Plini naturalis historiae: Vol. I Libri I-VI [1996 ed.] 3519116502, 9783519116509

Table of contents :
PRAEFATIO
CONSPECTVS CODICVM
PLINIVS SECVNDVS VESPASIANO CAESAEI SVO S.
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER I
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER II
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER III
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER IV
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER V
C. PLINI SECVNDI NATVRALIS HISTORIAE LIBER VI
APPENDIX
CORRIGENDA ET ADDENDA

Citation preview

C. PLINI SECVNDI NATYRALIS HISTORIAE LIBRI

XXXVII

POST LVDOVICI IANI

OBITVM

R E C O G N O V I T ET S C R I P T V R A E D I S C R E P A N T I A

ADIECTA

EDIDIT

CAROLVS MAYHOFF

V O L . I. L I B R I I - V I

EDITIO STEREOTYPA PRIORIS

EDITIONIS

(MCMVI)

STVTGARDIAE ET

LIPSIAE

IN A E D I B V S B. G. T E V B N E R I

MCMXCVI

Die D e u t s c h e B i b l i o t h e k - C I P - E i n h e i t s a u f n a h m e

Pliniue Secnndue, Ceiue: [Naturalis historia] C. Plini Secundi Naturalis historiae libri XXXVII / post Ludovici l a o i o b i t u m recogn. et s c r i p t u r a e d i s c r e p a n t i a a d i e c t a ed. Carolus Mayhoff. — Ed. stereotype. — Stutgardiae ; Lipeiae : Teubner. (Bibliotheca scriptorum C r a e c o r u m et K o m a n o r u m Teubneriana) Einheitssacht.: Historia naturalis NE: Mayhoff, Karl [Hrsg.] Ed. stereotype Vol. 1. L i b r i I - V I . - E d . s t e r e o t y p e e d . 1. ( 1 9 0 6 ) . - 1 9 9 6 ISBN 3-519-11650-2

D a s W e r k e i n s c h l i e ß l i c h a l l e r s e i n e r Teile ist u r h e b e r r e c h t l i c h g e s c h ü t z t . J e d e V e r w e r t u n g a u ß e r h a l b d e r e n g e n G r e n z e n d e s U r h e b e r r e c h t s g e s e t z e s iet o h n e Z u s t i m m u n g d e e V e r l a g e u n z u l ä s s i g u n d s t r a f b a r . D a s gilt b e s o n d e r e f ü r V e r v i e l f ä l t i g u n g e n , Ü b e r s e t z u n g e n , M i k r o v e r f i l m u n g e n u n d d i e E i n s p e i c h e r u n g u n d V e r a r b e i t u n g in e l e k t r o n i s c h e n S y s t e m e n © B. C . T e u b n e r S t u t t g a r t u n d Leipzig 1996 P r i n t e d in G e r m a n y Druck und Bindung: Druckhaus Beltz, Hemsbach/Bergstraße

PRAEFATIO Absoluto tandem hoc volumine desinit Teubneriana Naturalis Historiae editio prima sui parte destituta esse totumque opus nunc prostat in novam formam aequabili Consilio redactum. hoc ne iam prius efficerem quam primi voluminis etiamtum a Iano curati exemplaria omnia divendita essent, obstabant praeter occupatìones alias, quas enarrare hoc loco nihil ret'ert, rei ipsius difficultas laborque multo maior et operosior quam in ullo ceterorum voluminum. nec tamen me paenitet morae huius inopinatae: interea enim subsidia sane quam exoptata mihi contigerunt et R ü c k i i libellis de excerptoribus aliquot Plinii eximia cum diligentia et doctrina compositis utilibusque ad illustrandas quasdam codicum necessitudines nonnihil adhuc occultas et D e t l e f s e n i nova librorum geographicorum editione uberiores apparatus critici copias e scriniorum latebris prolatas continente, quam quidem hoc ipso anno in publicum prodiisse ante quam typothetae inchoato iam opere ad meae editionis librum III accederent, mihi gratulor, etsi infìnitus inde labor commentarii amplificandi vel etiam retexendi subeundus fuit, nam haud pauca quae in textu novaveram confirmata consensu verius quam praerepta mihi cognovi licuitque scripturae varietatem, quam nondum piene compertam habere multis locis me piguerat, ita supplere, ut vix quidquam ex iis desideres, quae ad codicum memoriam et textus conformationem examinandam pertineant. in his nonnulla vel omitti sine fraude poterant, nisi minus recte ea adhuc prodita et corrigenda utiliter esse ex collationibus codicum E et F a Iano et a me ipso factis didicissem. increvit praeterea commentarii amplitudo perpetua fere mentione priorum editionum, quarum lectiones

IV

PRAEFATIO

idcirco adscripsi, ut intellegatur subsidia a primis editoribus adhibita, quamvis temporum decursu depravata, originem tamen traxisse e codicibus vetustioris quem nunc novimus ordinis et permultas hodie revocatas esse lectiones a Silligio saepiusque etiam a Iano, tenui illis et nimis angusto apparatu utentibus, inmerito abiectas, simul ut caveatur ne legentes, si forte locos Plinianos ex superiore aliqua editione citatos invenerint, inopes consilii haereant in verbis nunc plus minusve mutatis, itemque emendationum vel coniecturarum memoratu dignarum auctores principes referre mihi curae fuit, ut Plinius ipse (praef. 21) benignum esse ait et plenum ingenui pudoris fateri per quos profeceris: quo pacto vera tandem elucet emendationis per quattuor saecula propagatae imago, quam Sillig creberrima Dalecampii mentione obscuravit, ac manifeste apparet quantum debeatur cum vetustissimis editoribus, qui quasi silvam incultam dumetisque densam, qualis horret in codicibus mendosissime scriptis, strenue ac sollerter perviam reddiderunt peregrinari cupientibus, tum mirandae eruditioni et sagacitati Hermolai Barbari et Gelenii, qui vulgati quem vocant textus conditores praecipui exstiterunt, ut omittam hoc loco quae posteri deinceps praestiterint. quibus quanto inferiora sint quae mihi contigit praestare, peractum cummaxime opus intuenti in mentem venit inprimisque veniam mihi rogandam esse sentio, si in litterarum campo inmenso et ultra unius hominis prospectum longe dilatato multa me fugerint ad interpretanda aut emendanda Plinii verba ab aliis recte observata. Reliquum est ut memori animo palam hoc loco debitas gratias agam C a r o l o R ù c k et O t t o n i R o s s b a c h , qui humanissime studia mea adiuverunt, et viris clarissimis regias bibliothecas publicas L e i d e n s e m , V i n d o b o n e n s e m , D r e s d e n s e m moderantibus, quorum insigni liberalitate factum est, ut codices hue transmisses omni qua opus est cura excutere mihi liceret. Scribebam Dresdae m. Dec. MCMV.

CONSPECTVS OODICVM De codicum manu scriptorum, quibus Plinii Naturalis Historia ad nos propagata est, origine et auctoritate uberrime disp u t a v i qui primus plerosque ipse inspexit examinavitque et cognationem per plures stirpes deductam accuratius quam antea id factum erat definivit, D. D e t l e f s e n in mus. Rhen. XV p. 265—288. 367—390 et ili philol. XXVIII p. 284—337, postea in praef. edit. vol. IV p. V sqq. et in diurn. litt. Ienens. 1874 n. 26 p. 395 sqq., quibus adde Herrn. XXXII (1897) p. 331 sqq. et novae editionis librorum geographicorum p. VII—XI. praeterea cfr. quae exposuerunt Carolus W e l z h o f e r in progr. gymn. Ludov. Monac. a. 1878, quod inscribitur 'Ein Beitrag zur Handschriftenkunde der Nat. hist, des Plinius ' , et in commentatione de Beda Plinii excerptore p. 26—41 eiue libri, qui Guilielmo Christ a discipulis gratulantibus dedicatus inscribitur 'Abhandlungen aus dem Gebiet der class. Altertumswissenschaft', V r l i c h s in Bureiani annal, litt, antiqu. 1878II p. 267—272, Carolus R ü c k in compluribus libellis infra indicandis. Operis Pliniani amplitudo incolumitati eius gravissimum intulit impedimentum. codicum melioris notae nullus fere totum opus integrum servavit. antiquissimi optimique temporum injuria detruncati paucos quisque libros vel librorum fragmenta continent; posteriores vero, qui omnes aut plerosque libros complectuntur, partim ipsi quoque non leviter mutilati, permultie lacunis indiligentia scribarum Ortis et omni genere errorum mendorumque laborant. itaque ubi deficit vetustissimorum certius fundamentum, iniqua est negotii critici condicio, ut saepe dubitationi locus relinquatur, maximeque in his libris primis, qui plus sex milibue Dominum geographicorum largissimam errandi et depravandi materiam praebuerunt.

VI

CONSPECTVS CODICVM Atque in his quidem librie I—VI habemus I. ORDINIS VETVSTIORVM

unum codicem praestantiesimum, sed ñeque integrum ñeque vitiorum, ut consentaneum est, expertem, A: codicem Leidensem Vossianum fol. η. IV, extremo saeculo ΓΚ litteris Anglosaxonicis scriptum, origine ducta ex exemplari in Britannia (ut conicere licet) quondam adservato, quod multis locis pleniorem et puriorem contextum servaverat quam recentiorum ordinis archetypus. continet is codex nunc 30 foliis binarum columnarum partes has: II 196 — III 65. 92—IV 76. 86—107. 117—V 25. 125—136. VI 40—51, foliis quae fuerant interfecta deperditis. in fine libri IV subscriptio exstat : Feliciter Iunius Laurentius relegi. correctus est nonnullis locis a manu non 8 multo seriore (A ) ex ipso, ut videtur, exemplari, unde transcriptus erat, raro a tertia manu recentiore (A8), primus eum adhibuit Sillig collatione usus quam Nauta fecerat; denuo contulit Detlefsen. Ad hunc proxime accedunt originis quadam communione non dubia, sed quae distincte demonstrari vix queat, e x c e r p t a aliquot medio aevo in eadem Britannia facta, in qua terra tunc homines eruditos opus Plinianum studiose lectitasse et tamquam pretiosae scientiae fontem uberrimum in suos rivulos deduxisse illustria docent esempla B e d a e V e n e r a b i l i s , qui tota capita a Plinio mutuatus est suisque librie inseruit, aliorumque, de quibus breviter egit Rück in progr. gymn. Ludov. Monac. a. 1903 p. 5 sqq. hums generis sunt 1) m: excerpta ('Eboracensia') astronomica e libris II et XVIII ad fidem decern codicum (4 Monacensium, 1 Vindobonensis, 1 Montepessulani, 2 Bemensium, 2 Parisinorum) a C a r o l o R ü c k edita in libello qui inscribitur 'Auszüge aus der Naturgeschichte des C. Plinius Secundus in einem astronomisch -komputistiechen Sammelwerke des 8. Jahrhunderts' (progr. gymn. Ludov. Monac. a. 1888) p. 34—50. quae e libro II excerpta sunt sub quattuor titulis complectuntur p. 34—43 a) §§ 12. 32. 34—36. 38—44, b) §§ 83. 84, c) §§ 59—61. 69. 70. 63. 64, d) §§ 62. 67—69. 71. 75—78. 80. 78. 79. 76. 77. de aliis codicibus eadem fere excerpta continentibus, inprimis duobus Harleianis et Cottoniano, cfr. Rück in actis acad. litt. Bavar. a 1898 Π p. 204—209. 2) y (i): excerpta astronomica, physica, geographica e librie Π. ΙΠ. IV. VI, quae ex duobus codicibus, Vossiano Latino

CONSPECTVS CODICYM

VII

in quarto n. 69 (y) eaeculi IX et Parisino Latino 4860, olim Colbert. 240, Broterio Beg. IV (i) saeculi X, idem R ü c k edidit in actis litt. Bavar. 1. 1. p. 267—287 (vel libro Monachii a. 1888 seorsum expresso qui inscribitur 'Die Nat. hist, des Plinius im Mittelalter'), complectuntur sub 70 titulis partes has: Π 10. 12. 13. 32—44. 46. 47—49. 51—53. 56—58. 82. 83. 85. 89—91. 94. 96—101. 105—107. 109—111. 114—116. 122—130. 135—137. 142—146. 149—151. 154. 155. 160—162. 186—190. 192—197. 212—219. 224. 232—235. ΙΠ 88. Π 236. 242—247. ΠΙ 3. 4. IV 102—104. VI 81—83. 86—91. Π. 184—186. 220—223. 172. duos hos codices consentientes adnotavi sigla y, dissentientem aliquotiens Parisinum sigla i. hunc ipsum iam Detlefsen in apparatum reeeperat nota Par. insignitum. 3) o: excerpta quae Bobertus Crickladensis saeculo XII in usum regis Henrici II composuit ex omnibus Naturalis Historiae libris. de eius vita ac studiis quae indagari poterant explicavit et excerptorum e libris II—VII contextum ex duobus codicibus, Londinensi musei Britannici et Guelferbytano, edidit R ü c k in actis acad. litt. Bavar. a. 1902 II p. 195—285, progr. gymn. Ludov Monac. a. 1903, progr. gymn. Neuburg. a. 1905. expilatae autem a Roberto sunt aut totae aut particulatim paragraph! hae: II 1. 3—6. 8—13. 14—20. 22—29. 32. 34—38. 40—50. 53. 56. 58. 62. 66. 79. 82. 83. 85. 87. 89—94. 96—105. 107—116. 119—122. 125—133. 135—139. 142—150. 152—158. 160—163 166-177. 179—181. 183—187. 189. 190. Ill 1—3. 5. 6. 8. 30. 31. 78. 80. 84—86. 92—94. 97. 103. 105. 112. 117—119. 123. IV 1. 4. 7. 10. 12. 14. 19. 20. 28. 30—33. 39—42. 44. 47. 49—51. 53. 58. 65. 75. 76. 79. 88—96. 98—100. 102—122. V 1—3. 5—7. 11. 14 - 1 8 . 22—26. 31. 34—39. 41—48. 51—55. 57. 58. 60—62. 65—74. 76. 77. 79. 83—85. 88—91. 97—99. 103—105. 113. 124. 125. 140. 141. 143. 145. 148. 149. VI 1. 2. 4. 23—26. 30. 32—35. 41. 43. 45—47. 4 9 - 5 1 . 53. 54. 56. 59. 65—68. 70. 71. 73—77. 81. 83—91. 105. 107. 109. 112. 114—117. 120. 121. 127. 131. 133. 155. 147. 155. 161. 162. 171. 173. 176. 182. 183. 185. 187. 188. 192. 195—198. 200. 203—205. 208. 210—219. conscripsit sua Robertus, ut ipse ait, 'ipsius Plinii integerrimis verbis' et, quantum fieri poterai, summa cura ac fide reddidit quae invenerat in suo exemplari ex vetusto ilio archetypo oriundo, sed experto iam, ut mihi videtur, vigenti bus tot saecula doctrinae studiis emendatricem manum hominis alicuius in litteris

vin

CONSPECTVS CODICVM

antiquis pro illorum temporum indole non mediocriter versati, qui hic illic a coniecturis rei etiam a minutie additamentis explendae poliendaeve orationis causa non abhorrruerat. in universum meminisse conveniat excerptores omnes non tam transcribere librariorum more Plinium voluisse quam eruditionis Plinianae copias legentibus commode atque utiliter patefacere. Ex eiusdem stirpis esemplari in Francogalliam ex Britannia translato in codice Parisino Lat. 6795 ab altera manu saeculi XII E·: s u p p l e t a e sunt deficientes olim partes III—IV 5 et VI 88—148. 163—220, eandemque prodit maxima pars c o r r e c t i o n u m (E®) quae in eo codice cernuntur; item ex similibus exemplaribus aliis haustae sunt c o r r e c t i o n e s in codicibus F BD, de quibus cfr. quae infra dicentur. Haec subsidia recte perpensa in usu critico primarium locum obtinent praecipueque in locis dubiis, nisi certis argumentis possunt erroris vel interpolationie coargui, iure summae auctoritatis esse existimantur. ceterum quae integra in iis et bona sunt etiam per insequentium saeculorum codices quosdam, quamvis obscurata interdum accrescente mendorum numero, magna tarnen ex parte propagata esse ad eam aetatem, qua typis exprimi editiones coeptae sunt, ex veterum editionum lectionibus apparet. Π. ORDINIS RECENTIORVM stirpe prima, quae agnosci posait, eet codex deperditus, cuius librili—Vtraiectis quibusdam quaternionibus mira iusti ordinis confusione turbati sunt, quam traiectionem Detlefsen in mus. Rhen. XV p. 270 sqq. 368 sqq. accuratissime descripsit et illustrayit. transiit ea nescientibus primo librariis in complura esemplarla inde deducta, cumque eadem iam Dicuili Hiberniae monachi (qui a. 825 libellum de mensura Orbis terrae conscripsit) Plinianos 'codices nimis dissipaverit', quod ex indiciis probabilibus conclusit Detlefsen in Herrn. ΧΧΧΠ p. 326, arche ty pus ille videtur ipse quoque in Britannia olim fuisse, ex huius originis exemplaribus in Francogalliam apportatis ortae sunt codicum familiae duae propriis lacunis et lectionibus aliarumque rerum varietate seiunctae, consensu quidem inter singuloe saepe ita variante, ut cognationis rationem ac gradum difficile sit certo definire. 1. P r i o r i e f a m i l i a e s u n t S : codex Vaticanus Latinus 3861, membranaceus, saeculi XI, quondam integer et in unum coniunctus cum codice Leidensi Vossiano fol. η. LXI (V), qui continet XX 186 — XXXVI 97, nunc divulsus ab eo et dimidiam tantum Naturalem Historiara usque ad XIX 166 complectens.

CONSPECTYS CODICVM

IX

primis quaternionibus deperditis continet II187—IV67. 70—VI 220. c o r r e c t u s est ab a l t e r a m a n u (D!) e codice vetusto in ultimo demum libri VI folio inde a 211; quae tertia manus saeculi XVI aliquot locis correxit mentione non digna sunt, post Ianum, qui ex libro V § 1—34 et § 43—153 excerpserat, codicem totum contulit Detlefsen. — Ex eodem esemplari eodem fere tempore transcriptas est formaque et habitu illi persimilis F : codex Leidensis Lipsii n. VII, membranaceus, bipartitie paginis scriptus. initio mutilus incipit a I ind XI (77) risuus natura et continet omnes deinceps libros usque ad XXXVII199 primum pondere, his primis sex libris assidua cura c o r r e c t u s est a m a n u a l t e r a saeculi XII (Fs) e codice ordinis vetustiorum, de qua re copiosius dixi in appendice p. 527 sqq. usui critico codicem hunc primus adhibuit totumque contulit Detlefsen, qui postea eum ex ipso D descriptum esse sibi persuasit statuitque eundem esse Chiffletianum diu desideratum (cfr. append, p. 525. 526). ipse iterum contuli et, ut in tali re accidere solet, nonnulla rectius enotavi. — Minus arto vinculo cum D iungitur Β: codex Florentin-us Biccardianus, membranaceus, saeculo fere XI binis paginarum columnis scriptus, compluribus locis mutilus — interierunt enim medii libri XIV—XX. XXIII. XXIV et ultimus XXXVII — aliisque e codice alterius familiae suppletus. incipit a praefat. § 27 illud est quod et continuatur usque ad I ind. XXXIV med., deinde continet huius voluminis II 26 credi ex usu uitae — VI 220. collatione a lano facta Sillig in editione usus est eamque bibliothecae regiae Dresdensi mandavit; qua perpetuo inspecta errores illius haud paucos eustuli, ita ut adnotationem meam, ubi a Silligiana discedat, pro vera haberi velim. c o r r e c t i o n e s autem, quae passim inveniuntur a m a n u a l t e r a , interdum etiam t e r t i a , aut in spatio raso aut litteris detortis aliisve superscriptis factae, Ian raro ita indicavit, ut utrius manus sint discernatur. in plurimis quidem vestigia apparent codicis ex ordine vetustiorum (Β*), sed aliae speciem coniecturae prae se ferunt. 2. A l t e r i u s f a m i l i a e s u n t E : codex Parisinus Latinus 6795 (Silligio et Iano a, Harduino Regius I ) , membranaceus, saeculo XI binis paginarum columnis scriptus, in primis quaternionibus

CONSPECTVS CODICVM umore ac situ et remediis quoque ad resuscitandas litteras evanidas inlitis adeo foedatus, ut amplae partee iam legi non possint, inde a libro XXI subinde mutilus deficientibus aliquot foliis, in fine detruncatus post ΧΧΧΠ 135. huiue voluminis totum textum continet, ac praefatio quidem et I—III38. 70—131. IV 6—VI88 priorie manus sunt, alterius, quae correxit et supplevit, partes interiectae, exceptis paucis paragraphia VI 148 —152, quas tertia manus margini ascripsit. contulerunt praefationem et I Dübner, Π et V Ian, praef. I. III. IV. VI Detlefsen, correctionum tarnen generibus duobus non gignificatis: admixtae enim sunt iis, quae saeculo XII e codice ordinis vetustiorum factae sunt (E*), aliae, quae t e r t i am illam manum multo recentiorem (saeculi XV vel XVI) ostendunt, et in his ita comparatae, ut eas ex impressis demum editionibus inlatas esse suspicio sit. hanc aliqua ex parte iustam esse cognovi beneficio Ottonis R o s s b a c h , qui opera sua ultro mihi oblata plus ducentas lectiones e libris II et V a me delectas in ipso codice E scrutatile est et subtilissime describendo explanavit. tertiam manum ait per se agnosci plerumque posse (id quod vidit etiam Bück de Rob. Crickl. exc. 1. 1. p. 216 n. 3 nec negavit Detlefsen in diurn. litt. Jenens. 1874 p. 395) ac ne opus quidem esse confirmandi causa simul evolvi codieem Parisinum Latinum. 6796 A (Silligio et Iano b) : is enim cum ex £ ab altera manu iam correcto paulo post cum fide descriptus sit, inmunis est a tertiae interpolationibus. ubi evanuit vel obscuxata est codicie E scriptura, ex e lectiones iure subetituuntur suntque suis locis adnotatae e collationibus Iani et Detlefseni. Adiungitur huic familiae, sed ex alio exemplari derivatus et saepius cum ΐ vel Β consentiens proprium et separatum locum tenet codex Vindobonensis CCXXXIV (Silligio et Iano ω), olim monasterii S. Blasii in Nigra Silva, membranaceus, saeculo XII vel XIII — a. 1278 d. 8. Maii ' f u i t accommodatus Rudolpho Constantiae episcopo ut testatur primae paginae inscriptio — binis columnis scriptus, in duos divisus tomos, quorum prior praefationem et I—XX, alter sequen tes libros usque ad XXXVII203 quecumque ambitu[r mari] continet. inde a libro Χ saepe textus partes plus minusve amplae data opera, ut videtur, a librariis praetermissae sunt; huius vero primi voluminis textus nihil fere detrimenti accepit, nisi quod VI 90—96 interciderunt, columna vel pagina una 41 versuum errore neglecta. praefationem et in-

CONSPECTVS CODICVM

XI

dices aliasque quasdam partes excusait usuique critico acLhibuit Detlefsen; ego textum totum contuli. — Si ex paucia quae Beatus Rhenanus tradidit lectionibus coniecturam facere licet, Murbacensis codex nunc oblitteratua tam similis fuit Vindobonenai a, ut prope gemini fratres appellali queant. Iam c o d i c u m A D F B E (plerumque etiam a) diacrepantiae adnotatio a me ita instituta est, ut siglae eorum, qui quoque loco conatanter ac perpetuo colíati aint, in auperiore paginae margine adacriptae inveniantur et in commentarli notia unius tantum pluriumve ex his mentione facta certo concludi poasit, i n reliquie (f) exatare lectionem in textum receptam. alia ratio eat e x c e r p t o r u m (myo), quae cum continuae ac plenae orationis partea haud ita magnas easque saepe etiam decurtatas praebere aoleant, non potuerunt aine molesta incommoditate cum illia copulari separatimque ibi tantum commemorata sunt, ubi discrepant, verum ex horum quoque lectionibua vix ulla, quae alicuiua momenti sit, omisaa est. omnino variarum lectionum in geographicis maxime libria III—VI infinita aaepe abundantia fuit, etai ne sic quidem omnes adnotatae aunt; coerceri eas modicis finibua in libro II licuit, quia et codices, quae est ibi orationis et argumenti indoles, paulo minus vitiose scripti sunt et excluais quae ainguli aperte falsas habent nihil tarnen, quod iure deaideretur, ab apparatu critico abest. Praeter hos codices, qui pro fundamento sunt recensionis criticae, aliorum quoque scripturas sparsim adnotavi, quae quidem subaidia, praesertim ubi meliora desunt, ut in praefatione et initio libri II, prorsus reici non debent; aliis locis id factum est, ut quae ratio inter eos et meliores illos intercédât exemplis aliquot ostendatur. Ex iis cum o r d i n e r e c e n t i o r u m et altissimo vinculo cum codice F cohaerent d: codex Parisinus Latinus 6797 (Harduino Regius II), membranaceus, saeculi XIII, totum Plinii opus usque ad XXXVn 199 primurn pondere continens, ultimo tamen libro adiecto ab altera manu, quae correxit ceterorum quoque textum partim e codice alienae originis. libros omnes praeter ΧΧΧΠΙ—XXXVI in usum Silligii contulit Ian. T: codex Toletanus, membranaceus, saeculi ΧΪΠ, excepto ultimo omnes libros continena. a Pintiano quondam diligenter excussus et adhibitus est, collatus in Silligii usum a duobus presbyteris Hispania (cfr. edit. Sill, vol. I praef. p. X).

XII

CONSPECTVS CODICVM

f: codex Chiffletianus, a Dalecampio in editione passim ita adhibitus, ut inaigniores eius lectiones margini adscriberet, postea oblitteratus. quem eundem ae codicem F esse censet Detlefsen: cfr. supra. Cum familia codicum E a videtur cohaerere q: codieis (miscellanei) Farisiensis Latini 7701 pare saeculo XIII scripta, quae Naturalis Historiae initium usque ad I ind. XXXII med. continet. lectiones, quae ad praefationem adnotatae sunt, excerpsit Detlefsen. Ad o r d i n e m v e t u s t i o r u m variis propinquitatis gradibue redeunt codices quinqué, ac primum duo Britannici: 1: codex Arundelianus 98, Londini in museo Britannico adservatus et saeculo ΧΠ ascriptus, I—XVIII continens : cfr. vol. ΙΠ p. XI. ad praefationem Londini a. 1728 editam adhibuit Davides Durandus; reliquas lectiones debeo Victori Ryssel. Ox: codex Oxoniensis 274 in bibliotheca Novi Collegii adservatus, eiusdem fere saeculi, I—XIX continens. disseruit de eo in Classical Review VII p. 451 sqq. I. Grafton Milne, qui hune et Arundelianum cum eo, ex quo Robertus sua excerpsit, pianissime consentire dixit denotavitque observatam iam antea similitudinem, quae cum utroque est p: codici Pollingano Latino 11301 Monacensi (Silligio P), a. 1459 in Italia scripto, de quo cfr. edit. Sill. vol. I praef. p. XXI, Welzhofer 'Beitrag' p. 82—89. postquam Ian praefationem et II1—137. V 1—30. VI1—64 contulit, ego 11138—248. VI65—220 aliasque partes quasdam excerpsi et plerasque lectiones adnotavi, quo magis eluceat consensio cum E 2 o passim conspicua, quamvis peculiaribus mendis erroribusve interdum occultata, ceterum moneo numéros fere omnes non notis, sed nominibus numeralibus a librario indicates esse. Salmant.: codex Salmanticensis, libros I—XV continens, semivetus, ut ait Pintianus, qui eum in observationibus Plinianis a. 1544 non raro laudavit. ζ: codex a Dalecampio excerptus et in editionis margine sigla M vel Man. notatus (Silligio r). de huius cum F* similitudine exposui append, p. 528; praeterea cfr. Vrlichs in Eo II (1866) p. 359, Detlefsen in philol. XXVm p. 301, Welzhofer 1. 1. p. 36. Hue pertinent fortasse — nam certior deest notitia — duo k: codices Oracovienses, quos breviter significavit Io. Troianski in ind. echol. hib. Cracov. a. 1841, speciminis gratia praef. 1—15 piene exscriptis. alter (k) est

CONSPECTVS CODICVM

ΧΙΠ

membranaceus, saeculo XIII assignatus, Bononiae a. 1459 emptus, alter (k¡), chartaceus ignotae originis, saeculo XIV scriptus esse existimatur. lectionee eorum ad praefationem adnotavi. Denique uno loco — I ind. IX (35—42) citavi pal. Chat.: pauca folia codicis rescripti saeculi IV vel V, quae in Caasiani Institutorum codice 24 bibliothecae Seminarli Magni Augustodunensis detecta Aemiliue C h a t e l a i n descripsit in Journal dee savants a. 1900 p. 44—48. Restât ut pauca addam de libro I, quo continentur indices; horum enim singularis est et a ceteris libris diversa condicio critica, quam qui penitus cognoscere volent, iis satis habeo commendasse quae subtilissime, ut solet, disputavit Detlefsen in philol. XXVIII p. 701—716. Atque a Plinio quidem ipso indices libro primo comprehensi et praefationi (cfr. § 33) subiuncti sunt: quae ratio servato hodie in codicibus dT. in antiquissimis autem codvcibus, ut commodo lectorum provideretur, indices ita fuerunt duplicati, ut et coniunctim scripti in libro I et separatim suo quisque libro praemisBi exstarent. cuius rei esempla sunt codices F BE, in quibus illi ante singulos libros iterantur (F'B'E"). in reliquie vero aut deperditus est liber I, ut in HOBD(V), aut omissus, ut in a , et supersunt — quatenus sunt integri — modo M'0*B*D"(V)a»: sic igitur rectius, ut errores praecaverentur, notari oportuit, nisi brevitatis causa potius visum esset siglis uti simplicibus. desunt indices toti in codice p. sed ne in F E E quidem omnium memoria duplex durât incolumis: nam interierunt in iis posterior pars indicie ΧΧΧΙΠ et prior XXXIV, praeterea desunt indices in ΓII—XI (77), in Β XXXV—XXXVII, in £ autem multa iam legi non possunt; desunt in F* II et III, in Β* H(?). XIV—XIX. XXI (cuius loco est XX). XXIII. XXIV. XXXVII, in E* II. III. V. VI. VIII-XIII. XV—XIX. XXI (cuius loco est XX). XXII. XXIV ultimique inde a ΧΧΧΙΠ. (de M cfr. vol. Π p. XXXIII, de 0 et Β vol. V p. Vili et IV). codicum, quorum siglas in superiore paginarum margine indicavi, plenis collationibus uti mihi licuit (a usque ad XXI); reliquorum lectiones desumpsi ex editione Detlefseni ex instituto — id quod valde dolendum est — parcissimum delectum praebentis. Tali igitur subsidiorum condicione et ob magnam multitudinem nominum numerorumque saepe incredibilem in modum corruptorum ac lemmatum ordine quoque interdum turbato vel mutato — id quod in dT Consilio et cum quadam constantia factum est, quo magie indices cum librorum textu conciliarentur —, non mirum est librum I omnium maxime operosa ac

XIV

NOTARVM EXPLICATIO

molesta negotia edituro facessere. ego etsi operam dedi, u t codicum scripturam fideliter tuerer et nomina ac numéros leni medela probabiliter emendarem librorum textu assidue collato numerisque, quoad eius fieri posset, computando exploratis, memini tamen, quantum abeit ut Plinii manum restituisse videar: hoc unum spero, non fore ut mea opera omnino sterilis et inanis fuisse iudicetur. praecedere hac via primus coepit, ut significavi p. 97, Harduinus Parisinos quosdam codices secutus, sed lemmata alia transposuit, alia mutavit multisque ab ipso fictis et interiectis supplevit quae abesse ei videbantur. re de integro suscepta pluribus melioribusque subsidiis Sillig severius se codicum auctoritate astrinxit et, quamquam singula multa non recte administravit parum perspecta codicum ratione intricata, universa tamen recensionis fundamenta stabilivit. nonnulla deinde Ian correxit, in aliis erravit, cum codicibus dT nimium tribueret, iure ob id reprehensus ab Vrlichsio in Fleckeiseni annal. I "EXT p. 257 sqq. postremo Detlefsen apparatu magnopere amplificato usus ad antiquam indicum formam proxime accessit, relictis tamen quibusdam, in quibus ultra Iani placita non progressus est. veteres quid em ante Harduinum editores auctorum tantummodo indices e codicibus Íntegros fere receperant, argumentorum lemmata varie mutando et augendo aut amputando aliterve ordinando interpolata dederant, ut plane novi et alieni indices circumferrentur, quos verisimile est — nisi fallunt vestigia in ultimis libris codicie a obvia — in esemplari aliquo ab homine docto medii aevi suo arbitrio confectos esse.

NOTARVM EXPLICATIO a. — ante. add. = addit, addunt, addito. coni. = coniecit, coniectura. corr. — correxit, correctura. del. — delevi, delevit, deleto. dist. = distinxi, distinxit. lac. = lacunam. II. = libri manu scripti AD F B d E a , quotquot quoque loco collati et uniuscuiusque paginae in margine superiore siglis indicati sunt. om. - omisit, omisso. praem. = praemisso.

r = reliqui codices praeter eos, qui ad eandem lectionem adnotati sunt. ras. -— rasura. ν = veteres editores vel lectio vulgata inde a vetustissimis editionibus usque ad hanc aut ad earn, quae una adnotata est, velut va. G = veteres ante Gelenium; va. G{H) == veterum ante Gelenium lectio, revocata ab Harduino.

NOTARVM EXPLICATIO Β — Hermolai Barbari caatigationes Pinianae. Romae 1492. 1493. Bas. = Basileeneis editio (Erasmi) 1525. Ber. Parmensis editio (Philippi Beroaldi) 1476. Brot. = Broterii editio Parisina 1779. C — Io. Caesarii editio Coloniensis 1524. D1 = Detlefseni editionis Berolinensis vol. I. 1866. D* = eiusdem Die geogr. Bücher d. Nat. Hist. d. C. Plin. Sec. Berlin 1904 [19051. Dal. — Dalecampii editio Lugdunensis (1687) 1606. vet. Dal. (Silligio K) = coniectura incerti hominis docti vel vetustioris alicuiue editionis lectio a Dalecampio ad marginem enotata. G — Gelenii editio Basileeneis 1564. (Eiusdem castigationes sive annotationee 1535). Gron. — Gronovii (I. F.) in aliquot libros C. Plinii Secundi notae (1669). v. Sill. edit, vol. VI. H = Harduini editio Parisina (1686) 1741. Hack. — Hackiana editio. Lugd. Bat. 1668. J 1 = Iani editionis Teubnerianae vol. I. Lipsiae 1854. J * — eiusdem editio altera 1870. L — Lugdunensis editio (I. N. Victorii) 1563. Ρ = Pintiani in C. Plinii nat. hist, libros omnes observationes. (Salmanticae 1544) Lugduni 1693. Mhen. = Beati Rhenani in C. Plin. annotationes. Basileae 1526.

XY

S — Silligii editionis vol. I. Hamburgi et Gothae 1851. Salm. = Salmasii Plinianae exercitationes in Solini polyhistora. (Parisiis 1629). Traiecti ad Rhenum 1689. U cum numero = Vrlichsii vindiciarum Plinianarum vol. I. Gryphisw. 1863. U sine numero = chrestomathia Pliniana. Berolini 1857. Ven. = Veneta editio (I. B. Palmarii) 1499. Vere. = Alexandri Benedict! editio. Venetiae 1507. Brunn (Henr.): de auctorum indicibus Plinianis. Bonnae 1856. D It. = Detlefsen, Die Beschreibung Italiens in d. Nat. Hist. d. Plin. Leipzig 1901. DKN = eiusdem Kurze Notizen über einige Quellenschriftsteller d. Plin. in progr. gymn. Tychopol. 1881. DM E = eiusdem Die Masse der Erdteile nach Plin. in progr. gymn. Tychopol. 1883. DUZ = eiusdem Untersuchungen über d. Zusammensetzung d. Naturgesch. d. Plin. Berlin 1899. Fels (Alb.): de codicum antiquorum, in quibus Plini nat. hist, propagata est, fatis, fide atque auetoritate. Gottingae 1861. lue.: mea lucubrationum Plinianarum capita ΙΠ. Neostrelitiae 1865. ·— nov. lue.: meae novae lucubrationes Plinianae. Lipsiae 1874. MGGrn = Müller (Carolus) ad Geographos Graecos minores. MPt = idem ad Ptolemaei Geographiam.

XVI

NOTARVM EXPLICATIO

G FW Müller·. Krit. Bemerkgn. zu Pliniue' nat hist. Breslau 1888. — grat. : Festschrift z. 50 j. Doktoqubiläum Ludwig Friedländer dargebracht von s. Schülern. Leipzig 1895. (p. 543—554). Müller (Joh.) emend. : Emendationen zur nat. hist, des Pliniue. I. Wien 1877. destilo: Der Stil des älteren Plinius Innsbruck 1883. Münzer (F.): Beiträge zur Quellenkritik d. Naturgesch. d. Plin. Berlin 1897. Nissen (Henr.): Italische Landeskunde I. II. Berlin 1883. 1902. Bück 1 : Auszüge aus d Naturgesch. d. Plin. etc. in progr. gymn. Ludov. Monac. 1888. Bück 2: Die Nat. Hist, d Plin. im Mittelalter. München 1898. Bück 3: Das Exzerpt d. Nat. Hist. d. Plin. von Robert v. Cricklade. München 1902.

Tom. 1 = Tomaechek in Zeitschr. f. d. österr. Gymnasien 1867. Tom. 2 — idem ibidem 1874. Beda: Mignii Patrol, torn. XC sqq. Die. = Dicuili liber de mens, orbis terrae ed. Parthey. Berolini 1870. G Gm = Geographi Graeci minores ed. Car. Müllerus. Parisiis 1882. GLm = Geographi Latini minores ed. Alex. Riese. Heilbronnae 1878. Geogr. Βαν. = Ravennatis anonymi cosmographia ed. PinderetParthey. Berolini 1860. M Cap. — Martianus Capeila ed. Eyssenhardt. Lipsiae 1866.

Ptol. = Claudii Ptolemaei Geographia ed. Car. Müllems. Parisiis 1883. 1901. St Byz. = Stephanus Byzantius ed. Meineke. Berolini 1849.

C. PLINI SECTO)1 NATYRALIS

ÏÏISTORIAE

LIBRI I—VI

PLINIVS SECYNDYS V E S P A S I A N O C A E S A E I SYO S. Libros N a t u r a l i s H i s t o r i a e , novicium Camenis l Quiritium tuorum opus, natos apud me próxima fetura licentiore epistwla narrare constituí tibi, iucundissime Imperator; sit enim haec tui praefatio, verissima, dum maxims' consenescit iu patre. n a m q u e tu s o l e b a s n u g a s e s s e a l i q u i d m e a s p u t a r e , ut obiter emolliam C a t u l l u m conterraneum meum (agnoscis et hoc castrense verbum): ille enim, ut seis, permutatis prioribus syllabis duriusculum se fecit quam volebat existimari a Veraniolis suis et Fa¿ml/is. simul ut bac mea petulantia fiat quod proxime 2 non fieri questus es in alia procaci epistwla nostra, ut in quaedam acta exeat sciantque omnes quam ex aequo tecum § 1: (v. 7) Catull. 1, 3. 4. — (v. XI) idem 12, 17. 1 C. Plinius kva.S 2 cesari dX(subscr. inR). cfr. II89. ind.auct.II.(XXXIII).X 120. domino e. om.r. (tota inscriptions omissa Incipit PRologus a) 4 natus a Murò, -tum ρ va.S 6 maximi Β(Ώ). -me dTeaqlJ"*. -mo pk v(H) 7 nugas Ώ cum Hauptio {Herrn. I p. 128). meaa G e Catullo, om. «a. putare rv(S) 8 aliquid esse dT | meas om. G | putare Ώ cum Hauptio. putare (-re ëë a) nugas e e.G. nugas rv(S) j obiter k Β (D). obicere (-ré a) II. ν (Η) \ emolliam G cum Rhen. (D). molliam (-ia in a) II. B. moliar pk'D(ii) 10 syllable (sillaqk) ll.vÇD). sittis 1. saetabis H cum Alciato 11 quem p. quoniam k H | uernaculis d s epklzva. Vere. \ suis Vere, tuis II.ν | fabullis Vere, famulis II.ν 12 in (pro ut) k 14 exeat cod.Prag.GcumRhen.(J). exeant ll.v(H). -am Ven.

2

C. PLINI SECVNDI

[d(E)ea

3 vivat imperium. triumphalis et censorius tu sexiesque consul ac tribuniciae potestatis particeps et, quod his 110bilius fecisti, dum illud patri pariter et equestri ordini praestas, praefectus praetor» eius omniaque haec rei publicae es: nobis quidem qualis in castrensi contubernio, 5 nec quicquam in te mutavit fortunae amplitude, nisi ut 4 prodesse tantundem posses et velles. itaque cum ceteris in veneratione tui pateant omnia alia, nobis ad colendum te familiarius audacia sola superest: hanc igitur tibi imputable et in nostra culpa tibi ignosces. perfricui faciem 10 nec tamen profeci, quoniam alia via occurris ingens et 6 longius etiam summoves ingenii fascibus. fulgurare in nullo umquam verius dicta vis eloquentiae, tribunicia potestas facundiae. quanto tu ore patrís laudes tonas! quanto fratris amas! quantus in poetica es! o magna fecunditas κ animi! quem ad modum fratrem quoque imitareris escogitasti. 6 Sed haec quis possit intrepidus aestimare subiturus ingenii tui iudicium, praesertim lacessitum? neque enim similis est condicio publicantium et nominatim tibi dican- so tium. tum possem dicere: 'Quid ista legis, Imperator? humili vulgo scripta sunt, agricolarum, opificum turbae, denique studiorum otiosis. quid te iudicem facis? cum hanc operam condicerem, non eras in hoc albo, maiorem 1 sextumque va. (Rhen.) G 4 ρ (pro publicae) E a Murb. 6 es ego. es et Wien, est et E a Murb. et rv | qualia pk». -li E a 1 Murb. -le dTq 6 nec apk ». ne r | nisi G. in hie (iis v) nisi ll.v. cunctie niei D 7 prodeseet Eak | tantum idem D \ posses pkl«. -eset 12 | et v(G)D. ut ll.Ven.(H) | quom k 8 uenerationem dq(?) Ven. | alia ego. illa lì. ν 12 ingenii d'Iti, -ntis r. -tibus k. om. ρ | fulgurare Müller emend. I p. 3. -gorari pk. -ati deal, -gurati T. -rat qt> | ullo E S 13 uis deqv. bis r I tribunicia potestas D cum, Mommseno (Herrn. I p. 128). -ciae -tatis ll.v 14 facundia ν a. S 15 amas ll.v. famas I), mendurn nondurn sublatum 18 posset pk 23 cum v. quom (q?) D. quam dTea. quia pkl 24 hunc dTa | cum dicerem E'epkl I non eras v. noenias 1. noemas qk'. neonias T. neomas d. nçnias e. neniaa E a. uen- pk | aluo E a

dE(e)a]

NAT. HIST. PRAEF.

3

te sciebam, quam ut descensurum hue putarem.' praeterea est quaedam publica etiam eruditorum reiectio. utitur ilia et M. T u l l i u s extra omnem ingénu akam positus et, quod miremur, per advocatum defenditur: n e c d o c t i s s i m i s . 5 M a n i u m P e r s i u m h a e c l e g e r e nolo, I u n i u m C o n g i u m volo, quod si hoc L u c i l i u s , qui primus condidit stili nasum, dicen dum sibi putavit, C i c e r o mutua η dum, praesertim cum de re publica scriberet, quanto nos causatius ab aliquo iudice defendimur? sed haec ego mihi nunc io patrocinia ademi nuncupatione, quoniam plurimum refert, sortiatur aliquis iudicem an eligat, multumque apparatus interest apud invitatum hospitem et oblatum. cum apud Catonem, ilium ambitus hostem et repulsis tamquam honoribus inemptis gaudentem, flagrantibus comitiis pecunias x5 deponerent candidati, hoc se facere, quod tum pro innocentia ex rebus humanis summum esset, profitebantur. inde illa nobilis M. C i c e r o n i s suspiratio: O te f e l i c e m , M. P o r c i , a quo r e m i n p r o b a m p e t e r e n e m o a u d e t ! cum tribunos appellaret L. Scipio Asiaticus, inter quos erat so Gracchus, hoc adtestabatur vel inimico ludici se probari

7

8

9

io

§ 7: Cie. de or. II 6, 26. de fin? I 3, 7. 3 ingenii aleam v. -nitaliam II i haec doctissimum va. H 6 nam Gamm L Müller Ludi. sat.p. 78 | Laelium ν a. H \ congium (codd. B) D. cfr. Herrn. XXXII p. 332. -gum ll.H. deciroum ν e Cie. de orai. 116,25 7 nasum v. nasum quasi abueionem et uituperationem. primus enim satyricum carmen scripait in quo utique ui tup eratio unius cuiusque continetur. Nasum autem dixit quod uituperationis signum uel maxime declaran dum II \ si cicero ΐΛνα.Ό 8 re prescriberet (-re a) Τ a.cfr.p.2,4 \ excueatius Τ (cfr. XXX VII200) 9 defendimur ρ k l Ber. -mus il. Η. diffidimus v(G) | haec &(?) E. haece coni. OBossbaeh 11 hunc (pro au) Eoa 13 illud d e a 14 ineptie (anon.αρ. Rhen.) J. ineptie ll.v(H). indeptis (B) G 15 deponere E a. -one d | quod tum om.va.S \ cum I . an tum testimonium? de dictione cfr. VII 109. 111. 112.114.116.127 \ pro II. ν. populo Romano coni.D Herm.l.l. 16 ex ego.&E.om.rS. quod in υ j esset lo. esse II 18 audebat ρ 20 uel p k l v ( H ) . se uel U. G \ se prob- pk Ber. (H), ad (ab dTq) se probari II. se approbari C. -re v. se [posse] prob- 1

4

C. PLINI SECVNDI

[d(E)ea

posse, adeo summum quisque causae suae iudicem facit 11 quemcumque, cum eligit. unde provocatio appellator, te quidem in excelsissimo generis humani fastigio positum, summa eloquentia, summa eruditione praeditum, religiose adiri etiam a salutantibus scio, et ideo curant, quae tibi dicantur ut digna sint. verum dis lacte rustici multaeque gentes et mola litant salsa qui non habent tura, nec ulli fuit vitio deos colere quoque modo posset 12 Meae quidem temeritati accessit hoc quoque, quod levioris operae hos tibi dedicavi libellos. nam nec ingenii sunt capaces, quod alioqui in nobis perquam mediocre erat, ñeque admittunt excessus aut orationes sermonesve au/ casus mirabiles vel eventus varios, iucunda dictu aut 13 legentibus blanda sterili materia: rerum natura, hoc est vita, narratur, et haec sordidissima sui parte ac plurimarum rerum aut rusticis vocabulis aut externis, immo barbaris 14 etiam, cum honoris praefatione ponendis. praeterea iter est non trita auctoribus via nec qua peregrinan animus expetat. nemo apud nos qui idem temptaverit, nemo apud Graecos qui unus omnia ea tractaverit. magna pars

í

io

is

so

§ 11: (v. 7) cfr. XII 83. — § 12: (v. 10 sqq.) cfr. Mela I, 1. 2 cum om.\zva.H{D) | elegit d'E'apMtirb. G | inde apk 5 ideo (adeo p) II. Ώ. ideo subit H. ideo immensa praeter ceteras subit ν I curant ego. -ra ut II. v. -raui ρ kl 6 dicentur ρ | ut ego. tü II. cum pkl«. con[dignaJ Ber. te G. tui D. de dictione cfr. Muller de stilo p.17.18 \ uerum dis TqzS. -rundís d'Eoa, -rendis p. -recundis íl&tadmarg. uerum et dis d!î> 7 gentis EeaS. -tes supplicant va.J\ litant ORossbach. tantum ll.v.om.T \ salsa litant pkd'w | qui II. v. quia coni. J | habent tura dTi>. -ntur Eea. -nt pkl 10 cum (pro nec) dX 11 capae s d I alioqui in CFW Müller p. 21. cfr. XIV50. -quin dpkl«. -qui rD 13 aut v. apud II \ causas ρ kl ζ | non alia iucunda va.S I ac ego k l z v a . G . et ρ 14 sterilis D(adseqq.referens) 15 ut hec dEea | ac ego. a . . E. aut ekl. ut daqv.om.pz 16 ac (pro priore aut) pi 1 17 etiam dTa Murb. G. om.rv. dist. ego I iter est Bas. interest il. ν 18 qua v. qua re II 19 expetat Bas. -tet p. -ectet (-ecter a) II. υ | qui idem (Rhen.) G. quidem II. quidem qui ν

d(E)e&]

NAT. HIST. PRAEF.

5

studiorum amoenitates quaerimus; quae vero tractata ab aliis dicuntur inmensae subtilitatis, obscuris rerum tenebrie premuntur. an te omnia attingenda quae Graeci τήο Εγκυκλίου παιδείας vocant, et tarnen ignota aut incerta 5 ingeniis facta; alia vero ita multis prodita, ut in fastidium sint adducta. res ardua vetustis novitatem dare, novis 15 auctoritatem, obsoletis nitorem, obscuris lucem, fastiditis gratiam, dubiis fidem, omnibus vero naturam et naturae sua omnia, itaque etiam non assecutis voluisse abunde io pulchrum atque magnificum est. Equidem ita sentio, peculiarem in studiis causam 16 eorum esse, qui difficultatibus victis utilitatem iuvandi praetulerint gratiae placendi, idque iam et in aliis operibus ipse feci et profiteor mirari me T. L i v i u m , auctorem is celeberrimum, in h i s t o r i a r u m suarum, quas repetit ab origine urbis, quodam volumine sic orsum: iam s i b i s a t i s g l o r i a e q u a e s i t u m , et p o t u i s s e se d e s i d e r e , ni a n i m u s i n q u i e s p a s c e r e t u r o p e r e , profecto enim populi gentium victoris et Romani nominis gloriae, non so suae, composuisse illa decuit. maius meritum esset operis amore, non animi causa, perseverasse et hoc populo Romano praestitisse, non sibi. X X rerum dignarum cura 17 — quoniam, ut ait D o m i t i u s P i s o , thesauros oportet esse, non libros — lectione voluminum circiter II, quorum pauca § 16: Liv. fiagm. 56 (Hertz). 1 tractata q(?)kt>. -età/// e. -età r | ab illis ρ 2 dicuntur om. E*1 I rerum in deaqX). librorum in coni.D Herm.l.l. 3 ante (atì) ego. an II. iam ν. erant ORossbach | έγκυκλίου MHerts. encyclio da Ber. eneydio 1. eido p. idio v. encyclo rB.cfr. Seneca ep. 88,33 5 ut multis e1, ita multis ita a 6 sint k'lv.om.r | ducta 1. adducantur dTq 8 et naturam d'T 9 sua J cum Durando, suam d'T. suae rv | omnia v. -ibus II. uim pklz. omnianïs d 8 . -ia. Nobis (Rhen.)S | utique D(errore) \ assuetis d1. assecuti (abs- a)ea | soluisse eapl 13 praetulerint al. -erunt rv 14 profitea. E | mirari me T. Τ G. -ri et 11. -ri T. (Rhen.) S. me mirari ρ κ 16 iam sibi satis ρ ν. satis iam sibi l(?)Cr. iam sibi U 17 potius sese dap. -us se lz | deeinere ni va. S. -iderent a. -iderare u t d 8 p l z 18 inquies Τ», -iesce dEeq. in quiete a p l z D 24 ex lectione I v a . S

6

18

19

20

21

22

C. PLINI SECVNDI

[d(£)ea

admodum studiosi attingunt propter secretum materiae, e \ exquisitis auctoribus centum inclusimus XXXVI voluminous, adiectis rebus plurimis, quas aut ignoraverant priores aut postea invenerat vita, nec dubitamus multa esse quae et nos praeterierint. homines enim sumus et occupati officiis subsicivisque temporibus ista curamus, id est nocturnis, ne quis vestrum putet his cessatum horis. dies vobis inpendimus, cum somno valetudinem computamus, vel hoc solo praemio contenti, quod, dum ista, ut ait M. V a r r ò , musinamur, pluribus horis vivimus. profecto enim vita vigilia est. quibus de causis atque difficultatibus nihil auso promittere hoc ipsum tu praestas, quod ad te scribimus. haec fiducia operis, haec est indicatura. multa valde pretiosa ideo videntur, quia sunt templis dicata. Vos quidem omnes, patrem, te fratremque, diximus opere iusto, temporum nostrorum h i s t o r i a m orsi a f i n e A u f i d i i . ubi sit ea, quaeres, iam pridem peracta sancitur et alioqui statutum erat heredi mandare, ne quid ambitioni dedisse vita iudicaretur. proinde occupantibus locum faveo, ego vero et posterie, quos scio nobiscum decertaturos, sicut ipsi fecimus cum prioribus. argumentum huius stomachi mei habebis quod in his voluminibus auctorum nomina praetexui. est enim benignum, ut arbitror, et plenum ingenui pudoris fateri per quos profeceris, non ut plerique ex ä s , quos attigi, fecerunt. scito enim conferentem § 22 : Cie. de re pubi. I 43, 66. Cie. fragm. p. 489 (Orelli). Cie. de off. III 2, 7. 1 ex o»i.deal 7 quid uestris (Rhen.)G | putetis T&Murb. (Rhen.) G 10 musitamur p. -mus dT. mussinamur 1. -itamus va.G 13 haec q(?)JS(»S). hoc p. nec iea.Murb.lv(C) | haec est sed i«t¡.Murb.lva.(B)S 14 sint E 15 uos dTqZ). noe rv 17 Aufidii (add. Bassi ePlin.ep.III5,6)codd.recc.v. aut fidei dq. aut fide r.om.ρ { pacta 1 va.C. per acta (i.e. testamentum)Z) | sancitur plv(Brot.). -tum D. sanetitur ea. sectatur dT. sarci tur Η. seruatur coni. J 18 alioquin ρ | statum dea | mandare heredi dT ( ne quid 1«. neque II. ne ρ 24 profeceris li', -rit lì. feceris ρ 25 attigi dB. -ici aqpl«. ethici e ¡ fecerunt qp«. ferunt II | conferente i&Murb. -te me ρ

d (Ε) β a]

NAT. HIST. PRAEF.

7

auctores me deprehendisse a iuratissimis tx proximis veteres transcriptos ad verbum neque nominates, non illa V e r g i li an a virtu te, ut certarent, non T u l / i a n a simplicitate, qui de r e p u b l i c a Piatonis se comitem profitetur, in c o n s o l a t i o η e s íiliae C r a n t o r e m , inquit, s e q u o r , item Panaetium de o f f i c i i s , quae volumina ediscenda, non modo in manibus cotidie habenda, nosti. obnoxii profecto animi et infelicis 23 ingenii est deprehendi in furto malle quam mutuum reddere, cum praesertim sors fiat ex usura, io Inscriptionis apud Graecos mira felicitas: κηρίον 24 inscripsere, quod volebant intellegi favum, alii κέρας Άμαλθείαο, quod copiae cornu, ut vel lactis gallinacei sperare possis in volumine haustum; iam ΐ α , Moûcai, πανόέκται, έγχειρίδια, λειμών, πίνα?, cxebíuiv: inscrip15 tiones, propter quas vadimonium deseri possit; at cum intraveris, di deaeque, quam nihil in medio invenies! nostri gratfiores A n t i q u i t a t i u m , E x e m p l o r u m A r t i u m que, facetissimi L u c u b r a t i o n w m , puto quia 2 ? i b a c u l u s erat et vocabatur. paulo minus asserit V a r r ò in satiris §§ 24—26: cfr. Gellius praef. 5—9. 1 ex ego. et II. ν 2 nominato» v. dom- lì. damna- p. 3 Tulliana D. tuliana aïadmarg. cecil- II. Ciceroniana ν 6 ediscenda (Ehen.) S. eius disc- (edisc- ν) II. ν 7 cottidie a 12 uelut iva. G 13 spectare eaql | posses ρ | iam ϊα (coni.Η) Brot, iamiam II. ν. iam ρ (Rhen.) G. iumá S \ musae Β. mos eql Murb.v. nos dT. uos ap. i c ^ ó c Rhen. "Ιαμοο ORossbach 14 enchiridialmon p. -asmon να.Β | οχίδίων S. cxéòiov H. schedion dTq. cbidion el. chyd- a. tidion p. (pinacidion ν) | inecriptionis a ρ Ώ 16 possit ρΐΰ. -is II 16 inquam d 17 grauiores ego. grossiores piJ". -ris áe&Murb. crassiores ν. de mendo cfr. lini. XI(90). XXIX 132.XXV53 cumII135.XI229. XXVII105 med. XXXIV131. XXXVl 65 extr. 178 (ubiBs ter) ¡ dist.va.B I antiquitatium d. -tum rv \ artiumque quam va.tí 18 lucubrationum B(D). -nem ll.v (G) \ puto del. (Β) Η \ quia II. Murb.flS. qui ait codd.recc.v. qui (Rhen.)G. ut qui ait Β. ut qui Η I Bibaculus v(H). ut bac- e a Jfiir6.plζ. uiuac- d T q / . Antias ciuis (Rhen.) G 19 eram ρ ν a. G | uocabant p. -bar va. G I paulo minus ll.H. -lo nimis Β e codd. pantomimus v. Valerius primus (Rhen.) G | asserit ll.v(Brot.). serio H. astruit coni. Rhen. | satyri sui a Murb.

8

C. PLINI SECVNDI

[»(αβ.Ιδ^Ε)«

26 suis S e s c u l i a r e et F l e x l a b u l a . apud Graecos desiit nugari D i o d o r u s et βιβλιοθήκηο historiam suam inscripsit. A p i o n quidem grammaticus — hie quern Tiberius Caesar cymbalum m u n d i vocabat, c u m j o r o p n a e famae tympanum potius videri posset — immortalitate donari a se scripsit 26 ad quos aliqua componebat. m e non paenitet nullum festiviorem excogitasse titulum et, ne in totum videar Graecos insectari, ex illis mox velim intellegi \tvagendi fingendi(\\ie conditoribus, quos in libellis his invenies absoluta opera et illa q u o q u e , quae mirando non satiamur, pendenti titulo inscripsisse, u t APELLES FACIEBAT aut POLYCLITUS, tamquam inchoata semper arte et inperfecta, u t contra iudiciorum varietates superesset artifici regressus ad veniam velut emendaturo quicquid desideraretur, si non 27 esset interceptus. quare plenum verecundiae illud, quod omnia opera tamquam novissima inscripsere et tamquam singulis fato adempti. tria non amplius, ut opinor, absolute t r a d u n t u r inscripta ILLE FECIT, quae suis locis reddam. quo apparuit summam artis securitatem auctori placuisse, et ob id magna invidia f u e r e omnia ea. 28 Ego piane meis adici posse multa confiteor, nec his solis, sed et omnibus quos edidi, u t obiter caveam istos Homeromastigas (ita enim verius dixerim), quoniam audio et Stoicos et dialécticos Epicureosque — nam de grammaticis s e m p e r expectavi — p a r t u r i r e adversus libellos, quos d e 1 sesculixe _D. -xem BeNonio. snetulit II.va.G | flextabula H . flexiab- e a l . flaxiab- dq. flaxib- T. flexibilia p. -buia υ. -las G I desit d e a 2 bibliothecis &Murb.$1υα.Β 3 quidam e a ρ 1 να. Β 4 qnum Bas. quom (Ehen.) Ώ. qm (quoniam) II. ν 4 propriae S cum, Durando, prae áeMurb. pre Taq. publicae (i.e.í>.)vlv.cfr.p.2,4 5 posee E a 6 öo (pro nö) ρ | ullum Τ E al 8 imitari dT | mox ll.(Bhen.)S. nos υ. | pingendi fingendique G. pingique (...geque E)ll.v. 14 desideretur E a Murb. G 15 id p. illud est Β *lva.S(D) | quod B s plí>. quamr.om.T 16eto»i,.pl 17aliquid singulis pi ζ «n. (Rhen.) G fatoBpl(.RÄeM.)6r. -to sit ζ v. fati r | adempti dB a Murb. (Rhen.) G. -tu E e. -tum p l ï u I absolute quae plva.G. quae abs- 2 22 et ow.ρ I an omnibus libris? | quae Iva. J | obiter Β v ( S ) . ob id rH 24 epicureoeque 1. -os quoque rv | dist. Rhen.

5

io

i5

20

«5

Β d E (e) a]

NAT. HIST. PRAEF.

9

g r a m m a t i c a edidi, et subinde abortus facere iam decern annis, cum celerius etiam elephanti pariant, ceu vero nesciam adversus Theophrastum, hominem in eloquentia tantum, ut nomen divinum inde invenerit, scripsisse etiam 5 feminam, et proverbium inde natum suspendió arborem eligendi, non queo mihi temperare quo minus ad hoc pertinentia ipsa censorii C a t o n i s verba ponam, ut appareat etiam C a t o n i de m i l i t a r i d i s c i p l i n a commentanti, qui sub Africano, immo vero et sub Hannibale didicisset io militare et ne Africanum quidem ferre potuisset, qui imperator triumphum reportasset, paratos fuisse istos, qui obtrectatione alienae scientiae famam sibi aucupantur: Q u i d e n i m ? a«t in eo volumine, s c i o e g o , q u a e s c r i p t a s u n t si p a l a m p r o f e r a n t u r , m u l t o s f o r e q u i v i t i l i i5 t i g e n t , s e d i i p o t i s s i m u m , q u i v e r a e l a u d i s e x p e r t e s s u n t , e o r u m e g o o r a t i o n e s s i v i p r a e t e r f l u e r e . nec Plancus inlepide, cum diceretur Asinius Pollio orationes in eum parare, quae ab ipso aut libertis post mortem Planci ederentur, ne respondere posset: c u m m o r t u i s so n o n n i s i l a r v a s l u c t a r i . quo dicto sic repercussit illas, ut apud eruditos nihil impudentius iudicetur. ergo securi etiam contra vitilitigatores, quos C a t o eleganter ex vitiis

29

30

31

32

§ 30: Catonis quae exstant ed. J o r d a n p. 80. 2 ceu vero nesciam (BE?)2?. ceu beronis (her- ρ) etiam daMurb.pl. C. Tuberonis etiam ν 3 in om.p 6 eligende (eleg- B ^ B . -dum pz. - d a m lva.(Rhen.)G | t e m p e r a t i Β | qui minus a. quin E ζ. quia (quin ρ) minus p i 7 censorii Β 1 8 comenanti Β 1 , comminanti E e a l . concernenti ρ 12 aliene (-ine B ^ B . - n a E&Murb.lS.

-nam ρ

13 a i t in eo ( E ? ) R h e n .

attineo d. atteneo E a l . -nto p. ad t e in eo υ a. G 14 pro multos spat. vac. inB. | qui mutoa B ! | uitilitigent Fabrtcius Corners ap.B. uitii lit- d. uitilegent B. u t eligant (-gat e)ea.Murb.l. i t a reprobent u t eligant pz. inuiti l e g a n t ν 15 hii da. hi B*Ep. om.Β1 I e s p e r t i E e a 16 rationes ρ | siui Jordan et D. sibi U.S. sino υ. ibi J | praeterfluere B,1suprascr.v(D).cfr.Cic. Tusc. V33,96. praetereo d 2 p l z S . om.B1. p r a e t e r r. praeterire ORoFsbach 17 orationis d a 18 libertis E. -ris rv 19 n e Β«, non dT. nec r | posset B r . -sse r. p o t u i t ρ 22 uicilitigatores p. uitii (uicii a) lit- d E a . utelit- Β

10

C. PLINI SECVNDI

[R d E (e) a

et litigatoribus composuit — quid enim ill! aliud quam litigant aut litem quaerunt? — , exequemur reliqua propositi. 33 quia occupationibus tuis publico bono parcendum erat, quid singulis contineretur libris, huic epistulae subiunxi summaque cura, ne legendos eos haberes, operam dedi. 5 tu per hoc et aliis praestabis ne perlegant, sed, ut quisque desiderabit aliquid, id tantum quaerat et sciat quo loco inveniat. hoc ante me fecit in litteris nostris V a l e r i u s S o r a n u s in libris, quos έποπτίόυυν inscripsit. 1 illi Alcuni ras.flv. om.B1. illud r | quam quod ρ 4 contine .. tur E. -neatur Iva.Brot. 5 ne legendos codd.reec. Brot. nec leg- e a p l . ne nec leg- d. negleg- E . ne perleg- ν | habere El. om. ρ 7 desiderabit iT$lz(Rhen.) S. -auit Bea Murò. -auerit ν 9 soranus B'I». sola- r. om.ρ | libros B ' a [ epothiton p. epop..cum Β | inscripsit B ! l». seri- r

C. P L I N I

SECYNDI

NATVRALIS HISTORIAE LIBER

I

LIBRO II CONTINENTVK quare eadem altiora, alias An finitus sit mundus et an to propiora videantur (13. 14) unus (l) catholica siderum errantium de forma eius (2) (15) δ de motu eius. cur mundus quae ratio colores eorum dicatur (3) mutet (16) de elementis (4) 25 solis motus. dierum inaede deo (5) qualitatis ratio (17) de siderum errantium na- quare fulmina Iovi adsignen10 tura (6) tur (18) de lunae et solis defectibus. intervalla siderum (19) de nocte (7) so de sideribus musica (20) de magnitudine siderum (8) de mundo geometrica (21) quae quis invenerit in obde repentinis sideribus. de 16 servatione caelesti (9. 10) cometis. natura et situs et de lunae motu (11) genera eorum (22. 23) errantium motus et luminum sä Hipparchea de sideribus agcanonica (12) noscendis (24) 2 finiatur a d T | sit om. B a d T | an sit dT 5 eius om. K d T i S / I cur—dicatur om. R a d 1 ! 11 de luna et sole a ¡ De defectibus E e a 16 cae/////R. add. quando recurrant solis ac lunae defectus d H 19 quae (que a) β a d T υ a. G \ altiora ïl.H. alias altiora v. altiora alias J Ό 35 hipparchia (ipa- R) RdT. yparcia a | adagnoscentibus a. agnasc- R. om.H

12

C. PLINI SECVNDI

[RE(e)a

de caelestibus prodigiis per ecnephias, typhon (49) exempla histórica turbines, presteres, vertices, Iampades, bolides (25) alia prodigiosa genera tempetrabes caelestes, chasma caeli ss statum (6u) b (26) de fulminibus (51—56) de caeli coloribus quibus in terris non cadant de fiamma caelesti (27) et quare de coronis caelestibus genera fulgurum et miracula de circulis repentinis (28.29) 40 (62) io plures soles (31) Etnisca observatio in ns et plures lunae (32) Romana (53) dierum modo noctibus lux de fulminibus evocandis (54) (33) catholica fulgurum (55) clipei ardentes (34) 4δ quae numquam feria η tur is ostentum caeli semel notatum (56) (35) lacte pluisse, sanguine, came, de discursu stellarum (36) ferro, lana, lateribus coctis de stellis quae Castores vo(57) cantur (37) δο portenta (58) so de aëre (38) de lapidibus cáelo cadende statis tempestatibus (39 tibus. Anaxagorea de his (59) —41) arcus caelestis (60) de caniculae ortu (40) natura grandinis, nivis, pruivis temporum anni stata (41) 55 nae, nebulae, roris. nubium 25 de incertis tempestatibus. de imagines (61) imbribus et quare lapidibus proprietates caeli in locis (62) pluat (42) natura terrae (63) de tonitribus et fulgetris (43) de forma eius (64) qua ratione echo reddatur. eo an sint antipodes, quomodo 30 ventorum genera, naturae, aqua terrae innexa. quae observationes (44—48) ratio fluminum (65. 66) 3 faces lampadee d(?) υa.~D 4 casma BaT 12 dierum modo ego. dierum ll.v. diurna D | lux noctibus (-cte ν) Η 14 clypei a v a . S 26 et (am.Ba) quare—pluat ll.vÇD). post aere (20) transp. Brot. 28 fulguris e a 41 in his Β * Η. bis Β 1 , nie a 44 catholica fulgurum (-gorum B) post Romana ponunt BaT. om.ed 60 portenta ego. frumento II. D. orti.ν

Β E (e) a]

NAT. HIST. I (Π)

an circumdatus terrae oceanus (67) quae portio terrae habitetur (68) mediam esse mundi terram (69) de obliquitate zonarum (70) de inaequalitateclimatum(7l) ubi eclipses non appareant et quare (72) quae ratio diurnae lucis in terris (73) gnomonica de ea re (74) ubi et quando nullae umbrae, ubi bis anno, ubi in contrarium umbrae ferantur (75. 76) [ubi longissimi dies, ubi brevissimi] (77) de primo horologio (78) quo modo observentur dies (79) differentia gentium ad rationem mundi (80) de terrae motibus. de terrae hiatibus. signa motus futuri (81—83) auxilia contra motus futuros (84)

13

so portenta terrarum semel tradita (85) miracula terrae motus (86) quibus locis maria recesserint. insularum enascentium 85 ratio (87. 88) quae et quibus temporibus enatae sint (89) quas terras interruperint maria (90) « quae insulae continenti adiunctae sint (91) quae terrae in totum mari permutatae (92) quae terrae ipsae se minu46 erint (93) urbes haustae mari (94) de spiraculis (95) de terris semper trementibus. de insulis semper fluctuanso tibus (96) quibus locis non inpluat (97) acervata terrarum miracula (98) qua ratione aestus maris 55 accédant et recedant (99) ubi aestus extra rationem idem faciant (100) miracula maris (101—105)

7 undarum E e a 8 limatum E 1 . liminum £ e i 9 eclipeis B E a T D | appareat aX 13 ea re ej*. are (et itérât, aere) a. eadem re BdT(?)». terra D 14 umbrae ferantur OTO. E ' e ' a 18 ubi—breuissimi om.Ba. uncos pos. Ώ 21 obstruetur S a 23—ρ 4, 19 om. a 44 se minuerint D cum U. seminauerint ed uerint E. se sorbuerunt (-rint Brot) ν 47 piaculis ( - l a s B ^ B e d 49 de insulis—fluctuantibus om. B ' d T 51 ////pluat E. pluat e Τ να. Η

14

C. PLINI SECVNDI

[RE (e) a

quae potentia lunae ad terqui item. Iulio Aquila qui rena et marina (102) so item. Sergio Plauto, quae solis (103) quare salsum mare (104) EXTERNIS 5 ubi altissimum mare (105) Hipparcho. Timaeo. Sosigene. mirabilia fontium et fiumi- P e t o s i r L N e c Ä e p s o . P y t h a . num (106) lgnium et aquarum luneta miracula (107-110) lo de maltha (108) de naphtha (109) quae loca semper ardeant

goricis.

Posidonio. AmxiEpigene. Eudoxo. Democrito. Critodemo. Thra, 1() s ione gnomonico. E u d i d e C o e r a n o philosopho. D i c a e a r c h o . Archimede. One-

s5 m a n d r o

. ^. ^ . , , 40 sicrito. Eratosthene. Pythea. ignium per se miracula (ill) Herodoto Aristoteie. Ctesia. is terrae umversae mensura Artemidoro Ephesio. Isidoro . . , harmonica mundi ratio (113) Summa: res et historiae et observationes CCCCXVII 20

EX AVCTORIBVS Si. Varrone. Sulpicio Gallo, Tito Caesare Imperatore. Q. Tuberone. Tullio Tirone. L. Pisone. T. Livio. Cornelio 25 Nepote. Seboso. Caelio Antipatro. Fabiano. Antiate. Mudano. Caecina qui de Etrusca disciplina. Tarquitio

Characeno. Theopompo. L · ΠΙ CONTINENTVR 45 situs, gentes, maria, oppida, portus, montes, ilumina, mensurae, populi qui sunt aut fuerunt Baeticae (3) 50 Hispaniae citerioris (4) Narbonensis provinciae (5) Italiae usque Locros (6—10) Tiberis, Roma (9) insularum LXIIII, in his

2 maria H 15 mensurae β Τ 28 tarquinio item B ' E ' a 29 iulio STv(H). liuio a. 1. iulio ed. leiulio £. L. Β 30 plauto B'Cr. planeo dT. piatone r. paulo L. -Ho D.cfr. ind. XVIII. om.v(S) 31 Externis: Platone va.G(L) 32 Timarcho va.L 33 Nechepso S coll. II88. Nece- Τ Β. neodepso E a. neocle- ed. neoce- ν 34 Anaximandro L. caeim- v. chasmEea. charm-Β dT 37 Nemonico a. gnomonico—philosopho post Epigene pon. d T v a . D 40 typhea Ee. thy- a. tipea Β 47 ad B. aut qui ABa_D 63 romam AE. (Roma Tiberis a)

AF»BE(e)a]

NAT. fflST. I (m. ΠΠ)

15

Baliarium (il) e x a v c t o b i b v s Corsicae (12) TurranioGracile. CornelioNeSardiniae (13) pote. T.Livio. Catone censorio. Siciliae (14) so M. Agrippa. M. Varrone. Divo Italiae Locris usque RavenAugusto. Varrone Atacino. nam (15—20) Antiate. Hygino. L. Vetere. de Pado (20) PomponioMela.Curionepatre. Italiae trans Padum (21.22) Caeiio. Arruntio. Seboso. Histriae (28) 35 Licinio Muciano. Fabricio Alpium et gentium Alpinarum Tusco. L Ateio. Ateio Capi(24) tone. Verrio Fiacco. L.Pisone. Illyrici, Liburniae (26) Gelliano. Valeriano. Dalmatiae (26) e x t e r n i s Noncorum (27) 4 0 Artemidoro. Alexandre polyPannomàe (28) histore. Thucydide. TheoMoesiae (29) phrasto. Isidoro. Theopompo. msularum Iona et Hadnatici M e t r o d o r o S c epsio. Callicrate. Ζ ' .. XenophonteLampsaceno.DioSumma: oppida et gentes . . . Λ d o r o S y r a c u s a n o . N y m p h o . S u m m a : ilumina clara . . . Timagene. dorQ Calli hane. Summa: montes clan . . . Summa: insulae . . . l. n n c o n t i n e n t v r Summa: quae intercidere opsitus, gentes, maria, oppida, pida aut gentes . . . portus, montes, ilumina, menSumma: res et historiae et bo surae, populi qui sunt aut observationes. . . . fuerunt p. 14, 64 LXIIII A B ' E ' d * H . excipit r. om.v 6 italiaB. -iae a H. om.A 8 italie a. -lia A B ' E ' e S 9 Histriae ν, post Illyrici pon. Il 16 moesiae o m . B ' E ' a 17 Adriatici marie Β (Ì)H 19 gentee'XXVI va.H. desunt numeri omnes in 11 21 stimma montes AH. -mi mo- rv \ eclari B 1 . ///ci- E. praeclva.H 22 summa insulae A i í . -mae ms-rv(eodemque vitio etiam in seqq. libris passim peeeatum est) 23 intercedere Β 1 E. -cetera a 26 obseruationes CCCXXVI va.D 28 Turranio KJ. Tura- v. -annio Bas. terranio B'e. -alio a. -aneo dT. tirranio B*. tera- E | ! Gracile d T i 7 ( J ) . -li AS. gracculo Εβί). -la B. gratulo d 1 . era- Β a 36 Lategio E a | Ateio add. D cum Ritschelio (parera. Plaut. I p. 374). cfr. ind. IV 38 Gelliano ed Π coll. III108. Cellr. C. Ael- ν 50 aut qui D

16

C. PLINI SECVNDI

Epiri (1—4) Achaiae (5—10) Graeciae. (11—13) Thessaliae (14. 15) Magnesiae (16) Macedoniae (17) Thraciae (18) insularum ante eas t e r r a s (19—23), inter quas Creta (20) Euboea (21) Cyclades (22) Sporades (23) Hellespont!, Ponti, Maeotidis (24) Daciae, Sarmatiae, Scythiae (25. 26) insularum Ponti (27) Germaniae (28. 29) insularum in Gallico oceano XCVI, quas inter Britannia (30) Belgicae Galliae (31) Lugdunensis Galliae (32) Aquitanicae Galliae (33) citerioris Hispaniae ab oceano (34)

[AF»RE(e)a

Lusitaniae (35) insularum in mari Atlantico so (36) universae Europae mensura (37) S u m m a : oppida et gentes . . . S u m m a : flumina clara . . . 35 S u m m a : montium clari . . . S u m m a : insulae . . . S u m m a : quae intercidere oppida aut gentes . . . S u m m a : r e s et historiae et 40 observationes . . . EX AVCTORIBVS Catone censorio. M. Varrone. M. Agrippa. Divo Augusto, Varrone Atacino. Cornelio 45 Nepote. Hygino. L. Vetere. Mela Pomponio. Licinio Muciano. Fabricio Tusco. Ateio Capitone. Ateio philologo. EXTERNIS 50 Polybio. Hecataeo. Hellanico, Damaste. Eudoxo. Dicaearcho. Timosthene. Eratosthene.

2 achaiae A J. -aye a. -aiae atti cae rS 8 inter (pro ante) i T v a H 10 crete Ha. -tae ii.om.F a B* 11 euboee Β a. -oeae H.om.VB.'· 12 cyclades om.F a R\ -dum Η 13 sporai Β a. -adum Η 14 ponti ll.v(D). om. dT Η 20 insule a 21 XCVI quas inter om.iTva.H | brittannie Ha. -ae Î*H.sedcfr.IV102 25 aquitanicae galliae AB s .ff. -nia υ. om.r 26 oceano ll.v(D). -no gallico E (?j H. cfr. D UZp. 25 35 clarorum a. -ra E1, -ri LE 8 37 intercedere F , B ' E . -riere a 39 res et a. res rv 42 M. (Marco a) uarrone. Catone Censorio (om. a) Ta va. S 46 mela pöpeio a. pomponio mela dT va. S 52 Erastosthene om. F'KdT

A F · β ε (β)»]

NAT. HIST. I (IV. ν)

17

Ephoro. Cratete grammatico. 25 insularum circa Africani (7) Serapione Antiochense. Calliaversorum Africae (8) macho. Artemidoro. ApolloAegypti (9—11) doro. Agathocle. Timaeo Chorae, Thebaidis, Nili 5 Siculo. Myrsilo. Alexandre Arabiae quae est ad mare polyhistore. Thucydide. Do- so Aegyptium (12) siade.Anaximandro.Philistide Idumaeae, Syriae, Palaestines, Mallote. Dionysio. Aristide. Samariae (is. 14) Callidemo. Menaechmo. AgfaIudaeae (16) 10 osthene. Anticlide. Heraclide. Phoenices (17) Philemone. Xenophonte. Py- ss Syriae Coeles, Syriae Antithea. Isidoro. Philonide.Xenaochiae (18. 19) gora. Astynomo. Staphylo. Euphratis (20.21) Aristocrito. Metrodoro. CleoCiliciae et iunctarum genis bulo. Posidonio. tium (22) 40 Isauricae, Omanadum (23) Pisidiae (24) L·. ν CONTINENTVR Lycaoniae (26) situs,gentes,maria,oppida,porPamphyliae (26) tus, montes, ilumina, mensuTauri montis (27) rae, populi qui suntautfuerunt 45 Lyciae (28) so Mauretaniarum (l) Cariae (29) Numidiae (2) Ioniae (31) Africae (3) Aeolidis (32) Syrtium (4) Troadis et iunctarum genCyrenaicae (5. 6) 50 tium (33) 1 eforo Β·. epof- a. ephof- E 4 timaeo (-acó a)ll.D. eumacho v. -cho timaeo Τ (?) H. cfr. ind. VI 6 myreilo H. -sylo 1 A. mursiloB*. -scio B a. -eeio E*. musseio F ' d T . musico υ 8 molete Β a. -laetae Γ* 9 aglaosthene S cum Beinesio. agloAH. ego- A. eclo- B\ aeclo- Γ*. aedo- Tv. acloetene a. glo- Β 19 aut qui D 20 mauretaniarum F " B S . maurit- rv(D) 25 insule a 28 chorae om. AT va. D. cfr. VI212. XIII42 31 syriae et (del. ν) idumaeae itva.D | palestinus E. -ne Β a. -nae Y* Η 38 et om. F*'a | adiunctarum A (?) SJ. -tae rv gentium A S. -tes rv 40 omanadum B.D. homan-t!. homon- C 49 troades F"a | iunctae B·. iniu- F ' B a . adiu- dTv. -tarum S I gentium A S. -tes r H P L I N I HAT. HIST. I.

18

C. PLINl SECVNDI

[ΑΓ·βε(.)»

EXTERNIS Iuba rege. Hecataeo.Hellanico. so Damaste. Dicaearcho.Baetone. Timosthene. Philonide. Xenagora. Astvnomo. Staphylo. Dionysio. Aristotele. Aristocrito. Ephoro. Eratosthene. ss Hipparcho. Panaetio. Serapione Antiocheno. Callimacho. Agathocle. Polybio. Timaeo mathematico. Herodoto. Myrsilo. Alexandre polyhistore. 40 Metrodoro. Posidonio qui περίπλουν aut περιήγηαν. Sotade. Pyrrandro. Aristarcho Sicyonio. Eudoxo. Antigene. Callicrate. XenophonteLamp45 saceno. Diodoro Syracusano. Hannone. Himilcone. Nymphodoro. Calliphane. ArtemiEX AVCTORIBVS doro. Megasthene. Isidoro. Agrippa. Suetonio Paulino. Cleobulo. Aristocreonte. M. Varrone. Varrone Atacino. Cornelio Nepote. Hygino. L. 60 L. VI CONTINENTVR Vetere. Mela. Domitio Corbusitus, gentes, maria, oppida, lone. Licinio Mudano. Claudio portus, montes, flumina, menCaesare. Arruntio. Livio filio. surae, populi qui sunt aut Seboso, actis triumphorum. fuerunt

insularuni ante Asiam CCXII (34—39). in iis Cypri (35) Rhodi, Coi (36) Sami (37) Chii (88) Lesbi (39) Hellespontus, Mysia (40) Phrygia (41) Galatia et iunctae gentes (42) Bithynia (43) Summa: oppida et g e n t e s . . . Summa: ilumina clara . . . Summa: montium clari . . . Summa: insulae CXVIII Summa: quae intercidere oppida aut gentes . . . Summa: res et historiae et observationes . . .

1 insulae v a . H \ CCII D(UZp.26). CCXH ll.H.om.v 4 Rhodi Coi D. rodi co. rhodi Β. chodi coi rodi A. chodii (coB·) choi rhodi (ro- a)F*B*a. similia r. Khodi H. -due ν 10 iniunctae BT. adiu- d(ì)H.om.v 15 CXVHI ü.v(S). CXYII dTBrot. CCCXVIII coni.Η. CCVmi coni.D(UZp.37) 18 ree (om. et)TlTva.S(ut fere semper) 30 bethone a. bione Ύυ a. Η 33 Dionyeio errore pos. post Aristotele C,post Arietocrito S 38 miesilo F*. -asolo a 41 perihegesis F ' a 42 pyrrandro B*. pyra- A F ' B ' d . -runchro e. periandro I « . pindaro aΌ 63 aut qui F»B*aD

AF*BE(e)ft]

NAT. HIST. I (vi)

Ponti, Mariandynorum (l) Paphlagonum (2) Cappadocum (3. 8) Themiscyrena regio et in ea s gentes. Heniocbi (4) regio Colica et gentes. Achaeorum gentes, ceterae eodem tractu gentes (6) Bosporus Cimmerius (6) io Maeotis. gentes circa Maeotim (7) Armenia minor, Armenia maior (9) Cyrus fluvius, Araxes fluvius ií (lo) Albania, Hiberia (il) et iunctae portae Caucasiae (12) insulae in Ponto (13) gentes a Scythico oceano (14) 20 Caspium et Hyrcanium mare (15) Adiabene (16) Media, portae Caspiae (17) gentes circa Hyrcanium mare as (18) Scytbarum gentes (19)

19

situs ab oceano Eoo. Seres (20) Indi (21—2S) to Ganges (22) Indus (23) Taprobane (24) Ariani et iunctae gentes (26) navigationes in Indiam (26) ss Carmania (27) sinus Persicus (28) Parthorum regna (29) Mesopotamia (30.31) Tigris (31) m Arabia (32) sinus maris Rubri (33) Trogodytice (34) Aetbiopia (36) insulae Aethiopici maris (36) 45 de insulis Fortunatis (37) terrae per mensuras conparatae (38) digestio terrarum in parallelos et umbras pares (39) so Summa: oppida MCXCV Summa: gentes DLXXVI Summa: ilumina clara CXV

1 mariandinos F ' B ' a 4 themiscyrae B. -ecidena F ' B ' E a . -stide ν 6 post gentes add. Colchi Phasis Ecriticere regio et 8 in ea gentes E in marg. cfr.VI 12—14 6 colica B E H. chol-a. colchica Β»dTv. cholch-DF» | gentes, ceterae ΙΙ.Ό. cet- S. et cet- H(J) 10 gens a. et gentes Β E d (?) i í 16 albania o»;.E J a I heberia F* | et om.B1 17 iunctae gentes, portae E l E dT(?)ü. portae ν 20 Hyrcanum H. -ninm (-ntum a) oceanum F*Ba. -nom et oceanum dT 27 ad Seres add. ceneeabis B'a. Genesabes F*. gentes ab iis (habes B S )B'B* 33 Ariani—gentes om.H. ante Tapobvane pos. ν 60 sqq. de numeri* cfr.D(UZp.28) \ MCCXVT. CCCXIVB. CXCVEaca.Ä 61 DLXVI va.Η 62 XCVT. CXC v. CLXXX Bas.(errore)

20

C. PLINI SECVNDI

[*ΡΪΚ(«) 4

Summa: montesclariXXXVIII cho. Megasthene. Diogneto. Summa: insulae CVIII so Aristocreonte. Bione.Dalione. Summa : quae intercidere opSimonide minore. Basile, pida aut gentes XCV Xenophonte Lampsaceno. Summa : res et historiae et observationes MMCCXIIII. EX AVCTORIBVS

L. VII CONTINENTVR . ... R

„ . . ,, gentium mirabiles lisurae (2) M. Agrippa. M. Varrone. Var° . . . , ? 0 .f•r. ι· ι« s» prodigiosi partus (3) r rone Atacino. Cornelio Nej . · . . „ . , ,, . „ , de homme generando, rparipote. Hygino. L. Vetere. Mela ... ° . , . . « · ri „ , endi tempora rper ìnlustria Pomponio. Domitio t o r b u . r ., , ιγ , , , · · · ». · /-ι jexempla a mensibus ΛVII ad lone. Licinio Muoiano. Claudio Caesare. Arruntio. Seboso. \ . ... Fabricio Tusco. T . L i v i o « signa sexus in gravidis per.... c ... tinentia ante partum (5) itho. Seneca. Nigidio. , . .„. ° monstruosi partus (6) EXTERNIS excisi utero (7) Iuba rege. Hecataeo. Hellaqui sint vopisci (8) nico. Damaste. Eudoxo. Dicae- 45 de conceptu hominum. de archo. Baetone. Timosthene. generatione hominum (9) Patrocle. Demodamante. Glisimilitudinum exempla (10) tarcho. Eratosthene. Alexannumerosissimae subolis exdro Magno. Ephoro. Hipempia (11) parcho. Panaetio. Callimacho. so ad quos annos generatio (12) Artemidoro. Apollodoro. Agamensum in feminis mirathocle. Polybio. Timaeo Sicucula (13) lo. Alexandre polyhistore. Isiquae ratio generandi (14) doro. Amometo. Metrodoro. histórica circa dentes. hisPosidonio. Onesicrito. Near- 55 torica circa infantes (15) 3 interiere a 4 gentes (ovi.num.)» 5 hystorie. CVa | et owt.Ba 6 II. milia CCXLIII Β1. -XIII d 15 F. (i.e. filio) DF*dZ)cumU. om.rv 22 Ephodoro Ea 26 timaeo (Vmaeo E a)ll.O. Vinaco v. Eumacho S. -cho, Timaeo H. cfy.ind.IV 30 dal tone F". daldone E a. dial- va. Η 34 naturç a 37 temporum Β | per inluetria II. ν (Z>). perillu- Η 38 VI F* *a 39 duodecim a 46 hominum om.&Tva.S. -inis Β 47. 48. 60 ordinavit Η. 50. 48. 47 colloc. Il 50 annos om.B1. ánimos F*Β*a 61 mensium a d T Η

F* BE (β)»]

NAT. HIST. I (vii)

21

magnitudinum exempla (16) so pictura, scalptura aeraría, praeproperi infantes (17) marmoraria, eboraria, caeinsignia corporum (18) latura (39) vires eximiae (19) pretia hominum insignia (40) s velocitas praecipua (20) de felicitate summa (41) visus eximii (21) S6 raritas continuation is in faauditus miraculum (22) miliis (42) patientia corporis (23) varietatis exempla mirabilia, memoria (24) bis proscriptus (43) io vigor animi (25) honorum exempla mirabilia dementia, animi magnitudo 40 (44) (26) decern res in uno felicissimae (45) rerum gestarum claritas sumdivi Augusti adversa (46) ma (27) quos di felicissimos iudicai6 tres summae virtutes in eodem, innocentia summa (28) 45 verint (47) fortitudo summa (29) quem viventem ut deum coli ingenia praecipua (30) iusserint. fulgur mirabile (48) qui sapientissimi (31) de spatiis vitae longissimis so praecepta vitae utilissima (32) (49) de divinatione (33) 50 de varietate nascendi (50) vir optimus iudicatus (34) in morbis exempla varia (51) matronae pudicissima« 1 (36) de morte (52) summae pietatis exempla qui eia ή revixerint (53) 26 (36) subitae mortis exempla (54) artibus excellentes (37—39) 55 de sepultura (65) astrologia, [grammatica], de manibus, de anima (56) medicina (37) quae quis in vita invenerit(57) geometria, architecture (38) in quibus rebus primi gen1 magnitudinum — 2 infantes οηι.Έ* a 6 esimi us Ό. de uisus plur.num. φ. XXXVII101. XI142 7 auditus — 8 corporis om. S'Λ 27 grammatica Tifead.m.in marg. v. om.r. uncís inclusif D. cfr.VII 123 29 geometrica B ' E a 30 aeraría del. J. sed cfr.VIl 125 extr. 31 marmoria B'B*. -orea F"a I eborea a 35 continuitatis a. -nuatis F* 37 uarietaa F ' B a . -tates £ 41 felicissimo E 44 difficillimos E. 53 elati v. clari II

22

C. PLINI SECVNDI

tium consensus, de antiquis litteris (58) quando primum tonsores (59) quando primum horologia(60) Summa: res et historiae et observationes DCCXLVII. EX AVCTOEIBVS Verrio Fiacco. Gnaeo Gellio. Licinio Muciano. Masurio Sa]>ino. Agrippina Claudi. M. Cicerone. Asinio Pollione. M. Varrone. Messala Rufo. Nepote Cornelio. Vergilio. T. Livio. Cordo. Melisso. Seboso. Cornelio Celso. Maximo Valerio. Trogo. Nigidio Figulo. Pomponio Attico. Pediano Asconio. Fabiano. Catone censorio. actis. Fabio Vestale. EXTERNIS Herodoto. Aristea. Baetone. Isigono. Cratete. Agatharchide. Calliphane. Aristotele. Nymphodoro. Apollonide. PhylarcÄo. Damone. Mega-

[F*KE(e)a

sthene. Ctesia. Taurone. Eudoxo. Onesicrito. Clitarcho. Duride. Artemidoro. Hippocrate medico. Asclepiade medico. Hesiodo. Anacreonte. Theopompo. Hellanico. Damaste. Ephoro. Epigene. Beroso. Petosiri. NecAepso. Alexandre polyhistore. Xenophonte. Callimacho. Democrito. Diyllo historico. Stratone qui contra Ephori ευρήματα scripsit. Heraclide Pontico. Asclepiade qui τραγωόούμενα. Philostephano. Hegesia. Archemacho. Thucydide. Mnesigitone. Xenagora. Metrodoro Scepsio. Anticlide. Critodemo.

L. Vili CONTINENTVR de elephantis (1—il) de sensu eorum il) quando primum iuncti (2) de docilítate eorum (8)

8 galleo F*. albino a 11 pollione orti, a 12 M. uarone a. om. B*EdT va. £ | post Messala comma del. Brunnp. 13 13 T. DdZ>. th. F*. om.ro 14 Leuio D. lae- F · 15 Maximo Valerio, Trogo om.F· 16 post Trogo iteraverunt Cornelio celso B B ' E (item a, qui tamen 13 Vergilio — 15 Cornelio om.) 17 Pompeio a 18 ascanio F ' B E a | fabiano om.B1. fabino Σνα.Η 25 philarco F»B»Ea. -rgo Β 32 hepho . . E. beporo F*B*. hepp- a. defodoro Β 33 necbepso S. nece- ll.B. neoce- v. cfr.ind.II 36 diyllo historico H. dyillo (duilio v) polystore (vel -stero, -histore v) historico II. ν 88 theoremata va.Η I scripsit om.a 40 tragodomenas F*B*a 41 Archemacho Brunn l.l. eoli. VII 207. archim- ìl.va.D

F» Ε Ε (β) a]

NAT. HIST. I (VIH)

23

mirabilia in factis eorum (4) 25 quis primus leontomacbiam de natura ferarum ad periRomae, quis plurimos in cula sua intellegenda (5) ea leones donaverit (20) quando primum in Italia visi quis primus Romanorum s elephanti (6) iunxerit. mirabilia in leopugnae eorum (7) so num factis (21) quibus modis capiantur (8) a dracone agnitus et servaquibus domentur (9) tus (22) de partu eorum et reliqua de pantheris (23. 24) 10 natura (10) senatuseonsultum et leges ubi nascantur. discordia 35 de Africanis. quis primus eorum et draconum (11) Romae Africanas et quando; de sollertia animalium (12) quis plurimas (24) de draconibus (13) de tigribus. quando primum 15 mirae magnitudines serpenRomae visa tigris. de natura tium (14) 40 earum fttu capto (25) de Scythicis animalibus. de de camelis. genera eorum septentrionalibus, de bisonti(26) bus, uris (15) de camelopardali. quando so alce, achli, bonaso (16) primum Romae visa (27) de leonibus (17—21) 45 de chama, de cephis (28) quomodo gignantur (17) de rhinocerote (29) quae genera eorum (18) de lynce et sp/iingibus. de quae propria naturae (19) crocottis. decercopithecis(30) 5 elephantes a 7 quibus — capiantur om.E'E 15 et mire a | magnitudinis F ' B a d H . OTO.E | serpenti!); a. -tes H 17 de Scythicis — septentrionalibus otri. a. (ordinem mutavit H) 18 de oro.E I uisontibus F ' E E ' t 19 Veris Β. De uris E'a. uiriis DF* om.r Η 20 De alce a | acli F * B ! (cl in ras.), aci d. ace a I bonaso H. -ace dT. -acae Β. sonace B*a. -cae DF* 24 propria (U)D. -iae II.Η 27 domauerit a. -rint F a . add. quis primus (-um F·Τ) leones domauerit (-muerit E * ) F ' E E ' T 28 quis — iunxerit om.iH(J). add. quis primus leones domuerit S 36 et quando omATH 38 tigribus et DF a S 40 fetu capto ego. de catho DF'a. de chato Β*. om.rH. de catulie D coll. Vili 66 45 cama a. thama E*, chao EEwa.S | cehpis a. thepis B*. cepphis BE. cheppia F* 47 et oro.F'E de a { spingibus F ' B E a

24

C. PLINI SECYNDI

Aethiopiae terrestria ammalia (31) item Indiae. bestia visu interficiens (32) de basiliscis serpentibus (33) de lupis. unde fabula versipelli«« (34) serpentium genera (36) de icbneumone (36) de crocodilo (37) de scinco (38) de hippopotamio (39) quis primus ostenderit eum Romae et crocodilum (40) medicinae ab animalibus repertae (41) prognostica periculorum ex animalibus (42) gentes ab animalibus sublatae (43) de hyaenis (44—45) de corocottis. de mantichoris (46) de onagris (46) de aquaticis et iisdem terrestribus (47—49) de flbris, de lutris. de vitulo marino, de stellionibus

[F»BE(e)»

de cervis (50) so de chamaeleonte (61) de reliquie colorem mutantibus, tarandro, ly caone,thoe(52) de hystrice (53) de ursis. de fetu eorum (54) S6 de muribus Ponticis et Alpinis (55) irenaceis (56) leontophono. lynces (67) meles, sciuri (58) ¿o de cocleis (59) de lacertis (60) canum natura (61—63) exempla eorum circa dominos. qui proeliorum causa 45 canes habuerint. de generatione eorum (62) contra rabiem remedia (63) equorum natura (64—67) de ingeniis equorum, mira6o bilia quadrigarum. generatio equorum (66) vento concipientes (67) de asinis. generatio in bis (68) 66 mularum natura et reliquorum iumentorum (69)

1 aethiopiae F ' S E a . indiae rE 3 indiae F ' B E a . aethiopiae rH 6 uereipelliû OcumU. -elio E. -ellio r. -Iiis Τ H a 12 hippopotamio (hypp- F*)DF Z>. -mo Sïd(?)ii. yppotamio a 26 de castoreo. de aquaticis dTva.D 27 De uitulo marino. De fibris (fri- F·). De litris (lut- a)F*Ba 30 camaleone S 32 tarando e.Tva.J 35 de muribus — Alpinis om. Β 37 hirenaceis E. eren- Β*, feren- a. fraen- Γ*, erisatiie E. -aceis va. J 38 leontophona ad. -thopona F ' S l 42 naturae ï ' U S ' i f f 48 equarum F ' B ' B ' a . eorum S 51 equarum a 66 iumentorum. generatio in hie dTS

Γ» Β Ε (Β)»]

NAT. HIST. I (vin)

2δ

de bubus (70. 71) mella. Vergilio. Vairone, generatio eorum. so Lucilio. Metello Scipione. Apis in Aegypto (71) Cornelio Celso. Nigidio. pecorum natura (72—75) Trebio Nigro. Pomponio Mela. 5 generatio eorum. genera laMamilio Sura. nae et colorum (73) genera vestium (74) , , EXTERNIS caprarum natura et g e n e . ^ Iuba rege. Polybio Herodoto. ratio (76) Antipatro. Aristotele. Dernelosuum item (77) trio physico. Democrito. Theode feris subus. quis primus vivaria besti40 arum instituerit (78) de simiis (80) ,δ de leporum generibus (81) de semiferis animalibus (82) quae quibus locis animalia 46 non sint (83) ubi et quae advenís tanso tum noceant. ubi et quae indigenis tantum (84) Summa: res et historiae et observationes DCCLXXXVII. 5 0 EX AVCTORIBVS 25 Muciano. Procilio. Verrio Fiacco. L. Pisone. Cornelio Valeriano. Catone censorio, Fenestella. Trogo. actis. Colu-

P^rasto· Euanth,e,· S c o P a 1U1 Ολυμπιονικαο Hierone rege, ¿ t t a , ° rege Philometore rege, Çte«ia" D'inde Philisto. ^rchyta Phylarcho. Amphi' ° L c h o Athenaeo. Anaxipoh Thasio Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Agallicele Chio. A I , o l o n l ° , Pergamene. An^a1ndro riAthenae,0· Bacuchl° Milesio Bione Solense. Chae™ Athenaeo.„ , D l 1 o d o r o Prieneo. Dione Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Hegesia Maroneo. Menandris se Prieneo et Heracleote. Menecrate poeta. Androtione qui

2 earum a 10 generatio suum a. suum item post 6 colorum ροη.Έ 14 de simiis — generibus om.B 16 de — animalibus ante de simiis pon.Záva.D 23 DCCLXXXVIII Β va. Η 30 lucio Β Tu α. .ff 38 scopa Ώ e coni. J. cfr. Vili 82. apoca II. -cha v. Agriopa G 39 olympionicas G. -ces F · Β* a. -cç E. -ce Β. -ca v. -ca scripsit dT 40 Attalo rege om.F'aT. rege om.S \ Philometro T. -tre F* | rege om.J. item υ a. Brot, cfr. Brunn p. 15 51 prieneo (pyrre- a) II. v. -naeo L 54 menandri E. -dro it va. G. cfr. ind. XI 55 prienaeo F* i

26

C. PLINl SECVNDI

[F· Β Ε (β)»

de agricultura scripsit. quibus in locis societate Aeschrione qui item. Lysicum hominibus piscentur (9) macho qui item. Dionysio ss alia circa eos mira (io) qui Magonem transtulit. Diode thyrsionibus (11) s phane qui ex Dionysio epide testudinibus (12. 13) tomai fecit. Archelao rege. quae genera aquatilium tesNicandro. tudinum et quo modo caso piantur (12) quis primus testudinem seL. IX CONTINENTVR care instituerit (13) aquatilium naturae. digestio aquatilium per spelo quare maxima in mari anicies (14) malia (l) ss de vitulis marinis sive phoIndici maris beluae (2) cis. quae pilo careant et quo quae in quoque oceano maximodo pariant (15) mae (3) quot genera piscium (16) ib de Tritonum et Nereidum qui maximi pisces (17) figuris.deelephantorummari-« cordylae, pelamydes, thynni. norum figuris (4) membratim ex his salsura. de balaenis, de orcis (6) apolecti, cybia (18) an spirent pisces, an doramiae, scombri (19) 20 miant (6) qui non sint pisces in Ponto, de delphinis (7—10) 45 qui intrent, qui alia redeant quos amaverint (8) (20) 2 Lysimacho qui item F*B 8 dT.ff. om.rv ó epitomas ego. -ma SS't). -ona E. -ictoma FV -istema a. -itomen B. de r non constat, cfr. Wölff lini arch. XIIIp. 97 8 continentur Β Ε υ. oro. a. -etur rH 9 naturae Β*», -ra rH. cfr.ind. Χ. XII. XV. XVIal. 13 in occeano quoque ft. et quo oceano Β | maxima Eft 16 marinorumq. a. et arietum marinorum B ' 18 ballenis II 25 quae alia E/S 26 thyrsionibus D(UZ p.73n.l). thriys- B. trys-E. thyres-F*B·. tyres- d. om. a. tursTv. cfr. XXXII145 28 aquatilibus testudinibus E 31 quis •— instituerit om. a (item, in seqq. complura lemmata solus om.) | 1 primum F ' B ' E 33 digestio ζ Η. -tium B*Ea. -tum Β , -tiuum DF'dT. opi. v. cfr.de metido ind. X(13) 35 de uitulis — phocis orn ad 40 cordulae F ' B -le et a 41 salsura. melandrya iTH. 46 alias ΑΤΗ \ redeunt a

r»HEa]

NAT. HIST. I (IX)

quare pisces extra aquam exiliant- gladius piscis (21) esse auguria ex piscibus (22) in quo genere piscium mares s non sint (23) qui calculum in capite habeant. qui lateant hieme. qui hieme non capiantur nisi statis diebus (24) io qui aestate lateant. qui siderentur pisces (25) de mugile (26) de acipensere (27) de lupo, de asello (28) 15 de scaro, de mustela (29) mullorum genera, sargus (30) mirabilia piscium pretia (31) non ubique eadem genera piacere cenitàri (32) so de branchis. de squamis (33) vocales et sine branchis pisc e s (34) qui in terram exeant. tempora capturae (35)

27

85 digestio piscium in figuras corporum. rhomborumetpasserum difl'erentia. de longis piscibus (36) de piscium pinnis et natandi so ratione (37) anguillae (38) murenae (39) planorum piscium genera (40) echeneis. effectus eius (41) 35 qui pisces colorem mutent (42) de hirundine. de pisce qui noctibus lucet. de cornuta, de dracone marino (43) de piscibus sanguine caren40 tibus. qui pisces molles appellentur (44) de saepia. de lolligine. de pectunculis. qui volent extra aquam (45) 45 de polypis (46—48) de navigatore polypo (47) de navigatore nauplio (49) crusta intecti (50—52)

2 Claudius B E 3 et ( p r o ex) Β* 6 h a b e n t F "a 9 a e s t a t i e B E . statutis T. hie tantis F \ -tum a d 17 pretia B ' d T l T . genera r 19 cenitari ego. cemiati E. -aci B. GEmiati F». -aci S S ' a . om.dT H(Jl). coracini S. generatim D (cum sqq. iungens). geminatis J 2 26 corporum II. υ. -ris d (?) H | rhomborum—differentia post 33 genera pora. B E pal. Chat, j rumborum Γ*, -porum a 27 de longis piscibus post 30 ratione pon. RE pal.Chat. 29 p e n n i a F ' E a 33 genera. Item, a 34 echeneis H. echin'is a. -ineus T. -nis F » B d pal. Chat, ex binis E | effectus eins B ! in marg. J*, et feltu aeerius B 1 . et fatu (feltu E) ecrius D F ' d E . et fetu eerinus a. ET BE . . . κ . . . pal. Chat. om. T. effectusque eius ( U) D. et ueneficia eius Η 35 m u t e n t colorem pal. Chat. 37 cornuta ego. -to ll.H. om.v. cfr. 1X82 etXXXII145 40 pisces D F ' a Z ) . - c i u m r(7)H 43 uolitent Β 8 | q u i — aquam post 42 saepia pon.iTS, post 35 mutent H. om.v

28

C. PLINI SECVNDI

[F'EEa

de Iocustis (50) Tyrio, de hys^ino, de cocco cancrorum genera, de pino(65) tere, de echinis. de eoe- so de pina ei pinotere (66) leis. de pectinibus (51) de sensu aquatilium. torpedo, concharum genera (62) pastinaca, scolopendrae, glaquanta luxuriae materia mari nis. de ariete pisce (67) sit (53) de a s quae tertiam naturar» de margaritis (54—59) ss habentanimaliumetfruticum. quomodo nascantur et ubi de urticis (68) (54) de spongeis. quae genera quomodo inveniantur (55) earum et ubi nascantur. quae genera unionum (56) animai esse eas (69) quae observanda in iis. quae 40 de caniculis (70) natura eorum (57) de iis quae silicea testa cluexempla circa eos (58) duntur. quae sine sensu ullo quando primum in usum in mari, de reliquis sordium venerint Romae (59) animalibus (71) muricum natura (60—65) 45 de venenatis mariais (72) de purpuris (60) de morbis piscium (73) quae nationes purpuree (61) degenerationeeorum(74—77) quomodo ex bis lanae tinmira generationum (74) guantur (62) qui intra se et ova pariant quando purpurae usus Ro- so et animai (75) mae, quando lati davi et quorum in partu rumpatur praetextae (63) venter, dein coeat (76) de conchyliatis vestibus (64) qui volvas habeant. qui de amethysto tinguendo, de ipsi se ineant (77) 2 de pinotere — 5 genera om.B'E | pinothera F , E i a d T . -re H 6 luxuria (-iae Β 8 ) materiae Β. materia luxuriae a ] maris Β", in mari Τ Η 9 nascuntur £ 11 inueniantur ν. -iuntur II 16 usu F » B E 17 uenerunt B E 20 quae nationes purpurae H. om.n. post 25 ueetibus pon. r 21 ex his H.H. an suco ex iis? 28 hysgino H. hyschyno B ! . each- T. sch- B 1 d. seyno F*E. scino a 30 pina J. pinna ll.v | pinothere (-oshere F»)F*Ba. pinno- va.H(S) 34 qui S a 37 spongiis Îava.S 41 eis E. his r H, quia ¡ siliceam testam cludantur B E 48 mira generationum om. d II 51 — 54 om. a 51 quomodo F" 53 qui ipsi ee ineant om.E

F«REa]

29

NAT. HIST. I (IX. X)

quae longissima vita piscium (78) quis p r i m u s vivaria piscium i n s t i t u e n t , de ostreis (79) quis m u r e n a r u m vivaria i n - 3 0 stituerit. insignia piscinarum ^^ quis p r i m u s coclearum vivaria instituerit (82)

rone. Macro Aemilio. Messala Corvino. TrebioNigro.Nigidio. . , EXTERNI;S Aristotele. Archelao rege, CaUimacha. Democrito. Theophrasto. Thrasyllo. Hegesit

demo

·

Su di ne

A,exandro , , · polylmtore.

pisces t e r r e n i (83) de m u r i b u s in Nilo (84) se L. χ continentvr quo modo capiantur anthiae volucrum naturae, pisces (85) de struthocamelo (l) de stellis marinis (86) phoenice (2) de dactylorum miraculis (87) aquilarum genera (3) de inimicitiis inter se aqua- ω natura earum (4) tilium et amicitiis (88) quando legionum signa esse S u m m a : res et historiae et coeperint (5) observationes DCL. de aquila quae in rogum virginis se misit (6) EX AVCTORIBVS

45 v u

ltur

(7)

Turranio Gracile. Trogo. avis sanqualis. inmusulus (8) Maecenate. Alfio Flavo. Coraccipitres (9—11) nelio Nepote. Laberio mimobuteo (9) grapho. Fabiano. Fenestella. in quibus locis societate acciMuciano. Aelio Stilone. Se- so pitres et homines aucupenboso. Melisso. Seneca. Cicet u r (10)

1 qui F*Ba 3 quis—-instituerit orti.a | qui primum F" 5 quis murenarum — instituerit owi.B'B" | insignia piscinarum om. UE H 18 et 19 om. a 19 DC F'dT _ 22 flauio adB(H) 25 seboso D. seuoso a. F. seuo- E. p. sebo- E. Fyauoro D. Eya- F*. statio seboso d T ( ? ) c . cfr.ind.II.III. V 28 Treuonio nigro F* 33 Sudine B 8 I). cfr. Brunnp. 16. -dino (-dyno B1) r. Cudino v. Cydnio B. Cythnio G 37 strutio. Camelo a. structo- Fa. -thiocamelo H 38 de phoenice Iva.D. et Ponicç a 4 5 de uulture i T f f , uulture F ' B d . an uultures? 4 6 sangualis B . -guinalis F " B * a . (sanqualis auuis H)

30

C. PLINI SÜCVNDi

[F"BEa

quae avis sola a suo genere de ansere (26) interimatur. quae avis sinquis primus iecur anserinum gula ova pariat ( i l ) instituent (27) milui (12) so de Commageno (28) digestio avium per genera (13) chenalopeces, chenerotes, tede inauspicatis avibus. cortraones, otides (29) nices quibus mensibus non grues (30) sint inauspicatae (14) de ciconiis (31) de corvis (15) ss de palmipede reliquo genere de bubone (16) (32. 33) aves quarum vita aut notitia de oloribus (33) intercidit (17) de avibus peregrinis quae quae a cauda nascantur (18) veniunt de noctuis (19) 40 coturnices,glottides,cychrade pico Martio (20) mus, otus (33) de iis quae uncos ungues de avibus nostris quae discehabent (21) dunt, et quo abeant de iis quae dígitos habent hirundines, turdi, merulae, (22—25) 45 sturni (34) de pavonibus (22) de avibus quae plumas amitquis primus pavonem cibi tunt in occultatone causa occiderit. quis farcire turtur, palumbis (35) instituent (23) quae avium perennes, quae de gallinaceis (24) 50 semestres, quae trimestres, quo modo castrentur. de galgalguli, upupae (36) linaceo locuto (25) Memnonides (37) 5 Digestiu a. degesto F* 1 6 de inauspicatis auibus ll.S(D). om.àtH(J) I cornices, inauspicatae aues dT H(.J) \ dist.D 11 de auibus B ' E S 13 quae — nascantur om.Β | a om.E | nascuntur F*B*a 16 quae ES. qui rH 18 lemma om.ad Τ Η I qui Β 21 primus E»(X)). -um rH. efr.X45 22 quis — instituerit om. a | quis primue Β 28 primus v. -urn II. Η I iocur E S \ ans a. an augere? cfr.X52 29 instituerit S. -uit ll.H. comederit ν 31 Thenerotes Γ* | tetraiones (The- F*) B ' a . -atones E 35 lemma om.va.D. ante 27 de ansere pon. dT S 38 quae ueniunt om. a 42 de — abeant om. E. de — 47 occultatione om. a | descendunt F* 43 habeant F* 48 de turture a | palumbis U.S. -bes i H. -bus T. add. sturnorum et hirundinum uolatus d (?) H 51 garguli F'Bd. -le a

F » B E a]

NAT. HIST. I (X)

31

Meleagrides (38) apodes sive cypseli (66) Seleucides (39) de pastu avium, caprimulgi, ibis (40) so platea (66) quae quibus locis aves non de ingeniis avium, sint (41) carduelis, taurus, anthus (67) quae mutent colorem et vode avibus quae locuntur (58 cem (42—45) —60) de oscinum genere (42) 35 psittaci (68) de luscinis (43) picae glandares (69) de melancoryphis. propter corvum loquentem erithaci, phoenicuri (44) seditio populi Romani (60) oenanthe, chlorio (45) Diomediae (61) tempus avium geniturae (46) 40 quae ammalia nihil discant(62) halcyones. dies earum nade potu avium, de porphyvigabiles (47) rione (63) de reliquo aquaticarum gehimantopodes (64) nere (48) de pastu avium (65. 66) sollertia avium in nidis (49 45 onocrotali (66) —51) de peregrinis avibus. hirundinum opera mira, riPhalerides, Phasianae, Numipariae (49) dicae (67. 68) aearathyllis (50) phoenicopteri, attagenae, merops. de perdicibus (51) 50 phalacrocoraces, pyrrhocode columbis. opera earum races, lagopodes (68) mirabilia et pretia (52.63. 54) de novis avibus. differentiae volatus avium et bibiones (69) incessus (54) de fabulosis avibus (70) 6 — 8 de oscinum generibus (-re Τ J) et quae mutant — uocem d T H J 10. 11 dist. ego. 11 erithacis H(ß). cfr. X86. -tachis Brot, eraitaci E», -tachi r. siceritacie d. siceteri- Τ | phoenicuri (fen- a) B E a. -ris rH 12 oenante BT. -ate E. denate F». om.a | Chlorie a 14 Alti ones F* 22 acan thy Iiis H(S) coll.X96. -thillis Brot, agathyllis dT. -ylis B E -illis F». -ilis a 23 de perdicibus — 32 anthus om.a. 25 mira E 26 auium om.iTE(J) 28 cypseli Τ H. egy- F», aegy-BEd 32 carduelus Β 35 Sittacy F · | pice glandares. De perdicibus a 39 Diomediae II. J. -deae H 40 discunt F a B 43 himantopodes R i v(S). om.a. hemat- dT. haemat- H himatopedes r 63 bubones BE. om.a. uipiones S. cfr.X 13b

32

10

15

20

at

C. P U N I SECYNDI

[F» BE»

terrestrium omnium genequi gallinas farcire instituratio (83—87) erint, quique hoc primi conquae sit animalium in uteris s«/es vetuen'nt (71) positio (84) quis primus aviaria instituent. so quorum animalium origo adirne incerta sit (85) de Aesopi patina (72) de salamandris (86) generatio avium (73—80) quae nascantur ex non geniquae praeter aves ova gigtis. quae nata nihil gignant. nant (73) ovorumgeneraetnaturae(74) ss in quibus neuter sexus sit (87) de sensibus animalium(88—90) vitia et remedia incubantactus omnibus esse, item tium (75) gustatus. quibus visus praeAugustae ex ovis augurium cipuus, quibus odoratus, qui(76) quales gallinae optimae (77) 40 bus auditus. de talpis. an ostreis auditus (88) morbi earum et remedia (78) qui ex piscibus clarissime ardeolarum genera (79) audiant (89) quae sint ova urina, quae cynosura, quae hypenemia. qui ex piscibus maxime quo modo optime serven- 45 odorentur (90) tur ova (80) diversilas animalium in pastu quae volucrum sola animalia (91—93) pariat et lacte nutriat (81) quae venenis vivant, (92) quae terrestrium ova pariant, quae terra, quae fame aut serpentium generatio (82) 50 siti non intereant (93) 1 qui ll.J^. quis ν | instituerint

. -uit II 2 que hoc oot.BES | cónsules ( U) Ώ. censores II. v. uncis inclusit .P 3 uetuer Β a. -runt r 4 qui E | inetituit F" 17 ardiolarum genera E. post 19 hypenemia pon. r 18 sint oua urina quae otn. E. ur- quae om.S 19 quinosura F ' E E . q,uino- a. om. dT 21 oua orti.BE 25 genera d T Η 28 sint BdT 29 posito F*, -ta Β*ecorr. porrecta dT 33 nascantur dTH. -scentur F ' B a . -scuntur E 34 gignat F" 35 in — sit om. a 37 tactus — auditus om. a | tactus (-tuus Ώ. -tum Brot.)—gustatus (-tuus D. -tum Β Brot.) II. Brot. (D). quibus tactus praecipuus, quibus gustatus dT J. om.H 38 praecipuus om.iTJ 40. 41 a ñris B E 42 qui — audiant om. E | quae Β 1 {item infra) 48 uenenis seruant Β. -na (-ni E 1 ) superant E

F»EE»]

NAT. fflST. I (X)

33

de diversitate potus (94) tele. Theophrasto. Callimacho. quae inter ¿e dissideant (95) SÍ Aeschylo. Hierone rege. Phiamicitiam animalium esse et lometore rege. Archyta Taalfectus animalium. exempla rentino. Amphilocho Athe6 aiTectus serpentium (96) niense. Anaxipoli Thasio. de somno animalium (97) Apollodoro Lemnio. Aristoquae somnient (98) so phane Milesio. Antigono CyS u m m a : res et historiae et observationes DCCXCIIII. io

15

so

E X AVCTORIBVS

maeo. Agathocle Cliio. ApolIonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Athe-

„ ... _ ,. ,r . . ss niense.DiodoroPrieneo.DiwoManilio CornelioValeriano.acn e CoIophonio. Democriti tis Umbricio Meliore. Masuno Di h a n e N i c a e e n s e . Epigene Sabino.AntistioLabeone.TroR h o d i o E e T h a s i o go. Cremutio. M. Varrone. E u p h r o n i o Athenaeo. Iuba. M a c r o Aemiho Melisso. Mu- ^ A n d r o t i o n e q u i d e a g r i c u i t u r a . ciano. Nepote Fabio Pletore. AeSchrione qui item. LysiT. Lucretio. Cornelio Celso. m a c h o ¡ U e m Dio io ¡ Horatio. Deculone. Hygino.SaM a e m t r a n s t u , i t . Diophane serins. Nigidio. Mamiho Sura. ^ e x D i o n y s i o e p i t o m a , EXTERNis

« fecit. Nicandro. Onesicrito. Phylarcho. Hesiodo.

Homero. Phemonoe. Philemone. Boetho qui όρνιθογονίαν. Hyh qui de auguriis. Aristo2 dissident F* 3 a m i c i t i a F ' E a | esseom.Ea 9DCCXXIIII VA.H. OÍ».d 11 manilio Ed«, marni- r 12 umbrico E E 18 deculone F ' E ' T Ä cfr. XXXV70. Necu- a. desulono E 1 , -ne G. delusone TBv (uel sulone add. E 8 ). D. Eculeone d(?) E 19 Sasernis om.a 22 boetho — auguriis om.a | boetho ΐ*ΈΊν(Ώ). cfr.X7. -eto E. betho d. Boeo (P)H 23 hyla Τ ( Ì ) B . illa (-ae d) II. υ 25 Aeschylo om. a (item infra alia multa) \ Philometro rege E. om. E 33 Atheniense d (?) Η 35 pirieo E. prieo F a I Dinone Brunn p. 17.18. Dione II. v. cfr.indd.XIV. XV. XVII. XVIII 41 Lysimacho qui item οιη.Ένα.Η. qui item oí», a 43 transtulit — Dionysio om.Faa 44 epitomas ego, - m a S.Sv(Jr). -thoma F»a. -tomen Β. cfr. ind. Vili

34

C. PLINI SECVNDI

L. x i CONTINENTVR insectorum animalium g e n e r a , subtilitas in his rebus naturae (l) 6 an spirent. an habeant sanguinem (2) de corpore eorum (3) de apibus (4—23) qui ordo in opere earum (5) io quid sit in eo commosis. quid sit pissoceros. quid sit propolis (6) quid erithace sive sandaraca sive cerinthos (7) 15 ex quibus floribus opera fiant (8) apium studio capti (9) de fucis ( i l ) quae natura mellis (12) so quae optima mella (13) quae genera mellis in singulis locis (14) quomodoprobentur.de erice sive tetraüce sive sisyro (15) 35 quomodo apes generent (16)

so

sì

4o

u

50

(F'SEa

quae regum in iis ratio (17) aliquando et laetum omen esse examinum (18) genera apium (19) de morbis apium (20) quae inimica apibus (21) de continendis apibus (22) de reparandis (23) de vespis, crabronibus. quae ammalia ex alieno suum faciant (24) de bombyce Assyria (25—27) de bomhyliis, necydalis. quae prima invenerit bombycinam vestem (26) de bombyce Coa. quo modo conficiatur Coa vestís (27) de arañéis (28. 29) qui ex iis texant. quae materiae natura ad texendum (28) generatio araneorum (29) de scorpion.ibus· (30) de stellionibus (31) de cicadis. sine ore esse et sine exitu cibi (32)

7 de corpore eorum om. a 10 in eo dT H. om. a. in ea r \ comosis a. commuais Γ · 8 . -unis F* 1 11. 12 quid sit bis om.H. et (bis) a I pissoceros Τ Η. ài-r (item XI16) 13 sandaraca Ti?, -che Β 8 . sandrace (sadr- a) da. -cae F*, -che B ' E 14 gerenthos F*d. genihos E. -ios Β. oro.a 16 non fiant dT. ex quibus — fiant post 17 capti pon.ll 17 studia et (oro.capti)a. add. ratio operis d(?)va.D. cfr.~X.I20 23 herice E. heredice E*a 24 tetralice S. -adice B E Τ if. teradice F*d. om. a ¡ sisyro H. sysiro T. sisuro Ed. -rro F*B*. susuro B. om.a 26 regum in iis D. -minis F ' B E d . regim- Tv. om.e. 34 uespis II. -pis et dT» 38 bombilis B*. -bicis B 1 . -bycis a. -bytis E·, -bysis E. | dist. J \ necydalis H. -Iiis d. nycidalis T. Nicidalus B. nucyd- E. Nycid- a. -alius F*E* 39 quis primum (-us υ) a d i v a . H 46 aranearum E a d Η 50 et U. D. om. AT Η

M(ae.SjF*RE&]

NAT. HIST. I (XI)

35

de pinnis insectorum (83) quae apices habeant, quae de scarabaeis. larapyrides. ss cristas (44) reliqua scarabaeorum generis cornuum genera, quibus mo(34) bilia (45) & de Iocustis (35) de capitibus. quibus nulla (46) de formicis (36) de capillo (47) chrysallides, asilus, papiliones so de ossibus capitis (48) (37) de cerebro (49) densanimalibusquaeexligno de auribus. quae aures non io aut in ligno nascuntur (38) habeant. quae sine auribus et sordium hominis animalia. sine foraminibus audiant (50) quod animal minimum, aesta- ss de facie, de fronte, de sutis animalia (39) perciliis (61) animai cui cibi exitus non de oculis (52—67) is sit (40) quae sine oculis animalia. tineae, cantharides, culices. quae singulos tantum oculos nivis animai (41) 4o habeant (62) ignium animai, pyrallis sive de diversitate oculorum (63) pyrotocum (42) quae ratio visus, noctu so hemerobion (43) videntes (54) animalium omnium per de natura pupillae, quae non s i n g u l a m e m b r a n a t u r a e « coniveant.quibuserutioculi e t h i s t o r i a e (44—97)

renascantur (66)

1 pennis Β E 1 a ν a. Η 3 reliq. rum M. -iqua eorum coni. J* | generis Μ Ϊ Ή . -ra r H 1 chrysallides H . Chrisalides T. crisalide d. Trysallide (Tris- E*, -ally &)ll | asilus M D . otn.&v. -lo r I Papilyones a. om.v. asilo (-lue J) papiliones post 3 generis pon.&TJ 9 is M. his r H 10 nasc. M. -cantur F*D 12 quod — animalia om. a | minimum, aestatis M (coni. S) J. -me aestatis B ' B » ' . -mae aetatis r. -mum. etiam in cera H 16 estE(?)«a.Z) 16 t i n e a e d T j J . -niae (tyni§a)Zì 18 ignium animai otn.KE [ pyralis B(?)Tνα.Ώ. aliliqueM 19 pyrotocum ego. -olocum M. pirotoe R**. paratoe F ' R » ' d -te a. -tio K ' E . pyrato E ' T . -rota J -rotos Ώ cum Β (adXI119). -raustes ν 21 omnium om.EE 23 et historiae om.a 28 et quibus s d TΗ 32 quae — habeant (-ent Ma) m E evanida. om. dT H 34 audiunt a 39 singulos tantum om. a { oculos tantum i T H 42 uisuus MF > B*I>. - s u u m E -sum E 45 c o n i u e a n t M B ' B * ! i f . 1 concueceant E* . co/////ant E 1 , conluueant E. -luceant r

36

C. PLINI SECVNDI

de palpebris quibus non sint, quibus ab altera tantum parte sint (56) quibus genae non sint (57) s de malis (58) de naribus (59) buccis, labris, mento, maxillis (60) de dentibus (61—64) io quae genera eorum. quibus non utraque parte sint, quibus cavi (61) de serpentium dentibus. de veneno earam. 15 cui volucri denies (62) mirabilia dentium (63) aetas ruminantiumabiis(64) de lingua quae sine ea. de ranarum so sono. de palato (65) de tonsillis. uva, epiglossis. arteriae, gula (66) 25 cervix, collum, spina (67)

[MPRE.

guttur, fauces, stomachus (68) de corde (69—71) sanguine, animo (69) so quibus maxima corda, quibus minima, quibus bina (70) quando in extis aspici coepta (71) de pulmone 35 quibus maximus, quibus minimus. quibus nihil aliud quam pulmo intus, quae causa velocitatis ani40 malium (72) de iocinere (73—76) de capite extorum. haruspicum circa id observationes. quibus animalibus et in 45 quibus locis bina iocinera (73) de feile ubi et quibus geminum. quibus animalium non sit. quibus animalium aliubi 50 quam in iocinere (74)

2 et quibus it H | quibus ab — parte sint orna. 3 parte tantum M J1 | sint II. D. om.it H 7 buccis MD. De bur l i I De labris a | mento M D. -tie r H 14 earum M E ai), eor- rH 17 aetas — iis om. a | ruminantium II. D. anima- d (?) H. ueterinorum eoni.J* ex XI168 | iis B. is M. his rH 19 et quae AT H (item 72.74.78.80.95αΙ) 32 auspici Β. -icia a. 42 de capite — obseruationes om.iTH 43 corda E a | id K E H . UH BB·. om.a. ea F*S. (add. extorum I , -rum haruspicum B 1 falso iterantes) \ obseruationes om.R 1 Ea 44 et in quibus locis om.a 45 bina om.Η 47 ubi et Η". quando primum vini quatΕ χ AVCX0RIBVS 5 tuor genera «/oposita (17) „ , . ... n it ν Cornelio Valeriano. Λ7 Verguío, ex labrusca usus V „ , „ . . ° 0 .«..,. . . Celso. Catone censorio. Saarn irigidissimus natura sucus . . . c « 7. D so serais patre et imo. Scrofa. M. Varrone. D. Silano. Fabio τ γ,,, . . vini fidici genera LXVI (19) . . , j ,. .. . Pletore. Trogo. TI Hygino. Flacìo hvdromeh sive apomeh sive 5 . .... ΛΓ J 1 ,. . ,„„. co Verno. Graecmo. Attico melicraton (20) ^ , „ T ,. M . . Iulio. Columella. Masurio Λ .. . , 96 Sabino. Fenestella. Tergilla. νγι. vini prodigiosa genera XII (22) M a c d o p l a u t o . F a b i o | ) o s . quibus vinis ad sacra uti „ • t a i * 7 .. . . senno. Scaevola. L. Aelio. is fas non sit (23) .. . .. „ r ,. . Ateio Capitone. Cotta Messaquibus generibus musta con.. „ . T T diant (24 26) " l s o n e · "ompeio Lej . . . . . ω naeo. Fabiano. Sextio Nigro. de pice, resinis (25) Vibio Rufino de vasis vinarns (27) «o de aceto, de faece (26) EXTERNIS de cellis (27) Hesiodo. Theophrasto. Aride ebrietate (28) stotele. Democrito. Hierone ex aqua et frugibus vini 45 rege. Philometore rege. Attalo 1 uino obseruationes V.O. owi.B1. uini -tione rv 5 apposita ego. cfr.XIV97. om. dT. poaita (postea a) rv 6 V HD. 8 V; E , uel DF'T. et d H . Quin F. Quia B'E 7 qui Η D . quia rH I naturae aucus F Β E. -rae usua M 9 lacticii Β"1 Β* | LXIH a 10 apomeli (opo- F») DF"TD. -lis M. -licen FdE. pomelicen B 8 . poli- Β 1 , yopomelli a. om.v 13 uino II | prodigiosa Mt', -osi rH 16 fas non ait HZ), non sit fas rH 16 condiantur Β 8 , -diunt E 19 de — uinariia post faece ροη.ΛΊΗ. om.v 33 attico iulio Η D . iulio att-rν 36 Maccio DF*EaS. M. Accio MBdTlZ. M. Actio F Bas. Mactio ν | Planeo va.G | Fabio M Ï ' I ( f l ) . Flauio rv(H). cfr.§92. comma pos. L.(H), rursus del. Dal. (D cumU) | Dossenno MB ! D. -eno B'dTJÎ. Doasinno DF*. -ino a. Dorsinno FE. -seno G. -sinio ν 37 L. Aelio XlìDcumU. laelio F»B8. lelio ad. haelio r. A elio ν 41 Vibio KB 8 S. Bibio rv | Rufino MB 8 B(D). -fono Β 1 , -fo rv(G) 45. p. 47, 1 Philometore rege Attalo rege M.

MF'FEEa]

NAT. mST. I (XIV. XV)

rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Ans tigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Atheniense. Cheresto item, io Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aesch15 rione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Asclepiade medico, so Erasistrato item. Commiade qui de conditura vini scripsit. Aristomacho qui item. Hicesio

47

qui item. Themisone medico. Onesicrito. Iuba rege. 26

L. XV CONTINENTVR

naturae frugiferarum arborum. de olea (1—8) quamdiu apud Graecos tanso tum fuerit. quando primum in Italia, Hispania, Africa esse coeperit (2) de oleo, nationes et boni35 tates olei (3) quae natura olivae et olei incipientis (2) olivarum genera XV (4) de natura olei (5) 40 cultura olearum. de servandis olivis. quo modo faciendum oleum (6)

Attalo rege a. Attalo rege (rege del. R) Philometore rege rv

2 Athenieniense M. cfr. de his nominibus Vano r. r. 11, 8—10. Colurn.11,8—11 7 Athenaeo D. cfr.Brunn p.26 et ind.XV. -niense M ( Farro). Athenaeo (atheo a) Botrye (-rye F*. -rie a) item r B 9 Cheresto B 2 . -risto (-te R1) rv. Chaeristo H. (Cheresteue vel Chaer- Varrò, Chrejtus Colum.). cfr. ind. XV 10 Prienense M. priensi Β 4 ! Dinone MB ! _D. Dione (Dyone a) rv (item Varrò, Colum.). cfr. ind. X 12 Euphrone va.H. cfr. ind. XII 13 Atheniense VI (Varrò) 15 Lysimacho qui item 2 orti. II 18 epitomas M. -ma F" d υ (J ). epthoma a. aephitoma F E . epitomen r(T¡B. cfr.ind. Vili 20 Erasistrato — 23 medico om.FB'Ewa. D. Themisone medico am. F"aT. medico orti. d. cfr.Brunnp.26 | contiadeE 5 22 Icesio a. -ssioB'T 23 themistone M 1 26 natura F B E 30 fuerit VLH(D). -rint r S 32 esse coeperint F'adTJ. coeperint esse F R E S 34 de oleo — 35 olei post incipientis pon. il Η 36 naturae Η

42 faciendum MFBEü(S'). -dum sit rH(D)

48

C. PLINI SECVNDI

olei fictici genera XLVHI. cici arbor sive croto sive sibi sive sesamon (7) de amurca (8) 5 pomorum omnium gen e r a e t n a t u r a (9—34) nucum pinearum genera IIII (9) struthiorum genera IIII 10 cotoneorum genera IIII (10) Punicorum genera Villi Persicorum genera VII (11) prunorum genera XII (12) de persea (13) is malorum genera X X X quo quaeque tempore externa poma venerint in Italiam et unde (14) quae novissime (15) so pirorum genera X L I (16) de insitorum varietate et fulgurum piatione (17) de pomis servandis et uvis (18)

[MÏ'ÏEE

25

ficorum genera XXVIIII (19) de ficis histórica (20) de caprificatione (21) mespilae genera III (22) sorvorum genera IIII (23) so nucum genera VHII (24) castanearum genera VIII (25) siliquae (26) de carnosis pomis. de moris (27) 35 de unedone (28) acinorum naturae bacarum naturae (29) cerasorum genera Villi (30) corna, lentisci (31) 40 sucorum differentiae XIII (32. 33) myrtus (35—38) histórica de myrto (36. 38) genera eius X I (37) 45 laurus. genera eius XIII (39. 40) Summa: res et historiae et observationes DXX.

I facticii B 8 . fruct- F» | LXXXVIII F ' a d T i frei — sesamon om.va.Brot. cici d T H . cicii M. cibi (Quot cibi a) r ! croto Brot, ex §25. crocon a. cruoso F a . eruto r 3 sibi (siui a) II. sili J cum Salyi. eeseli S trixis Β 5 omnium οηι.ΛάΤΗ 6 naturae F a d T v a . S ( J ) 9 etruthiorum M. -tiorum E. -ciorum F. -tionum B 8 . lemma post 11 punicorum gen. pon.ES8 in marg., post cotoneorum gen. F H. om.rv | XIIIIM I I IIII F Β E. lemma om. ν a. Ό 12 VIII B 8 e«wr. VI H. IIII υ 13 ΧΪΈ'Λυα.Η lSXXIXva.fl· 20XIIMFE 25 X X X I Faa 28 mespilae M F E D . -le B. -li T. -la F*a. -lorum d{?)H. cfr. XVII67. 221 29 soruorum M J 8 (sic M semper). o»¡.F a . sorbo- rv 30 V i l l i MB 8 in marg.F»a.D. XI rll(.P) 31 Vili F " B t ) . VII M F " a . XVIII rH 37 bacarum naturae Mi). om.rH. de baccis ν :¡8 cerasiorum Τ 40 XIIII F E E S 45 et genera M. om.E 48 DXXV R

MF'FBEa]

NAT. HIST. I (XV)

49

EX AVCTORIBVS Fenestella. Fabiano. Vergilio. Cornelio Valeriano. Celso. « Catone censorio. Sasernispatre et filio. Scrofa. M. Varrone. D. Silano. Fabio Pletore. Trogo. Hygino. Fiacco Verrio. Graecino. Attico Iulio. Colu- 30 mella. Masurio Sabino. Tergilla. Cotta Messalino. L. Pisone. Pompeio Lenaeo. Maccio Plauto. Fabio Dossenno. Scaevola. L. Aelio. « Ateio Capitone. Sextìo Nigro. Vibio Rufino. EXTERNis Hesiodo. Theophrasto. Aristotele. Democrito. Hierone rege. Philometore rege. Attalo rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lem-

nio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandrò Athenaeo. Bacchio Mi,esio · Bione Solense. Chaerea Athenaeo. Cheresto item. Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Mag°nem transtulit. Diophane Φ " e x Dionysio epitomas fecit. Asclepiade medico. Erasistrato item. Commiade 40 qui de conditura vini scripsit. Aristomacho qui item, Hicesio qui item. Themisone medico. Onesicrito. luba rege, _

12 M. Accio MBdT. cfr.ind.XIV \ Fabio M L ( D ) . Fauio DF'a. flauio rv(H). cfr.ind.XIV 12. 13 Dossenno D F ' a D . ! -eno M R d / f . dorsene F E v . -one F'. -eno G 13 lçlio F ' F E . l e l i o B : a d . leliaoR 1 . Aelio (vel Helio) ν α . Ώ 15 Rufino ΙΙ.ν(Ώ). Rufo G 17 Hesiodo Theophrasto MB 1 in marg. D. Theophrasto hesimio (-mo a) D F ' a d. Hesiodo r ν 19 Attalo Philometore rege HS 21 Athen. M. aten. F"a. cfr.ind.XIV 23 Antigono — Aristandro Athen, (sie) iteravit M 28 atheni F a . -niense M. achenio a | Cheresto M. -sio E. chaer- B. char- F'a. cherosio F. Cheristo v. Chaer- L. cfr.ind.XIV 29 Prien. MF a a I Dinone M D F , a i ) . Dione rv. cfr.ind.X 31 euphrone d 32 Atheniense M 34 Lysimacho qui item om.ATva.S(J). cfr.indd.X. XIV. XVII.XVIII 37 epitomas (ephi-F")M ä F"a. ! s 1 -ma M ' B d J . -mem E . -nem E . -men F». cfr.ind.VIII 40 scripsit MdJ 8 . om.rv

50

C. PLINI SECVNDI L. XVI CONTXNENTVR

silvestrium arborum natu rae. gentes sine arbore (l) 5 miracula in septentrionali regione arborum (2) de glandiferis (3—13) de civica corona (3) de coronarum origine (4) io qui frondea corona donati (5) glandium genera XIII (6) de fago (7) de reliquie glandibus u de carbone (8) de galla (9) quam multa praeter glandem ferant eaedem arbores (10—13) so cachrys (11) coccum (12) agaricum (13) quarum arborum cortices in usu (14) 25 de scandulis (15) de pinu (16) pinastro (17) picea, abiete (18) larice, taeda (19) so taxo (20)

[F'FEEi

quibus modis fíat pix liquida. ^ m o d o ^ ^ ^ (2χ) quibus modis spissa pix fiat, quibus coquatur resina (22) ss zopissa (23) quarum arborum materiae in pretio (24—29) fraxini genera IIII (24) tiliae genera II (26) ¿o aceris genera X (26) bruscum, molluscum, staphylodendron (27) buxi genera III (28) ulmorum genera VI (29) 45 arborum natura per situs (30. 31) quae montanae quae campestres (30) quae siccaneae so quae aquaticae quae communes (31) divisio generum (32) quibus folia non décidant, de rhododendro 55 quibus non omnia folia cadant. quibus in locis nulli arborum (33) de natura foliorum cadentium (34) so quibus foliorum varii colores, populorum genera III

2 natura E 12 XII D UZp.48 26 pino F ' a d T i ï 34 coquatur D F ' F ' E a v ( S ) D . cogatur BdT.7, coatur F 1 . del. H 36 materia ET va. H (S) 38ΙΠΙΕ ν. ΠΙ τ 40 Χ II.υ. V Ό UZp.49 44 VI Β Ό Ζρ. 50. IV τ Η 48. 49 quae campestres quae siccaneae om. F Β 1 E 66 In quibus a. quibus FHEνα. Η I nullae F E E c a . O

F ¡ FBEa]

NAT. HIST. I (XVI)

51

quorum foliorum figura mubiferae. triferae (60) tetur (86) quae celerrime senescant quae folia versentur omnibus so quae tardissime, annis (se) praecoces fructus. serotini 5 foliorum e palmis cura et (61) usus (37) in quibus plura rerum genera foliorum mirabilia (38) gignantur ordo naturae in satis (39) ss crataegum (62) quae arbores numquam flo- differentiae arborum per cor10 reant pora et ramos (63—66) de iuniperis (40) lotos sive faba Graeca (63) de conceptu arborum. de de ramis (54) germinatione. de partu (il) ¿o cortice (66) quo ordine floreant (42) radicibus (66) is de cornu, quo quaeque temarbores quae sponte resurpore ferant (43) rexerint (67) anniferae. in triennium fequibue modis [sponte] nasrentes (44) 15 cantur arbores (68) quae fructum non ferant naturae differentiae non so quae infelices existimentur omnia ubique generantis (68 (46) —60) quae facillime perdant fruubi quae non nascantur (69) ctum aut florem (46) 50 de cupressis (60) quae ubique non ferant (47) nasci saepe ex terra quae »5 quo modo quaeque ferant (48) ante nata non sint (61) quibus fructus ante quam de hederá, genera eius X X folium nascatur (49) (62) 1 fignrae mutentur F ' B ' a d T í í 16 quo quaeque Ti>. quoque quo (quae E) FBEd. Quoque F·. Quo a 20 felices B'Ea 24 quae — ferant οπι.Ένα.Η | ubique ( = et ubi) FBa. ubi rH. an potius ubi quae, ut infra 49? 25 quo — ferant om.Fd'BEpa.JJI Qug a | quaeque DF* ad8 D. om.TH 27 folia nascantur dTfl^J 1 ) 30 tardine F B ' E 31 praecoces — serotini om.va.S(J) 42 resurrexerunt FB. surrexerint a. -runtE 44 uncos pos. J eoli. §134 | nascantur F*a»(S). -cuntur rH 46 differentia F ' B » 47 ubique F'adTJÎ. et ubi B. aut ibi F E I générant Β. -tur E. -tie. Quç ubiq; generan tur a 49 ubi F*dTΠ. ut a. uel r

52

C. PLINI SECYNDI

[F«FREa

smilax (63) so teredinum genera (80) de aquaticis (64—71) de materiis fabrilia (82) de calamis. harundinum de glutinanda materia (83) genera XXVIII (64) de laminis sectilibus (84) de sagittariis (65) et arborum durantium vetustas« scriptoriis (64) et ss (85—89) fìstulatoriis calamis (66) ab Africano priore sata de Orchomenia harundine in urbe Roma D annorum et aucupatoria et piscatoria arbor (85) (66) ab urbe condita arbores (8«) de vinitoria harundine 40 vetustiores urbe in suburde alno (67) banis (87) de salice, genera eius Vili (68) ab Agamemnone satae arquae praeter salicem adbores ligando utilia (69) a primo anno belli Troiani de scirpis, candelis, cannis, 45 arbores tegulo (70) ab Ili appellatione arbores de sabucis, de rubis (71) apud Troiam antiquiores de arborum sucis (72) bello Troiano (88) de natura materiarum (73) item Argis dearboribuscaedendis(74.7&) so ab Hercule satae de magnitudine arborum ab Apolline satae de materiis architectonica arbor antiquior quam Athede sappino (76) nae (89) igiiiaria e ligno (77) quae genera arborum minume quae cariem non sentiant, 55 durent (90) quae rimam (78) arbores ex eventu nobiles (91) histórica de perpetuitate maquae sedem nascendi suam teriarum (79) non habeant (92) 1 smillax a. smyll- F", zmil- S 4 XXVII B'F'adT. XXXVIIE 8 . {numeravi aut 18 aul33) 13 Vili Β E v. om. F. V l I r J 1 14 adligando D F. alli-F'dTH.efr.§176. -da a. ad ligandü D*EZ). ...ìlig- Β 17 teguliso F. -lis B E ' i f 18 sambucis B(?)»a.D 20 de natura — 24 de sappino mutato ordine haient dT H. an De magnitudine arborum post De sappino ponendum? 24 sappino F». cfr.§193.196.61. sapinno FB 1 E. sapino B'dTv 25 alieno FB 1 . e alieno E 33 laminis BadTH. lammi- FE. lamnis F * 5 42—52 dist.U

r»PRE»]

quae in arboribus vivant et in terra nasci non possint. genera earum Villi cassytas, hyphear, stelis, hip5 pophaeston de visci et simihum natura - ) de visco faciendo (94) Summa: res et historiae et ( 93

10

53

NAT. HIST. I (XVI. XVN)

observations MCXXXV EX AVCTORIBVS

M. Varrone. Fetiale. Nigidio. Cornelio Nepote. Hygino.Masurio. Catone, Muoiano. L. Pii5 sone. Trogo. Calpurnio Basso, Cremutio. SextipNigro.Cornelio Boccho. Vitruvio. Graecino.

sat S5

L. x v n CONTINENTVR i v a r u m arborum na-

f u r a e a r b o r u m caeli q u a m

mirabilia (l) a r bores c a e l ¡ spectare

pretia

natura

a(

p a r t e m

j

vineae debeant (2) 30 q u a l i s de

terra

terrae?

optima qua

(3)

Graeci,

t a n n i c et Galliae generibus VIII (4)

Bri-

laetant,

W ( )