : Lucullom Lc : Lucullo A°G \ consulem Halm : coñs α : consuli dett.

318

VALERI MAXIMI

5.2.ext.4-3.2a

da missus fuerat, in Hispaniam ducerei, promptissima mente tradidit, praesentique periculo respectum pristini beneficii anteposuit. ille, cum iam aetate deficiente, magnas regni opes quattuor et quinquaginta filiorum numero relinquens, in lectulo laberetur, M \ Manilium, qui pro consule Africam obtinebat, litteris obsecrauit ut ad se Scipionem Aemilianum sub eo tunc militantem mitteret, feliciorem mortem suam futuram ratus si in complexu dexterae eius supremum spiritum ac mandata posuisset. ille, aduentum Scipionis fatis suis praecurrentibus, haec uxori liberisque praeceperat, unum in terris populum Romanum et unam in populo Romano Scipionis domum nosse, integra omnia Aemiliano reseruare; eum diuidendi regni arbitrum haberent: quod is statuisset perinde ac testamento cautum immutabile ac sanctum obtinerent. tot tamque uariis rebus se Masinissa infatigabili pietatis serie ad centesimum extendit annum. His et horum similibus exemplis beneficentia generis humani nutritur atque augetur: hae sunt eius faces, hi stimuli, propter quos iuuandi et emerendi cupiditàte flagrai, et sane amplissimae et speciosissimae diuitiae sunt feliciter erogatis beneficiis late posse censeri.

158-159 quattuor . . . numero α : quattuor . . . numerum dett. : quattuor . . . filios numero Halm || 159 laberetur a : laberetur Perizonius : iaceret Madvig | M\ ed. Lips. 1830 : M. (M. AL) α II 160 pro cons. α : fort, proconsul || 167168 nosse . . . reseruare α : nossent (sic P) ... reseruare Halm II 169 ac dett. : om. a : et Ac || 170 tot tamque ACG : totamque AL || 171 serie ACLCG : seriae A : serii L || 174 faces L° : facies α || 176 flagrai A'L' G : fraglat A : flaglat L

155

160

165

170

175

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

319

quorum quoniam religiosum cultum instituimus, nunc neglectum suggillandi gratia, quo sit gratior, refere180 mus. DE INGRATIS

3

Vrbis nostrae parentem senatus, in amplissimo digni- 1 tatis gradu ab eo conlocatus, in curia lacerauit, nec duxit nefas ei uitam adimere qui aeternum R o m a n o imperio spiritum ingenerauerat. rude nimirum illud et 5 ferox saeculum, quod conditoris sui cruore foede raaculatum ne summa quidem posteritatis dissimulare pietas potest. Hunc ingrate lapsae mentis errorem consentanea 2a ciuitatis nostrae paenitentia sequitur. uirium Romana10 rum et incrementum laetissimum et tutela certissima, Furius Camillus, in urbe incolumitatem suam tueri non ualuit, cuius ipse salutem stabilierat felicitatem auxerat: a L. enim Appuleio tribuno plebis tamquam

3.1-7: Liu. 1.16.4, D.H. 2.56.4, Plut. Rom. 27.6, mor. 313D, App. b.c. 2.114.476, Flor. 1.1.17 || 8-23: u. fontes αρ. MRR, 1.93 178 religiosum ACG : religioso AL || 179 sit α : sis Gertz | gratior α : turpior Heraeus (1900) : gratior Novák (1903) : rarior Watt (1995) 3.1-2 urbis . . . lacerauit α : Romulum senatus (sen: Ac) in(-m- /T)memor beneficiorum in curia (.c. Ac) discerpsit PAC II 8 ingrate AG : ingratum Ac : ingratae L || 9 paenitentia a : impotentia Damsté || 10 tutela certissima ACLCGC : tulacetissima AL : tutela laetissima, ut uid., G || 11 urbe α : ea urbe Ρ (cf. Kempf 672)

320

VALERI MAXIMI

5.3.2a-3.2e

peculator Veientanae praedae reus factus duris atque, ut ita dicam, ferreis sententiis in exsilium missus est, equidem eo tempore quo, optimo iuuene filio spoliatus, solaciis magis adleuandus quam cladibus onerandus erat, sed immemor patria tanti uiri maximorum meritorum exsequiis filii damnationem patris iunxit. at, inquit, aerario abesse tribunus plebis querebatur quindecim milia aeris: tanti namque poena finita est. indignam summam propter quam populus Romanus tali principe careret! 2b Priore adhuc querella uibrante alia deinceps exsurgit. Africanus superior non solum contusam et confractam belli Punici armis rem publicam sed paene iam exsanguem atque morientem Carthaginis dominam reddidit, cuius clarissima opera iniuriis pensando ciues uici ignobilis eum ac desertae paludis accolam fecerunt. eiusque uoluntarii exilii acerbitatem non tacitus ad inferos tulit, sepulcro suo inscribi iubendo 'ingrata patria, ne ossa quidem mea habes.' quid ista aut necessitate indignius aut querella iustius aut ultione moderatius? ciñeres ei suos negauit quam in cinerem conlabi passus non fuerat. igitur hanc unam Scipionis uindictam ingrati animi urbs Romana sensit, maiorem

24-45: u. testimonia ad Liu. 38.50.4-60 14 peculator AL : speculator G || 16 equidem α : et quidem Ac : et equidem Gc || 17 magis ACG : magnis AL || 20 aerario ACLG : aerario Halm || 21 tanti ... est (pena A, corr. Ac) AL : sic, sed om. est G : del. Damsté || 25 superior

ACLCG : superiori, ut uid., L || 27-28 Carthaginis (Karta-, ut solet, G) ... cuius ACG : sic, sed Archigines L || 28 ciues uici Pighius : uici Ac : ciuis L : ciues LCG : ciuitatis Ac

15

20

25

30

35

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

321

me hercule Coriolani uiolentia: ille enim patriam metu pulsauit, hie uerecundia. de qua ne queri quidem tanta uerae pietatis constantia - nisi post fata susti40 nuit. Talia passo, credo, quae fratri eius accidere solacio 2c esse potuerunt. cui rex Antiochus deuictus et Asia imperio populi Romani adiecta speciosissimusque triumphus ut peculatus reus fieret et in carcerem duci iube45 retur causam praebuit. Nihilo uirtute posterior Africanus auo minor, sed ne 2d exitu quidem felicior: duabus enim urbibus, Numantia atque Carthagine, imperio Romano imminentibus ex rerum natura depulsis, raptorem spiritus domi inuenit, 50 mortis punitorem in foro non repperit. Quis ignorât tantum laudis Scipionem Nasicam toga 2e quantum armis utrumque Africanum meruisse, qui pestifera Ti. Gracchi manu faucibus oppressam rem publicam strangulari passus non est? sed is quoque prop-

4 6 - 5 0 : u. fontes αρ. Astin, SA, 241 adnn. 2-3 || 5 1 - 5 8 : de morte Gracchi u. testimonia ad. 3.2.17, de exsilio Nasicae Cie. Flacc. 75, Plut. TG 21.4-6, uir. ill. 64.9 3 7 - 3 8 uiolentia . . . uerecundia ACLC : uiolentiam . . . uerecundiam α || 38 qua Aid. : qua re α || 39 fata ACLC : facta AG : acta L II 46 posterior... auo minor Kempf (1854) : posterior . . . aut minor α : om. aut dett. : minor fuit posterior Africanus dett. Κ 47 Numantia ACLCG : Numantiam A : Nunantiam L || 48 Kart(h)agine ACLCG : Kartaginem AL || 50 in foro α : in urbe Ρ : foris Damsté || 53 oppressam α : opprensam Ac : apprensam Pighius : apprensam Halm : onprensam Kempf

322

VALERI MAXIMI

5.3.2e-3.3

ter iniquissimam uirtutum suarum apud ciues aestima- 55 tionem sub titulo legationis Pergamum secessit, et quod uitae superfuit ibi sine ullo ingratae patriae desiderio peregit.

2f

In eodem nomine uersor necdum Corneliae gentis querellas exhausi: namque P. Lentulus, clarissimus et 60 amantissimus rei publicae ciuis, cum in Auentino C. Gracchi nefarios conatus et aciem pia ac forti pugna, magnis uolneribus exceptis, fugasset, proelii illius, quo leges pacem libertatemque in suo statu retinuerat, hanc mercedem tulit, ne in urbe nostra moreretur: si 65 quidem inuidia et obtrectatione compulsus, legatione a senatu libera impetrata, habitaque contione qua a dis immortalibus petiit ne unquam ad ingratum populum reuerteretur, in Siciliam profectus est, ibique perseueranter morando compotem se uoti fecit, quin- 70 que igitur deince Cornelii totidem sunt notissima ingratae patriae exempla. 2g Atque horum quidem secessus uoluntarii: Ahala uero, cum magister equitum Sp. Maelium regnum adfec-

59-63: Cie. Cat. 3.10, 4.13, Phil. 8.14 || 73-76: u. fontes αρ. Münzer, RE, 2Α.1768-72 61 Auentino L : Aduentuno A : Aduentino Ac : Aduentinum G II 62 nefarios conatus α : nefarios conatus Gertz ( Κ ) : nefarios conatus Novak (WS 1903) : sie, sed Walter (PhW 1921, 790) || 67 a LCG : om. AL || 68-69 populum α : p.r Ρ || 71 deince Halm : deinde α || 73 uoluntarii Ahala G : uoluntaria Hala AL : uoluntarii Hala Ac || 74 magister Badius : magistrum α | Melium (G ut uid.) α : Aelium Gc

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

323

75 tantem occidisset, custoditae libertatis ciuium exsilio suo poenas pependit. Ceterum ut senatus populique mens in modum sub- 3 itae tempestatis concitata leni querella prosequenda est, ita singulorum ingrata facta liberiore indignatione 80 proscindenda sunt, quia potentes consilii, cum utrumque ratione perpendere liceret, scelus pietati praetulerunt. quo enim nimbo qua procella uerborum impium Sextili caput obrui meretur, quod C. Caesarem, a quo cum studiose tum etiam feliciter grauissimi criminis 85 reus defensus fuerat, Cinnanae proscriptionis tempore profugum, praesidium suum in fundo Tarquiniensi cladis condicione implorare beneficii iure repetere coactum, a sacris perfidae mensae et altaribus nefandorum penatium auolsum truculento uictori iugulandum tra90 dere non exhorruit? finge accusatorem eius fortuna publica in supplicis nomen conuersum tam luctuosam illam opem genibus adnixum orasse; crudeliter tamen repulsus uideretur, quia etiam quos iniuriae inuisos faciunt, gratiosos miseriae reddunt. uerum Sextilius 95 non accusatorem sed patronum saeuissimae inimici

77-97: Cie. or. 3.10, Brut. 307, Liu. per. 80, App. 1.72.332

b.c.

75 custoditae libertatis Ac : custodiae libertatisque α || 79 indignatione ACLCG : dignatione AL || 88 perfidae Gc (a sacris . . . auulsum orti. G, add. Gc in imo margine) : perfidiae AL || 91 supplicis Lc : suppliciis ALc{om. eius . . . Sextilius L, add. Lc in imo margine)G || 92 illam ALFG : illum Ac I ad(n)nixum ALCG : adfixum Torr. : innixum Heraeus (1900)

324

VALERI MAXIMI

5.3.3-3.ext.l

uiolentiae suis manibus obiecit, si metu mortis, uita indignus, si praemii spe, dignissimus morte. 4 Sed ut ad alium consentaneum huic ingrati animi actum transgrediar, M. Cicero C. Popillium Laenatem, Picenae regionis, rogatu M. Caeli non minore cura 100 quam eloquentia defendit, eumque causa admodum dubia fluctuantem saluum ad penates suos remisit. hic Popillius postea, nec re nec uerbo a Cicerone laesus, ultro M. Antonium rogauit ut ad illum proscriptum persequendum et iugulandum mitteretur, impetratis- 105 que detestabilis ministerii partibus gaudio exsultans Caietam cucurrit, et uirum, mitto quod amplissimae dignitatis, certe + salubritatis studio praestantis officii + priuatim sibi uenerandum, iugulum praebere iussit, ac

98-118: Liu. per. 120, Sen. contr. 7.2.8, suas. dial. 9.16.1, Plut. Cie. 48, App. b.c. 4.20.77, Dio Hieron. s.a. Ol. 184.2

6.20, Sen. 47.11.1-2,

97 praemii ACLCG : praemiis AL || 100 Picenae α : Picentis PAC II 101 eloquentia ACLCG : loquentia AL || 107 mitto AL : omitto G || 108 + salubritatis . . . officii + ACG : sie, sed salubritati A, salubritate L : salutis eius auetorem studio . . . dett. : sie, sed ... studiose pro tantis officii Perizonius : salubri studio . . . Fabrieius : salubris artis studio . . . Torr. : salutaris studi . . . Madvig : salutari lutis studio . . . Halm (NJPhP 1874, 408) : salubritate studio (del. praestantis officii) Thenn : salubritate tanti praestiti . . . Novák (1884) : salutis custoditae praestanti officio Wensky (1884) : salutari studio . . . Kempf : salubri studio praestantis officium (uel praestandi officii) Lundgren : salubritate studii . . . Heraeus (1900) : salubritate studii praestantia . . . Stangl (1363)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

325

110 protinus caput Romanae eloquentiae et pacis clarissimam dexteram per summum et securum otium amputami, eaque sarcina tamquam opimis spoliis alacer in urbem reuersus est: neque enim scelestum portanti onus succurrit illud se caput ferre quod pro capite 115 eius quondam perorauerat. inualidae ad hoc monstrum suggillandum litterae, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit alius Cicero non exstat. Quo te nunc modo, Magne Pompei, attingam ne- 5 120 scio: nam et amplitudinem fortunae tuae, quae quondam omnes terras et omnia maria fulgore suo occupauerat, intueor et ruinam eius maiorem esse quam ut manu mea attemptari debeat memini. sed tarnen nobis quoque tacentibus Cn. Carbonis, a quo admodum 125 adulescens de paternis bonis in foro dimicans protectus es, iussu tuo interempti mors animis hominum non sine aliqua reprehensione obuersabitur, quia tam ingrato facto plus L. Sullae uiribus quam propriae indulsisti uerecundiae. 130 Ac ne nostra confessis alienigenae urbes insultent, ext. 1 Carthaginienses Hannibalem, qui pro illorum incolumitate et uictoria tot imperatores totque exercitus nostras trucidauerat quot, gregarios milites hostium si

119-129: u. fontes αρ. MRR, 2.66; cf. 6.2.8, 9.13.2 || 130135: u. testimonia ad 4.1.6

112 eaque ACG : eaquae AL || 116 suggillandum ACG : suggillande A : suggillandae L || 127 obuersabitur Ac : obseruabitur α || 127-128 ingrato A : ingrati LG || 133-134 si occidisset AG : occidisset L : occidisse ei Heraeus (1893)

326

VALERI MAXIMI

5.3.ext.l-3.ext.3

occidisset, magnae gloriae foret, conspectu suo submouere animum induxerunt. 2 Neminem Lycurgo aut maiorem aut utiliorem uirum Lacedaemon genuit, utpote cui Apollo Pythius oraculum petenti respondisse fertur nescire se utrum illum hominum an deorum numero adgregaret. huic tamen neque uitae summa sinceritas neque constantissimus erga patriam amor neque leges salutariter excogitatae auxilio esse potuerunt quo minus infestos ciues experiretur: saepe enim lapidibus petitus, aliquando foro eiectus, oculo etiam priuatus, ad ultimum ipsa patria pulsus est. quid aliae faciant urbes, ubi etiam ilia quae constantiae et moderationis et grauitatis eximiam sibi laudem uindicat tam ingrata aduersus tam bene meritum exstitit? 3 Detrahe Atheniensibus Thesea, nullae aut non tam clarae Athenae erunt, si quidem ille uicatim dispersos

136-148: Hdt. 1.65.3, Diod. 7.12, Plut. Lyc. 11, Sol. 16.2,

comp. Lyc. et Num. 1.8, mor. 227A, Paus. 3.18.2, Ael. u.h. 13.23, Stob. 3.19.13 || 149-160: u. fontes αρ. Herter, RE, Supp. 13.1212-13 (de synoecismo), 1117-28 (de Minoe), 1208-10 (de Thebis), 1201-5 (de Hercule), 1197-1201 (de morte) 134 conspectu α : a conspectu Ρ || 135 animum AL : in animum Ρ : animo G | induxerunt ACG : duxerunt AL || 137 Lacedemon Ac : Lacedemoni A : Lacedomoni L : Lacedemonia G || 138 fertur α : fertur Gertz [| 140 summa G : summae ACL || 143-144 foro eiectus, oculo Kempf (1854) : furore eiectus publico α : furore eiectus publico . . . priuatus oculo Ac : pulsus foro ita ut oculum amitteret Ρ : eiectus furore publico Torr. || 147 uindicat tam ACG : uindicatam AL : bat Lcmg || 150 clarae ACLCG : darae L | uicatim ACLCG : leuicatim A : late uicatim, ut uid., L

135

140

145

150

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

327

dues suos in unam urbem contraxit, separatimque et agresti more uiuenti populo amplissimae ciuitatis formam atque imaginem imposuit. idem saeua potentissimi regis Minois imperia uixdum aetate pubescente 155 reppulit; idem effrenatam Thebarum insolentiam domuit; idem opem liberis Herculis tulit et quidquid ubique monstri aut sceleris fuit uirtute animi ac robore dexterae comminuit. huius tamen submoti ab Atheniensibus Scyros, exsule minor insula, ossa mortui ce160 pit. Iam Solon, qui tam praeclaras tamque utiles Atheniensibus leges tulit ut si iis perpetuo uti uoluissent, sempiternum habituri fuerint imperium, qui Salaminam uelut hostilem arcem ex propinquo saluti eorum 165 imminentem reciperauit, qui Pisistrati tyrannidem primus uidit orientem, solus armis opprimi debere palam dictitare ausus, senectutem Cypri profugus exegit, ñeque ei in patria, de qua optime meruerat, humari contigli.

161-169: u. fontes αρ. Aly, RE, 3A.949 (de morte), 955-76 (de legibus); de Salamina u. Plut. Sol. 8-10 et fontes αρ. Ziegler ad loc. ; de Pisistrato u. fontes αρ. Rhodes, 201 -2 151 unam dett. : suam unam α | separatimque LCG : passimque Ac : separtimque L : sparsimque Novák (Κ) || 157 animi ACLCG : amici L || 159 Scyros Ac : Cyros α : Cypros Lc \ exule Ac : exulem LG : exilis Cornelissen : exiua Novák (1884) I minor α : et ino

s Cornelissen || 159-160 cepit Ac : coepit α : texit Ρ : copeit Damsté || 163-164 Salaminam α : Salamina dett. || 167 dictitare ACUG : dicitare A : dicititare L \ ausus α : ausus est dett. : ausus Halm || 168 de qua dett. : qua AL : quam G

328

VALERI MAXIMI

5.3.ext.3

Bene egissent Athenienses cum Miltiade, si eum post trecenta milia Persarum Marathone deuicta in exsilium protinus misissent ac non in carcere et uinculis mori coegissent. at, puto, hactenus saeuire aduersus optime meritum abunde duxerunt. immo ne corpus quidem eius sic exspirare coacti sepulturae prius mandari passi sunt quam Cimo filius eius eisdem se uinculis constringendum traderet. hanc hereditatem paternam maximi ducis filius et futurus ipse aetatis suae dux maximus solam se creuisse, catenas et carcerem, gloriari potuit. Aristides etiam, quo totius Graeciae iustitia censetur, continentiae quoque eximium specimen, patria iussus excedere est. felices Athenas, quae post illius exsilium inuenire aliquem aut uirum bonum aut amantem sui ciuem potuerunt, cum quo tunc ipsa sanctitas migrauit! Themistocles, eorum qui ingratam patriam experti sunt celeberrimum exemplum, cum illam incolumem

170-18«: Hdt. 6.136, Diod. 10.30.1, Nep. Cim. 1.1, Sen. contr. 9.1 praef, Quint, deci. 302.5, Plut. Cim. 4.4, lust. 2.15.19; cf. 5.4.ext.2 || 181-186: Ath. poi. 22.7, Nep. Arisi. 1.2, Plut. Arisi. 7.2 || 187-192: u. fontes αρ. Meiggs-Andrewes, 349-, cf. 8.7.ext.l5 170 Miltiade y4c(cummilti ade A)L : Militiade G || 173 at Perizonius : ut α || 176 Cimo PAC : Cim A : Cymon L : Cimon G | eius Ac : eiusdem LG || 179 catenas et carcerem α : del. Heller (1869) || 181 quo a : sub quo Ρ | iustitia Ac : iustitiae α || 185-186 cum ... migrauit hie α : fort, post exsilium ponenda

170

175

180

185

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

329

claram opulentam, principem Graeciae reddidisset, eo 190 usque sensit inimicam ut ad Xerxis, quem paulo ante destruxerat, non debitam sibi misericordiam perfugere necesse haberet. Phocion uero, iis dotibus quae ad pariendum + hominem + potentissimae iudicantur, dementia et libera195 lítate, instructissimus, tantum non in eculeum ab Atheniensibus impositus est. certe post obitum nullam Atticae regionis quae ossibus eius iniceretur glebulam inuenit, iussus extra fines proici, intra quos optimus ciuis uixerat. 200 Quid abest igitur quin publica dementia sit existimanda summo consensu maximas uirtutes quasi grauissima delieta punire, beneficiaque iniuriis rependere? quod cum ubique tum praecipue Athenis intolerabile uideri debet, in qua urbe aduersus ingratos ac205 tio constituía est, et recte, quia dandi et accipiendi

193-199: Diod. 34-7

18.66.4-67, Nep. Phoc. 4, Plut.

Phoc.

190 ad Xerxis ACLG : Arxerxis A : ad Xerxen Ρ : ad xerxis Halm || 193-194 + hominem + α : honorem Chale., Aid. : pacandum hominem Pighius : parcendum homini Lipsius : placandum hominen Vorst : capiendum hominem Perizonius : em homin Torr. : prouehendum hominem Blaum : homincum amor>em Kempf : pariendam hominum Lundgren || 194-195 liberalitate Ac : liberiate α || 195 tantum non Ρ : non tantum a | in aeculeum Ρ : in eculeo ALc(-\o L)G : eculeo Kempf || 197 glebulam LCG : gebulam AL : g\e\(corr. -b-)ula Ac || 199 ciuis ACLCG : ciues AL

330

VALERI MAXIMI

5.3.ext.3

beneficii commercium, sine quo uix uita hominum exstat, tollit quisquís bene merito parem referre gratiam neglegit. quantam ergo reprehensionem merentur qui, cum aequissima iura sed iniquissima ingenia haberent, moribus suis quam legibus uti maluerunt? quod si qua 210 prouidentia deorum effici posset ut excellentissimi uiri quorum modo casus rettuli legem ingratorum uindicem retinentes patriam suam in ius ad aliam ciuitatem pertraherent, nonne ingeniosum et garrulum populum mutum atque elinguem hac postulatione reddidissent? 215 'discordes foci tui pagisque diuidua tuguria Graeciae facta sunt columen: lucet Marathon Persicis tropaeis: Salamina et Artemisium Xerxis naufragia numerantur: praeualidis manibus exhausta moenia pulchrioribus

206 uix uita ACG : uix uita A : uix ita L : uix uita Kempf (1854) : uita Novák (1896) (u.i.) || 206-207 extat G : extaret A° : experet L : expertem Lc : esset Halm : expedit Heller (1869) : iuuet Foertsch (1870) : extare potest Kempf : cohaeret Heraeus (1893) : expereret (sic; uoluit expeteret) Thomas (DLZ 1895, 493) : expers est Novák (1896) (u. s.) : sic, sed omnium < . . . um> (sine ) Heraeus (1898,136) : ess potest Lundgren : expetenst Damsté : hominem explerit Walter (PhW 1921, 791) : expeteret Rossbach : experet Krohn (JAW 1928, 89) || 207 quisquís dett. : quisque α || 213 retinentes α : recitantes Watt (1986) || 215 mutum ACG : metum AL : metu Lc || 216 pagisque Lipsius : pacisque AG : paucisque L : paris Lc || 218 Salamina LCG : Salamin AL, fort, recte : Salamis L 3 || 219 exhausta AG : exausta L : exusta Ac

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

331

220 operibus consurgunt. harum rerum auctores ubi uixerunt? ubi iacent? responde! nempe Thesea paruolo in scopulo sepeliri, et Miltiadem in carcere mori, et Cimona paternas induere catenas, et Themistoclea uictorem uicti hostis genua complecti, Solonemque cum Aristide 225 et Phocione penates suos ingrata fugere coegisti, cum interim cineribus nostris foede ac miserabiliter dispersis Oedipodis ossa, caede patris nuptiis matris contaminata, inter ipsum Arium pagum, diuini atque humani certaminis uenerabile domicilium, et excelsam 230 praesidis Mineruae arcem honore arae + decoratos sacrosanctiores + colis, adeo tibi aliena mala tuis bonis gratiora sunt, lege itaque legem quae te iure iurando obstrictam tenet, et quia bene meritis debita reddere praemia noluisti, laesis iusta piacula exsolue.' tacent 235 mutae illorum umbrae, fati necessitate constrictae: at,

225-231: Paus. 1.28.7 220-221 uixerunt dett. : uixerint AUG : uixerit L || 222 Miltiadem L : Miliciadem AG || 222-223 Cimona ACLCG : Cimonas AL || 223 Themistoclea G : Temistoclea AL || 224 con(m)plecti α : amplecti Stanger || 226 nostris α : castis Eberhard || 227 ossa α : del. Heller (1869) || 227-228 contaminata α : contaminatos Heller : contaminati Kempf || 228 Arium A : Arrium L : Ario(pagum) LCG, fort, recte || 229-230 excelsam praesidis Mitalerius : excelsis praesidiis α || 230-231 + decoratos sacrosancti(-tih- L)ores + AUG : decorat ossa crosancti eros Reifferscheid (RhM 1860, 484) : decorata sacro sanctiore Madvig : Oedipodis caede . . . contaminati... decorata ossa sanctione Blaum : decoratos sacris sanctius Böhme || 231 colis ACG : colles ALC : collis L || 233 obstrictam ACLCG : ras.obstrictum A || 234 ex(s)olue ACG : exsolues Lc

332

VALERI MAXIMI

5.3.ext.3-4.2

immemores beneficiorum Athenae, + reprehensione + lingua sermone licenti soluta non tacet. 4.praef. Sed omittamus ingratos et potius de piis loquamur: aliquanto enim satius est fauorabili quam inuisae rei uacare. uenite igitur in manus nostras, prospera paren- 240 tium uota, felicibus auspiciis propagatae suboles, quae efficitis ut et genuisse iuuet et generare libeat. DE PIETATE ERGA PARENTES ET FRATRES ET PATRIAM

1 Coriolanus, maximi uir animi et altissimi consilii optimeque de re publica meritus, iniquissimae damnationis ruina prostratus ad Volscos infestos tunc Romanis confugit. magno ubique pretio uirtus aestimatur: itaque quo latebras quaesitum uenerat, ibi breui sum- 5 mum est adeptus imperium, euenitque ut quem pro se salutarem imperatorem ciues habere noluerant, paene pestiferum aduersus se ducem experirentur: frequenter enim fusis exercitibus nostris uictoriarum suarum gradibus aditum iuxta moenia urbis Volsco militi stru- 10

4 . 1 - 2 6 : u. testimonia ad 1.8.4 236 + repr(a)ehensione + ALCG : repraehenne L : repraehensionis dett. : om. uel reprehensione Kempf (1854) : reprehensionem Halm : reprehensio Blaum\ omitto coniecturas eorum qui aut Athenae nominatiuum esse credebant aut Athenas (sic dett.) scripserunt || 237 tacet α : tacent A° : careni Ac 4.239 fauorabili quam ACLCG : fauor ab aliquam A tit. et fratres et α : fratres Ρ || 3 Volscos ACLCG : Voleos AL II 5 quo ACLCG : quod, ut uid., AL || 5 - 6 breui summum Ac : breuissimum α

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

333

xit. quapropter fastidiosus ille in aestimandis bonis suis populus, qui reo non pepercerat, exsuli coactus est supplicare, missi ad eum deprecandum legati nihil profecerunt; missi deinde sacerdotes cum infulis aeque 15 sine effectu redierunt. stupebat senatus, trepidabat populus, uiri pariter ac mulieres exitium imminens lamentabantur. tunc Veturia mater Coriolani, Volumniam uxorem eius et liberos secum trahens, castra Volscorum petiit. quam ubi filius aspexit, 'expugnasti' 20 inquit 'et uicisti iram meam, patria, precibus huius admotis, cuius utero quamuis merito mihi inuisam dono', continuoque agrum Romanum hostilibus armis liberauit. ergo pectus dolore acceptae iniuriae, spe potiendae uictoriae, uerecundia detractandi ministerii, metu 25 mortis refertum, totum sibi pietas uacuefecit, uniusque parentis aspectus bellum atrox salutari pace mutauit. Eadem pietas uiribus suis inflammatum Africanum 2 superiorem, uixdum annos pubertatis ingressum, ad opem patri in acie ferendam uirili robore armauit: 30 consulem enim eum, apud Ticinum flumen aduersis

27-37: Pol. 10.3.3-7, Liu. 21.46.7-10, Sen. benef. 3.33, Plin. nat. 16.14, Sil. 4.454-68, Flor. 1.22.10, Oros. 4.14.6, uir. ill. 49.4, Zon. 8.23.9; cf. Macr. 1.11.26 12 suis α : uiris Wensky (1884) || 17 mater Coriolani G : Coriolani A : Coriolani mater L || 21 utero α : utero te Ac || 24 uerecundia ACLCG : uerecu(-o- L)ndiam AL | detractandi AL : detrectandi ACG || 25 uniusque ACLCG : uniuscuiusque L || 28 pubertatis ingressum L? : puerilitatis ingressum α : puerilitatis egressum dett. : cum adhuc praetextatus esset PAC : egressus pueritia Land. || 29 acie ACG : aciem AL || 30 flumen α : fluuium Ρ

334

VALERI MAXIMI

5.4.2-4.5

auspiciis cum Hannibale pugnantem, grauiter saucium intercessu suo seruauit, neque illum aut aetatis infirmitas aut militiae tirocinium aut infelicis proelii etiam ueterano bellatori pertimescendus exitus interpellare ualuit, quo minus duplici gloria conspicuus coronam imperatore simul et patre ex ipsa morte rapto mereretur. 3 Auribus ista tam praeclara exempla Romana ciuitas accepit, illa uidit oculis. L. Manlio Torquato diem ad populum Pomponius tribunus plebis dixerat, quod occasione bene ficiendi belli inductus legitimum obtinendi imperii tempus excessisset, quodque filium optimae indolis iuuenem rustico opere grauatum publicis usibus subtraheret. id postquam Manlius adulescens cognouit, protinus urbem petiit et se in Pomponi domum prima luce derexit. qui existimans in hoc eum uenisse, ut patris crimina, a quo plus iusto aspere tractabatur, deferret, excedere omnes iussit cubiculo, quo licentius remotis arbitris indicium perageret. nactus occasionem opportunam proposito suo, iuuenis gladium, quem tectum attulerat, destrinxit, tribunumque minis ac terrore compulsum iurare coegit a patris eius

35

40

45

50

38-59: Cie. off. 3.112, Liu. 7.3.4-5, Sen. benef. 3.37.4, App. Samn. 2, uir. ili. 28.1-2, Zon. 7.24.11; cf. 6.9.1 31 Hannibale ACLCG : Hannibalem AL || 32 intercessu ALCG : interces L : intercursu Liu. || 39 Manlio Ρ : Manilio a; sic etiam infra u. 44, a u. 55 || 4 0 - 4 1 oc(c)asione ACLCG :

ocasiones A : occasionem L || 41 ficiendi Pighius : faciendi AL : faciendi ACLCG : finiendi Gc || 45 petiit dett. : petit α II 51 tectum ACLCG : tectus AL : tectcum seoum Blaum \ destrinxit Ac : distrinxit α

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

335

accusatione recessurum, eoque effectum est ne Torquatus causam diceret. commendabilis est pietas quae 55 mansuetis parentibus praestatur. sed Manlius, quo horridiorem patrem habuit, hoc periculo eius laudabilius subuenit, quia ad eum diligendum praeter naturalem amorem nullo indulgentiae blandimento inuitatus fuerat. 60 Hanc pietatem aemulatus, M. Cotta eo ipso die quo 4 togam uirilem sumpsit, protinus ut e Capitolio descendit, Cn. Carbonem, a quo pater eius damnatus fuerat, postulauit, peractumque reum iudicio adflixit, et ingenium et adulescentiam praeclaro opere auspicatus. 65 Apud C. quoque Flaminium auctoritas patria aeque 5 potens fuit: nam cum tribunus plebis legem de Gallico agro uiritim diuidendo inuito et repugnante senatu promulgasset, precibus minisque eius acerrime resistens ac ne exercitu quidem aduersum se conscripto, si in 70 eadem sententia perseueraret, absterritus, postquam pro rostris ei legem iam referenti pater manum iniecit, priuato fractus imperio descendit e rostris, ne minimo quidem murmure destitutae contionis reprehensus.

60-64: Memnon FGrH 434F39, Dio 36.40.3-4 || 65-73: Pol. 2.21.7-8, Cato fr. 43Ρ = 2.14Œ, Cie. inu. 2.52, sen. 11, ac. 2.13, Brut. 57, leg. 3.20, Liu. 21.63.3; cf. D.H. 2.26.5

53 recessurum α : decessurum Ρ || 63 peractumque Ρ : pertractumque α || 67 repugnante ACG : repugnando L || 70 perseueraret ACG : perseuerare AL || 71 legem α : lege Kempf I referenti α : ferenti Lc :

erferenti Torr. \ pater manum iniecit Lc : paterno numini eiecit α : paternum numen (nomen mg) obiecit Ac || 72 e rostris α : del. Damsté

336

VALERI MAXIMI

5.4.6-4.ext.l

6

Magna sunt haec uirilis pietatis opera, sed nescio an his omnibus ualentius et animosius Claudiae Vestalis uirginis factum, quae, cum patrem suum triumphantem e curru uiolenta tribuni plebis manu detrahi animaduertisset, mira celeritate utrisque se interponendo amplissimam potestatem inimicitiis accensam depulit. igitur alterum triumphum pater in Capitolium, alterum filia in aedem Vestae duxit, nec discerni potuit utri plus laudis tribueretur, cui uictoria an cui pietas comes aderat. 7 Ignoscite, uetustissimi foci, ueniamque aeterni date ignes, si a uestro sacratissimo tempio ad necessarium magis quam speciosum urbis locum contextus operis nostri progressus fuerit: nulla enim acerbitate fortunae, nullis sordibus pretium carae pietatis euilescit; quin etiam eo certius quo miserius experimentum habet. Sanguinis ingenui mulierem praetor apud tribunal suum capitali crimine damnatam triumuiro in carcere necandam tradidit. quo receptam is qui custodiae

74-83: Cie. Cael. 34, Suet. Tib. 2.4, Dio fr. 14, Oros. 5.4.7, Macr. 3.14.14 || 91-109: Tzetz. alleg. II. p. 340Boissonade; cf. Plin. nat. 7.121, Fest p. 228L

74 an ACLCG : ad AL || 77 uiolenta dett. : uiolentia α | pi. PAC : om. a | detrahi PAC : om. a || 77-78 animaduertisset ACG : animaduertisse AL || 78 utrisque Ac : utriusque AL : utrique G, fort, recte || 81 Vestae ACG : Vestam AL || 84 ueniamque ACLCG : ueniam quae AL || 85 ignes ACLCG : ignis A : igne L || 92 carcere Lc : carcerem a || 93 quo receptam α : quo recepta uel quam receptam Ac

75

80

85

90

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

337

praeerat, misericordia motus, non protinus strangu95 lauit: aditum quoque ad earn filiae, sed diligenter excussae, ne quid cibi inferret, dedit, existimans futurum ut inedia consumeretur. cum autem plures iam dies intercederent, secum ipse quaerens quidnam esset quo tarn diu sustentaretur, curiosius obseruata filia anim100 aduertit illam exerto ubere famem matris lactis sui subsidio lenientem. quae tam admirabilis spectaculi nouitas ab ipso ad triumuirum, a triumuiro ad praetorem, a praetore ad consilium iudicum periata, remissionem poenae mulieri impetrauit. quo non penetrai aut quid 105 non excogitat pietas, quae in carcere seruandae genetricis nouam rationem inuenit? quid enim tam inusitatum quid tam inauditum quam matrem uberibus natae alitam? putarit aliquis hoc contra rerum naturam factum, nisi diligere parentes prima naturae lex esset. 110 Idem praedicatum de pietate Perus existimetur, ext. 1 quae patrem suum Cimona, consimili fortuna adfectum parique custodiae traditum, iam ultimae senectutis uelut infantem pectori suo admotum aluit. haerent ac stupent hominum oculi, cum huius facti pictam ima-

110-120: Hyg. fab. 254 96 inferret ACLCG : inferre AL || 98 quo AG : quod ACL || 103 consilium α : concilium Ac || 106-107 inusitatum α : inusitatum Halm || 109 naturae lex esset ACG : naturae lexisset AL : natura elexisset Lc || 110 Perus dell. : Rius α : Pero (nom.) PAC : prius Lc : eius Gc || 111 patrem suum Cimona α : fratrem maiorem PAC : patrem suum Mycona Muncker (ad Hyg.) | consimili Lc : consili(i) α : Consilio Ac

338

VALERI MAXIMI

5.4.ext.l-4.ext.5

ginem uident, casusque antiqui condicionem praesentis spectaculi admiratione renouant, in illis mutis membrorum liniamentis uiua ac spirantia corpora intueri credentes. quod necesse est animo quoque euenire, aliquanto efficaciore pictura litterarum uetera pro recentibus admonito recordari. 2 Ne te quidem, Cimo, silentio inuoluam, qui patri tuo sepulturam uoluntariis uinculis emere non dubitasti: nam etsi máximo tibi postea et d u i et duci euadere contigit, plus tamen aliquanto laudis in carcere quam in curia adsecutus es: ceterae enim uirtutes admirationis tantummodo multum, pietas uero etiam amoris plurimum meretur. 3 Vos quoque, fratres, memoria complectar, quorum animus origine fuit nobilior, si quidem admodum humiles in Hispania nati pro parentium alimentis spiritum erogando specioso exitu uitae inclaruistis: duodecim enim milia nummum, quae post mortem uestram iis darentur, a Paciaecis pacti, ut eorum patris interfectorem Etpastum gentis suae tyrannum occideretis, nec ausi solum insigne facinus estis, sed etiam strenuo ac

121-127: u. testimonia ad 5.3.ext.3 115 condicionem α : cognitionem Perizonius : del. Kempf (u.i.) Il 115-116 praesentis spectaculi admiratione LCG : praesenti spectaculi admirationem AL : sic, sed spectaculo Kempf (u.s.) || 119-120 pro recentibus Ac : procedentibus α || 120 admonito Lipsius : admonitos α || 121 te ACLCG : om. AL II 125 in curia α : in curia Damsté | es : et AL || 133 pacti Ac : pactum α || 134 Etpastum AL : sic, sed et P- G || 135 insigne LCG : insignem AL

115

120

125

130

135

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

339

forti exitu clausistis: iisdem enim manibus Paciaecis ultionem, Etpasto poenam, genitoribus nutrimenta, uobis gloriosa fata peperistis. itaque tumulis etiam nunc uiuitis, quia parentium senectutem tueri quam 140 uestram exspectare satius esse duxistis. Notiora sunt fratrum paria Cleobis et Biton, A m - 4 phinomus et Anapius, illi quod ad sacra Iunonis peragenda matrem uexerint, hi quod patrem et matrem umeris per medios ignes portarint, sed neutris pro spi145 ritu parentium exspirare propositum fuit. Nec ego Argiuam detrecto laudem aut Aetnaei 5 montis gloriam minuo, uerum obscuriori propter ignorantiam pietati notitiae lumen admoueo, sicut Scythis libenter pietatis testimonium reddo: Dario enim, totis 150 regni sui uiribus in eorum regionibus subinde impe-

141-145: Hdt. 1.31, Pol. 22.20.7, Cie. Tuse. 1.13, Plut. Sol. 27.7, mor. 108F, Hyg. fab. 254, Lucían. Char. 10, D L. 1.50, S EG 3.395 (de Cleobi et Bitone)\ de Amphinomo et Anapio u. fontes ap. Wissowa, RE, 1.1943-4 || 146-157: Hdt. 4.125-7 136 iisdem ACG : isdem Lc : hisdem A || 137 Etpasto Kempf (1854) : Etpasti AL : sic, sed et Ρ-G : Epasto dett. || 138 fata Ac : facta α || 141 sunt ALGC : om. G \ Cleobis Ac : Cleobus A : Cleobius LG || 141-142 et Biton Amphinomus Ac : et Obito Namphinomus A : sic, sed Obitonam P- L : et Bioton Amphinomus G || 142 Anapius Ρ : Anaphas α : Anapias Kempf (1854), cl. Strab. Phot., fort, recte || 144 ignes α : ignes Aethnae (Aetnae P°) PAC || 146 Aetnei AL : Aethnei ACGC : Aether G || 147 minuo ACL°G : inuo AL || 148 sicut α : si uel si et Blomgren (1956) \ Scythis G : Scytis AL || 149 Dario G : Dareo AL || 150 regionibus α : regiones Pighius

340

VALERI MAXIMI

5.4.ext.5-5.praef.

tum facienti, paulatim cedentes ad ultimas iam solitudines peruenerant. interrogati deinde ab eo per legatos quem finem fugiendi aut quod initium pugnandi facturi essent, responderunt se nec urbes ullas nec agros cultos, pro quibus dimicarent, habere: ceterum, cum ad parentium suorum monumenta uenisset, sciturum quemadmodum Scythae proeliari solerent. quo quidem uno tam pio dicto immanis et barbara gens ab omni se feritatis crimine redemit. prima igitur et optima rerum natura pietatis est magistra, quae nullo uocis ministerio nullo usu litterarum indigens propriis ac tacitis uiribus caritatem parentium liberorum pectoribus infundit. quid ergo doctrina proficit? ut politiora scilicet, non ut meliora fiant ingenia, quoniam quidem 6 solida uirtus nascitur magis quam fingitur: quis enim plaustris uagos et siluarum latebris corpora sua tegentes in modumque ferarum laniatu pecudum uiuentes sic Dario respondere docuit? illa nimirum, quae etiam Croesi filium loquendi usu defectum ad protegendam patris incolumitatem ministerio uocis instruxit: captis enim a Cyro Sardibus, cum unus e numero Persarum ignarus uiri in caedem eius concitato ímpetu ferretur,

168-177: Hdt. 1.85, Cie. diu. 1.121, Sen. contr. 7.5.13, Geli. 5.9.1-4 151-152 ultimas iam solitudines Ac : ultimum Asiam solitudinis AL : ultimas Asiae solitudines G : ultimum iam solitudinis Perizonius || 156 uenisset Ρ : uenissent a || 157 Scythae AL : Scytae G || 158 dicto Ac : dictu α || 159 omni se feritatis ACG : omnis efferitatis AL : sic, sed eferitatis Lc || 166 plaustris L : palustris AG || 171 Sardibus AL : Sarspaf.dibus G \ unus ACLCGC : unum α || 172 in ACLCG : om. AL

155

160

165

170

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

341

uelut oblitus quid sibi fortuna nascenti denegasset, ne Croesum regem occideret proclamando paene iam im175 pressum iugulo mucronem reuocauit. ita qui ad id tempus mutus sibi uixerat, saluti parentis uocalis factus est. Eadem caritas Italico bello Pinnensem iuuenem, cui 7 Pultoni erat cognomen, tanto animi corporisque robo180 re armauit ut cum obsessae urbis suae claustris praesideret, et Romanus imperator patrem eius captiuum in conspectu ipsius constitutum destrictis militum gladiis circumdedisset, occisurum se minitans nisi inruptioni suae iter praebuisset, solus e manibus senem rapuerit, 185 duplici pietate memorandus, quod et patris seruator nec patriae fuit proditor. Hanc caritatem proximus fraternae beniuolentiae 5.praef. gradus excipit: nam ut merito primum amoris uinculum ducitur plurima et maxima beneficia accepisse, ita 190 proximum iudicari debet simul accepisse. quam copiosae enim suauitatis ilia recordatio est: in eodem domicilio antequam nascerer habitaui, in iisdem incunabulis infantiae tempora peregi, eosdem appellaui parentes, eadem pro me uota excubuerunt, parem ex 195 maiorum imaginibus gloriam traxi! cara est uxor, dul-

178-186: cf. Diod. 37.19.3-20

176 uixerat ACLCG : uiuierat AL || 180 ut cum Ac : ut eum cum LG II 181 et hic a : ante patrem Ac || 183 minitans ACLCG : minatanss A : minatantis L || 184 manibus α : manibus eorum L3 : manibus Kempf : manibus uel manibus Damsté 5.190-191 copiosae AG : copiose L : copiosa Kempf || 195 maiorum ACLCG : maiorem AL

342

VALERI MAXIMI

5.5.praef.-5.3

ces liberi, iucundi amici, accepti adfines, sed postea cognitis nulla beniuolentia accedere debet quae priorem exhauriat. 1 Atque haec teste Scipione Africano loquor, qui tametsi artissima familiaritate Laelio iunctus erat, at ta- 200 men senatum supplex orauit ne prouinciae sors fratri suo erepta ad eum transferretur, legatumque se L. Scipioni in Asiam iturum promisit, et maior natu minori et fortissimus imbelli et gloria excellens laudis inopi et, quod super omnia est, nondum Asiatico iam Afri- 205 canus. itaque clarissimorum cognominum alterum sumpsit alterum dedit, triumphique praetextum huius cepit illius tradidit, ministerio maior aliquanto quam frater imperio. 2 M. uero Fabius consul, incluía pugna Etruscis et 210 Veientibus superatis, delatum sibi summo senatus populique studio triumphum ducere non sustinuit, quia eo proelio Q. Fabius frater eius consularis fortissime dimicans occiderat. quantam in eo pectore pietatem fra-

5.199-209: Cie. Mur. 32, Phil. 11.17, Liu. 37.1.7-10, App.

Syr. 21.100 || 210-216: Liu. 2.47.10, D.H. 9.13.4, Oros. 2.5.7 197 accedere α : accidere Perizonius || 200-201 at tamen (unum uerbum AL) a : tamen PAC || 201 orauit ACLCG : onorauit AL || 202 erepta ACLCG : eraptam A : ereptam L || 203 promisit α : reprom(5/c v4c)isit PAC || 204 imbelli et gloria G : et belli et gloria AL : et belli gloria ACLC || 207 praetextum Kempf (1854) : praetextam α || 210 Etruscis dett. : et amicis α : et Amiclis Ac : et Aruncis dett. : Aequicolis Pighius : et Faliscis Madvig || 211 Veientibus ACLCG : uenientibus AL II 214 quantam ACLCG : quantum AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

343

215 ternae caritatis habitasse existimemus, propter quam tantus amplissimi honoris fulgor exstingui potuit? Hoc exemplo uetustas, ilio saeculum nostrum orna- 3 tum est, cui contigli fraternum iugum Claudiae prius nunc etiam Iuliae gentis intueri decus: tantum enim 220 amorem princeps parensque noster insitum animo fratris Drusi habuit ut cum Ticini, quo uictor hostium ad complectendos parentes uenerat, graui ilium et periculosa ualitudine in Germania fluctuare cognosset, protinus inde metu attonitus erumperet. iter quoque quam 225 rapidum et praeceps uelut uno spiritu corripuerit eo patet, quod Alpes Rhenumque transgressus die ac nocte, mutato subinde equo, ducenta milia passuum per modo deuictam barbariam Antabagio duce solo comité contentus euasit. sed eum tum máximo labore 230 et periculo implicatum, mortaliumque frequentia defectum, sanctissimum pietatis numen et di fautores eximiarum uirtutum et fidissimus Romani imperii custos Iuppiter comitatus est. Drusus quoque, quamquam fa-

217-243: Liu. per. 142, Sen. dial. 11.15.5, Plin. nat. 7.84,

Tac. ann. 3.5.1, Suet. Tib. 7.3, Dio 55.2.1 215 quam ACG : quem AL || 216 amplissimi AL : om. G \ fulgor ACLCG : fulgore AL || 217 uetustas ilio α : uetustatis Ac II 219 intueri LCG : intuere AL || 223 fluctuare α : flictari Cornelissen || 224 inde dett. : idem α || 226 Alpes ACUG : Halpes AL | Rhenumque G : Raenumque A : Renumque L || 227 nocte G : noctu AL | equo Ac : om. a || 228 modo ACLCG : modum AL | Antabagio Ac : Namantabagio (nam A- G) α : Namantobogio Heraeus (1900) || 229 contentus ACG : contemptus L | máximo α : maxime Damsté || 230-231 defectum Lc : ad(f)fectum α

344

VALERI MAXIMI

5.5.3-6.1

to iam suo quam ullius officio propior erat, uigore spiritus et corporis uiribus conlapsus, eo ipso tamen quo uita ac mors distinguitur m o m e n t o legiones cum insignibus suis fratri obuiam procedere iussit, ut imperator salutaretur. praecepit etiam dextera in parte praetorium ei statui, + et consulare et imperatorium nomen obtinere uoluit +, e o d e m q u e tempore et fraternae maiestati cessit et uita excessit. his scio equidem nullum aliud quam Castoris et Pollucis specimen consanguineae caritatis conuenienter adici posse. 4 Sed omnis memoriae clarissimis imperatoribus profecto non erit ingratum si militis summa erga fratrem suum pietas huic parti uoluminis adhaeserit: is namque in castris Cn. Pompei stipendia peragens, cum Sertorianum militem acrius sibi in acie instantem comminus interemisset iacentemque spoliaret, ut fratrem germanum esse cognouit, multum ac diu conuicio deos ob donum impiae uictoriae insecutus, prope castra transtulit et pretiosa ueste opertum rogo imposuit. ac deinde subiecta face protinus eodem gladio quo ilium interemerat pectus suum transuerberauit,

244-258: Liu. per. 79, Tac. hist. 3.51.2 (= Sisenna fr. 129Ρ), Gran. Lic. 35.24-25, Aug. du. 2.25, Oros. 5.19.12 234 ullius AG : illius L | propior ACLCG : proprior AL || 236 legiones ACLCG : legionis AL || 238 dextera ACLC : dexteram a | parte AL : partem G || 239-240 + et ... optinere uoluit + A : sic, sed ob(p)tinens LG, optineri uolens Ac : et . . . optinere uoluit Kempf (1854) : e t . . . optinere uoluit Novák (1903, 27) || 246 pietas ACG : pietatis AL II 252-253 in(m)posuit a : superposuit Ρ || 253 subiecta face a : face subdita Ρ

235

240

245

250

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

345

255 seque super corpus fratris prostratum communibus flammis cremandum tradidit. licebat ignorantiae beneficio innocenti uiuere, sed ut sua potius pietate quam aliena uenia uteretur, comes fraternae neci non defuit. Artissimis sanguinis uinculis pietas satis fecit: restât 6.praef. 260 nunc ut patriae exhibeatur. cuius maiestati etiam ilia, qua deorum numinibus aequatur, auctoritas parentium uires suas subicit, fraterna quoque caritas animo aequo ac libenter cedit, summa quidem cum ratione, quia euersa domo integer rei publicae status manere 265 potest, urbis ruina penates omnium secum trahat necesse est. uerum quid attinet uerbis ista complecti quorum tanta uis est ut ali a salutis suae impendio testati sint? Brutus consul primus cum Arrunte, Tarquini Super- 1 270 bi regno expulsi filio, in acie ita concurrit ut pariter inlatis hastis uterque mortifero uolnere ictus exanimis prosterneretur. merito adiecerim populo Romano libertatem suam magno stetisse.

6.269-273: Cie. Tusc. 1.89, 4.50, sen. 75, Liu. 2.6.8-9, D.H. 5.15.1-2, Plut. Pubi. 9.3-4, uir. ill. 10.6, Zon. 7.12 6.262 subicit Kempf (1854) : subiecit AUG : om. L || 263 libenter α : libenti dett. || 264 integer L : inter AG | rei publicae status Halm : status rep. (.rp. G) status α : status . . . proprius Ac : status rep. Lc : (domo) intemptatus . . . status dett. : totius . . . status Foertsch (1864) || 265 ruina ACLCG : uina AL II 267 alici e>a Kempf (1854) : alia a : aliqui Ac : talia LF : aliqui ea dett. || 269 Arrunte ACU : Arruteras. AL : Arrunte et G II 270 ita G (sed spat, post) : ita quo AL : ita equo ACLC : ita equo Heraeus (1900) || 271 mortifero G : mortifico AL II 272 adiecerim ACLC : abiecerim AL : obiecerim G

346

VALERI MAXIMI

5.6.2-6.4

2

Cum autem in media parte fori uasto ac repentino hiatu terra subsideret, responsumque esset ea re illum tantum modo compleri posse qua populus Romanus plurimum ualeret, Curtius, et animi et generis nobilissimus adulescens, interpretatus urbem nostram uirtute armisque praecipue excellere, militaribus insignibus ornatus equum conscendit, eumque uehementer admotis calcaribus praecipitem in illud profundum egit, super quem uniuersi ciues honoris gratia certatim fruges iniecerunt, continuoque terra pristinum habitum reciperauit. magna postea decora in foro Romano fulserunt, nullum tamen hodieque pietate Curti erga patriam clarius obuersatur exemplum. cui principatum gloriae obtinenti consimile factum subnectam. 3 Genucio Cipo praetori paludato portam egredienti noui atque inauditi generis prodigium incidit: namque in capite eius subito ueluti cornua erepserunt, responsumque est regem eum fore, si in urbem reuertisset.

274-287: u. fontes αρ. Münzer, RE, 4.1864-5 || 288-297: Ou. met. 15.565-621, Plin. nat. 11.123; cf. Varr. ling. 5.163, Fest.

Paul. p. 339L 274 media parte fori A : mediam partem fori LG : media fori parte Ρ || 275 subsideret α : subsedisset Ρ | esset LCG PAC : esse L | ea PAC : om. LG || 276 qua AL : quam G || 277 ualeret ACLCG : ualere AL || 277-278 nobilissimus α : nobilissimi Halm || 278 uirtute ACLCG : uirtutem AL || 280281 admotis ACLC : admonitis α || 288 Genucio A : Genutio LG I Cipo α : Cippo L c | portam UG : portum A || 289 atque ACG : autem L || 290 erepserunt LG : emerserunt Ac : eruperunt dett.

275

280

285

290

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

347

quod n e accideret, uoluntarium ac perpetuimi sibimet indixit exsilium. dignam pietatem quae, q u o d ad solid a m gloriam attinet, s e p t e m regibus praeferatur. cuius 295 testandae gratia capitis effigies aerea portae qua excesserat inclusa est, dictaque Rauduscula: n a < m > olim aera raudera dicebantur. Genucius laudis huius, qua maior uix cogitari po- 4 test, successionem tradit A e l i o praetori. cui ius dicenti 300 c u m in capite picus consedisset, haruspicesque adfirmassent conseruato e o fore ipsius d o m u s statum felicissimum rei publicae miserrimum, occiso in contrari-

298-308: Varr. uit. pop. Rom. fr. 94Riposati, Front, strat. 4.5.14, Plin. nat. 10.41 292 accideret L°G : accedere AL : accederei A° || 2 9 3 294 solidam ACG : solidum ACL || 295 gratia ACG : gratiae L : gratia Shackleton Bailey | effigies ACLCG : efficies AL I aerea dett. : aereae α : aerea e Gertz (Κ) | qua AL : quam G || 296-297 dictaque . . . dicebantur (de lectionibus u.i.) del. Blaum || 296 Rauduscula; na Kempf (1854) : Rauduscolana A : Raudusras. colana L : Raudusculana Lc : Raudus colana G : Raudusculana Halm || 297 aera G : era AL : ea Ac \ dicebantur dett. : dicebatur a || 298 Genucius ALGC : Gentuius G \ qua maior dett. : quam aliorum α : qua alia maior Vorst || 298-299 uix cogitari potest Kempf : excogitad impotest AL : sic, sed potest G : excogitan uix potest Halm : ix cogitari iui potest Gertz (Κ) : excogitan nn potest Heraeus (1893) : ix cogitari ull potest Damsté || 299 tradit α : tradidit L 3 1 cui ius ACLCG : cuius L II 300 aruspicesque Z/(ras.picisque L)G : ras.arispicisque A : arispicesque Ac || 300-301 affirmassent G : adfirmasset AL || 301 domus statum Ac : domum ratum LG : domui fatum dett. II 301-302 felicissimum A'L : fidelissimum G

348

VALERI MAXIMI

5.6.4-6.8

um utrumque cessurum, e uestigio picum morsu suo in conspectu senatus necauit. decern et septem + mil. tum + familia eximiae fortitudinis uiros Cannensi proe- 305 lio amisit: res publica procedente tempore ad summum imperii fastigium excessit. haec nimirum exempla Sulla et Marius et Cinna tamquam stulta riserunt. 5 P. Decius Mus, qui consulatum in familiam suam primus intulit, cum Latino bello Romanam aciem in- 310 clinatam et paene iam prostratam uideret, caput suum pro salute rei publicae deuouit, ac protinus concitato equo in medium hostium agmen, patriae salutem sibi mortem petens, inrupit, factaque ingenti strage plurimis telis obrutus super corruit. ex cuius uolneribus et 315 sanguine insperata uictoria emersit. 6 Vnicum talis imperatoris specimen esset, nisi animo suo respondentem filium genuisset: is namque in quar-

309-316: u. fontes αρ. MRR, 1.135; adde Cie. diu. 1.51; cf. 1.7.3 II 317-324: u. fontes αρ. MRR, 1.177 303 morsu suo ACLCG : orsù suo AL : Marti suo Torr. : manu sua Foertsch (1855) : morsu Heraeus (1893) : mortuosu Lundgren : morsu suo Rossbach : morsu suo emanum eius appetentem> Watt (1986) || 304 decern et vii (xvii G) α : xvi Heraeus (1893) || 304-305 + mil. tum + ALC : mil. cum Ac : militum L : tum G : Aeli tum Torr. : Aeli tum uel illa tum Foertsch (1855) : illa Novák (Κ) || 308 Sylla ACG : Syllae AL | Cinna GLC : Cynna A : Cinnam L | stulta riserunt Ac : scul(-lp- G)turis erunt α : sculpta riserunt Gc || 309 Mus PAC : om. a || 310-311 inclinatam PAC : indisciplinatam LG || 311 et hic dett. : post iam α || 312 deuouit ACLCG : deuoluit AL || 314 strage ACLCG : stra AL || 315 super a : ipse Gertz (Κ) : super Kempf || 316 insperata ACLCG : inseparata AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

349

to consulatu, patris exemplum secutus, deuotione simi320 li, aeque strenua pugna, consentaneo exitu labantes perditasque uires urbis nostrae correxit. ita dinosci arduum est utrum Romana ciuitas Decios utilius habuerit duces an amiserit, quoniam uita eorum ne uinceretur obstitit, mors fecit ut uinceret. 325 Non est exstinctus pro re publica superior Scipio 7 Africanus, sed admirabili uirtute ne res publica exstingueretur prouidit: si quidem cum adflicta Cannensi clade urbs nostra nihil aliud quam praeda uictoris esse Hannibalis uideretur, ideoque reliquiae prostrati exer330 citus deserendae Italiae auctore Q. Metello consilium agitarent, tribunus militum admodum iuuenis stricto gladio mortem unicuique minitando iurare omnes nunquam se relicturos patriam coegit, pietatemque non solum ipse plenissimam exhibuit, sed etiam ex 335 pectoribus aliorum abeuntem reuocauit. Age, ut a singulis ad uniuersos transgrediar, quanto 8 et quam aequali amore patriae tota ciuitas flagrauit! nam cum secundo Punico bello exhaustum aerarium ne deorum quidem cultui sufficeret, publicani ultro 340 aditos censores hortati sunt ut omnia sic locarent tamquam res publica pecunia abundaret, seque praestatu-

325-335: u. fontes αρ. MRR, 1.251 || 338-353: Liu. 24.14.3-9, 16.9, 18.10-15 321 ita α : itaque Ac || 322 Decios ACLG : del., ut uid., Lc || 329 Hannibalis α : del. Eberhard || 330 Q. α : om. Ρ : M. Kempf

(1854)

: fort. L.; cf. 2.9.M.108 adn. || 331 iuuenis

ACLCG : iunis A : iuueni L || 332 minitando ACLCG : mitando AL : minitans Land. || 334 ex U : et AL : e ACG || 337 fla-

grauit ACLCG : fraglauit A : fragauit L

350

VALERI MAXIMI

5.6.8-6.ext.2

ros cuneta nec ullum assem nisi bello confecto petituros polliciti sunt, domini quoque eorum seruorum quos Sempronius Gracchus ob insignem pugnam Beneuenti manumiserat pretia ab imperatore exigere su- 345 persederunt. in castris etiam non eques non centurio Stipendium dari sibi desiderauit. uiri ac feminae quidquid auri argentiue habuerunt, item pueri insignia ingenuitatis ad sustentandam temporis difficultatem contulerunt. ac ne beneficio senatus, qui muneribus 350 his functos tributi onere liberauerat, quisquam uti uoluit, sed insuper id omnes promptissimis animis praestiterunt: non ignorabant enim captis Veiis, cum decimarum nomine, quas Camillus uouerat, aurum Apollini Delphico mitti oporteret neque emendi eius 355 facultas esset, matronas ornamenta sua in aerarium rettulisse, similiterque audierant mille pondo auri, quod Gallis pro obsidione Capitoli omissa debebatur, earum cultu expletum. itaque et proprio ingenio et

353-359: Diod. 14.116.9, Liu. 5.25.8, 50.7, Plut. Cam. 8.3, Fest. pp. 138, 282L, Zon. 7.20.2-3 344-345 Beneuenti α : Beneuenta Eberhard || 347 Stipendium dett. : impendium α || 350 ne . . . senatus scripsi : ne . . . senatus α : ne . . . senatus Kempf (1854) : ne . . . senatus Novák (1896) || 351 his α : del. Pighius \ functos G : functus AL | tributi onere liberauerat A' G : tributione reliberauerat A : tribulatione ras.eliberauerat L : tribulationes eliberauerat Lc || 354 uouerat ACLCGC : mouerat α (G ut uid.) Il 355 Delphico G : Delfico AL || 356 esset ACLCG : esse AL || 358 omissa debebatur Torr. : promissa debebantur α : promissum debebatur Lc || 359 cultu ACLCG : cultum AL I (ingenio) et ACLCG : om. AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

351

360 exemplo uetustatis admoniti nulla sibi in re cessandum existimauerunt. Sunt et externa eiusdem propositi exempla. rex ext. 1 Atheniensium Codrus, cum ingenti hostium exercitu Attica regio debilitata ferro igni uastaretur, diffidentia 365 humani auxilii ad Apollinis Delphici oraculum confugit, perque legatos sciscitatus est quonam modo tam graue illud bellum discuti posset, respondit deus ita finem ei fore si ipse hostili manu occidisset. quod quidem non solum totis Athenis sed in castris etiam con370 trariis percrebruit, eoque factum est ut ediceretur ne quis Codri corpus uolneraret. id postquam cognouit, depositis insignibus imperii famularem cultum induit ac pabulantium hostium globo se obiecit, unumque ex his falce percussum in caedem suam compulit. cuius 375 interitu ne Athenae occiderent effectum est. Ab eodem fonte pietatis Thrasybuli quoque animus 2 manauit. is cum Atheniensium urbem triginta tyrannorum taeterrima dominatione liberare cuperet, paruaque manu maximae rei molem adgrederetur, et qui380 dam e consciis dixisset 'quantas tandem tibi Athenae

362-375: u. fontes αρ. Scherling, RE, 11.984-5; adde Cie. Tuse. 1.116 II 376-384: cf. fontes αρ. Bernert, RE, 6A.571-2 362 sunt dett. : om. AL : age Ac : sed G | et α : del. Ac || 364 Attica LCG : Matrica A : Mattica L | debilitata α : debellata Shackleton Bailey (1996) | igni α : ignique ¡J : et igni dett. Il 369 Athenis sed G : Athenienses AL : Atheniensium ACLC : sed post castris ACL? || 371 Codri ACLCG : Cordi AL |j 373 obiecit unumque ACLCG : obiectae numque L || 379 rei α : rei Damsté || 380 e ACLC : de G : om. AL

352

VALERI MAXIMI

5.6.ext.2-6.ext.5

per te libertatem consecutae gratias debebunt?', respondit 'di faciant ut quantas ipse illis debeo uidear rettulisse.' quo adfectu inclutum destructae tyrannidis opus laude cumulauit. 3 Themistocles autem, quem uirtus sua uictorem, iniu- 385 ria patriae imperatorem Persarum fecerat, ut se ab ea oppugnanda abstineret, instituto sacrificio exceptum patera tauri sanguinem hausit, et ante ipsam aram quasi quaedam pietatis clara uictima concidit. quo quidem tam memorabili eius excessu ne Graeciae altero 390 Themistocle opus esset effectum est. 4 Sequitur eiusdem generis exemplum. cum inter Carthaginem et Cyrenas de modo agri pertinacissima contentio esset, ad ultimum placuit utrimque eodem tempore iuuenes mitti, et locum in quem hi conuenissent 395 finem ambobus haberi populis. uerum hoc pactum Carthaginienses duo fratres, nomine Philaeni, perfidia praecucurrerunt, citra constitutam horam maturato gressu in longius promotis terminis. quod cum intelle-

385-391: de morte Themistoclis

u. Meiggs-Andrewes,

349;

cf. 5.3.187-192 || 392-416: u. fontes αρ. Windberg, RE, 19.2098-101-,

cf. Goodchild,

PBSR 1952,

94-110

381 per te ACLCG : praeter A : perter L || 383 quo G : quod A : quo L | destructae LCG : districtae A : destrictae ACL : extinctae Ac | tyrannidis UG : tyrannis AL : tyrannidiis Ac || 384 laude α : laude Shackleton Bailey || 388 ipsam L 3 : ipsa α | aram dett. : arma α : arama (sic) L? || 392-393 Karthaginem AL : Karthaginienses G || 393 modo agri ACGC : magno agri α (G ut uid.) : agri modo Ρ : margine agri L?GZ || 394 eodem Ρ : eodemque α

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

353

400 xissent Cyrenensium iuuenes, diu de fallacia eorum questi, postremo acerbitate condicionis iniuriam discutere conati sunt: dixerunt n a m q u e sic eum finem ratum fore, si Philaeni uiuos ibi se obrui passi essent. sed Consilio euentus non respondit: illi enim nulla in405 terposita mora corpora sua his terra operienda tradiderunt. qui quoniam patriae quam uitae suae longiores términos esse maluerunt, bene iacent manibus et ossibus suis dilatato Punico imperio, ubi sunt superbae Carthaginis alta moenia? ubi maritima gloria incluti 410 portus? ubi cunctis litoribus terribilis classis? ubi tot exercitus? ubi tantus equitatus? ubi immenso Africae spatio non contenti spiritus? omnia ista duobus Scipionibus fortuna partita est: at Philaenorum egregii facti memoriam ne patriae quidem interitus exstinxit. nihil 415 est igitur excepta uirtute quod mortali animo ac m a n u immortale quaeri possit. Iuuenali ardore piena haec pietas. Aristoteles uero, 5 supremae uitae reliquias senilibus ac rugosis membris in summo litterarum otio uix custodiens, adeo ualen420 ter pro salute patriae incubuit ut eam ab hostilibus armis solo aequatam in lectulo Atheniensi iacens, equidem Macedonum manibus, quibus abiecta erat,

417-424: u. fontes αρ. Ziegler ad Plut. Alex. 7.3 412 contenti ACLCG : contentis AL || 413 at ACLCG :aAL\\ 414 ne ACL : nec A : spat. G || 415 quod ACLC : quam AG \ mortali AL : immortali G || 416 possit ACLC : posset α || 418 supremae α : supremas Perizonius || 420 incubuit α : excubuit dett. I ab α : om. dett. || 421 Atheniensi α : Athenis Foertsch (1864) : del. Kraffert || 421-422 equidem LG : de Ac : et quidem L 3

354

VALERI MAXIMI

5.6.ext.5-7.2

erigeret. ita non tam urbs strata atque euersa Alexandre quam restituía Aristotelis notum est opus. Patet ergo quam benignae quamque profusae pietà- 425 tis erga patriam omnium ordinum omnis aetatis homines exstiterint, sanctissimisque naturae legibus mirificorum etiam exemplorum + clara mundo + subscripsit + unitas +. 7

DE PARENTVM A M O R E ET INDVLGENTIA IN L I B E R O S

praef. Det nunc uela pii et placidi adfectus parentium erga liberos indulgentia, salubrique aura prouecta gratam suauitatis dotem secum adferat. 1 Fabius Rullianus, quinqué consulatibus summa cum gloria peractis omnibusque et uirtutis et uitae 5 meritis stipendiis, legatus ire Fabio Gurgiti filio ad

7.4-14: Liu. per. 11, Plut. Fab. 24.3, Dio fr. 36.30-1, Eutr. 2.9.3, Oros. 3.22.6-9, Suda s.u. Φάβιος, Zon. 8.1.10-14 423 erigeret Aid. : eriperet α | non tam Ac : om. a : sic, sed om. quam infra Eberhard : non Kempf (1854) : non post urbs L 3 I urbs ACG : urbe A : urbis L | strata atque α : Stagira Pighius || 428-429 + clara mundo . . . unitas + G (sed subscripscit) : clara mundo suscriptuumtas AL : clara mundo subscripsit ciuitas Lc : clara mundo suscripta testantur Ac : clara mundo subscripsit ubertas L3GZ : clara mundo subscripsit ueritas Pighius : cara mundo subscripsit ubertas Perizonius : celebranda . . . ubertas Damsté : clara muudo subscriptonm dat Watt (1986) 7.4 Rullianus Ρ : Rutiiianus α || 5 uirtutis Vorst : uirtutibus α II 6 meritis Gryphius : meritis α | Fabio Gurgiti α : cum Fabio Gurgite Ac : Fabio Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

355

bellum difficile et periculosum conficiendum grauatus non est, paene ipso per se dumtaxat animo sine corpore militaturus, utpote propter ultimam senectutem 10 lectuli otio quam labori proeliorum habilior. idem triumphantem equo insidens sequi, quem ipse paruolum triumphis suis gestauerat, in maxima uoluptate posuit, nec accessio gloriosae illius pompae, sed auctor spectatus est. 15 Non tam speciosa Caeseti equitis Romani sors pa- 2 tria, sed par indulgentia. qui ab Caesare omnium iam et externorum et domesticorum hostium uictore cum abdicare filium suum iuberetur, quod is tribunus plebis cum Marnilo collega inuidiam ei tamquam regnum 20 adfectanti fecerat, in hunc modum respondere sustinuit: 'celerius tu mihi, Caesar, omnes filios meos eripies quam ex iis ego unum nota mea pellam.' habebat autem duos praeterea optimae indolis filios, quibus Caesar se incrementa dignitatis benigne daturum 25 pollicebatur. hunc patrem tametsi summa diuini principis dementia tutum praestitit, quis tamen non huma-

15-28: Liu. per. 116, Nie. Dam. FGrH 90F130.69, Veil. 2.8.4, Pluí. Caes. 61.8, Ant. 12.7, Suet. lui. 79.1, App. b.c. 2.108.449, Dio 44.9.3 8 per se Ac : perese A : pese L : prae se G || 10-11 triumphantem PAC : triumphantis α || 13 accessio α : accessor Ac : accensus Ac || 15 non tam ACLCG : non tamen A || 17 et (domesticorum) ACLCG : om. AL || 18 abdicare ACLG : abdice A : abicere Ac \ is ACLCG : his AL || 19 ei tanquam Ac : etiam quam LG : tamquam Lc (et tamquam MSS. Liu. per.\ ei tamquam Sigonius) || 20 respondere AL : respondendo G : respondit PAC

356

VALERI MAXIMI

5.7.2-7.ext. 1

no ingenio maius ausum putet, quod cui totus terrarum orbis succubuerat non cessit? 3 Sed nescio an Octauius Balbus concitatioris et ardentioris erga filium beniuolentiae fuerit. proscriptus a triumuiris, cum domo postico clam esset egressus iamque fugae expeditum initium haberet, postquam filium intus trucidari falso clamore uiciniae accepit, ei se neci quam euaserat obtulit, occidendumque militibus tradidit, pluris nimirum illud momentum quo illi praeter spem incolumem uidere filium contigerat quam salutem suam aestimans. miseros adulescentis oculos, quibus amantissimum sui patrem ipsius opera sic exspirantem intueri necesse fuit! . 1 Ceterum ut ad iucundiora cognitu ueniamus, Seleuci regis filius Antiochus, nouercae Stratonices infinito amore correptus, memor quam improbis facibus arderei, impium pectoris uolnus pia dissimulatione contegebat. itaque diuersi adfectus iisdem uisceribus ac raedullis inclusi, summa cupiditas et maxima uerecundia, ad ultimam tabem corpus eius redegerunt. iacebat ipse in lectulo moribundo similis, lamentabantur necessarii, pater maerore prostratus de obitu unici filii de-

29-39: App. b.c. 4.21.85 || 40-67: u. fontes αρ. Rohde, 56 adn. 2 32 expeditum α : inpeditum Ρ || 33 falso ACLCP : falsus α || 3 4 - 3 5 tradidit AL : se tradidit G || 35 nimirum ACG : minimum AL II 37 miseros Ac : miserans α || 39 intueri ACLCG : inturi AL || 41 Stratonices Ac : Stratonicae AG : Stratonicaes L : Strationices Ρ || 42 facibus AL : facinoribus G || 4 3 - 4 4 contegebat ACLG : tegebat Ac || 46 redegerunt a : redegerant Gertz (Κ) || 4 7 - 4 8 necessari! ACLCG : necessaria AL

30

35

40

45

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

357

que sua miserrima orbitate cogitabat, totius domus 50 funebris magis quam regius erat uoltus. sed hanc tristitiae nubem Leptinis mathematici uel, ut quidam tradunt, Erasistrati medici prouidentia discussiti iuxta enim Antiochum sedens, ut eum ad introitum Stratonices rubore perfundi et spiritu increbrescere, eaque 55 egrediente pallescere et + exercitatiorem + anhelitum subinde reciperare animaduertit, curiosiore obseruatione ad ipsam ueritatem penetrauit: intrante enim Stratonice et rursus abeunte bracchium adulescentis dissimulanter adprehendendo modo uegetiore modo 60 languidiore pulsu uenarum comperit cuius morbi aeger esset, protinusque id Seleuco exposuit. qui carissima sibi coniuge filio cedere non dubitauit, quod in amorem incidisset fortunae acceptum referens, quod dissimulare eum ad mortem usque paratus esset ipsius 65 pudori imputans. subiciatur animis senex rex amans: iam patebit quam multa quamque difficilia paterni adfectus indulgentia superarit.

49 cogitabat α : quritabat Wensky (1884) || 54 rubore ACLCG : robore AL | perfundi α : offundi Ρ || 55 egrediente ALGC : regrediente G | pallescere Ρ : pallere ACLG : pallare A I + exercitatiorem + AG : excitatiorem L : sedatiorem Halm : tardiorem Novák (Κ) : expeditiorem Heraeus (1893) : ex citatiore m (uel m) Vahlen : excitatiorem . . . subinde cremittere tranquillitatemque> Novák (1896) : exiliorem Lundgren : extentiorem Damsté || 5 6 - 5 7 curiosiore obseruatione ACG : curiosiorem obseruationem L : curiosiori obseruatione U || 6 1 - 6 2 carissima . . . coniuge dett. : coniuge . . . carissima Ρ : carissimam . . . coniugem a || 65 rex ALGC : res G || 67 superarit Vorst : superauit α : superauit Kapp, fort, recte

358

VALERI MAXIMI

5.7.ext.2-8.3

2

Ac Seleucus quidem uxore, Ariobarzanes autem filio suo Cappadociae regno cessit in conspectu Cn. Pompei, cuius cum tribunal conscendisset, inuitatus- 70 que ab eo in curuli sella sedisset, postquam filium in cornu scribae humiliorem fortuna sua locum obtinentem conspexisset, non sustinuit infra se conlocatum intueri, sed protinus sella descendit et diadema in caput eius transtulit, hortarique coepit ut eo transiret unde 75 ipse surrexerat. exciderunt lacrimae iuueni, cohorruit corpus, delapsum diadema est, nec quo iussus erat progredì potuit, quodque paene ueritatis fidem excedit, laetus erat qui regnum deponebat, tristis cui dabatur. nec ullum finem tam egregium certamen habuis- 80 set, nisi patriae uoluntati auctoritas Pompei adfuisset: filium enim et regem appellauit, et diadema sumere iussit, et in curuli sella considere coegit. 8.praef. Comicae lenitatis hi patres, tragicae asperitatis illi. D E S E V E R I T A T E PATRVM IN L I B E R O S

1 L. Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem hic libertatem Romanam condidit, filios suos dominationem Tarquini a se expulsam reducentes, summum Imperium obtinens, comprehensos proque tribunali uirgis

68-83: App. Müh. 105.496 8.1-7: u. fontes αρ. MRR, 1.1 68 ac Seleucus AL : haec de Seleuci G || 69 regno AL : regnum G || 77 delapsum Perizonius : dilapsum α || 83 considere AL : sedere G 8. tit. de . . . liberos α : de parentum seueritate Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

359

5 caesos et ad palum religatos securi percutí iussit. exuit patrem ut consulem ageret, orbusque uiuere quam publicae uindictae deesse maluit. Huius aemulatus exemplum, Cassius filium suum Sp. 2 Cassium, qui tribunus plebis agrariam legem primus 10 tulerat, multisque aliis rebus populariter ánimos hominum amore sui deuinctos tenebat, postquam illam potestatem deposuit, adhibito propinquorum et amicorum Consilio adfectati regni crimine domi damnauit, uerberibusque adfectum necari iussit, ac peculium eius 15 Cereri consecrauit. T. autem Manlius Torquatus, propter egregia multa 3 rarae dignitatis, iuris quoque ciuilis et sacrorum pontificalium peritissimus, in consimili facto ne Consilio quidem necessariorum indigere se credidit: nam cum ad 20 senatum Macedonia de filio eius D. Silano, qui eam prouinciam obtinuerat, querellas per legatos detulisset, a patribus conscriptis petiit ne quid ante de ea re statuerent quam ipse Macedonum filiique sui causam inspexisset. summo deinde cum amplissimi ordinis tum 25 etiam eorum qui questum uenerant consensu cognitione suscepta, domi consedit solusque utrique parti per

8-15: u. fontes αρ. MRR, 1.20, 22 || 16-45: Cie. fin. 1.24, Liu. epit. Oxyrh. 54, per. 54 5 religatos α : deligatos H.J. Müller || 8 - 9 Cassius . . . Cassium Kempf : sic, sed Ensius Ρ : Cassius filium α : Ensius Sp. Cassium filium Ac : Cassius Sp. Cassium filium Gertz (Κ) || 9 qui α : quod is PAC || 10 populariter α : populariter Wensky (1884), fort, recte : popularibus Damsté || 16 Manlius PAC : Manilius α || 22 petiit G : petit AL

360

VALERI MAXIMI

5.8.3-8.5

totum biduum uacauit, ac tertio pienissime die diligentissimeque auditis testibus ita pronuntiauit: 'cum Silanum filium meum pecunias a sociis accepisse probatum mihi sit, et re publica eum et domo mea indignum iudico, protinusque e conspectu meo abire iubeo.' tam tristi patris sententia perculsus Silanus lucem ulterius intueri non sustinuit, suspendioque se próxima nocte consumpsit. peregerat iam Torquatus seueri et religiosi iudicis partes, satis factum erat rei publicae, habebat ultionem Macedonia, potuit tam uerecundo filii obitu patris inflecti rigor: at ille neque exsequiis adulescentis interfuit, et cum maxime funus eius duceretur, consulere se uolentibus uacuas aures accommodauit: uidebat enim se in eo atrio consedisse in quo imperiosi illius Torquati seueritate conspicua imago posita erat, prudentissimoque uiro succurrebat effigies maiorum cum titulis suis idcirco in prima parte aedium poni solere ut eorum uirtutes posteri non solum legerent sed etiam imitarentur. 4 M. uero Scaurus, lumen ac decus patriae, cum apud Athesim flumen ímpetu Cimbrorum Romani équités

30

35

40

45

46-58: Front, strat. 4.1.13, uir. ili. 72.10 27 tertio ... die α : tertio die pienissime L? : tertio pienissime Eberhard || 28 auditis ACLCG : audistis AL || 30 re ACLC : rei AL (.r G) || 31 tam G : tarnen AL : tanem Damsté || 36 uere(o)cundo α : uerecundi Ac | filii ACL°G : filio A || 41 Torquati seueritate AL : Torquato(-i Gc) seueritatem G || 42 maiorum Kempf : maiorum suorum α || 43 suis α : suis Wensky || 47 ímpetu ACLCG : impetum AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

361

pulsi deserto consule Catulo urbem pauidi repeterent, consternationis eorum participi filio suo misit qui dice50 ret libentius se in acie eius interfecti ossibus occursurum quam ipsum tam deformis fugae reum uisurum: itaque, si quid modo reliquum in pectore uerecundiae superesset, conspectum degenerati patris uitaturum: recordatione enim iuuentae suae qualis M. Scauro aut 55 habendus aut spernendus filius esset admonebatur. quo nuntio accepto iuuenis coactus est fortius aduersus semet ipsum gladio uti quam aduersus hostes usus fuerat. Nec minus animose A. Fuluius uir senatorii ordinis 5 60 euntem in aciem filium retraxit quam Scaurus e proelio fugientem increpuit: namque iuuenem et ingenio et litteris et forma inter aequales nitentem, prauo Consilio amicitiam Catilinae secutum inque castra eius temerario ímpetu ruentem, medio itinere abstractum 65 supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae ilium aduersus patriam sed patriae aduersus Catilinam genuisse. licuit, donee belli ciuilis rabies praeteriret,

59-69: Sail. Cat. 39.5, Dio 37.36.4 48 consule Catulo PAC : Catulo α : Catulo consule Gertz (Κ) II 49 consternationis ACLC : consternationes α || 5 0 - 5 1 occursurum α : occursurum fuisse Ρ, fort, rede || 53 degenerati α : degener ati . . . uitaret Pighius : degenerati Halm II 59 nec ACLCG : ne AL || 60 e ACG : et AL: ex dett. || 64 ruentem Lc : rúente AL : irruentem G || 65 Catilinae ACLCG : Catillinae AL; sic etiam infra

362

VALERI MAXIMI

5.8.5-9.4

inclusum arcere: uerum illud cauti patris narraretur opus, hoc seueri refertur. 9.praef. Sed ut hanc incitatam et asperam seueritatem mitio- 70 res relati patrum mores clementiae suae mixtura temperent, exactae poenae concessa uenia iungatur. D E P A R E N T V M A D V E R S V S SVSPECTOS L I B E R O S M O D E R ATI O N E

1 L. Gellius, omnibus honoribus ad censuram defunctus, cum grauissima crimina de filio, in nouercam commissum stuprum et parricidium cogitatum, propemodum explorata haberet, non tamen ad uindictam continuo procucurrit, sed paene uniuerso senatu adhibito in 5 consilium, expositis suspicionibus, defendendi se adulescenti potestatem fecit, inspectaque diligentissime causa absoluit eum cum consilii tum etiam sua sententia. quod si ímpetu irae abstractus saeuire festinasset, admisisset magis scelus quam uindicasset. 10 2 Q. autem Hortensi, qui suis temporibus ornamentum Romanae eloquentiae fuit, admirabilis in filio patientia exstitit: cum enim eo usque impietatem eius suspectam et nequitiam inuisam haberet ut Messallam

9.1-10: cf. Cat. 88-90 || 11-24: Cie. Att. 5.12.2, 6.3.9, 10.4.6, Brut. 328, Cael. αρ. Cie. jam. 8.2.1 68 narraretur Ac : narretur α 9.70 ut G : et ut ALGC || 7 0 - 7 1 mitiores ACLCG : mitioris AL 2 in nouercam AL : in nouerca Ρ : immo uero iam G || 7 inspectaque ACLC : spectaque AL : spectataque G || 8 consilii AL : Consilio G || 9 Ímpetu ACLCG : impetum AL || 14 ut ACG : et AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

363

15 sororis suae filium h e r e d e m habiturus, ambitus reum defendens iudicibus diceret, si ilium damnassent, nihil sibi praeter osculum nepotum, in quibus adquiesceret, superfuturum, hac scilicet sententia, quam etiam editae orationi inseruit, filium potius in tormentis animi 20 quam in uoluptatibus reponens, tamen, ne naturae ordinem confunderet, non nepotes sed filium h e r e d e m reliquit, m o d e r a t e usus adfectibus suis, quia et uiuus moribus eius uerum testimonium et mortuus sanguini honorem debitum reddidit. 25 Idem fecit clari generis magnaeque dignitatis uir Q. 3 Fuluius, sed in filio aliquantum taetriore: nam cum auxilium senatus implorasset, ut suspectus in parricidio et ob id latens per triumuirum conquireretur, ac iussu patrum conscriptorum comprehensus esset, non solum 30 eum non notauit, sed etiam decedens + omnium + esse uoluit, quem genuerat h e r e d e m instituens, non quem fuerat expertus. M a g n o r u m uirorum clementibus actis ignoti patris 4 nouae atque inusitatae rationis consilium adiciam. qui 35 cum a filio insidias necti sibi comperisset, nec induce-

15 heredem habiturus α : del. Damsté || 17 osculum α : oscula Fletcher (CQ 1931, 51) | quibus α : quo Gertz (Κ) || 18 superfuturum ACLCG : superfutura AL || 18-19 editae ACLCG : meditae AL || 19 in tormentis ACG : intermenti A : intormenti L || 22 reliquit ACL'G : reliquid AL || 25 Q. Ρ : om. a II 26 aliquantum α : aliquanto dett. || 26-27 auxilium LCG : auxilio AL || 30 + omnium + α : dominum omnium dett. : dominum omnium Wensky (1884) || 33 patris ACLCG : patres AL || 35 necti ACL : nec A : necis G

364

VALERI MAXIMI

5.9.4-10.2

re in animum posset ut uerum sanguinem ad hoc sceleris progressum crederei, seductam uxorem suppliciter rogauit ne se ulterius celaret siue illum adulescentem subiecisset siue ex alio concepisset. adseueratione deinde eius et iure iurando nil tale suspicari persua- 40 sus, in locum desertum filio perducto gladium, quem occultum secum attulerat, tradidit ac iugulum feriendum praebuit, nec ueneno nec latrone ei ad peragendum parricidium opus esse adfirmans. quo facto non paulatim sed magno Ímpetu recta cogitatio pectus 45 iuuenis occupauit, continuoque abiecto gladio 'tu uero' inquit, 'pater, uiue, et si tarn obsequens es ut hoc precari filio permitías, me quoque exsupera, sed tantum quaeso ne meus erga te amor eo sit tibi uilior quod a paenitentia oritur.' solitudinem sanguine meliorem, pa- 50 catioresque penatibus siluas, et alimentis blandius ferrum, ac mortis oblatae quam datae uitae felicius beneficium! lO.praef.

Commemoratis patribus qui iniurias filiorum patienter exceperunt, referamus eos qui mortes aequo ani- 55 mo tolerarunt.

36 ad hoc G : ad hunc AL : hue Heraeus (1893), fort, recte : ad hunc sceleris Walter (PhW 1921, 790) || 40 nil . . . suspicari dett. : se nil . . . suspicari α : se nil tale debere suspicari dett. : se nil . . . suspicari Halm : se nil tale suscepisse Foertsch (1870) || 46 abiecto ACLCG : adiecto AL || 47 es ut L 3 : et α II 48 sed α : id Perizonius || 49 eo ACLCG : eorum L : ea re Lc : eo Halm

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

365

DE P A R E N T I B V S QVI OBITVM L I B E R O R V M FORTI A N I M O T V L E R V N T

Horatius Puluillus, cum in Capitolio Ioui Optimo Maxi- 1 mo aedem pontifex dedicaret, interque nuncupationem sollemnium uerborum postern tenens mortuum esse filium suum audisset, neque manum a poste remouit, 5 ne tanti templi dedicationem interrumperet, neque uoltum a publica religione ad priuatum dolorem deflexit, ne patris magis quam pontificis partes egisse uideretur. clarum exemplum, nec minus tamen inlustre quod sequitur. 10 Aemilius Paullus, nunc felicissimi nunc miserrimi 2 patris clarissima repraesentatio, ex quattuor filiis formae insignis egregiae indolis duos iure adoptionis in Corneliam Fabiamque gentem translatos sibi ipse denegauit: duos ei fortuna abstulit. quorum alter trium15 phum patris funere suo quartum ante diem praecessit, alter in triumphali curru conspectus post diem tertium

10.1-9: u. fontes αρ. MRR, 1.3-4 || 1 0 - 2 8 : Cie. Tuse. 3.70, Diod. 31.11, Liu. 45.40.7-42.1, Veil. 1.10.3-5, Sen. dial. 6.13.3-4, Plut. Pauli. 35-36.9, App. Mac. 19, uir. ill. 56.4 10. tit. de parentibus α : om. Ρ | tulerunt α : tulerint PAC || 1 Horatius AL : Honoratius G | in ACG : om. AL || 2 interque PAC : inque a | nuncupationem A L Ρ : nuncupatione G || 3 sollemnium α : sollemnem Ρ | esse α : om. Ρ || 4 audisset α : post add. tolle inquit cadauer Ρ (sic Ac in imo margine, sed ubi scribi deberet non indicauit (post uideretur dett.) : cadauer tolli iussit post uideretur Bergk : cadauer ferri iussit post deflexit Gertz (Κ) || 8 clarum α : pro clarum Ac || 10 nunc . . . nunc ACL : nec . . . nunc A : nec . . . nec G II 12 duos ACLCGC : (duos . . . denegauit in imo margine Gc) : duo AL

366

VALERI MAXIMI

5.10.2-10.ext.2

exspirauit. itaque qui ad donandos usque liberos abundauerat, in orbitate subito destitutus est. quem casum quo robore animi sustinuerit oratione, quam de rebus a se gestis apud populum habuit, hanc adiciendo clausulam nulli ambiguum reliquit: 'cum in máximo prouentu felicitatis nostrae, Quirites, timerem ne quid mali fortuna moliretur, Iouem Optimum Maximum Iunonemque Reginam et Mineruam precatus sum ut si quid aduersi populo Romano immineret, totum in meam domum conuerteretur. quapropter bene habet: adnuendo enim uotis meis id egerunt ut uos potius meo casu doleatis quam ego uestro ingemescerem.' 3 Vno etiam nunc domestico exemplo adiecto, in alienis luctibus orationi meae uagari permittam. Q. Marcius Rex, superioris Catonis in consulatu collega, filium summae pietatis magnae spei et - quae non parua calamitatis accessio fuit - unicum amisit, cumque se obitu eius subrutum et euersum uideret, ita dolorem altitudine consilii coercuit ut a rogo iuuenis protinus curiam peteret senatumque, quem eo die lege habere oportebat, conuocaret. quod nisi fortiter maerorem ferre scisset, unius diei lucem inter calamitosum patrem et strenuum consulem neutra in parte cessato officio partiri non potuisset.

1 7 - 1 8 abundauerat Lc : ambulauerat α || 26 bene habet α : bene habet se res uel bene se res habet Ac, ut uid. || 29 nunc α : num Ac : del. Coler || 3 0 - 3 1 Marcius A : Martius LG || 31 superioris α Ρ : superior Pighius || 32 magnae LG : et magnae A, fort, recte || 3 4 - 3 5 altitudine ACLCG : altitudinem AL II 36 quem . . . habere α : qui . . . haberi Ρ : quem . . . haberi dett. || 37 conuocaret Kempf (1854) : euocaret α : (et senatum . . . ) conuocauit Ρ || 39 cessato α : cesssante Pighius

20

25

30

35

40

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

367

Princeps Atheniensium Pericles, intra quadriduum ext. 1 duobus mirificis adulescentibus filiis spoliatus, his ipsis diebus et uoltu pristinum habitum retínente et oratione nulla ex parte infractiore contionatus est. ille uero 45 caput quoque solito more coronatum gerere sustinuit, ut nihil ex uetere ritu propter domesticum uolnus detraheret. non sine causa igitur tanti roboris animus ad Olympii Iouis cognomen ascendit. Xenophon autem, quod ad Socraticam disciplinam 2 50 attinet, proximus a Platone felicis ac beatae facundiae gradus, cum sollemne sacrificium perageret, e duobus filiis maiorem natu nomine Gryllum apud Mantineam in proelio cecidisse cognouit: nec ideo institutum deorum cultum omittendum putauit, sed tantummodo co55 ronam deponere contentus fuit, quam ipsam, percontatus quonam modo occidisset, ut audiit fortissime pugnantem interisse, capiti reposuit, numina quibus sacrificabat testatus maiorem se ex uirtute filii uoluptatem quam ex morte amaritudinem sentire, alius re-

41-47: Plut. Per. 36.6-9, mor. 118E-F, A el. u.h. Symm. epp. 3.6.3 || 48: Ar. Ach. 532, Cratinus frr. 71, 240-1, Diod. 10.40.5, Plin. nat. 34.74, Plut. Per. 8.3, 118E II 49-64: Plut. mor. 118F-119A, D L. 2.54, Ael. 3.3, Stob. 7.49

9.6, 111, mor. u.h.

43 uultu ACLCG : uultum AL || 44 contionatus ACLCG : fort, continuonatus A, contentionatus L | ille α : imo Foertsch (1864) || 51 e ACLCG : et A ; ex Halm : cum Ρ || 52 maiorem LCG : maiore AL | Gryllum dett. : Grylum α Ρ; fort, errauit ipse Val. || 53 ideo ACLC Ρ : in eo α || 59 morte ACLCG : more AL

368

VALERI MAXIMI

5.10.ext.2-10.ext.3

mouisset hostiam, abiecisset altaría, lacrimis respersa 60 tura disiecisset: Xenophontis corpus + religioni + immobile stetit et animus in Consilio prudentiae stabilis mansit, ac dolori succumbere ipsa clade quae nuntiata erat tristius duxit. 3 Ne Anaxagoras quidem supprimendus est: audita 65 namque morte filii 'nihil mihi' inquit 'inexspectatum aut nouum nuntias: ego enim illum ex me natum sciebam esse mortalem.' has uoces utilissimis praeceptis imbuta uirtus mittit. quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos esse procreandos 70 ut meminerit iis a rerum natura et accipiendi spiritus et reddendi eodem momento temporis legem dici, atque ut mori neminem solere qui non uixerit, ita ne uiuere aliquem quidem posse qui non sit moriturus.

65-74: Cie. Tuse. 3.30, 58, Plut. mor. 118D-E, D.L. 2.134, Ael. u.h. 3.2, Stob. 4.44.62, Symm. epp. 3.6.3 60 abiecisset altaría /lL c (altaria . . . disiecisset in imo margine LC)G : absceisset altari Eberhard || 61 + reli(e)gioni + ACL : regioni A : reli(e)gione LCG : regioni Madvig : religion e s instinctu (uel impulsu)> Kempf : religioni Damsté || 67 illum α : om. Ρ || 69 inbuta Gertz (Κ) : in(m)buta α | quas Lc : qua AL quae G : quam Ac || 74 aliquem quidem α : quidem aliquem Ac : quidem Halm Subscriptiones : Valeri Maximi lib. .ν. expï. incipit vi. feliciter A : sic, sed liber .v. explicit . . . liber .vi. L, Valerli . . . liber .v. explicit G

VALERI

MAXIMI

FACTORVM ET DICTORVM MEMORABILIVM LIBER SEXTVS DE PVDICITIA

1

V n d e te uirorum pariter ac feminarum praecipuum praef. firmamentum, Pudicitia, inuocem? tu enim prisca religione consecratos Vestae focos incolis, tu Capitolinae Iunonis puluinaribus incubas, tu Palati columen augu5 stos penates sanctissimumque Iuliae genialem torum adsidua statione celebras, tuo praesidio puerilis aetatis insignia munita sunt, tui numinis respectu sincerus iuuentae flos permanet, te custode matronalis stola censetur: ades igitur et cognosce quae fieri ipsa 10 uoluisti. Dux R o m a n a e pudicitiae Lucretia, cuius uirilis ani- 1 mus maligno errore fortunae muliebre corpus sortitus

1.11-18: u. fontes αρ. Münzer, RE

13.1692-4

1. tit. de pudicitia AG Ρ : de pudicitia libere dicta aut facta L II 2 firmamentum a : ornamentum Lipsius || 4 columen ACLCG : columem AL || 5 Iuliae α : Iuliae gentis dett. || 8 iuuentae LG : iuuentute A : iuuentuti Ac || 9 cognosce Werisky : cognosce α

370

VALERI MAXIMI

6.1.1-1.7

est, a Sex. Tarquinio regis Superbi filio per uim stuprimi pati coacta, cum grauissimis uerbis iniuriam suam in concilio necessariorum deplorasset, ferro se, quod ueste tectum attulerat, interemit, causamque tam animoso interitu imperium consulare pro regio permutandi populo Romano praebuit. 2 Atque haec inlatam iniuriam non tulit: Verginius plebeii generis, sed patricii uir spiritus, ne probro contaminaretur domus sua, proprio sanguini non pepercit: nam cum Αρ. Claudius decemuir filiae eius uirginis stuprum, potestatis uiribus fretus, pertinacius expeteret, deductam in forum puellam occidit, pudicaeque interemptor quam corruptae pater esse maluit. 3 Nec alio robore animi praeditus fuit Pontius Aufidianus eques Romanus, qui, postquam comperit filiae suae uirginitatem a paedagogo proditam Fannio Saturnino, non contentus sceleratum seruum adfecisse supplicio, etiam ipsam puellam necauit. ita ne turpes eius nuptias celebraret, acerbas exsequias duxit. 4 Quid P. Maenius? quam seuerum pudicitiae custodem egit! in libertum namque gratum admodum sibi animaduertit, quia eum nubilis iam aetatis filiae suae osculum dedisse cognouerat, cum praesertim non libi-

19-25: u. fontes αρ. Gundel, RE 8A.1530 13 Sex(tus) PAC Land. : om. a | Tarquinio AL : Tarquinii G II 22 uirginis Ac : uirgini α : Verginie Kellerbauer : del. Halm II 24 deductam α Ρ : seductam Lipsius | forum α : foro Ρ II 28 Fannio α Ρ : Annio Shackleton Bailey || 34 nubilis ACLCG : nobilis AL || 35 cum praesertim G : praesertim cum Ac : cum praesenti L

15

20

25

30

35

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

371

dine sed errore lapsus uideri posset, ceterum amaritudine poenae teneris adhuc puellae sensibus castitatis disciplinam ingenerari magni aestimauit, eique tam tristi exemplo praecepit ut non solum uirginitatem inli40 batam sed etiam oscula ad uirum sincera perferret. Q. uero Fabius Maximus Seruilianus, honoribus, 5 quos splendidissime gesserai, censurae grauitate consummatis, exegit poenas a filio dubiae castitatis, et punito pependit uoluntario secessu conspectum patriae 45 uitando. Dicerem censorium uirum nimis atrocem exstitisse, 6 nisi P. Atilium Philiscum, in pueritia corpore quaestum a domino facere coactum, tam seuerum postea patrem cernerem: filiam enim suam, + quod ita + stu50 pri se crimine coinquinauerat, interemit. quam sanctam igitur in ciuitate nostra pudicitiam fuisse existimare debemus, in qua etiam institores libidinis tam seueros eius uindices euasisse animaduertimus? Sequitur excellentis nominis ac memorabilis facti 7 55 exemplum. M. Claudius Marcellus aedilis curulis C.

41-45: [Quint.] deci. mai. 3.17, Oros. 5.16.8 || 54-66: Plut. Marc. 2 . 5 - 8 41 Seruilianus α : Seruiliani f. Münzer (RE, 6.1797) || 4 3 45 poenas . . . uitando Ac(om. a, patris A)LG : poenas a filio (.f. Ac) exegit (exeg Ac) dubiae castitatis (.d.c. Ac) et ipse patria cessit PAC || 49 + quod ita + /lL c (quo dita L)G : quod ea Ac : quod Ρ : quod ita Torr. : quod ite Kempf (1854) : quod ipa Halm : quia Gertz : quoniam Novák (1884) Il 52 institores Ac : institutores α || 55 Marcellus ACG : Macellus AL

372

VALERI MAXIMI

6.1.7-1.10

Scantinio Capitolino tribuno plebis diem ad populum dixit, quod filium suum de stupro appellasset, eoque adseuerante se cogi non posse ut adesset, quia sacrosanctam potestatem haberet, et ob id tribunicium auxilium implorante, totum collegium tribunorum negauit se intercedere quo minus pudicitiae quaestio perageretur. citatus itaque Scantinius reus uno teste qui temptatus erat damnatus est. constat iuuenem productum in rostra defixo in terram uoltu perseueranter tacuisse, uerecundoque silentio plurimum in ultionem suam ualuisse. 8 Metellus quoque Celer stuprosae mentis acer poenitor exstitit, Cn. Sergio Silo promissorum matri familiae nummorum gratia diem ad populum dicendo eumque hoc uno crimine damnando: non enim factum tune, sed animus in quaestionem deductus est, plusque uoluisse peccare nocuit quam non peccasse profuit. 9 Contionis haec, ilia curiae grauitas. T. Veturius filius eius Veturi qui in consulatu suo Samnitibus ob turpiter ictum foedus deditus fuerat, cum propter domesticam ruinam et graue aes alienum P. Plotio nexum se dare adulescentulus admodum coactus esset, seruilibus

73-82: Lìu. 8.28, D.H. 16.5; cf. Cie. rep. 2.59 56 Scantinio AL : Sanctinio G | tribuno α : aedili Pighius || 60 in(m)plorante ACLCG : plorantem A : plorante L || 61 quo A°LCG : quod AL || 62 Scantinius ALC : Sanctinius LG || 64 defixo . . . uultu ACLCG : defixit... uultum AL | terram α : terra dett. || 6 7 - 6 8 poenitor AL Ρ : punitor LCG || 76 Ρ. A Ρ : C. LG, fort, recte \ Plotio AL : Plocio G

60

65

70

75

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

80

85

90

95

373

ab eo uerberibus, quia stuprum pati noluerat, adfectus, querellam ad cónsules detulit. a quibus hac de re certior factus senatus Plotium in carcerem duci iussit: in qualicumque enim statu positam Romano sanguini pudicitiam tutam esse uoluit. Et quid mirum si hoc uniuersi patres conscripti cen- 10 suerunt? C. Pescennius triumuir capitalis C. Cornelium, fortissimae militiae stipendia emeritum uirtutisque nomine quater honore primi pili ab imperatoribus donatum, quod cum ingenuo adulescentulo stupri commercium habuisset, publicis uinculis onerauit. a quo appellati tribuni, cum de stupro nihil negaret, sed sponsionem se facere paratum diceret, quod adulescens ille palam atque aperte corpore quaestum factitasset, intercessionem suam interponere noluerunt. itaque Cornelius in carcere mori coactus est: non putarunt enim tribuni plebis rem publicam nostram cum fortibus uiris pacisci oportere ut externis periculis domesticas delicias emerent.

8 3 - 9 6 : cf. Liu. epit. Oxyrh. 50 81 positam α : posito Damsté || 82 tutam ACLCG : tuum tarn L : tuam A || 83 et quid α : ecquid Halm : ed quid Heraeus (1900) || 84 Pescennius Pighius : Fescenninus A : Fescennius ACL Ρ : Sescenninius G | triumuir PAC Gc : sic, sed iiiuir AL : uir G : triumuir Heraeus (1893) | capitalis PAC : om. a : capitaliu Heraeus (1893) || 85 stipendia emeritum ACG : stipendiae meritum AL Ρ : stipendiis meritum Lc II 88 onerauit ACLCG Ρ : honorauit A : honerauit L || 90 quod AcG(fort. Gc, quo G) : quo AL : quo Lc : ni Halm

374 11

VALERI MAXIMI

6.1.11-1.13

Libidinosi centurionis supplicium M. Laetori Mergi tribuni militaris + aeque similis + foedus exitus sequitur. cui Cominius tribunus plebis diem ad populum dixit, quod cornicularium suum stupri causa appellas- 100 set. nec sustinuit eius rei scientiam Laetorius, sed se ipse ante iudicii tempus fuga prius deinde etiam . naturae modum expleuerat, fato tarnen functus uniuersae plebis sententia crimine impudicitiae damnatus est. signa ilium militaría, sacratae aquilae, et 105 certissima Romani imperii custos, seuera castrorum disciplina, ad inferos usque persecuta est, quoniam cuius uirtutis magister esse debuerat, sanctitatis corruptor temptabat exsistere.

97-109: D.H. 16.4, Suda s.u. Γάιος Λαιτώριος 98 + aeque similis + α : aeque Lipsius : ut a, sed Mergi, . . . aeque, distinxit Foertsch (1864) : aeque similis Gertz : aeque libidis foedae Wensky : similis, del. aeque et foedus Kempf : aeque foedi similis Heraeus (1893) : anque (uel anque) similis Lundgren || 101 scientiam Torr. : scientiam α : sententiam Gc || 102 fuga prius α : primum fuga Ρ || 102-103 deinde etiam < . . . > sic lac. ind. Kempf (1854) : deinde morte se puniuit Ρ : sic, sed deinde etiam . . . Ac, del. naturae . . . expleuerat, ut uid. : deinde etiam morte puniuit Halm, praeeunte Kempf (1854) : sic, sed poenae uel supplicii pro naturae Shackleton Bailey (1996) : morte multauit Novák (1903) || 103 fato AL : facto G || 104 sententia ACLCG : sententiam AL || 107 persecuta ACLC : sersecuta LG(ut uid.) || 108 uirtutis LG : om. A \ sanctitatis α : del. Novák (1896) || 109 temptabat ACL°G : temptabat et AL : temptarat uel temptauat Halm

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

375

110

Hoc mouit C. Marium imperatorem, tum cum C. 12 Lusium sororis suae filium, tribunum militum, a C. Plotio manipulan milite iure caesum pronuntiauit, quia eum de stupro compellare ausus fuerat. Sed ut eos quoque qui in uindicanda pudicitia dolo- 13 115 re suo pro publica lege usi sunt strictim percurram, Sempronius Musca C. Gellium deprehensum in adulterio flagellis cecidit, C. Memmius L. Octauium similiter deprehensum + pernis + contudit, Carbo Attienus a Vibieno item Pontius a P. Cerennio deprehensi ca120 strati sunt. Cn. etiam Furium Brocchum qui deprehenderat familiae stuprandum obiecit. quibus irae suae induisisse fraudi non fuit.

1 1 0 - 1 1 3 : Cie. Mil. 9, schol. Bob. ad loc., Quint, inst. 3.11.14, [Quint.] deci. 3, Plut. Mar. 14.4-9, mor. 2 0 2 B - C 1 1 0 - 1 1 1 C. Lusium Lc Ρ : Clusium α : C. Clusium Ac || 111 tribunum ACL3 : tribuno AU : tribo L : .tr. G || 1 1 1 - 1 1 2 a C. Plotio Ρ : ac Plutio AL : a C. Plutio G, fort, recte || 112 manipulan Kempf : manipularlo α : manipulare Ρ | milite dett. : milit(c)iae α : om. Ρ | iure ACG : iurae AL || 116 Musca LG : Musia, ut uid., A : Musa PAC | Gellium ΡA' : Gallium AL : Gellium . . . C. om. G || 1 1 6 - 1 1 7 adulterio ACLC : adiutorio A : adultorio L || 117 Memmius G Ρ Memnius AL || 118 + pernis + α : protinus uel pernix uel neruis dett. : pugnis Foertsch (1864), fort, recte : frenis uel pertiis Heraeus (1900) : fort. Octaui . . . deprehensi pernas || 119 Vibieno Pighius : Bibieno α : Vivieno PAC \ a P. AL Ρ : .xp. G | Cerennio Ρ : Cernió α : Cerenio Ac | deprehensi α : deprensi Ρ || 120 qui α : quem PAC || 1 2 0 - 1 2 1 deprehenderat α : deprenderat Ρ || 121 stuprandum ACLCG : stupra dum (unum uerbum L) AL

376

VALERI MAXIMI

6.1.ext.l-2.praef.

.1

Atque ut domesticis externa subnectam, Graeca femina nomine Hippo, cum hostium classe esset excepta, in mare se, ut morte pudicitiam tueretur, abiecit. cuius corpus Erythraeo litori adpulsum próxima undis humus sepulturae mandatum ad hoc tempus tumulo contegit: sanctitatis uero gloriam aeternae traditam memoriae Graecia laudibus suis celebrando cotidie florentiorem efficit. 2 Vehementius hoc, illud consideratius exemplum pudicitiae. exercitu et copiis Gallograecorum a Cn. Manlio consule in Olympo monte ex parte deletis ex parte captis, Ortiagontis reguli uxor mirae pulchritudinis a centurione, cui custodienda tradita erat, stuprum pati coacta, postquam uentum est in eum locum in quem centuno misso nuntio necessarios mulieris pretium quo eam redimerent adferre lusserai, aurum expendente centurione et in eius pondus animo oculisque intento, Gallograecis lingua gentis suae imperauit ut eum occiderent. interfecti deinde caput abscisum raanibus retinens ad coniugem uenit, abiectoque ante pe-

131-146: Poi. 21.38 (= Plut. mor. 258E-F), Liu. 38.24.211, Flor. 1.27.6, uir. ill. 55.2 126 Erithreo G : Erytheo AL : Erytreo Ac || 129 suis α : suis Foertsch (1864) || 130 efficit ACG : effecit AL || 132-133 Manlio Ρ : Manilio AUG : om. L || 134 Ortiagontis scripsi : Orgiagontis α : Orgiacontis PAC || 136 in quem α : in quem iussu consulis Ac (postquam iussu consulis a centurione necessariis suis redimentibus reddebatur P) || 140-141 Gallograecis . . . occiderent α : uni ex Gallograecis . . . occideret Ρ || 142 abiectoque ACLCG : adiectoque AL

125

130

135

140

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

377

des eius iniuriae et ultionis suae ordinem exposuit. huius feminae quid aliud quisquam quam corpus in 145 potestatem hostium uenisse dicat? nam ñeque animus uinci nec pudicitia capi potuit. Teutonorum uero coniuges Marium uictorem ora- 3 runt ut ab eo uirginibus Vestalibus dono mitterentur, adfirmantes aeque se atque illas uirilis concubitus ex150 pertes futuras, eaque re non impetrata laqueis sibi nocte próxima spiritum eripuerunt. di melius, quod hunc animum uiris earum in acie non dederunt: nam si mulierum suarum uirtutem imitari uoluissent, incerta Teutonicae uictoriae tropaea reddidissent. L I B E R E DICTA AVT FACTA

2

Libertatem autem uehementis spiritus dictis pariter et praef. factis testatam ut non inuitauerim, ita ultro uenientem non excluserim. quae inter uirtutem uitiumque posita, si salubri modo se temperauit, laudem, si quo non de5 buit profudit, reprehensionem meretur. ac uolgi sic auribus gratior quam sapientissimi cuiusque animo probabilior est, utpote frequentius aliena uenia quam sua prouidentia tuta, sed quia humanae uitae partes perse-

147-154: Fior. 1.38.17, Oros. 5.16.16-19 145 nam ñeque G : namque AL : nam nec Ac || 147 Teutonorum Ac : Teuthonorum AL : Theutonorum G : Teutonum P, fort, recte || 147-148 orarunt α : orauerunt Ρ || 151 di LCG : die AL : dii Ac || 152 acie UG : aciem AL || 154 Teutonicae Ac : Teuthonicae α 2.5 profudit α : prorupit Ac : profudit Schnett (Phil. 1922, 422)

378

VALERI MAXIMI

6.2.praef.-2.3

qui propositum est, nostra fide propria aestimatione referatur. 1 Priuerno capto interfectisque qui id oppidum ad rebellandum incitauerant, senatus indignatione accensus consilium agitabat quidnam sibi de reliquis quoque Priuernatibus esset faciendum, ancipiti igitur casu salus eorum fluctuabatur, eodem tempore et uictoribus et iratis subiecta. ceterum cum auxilium unicum in precibus restare animaduerterent, ingenui et Italici sanguinis obliuisci non potuerunt: princeps enim eorum in curia interrogatus quam poenam mererentur, respondit 'quam merentur qui se dignos liberiate iudicant.' uerbis arma sumpserat exasperatosque patrum conscriptorum ánimos inflammauerat. sed Plautius consul, fauens Priuernatium causae, regressum animoso eius dicto obtulit, quaesiuitque qualem cum eis Romani pacem habituri essent impunitate donata, at is constantissimo uoltu 'si bonam dederitis' inquit, 'perpetuane si malam, non diuturnam.' qua uoce perfectum est ut uictis non solum uenia sed etiam ius et beneficium nostrae ciuitatis daretur.

10

15

20

25

2.11-29: Liu. 8.21.1-10, D.H. 14.13, Dio fr. 35.11 12 incitauerant α : concitauerant Ρ || 13 consilium α : Consilia Ρ I quidnam ACLCG : quinnam AL || 15 fluctuabatur AL : fluctuabat LCG || 16 subiecta α : obiecta Cornelissen || 18-19 eorum LG : om. A : legationis Ρ || 19 poenam α : poenam ciues eius Ρ || 20 libertate ACLCG : libertatem A || 20-21 iudicant Ρ : iudicarent AL : iudicarunt G : iudicarint Ac II 21-22 sumpserat... inflammauerat dett. : sumpserant... inflammauerant α || 22 Plautius PAC : Plaustius α || 25 donata α : data Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

379

30

Sic in senatu loqui Priuernas ausus est: L. uero Phi- 2 lippus consul aduersus eundem ordinem libertatem exercere non dubitauit: nam segnitiam pro rostris exprobrans alio sibi senatu opus esse dixit, tantumque a paenitentia dicti afuit ut etiam L. Crasso summae di35 gnitatis atque eloquentiae uiro id in curia grauiter ferenti manum inici iuberet. ille, reiecto lictore, 'non es' inquit 'mihi, Philippe, consul, quia ne ego quidem tibi senator sum.' Quid? populum ab incursu suo libertas tutum reli- 3 40 quit? immo et similiter adgressa et aeque experta patientem est. Cn. Carbo tribunus plebis, nuper sepultae Gracchanae seditionis turbulentissimus uindex idemque orientium ciuilium malorum fax ardentissima, P. Africanum, a Numantiae ruinis summo cum gloriae 45 fulgore uenientem, ab ipsa paene porta in rostra perductum quid de Ti. Gracchi morte, cuius sororem in matrimonio habebat, sentirei interrogauit, ut auctoritate clarissimi uiri incohato iam incendio multum incrementi adiceret, quia non dubitabat quin propter 50 tarn artam adfinitatem aliquid pro memoria interfecti necessari! miserabiliter esset locuturus. at is iure eum

30-38: Cie. de or. 3.2-4, Quint, inst. 8.3.89 || 39-65: u. fontes αρ. Astin, SA, 264-6 31 libertatem α : nimiam libertatem, cl. Ρ usus nimia libertate, Gertz (Κ) || 32 segnitiam AL : segnitiem G || 3 2 - 3 3 exprobrans α : exprobrans Kempf || 36 lictore ACLCG : litore AL I es ACLCG Ρ : est AL || 37 mihi PA° : mi α | tibi PAC : om. α II 39 quid α : nunquid uel neque Ac | libertas Ac : liberas α || 39-40 reliquit ACUG : reliquid AL || 4 0 - 4 1 patientem α : patientia L? : patientiam dett. || 41 Cn. (uarie scriptum) a Ρ : C. Pighius; sic etiam 6.5.u. 102

380

VALERI MAXIMI

6.2.3-2.6

caesum uideri respondit. cui dicto cum contio, tribunicio furore instincta, uiolenter succlamasset, 'taceant' inquit 'quibus Italia nouerca est.' orto deinde murmure 'non efficietis' ait 'ut solutos uerear quos adligatos 55 adduxi.' uniuersus populus ab uno iterum contumeliose correptus erat - quantus est honos uirtutis! - et tacuit. recens ipsius uictoria Numantina et patris Macedonica deuictaeque Carthaginis auita spolia ac duorum regum Syphacis et Persei ante triumphales currus 60 catenae ceruices totius tunc fori ora clauserunt. nec timori datum est silentium, sed quia beneficio Aemiliae Corneliaeque gentis multi metus urbis atque Italiae finiti erant, plebs Romana libertati Scipionis libera non fuit. 65 4

Quapropter minus mirari debemus quod amplissima Cn. Pompei auctoritas totiens cum übertäte luctata est, nec sine magna laude, quoniam omnis generis hominum licentiae ludibrio esse quieta fronte tulit. Cn. Piso, cum Manilium Crispum reum ageret eumque 70 euidenter nocentem gratia Pompei eripi uideret, iuuenili ímpetu ac studio accusationis prouectus multa et grauia crimina praepotenti defensor! obiecit. interro-

52 contio PAC : continuo a || 53 instincta AL : instincti G | suc(b)clamasset PAC : succlamassent α || 58 Numantina ACLCG : Numantia AL || 59 auita dett. : habita α || 61 cat e n o i d e Aid. : catenae α | fori ora Kempf (1854) : fori α : fori prementes ora Ac : ceruices ... fori Damsté || 64 libertati AL : libertate G || 65 libera non fuit α : libera fauit Madvig : irata non fuit Watt (1986) || 68 qm L : qñ A : quando G || 70 eumque dett. : cumque α || 72 accusationis dett. : accusationem A : ad accusationem Ac : accusatione LG

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

381

gatus deinde ab eo cur non se quoque accusaret, 'da' 75 inquit 'praedes rei publicae te, si postulatus fueris, ciuile bellum non excitaturum, et iam de tuo prius quam de Manili capite in consilium iudices mittam.' ita eodem iudicio duos sustinuit reos, accusatione Manilium liberiate Pompeium, et eorum alterum lege 80 peregit alterum professione, qua solum poterat. Quid ergo? libertas sine Catone? non magis quam 5 Cato sine liberiate: nam cum in senatorem nocentem et infamem reum iudex sedisset, tabellaeque Cn. Pompei laudationem eius continentes prolatae essent, pro85 cui dubio efficaces futurae pro noxio, submouit eas e quaestione legem recitando, qua cautum erat ne senatoribus tali auxilio uti liceret. huic facto persona admirationem adimit: nam quae in alio audacia uideretur, in Catone fiducia cognoscitur. 90 Cn. Lentulus Marcellinus consul, cum in contione 6 de Magni Pompei nimia potentia quereretur, adsensusque ei clara uoce uniuersus populus esset, 'acclamate' inquit, 'acclamate, Quirites, dum licet: iam enim uobis impune facere non licebit.' pulsata tunc est exi95 mii ciuis potentia hinc inuidiosa querella hinc lamentatione miserabili.

81-89: Plut. Cat. 48.7-8, Pomp. 55.6-9, Dio 40.52.2, 55.2 || 90-96: Dio 39.28.5 74 cur non se AG : cur se non L : cur non su

Halm II 76 et iam dett. : etiam α || 80 solum poterat ACLCG :

solum apoterat AL : sola poterat Kempf || 85 pro noxio ACUG : proxia AL || 88 adimit Halm : ademit α || 93 (inquit) ad(c)clamate hic α : post Quirites PAC

382

VALERI MAXIMI

6.2.7-2.9

7

Cui candida fascia crus adligatum habenti Fauonius 'non referí' inquit 'qua in parte sit corporis diadema', exigui panni cauillatione regias ei uires exprobrans. at is neutra in parte mutato uoltu utrumque cauit, 100 ne aut hilari fronte libenter agnoscere potentiam aut profiteri uideretur. eaque patientia inferioris etiam generis et fortunae hominibus aditum aduersus se dedit: e quorum turba duos rettulisse abunde erit. 8 Heluius Mancia Formianus, libertini filius ultimae 105 senectutis, L. Libonem apud censores accusabat. in quo certamine cum Pompeius Magnus humilitatem ei aetatemque exprobrans ab inferís ilium ad accusandum remissum dixisset, 'non mentiris' inquit, 'Pompei: uenio enim ab inferís, in L. Libonem accusator uenio. sed 110 dum illic moror, uidi cruentum Cn. Domitium Ahenobarbum deflentem, quod summo genere natus, integerrimae uitae, amantissimus patriae, in ipso iuuentae flore tuo iussu esset occisus. uidi pari claritate conspi-

97-104: Amm. 17.11.4 || 105-132: u. fontes αρ. MRR, 2.66 (ιde Carbone), 77 (de Domitio), 90 (de Bruto), 120 (de Per-

perna)·, cf. 5.3.5, 9.13.2 98 sit AL : sint G | diadema AL : om. G || 99 ei uires PAC : eius res α || 100 neutra in parte Perizonius : neutra in parte α || 101 agnoscere G : adcognoscere AL || 1 0 1 102 aut < . . . > sic lac. indicaui : om. α : aut tristi iram Ac : aut tristi iam Kempf (1854) : aut tristi uel aut tristi eam Halm : (libenter) aut contractiore (uel contrada) potenter Wensky (1883) : aut tristi imia Heraeus (1900) || 106 L(ucium) α : om. Ρ \ censores α : censorem Ρ || 109 uenio α Ρ : uero Damsté || 111-112 uidi . . . Ahenobarbum α : uidi Cn. Pompei Domitium Ahenobarbum (Ahen; Ac) PAC || 112 natus ACLCG : renatus A

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

383

115 cuum M. Brutum ferro laceratum, querentem id sibi prius perfidia deinde etiam crudelitate tua accidisse. uidi Cn. Carbonem, acerrimum pueritiae tuae bonorumque patris tui defensorem, in tertio consulatu catenis, quas tu ei inici iusseras, uinctum, obtestantem se 120 aduersus omne fas ac nefas, cum in summo esset imperio, a te équité Romano trucidatum. uidi eodem habitu et quiritatu praetorium uirum Perpernam saeuitiam tuam exsecrantem, omnesque eos una uoce indignantes, quod indemnati sub te adulescentulo car125 nifice occidissent.' obducta iam uetustis cicatricibus bellorum ciuilium uastissima uolnera municipali homini, seruitutem paternam redolenti, effrenatae temeritatis, intolerabilis spiritus, impune reuocare licuit. itaque eodem tempore et fortissimum erat Cn. Pompeio ma130 ledicere et tutissimum. sed non patitur nos hoc longiore querella prosequi personae insequentis aliquanto sors humilior. Diphilus tragoedus, cum Apollinaribus ludis inter 9 actum ad eum uersum uenisset in quo haec sententia

133-140: Cie. Att. 2.19.3; cf. Shackleton Bailey, Letters to Atticus, 1.62-3

Cicero's

115 Μ. Ρ : om. α || 119 uinctum ACLCG : uictum AL | se Kempf(1854) : te a || 120 ac nefas a : del. uel ac ius Perizonius || 122 Perpernam PAC : Perpennam a || 124 adulescentulo AL : adulentulo G || 125 obducta ACG : obductam L | uetustis Ac : uetus α : uetribus Damsté || 128 intolerabilis Ac : intolerabiles ALCG | reuocare α : renouare Lipsius : refricare Heraeus (1893) || 129 eodem dett. : eo α || 130 nos ACLCG : sed nos, ut uid., A : se nos L || 134 in quo α : quo Ρ

384

VALERI MAXIMI

6.2.9-2.ext.l

continetur 'miseria nostra magnus est', derectis in Pompeium Magnum manibus pronuntiauit, reuocatusque aliquotiens a populo sine ulla cunctatione nimiae illum et intolerabilis potentiae reum gestu perseueranter egit. eadem petulantia usus est in ea quoque parte 'uirtutem istam ueniet tempus cum grauiter gemes.' 10 M. etiam Castrici liberiate inflammatus animus, qui cum Placentiae magistratum gereret, Cn. Carbone consule iubente decretum fieri quo sibi obsides a Placentinis darentur, nec summo eius imperio obtemperauit nec maximis uiribus cessit; atque etiam dicente multos se gladios habere respondit 'et ego annos.' obstipuerunt tot legiones tam robustas senectutis reliquias intuentes. Carbonis quoque ira, quia materiam saeuiendi perquam exiguam habebat, paruolum uitae tempus ablatura, in se ipsa conlapsa est. 11 Iam Ser. Galbae temeritatis piena postulatio, qui diuum Iulium consummatis uictoriis in foro ius dicentem in hunc modum interpellare sustinuit: 'C. Iuli Caesar, pro Cn. Pompeio Magno, quondam genero tuo, in tertio eius consulatu pecuniam spopondi, quo nomine nunc appellor, quid agam? dependam?' palam

141-150: cf. Liu. per. 84 || 151-160: Cie. fam. 6.18.3 135 continetur α : contineretur Ρ | est α Ρ : es Perizonius, cl. Cie. II 138-139 perseueranter LCG : perseuerenter AL : perseueranti Ac || 140 cum α : dum Ρ | gemes Ρ (sic Cie.) : gemas α || 146 ego α : se PAC || 151 Serui(i) α : Sergius {nom.) Ρ II 151-153 qui diuum Iulium . . . dicentem Ac (Caesarem in foro sedentem P) : quid illum Iulius . . . dicens LG II 153 in hunc modum Ac : hunc modum L : hoc modo G

135

140

145

150

155

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

385

atque aperte ei bonorum Pompei uenditionem exprobrando ut a tribunali submoueretur meruerat. sed illud ipsa mansuetudine mitius pectus aes alienum Pom160 pei ex suo fisco solui iussit. Age, Cascellius, uir iuris ciuilis scientia clarus, quam 12 periculose contumax! nullius enim aut gratia aut auctoritate compelli potuit ut de aliqua earum rerum quas triumuiri dederant donauerant formulam compo165 neret, hoc animi iudicio uictoriae eorum beneficia extra omnem ordinem legum ponens. idem cum multa de temporibus liberius loqueretur, amicique ne id faceret monerent, duas res, quae hominibus amarissimae uiderentur, magnam sibi licentiam praebere re170 spondit, senectutem et orbitatem. Inserit se tantis uiris mulier alienigeni sanguinis, ext. 1 quae a Philippo rege temulento immerens damnata, prouocare se iudicium uociferata est, eoque interrogante ad quem prouocaret, 'ad Philippum' inquit, 'sed

171-179: cf. Plut. mor. 178F-179A, Stob. 3.13.49 161 age α : A. Pighius : age Torr. | Cascellius Ac : Pascelius α : Castellius Ρ || 164 dederant donauerant Ρ : dederant AGL3 : fort, dono dederant || 165 uictoriae LG : uniuersa A : omnia (sed om. omnem infra) Ρ : uniuersa uictoriae Torr. II 167 temporibus α : temporibus Caesaris PAC || 167-168 faceret AL : fieret G || 172 immerens Ac (sic etiam fort. G) : immere L : immerenter L?GC : non merens Ac || 173-174 prouocare se . . . prouocaret Ρ : sic, sed eo Becker, om. iudicium (an consulto?) Gertz : prouocarem AG : prouocare L : peruocare Lc : prouoco Gertz : prouocaram Madvig

386

VALERI MAXIMI

6.2.ext.l-3.1a

sobrium.' excussit crapulam oscitanti, ac praesentia animi ebrium resipiscere causaque diligentius inspecta iustiorem sententiam ferre coegit. igitur aequitatem, quam impetrare non potuerat, extorsit, potius praesidium a liberiate quam ab innocentia mutuata. 2 Iam illa non solum fortis sed etiam urbana libertas. senectutis ultimae quaedam Syracusis, omnibus Dionysi tyranni exitium propter nimiam morum acerbitatem et intolerabilia onera uotis expetentibus, sola cotidie matutino tempore deos ut incolumis ac sibi superstes esset orabat. quod ubi is cognouit, non debitam sibi admiratus beniuolentiam, arcessiit eam et quid ita hoc aut quo merito suo faceret interrogauit. tum illa 'certa est' inquit 'ratio propositi mei: puella enim, cum grauem tyrannum haberemus, carere eo cupiebam. quo interfecto aliquanto taetrior arcem occupauit. eius quoque finiri dominationem magni aestimabam. tertium te superioribus importuniorem habere coepimus rectorem. itaque ne, si tu fueris absumptus, deterior in locum tuum succédât, caput meum pro tua salute

175 crapulam ACG Ρ : crapulum ALC : crapula L | oscitanti Ac : excitanti α || 175-176 praesentia animi Ac : praesentianimi A : sic, sed -mini L : praesentis animi Ac : praesenti animo G II 177 aequitatem Ac : aequalitatem α || 178-179 praesidium AL : praedium G || 179 mutuata ACLCG : mutuatam AL II 180 illa ACG : illam AL || 186 arcessiit G : accersit Ac (matutino . . . grauem ty- in ras. Ac) : arcessit LAC : arcessit Kempf (1854) : in arcem arcessit Damsté (in arcem perducta P) || 190 aliquanto α : alter aliquanto Ρ || 192 coepimus ACG : cupimus A : cepimus L || 193 ne si ACLCG : nisi AL I absumptus Ac : ad(s)sumptus ALCG : adsumptis L

175

180

185

190

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

387

195 deuoueo.' tarn facetam audaciam Dionysius punire erubuit. Inter has et Theodorum Cyrenaeum quasi animosi 3 spiritus coniugium esse potuit, uirtute par, felicitate dissimile: is enim Lysimacho regi mortem sibi minitan200 ti 'enimuero' inquit 'magnifica res tibi contigit, quia cantharidis uim adsecutus es.' cumque hoc dicto accensus cruci eum suffigi iussisset, 'terribilis' ait 'haec sit purpuratis tuis, mea quidem nihil interest humine an sublime putrescam.' DE SEVERITATE

3

Armet se duritia pectus necesse est, dum horridae ac praef. tristis seueritatis acta narrantur, ut omni mitiore cogitatione seposita rebus auditu asperis uacet: ira enim destrictae et inexorabilis uindictae et uaria poe5 narum genera in medium procurrent, utilia quidem legum munimenta, sed minime in placido et quieto paginarum numero reponenda. M. Manlius, unde Gallos depulerat, inde ipse prae- la cipitatus est, quia fortiter defensam libertatem nefarie

197-204: Cie. Tuse. 1.102, 5.117, Sen. dial. 14.3 3.8-17: u. fontes αρ. Münzer, RE, 14.1171 198-199 par . . . dissimile α : fort. par . . . dissimile || 203 humine PAC (sic Cie.) : humi a, fort, reete || 204 putrescam α : putescam PAC, fort, reete 3.2 omni mitiore dett. : omniore AL : mitiore GA3 : omni re Ac : omni mitiori L 3 || 3 ira Heraeus (1893) : ira LG : ita A : iam Kempf || 4 destrictae AL : districtae G | inexorabilis α : inexorabiles Lc | uaria ACLCG : uariae AL || 6 - 7 paginarum AL : pugnarum G

388

VALERI MAXIMI

6.3.1a-3.2

opprimere conatus fuerat. cuius iustae ultionis nimirum haec praefatio fuit: 'Manlius eras mihi, cum praecipites agebas Senonas: postquam imitari coepisti, unus factus es ex Senonibus.' huius supplicio aeternae memoriae nota inserta est: propter ilium enim lege sanciri placuit ne quis patricius in arce aut Capitolio habitaret, quia domum eo loci habuerat ubi nunc aedem Monetae uidemus. lb Par indignatio ciuitatis aduersus Sp. Cassium erupit, cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit quam tres magnifici consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt: senatus enim populusque Romanus, non contentus capitali eum supplicio adficere, interempto domum superiecit, ut penatium quoque strage puniretur: in solo autem aedem Telluris fecit, itaque quod prius domicilium impotentis uiri fuerat, nunc religiosae seueritatis monumentum est. le Eadem ausum Sp. Maelium consimili exitu patria multauit. area uero domus eius, quo iustitia supplicii notior ad posteros perueniret, Aequimeli appellationem traxit. quantum ergo odii aduersus hostes libertatis insitum animis antiqui haberent parietum ac tecto-

18-26: cf. testimonia ad 5.8.2 || 27-32: u. fontes αρ. Münzer, RE, 14.243-4 12 imitari a : immutari dett. : mutari Damsté || 12-13 coepisti . . . Senonibus Ac : sic G, sed om. es : coepit iunus factus exenonibus AL || 14 lege ACLCGC : leges α || 18 Sp. α : C. Ρ || 23 penatium ACL3G : penitium A || 27 Maelium Ac : Milium A : Melium L : ras.aelium G || 29 Aequimelii ed. Ven. 1471 : Eqra.s-.meh A : Equimeli LG : Aequemelii Ac : Maelii Ρ : Aequimaeli Kempf (1854)

10

15

20

25

30

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

389

rum in quibus uersati fuerant ruinis testabantur. ideoque et M. Flacci et L. Saturnini seditiosissimorum ciuium corporibus trucidatis penates ab imis funda35 mentis eruti sunt, ceterum Flacciana area, cum diu penatibus uacua mansisset, a Q. Catulo Cimbricis spoliis adornata est. Viguit in nostra ciuitate Ti. et C. Gracchorum sum- Id ma nobilitas ac spes amplissima, sed quia statum ciui40 tatis conati erant conuellere, insepulta cadauera iacuerunt supremusque humanae condicionis honos filiis Gracchi et nepotibus Africani defuit. quin etiam familiares eorum, ne quis rei publicae inimicis amicus esse uellet, de robore praecipitati sunt. 45 + Idem sibi licere tam P. Mucius tribunus plebis 2 quam senatui et populo Romano + credidit, qui omnes

33-37: Cie. dorn. 102, 114 || 38-44: u. fontes αρ. Münzer, RE, 2Α.1396- 7, 1424 || 45-52: Dio fr. 22.1, Zon. 7.17.7; cf. Fest. p. 180L 34 ciuium ACLCG : ciuibus AL || 35 eruti α : (domus) diruta Ρ II 35-36 diu penatibus Ac : diu pene L : diu paene G : diis penatibus PAC : diu plane Foertsch (1854) : diu poenae Kempf : diu poenae Gertz (K) : diu Novák (1896) : diu penitus Leo (ap. Thormeyer) || 41 supremusque ACLCG : suispremusque, ut uid., A : suppremusque L II 42 Africani ACG : Africanis AU : Africanus L || 43 inimicis ACG : inimici AL || 44 de robore α : de rupe Ac : in robore Vorst : in Tiberi Cornelissen || 45-46 + idem . . . p.r. (uel sim.) + (Mutius A) a : sic, sed senatus Ac, tam ante uel post sibi dett. : idem sibi licere P. . . . quod . . . Romano Kempf (1854) : idem . . . tam . . . quod . . . Romano Halm

390

VALERI MAXIMI

6.3.2-3.5

collegas suos, qui duce Sp. Cassio id egerant ut magistratibus non subrogatis communis libertas in dubium uocaretur, uiuos cremauit. nihil profecto hac seueritate fidentius: unus enim tribunus eam poenam nouem collegis inferre ausus est quam nouem tribuni ab uno collega exigere perhorruissent. 3 Libertatis adhuc custos et uindex seueritas, sed pro dignitate etiam ac pro disciplina aeque grauis: M. enim Claudium senatus Corsis, quia turpem cum iis pacem fecerat, dedit. quem ab hostibus non acceptum in publica custodia necari iussit, semel laesa maiestate imperii quot modis irae pertinax uindex! factum eius rescidit, libertatem ademit, spiritum exstinxit, corpus contumelia carceris et detestanda Gemoniarum scalarum nota foedauit. Atque hic quidem senatus animaduersionem meruerat: Cn. autem Cornelius Scipio Hispali filius prius quam mereri posset expertus est: nam cum ei Hispania prouincia sorte obuenisset, ne illuc iret decreuit, adiecta causa quod recte facere nesciret. itaque Cornelius propter uitae inhonestum actum sine ullo prouinciali ministerio tantum non repetundarum lege damnatus est.

53-61: Dio fr. 45, Zon. 8.18.7-8, Amm. 14.11.32 47 qui PAC : om. a : suis (duce ... uocaretur) uiuos distinxit Gelbcke (31) || 53 seueritas ALCG : seueritatis L : senatus Ac II 56 dedit ed. Ven. 1491 : dedit α || 58 quot ACL°G : quod AL II 62 atque AUG : aequae Ac : aeque L || 63 Hispali α : fort. Hispali || 66 quod LCG : quo AL || 66-67 Cornelius ACLCGC : Cornelio AL

50

55

60

65

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

70

75

80

85

90

391

Ne in C. quidem Vettieno, qui sibi sinistrae manus dígitos, ne bello Italico militaret, absciderat, seueritas senatus cessauit: publicatis enim bonis eius ipsum aeternis uinculis puniendum censuit, effecitque ut quem honeste spiritum profundere in a d e noluerat, turpiter in catenis consumerei. Id factum imitatus M'. Curius consul, cum dilec- 4 tum subito edicere coactus esset et iuniorum nemo respondisset, coniectis in sortem omnibus tribubus, Polliae, quae prima exierat, primum nomen urna extractum citari iussit neque eo respondente bona adulescentis hastae subiecit. quod ut illi nuntiatum est, ad consulis tribunal cucurrit collegiumque tribunorum appellauit. tunc Manius Curius, praefatus non opus esse eo ciue rei publicae qui parere nesciret, et bona eius et ipsum uendidit. Aeque tenax propositi L. Domitius: nam cum Sicili- 5 am praetor regeret cumque ad eum eximiae magnitudinis aper adlatus esset, adduci ad se pastorem cuius manu occisus erat iussit, interrogatumque qui earn bestiam confecisset, postquam comperit usum uenabulo,

76-85: Liu. per. 14, Varr. Men. 195 || 86-96: Cie. Verr. 2.5.7, Quint, inst. 4.2.17 70 sibi Ρ : om. α || 76 Manius L 3 : Μ. α || 76-77 dilectum ACG : dilecto AL : delectum U || 77 et iuniorum Ac : iuniorum AL : iuniorumque G || 78 omnibus tribubus α : nominibus tribus Ρ || 79 prima Ρ : próxima α || 79-80 urna extractum α : fort, delenda || 80-81 adulescentis α Ρ : delitescentis Shackleton Bailey |j 84 rei Ac : rem A : re L : .r G || 87 cumque G : tum AL : et Ac, fort, recte || 90 confecisset AL : confixisset G

392

VALERI MAXIMI

6.3.5-3.9

cruci fixit, quia ipse ad exturbanda latrocinia, quibus prouincia uastabatur, ne quis telum haberet edixerat. hoc aliquis in fine seueritatis et saeuitiae ponendum dixerit - disputatione enim utroque flecti potest: ceterum ratio publici imperii praetorem nimis asperum 95 existimari non patitur. 6 Sic se in uiris puniendis seueritas exercuit, sed ne in feminis quidem supplicio adficiendis segniorem egit. Horatius + prius + proelio trium Curiatiorum, condicione pugnae omnium Albanorum uictor, cum ex illa 100 clarissima acie domum repetens sororem suam uirginem Curiati sponsi mortem profusius quam illa aetas debebat flentem uidisset, gladio, quo patriae rem bene gesserai, interemit, parum púdicas ratus lacrimas, quae praepropero amori dabantur. quern hoc nomine 105 reum apud populum actum pater defendit. ita paulo propensior animus puellae ad memoriam futuri uiri et fratrem ferocem uindicem et uindictae tam rigidum adsensorem patrem habuit.

97-109: u. fontes αρ. Münzer, RE,

8.2322-4

91 cruci AL : circum G | fixit α : fixit uel fixit Novák (1903) | exturbanda α : extirpanda dea. || 92 edixerat ACLCG : dixerat AL || 93 fine ACG : finem AL || 94 dixerit α : duxerit Perizonius || 97 in uiris ACLCG : iniuriis AL || 99 + prius + α : prius . . . ceterum condicione Ac : ipso Eberhard (G, 25) : prius . . . iterum condicione Wensky | proelio ACGC : proelium LG | Curiatiorum dett. : Curiatium Ac : curatorum L : Curiatorum G || 102 Curiati sponsi L3GC : Curiatis sponsi Ac : Curiatis post L || 105 praepropero LCGC (om. prius -τ- G) : propero AL || 107 propensior ACUG : propensio AL \ uiri ACLCG : ueri AL || 108 rigidum α : rigidae Kempfet Gertz (Κ)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

393

110

Consimili seueritate senatus postea usus Sp. Postu- 7 mio Albino Q. Marcio Philippo consulibus mandauit ut de iis quae sacris Bacchanalium inceste usae fuerant inquirerent. a quibus cum multae essent damnatae, in omnes cognati intra domos animaduerterunt, 115 lateque patens opprobrii deformitas seueritate supplicii emendata est, quia quantum ruboris ciuitati nostrae mulleres turpiter se gerendo incusserant, tantum laudis grauiter punitae attulerunt. Publicia autem, quae Postumium Albinum consulem, 8 120 item Licinia, quae Claudium Asellum uiros suos ueneno necauerant, propinquorum decreto strangulatae sunt: non enim putauerunt seuerissimi uiri in tam euidenti scelere longum publicae quaestionis tempus exspectandum. itaque quarum innocentium defensores 125 fuissent, sontium mature uindices exstiterunt. Magno scelere horum seueritas ad exigendam uin- 9 dictam concitata est, Egnati autem Mecenni longe mi-

110-118: Liu. 39.18.6 || 119-125: Liu. per. 48, Obs. 17 || 126-134: Plin. nat. 14.89, Seru. Aen. 1.737, Tert. apol. 6; cf. D.H. 2.25.6 110 Sp. ACG : Purio L || 111 Albino Q. ACG : Albinoque L || 112 ut α : om. Par. | Bacchanalium AL : Bachanalium G | inceste G : incertae AL : incestae Ac || 114 cognati ACU : cognitae A : cognatae L : cognatas G || 119 Publicia LCG : Publica A : Publici L : Publia Ρ : fort. Publilia (sic MSS. Liu. per.) \ consulem α : (uiros) consulares Liu. per.; ueri simile est auctorem periocharum errasse. || 120 Asellum L : Nellum Ac : Asellium G II 121 strangulatae LCG : strangilatae A : strangylatae L : stranguilatae PAC |[ 127 Egnati ACL : Ignati A : magni, ut uid., G I Mecenni Kempf (1854) : Metelli α : Metenius (percussit) Ρ : Meceni Kempf || 127-128 minore Ac : maiore α

394

VALERI MAXIMI

6.3.9-3.ext.3

nore de causa, qui uxorem, quod uinum bibisset, fusti percussam interemit, idque factum non accusatore tantum sed etiam reprehensore caruit, uno quoque existimante optimo illam exemplo uiolatae sobrietati poenas pependisse. et sane quaecumque femina uini usum immoderate appétit, omnibus et uirtutibus ianuam claudit et delictis aperit. 10 Horridum C. quoque Sulpici Gali maritale supercilium: nam uxorem dimisit quod eam capite aperto foris uersatam cognouerat, abscisa sententia, sed tamen aliqua ratione mota: 'lex enim' inquit 'tibi meos tantum praefinit oculos quibus formam tuam adprobes. his decoris instrumenta compara, his esto speciosa, horum te certiori crede notitiae. ulterior tui conspectus superuacua inritatione arcessitus in suspicione et crimine haereat necesse est.' 11 Nec aliter sensit Q. Antistius Vetus repudiando uxorem quod illam in publico cum quadam libertina uolgari secreto loquentem uiderat: nam, ut ita dicam, incunabulis et nutrimentis culpae, non ipsa commotus

135-143: Plut. mor. 267C || 144-153: Plut. mor. 267C 128 fusti L 3 : fustim AG : furtim L : fuste PAC || 131 sobrietati α : sobrietatis dett. || 133 omnibus Ac : hominibus α | et hic a : ante omnibus Ac || 134 claudit ACLCG : cladit A : cludit Halm || 135 Gali scripsi : Galli α : Gelli Ac || 136 aperto α : operto Ρ || 138 mota α : munita dett. : motu Heraeus (1893) I enim' inquit sic distinxit Aid. : ' enim inquit Haupt (Hermes 1871, 42) || 141 certiori α : cteriori Watt (1995) || 142 arcessitus dett. : arcersitus AL (om. -eruacua . . . crimine G) : accersitus dett., fort, recte || 146 secreto α : scorto Perizonius

130

135

140

145

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

395

culpa citeriorem delicto praebuit ultionem, ut potius caueret iniuriam quam uindicaret. 150 Iungendus est his P. Sempronius Sophus, qui coniugem repudii nota adfecit, nihil aliud quam se ignorante ludos ausam spedare, ergo, dum sic olim feminis occurritur, mens earum a delictis aberat. Ceterum etsi Romanae seueritatis exemplis totus 155 terrarum orbis instruí potest, tarnen externa summatim cognosse fastidio non sit. Lacedaemonii libros Archilochi e ciuitate sua exportari iusserunt, quod eorum parum uerecundam ac pudicam lectionem arbitrabantur: noluerunt enim ea liberorum suorum ánimos im160 bui, ne plus moribus noceret quam ingeniis prodesset. itaque maximum poetam aut certe summo proximum, quia domum sibi inuisam obscenis maledictis lacerauerat, carminum exsilio multarunt. Athenienses autem Timagoran, inter officium saluta165 tionis Dareum regem more gentis illius adulatum, capitali supplicio adfecerunt, unius ciuis humilibus blanditiis totius urbis suae decus Persicae dominationi submissum grauiter ferentes. Iam Cambyses inusitatae seueritatis, qui mali cuius170 dam iudicis e corpore pellem detractam sellae intendi

164-168: cf. Plut. Art. 22.9-12 || 169-173: Hdt. 5.25 148 culpa ACLCG : culpae, ut uid., A : culpam L | praebuit α : probauit Gertz (Κ) || 157 e α : om. Ρ || 161 summo Ac : aut summo LG || 164 Timagoran α : Timagoram Ρ || 165 Dareum AL Pc : Darium G Ρ, fort, recte || 170 intendi GCL3 : intuendi AL : intendit P(sine iussit)y4c

12

ext. 1

2

3

396

VALERI MAXIMI

6.3.ext.3-4.2

in eaque filium eius iudicaturum considere iussit. ceterum et rex et barbarus atroci ac noua poena iudicis ne quis postea corrumpi iudex posset prouidit. 4

G R A V I T E R DICTA AVT FACTA

praef. Magnam et bonam laudis partem in claris uiris etiam illa uindicant quae aut ab iis dicta grauiter aut facta pertinax memoria uiribus aeternis comprehendit. quorum ex abundanti copia nec parca nimis nec rursus auida manu quod magis desiderio satisfaciat quam sa- 5 tietati abundet hauriamus. 1 Ciuitate nostra Cannensi clade perculsa, cum admodum tenui filo suspensa rei publicae salus ex sociorum fide penderei, ut eorum animi ad imperium Romanum tuendum constantiores essent, maiori parti sena- 10 tus principes Latinorum in ordinem suum sublegi placebat. Annius autem Campanus etiam consulem alterum Capua creari debere adseuerabat: sic contusus et aeger Romani imperii spiritus erat, tunc Manlius Torquatus, filius eius qui Latinos apud Veserim incluía 15 pugna fuderat, quam poterat clara uoce denuntiauit, si quis sociorum inter patres conscriptos sententiam di-

4.7-22: Liu. 8.5.1-7, 23.6.6-8, 22.1-7 172 iudicis ACLC : iudicii AG : del. Damsté, fort, recte 4.2 uindicant AL : indicant G || 5 - 6 satie(-ç- L)tati α : satietate dett. || 8 filo ACLCG : filio AL || 11 principes A'G : princeps AL || 13 Capua Ρ : Capuae α || 15 filius a Ρ : stirpis Pighius I Veserim Ρ : Vesserim α || 16 poterat α : potuit Ρ | denuntiauit ALGC : pronuntiauit G

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

397

cere ausus esset, continuo eum interempturum. hae unius minae et Romanorum languentibus animis calo20 rem pristinum reddiderunt et Italiani ad ius ciuitatis nobiscum exaequandum consurgere passae non sunt: namque ut patris armis ita uerbis filii fracta cessit. Par illius quoque Manli grauitas, cui cum consulatus omnium consensu deferretur eumque sub excusatione 25 aduersae ualitudinis oculorum recusaret, instantibus cunctis 'alium' inquit, 'Quirites, quaerite ad quem hunc honorem transferatis: nam si me gerere eum coegeritis, nec ego mores uestros ferre nec uos meum imperium perpeti poteritis.' priuati tam ponderosa 30 uox: quam graues fasces consulis exstitissent! Nihilo segnior Scipionis Aemiliani aut in curia aut 2 in contione grauitas. qui cum haberet consortem censurae Mummium, ut nobilem ita eneruis uitae, pro rostris dixit se ex maiestate rei publicae omnia gestu35 rum, si sibi ciues uel dedissent collegam uel non dedissent.

23-30: Liu. 26.22.5-9 || 31-36: uir. ill. 58.9 18 continuo a : continuo se PAC, fort, recte : se ante si Damsté || 22 patris . . . filii α : p.r. . . . illius Pighius || 23 illius a : eius Pighius | quoque Ac : quoque et α : quoque T. Gelbcke | Manli(i) α : Manlius Torquatus (inquit) Ρ : Manlii Torquati Ac | coñs tus Ac : coñs α || 24 omnium Ac : cum omnium AL : om. omnium . . . excusatione G || 27 eum α : om. Ρ II 28 coegeritis ACG : cogeritis AL || 33 Mummium ACLCGP : ras. Mummium AL : L. Mummium Halm \ nobilem α : nobilem G.J. Vos : uel nobilem Shackleton Bailey || 35 si ACLCG : om. AL : si . . . uem dedissent collegam non dedissent Wensky

398

VALERI MAXIMI

6.4.2-4.5

Idem, cum Ser. Sulpicius Galba et Aurelius cónsules in senatu contenderent uter aduersus Viriathum in Hispaniam mitteretur, ac magna inter patres conscriptos dissensio esset, omnibus quonam eius sententia indinaretur exspectantibus, 'neutrum' inquit 'mihi mitti placet, quia alter nihil habet, alteri nihil est satis', aeque malam licentis imperii magistram iudicans inopiam atque auaritiam. quo dicto ut neuter in prouinciam mitteretur obtinuit. 3 C. uero Popillius a senatu legatus ad Antiochum missus, ut bello se quo Ptolomaeum lacessebat abstineret, cum ad eum uenisset atque is prompto animo et amicissimo uoltu dexteram ei porrexisset, inuicem illi suam porrigere noluit, sed tabellas senatus consultum continentes tradidit. quas ut legit Antiochus, dixit se cum amicis conlocuturum. indignatus Popillius quod aliquam moram interposuisset, uirga solum quo insistebat denotauit, et 'prius' inquit 'quam hoc circulo excedas da responsum quod senatui referam.' non legatum locutum, sed ipsam curiam ante oculos positam crederes: continuo enim rex adfirmauit fore ne amplius de se Ptolomaeus quereretur, ac tum demum Popillius manum eius tamquam socii adprehendit. quam efficax est animi sermonisque abscisa grauitas! eodem momento Syriae regnum terruit, Aegypti texit.

46-61: u. testimonia ad Liu. 45.11-12.8 37 Aurelius PAC : Aur (-? A) AL : aut G : Aurelius Torr. || 38 Viriathum α : Viriatum ACLC || 46 C. Ρ : Cn. (C.ñ. L, C.N. Ä) α || 5 3 - 5 4 insistebat α : instabat Ρ || 58 quereretur ACG : quaeretur A : quaereretur L

40

45

50

55

60

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

399

P. autem Rutili uerba pluris an facta aestimem ne- 4 scio: nam utrisque aeque admirabile inest robur. cum amici cuiusdam iniustae rogationi resisterei, atque is 65 per summam indignationem dixisset 'quid ergo mihi opus est amicitia tua, si quod rogo non facis?', respondit 'immo quid mihi tua, si propter te aliquid inhoneste facturus sum?' huic uoci consentanea illa opera, quod magis ordinum dissensione quam ulla culpa sua 70 reus factus nec obsoletam uestem induit, nec insignia senatoris deposuit, nec supplices ad genua iudicum manus tetendit, nec dixit quicquam splendore praeteritorum annorum humilius, effecitque ut periculum non impedimentum grauitatis eius esset, sed experi75 mentum. atque etiam cum ei reditum in patriam Sullana uictoria praestaret, in exsilio, ne quid aduersus leges faceret, remansit. quapropter felicitatis cognomen iustius quis moribus grauissimi uiri quam impotentis armis adsignauerit: quod quidem Sulla rapuit, Rutilius 80 meruit. M. Brutus, suarum prius uirtutum quam patriae pa- 5 rentis parricida - uno enim facto et illas in profundum praecipitauit et omnem nominis sui memoriam inexpiabili detestatione perfudit - , ultimum proelium 85 initurus negantibus quibusdam id committi oportere,

62-80: u. fontes αρ. Münzer, RE, ΙΑ. 1274-6 Plut. Brut. 40.7-8

|| 81-89: cf.

65 mihi G Ρ : mihi inquit ALGC : quid mihi Perizonius || 67 tua α : tua opus est Ρ || 69 quod AL : quo G | dissensione ACLCG : dissensionem AL | culpa sua AL : sua culpa G || 70 obsoletam ACLCG : obsolitam AL || 76 praestaret ACG : praesteneret AL

400

VALERI MAXIMI

6.4.5-4.ext.4

'fidenter' inquit 'in aciem descendo: hodie enim aut recte erit aut nihil curabo.' praesumpserat uidelicet ñeque uiuere se sine uictoria neque mori sine securitate posse. . 1 Cuius mentio mihi subicit quod aduersus D. Brutum in Hispania grauiter dictum est referre: nam cum ei se tota paene Lusitania dedidisset ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma retineret, temptata redemptione propemodum uno ore legatis Bruti respondit ferrum sibi a maioribus quo urbem tuerentur, non aurum quo libertatem ab imperatore auaro emerent, relictum. melius sine dubio istud nostri sanguinis homines dixissent quam audissent. 2 Sed illos quidem natura in haec grauitatis uestigia deduxit, Socrates autem, Graecae doctrinae clarissimum columen, cum Athenis causam diceret, defensionemque ei Lysias a se compositam, qua in iudicio uteretur, recitasset demissam et supplicem, imminenti procellae accommodatam, 'aufer' inquit 'quaeso istam: nam ego, si adduci possem ut earn in ultima Scythiae

99-109: Cie. de or. 1.231, Quint, inst. 2.15.30, D.L. 2.40-1, Stob. 7.90

87 erit α : ero PAC || 9« subicit G : subiacet AL || 92 dedidisset G : dedisset AL || 93 Cinginnia PAC : Cinninia α : Cingiania Hübner (RE, 3.2560) | temptata α : post add. de uel pro dett. : tentata Perizonius || 97 istud hie ACGC,

ante sine G : stut AL : fuit Lc || 98 homines LCG : hominis AL II 101 columen ACLCG : columem AL | diceret α : dicturus esset Ρ || 103 demissam ACG : dimissam AL | im(n)inenti α : inminentique Ac || 105 earn α : ea PAC | Scythiae G : Scytiae AL

90

95

100

105

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

401

solitudine perorarem, tum me ipse morte multandum concederem.' spiritum contempsit, ne careret grauitate, maluitque Socrates exstingui quam Lysias superesse. 110 Quantus hie in sapientia, tantus in armis Alexander 3 illam uocem nobiliter edidit: Dareo enim uno iam et altero proelio uirtutem eius experto atque ideo et partem regni Tauro tenus monte et filiam in matrimonium cum deciens centum milibus talentum pollicente, 115 cum Parmenion dixisset se, si Alexander esset, usurum ea condicione, respondit 'et ego uterer, si Parmenion essem.' uocem duabus uictoriis respondentem dignamque cui tertia, sicut euenit, tribueretur. Atque haec quidem et animi magnifici et prosperi 4 120 status: illa uero, qua legati Lacedaemoniorum apud patrem eius miseram fortitudinis suae condicionem testati sunt, gloriosior quam optabilior: intolerabilibus enim oneribus ciuitatem eorum implicanti, si quid morte grauius imperare perseueraret, mortem se prae125 laturos responderunt.

110-118: u. fontes αρ. Ziegler ad Plut. Alex. 29.7-9 || 119125: Cie. Tuse. 5.42, Front, strat. 4.5.12, Plut. mor. 235B 107-108 grauitate ACLCG : grauitatem AL || 108 Lysias α : Lysias Halm : Lysiam Vielhaber (ZöG 1867, 251) II 111 nobiliter Lc : nobiliteren L : nobilem Ac : nobiliorem G | edidit Ac : ide dit L : ededit, ut uid., U : dédit G \ Dareo AL Pc : Dario G Ρ, fort, recte || 112 uirtutem AG : uirtute ACL || 112-113 et partem UG : et parte L : ex parte A II 114 pollicente LCG : pollicentem AL || 116 ea L 3 : ex LG : se Ac : hac Lc || 121 fortitudinis LG : fortunae Ac

402 5

5

VALERI MAXIMI

6.4.ext.5-5.1

Nec parum graue Spartani cuiusdam dictum, siquidem nobilitate et sanctitate praestans, sed in petitione magistratus uictus, maximae sibi laetitiae esse praedicauit quod aliquos patria sua se meliores uiros haberet. quo sermone repulsam honori adaequauit. 130 D E IVSTITIA

praef. Tempus est iustitiae quoque sancta penetralia adire, in quibus semper aequi ac probi facti respectus religiosa cum obseruatione uersatur, et ubi Studium uerecundiae cupiditas rationi cedit, nihilque utile, quod parum honestum uideri possit, ducitur. eius autem praecipu- 5 um et certissimum inter omnes gentes nostra ciuitas exemplum est. 1 Camillo consule Falerios circumsedente, magister ludi plurimos et nobilissimos inde pueros uelut ambulandi gratia educios in castra Romanorum perduxit. 10 quibus interceptis non erat dubium quin Falisci deposita belli gerendi pertinacia tradituri se nostro imperatori essent. ea re senatus censuit ut pueri uinctum raagistrum uirgis caedentes in patriam remitterentur. qua iustitia animi eorum sunt capti quorum moenia expu- 15

126-130: Plut. mor. 191F, 231B 5.8-17: u. fontes αρ. Münzer, RE, 7.329 127 in LG : et in A : ed in Kempf {1854) 5. tit. de iustitia PAC : om. a || 8 Falerios AL : Faliscos G C L 3 I circumsedente ACLG : circumsedentem A : circumsidente Ρ || 9 - 1 0 ambulandi dett. : amandi α || 12 gerendi AL : gerandi G || 13 uinctum ACLCG : uictum AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

403

gnari non poterant: namque Falisci beneficio magis quam armis uicti portas Romanis aperuerunt. Eadem ciuitas aliquotiens rebellando semperque aduersis contusa proeliis tandem se Q. Lutatio consuli 20 dedere coacta est. aduersum quam saeuire cupiens populus Romanus, postquam a Papirio, cuius manu iubente consule uerba deditionis scripta erant, doctus est Faliscos non potestati sed fidei se Romanorum commisisse, omnem iram placida mente deposuit, pari25 terque et uiribus odii, non sane facile uinci adsuetis, et uictoriae obsequio, quae promptissime licentiam subministrat, ne iustitiae suae deesset obstitit. Idem, cum P. Claudius Camerinos ductu atque auspiciis suis captos sub hasta uendidisset, etsi aerarium 30 pecunia fines agris auctos animaduertebat, tamen, quod parum liquida fide id gestum ab imperatore uidebatur, maxima cura conquisitos redemit, iisque habitandi gratia locum in Auentino adsignauit et praedia restituit. pecuniam etiam non ad curiam sed sacrarla

18-27: Pol. 1.65.2, Liu. per. 20, Eutr. 2.28, Zon. 8.18.1, /./. 13.1.77; cf. Oros. 4.11.10 18 rebellando α : rebellando Gertz (Κ) || 24 iram ACLC : rem α | deposuit AL : disposuit G II 28 P. a Ρ : fort, corruptum | Camerinos α : Amerinos PAC, fort, recte : Arretinos Linker (NJPhP 1865, 402-3) || 33 Auentino LCG Ρ : Aduentino AL : Arretino Linker (u.s.) || 34 non ad curiam sed AL : non ad curiam sed ad ACG, fort, recte : ad curiam aedificanda et sacrificia facienda Torr. : ad curiam et Kempf (1854) : non ad xuriam sed Foertsch (1855) : nou ad curiam et Linker (u.s.) : non ad curiam et Novák (Κ) : non ad guria m sed Gertz (Κ)·, cf. Shackleton Bailey, HSPh 1983, 239

404

VALERI MAXIMI

6.5.1-5.3

aedificanda sacrificiaque facienda tribuit, iustitiaeque promptissimo tenore effecit ut exitio suo laetari possent, quia sic renati erant. Moenibus nostris et finitimis regionibus quae adhuc rettuli , quod sequitur per totum terrarum orbem manauit. Timochares Ambraciensis Fabricio consuli pollicitus est se Pyrrhum ueneno per filium suum, qui potionibus eius praeerat, necaturum. ea res cum ad senatum esset delata, missis legatis Pyrrhum monuit ut aduersus huius generis insidias cautius se gereret, memor urbem a filio Martis conditam armis bella non uenenis gerere debere. Timocharis autem nomen suppressit, utroque modo aequitatem amplexus, quia nec hostem malo exemplo tollere ñeque eum qui bene mereri paratus fuerat prodere uoluit. 2 Summa iustitia in quattuor quoque tribunis plebis eodem tempore conspecta est: nam cum L. Atratino, sub quo duce aciem nostram apud Verruginem a Volscis inclinatam cum ceteris equitibus correxerant, diem ad populum L. Hortensius collega eorum dixisset, pro

38-49: u. fontes αρ. MRR, 1.194 || 50-61: Liu. 4.42.3-9; cf. testimonia ad 3.2.8 37 quia a : qui Perizonius || 39 < . . . > lac. ind. Kempf coniciens : Gertz (Κ) : Rossbach : fort. : ante quae Shackleton Bailey (1996) || 40 Timochares Ac : Timoclares α : Timocrates Ρ II 46 Timocharis dett. : Thimochares (-is Ac) A : Thimocares (-is Lc) L : Timoclares G || 51 L. α Ρ : C. Pighius (cf. 3.2.Ü.98, Liu.) Il 52 Verruginem dett. : Ferruginem α || 5253 Volscis UG : Volcis AL

35

40

45

50

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

405

55 rostris iurauerunt in squalore + se esse + quoad imperator ipsorum reus esset futurus: non sustinuerunt enim egregii iuuenes, cuius armati periculum uolneribus et sanguine suo defenderant, eius togati ultimum discrimen potestatis insignia retinentes intueri. qua iu60 stitia mota, contio actione Hortensium desistere coegit: nec + se + eo facto quod sequitur exhibuit. Cum Ti. Gracchus et C. Claudius ob nimis seuere 3 gestam censuram maiorem partem ciuitatis exaspérassent, diem iis P. Popillius tribunus plebis perduellionis 65 ad populum dixit, praeter communem consternationem priuata etiam ira accensus, quia necessarium eius Rutilium ex publico loco parietem demoliri iusserant. quo in iudicio primae classis permultae centuriae Claudium aperte damnabant, de Gracchi absolutione 70 uniuersae consentire uidebantur. qui clara uoce iurauit si de collega suo grauius esset iudicatum, in factis se paribus eandem cum ilio poenam exsilii subiturum, eaque iustitia tota illa tempestas ab utriusque

62-75: Cie. rep. 6.2, Liu. 43.16, Fest. p. 360L, uir. ill. 57.3 55-56 + se esse + . . . futurus α : spat, imperator . . . futurus Ρ : esse futuros si imperator . . . futurus Pc : se esse . . . futuros dett. : sese . . . futuros Halm || 6 0 - 6 1 coegit GL3 : cogit AL II 61 + se + α : se . . . sequitur dissimilem Ac : se etiam aliter L 3 : seccus se> uel se Kempf || 62 Tib. G : T. AL j C. (G. AL) α : L. Ρ || 64 Ρ. α : om. PAC cod. Vind. Liu. : M. Ac | Popilius α (a Popilio P) : Rutilius (etiam u. 75; del. Rutilium infra) Pighius (sic Liu.) || 67 loco AL : om. G | demoliri LCG : demoli AL : demolire Ac || 72 eandem ACLCG : eadem AL

406

VALERI MAXIMI

6.5.3-5.7

fortunis et capite depulsa est: Claudium enim populus absoluit, Graccho causae dictionem Popillius remisit. 4 Magnam laudem et illud collegium tribunorum tulit, quod cum unus ex eo L. Cotta fiducia sacrosanctae potestatis creditoribus suis satis facere nollet, decreuit si ñeque solueret pecuniam neque daret cum quo sponsio fieret, se appellantibus eum creditoribus auxilio futurum, iniquum ratum maiestatem publicam priuatae perfidiae obtentu esse, itaque Cottam in tribunatu quasi in aliquo sacrario latentem tribunicia inde iustitia extraxit. 5 Cuius ut ad alium aeque inlustrem actum transgrediar, Cn. Domitius tribunus plebis M. Scaurum principem ciuitatis in iudicium populi deuocauit, ut si fortuna aspirasset, ruina, sin minus, certe ipsa obtrectatione amplissimi uiri incrementum claritatis adprehenderet. cuius opprimendi cum summo studio flagraret, seruus Scauri noctu ad eum peruenit, instructurum se eius accusationem multis et grauibus domini criminibus promittens. erat in eodem pectore inimicus et Domiti-

75

80

85

90

76-84: Ludi. 413-15 || 85-100: Cie. Scaur, fr. apud Ase. p. 21C, Deiot. 31, Ase. I.e., Suet. Ner. 2.1, Dio fr. 92; cf. Plut. mor. 91D

75 dictionem Kempf (1854) : dictionem M. α : dictionem P. Gc II 78 creditoribus suis α : creditori suo Ρ; sic etiam infra || 80 eum α : del. Mommsen (StR, P.289 adn. 2) || 81 ratum L 3 :

ratus α || 82 obtentu AL : ob(-p-)tentui ACLCG | Cottam AL : Cotta G II 83-84 tribunic(-t-)ia ... iustitia ACLC : tribunic(-t-)iam ... iustitiam a || 88 ruina A : ruinam ACLG || 93 inimicus α : inimicus Gertz, fort, recte || 93-94 et Domitius Ac : et Domitius et dominus α : et dominus Becker

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

407

us, diuersa aestimatione nefarium indicium perpen95 dens, iustitia uicit odium: continuo enim, et suis auribus obseratis et indicis ore clauso, duci eum ad Scaur u m iussit. accusatorem etiam reo suo, ne dicam diligendum, certe laudandum! quem populus cum propter alias uirtutes tum hoc nomine libentius et con100 sulem et censorem et pontificem maximum fecit. Nec aliter se L. Crassus in eodem iustitiae experi- 6 mento gessit. Cn. Carbonis nomen infesto animo utpote inimicissimi sibi detulerat, sed tamen scrinium eius a seruo adlatum ad se, complura continens quibus faci105 le opprimi posset, ut erat signatum cum seruo catenato ad eum remisit. quo pacto igitur inter amicos uiguisse tunc iustitiam credimus, cum inter accusatores quoque et reos tantum uirium obtinuisse uideamus? Iam L. Sulla non se tam incolumem quam Sulpici- 7 110 um R u f u m perditum uoluit, tribunicio furore eius sine ullo fine uexatus. ceterum cum eum proscriptum et in uilla latentem a seruo proditum comperisset, manumissum parricidam, ut fides edicti sui exstaret, praeci-

101-108: u. fontes αρ. MRR, 1.526; cf. 3.7.6 || 109-116: Liu. per. 77, Plut. Sull. 10.2 94 indicium ACLCG : inditum A || 94-95 perpendens α : perpendens Heraeus (1893) || 96 obseratis ACG : obseruatis AL II 101 se hic ACG, ante gessit Kempf : om. AL || 102 Cn. cf. 6.2.W.41 adn. || 106 eum α : dominum Ρ || 109 se tam α : tam se Gertz (Κ) || 113 extaret α Ρ : constaret dett. || 113-115 praecipitari . . . iussit α : praecipitari protinus Tarpeo saxo pilleatum iussit Ρ : praecipitari eum s.t. pilleatum iussit Ac

408

VALERI MAXIMI

6.5.7-5.ext.3

pitari protinus saxo Tarpeio cum ilio scelere parto pilleo iussit, uictor alioquin insolens, hoc imperio iustissimus. . 1 Verum ne alienigenae iustitiae obliti uideamur, Pittacus Mitylenaeus, cuius aut meritis tantum ciues debuerunt aut moribus crediderunt ut ei suis suffragiis tyrannidem deferrent, tam diu illud imperium sustinuit quam diu bellum de Sigeo cum Atheniensibus gerendum fuit, postquam autem pax uictoria parta est, continuo reclamantibus Mitylenaeis deposuit, ne dominus ciuium ultra quam rei publicae necessitas exegerat permanerei, atque etiam cum reciperati agri dimidia pars consensu omnium offerretur, auertit animum ab eo muñere, deforme iudicans uirtutis gloriam magnitudine praedae minuere. 2 Alterius nunc mihi prudentia referenda est, ut alterius repraesentari iustitia possit. cum saluberrimo consilio Themistocles migrare Athenienses in classem coegisset, Xerxeque rege et copiis eius Graecia pulsis ruinas patriae in pristinum habitum reformaret, et opes clandestinis molitionibus ad principatum Graeciae capessendum nutrirei, in contione dixit habere se rem deliberatione sua prouisam, quam si fortuna ad

115

120

125

130

135

117-128: Diod. 9.12.1, Strabo 13 p. 617C, Plut. mor. 858B, D L. 1.75 II 129-148: Cie. o f f . 3.49, Plut. Them. 20.1-2, Arisi. 22.2-4; cf. Diod. 11.42 119 ei suis L? (ipsis ciuibus . . . deferentibus P) : eis AL : eius Ac : ei G : ei s Walter (WS 1930, 186) : fort. suis post suffragiis scribendum || 131 Themistocles G : Themisthocles AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

409

effectum perduci passa esset, nihil maius aut potentilas Atheniensi populo futurum, sed earn uolgari non oportere, postulauitque ut aliquis sibi cui illam tacite 140 exponeret daretur. datus est Aristides. is postquam re cognouit, classem ilium Lacedaemoniorum, quae tota apud Gytheum subducta erat, uelle incendere, ut ea consumpta dominatio maris ipsis cederet, processit ad ciues et rettulit Themistoclen ut utile consilium ita 145 minime iustum animo uoluere. e uestigio uniuersa contio quod aequum non uideretur ne expedire quidem proclamauit, ac protinus Themistoclen incepto iussit desistere. Nihil illis etiam iustitiae exemplis fortius. Zaleucus, 3 150 urbe Locrensium a se saluberrimis atque utilissimis legibus munita, cum filius eius adulterii crimine damnatus secundum ius ab ipso constitutum utroque oculo carere deberet, ac tota ciuitas in honorem patris necessitatem poenae adulescentulo remitteret, aliquam155 diu repugnauit. ad ultimum populi precibus euictus, suo prius deinde filii oculo eruto usum uidendi utrique reliquit. ita debitum supplicii modum legi reddidit, aequitatis admirabili temperamento se inter misericordem patrem et iustum legis latorem partitus.

149-159: Ael. u.h. 13.24 141 re cognouit Madvig : recognouit a || 144 Themistoclen ACLCG : Themitoclen AL\ infra Themistoclen AG, Themitoclen L || 151 adulterii ACLCG : adulteri A || 156157 uidendi utrique ACG : uidendi utriusque L : utrique uidendi PAC : uidendi utrisque dett., fort, recte || 159 legis latorem α : legem latorem Ρ : legum latorem P°

410

4

6

VALERI MAXIMI

6.5.ext.4-6.2

Sed aliquanto Charondae Turii praefractior 160 et abscisior iustitia. ad uim et cruorem usque seditiosas contiones ciuium pacauerat lege cauendo ut si quis eas cum ferro intrasset, continuo interficeretur. interiecto deinde tempore e longinquo rure gladio cinctus d o m u m repetens, subito indicta contione sic ut erat in 165 earn processit, ab e o q u e qui proxime constiterat solutae a se legis suae admonitus, 'idem' inquit 'ego illam sanciam', ac protinus ferro quod habebat destricto incubuit, cumque liceret culpam uel dissimulare uel errore defendere, p o e n a m tamen repraesentare maluit, 170 ne qua fraus iustitiae fieret. DE FIDE PVBLICA

praef. Cuius imagine ante oculos posita, uenerabile Fidei num e n dexteram suam, certissimum salutis h u m a n a e pignus, ostentat. q u a m semper in nostra ciuitate uiguisse et omnes gentes senserunt et nos paucis exemplis recognoscamus. 5

160-171: Diod. 12.19.1-2; cf. 13.33.2-3 160 aliquanto ACLC : aliquando LG | Charondae Ac : Charionde L : Charum de G : Charo da (u.i.) Ρ : Charanda P° \ Turii Kempf : Tyrii A°LG : Syrii Ac (Syriorum (u.s.) legumlator P) || 162 lege LCG : leges AL || 164 e ... rure α : ex ... itinere Ρ || 166 constiterat ACLCG : consisterai L || 167 legis ACLCG : legi AL || 168 sanciam L? : sauciam AL (lectio G incerta) : sarciam Ac 6.1 imagine ... posita LCG : imaginem ... positam AL || 2 certissimum LCG : certissimam AL || 3 ostentat L 3 : ostendat ACLCG : ostendant L || 4 - 5 recognoscamus α : recognoscemus Perizonius

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

411

Cum Ptolomaeus rex tutorem populum Romanum 1 filio reliquisset, senatus M. Aemilium Lepidum, pontificem maximum bis consulem, ad pueri tutelam gerendam Alexandriam misit, amplissimique et integerri10 mi uiri sanctitatem rei publicae usibus et sacris operatam externae procurationi uacare uoluit, ne fides ciuitatis nostrae frustra petita existimaretur. cuius beneficio regia incunabula conseruata pariter ac decorata incertum Ptolomaeo reddiderunt patrisne fortuna 15 magis an tutorum maiestate gloriari deberet. Speciosa illa quoque Romana fides, ingenti Poeno- 2 rum classe circa Siciliam deuicta, duces eius fractis animis Consilia petendae pacis agitabant. quorum Hamilcar ire se ad cónsules negabat audere, ne eodem 20 modo catenae sibi inicerentur quo ab ipsis Cornelio Asinae consuli fuerant iniectae. Hanno autem, certior Romani animi aestimator, nihil tale timendum ratus, maxima cum fiducia ad conloquium eorum tetendit. apud quos cum de fine belli ageret, et tribunus mili25 tum ei dixisset posse illi merito euenire quod Cornelio accidisset, uterque consul, tribuno tacere iusso, 'isto te' inquit 'metu, Hanno, fides ciuitatis nostrae libérât.' claros illos fecerat tantum hostium ducem uincire potuisse, sed multo clariores fecit noluisse.

6.6-15: Tac. ann. 2.67, lust. 30.3.4, Crawford, RRC, 419.2 || 16-29: u. fontes αρ. MRR, 1.205, 208-10; cf. 6.9.11 7 filio α : filio suo Ρ || 15 tutorum LCG : tutoris Ac : tutorem L II 17 deuicta Ρ : deducta α || 22 Romani animi α : Romanorum morum Ρ || 28 uincire Parrhasius : uincere α

412

VALERI MAXIMI

6.6.3-6.ext.l

3

Aduersus eosdem hostes parem fidem in iure legati- 30 onis tuendo patres conscripti exhibuere: M. enim Aemilio Lepido L. Flaminio consulibus L. Minucium et L. Manlium Carthaginiensium legatis, quia manus his attulerant, per fetiales a M. Claudio praetore dedendos curauerunt. se tunc senatus, non eos quibus hoc 35 praestabatur aspexit. 4 Cuius exemplum superior Africanus secutus, cum onustam multis et inlustribus Carthaginiensium uiris nauem in suam potestatem redegisset, inuiolatam dimisit, quia se legatos ad eum missos dicebant - tam- 40 etsi manifestum erat illos uitandi praesentis periculi gratia falsum legationis nomen amplecti - , ut Romani imperatoris potius decepta fides quam frustra implorata iudicaretur. 5

Repraesentemus etiam illud senatus nullo modo 45 praetermittendum opus, legatos ab urbe Apollonia

30-36: Liu. 38.42.7, Dio fr. 61 || 37-44: Poi. 15.4.5-12, Diod. 27.12, Liu. 30.25.9-10, App. Lib. 35.148, Dio fr. 57.72, Zon. 9.12.6 || 45-54: Liu. per. 15, Dio fr. 42, Zon. 8.7.3 30 eosdem hostes AL : eundem hostem G || 31 exhibuere ACLC : exhibere α || 32 L. α Ρ : C. dett.\ ceterum haec M. Valerio Messalla C. Liuio Salinatore consulibus acciderunt, errauit Val. | Flaminio dett. : Flamminio A : Flaminino L Ρ : Flamminino G | L. AL : om. G | Minucium G Ρ : Minutium AL II 33 legatis ACLC Ρ : legatio α | his α : om. Ρ : sic Damsté, Manlium, . . . legatis quia . . . distinguens || 34 attulerant α : intulerant Ρ | a Μ. Ρ : om. a || 36 aspexit α : espexit Damsté || 37 secutus ACLCG : secus A || 38 inlustribus Ac : in(l)lustrium α || 40-42 - tametsi . . . amplecti - sic distinxi : tametsi . . . amplecti, Perizonius (amplecti ut ed. Arg., amplecti. ut ed. Mog.)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

50

55

60

65

413

Romam missos Q. Fabius Cn. Apronius aedilicii orta contentione pulsauerunt. quod ubi comperit, continuo eos per fetiales legatis dedidit, quaestoremque cum his Brundisium ire iussit, ne quam in itinere a cognatis deditorum iniuriam acciperent. illam curiam mortalium quis concilium ac non Fidei templum dixerit? quam ut ciuitas nostra semper benignam praestitit, ita in sociorum quoque animis constantem recognouit. Post duorum in Hispania Scipionum totidemque ext. 1 Romani sanguinis exercituum miserabilem stragem, Saguntini uictricibus Hannibalis armis intra moenia urbis suae compulsi, cum uim Punicam ulterius nequirent arcere, conlatis in forum quae unicuique erant carissima atque undique circumdatis accensisque ignis nutrimentis, ne a societate nostra desisterent, publico et communi rogo semet ipsi superiecerunt. crediderim tunc ipsam Fidem, humana negotia speculantem, maestum gessisse uoltum, perseuerantissimum sui cultum iniquae fortunae iudicio tam acerbo exitu damnatum cernentem.

5 5 - 6 6 : Liu. 21.14, App. Ib. 12, Flor. 1.22.6 47 Fabius α : Fabius et Ρ | aedilicii PAC : aedili AG : edili L : edilis Lc || 48 pulsauerunt α Ρ : pulsauerant Perizonius || 49 dedidit ACLCG : dédit AL || 52 ac non G : annon AL : an dett. : (uel )? an non Kempf (1854) || 57 Saguntini ACLCG : Sagutini AL || 61 desisterent α : defic: Ac : desciscerent dett., fort, recte || 63 speculantem α : spectantem Damsté || 6 3 - 6 4 maestum ACLCG : aestum AL || 65 acerbo ACLCG : aceruo AL

414 2

7

VALERI MAXIMI

6.6.ext.2-7.3

Idem praestando Petelini eundem laudis honorem meruerunt. ab Hannibale, quia deficere a nostra amicitia noluerant, obsessi, legatos ad senatum auxilium implorantes miserunt. quibus propter recentem Cannen- 70 sem cladem succurri non potuit. ceterum permissum est uti facerent quod utilissimum incolumitati ipsorum uideretur. liberum ergo erat Carthaginiensium gratiam amplecti. illi tamen, feminis omnique aetate imbelli urbe egesta, quo diuitius armati famem traherent, per- 75 tinacissime in muris constiterunt, exspirauitque prius eorum tota ciuitas quam ulla ex parte respectum Romanae societatis deposuit. itaque Hannibali non Peteliam sed fidum Peteliae sepulcrum capere contigit. DE FIDE VXORVM ERGA VIROS

1 Atque ut uxoriam quoque fidem attingamus, Tertia Aemilia, Africani prioris uxor, mater Corneliae Gracchorum, tantae fuit comitatis et patientiae ut cum sciret uiro suo ancillulam ex suis gratam esse, dissimu-

67-79: Poi. 7.1, Liu.

23.20.4-10, 30.1-2, Front,

strat.

4.5.18, Sii. 12.431-2, App. Hann. 29 67 Petelini Ρ : Petilini AL : Petiliani G || 68-69 a nostra amicitia ACG : nostrani amicitiam AL : sic, sed destituere uel deserere pro deficere Halm : nostra amicitia Foertsch (1864) || 72 uti Ρ : ut ei AL : eis ut G : ut Novak (1903) || 74 in(m)belli ALGC : imbecilli G || 75 diutius dett. : tutius α || 7 8 79 Peteliam . . . Peteliae Kempf (1854) : Petiliam . . . Petiliae α 7. tit. de . . . uiros hic ACG, post attingamus L : de fide uxorum Ρ

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

415

5 lauerit, ne domitorem orbis Africanum, femina magnum uirum, impatientiae reum ageret, tantumque a uindicta mens eius afuit ut post mortem Africani manumissam ancillam in matrimonium liberto suo daret. 10 Q. Lucretium, proscriptum a triumuiris, uxor Turia 2 inter cameram et tectum cubiculi abditum una conscia ancillula ab imminente exitio non sine magno periculo suo tutum praestitit, singularique fide id egit ut cum ceteri proscripti in alienis et hostilibus regionibus per 15 summos corporis et animi cruciatus uix euaderent, ille in cubiculo et in coniugis sinu salutem retineret. Sulpicia autem, cum a matre Iulia diligentissime cu- 3 stodiretur, ne Lentulum Cruscellionem, uirum suum proscriptum a triumuiris, in Siciliam persequeretur, ni-

7.10-16: App. b.c. 4.44.189-92; cf. Dio. 54.10.21| 17-23: App. b.c. 4.39.164-6 5 domitorem α : domitorem Vahlen (149) : domitorem (uel post magnum) H.J. Müller (WKlPh 1894, 769) || 6 magnum uirum in(m)patientiae α (, femina . . . uirum, distinxi) : sic, sed incontinentiae uel inpudicitiae dett., inpotentiae Lipsius, intemperantiae Gertz (Κ) : om. magnum uirum dett. : magni uiri impatientior Wensky : magnum uirum impatientia (uel inpotentia) Kempf : sic, sed om. Damsté : de H.J. Müller u.s. || 7 mens eius afuit Ac : mendesseam fuit L : mendessae abfuit G || 10 Turia α : Tyria PAC : T u r c o i a Halm II 11 una α : cum una Ρ || 12 ancillula α : ancilla Ρ || 15 uix α : uix Gertz || 18 Cruscellionem α : Cruscillionem PAC || 19 in α : et in Ρ | Siciliam α : Siciliam transeuntem PAC | persequeretur α : sequeretur PAC : prosequeretur dett.

416

VALERI MAXIMI

6.7.3-8.3

hilo minus, famulari ueste sumpta, cum d u a b u s ancillis 20 t o t i d e m q u e seruis ad e u m clandestina fuga peruenit, nec recusauit se ipsam proscribere, ut ei fides sua in coniuge proscripto constaret. 8

DE F I D E SERVORVM

praef. Restât ut s e r u o r u m etiam erga dominos q u o minus exspectatam hoc laudabiliorem fidem referamus. 1 M. Antonius, a u o r u m n o s t r o r u m temporibus clarissimus orator, incesti reus agebatur. cuius in iudicio accusatores s e r u u m in quaestionem perseuerantissime 5 postulabant, q u o d ab eo, cum ad stuprum iret, lantern a m p r a e l a t a m contenderent. erat a u t e m is etiam t u m imberbis, et stabat in corona, u i d e b a t q u e rem ad suos cruciatus pertinere, nec t a m e n eos fugitauit. ille uero, ut d o m u m q u o q u e u e n t u m est, A n t o n i u m hoc 10 n o m i n e u e h e m e n t i u s confusum et sollicitum ultro est hortatus ut se iudicibus t o r q u e n d u m traderet, adfirm a n s nullum ore suo u e r b u m exiturum q u o causa eius laederetur, ac promissi fidem mira patientia praestitit:

8.3-19: cf. testimonia ad 3.7.9 20 famulari G PAC : familiari AL || 22 ut ei α : uti Damsté || 23 coniuge proscripto Ac(clandestina . . . quo (8.M.1) Ac in spat, et ras.)LG : coniuge proscriptu Eberhard 8. tit. de fide seruorum A Ρ : om. LG || 5 perseuerantissime α : perseuerantem Ρ : perseueranter Pc || 6 iret G : irent AL : iretur Ρ || 8 stabat Ac : stabant α | in corona Becker : coronam A : corona LG : coram Ac || 14 promissi fidem Lc : promis idem L : proximidem A : proxime idem Ac : promissa idem G

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

417

15 plurimis etenim laceratus uerberibus eculeoque impositus, candentibus etiam lamminis ustus, omnem uim accusationis custodita rei salute subuertit. arguì fortuna merito potest quod tarn pium et tam fortem spiritum seruili nomine inclusit. 20 Consulem autem C. Marium Praenestinae obsidio- 2 nis miserabilem exitum sortitum, cuniculi latebris frustra euadere conatum, leuique uolnere a Telesino, cum quo commori destinauerat, perstrictum seruus suus, ut Sullanae crudelitatis expertem faceret, gladio 25 traiectum interemit, cum magna praemia sibi proposita uideret si eum uictoribus tradidisset. cuius dexterae tam opportunum ministerium nihil eorum pietati cedit a quibus salus dominorum protecta est, quia eo tempore Mario non uita sed mors in beneficio reposita 30 erat. Aeque inlustre quod sequitur. C. Gracchus, ne in 3 potestatem inimicorum perueniret, Philocrati seruo suo ceruices incidendas praebuit. quas cum celeri ictu

20-30: u. fontes αρ. MRR, 2.66 || 31-40: Veil. 2.6.6, Plut. CG 17.2-3, App. b.c. 1.26.117, Macr. 1.11.25, Oros. 5.12.8, uir. ill. 65.6 15 etenim Lipsius : etiam α : enim dett. : del. Novák (1896) II 17 accusationis α : accusatorum Ac | rei α : eri Eberhard || 18 et tam AL : etiam G || 19 nomine α : domicil Heumann (Misc. Lips. nou. 1747, 330) : temine Heraeus : corpore Watt (1986), fort, recte || 21 miserabilem AL : mirabilem G || 23 con(m)mori α : mori Ρ || 29 non ACLCG : no AL | mors ACLCG | reposita AL : posita G || 32 potestatem L : potestate AG \ inimicorum AL : ras. G

418

VALERI MAXIMI

6.8.3-8.6

abscidisset, gladium cruore domini manantem per sua egit praecordia. Euporum alii hunc uocitatum existímant: ego de nomine nihil disputo, famularis tantum modo fidei robur admiror. cuius si praesentiam animi generosus iuuenis imitatus foret, suo non serui beneficio imminentia supplicia uitasset: nunc commisit ut Philocratis quam Gracchi cadauer speciosius iaceret. 4 Alia nobilitas alius furor, sed fidei par exemplum. Pindarus C. Cassium Philippensi proelio uictum, nuper ab eo manumissus, iussu ipsius obtruncatum insultationi hostium subtraxit, seque e conspectu hominum uoluntaria morte abstulit, ita ut ne corpus quidem eius absumpti inueniretur. quis deorum, grauissimi sceleris ultor, illam dexteram, quae in necem patriae parentis exarserat, tanto torpore inligauit ut se tremibunda Pindari genibus submitteret, ne publici parricidii quas merebatur poenas arbitrio piae uictoriae exsolueret? tu profecto tunc, diue Iuli, caelestibus tuis uolneribus debitam exegisti uindictam, perfidum erga te caput sordidi auxilii supplex fieri cogendo, eo animi aestu

4 1 - 5 5 : Veli. 2.70.2, Plut. Brut. 43.7-8, App. b.c. 4.113.472-3, Dio 47.46.5, Fior. 2.17.13, Oros. 6.18.16, uir. ili. 83.6 34 manantem Lc : manentem AL : madentem ACG || 35 Euporum Ac : eum Porum LG : Euporo ( . . . praebuit) Ρ || 40 Philocratis ACG : Philocrates AL || 42 C. Cassium Ρ : Cassium ACG : Assium L || 4 3 - 4 4 insultationi ACLCG : insultationum L II 45 ne G : nec AL, fort, recte || 46 absumpti ACLCG : adsumpti AL || 47 quae ACLC : om. a || 50 piae uictoriae α : pii uictoris Ac || 53 sordidi auxilii LCG : sordidi auxiliis AL : sordidis auxiliis Ac : sordidi mancipii Wensky (1884)

35

40

45

50

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

419

compulsum ut ñeque retiñere uitam uellet ñeque fini55 re sua manu auderet. Adiunxit se his cladibus C. Plotius Plancus, Munati 5 Planci consularis et censorii frater. qui cum a triumuiris proscriptus in regione Salernitana lateret, delicatiore uitae genere et odore unguenti occultam salutis cu60 stodiam detexit: istis enim uestigiis eorum qui miseros persequebantur sagax inducta cura abditum fugae eius cubile odorata est. a quibus comprehensi serui latentis multumque ac diu torti negabant se scire ubi dominus esset, non sustinuit deinde Plancus tam fideles tamque 65 boni exempli seruos ulterius cruciari, sed processit in medium iugulumque gladiis militum obiecit. quod certamen mutuae beniuolentiae arduum dinosci facit utrum dignior dominus fuerit qui tam constantem seruorum fidem experiretur, an serui qui tam iusta domi70 ni misericordia quaestionis saeuitia liberarentur. Quid Vrbini Panapionis seruus? quam admirabilis 6 fidei! cum ad dominum proscriptum occidendum domesticorum indicio certiores factos milites in Reatinam uillam uenisse cognosset, commutata cum eo ueste, 75 permutato etiam anulo, illum postico clam emisit, se

56-70: Plin. nat. 13.25, Sol. 46.3 || 71-86: Sen. benef. 3.25,

App. b.c. 4.44.188, Dio 47.10.2, Macr. 1.11.16 56 C. (G.) α : L. Plin. Sol. : om. Ρ | Plotius Pighius : Plotinus a : om. Ρ (u.i.) || 5 6 - 5 7 Plancus Munat(c)ii Planci (Pian. A) a : Plancus Munatius Planci Munatii Ρ || 58 Salernitana a Plin. : Salonitana PAC || 62 latentis Perizonius : latentes α || 71 Vrbini LG (Vrbinus Macr.) : Vruon PAC | Panapionis PAC : Panopionis α : Άππιον App.; infra Panapionem . . . Panopio A, Panapionem . . . Panapio L, Panopionem . . . Panopio G

420

VALERI MAXIMI

6.8.6-9.praef.

autem in cubiculum ac lectulum recepii et ut Panapionem occidi passus est. breuis huius facti narratio, sed non parua materia laudationis: nam si quis ante oculos ponere uelit subitum militum adcursum, conuolsa ianuae claustra, minacem uocem, truces uoltus, fulgentia arma, rem uera aestimatione prosequetur, nec quam cito dicitur aliquem pro alio mori uoluisse, tam id ex facili etiam fieri potuisse arbitrabitur. Panapio autem quantum seruo deberet amplum ei faciendo monumentum ac testimonium pietatis grato titulo reddendo confessus est. 7 Contentus essem huius exemplis generis, nisi unum me dicere admirado facti cogeret. Antius Restio, proscriptus a triumuiris, cum omnes domésticos circa rapinam et praedam occupatos uideret, quam maxime poterai dissimulata fuga se penatibus suis intempesta nocte subduxit. cuius furtiuum egressum seruus ab eo uinculorum poena coercitus, inexpiabilique litterarum nota per summam oris contumeliam inustus, curiosis speculatus oculis ac uestigia hue atque illue errantia beniuolo studio subsecutus, lateri uoluntarius comes adrepsit. quo quidem tam exquisito tamque ancipiti officio perfectissimum exspectatae pietatis cumu-

80

85

90

95

87-113: App. b.c. 4.43.181-4, Dio 47.10.4-5, Macr. 1.11.19-20 81 aestimatione ACLC : aestimationem α || 83 arbitrabitur LG : mirabitur Ac || 87 huius α : his huius Ac || 88 dicere Perizonius : dicere α || 91-92 intempesta ... furtiuum ACLCG : in tempestate ... furtium AL || 98 expectatae Perizonius : expectatae α : spectatae dett. : insperatae Gertz (Κ)

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

421

lum expleuerat: iis enim quorum felicior in d o m o sta100 tus fuerat lucro intentis, ipse, nihil aliud quam umbra et imago suppliciorum suorum, maximum esse emolum e n t u m eius a quo tam grauiter punitus erat salutem iudicauit, cumque abunde foret iram remittere, adiecit etiam caritatem. nec hactenus beniuolentia processit, 105 sed in eo conseruando mira quoque arte usus est: nam ut sensit cupidos sanguinis milites superuenire, amoto domino rogum exstruxit, eique egentem a se comprehensum et occisum senem superiecit. interrogantibus deinde militibus ubinam esset Antius, m a n u m rogo inn o tentans ibi ilium datis sibi crudelitatis piaculis uri respondit. quia ueri similia loquebatur, habita est uoci fides, quo euenit ut Antius + statum + quaerendae incolumitatis occasionem adsequeretur.

DE MVTATIONE MORVM AVT FORTVNAE 9 Multum animis hominum et fiduciae adicere et sollici- praef. tudinis detrahere potest morum ac fortunae in Claris uiris recognita mutatio, siue nostros status siue proxim o r u m ingenia contemplemur: nam cum aliorum for5 tunas + et pectora + ex condicione abiecta atque con-

100-101 ipse ... esse LCGC : ipse ... esset AL : ipse ... ras. G : ipse cum . . . esset Ac || 100 nihil aliud Ac : nihil α || 107 egentem α : ardenti Ρ : incenso Cornelissen || 107108 con(m)prehensum α : conprensum Ρ || 112 + statum + AL : statim LCG : tutam Madvig : spatium Watt (1986) | quaerendae AL : querendae G 9. tit. aut fortunae ACLG : om. P; u. u.46 adn. || 4 ingenia a : del. Gertz (Κ) : ingenue Stangl (1492) || 5 + et pectora + LG : spedando Ac, fort, recte

422

VALERI MAXIMI

6.9.praef.-9.5

tempta emersisse claritatem uideamus, quid aberit quin et ipsi meliora de nobis semper cogitemus, memores stultum esse perpetuae infelicitatis se praedamnare spemque, quae etiam incerta recte fouetur, interdum certam in desperationem conuertere? 10 1 Manlius Torquatus adeo hebetis atque obtusi cordis inter initia iuuentae existimatus ut a patre L. Manlio, amplissimo uiro, quia et domesticis et rei publicae usibus inutilis uidebatur, rus relegatus agresti opere fatigaretur, postmodum patrem reum iudiciali periculo li- 15 berauit, filium uictorem, quod aduersus imperium suum cum hoste manum conseruerat, securi percussit, patriam Latino tumultu fessam speciosissimo triumpho recreauit, in hoc, credo, fortunae nubilo adulescentiae contemptu perfusus, quo senectutis eius decus 20 lucidius enitesceret. 2 Scipio autem Africanus superior, quem di immortales nasci uoluerunt ut esset in quo uirtus se per omnes numéros hominibus efficaciter ostenderet, solutions

9.11-21: u. testimonia ad 2.7.6, 5.4.3 || 22-28: Geli 7.8.5 (= Naeu. com. 108)

8 infelicitatis AL : infelicitati G || 8-9 sae (sic) praedampnare Ac : s(a)epe dam(p)nare α || 9 spemque quae ACG : spem quaeque L || 11 hebetis ACG : habetis A : hebitis Lc \ obtusi α : obtunsi PAC, fort, recte || 12 existimatus α : existimatus est Ρ II 15 patrem α : om. Ρ | iudiciali ACLCG : iudicati A : iudicali L || 18 tumultu A°LCG : tumultum AL || 19 credo ACLC : credo ne α : credo malignae dett. : credo, re Foertsch (1864) : credo, lle Eberhard : credo, in Kraffert : credo, ui Thormeyer || 23 se per ACG : super AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

423

25 uitae primos adulescentiae annos.egisse fertur., remotos quidem a luxuriae crimine, sed tarnen Punicis tropaeis, deuictae Carthaginis ceruicibus imposito iugo teneriores. C. quoque Valerius Flaccus secundi Punici belli tem- 3 30 poribus luxu perditam adulescentiam incohauit. ceterum a P. Licinio pontífice máximo flamen factus quo facilius a uitiis recederei, ad curam sacrorum et caerimoniarum conuerso animo, usus duce frugalitatis religione, quantum prius luxuriae fuerat exemplum, tan35 tum postea modestiae et sanctitatis specimen euasit. Nihil Q. Fabio Maximo, qui Gallica uictoria cogno- 4 men Allobrogici sibimet ac posteris peperit, adulescente magis infame, nihil eodem sene ornatius aut speciosius ilio saeculo nostra ciuitas habuit. 40 Quis ignorât Q. Catuli auctoritatem in máximo eia- 5 rissimorum uirorum prouentu excelsum gradum obtinuisse? cuius si superior aetas reuoluatur, multi lusus multae deliciae reperiantur. quae quidem ei impedimento non fuerunt quo minus patriae princeps exsiste45 ret, nomenque eius in Capitolino fastigio fulgeret, ac uirtute ciuile bellum ingenti motu oriens sepeliret.

29-35: Liu. 27.8.4-10 || 36-39: u. fontes αρ. MRR, 1.520-11| 40-46: u. fontes αρ. Münzer, RE, 13.2088-9 (de templo Capitolino), MRR, 2.85, 90 (de bello contra Lepidum)

28 teneriores α : tenuiores Kempf || 33-34 religione G : regione AL : relegione Lc || 37 Allobrigici dett. : Allobrigi α || 41 prouentu ACLC : prouectu α || 42 lusus α : luxus dett. || 43 repperiantur AL : reperientur ACLCG : || 46 uirtute α : uirtus Perizonius | de mutatione fortunae post sepeliret PAC

424

VALERI MAXIMI

6.9.6-9.9

6

L. uero Sulla usque ad quaesturae suae comitia uitam libidine uino ludicrae artis amore inquinatam perduxit. quapropter C. Marius consul moleste tulisse traditur quod sibi asperrimum in Africa bellum gerenti tam delicatus quaestor sorte obuenisset. eiusdem uirtus, quasi perruptis et disiectis nequitiae qua obsidebatur claustris, catenas Iugurthae manibus iniecit, Mithridatem compescuit, socialis belli fluctus repressit, Cinnae dominationem fregit, eumque qui se in Africa quaestorem fastidierat ipsam illam prouinciam proscriptum et exsulem petere coegit. quae tam diuersa tamque inter se contraria si quis apud animum suum attentiore comparatione expendere uelit, duos in uno homine Sullas fuisse crediderit, turpem adulescentulum et uirum, dicerem fortem, nisi ipse se felicem appellari maluisset. 7 Atque ut nobilitati, beneficio paenitentiae se ipsam admonitae respicere, altiora modo suo sperare ausos subtexamus, T. Aufidius, cum Asiatici publici exiguam admodum particulam habuisset, postea totam Asiam proconsulari imperio obtinuit. nec indignati sunt socii eius parere fascibus quem aliena tribunalia adulantem

47-62: u. fontes αρ. Fröhlich, RE, 4.1522-66 Flacc. 45; cf. MRR, 2.142 adn. 9

|| 63-72: Cie.

49 Marius Kempf : Marium (coñs) α || 50 Africa LCG : Africam AL || 5 2 - 5 3 obsidebatur ACL°G : obsiderebatur AL || 54 fluctus Ac : luctus α || 55 se G : om. AL : se post felicem Torr., ante ipse Novák (1896) || 63 nobilitati Gron. : nobilitatis α : nobilitate Ac \ ipsam ACLC : ipsum α || 64 ausos ACLC : ausus α || 65 T(itus) α (sic Cie.) : P. Ρ \ publici α : publicani Gc : publicans Kraffert

50

55

60

65

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

425

uiderant. gessit etiam se integerrime atque splendidis70 sime, quo quidem modo demonstrauit pristinum quaestum suum fortunae, praesens uero dignitatis incrementum moribus ipsius imputari debere. At P. Rupilius non publicanum in Sicilia egit, sed 8 operas publicanis dedit. idem ultimam inopiam suam 75 auctorato sociis officio sustentauit. ab hoc postmodum consule leges uniuersi Siculi acceperunt, acerbissimoque praedonum ac fugitiuorum bello liberati sunt, portus ipsos, si quis modo mutis rebus inest sensus, tantam in eodem homine uarietatem status admiratos 80 arbitror: quem enim diurnas capturas exigentem animaduerterant, eundem iura dantem classesque et exercitus regentem uiderunt. Huic tanto incremento maius adiciam. Asculo capto 9 Cn. Pompeis Magni pater P. Ventidium aetate 85 puberem in triumpho suo populi oculis subiecit.

73-82: Ps. Asc. p. 264St, u. alios fontes αρ. MRR, 1.498 || 83-91: Veil. 2.65.3, Plin. nat. 7.135, Gell. 15.4.3, Dio 43.51.4-5 (ιde Ventidio in triumpho Pompei ducto), Veli. Geli, ll.cc., App. b.c. 4.2.6, Dio I.e., 47.15.2 (de praetura et consulatu Ventidi a. 43 a.C.); de bello contra Parthos et triumpho u. fontes αρ. MRR, 2.388, 393 (adde Schol. Iuu. 7.199) 69 etiam α : enim Damsté || 70 quo quidem Kempf (1854) : quoque id α : eoque uel miroque dett. || 73 Rupilius dett. : Rutilius a; fort, errauit Val. (cf. 2.7.W.41 adn.) || 74 idem ALCG : om. L : id est Lipsius || 76 cons(.) ACLCG : ante add. o A, in (ut uid.) L : oconsule Kempf || 84 Pompeis Pighius : Pompei(i) a : a Cn. Pompeio patre Ρ || 85 puberem Pighius : puberem α : aetate admodum puberem Ρ : nondum puberem Kempf : admodum puberem Heraeus (1900)

426

VALERI MAXIMI

6.9.9-9.13

hic est Ventidius qui postea Romae ex Parthis et per Parthos de Crassi manibus in hostili solo miserabiliter iacentibus triumphum duxit. ita qui captiuus carcerem exhorruerat, uictor Capitolium felicitate celebrauit. in eodem etiam illud eximium, quod eodem anno praetor et consul est factus. 10 Casuum nunc contemplemur uarietatem. L. Lentulus, consularis lege Caecilia repetundarum crimine oppressus, censor cum L. Censorino creatus est. quem quidem fortuna inter ornamenta et dedecora alterna uice uersauit, consulatu illius damnationem damnationi censuram subiciendo, et neque bonis eum perpetuis frui neque malis aeternis ingemescere patiendo. 11 Iisdem uiribus uti uoluit in Cn. Cornelio Scipione Asina, qui consul a Poenis apud Liparas captus, cum belli iure omnia perdidisset, laetiore subinde uoltu eius adiutus cuncta reciperauit, consul etiam iterum creatus est. quis crederei illum a duodecim securibus ad Carthaginiensium peruenturum catenas? quis rursus existimaret a Punicis uinculis ad summi imperii peruenturum insignia? sed tamen ex consule captiuus et ex captiuo consul est factus.

92-98: Fest. p. 360L || 99-107: u. testimonia ad 6.6.2 86 ex α : de Ρ || 88 duxit ACLCG : dixit AL || 9 0 - 9 1 praetor et consul Lc : praetor a : fort, et consul praetor || 93 Caecilia a Ρ : Acilia Gertz (Κ) : fort, re uera lex Calpurnia, sed errauit Val. || 95 ornamenta Ac : tormenta a || 96 consulatu AL : consulatui ACG || 98 ingemescere AL : ingemiscere ACG || 99 i(i)sdem ACLCG : idem AL || 100 Asina PAC : Nasica ALCG : Naesica L || 105 summi ACG : summum AL : summam Lc

90

95

100

105

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

427

Quid? Crasso nonne pecuniae magnitudo locupletis 12 nomen dedit? sed eidem postea inopia turpem decoc110 toris + superlationem + inussit, siquidem bona eius a creditoribus, quia solidum praestare non poterai, uenierunt. itaque qui amara suggillatione non caruit, cum egens ambularet, Diues ab occurrentibus salutabatur. 115 Crassum casus acerbitate Q. Caepio praecucurrit: is 13 namque, praeturae splendore, triumphi claritate, consulatus decore, maximi pontificis sacerdotio ut senatus patronus diceretur adsecutus, in publicis uinculis spiritum deposuit, corpusque eius funesti carnificis ma120 nibus laceratum in scalis Gemoniis iacens magno cum horrore totius fori Romani conspectum est.

108-114: Plin. nat. 33.133; cf. Cie. Tuse. 1.81 |] 115-121: u. testimonia ad 4.7.3; cf. Münzer, RE, 2A.1785 109 inopia ACLC : inopiam α || 110 + superlationem + AL : superlatione G : appellationem Lipsius \ a AL : om. G || 111-112 uenierunt ACL4 : uenerunt α || 112 qui α : quia Ac : del. Lc : sic, sed quia cum dett., cum enim egens Halm, salutaretur Eberhard : itaque quoque uel ita amara ... qui cum dett. : quod Kempf (1854) : sui Foertsch (1855) : itaque amara ... qui cum Heller (1869) : sic, sed qui Novák (1883) : (uenierunt). id quoque Gertz (Κ) : illa Schnetz (1904, 22) : qui Shackleton Bailey (1996) || 115 Q. ACLCG : quae A : que, ut uid., L || 116 splendore Ac : splendor et A : splendore et LGC : splendorem et G, ut uid. || 119 funesti Gertz (Κ) : funesti a

428

14

VALERI MAXIMI

6.9.14-9.ext.l

lam C. Marius + maxime fortunae luctatione +: omnes enim eius impetus qua corporis qua animi robore fortissime sustinuit. Arpinatibus honoribus iudicatus inferior, quaesturam Romae petere ausus est. patien- 125 tia deinde repulsarum inrupit magis in curiam quam uenit. in tribunatus quoque et aedilitatis petitione consimilem campi notam expertus, praeturae candidatus supremo in loco adhaesit, quem tarnen non sine periculo obtinuit: ambitus enim accusatus uix atque aegre 130 absolutionem ab iudicibus impetrauit. ex ilio Mario, tam humili Arpini tam ignobili Romae, tam fastidiendo candidato, ille Marius euasit qui Africam subegit, qui Iugurtham regem ante currum egit, qui Teutonorum Cimbrorumque exercitus deleuit, cuius bina tro- 135 paea in urbe spectantur, cuius septem in fastis consu-

122-141: de uita Mari u. fontes αρ. Weynand, RE, 6.1363-1425

Supp.

122 + maxime . . . luctatione + A : sic, sed maximae L, maxima G : maxima . . . luctatio A° : maximae . . . luctatio est Lc : maxime (uel maximae) . . . luctationi Gertz : maxime . . . luctationi id. (Κ) : maxime . . . luctatione Kempf : sic, sed insignis post maxime Watt : maximae . . . luctatione Brakman : maximus . . . Stangl (1493) : maxime . . . luctatione Damsté : maxima . . . luctatione Walter (PhW 1921, 790) || 123 qua corporis qua AL : quo corporis quo ACG : corporis quam Lc || 129 adhaesit Gron. (ad Liu. 5.2.11) : ita haesit α : inhaesit Ac II 132 Arpini G : Arpiña AL : Arpíñate Ac : del. Damsté | Romae a : Romao Gertz : del. Damsté || 133 subegit ACG : subegit qui subegit AL || 136 urbe LCG : urbem AL

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

429

latus leguntur, cui post exsilium consulem creari proscriptoque facere proscriptionem contigit. quid huius condicione inconstantius aut mutabilius? quem si inter 140 miseros posueris, miserrimus, si inter felices, felicissimus reperietur. C. autem Caesar, cuius uirtutes aditum sibi in cae- 15 lum instruxerunt, inter primae iuuentae initia priuatus Asiam petens, a maritimis praedonibus circa insulam 145 Pharmacusam exceptus, quinquaginta se talentis redemit. parua igitur summa clarissimum mundi sidus in piratico myoparone rependi fortuna uoluit. quid est ergo quod amplius de ea queramur, si ne consortibus quidem diuinitatis suae parcit? sed caeleste numen se 150 ab iniuria uindicauit: continuo enim captos praedones crucibus adfixit. Attento studio nostra commemorauimus: remissiore ext. 1 nunc animo aliena narrentur. perditae luxuriae Athenis adulescens Polemo, neque inlecebris eius tantum155 modo sed etiam ipsa infamia gaudens, cum e conuiuio non post occasum solis sed post ortum surrexisset domumque rediens Xenocratis philosophi patentem ia-

142-151: Veil. 2.41.3, Plut. Caes. 1.8-2.7, Suet. lui. 4.1-2, 74.1 II 152-173: Hor. Sat. 2.3.254, Lucían. 29.16, D L. 4.16, Aug. epp. 144, contra lui. 1.4.12, Suda s.u. Πολέμων 137 cui ACGC : qui α || 140-141 si ... felicissimus G : inter felicissimos AL : inter felices felicissimus ACLC || 143 instruxerunt a : struxerunt Ac | primae a : prima P, fort, recte || 145 Pharmacusam scripsi : Pharmacusam a Pc : Pharnacusam Ac : Parnacusam Ρ || 155 cum A' G : om. AL

430

VALERI MAXIMI

6.9.ext.l-9.ext.5

nuam uidisset, uino grauis, unguentis delibutus, sertis capite redimito, perlucida ueste amictus, refertam turba doctorum hominum scholam eius intrauit. nec contentus tam deformi introitu, consedit etiam, ut clarissimum eloquium et prudentissima praecepta temulentiae lasciuiis eleuaret. orta deinde, ut par erat, omnium indignatione, Xenocrates uoltum in eodem habitu continuit, omissaque re quam disserebat, de modestia ac temperantia loqui coepit. cuius grauitate sermonis resipiscere coactus, Polemo primum coronam capite detractam proiecit, paulo post bracchium intra pallium reduxit, procedente tempore oris conuiualis hilaritatem deposuit, ad ultimum totam luxuriam exuit, uniusque orationis saluberrima medicina sanatus ex infami ganeone maximus philosophus euasit. peregrinatus est huius animus in nequitia, non habitauit. 2 Piget Themistoclis adulescentiam attingere, siue pattern aspiciam abdicationis iniungentem notam, siue matrem suspendió finire uitam propter filii turpitudinem coactam, cum omnium postea Graii sanguinis uirorum clarissimus exstiterit, mediumque Europae et

174-177: Nep. Them. 1.1-2, Plut. Them. 2.8, A el. u.h. 2.12, Liban, deci. 10, Suda s.u. άποκήρυκτον 159 redimito ACLCG : remedito A : redemito L || 160 turba ACLCG : turbam AL | doctorum G : doctorem AL || 1 6 1 162 clarissimum α : elatissimum Damsté || 163 lasciuiis ACLCG : lasciuis AL \ eleuaret α : macularet Ac || 171 uniusque ALGC : unius G | orationis LCG : orationi AL || 175 iniungentem α : inurentem Ac

160

165

170

175

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

431

Asiae uel spei uel desperationis pignus fuerit: haec 180 enim eum salutis suae patronum habuit, ilia uadem uictoriae adsumpsit. Cimonis uero incunabula opinione stultitiae fuerunt 3 referta: eiusdem + stultitiae + imperia salutarla Athenienses senserunt. itaque coegit eos stuporis semet ip185 sos damnare, qui eum stolidum crediderant. N a m Alcibiaden quasi duae fortunae partitae sunt, 4 altera quae ei nobilitatem eximiam, abundantes diuitias, formam praestantissimam, fauorem ciuium propensum, summa imperia, praecipuas potentiae uires, fla190 grantissimum ingenium adsignaret, altera quae damnationem, exsilium, uenditionem bonorum, inopiam, odium patriae, uiolentam mortem infligeret: nec aut haec aut illa uniuersa, sed uaria perplexa, freto atque aestui similia. 195 A d inuidiam usque Polycratis Samiorum tyranni, 5 abundantissimis bonis conspicuus, uitae fulgor exces-

186-194: Nep. Ale. 1, Plut. Ale. 2.1; u. etiam fontes αρ.

Toepffer, RE, 1.1516-32 || 195-212: Hdt. 3.39-42, 120-5, Cie. fin. 5.92, Strabo 14 p. 638C, Plin. nat. 37.3-4,

Tzetz.

Chil. 7.199-216 182 opinione Ac : opinionis α || 183 + stultitiae + α : del. Lipsius : ulscentiae Halm : adulti Madvig, fort, reete :

ultae ttis Wensky (1884) || 184 coegit G : cogit AL II 192 nec Ac : ne α || 193 illa α : illa simul Ac | uaria ACLCG : uariae Ac : uarie dett. : uaria e Halm || 194 aestui ACLCG : aestuis AL : aestus Ac || 195 Polycratis U : Policratis AG : Polycrates L

432

VALERI MAXIMI

6.9.ext.5-9.ext.7

sit, nec sine causa: omnes enim conatus eius placido excipiebantur itinere, spes certuni cupitae rei fructum adprehendebant, uota nuncupabantur simul et soluebantur, uelle ac posse in aequo positum erat, semel dumtaxat uoltum mutauit, perquam breui tristitiae salebra succussum, tunc cum admodum gratum sibi anulum de industria in profundum, ne omnis incommodi expers esset, abiecit. quem tarnen continuo reciperauit, capto pisce qui eum deuorauerat. sed hunc, cuius felicitas semper plenis uelis prosperum cursum tenuit, Orontes Dari regis praefectus in excelsissimo Mycalensis montis uertice cruci adfixit, e qua putres eius artus et tábido cruore manantía membra atque illam laeuam, cui Neptunus anulum piscatoris manu restituerai, situ marcidam Samos, amara seruitute aliquamdiu pressa, liberis ac laetis oculis aspexit. 6 Dionysius autem, cum hereditatis nomine a patre Syracusanorum ac paene totius Siciliae tyrannidem accepisset, maximarum opum dominus, exercituum dux, rector classium, equitatuum potens, propter inopiam litteras puerulos Corinthi docuit, eodemque tempore

213-219: Cie. Tuse. 3.27, farri. 9.18.1, Quint, inst. 8.6.52,

lust. 21.5.2-8, Amm. 14.11.30, Tzetz. epp. 6 (p. 11.1213Leone); cf. Ael. u.h. 6.12, 9.8 198 certum AL : circum G | fructum L4 : fractura AL : factum ACG || 201 perquam Ac : perque AL : perras. G \ breui ALGC : breuis G || 205-206 cuius ACLC : huius α || 208 Mycalensis α : Mycales Ρ || 209 tábido A°LCG : abido AL II 217 Corinthi AL : Chorinthi G

200

205

210

215

FACTA ET DICTA MEMORABILIA

433

tanta mutatione maiores natu ne quis nimis f o r t u n a e crederei, magister ludi factus ex tyranno, monuit. 220 Sequitur h u n c Syphax rex, consimilem f o r t u n a e ini- 7 quitatem expertus, q u e m amicum hinc R o m a p e r Scipionem illinc Carthago p e r H a s d r u b a l e m ultro petitum ad p e n a t e s deos eius uenerat. c e t e r u m eo claritatis euectus ut ualidissimorum p o p u l o r u m t a n t u m 225 non arbiter uictoriae exsisteret, parui temporis interiecta m o r a catenatus a Laelio legato ad Scipionem i m p e r a t o r e m pertractus est, cuiusque d e x t e r a m regio insidens solio adroganti m a n u attigerat, eius genibus supplex procubuit. 230 Caduca nimirum et fragilia puerilibusque consentan e a crepundiis sunt ista q u a e uires atque opes h u m a nae uocantur. adfluunt subito, r e p e n t e dilabuntur, nullo in loco nulla in persona stabilibus nixa radicibus consistunt, sed incertissimo flatu f o r t u n a e hue atque

220-229: Pol. 11.24a.4, Liu. 28.17.10-18.12, 30.12.1-3, 13.1-7, App. Hisp. 29.116-30.119, Lib. 10.36-40, 26.107-8 218 tanta mutatione ACLCG : tantam mutationem AL \ natu α : del. Kraffert || 219 ludi factus ACLC : Iudifacatus L : ludificatus G || 220 Syphax LCG : Sypax AL : Syfax Ac || 223 deos α : del. Perizonius || 224-225 tantum . . . uictoriae {ras. ante uictoriae A) a : non tantum arbiter sed et uictor Ac II 228 attigerat LCG : attingerat AL || 230 nimirum dett. : nimium α | puerilibusque ACLCG : puerilibus quae AL || 230-231 consentanea LCG : consenanea AL || 231 crepundiis ACG : crepitudis AL | ista quae ACL°G : istaque AL || 234 incertissimo α : incertissime Damsté | fortunae LCG : fortunam AL : fortuna Ac

434

VALERI MAXIMI

6.9.ext.7

illuc acta quos sublime extulerunt improuiso recursu 235 destituios profundo cladium miserabiliter immergunt. itaque ñeque existimari neque dici debent bona quae, ut inflictorum malorum amaritudine desiderium sui duplicent, .

235 recursu Ac : recussu AL : recessu G || 237 itaque neque ACLCG : itaque AL : ita neque dett. || 237-239 quae ut ... duplicent, < . . . > lac. ind. Pighius : add. propensiore fauore primo delinitos maiori postea malorum cumulo opprimere soient dett. : quae amaritudinem desiderio sui duplicant Ac : sic, sed duplicent Torr. : quae ui ... amaritudine desiderii sui duplicant Madvig : add. e.g. Kempf (1854) Subscriptiones : Valeri Maximi liber (lib. A) .vi. explic. (explic". L) incipit liber (.)vii. AL : Valerii Maximi liber vi expt. incipit vii. G