Späte Schriften zur Gnadenlehre: De gratia et libero arbitrio. De praedestinatione sanctorum libri duo (olim: De praedestinatione sanctorum, De dono perseverantiae) 9783110606942

Die Reihe Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL) umfasst philologisch abgesicherte, kritische Editionen lat

201 116 2MB

German Pages 290 [300] Year 2019

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Späte Schriften zur Gnadenlehre: De gratia et libero arbitrio. De praedestinatione sanctorum libri duo (olim: De praedestinatione sanctorum, De dono perseverantiae)
 9783110606942

Table of contents :
Vorwort
Inhaltsverzeichnis
1. Historische Einführung: Anlass und Datierung der Schriften
2. Conspectus codicum generalis
3. Vorwort zu De gratia et libero arbitrio
4. Vorwort zu De praedestinatione sanctorum I und II
5. Drucke
6. Hinweise zur Benutzung der Edition
Bibliographie
Abkürzungsverzeichnis
Ad Valentinum et cum illo monachos de gratia et libero arbitrio liber unus
Ad Prosperum et Hilarium de praedestinatione sanctorum libri duo (liber secundus olim: De bono perseverantiae vel: De dono perseverantiae)
Indices

Citation preview

Augustinus Späte Schriften zur Gnadenlehre

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 105

Augustinus

Späte Schriften zur Gnadenlehre De gratia et libero arbitrio De praedestinatione sanctorum libri duo (olim: De praedestinatione sanctorum, De dono perseverantiae) Ediert von Volker Henning Drecoll und Christoph Scheerer unter Mitarbeit von Benjamin Gleede

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Francesco Stella, Michael Winterbottom Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.

ISBN 978-3-11-060694-2 e-ISBN (PDF) 978-3-11-060778-9 ISSN 1816-3882 Library of Congress Control Number: 2019948228 Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2019 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Vorwort Am Anfang der Entstehungsgeschichte des vorliegenden Bandes stand eine Verwunderung, nämlich dass in CSEL 92 von Georges Folliet De correptione et gratia ediert worden war, nicht aber De gratia et libero arbitrio, obwohl beide Schriften nicht nur historisch, sondern auch in der Handschriftentradition eng zusammenhängen. Als die Nachfrage bei CSEL, damals noch einem Projekt der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, ergab, dass für ein Editionsprojekt zu De gratia et libero arbitrio noch niemand verantwortlich zeichnete, und mir auch Georges Folliet bestätigte, dass es von seiner Seite aus dazu keine Vorbereitungen gebe, beschloss ich im Jahr 2005, mir das einmal vorzunehmen. Es lag nahe, dieses Vorhaben mit den Bemühungen von Gerhard May um eine Edition von De praedestinatione sanctorum und von De dono perseverantiae zusammenzuführen. May war krankheitsbedingt nicht über eine vorläufige Sichtung der ältesten Handschriften hinausgekommen, deren wichtigstes Ergebnis die besondere Bedeutung der Handschrift Bamberg 34 war. Das von der Fritz Thyssen Stiftung für Wissenschaftsförderung geförderte Drittmittelprojekt sollte somit alle drei genannten Schriften zur späten Gnadenlehre Augustins umfassen, für die eine moderne kritische Edition, die über den Abdruck der Maurineredition in Migne’s Patrologia Latina hinausreichte, noch fehlte. Für das Drittmittelprojekt konnten mit Benjamin Gleede und Christoph Scheerer zwei Nachwuchswissenschaftler gewonnen werden, die das Projekt nachhaltig geprägt haben. Es ist so über die Jahre wirklich zu einem gemeinsamen Projekt geworden. Herr Gleede war insbesondere bei der Heuristik, Beschaffung und Kollationierung der Handschriften tätig und hat beim Durcharbeiten von Text und Edition in meinem Oberseminar schon früh Skepsis an dem Wert der jetzt als β gekennzeichneten Texttradition geäußert. Herr Scheerer hat nicht nur umfangreiche Kollationsarbeiten erledigt, sondern insbesondere auch begonnen, ein eigenes System für die Zusammenstellung und Bewertung von Varianten zu entwickeln, das dann die Grundlage der stemmatischen Überlegungen in der praefatio wurde. Aus den Frühzeiten des Projekts erinnere ich neben den Arbeitssitzungen im Projektraum in der sog. „Villa“ (Liebermeisterstr. 18), die nun kurz vor ihrem Abriss steht, besonders die gemeinsame Zeit in Paris, in der wir zu dritt von einem Appartment in der Nähe des Eiffelturms zur Bibliothèque Nationale gepilgert sind. In den letzten Jahren hat dann insbesondere Christoph Scheerer, begünstigt auch durch die räumliche Nähe in Wien, die Fertigstellung des Bandes ganz wesentlich mitgestaltet. Er hat nicht nur umfangreiche Zweit-, teilweise auch Drittkollationen und etliche Einzelüberprüfungen vorgenommen, sondern insbesondere auch inhaltlich entscheidende Überlegungen entwickelt, etwa zu Proto-β oder zur stemmatischen Stellung der Handschrift Paris, BnF Lat. 12210. Erst im Laufe der Jahre wurde uns – auch im Vergleich der durchaus unterschiedlichen Überlieferungssituation für De gratia et libero arbi-

VI | Vorwort

trio und De praedestinatione sanctorum – immer deutlicher, wie stark die karolingische correctio den späteren Blick auf den Text Augustins geprägt hat. Zu den Ergebnissen der Arbeit an der Edition gehört auch die Entscheidung, die beiden Bücher De praedestinatione sanctorum als Teile einer Schrift zu betrachten und zu edieren. Der in der Tradition geläufige Zusatztitel De bono/dono perseverantiae wurde zugunsten der Bezeichnung als De praedestinatione sanctorum liber secundus aufgegeben. Die praefatio wirklich fertigstellen konnte ich dann erst in meinem letzten Forschungssemester in Paris im Jahr 2018. Erhebliche und substantielle Förderung hat unser Projekt von verschiedener Seite erfahren. Zu danken ist der Fritz Thyssen Stiftung für Wissenschaftsförderung für die drei Jahre umfassende Förderung des Projekts, ohne welche die vorliegende Edition niemals hätte erscheinen können. Als Hilfskräfte haben das Projekt unterstützt: Valentin Wendebourg, Sarah Caroline Prang, Cornelius Vollmer, David Kästle und Peer Otte. Allen Genannten sei sehr herzlich für ihre Mitarbeit gedankt. Als sehr wesentlicher Beitrag erwies sich vor allem die Unterstützung durch die Arbeitsgruppe „Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum“, namentlich Clemens Weidmann und Victoria Zimmerl-Panagl. Beide haben sich über mehrere Jahre hinweg mit Christoph Scheerer und mir regelmäßig in den Räumen der inzwischen zur Salzburger Universität gehörenden Arbeitsstelle in der Wiener Postgasse gegenüber der Dominikanerkirche getroffen. Sie haben mit uns in umfangreichen Arbeitssitzungen nicht nur den Aufbau der praefatio, die Textentscheidungen und viele Einzelheiten diskutiert, sondern es vor allem übernommen, die komplizierten Manuskripte in das Programm Classical Text Editor umzusetzen und für die Edition vorzubereiten. Den vielen Hinweisen, Rückfragen, lebendigen und kritischen Diskussionen und dem fundierten Fachwissen beider verdankt die vorliegende Edition sehr viel. Besonders bedanken möchte ich mich für die große Freundlichkeit und unermüdliche Hilfsbereitschaft, in der alles dies geschah, und nicht zuletzt die Geduld bei den Korrekturdurchgängen. Mein Dank gilt auch Kurt Smolak, der als Obmann der Kirchenväterkommission das Projekt in CSEL aufgenommen und bis 2012 begleitet hat, und der Projektleiterin Dorothea Weber, die das gesamte Vorhaben unterstützt und begleitet hat. Für den technischen Support beim Classical Text Editor danke ich auch Stefan Hagel. Meinen expliziten Dank möchte ich auch den beiden Personen aussprechen, die die anonymen Gutachten erstellt haben. Beide Gutachten haben sich nicht nur intensiv mit der praefatio und der Edition beschäftigt, sondern auch sehr hilfreiche Hinweise und Anregungen gegeben. Nicht zuletzt geht die Beachtung der Nonantola-Handschrift R auf eines der Gutachten zurück. Zusammengenommen ergibt sich so mit dem, was die Arbeitsgruppe „Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum“ bietet, ein Umfeld, das in editionsphilologischer Hinsicht, Fachkompetenz für die lateinischen Kirchenväter und Kooperationsbereitschaft auch international seinesgleichen sucht. Dass ich (und diese Edition) davon so profitieren durfte, erfüllt mich mit großer Dankbarkeit.

Vorwort | VII

Schließlich gebührt der Dank auch dem Verlag Walter de Gruyter, namentlich Albrecht Döhnert, der das Buch in gewohnter Qualität verlegerisch unter seine Fittiche genommen hat. Jede Edition hat ihre Grenzen. So folgte die Entscheidung, nicht nur De correptione et gratia nicht erneut (und auf veränderter Handschriftenbasis) in den vorliegenden Band einzuschließen, sondern auch die zugehörigen Briefe, ep. 214/215 (eventuell auch ep. 215A und ep. 216) und ep. 225/226 sowie ep. 194 an Sixtus auszuklammern, vor allem arbeitspragmatischen Beschränkungen, so u.a. der Einsicht, dass zumindest das Briefkorpus noch ganz eigene Forschungsprobleme aufwirft. Auch eine kritische Edition bietet nur einen begrenzten und zeitlich bedingten Blick auf Texte, die seit Jahrhunderten traktiert, überliefert und gebessert werden. Nicht zu Unrecht wurden die beiden hier edierten Schriften immer dann herangezogen, wenn es um die Frage geht, ob Augustins Gnaden- und Prädestinationslehre eine einseitige Überspitzung oder doch eine sachgemäße, konsequente Durchdringung der für die Erlösungsvorstellung wesentlichen Fragen darstellt. Für die weitere Beschäftigung mit den Texten und ihren Überlieferungsgeschichten, ihrem Autor und seiner Theologie möge sich der vorliegende Band als ein hilfreiches Arbeitsinstrument erweisen. Tübingen, am Johannestag 2019

Volker Henning Drecoll

Inhaltsverzeichnis 1

Historische Einführung: Anlass und Datierung der Schriften | 1

2

Conspectus codicum generalis | 5

3 Vorwort zu De gratia et libero arbitrio | 26 3.1 Zur Überlieferungssituation allgemein | 26 3.2 Die nicht zu β gehörenden Handschriften („α-Klasse“) | 30 3.2.1 Paris, BnF Lat. 12205 (C), Paris, BnF Lat. 2718 (H) und Saint-Omer, Bibl. munic. 254-B (A) | 30 3.2.2 Paris, BnF Lat. nouvelle acquisition 1449 (N) | 32 3.2.3 München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 8107 (M) | 32 3.2.4 Milano, Bibl. Ambrosiana H. 99 sup. (I) | 32 3.2.5 Roma, BNCR Ms. Vittorio Emanuele 1325 (R) | 33 3.2.6 Paris, BnF Lat. 974 (G) | 34 3.3 Die Handschriften der β-Klasse | 36 3.3.1 Lyon, Bibl. munic. 608 (L) und Paris, BnF Lat. 2095 (D) | 37 3.3.2 Paris, BnF Lat. 9544 (P) | 38 3.3.3 Salisbury, Cath. Library 117 (S) und Verwandte | 39 3.3.4 Die von D abhängigen Handschriften | 41 3.4 Oxford, Bodl. Libr. Laud. misc. 133 (O) und Köln, Erzbischöfl. Diözesanund Dombibl. 80 (K) | 45 3.5 Kontaminierte Handschriften | 47 3.6 Die indirekte Bezeugung bis zum 9. Jahrhundert | 48 3.7 Zur Texterstellung | 50 4 Vorwort zu De praedestinatione sanctorum I und II | 60 4.1 Titel und Zusammengehörigkeit der beiden Bücher | 60 4.2 Zur Überlieferungssituation allgemein | 63 4.3 Die Überlieferung der Handschriftenklasse β | 64 4.3.1 Lyon, Bibl. munic. 608 (L) und Paris, BnF Lat. 2095 (D) | 64 4.3.2 Paris, BnF Lat. 9544 (P) | 66 4.3.3 Salisbury, Cath. Library 117 (S) und Verwandte | 67 4.3.4 Die von D abhängigen Handschriften | 69 4.4 Die Handschriften der Klasse γ (B F T) sowie V | 73 4.5 Die Gruppe um Paris, BnF Lat. 12210 (E) | 75 4.6 Weitere Handschriften | 78 4.7 Die indirekte Bezeugung bis zum 9. Jahrhundert | 80 4.8 Zur Texterstellung | 84

X | Inhaltsverzeichnis

5

Drucke | 113

6

Hinweise zur Benutzung der Edition | 121

Bibliographie | 124 Abkürzungsverzeichnis | 126

De gratia et libero arbitrio Conspectus siglorum | 130 Textus | 131 Appendix ad apparatum criticum | 167

De praedestinatione sanctorum libri duo Conspectus siglorum | 178 Textus libri primi | 179 Textus libri secundi | 219

Indices | 272

1 Historische Einführung: Anlass und Datierung der Schriften In diesem Band werden zwei späte Werke Augustins zur Gnadenlehre ediert, nämlich einmal die Schrift De gratia et libero arbitrio und sodann das Doppelwerk De praedestinatione sanctorum libri duo (der liber secundus war bisher als Einzelwerk De dono perseverantiae bekannt; zum Titel vgl. Seite 2 und 60–62). Zusammen mit der Schrift De correptione et gratia (ediert in CSEL 92) und dem Opus contra Iulianum imperfectum (ediert in CSEL 85/1+2) sind dies die letzten Werke Augustins, in denen er seine Gnadenlehre befürwortet und seine Verhältnisbestimmung von Gnade und Glaube verteidigt hat. Dabei schrieb er seine Werke, die ein breites Themenspektrum behandeln und die Prädestination, Perseveranz, Zurechtweisung, den Urstand Adams, die Verursachung, den Anfang und das Ende des Glaubens darstellen, nicht gegen Pelagianer, die Augustin ab 418 als inimici gratiae hinstellte, sondern gegen Leute, die Augustin lasen und in vielen Hinsichten positiv rezipierten.1 Die aus dem 16. Jh. stammende Bezeichnung als „Semipelagianer“ ist insofern irreführend, als Augustin selbst seine Adressaten deutlich von den Pelagianern unterscheidet (so z.B. in praed. sanct. 1,2). Allerdings teilen sie einige spezifische Punkte der Gnadenlehre Augustins nicht, so besonders seine Erklärung über den Anfang des Glaubens und die Erwählung. Ob dafür primär ein monastischer Kontext verantwortlich ist, der in Augustins Gnaden- und Prädestinationslehre eine Relativierung des Entschlusses zum asketischen Leben sah, ist nicht eindeutig auszumachen, aber nicht unwahrscheinlich.2 Neben dem Verständnis, das Augustin für diejenigen äußert, die Fragen an seine Gnadenlehre richten, ordnet er die entsprechenden abweichenden Meinungen und Fragen als negative Wirkungen einer Tätigkeit des Teufels ein (vgl. corrept. 1; ep. 216), d.h. die entsprechenden Fragen scheinen Augustin sehr wohl wesentlich für das Verständnis von Gnade zu sein. Die Bücher De gratia et libero arbitrio und De correptione et gratia schrieb Augustin an die Mönche des Klosters Hadrumetum,3 wo die Lektüre von ep. 194 an Sixtus zu Diskussionen geführt hatte.4 Die aus zwei Büchern bestehende Schrift De praedestinatione sanctorum richtete er an Hilarius und Prosper, die wegen der Schrift De correptione et gratia sich an Augustin gewandt hatten.5

|| 1 Vgl. DRECOLL, Art. Pelagius, 657–659. 2 Dies befürwortet besonders OGLIARI, Gratia et Certamen, 91–183. 3 Vgl. DRECOLL, Art. Gratia et libero arbitrio (De -), 253–262; ZUMKELLER, Art. Correptione et gratia (De -), 39–47. 4 Vgl. DRECOLL, Die Gnadenlehre Augustins. 5 Vgl. ZUMKELLER, Art. Dono perseuerantiae (De -), 650–660; DRECOLL, Art. Praedestinatione sanctorum (De -), 837–844. https://doi.org/10.1515/9783110607789-001

2 | Augustinus

Es steht fest, dass das Buch De praedestinatione sanctorum nur das erste Buch einer aus zwei Büchern bestehenden Schrift ist, dem als zweites Buch die Schrift folgt, die oft mit dem Titel De dono perseverantiae zitiert wird. Die Handschriften bieten als Titel: Ad Prosperum et Hilarium liber primus (u.Ä.), und am Ende des Buches De praedestinatione sanctorum nennt Augustin das Werk hoc uolumen (praed. sanct. 1,43) und greift die Schrift am Anfang von De dono perseverantiae als „erstes Buch“ auf (praed. sanct. 2,1). Deswegen werden die Bücher in der vorliegenden Edition durchwegs praed. sanct. 1 und praed. sanct. 2 genannt (der Titel De dono perseverantiae für das 2. Buch ist sekundär und daher zu streichen; zur Zusammengehörigkeit der beiden Bücher und dem Titel s. unten 4.1). Verursacht hat die Diskussionen im Kloster Hadrumetum ein Mönch namens Florus, der die Stadt Uzala und den dortigen Bischof Evodius besucht hat und dem dort der Brief Augustins an Sixtus (ep. 194) bekannt geworden ist (dieser Sixtus könnte mit dem römischen Bischof identisch sein, der 432 auf Coelestin folgte,6 doch ist das nicht sicher). Florus ließ sich den Brief von einem Mitbruder namens Felix diktieren und schickte besagten Felix mit der Abschrift von ep. 194 in das Heimatkloster nach Hadrumetum. Er selbst reiste (vermutlich aufgrund eines bereits vorher erteilten Auftrags) nach Karthago weiter. Die Abschrift von ep. 194 wurde von den Mönchen in Hadrumetum (ohne Wissen des Abts Valentinus) gelesen, was zu Diskussionen über die Gnaden- und Prädestinationslehre führte. Als der Abt Valentinus von diesen Diskussionen hörte, versuchte er zunächst, durch zusätzliche Erklärung von Evodius und dem angesehenen Presbyter Sabinus den Streit beizulegen, jedoch ohne Erfolg. So ließ er schließlich zwei Mönche zu Augustin reisen, die von diesem weitere Erklärungen einholen sollten. Diese beiden Mönche, Cresconius und ein weiterer Mitbruder, der ebenfalls Felix hieß, nahmen die Abschrift von ep. 194 mit nach Hippo Regius, da inzwischen sogar Zweifel an der augustinischen Verfasserschaft aufgekommen waren. Sie wollten eigentlich zu Ostern in ihr Heimatkloster zurückkehren; in diesem Zusammenhang verfasste Augustin einen Brief an ihren Abt (ep. 214), den sie dann eigentlich hätten mitnehmen sollen. Allerdings verzögerte sich ihre Abreise, so dass sie länger in Hippo Regius blieben. In dieser Zeit kam nun auch der Mönch Felix, der die Abschrift von ep. 194 nach Hadrumetum gebracht hatte, nach Hippo Regius. Zusammen mit Augustin lasen diese drei die Akten des Vorgehens gegen Pelagius und Cyprians De oratione dominica. Nach Ostern schickte Augustin die drei Mönche mit einem weiteren an den Abt Valentinus gerichteten Brief (ep. 215) in ihr Heimatkloster zurück. Neben ep. 214 und 215 nahmen sie noch die Schrift De gratia et libero arbitrio mit, außerdem die Konzilsbriefe epp. 175–177, 181–183, die Tractoria des Zosimus und das Buch De gestis Pelagii. Am Ende von ep. 215 bat Augustin darum, ggf. den Bruder Florus zu ihm zu schicken (Si quid de uobis mereor, ueniat ad me frater Florus). Dieser kam nach Hippo Regius, traf

|| 6 Vgl. PIETRI – PIETRI, Prosopographie chrétienne du Bas-Empire 2, 2090 (Sixtus 1).

Einleitung | 3

Augustin aber krank an, nahm ep. 216 mit und warf eine neue Frage auf, nämlich ob angesichts der Gnadenlehre Augustins überhaupt Zurechtweisung unter Brüdern noch sinnvoll sei. Hierauf reagierte Augustin mit der Schrift De correptione et gratia. Ep. 215A bittet darum, dass Florus erneut nach Hippo Regius geschickt werden möge, aber es ist unbekannt, ob Florus ep. 215A zusammen mit der Schrift De correptione et gratia nach Hadrumetum gebracht hat (und dann gar nicht mehr nach Hippo Regius zurückgekehrt ist) oder ob er zunächst ep. 215A zu Abt Valentinus gebracht hat, dann zu Augustin zurückgekehrt ist und dann nach Abfassung der Schrift De correptione et gratia nach Hadrumetum zurückgekehrt ist. Die Schriften De gratia et libero arbitrio und De correptione et gratia sind die letzten, die Augustin in den Retractationes erwähnt. Die beiden Bücher De praedestinatione sanctorum erscheinen dort nicht mehr, ja doch wohl, weil sie erst nach Vollendung der Retractationes geschrieben wurden. Für die Datierung der Retractationes ist nicht einfach das traditionelle Datum 426/427 zugrundezulegen (trotz doctr. chr. 4,53). Fest steht, dass die Retractationes nach der Schrift De octo Dulcitii quaestionibus geschrieben worden sind. Dass diese Schrift im Jahr 424 verfasst worden ist, hat Mutzenbecher gezeigt.7 Die beiden Bücher der Retractationes sind also entweder schon 424 oder nach 424 entstanden. Da Augustin nach den Retractationes ziemlich umfangreiche Werke geschrieben hat (insbesondere das riesige Opus contra Iulianum imperfectum, die beiden Bücher De praedestinatione sanctorum, die beiden Werke gegen Maximinus und die Schrift De haeresibus), ist es wenig wahrscheinlich, die Retractationes erst in das Jahr 429 oder 430 zu setzen. Zwischen 424 und 428 ist aber im Grunde jedes Jahr denkbar. Entsprechend unsicher ist die Datierung der Schrift De gratia et libero arbitrio. Auch ist unsicher, wie viel Zeit zwischen dem Buch De correptione et gratia und den Briefen des Prosper und des Hilarius lag. Die Briefe, ep. 225 von Prosper8 und ep. 226 von Hilarius,9 auf die Augustin mit den beiden Büchern De praedestinatione sanctorum reagierte, wurden gemeinsam von einem Briefboten überbracht, dem ansonsten unbekannten Diakon Leontius (ep. 226,10). Dass Leontius noch weitere schriftliche Informationen bei sich hatte, ist möglich,10 aber wenig wahrscheinlich. Zwar geht Augustin nicht die Argumente beider Briefe durch, lässt sich selbst von dem alarmierenden Ton Prospers nicht dazu verleiten, die Vertreter der referierten Meinung als Pelagianer anzugreifen, übergeht auch einige wichtige Punkte aus den beiden Briefen (z.B. die Frage nach dem certus numerus electorum) und verteidigt in recht freier Darstellung seine Prädestinationslehre und deren Darstellung in De correptione et gratia, doch dürfte das

|| 7 Vgl. MUTZENBECHER, Zur Datierung. 8 Vgl. HWANG, Art. Prosper, 955. 9 Vgl. BRENNECKE, Art. Hilarius, 347. 10 Dies befürwortet OGLIARI, Gratia et Certamen, 153f.

4 | Augustinus

eher auf Augustin zurückgehen als auf uns unbekanntes Material, das Leontius bei sich gehabt haben könnte. Wenn in ep. 225,9 die Lesart von Paris, BnF nouv. acq. 1449 richtig ist und man nicht Hilarium, Arelatensem episcopum, sondern Helladium, Arelatensem episcopum lesen und das auf einen in späteren Bischofslisten belegten Euladius von Arles beziehen muss,11 ist die Reise des Leontius von Südgallien nach Hippo wohl in die Jahre 426, 427 oder 428 zu setzen. Allerdings ist Paris, BnF nouv. acq. 1449 eine von vielen Fehlern und Sonderlesarten entstellte Handschrift, weswegen sich Goldbacher in der Edition von ep. 225 für die Lesart Hilarium entschieden hatte, was allerdings eine Datierung der Antwort in das Jahr 430 notwendig macht. Unabhängig von dem Datum von ep. 225 ist unsicher, wie viel Zeit verging, bis sich Augustin an die Abfassung seiner Antwort gesetzt hat. Aus den von Leontius überbrachten Briefen wird deutlich, dass augustinische Texte in der Debatte in Südgallien eine Rolle gespielt haben, so De correptione et gratia (ep. 225,2), ep. 102 (ep. 226,3), De libero arbitrio 3 (ep. 226,8) und Contra Iulianum (ep. 225,3). Hilarius weiß von der Existenz der Schrift De gratia et libero arbitrio, hat sie aber nicht vorliegen (ep. 226,10). Augustin verweist in seiner Antwort auch auf die Confessiones (praed. sanct. 2,53), deren Kenntnis er wohl voraussetzt, er zitiert die Retractationes zu Expositiones quarundam propositionum ex epistula ad Romanos und Ad Simplicianum und nennt außerdem ep. 186 an Paulinus von Nola und ep. 194 an Sixtus (praed. sanct. 2,55). Im Nachgang zu De correptione et gratia verteidigt er die dortige Verwendung von Bibelstellen, so den Bezug von 1 Cor. 4,7 auf den Anfang des Glaubens (vgl. ep. 226,4), Sap. 4,11 (vgl. ep. 226,4) oder die Beispiele Sauls und Davids (vgl. ep. 226,7). Seine eigene Prädestinationslehre konzipiert er besonders von Rom. 11,29 und Eph. 1,4 aus. Zudem steht der Vorwurf im Raum, Augustins Meinung stelle eine Neuerung dar, die sich von der traditionellen Paulusdeutung unterscheide (vgl. ep. 225,3). Weil zu den Theologen, die Augustin einerseits hochschätzen, aber besondere Punkte seiner Prädestinations- und Gnadenlehre ablehnen, auch Bischöfe (ep. 225,7; 226,9) gehören, ist auch die Frage nach der angemessenen Thematisierung der Prädestinationslehre in Predigten ein Gegenstand der Diskussion. Dass es sich zumindest aus der Perspektive Prospers um zwei unterschiedliche Gruppen handelt,12 sollte man eher nicht annehmen; Prosper versucht lediglich, die Abweichung trotz grundsätzlicher Übereinstimmung in der Gnadenlehre als Nähe zum Pelagianismus zu brandmarken. Augustin reagiert auf beide Briefe durch den Verweis auf die Korrektur der eigenen Gnadenlehre in Ad Simplicianum 1,2 und die Bewertung derselben in den Retractationes, die Erläuterung der entsprechenden Stelle aus ep. 102, eine Verteidigung, dass er auch in De libero arbitrio 3 bereits die Verfallenheit der menschlichen Natur gelehrt habe, und einen umfangreichen Traditionsbeweis, in dem Cypri-

|| 11 Vgl. CHADWICK, Euladius of Arles; OGLIARI, Gratia et Certamen, 93–97. 12 So CHENE, Le Semipélagianisme; OGLIARI, Gratia et Certamen, 98–100.

Einleitung | 5

ans Auslegung des Vaterunsers ergänzt wird um Zitate aus Ambrosius und Gregor von Nazianz. Er verteidigt die in De correptione et gratia benutzten Bibelstellen und klärt insbesondere das Verhältnis von Präszienz und Prädestination. Dadurch, dass er das initium fidei als Gnadengabe versteht (und hierauf 1 Cor. 4,7 bezieht) und die perseuerantia als die bis zum Tod durchgehaltene Beharrlichkeit im Glauben, die nur durch Gnade möglich ist, erreicht er nicht nur eine enge Verbindung von Gnaden- und Prädestinationslehre, sondern beschreibt auch die Wirkung der Prädestinationsgnade im menschlichen Leben als alle Schritte des Glaubens umfassenden Prozess.13 Sowohl die Schriften der Hadrumetumkontroverse als auch die beiden Bücher De praedestinatione sanctorum spielten schon in der Auseinandersetzung um Augustins Gnadenlehre im 5. Jahrhundert eine Rolle und wurden ab dem 9. Jahrhundert vielfach benutzt.14

2 Conspectus codicum generalis Der folgende Conspectus codicum enthält die Handschriften, die De gratia et libero arbitrio und/oder De praedestinatione sanctorum 1 und/oder 2 überliefern. Die Schrift De gratia et libero arbitrio ist in den Handschriften größtenteils zusammen mit dem Buch De correptione et gratia überliefert, bei den entsprechenden Angaben ist dies durch * vermerkt. Die Edition von De correptione et gratia durch G. Folliet war für die Heuristik der Handschriften ebenso hilfreich wie die Bände „Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus“ (Abkürzung: HÜWA). Mit besonderem Dank ist die Handschriftenliste von Johannes Divjak für die französischen Handschriften zu erwähnen, die er uns vorab zur Verfügung gestellt hat. In der folgenden Liste sind die Handschriften, die kollationiert werden konnten, mit + bezeichnet:15

|| 13 Vgl. DRECOLL, Art. Gratia, 223–226. 14 Vgl. DRECOLL, Art. De correptione; Art. De gratia; Art. De praedestinatione; HEIL, Die Auseinandersetzungen. 15 Die Handschriften werden nach den Orten in ihrer jeweiligen Landessprache verzeichnet und entsprechend alphabetisch einsortiert, Città del Vaticano ist unter Vaticano gelistet. Eine genauere Beschreibung des Inhalts der Handschriften ist wegen der Reihe “Die Handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus” oder anderer Bibliothekskataloge nicht notwendig.

6 | Augustinus

1+ 2+

3 4

5+

6

7

8+

9+

10+

11+

12+ 13+

Admont, Stiftsbibliothek 125 (s. XII, ulterior pars) (HÜWA 6/2, p. 23) gr. et lib. arb.*: fol. 120v–134v (HÜWA 6/1, p. 91) Angers, Bibliothèque Municipale 276 (s. IX, prov.: Saint-Aubin) (Catalogue général, Départements. Tome 31, p. 275f.; BISCHOFF I, nr. 62 [p. 20]: „Westfrankreich, IX. Jh., 3. Drittel“) gr. et lib. arb.*: fol. 64r–89v praed. sanct. 1+2: fol. 128r–159v.160r–201r Antwerpen, Museum Plantin-Moretus 244 (s. XV) (HÜWA 8/2, p. 23f.) praed. sanct. 1, cap. 19–28: fol. 213v–225v (HÜWA 8/1, p. 125) Antwerpen, Museum Plantin-Moretus 282 (s. XIV) (HÜWA 8/2, p. 24f.; neglexit Folliet) gr. et lib. arb.*: fol. 145r–154r (HÜWA 8/1, p. 88) Assisi, Biblioteca Comunale 87 (s. XIIIex.) (HÜWA 1/2, p. 16f.) gr. et lib. arb.: fol. 31vb–36rb (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 43ra–48ra.48ra–54rb (HÜWA 1/1, p. 62.145) Assisi, Biblioteca Comunale 88 (s. XIII) (HÜWA 1/2, p. 17) gr. et lib. arb.*: fol. 3v–11r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 21v–30r.30r–40v (HÜWA 1/1, p. 62.145) Assisi, Biblioteca Comunale 406 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 20) gr. et lib. arb.*: fol. 13v–24v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 38v–49r.49v–60v (HÜWA 1/1, p. 62.145) Avranches, Bibliothèque Municipale 92 (s. XII, prov.: Mont-Saint-Michel?) (Catalogue général, Départements. Tome 10, p. 41f.) gr. et lib. arb.*: fol. 147r–167r Bamberg, Staatsbibliothek Ms. Patristicum 19 (s. XII, prov.: Bamberg) (HÜWA 5/2, p. 60). gr. et lib. arb.: fol. 129v–153v (HÜWA 5/1, p. 125). Bamberg, Staatsbibliothek Ms. Patristicum 34 (s. IX2, prov.: Lorsch, Michelsberg/Bamberg; BISCHOFF I, nr. 232 [p.52]: „Westdeutschland oder Nordfrankreich (?), IX. Jh., ca. 2./3. Drittel“) (HÜWA 5/2, p. 64) praed. sanct. 1+2: fol. 1r–25r.26r–63v (HÜWA 5/1, p. 90.185) Bamberg, Staatsbibliothek Ms. Patristicum 85 (s. XII, prov.: Michelsberg/ Bamberg) (HÜWA 5/2, p. 66) gr. et lib. arb.: fol. 105v–119v (HÜWA 5/1, p. 125) Barcelona, Arxiu de la Corona d’Arago, Fragment aus praed. sanct. 2 (870?) (ALTURO, Un manuscrito) Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Ms. theol. lat. 4° 318 (an. 1101, prov.: Italien, S. Stefano, Priverno?) (HÜWA 5/2, p. 98; ACHTEN, Die theologischen lateinischen Handschriften, p. 107–110; HÜWA 10/2, p. 98). gr. et lib. arb.: fol. 103v–119r (HÜWA 5/1, p. 125; 10/1, p. 91)

Einleitung | 7

14

15

16+

17+

18+

19+

20 21+

22+

23 24

25

Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Ms. lat. 2°682, membranaceus et chartaceus (an. 1408, prov.: St. Salvator, Erfurt) (HÜWA 5/2, p. 103; 10/2, p. 119f.) gr. et lib. arb.*: fol. 70v–78r (expl. cap. 45) (HÜWA 5/1, p. 126; 10/1, p. 91) praed. sanct. 1+2: 81v–88r.88v–95r (Exzerpte) Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Ms. lat. 4°629, chartaceus (s. XV, prov.: Cartusa, Erfurt) (HÜWA 5/2, p. 106; 10/2, p. 129) gr. et lib. arb.: fol. 41r–61r (HÜWA 5/1, p. 126; 10/1, p. 91) praed. sanct. 1+2: fol. 2r–16v.16v–41r (HÜWA 5/1, p. 91.185; 10/1, p. 137) Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Ms. Phillippianum 1671 (Rose 78) (s. IX1/3, prov.: Fleury) (HÜWA 10/2, p. 208f.; BISCHOFF I, nr. 406 [p. 85f.]: „Wahrscheinlich Fleury, IX. Jh., 1. Drittel“) praed. sanct. 1, aus cap. 31: fol. 102r–102v (Exzerpt); praed. sanct. 2, cap. 67f.: fol. 102v–103r (Exzerpt) (HÜWA 10/1, p. 62.137) Bern, Burgerbibliothek 176 (s. XI/XII, prov.: Jacques Bongars) (HÜWA 9/2, p. 63) gr. et lib. arb.* (neglexit Folliet): fol. 15v–21v (HÜWA 9/1, p. 61) praed. sanct. 1+2: fol. 29v–36r.36r–43r (HÜWA 9/1, p. 44.85) Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque Municipale 47 (s. XII, prov.: Saint-Vaast) (Catalogue général, Départements. Tome 4, p. 603) gr. et lib. arb.*: fol. 37r–45r Bourges, Bibliothèque Municipale 83 (73) (s. XI, prov.: Chezal-Benoît) (Catalogue général, Départements. Tome 4, p. 19f.) gr. et lib. arb.*: fol. 195r–202v praed. sanct. 1+2: fol. 59r–70r.70r–84v Brugge, Openbare Bibliotheek 117 (s. XIII) (HÜWA 8/2, p. 33) praed. sanct. 1+2: fol. 62v–72v.72v–86r (HÜWA 8/1, p. 67.125) Bruxelles, Bibliothèque Royale Cod. 1103 (444-52) (s. XI, prov.: Collegium Societatis Iesu, Leuven) (HÜWA 8/2, p. 64) gr. et lib. arb.*: fol. 31r–44v (HÜWA 8/1, p. 88) praed. sanct. 1+2: fol. 62r–74r.74r–90v (HÜWA 8/1, p. 67.125) Bruxelles, Bibliothèque Royale Cod. 1120 (20760-82) (s. XIV, prov.: Monasterium Sint-Truiden) (HÜWA 8/2, p. 139) gr. et lib. arb.*: fol. 102v–107r (HÜWA 8/1, p. 88) praed. sanct. 1: fol. 111v–116r; praed. sanct. 2 (expl. promissionis promisit, 2,62,11): fol. 116r–121v (HÜWA 8/1, p. 67.125) Bruxelles, Bibliothèque Royale 1122 (119-24) (s. XV) (HÜWA 8/2, p. 50) praed. sanct. 1+2: fol. 188r–196r.196r–210r (HÜWA 8/1, p. 67.125) Bruxelles, Bibliothèque Royale Cod. 2058 (1138-59), chartaceus (s. XV, prov.: Mainz) (HÜWA 8/2, p. 73) gr. et lib. arb.: fol. 297r–307v (HÜWA 8/1, p. 88) Cambridge, University Library 424 (s. XII/XIIIin.) (HÜWA 2/2, p. 25)

8 | Augustinus

26 27 28 29+

30+ 31 32

33+ 34 35 36+ 37 38+

39+

40*

41*

praed. sanct. 1+2: fol. 125r–135r.135r–148r (HÜWA 2/1, p. 69.151) Cambridge, University Library 1280 (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 29f.) praed. sanct. 1: fol. 40r–49v (HÜWA 2/1, p. 151) Cambridge, University Library 2026 (s. XV) (HÜWA 2/2, p. 41f.) praed. sanct. 1+2: fol. 93r–103r.103r–116v (HÜWA 2/1, p. 69.151) Cambridge, University Library 2195 (s. XIIIin.) (HÜWA 2/2, p. 44) gr. et lib. arb.*: fol. 78rb–103rb (HÜWA 2/1, p. 98) Cambridge, Conville and Caius College 240 (126) (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 63) praed. sanct. 1: p. 373–376 (Exzerpt); praed. sanct. 2: p. 315–318 (Exzerpt) (HÜWA 2/1, p. 69.152) Cambridge, Jesus College 16 (s. XII) (HÜWA 2/2, p. 65f.) praed. sanct. 1+2: fol. 100v–117r.117r–138r (HÜWA 2/1, p. 69.152) Cambridge, Peterhouse 179, pars 2 (s. XV) (HÜWA 2/2, p. 82) gr. et lib. arb.*: fol. 47v–57v (HÜWA 2/1, p. 98) Cambridge, Peterhouse 180 (s. XV) (HÜWA 2/2, p. 82f.) praed. sanct. 1: fol. 29r–39v; praed. sanct. 2: fol. 11v–25r (HÜWA 2/1, p. 69.152) Cassino, Biblioteca dell’Abbazia 30 (s. X/XI) (HÜWA 1/2, p. 40f.) praed. sanct. 1+2: p. 117–152.152–195 (HÜWA 1/1, p. 62.145) Cassino, Biblioteca dell’Abbazia 165 (s. XII) (HÜWA 1/2, p. 45) gr. et lib. arb.: fol. 158r–188r (HÜWA 1/1, p. 92) Cava, Biblioteca della Badia della SS. Trinità 58 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 52f.) gr. et lib. arb.*: fol. 33r–45r (HÜWA 1/1, p. 92) Cesena, Biblioteca Malatestiana D.IX.IV (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 55f.) praed. sanct. 1+2: fol. 136v–148r.148r–163r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Cesena, Biblioteca Malatestiana D.X.IV (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 57f.) gr. et lib. arb.*: fol. 156r–167v (HÜWA 1/1, p. 92) Châlon-sur-Saone, Bibliothèque Municipale 6 (s. XIII/XIV) (Catalogue général, Départements. Tome 6, p. 361–363) praed. sanct. 2 (Exzerpte): fol. 165v–174r Charleville-Mézières, Bibliothèque Municipale 202, vol. 14 (s. XIIex., prov.: Signy) (Catalogue général, Départements. Tome 5, p. 640) gr. et lib. arb.*: nr. 6, fol. 141v–157v praed. sanct. 1+2: nr. 7/8, fol. 180r–196v.196v–217r Chartres, Bibliothèque Municipale 60 (s. XII, prov.: Saint-Père, Chartres) (im 2. Weltkrieg durch Brand zerstört) (Catalogue général, Départements. Tome 11, p. 29) gr. et lib. arb.*: fol. 35r–49r praed. sanct. 1+2: fol. 68r–81v.81vff. Chartres, Bibliothèque Municipale 93 (s. IX/X, prov.: Chapître, Chartres) (im 2. Weltkrieg durch Brand zerstört) (Catalogue général, Départements. Tome 11, p. 49; BISCHOFF I, nr. 888 [p. 194]: „IX./X. Jh.“)

Einleitung | 9

42+

43+

44+

45+

46+

47+ 48 49+

50+

51

52+

53+

gr. et lib. arb.*: fol. 43r–59r praed. sanct. 1+2: fol. 83r–101r.101r–125r Dijon, Bibliothèque Municipale 149 (s. XIII, prov.: Cîteaux) (Catalogue général, Départements. Tome 5, p. 41) gr. et lib. arb.*: fol. 39v–52r Dijon, Bibliothèque Municipale 154 (s. XII, prov.: Cîteaux). (Catalogue général, Départements. Tome 5, p. 44) gr. et lib. arb.*: fol. 51v–70v praed. sanct. 1+2: fol. 95v–115r.115r–140r Douai, Bibliothèque Municipale 259 (s. XII, prov.: Abbaye de Marchiennes) (Catalogue général, Départements. Tome 6, p. 135f.) praed. sanct. 1+2: fol. 16r–35v.35v–60r Douai, Bibliothèque Municipale 264 (s. XII, prov.: Abbaye d’Anchin) (Catalogue général, Départements. Tome 6, p. 138f.) gr. et lib. arb.*: nr. 1, fol. 1r–29r praed. sanct. 1+2: nr. 6/7, fol. 77v–94v.94v–108v Douai, Bibliothèque Municipale 275 (s. X, prov.: Abbaye de Marchiennes) (Catalogue général, Départements. Tome 6, p. 145) gr. et lib. arb.*: fol. 57r–67v Durham, Cathedral Library A.IV.17 (s. XII) (HÜWA 2/2, p. 103f.) praed. sanct. 1+2: fol. 75v–84v.84v–97r (HÜWA 2/1, p. 69.152) Durham, Cathedral Library B.II.29 (ca. an. 1400) (HÜWA 2/2, p. 108f.) gr. et lib. arb.*: fol. 302r–314r (HÜWA 2/1, p. 98) Edinburgh, National Library of Scotland 6121 (s. XII, prov.: Buildwas College, Oxford) (HÜWA 2/2, p. 116f.) gr. et lib. arb.*: fol. 25v–39r (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1+2: fol. 112r–125v.125v–143v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Engelberg, Stiftsbibliothek 89 (5/36) (s. XII) (palimpsestos, rescriptus est super sacramentarium saeculi IX, olim Gallicanus?) (HÜWA 9/2, p. 103, vgl. BISCHOFF I, nr. 1155 [p.246]) gr. et lib. arb.*: fol. 1r–27v (HÜWA 9/1, p. 61) praed. sanct. 1+2: fol. 38v–63r.63r–93r (HÜWA 9/1, p. 44.85) Erlangen, Universitätsbibliothek 170 (s. XIVin., prov.: Heilsbronn) (HÜWA 5/2, p. 152f.) gr. et lib. arb.*: fol. 48r–56r (HÜWA 5/1, p. 126) praed. sanct. 1+2: fol. 66v–75r.75r–85r (HÜWA 5/1, p. 91.185) Erlangen, Universitätsbibliothek 180 (s. XIII, prov.: Heilsbronn) (HÜWA 5/2, p. 155) gr. et lib. arb.*: fol. 137r–149v (HÜWA 5/1, p. 126) praed. sanct. 1+2: fol. 162r–175r.175r–193r (HÜWA 5/1, p. 91.185) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Fondo principale XII,V (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 66)

10 | Augustinus

54+

55+

56+

57

58

59

60

61+

62

63

64

65

gr. et lib. arb.*: fol. 97v–115r (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Fondo principale XII,XIII (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 67f.) praed. sanct. 2: fol. 98r–120r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Fondo principale XVII dext. IV (s. XIIIin., prov.: Bibliotheca Sanctae Crucis) (HÜWA 1/2, p. 79f.) gr. et lib. arb.*: fol. 17r–22v (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Fondo principale XVIII dext. I (s. XIII, prov.: Bibliotheca Sanctae Crucis) (HÜWA 1/2, p. 82) gr. et lib. arb.: fol. 250v–258r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1: fol. 258r–266v (HÜWA 1/1, p. 146) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Bibliotheca Gaddiana, olim Magliabechiana XXXVIII, chartaceus (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 87) gr. et lib. arb.*: fol. 71v–95v (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Bibliotheca Medicea Fesulana, olim canonicorum Lateranensium XXI (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 91f.) gr. et lib. arb.*: fol. 299r–309r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 2: fol. 108r–119v (HÜWA 1/1, p. 62) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Fondo Conventi Soppressi 569 (s. XIII, prov.: Vallombrosa) (HÜWA 1/2, p. 100f.) gr. et lib. arb.: 182v–192r (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 642 (s. XIII) (HÜWA 1/2, p. 108) gr. et lib. arb.*: fol. 41r–62v (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 662 (s. XI) (HÜWA 1/2, p. 110f.) gr. et lib. arb.*: fol. 9r–24v (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 666 (s. XIII) (HÜWA 1/2, p. 111) gr. et lib. arb.*: fol. 98v–112v (HÜWA 1/1, p. 92) Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale II,II,461 (s. XV, prov.: Bibliotheca Nosocomii S.M. Novae) (HÜWA 1/2, p. 113f.) praed. sanct. 1+2: fol. 1r–15v.15v–36v (HÜWA 1/1, p. 62.146) Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Landau Finaly 27 (s. XIIIex.) (LAZZI – ROLIH SCARLINO, I Manoscritti) gr. et lib. arb.*: fol. 119r–121r praed. sanct. 1+2: fol. 112r–113r.113r–114v Gießen, Universitätsbibliothek 678 (s. XV, prov.: Butzbach) (HÜWA 5/2, p. 178) praed. sanct. 1,1–10,5 (expl. omnibus communia sunt): fol. 149ra–152ra (Exzerpt) (HÜWA 5/1, p. 185)

Einleitung | 11

66

67 68 69

70+

71+

72+ 73+

74+

75+ 76+

77+

78

79 80+

Göttingen, Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Cod. 4° theol. 92 (s. XV, prov.: St. Pankratius Sponheim, Hamersleben) (HÜWA 5/2, p. 182) praed. sanct. 1: fol. 42r–66v (HÜWA 5/1, p. 185) Göttweig, Stiftsbibliothek 127 (117) (an. 1368) (HÜWA 6/2, p. 46f.) praed. sanct. 1+2: fol. 192r–203r.203r–219v (HÜWA 6/1, p. 63.133) Göttweig, Stiftsbibliothek 200 (143) (s. XIV–XV) (HÜWA 6/2, p. 47f.) gr. et lib. arb.*: fol. 76v–96r (HÜWA 6/1, p. 91) Gotha, Forschungs- und Landesbibliothek Memb. II 91 (s. XIV) (HÜWA 10/2, p. 271) praed. sanct. 1, cap. 33: fol. 133v (Exzerpt) (HÜWA 10/1, p. 137) Grenoble, Bibliothèque Municipale 203 (s. XIII, prov.: Chartreux) (Catalogue général, Départements. Tome 7, p. 73) gr. et lib. arb.*: fol. 122r–142r Grenoble, Bibliothèque Municipale 208 (s. XII, prov.: Chartreux) (Catalogue général, Départements. Tome 7, p. 75) praed. sanct. 1+2: fol. 144r–190r Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 219 (XII) (HÜWA 6/2, p. 91) gr. et lib. arb.*: fol. 4v–22r (HÜWA 6/1, p. 91) Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 236 (s. XII) (HÜWA 6/2, p. 91) praed. sanct. 2,4 (inc. tria sunt ut scitis): fol. 139va–139vb (Exzerpt) (HÜWA 6/1, p. 63) Hereford, Cathedral Library O.3.I (s. XIIin., prov.: St. Peter, Gloucester) (HÜWA 2/2, p. 126) gr. et lib. arb.: fol. 113r–139v (HÜWA 2/1, p. 98) Hereford, Cathedral Library O.6.X (s. XII1) (HÜWA 2/2, p. 127) praed. sanct. 1+2: fol. 100rb–113ra.113ra–127vb (HÜWA 2/1, p. 69.152) Hereford, Cathedral Library P.I.3 (s. XIIin., prov.: St. Peter, Gloucester?) (HÜWA 2/2, p. 127f.) gr. et lib. arb.: fol. 69r–93v (HÜWA 2/1, p. 98) Hereford, Cathedral Library P.V.9 (s. XIII, prov.: St. Mary, Cirencester) (HÜWA 2/2, p. 130) gr. et lib. arb.: fol. 172r–181v (HÜWA 2/1, p. 98) Klosterneuburg, Stiftsbibliothek CCl 227 (s. XII) (HÜWA 6/2, p. 132, cf. LACKNER, Katalog, p. 109) praed. sanct. 2,4 (inc. nam tria sunt ut scitis, expl. regeneratione soluatur): fol. 110ra–113vb (Exzerpt) (HÜWA 6/1, p. 63) Klosterneuburg, Stiftsbibliothek CCl 576 (s. XV) (HÜWA 6/2, p. 139) gr. et lib. arb.*: fol. 244v–254v (HÜWA 6/1, p. 91) Klosterneuburg, Stiftsbibliothek CCl 786A (s. XII) (HÜWA 6/2, p. 142) gr. et lib. arb.*: fol. 4v–23r (HÜWA 6/1, p. 91)

12 | Augustinus

81

82+ 83+

84+

85

86 87+

88+

89

90

91

92+

93+

94+

København, Det kongelige Bibliotek Kall. 652 8° (s. XV, prov.: Henricus Binccius Bodenwerdensis, A. Kall) (HÜWA 3, p. 243f.) praed. sanct. 1+2: 128r–225v.232r–353v (HÜWA 3, p. 39.61) Koblenz Staatsarchiv 701/145 (s. XV) (HÜWA 5/2, p. 232) praed. sanct. 2: fol. 207v–250v (HÜWA 5/1, p. 91) Köln, Erzbischöflische Diözesan- u. Dombibliothek Cod. Dom 80 (s. IXex.) (HÜWA 5/2, p. 239f.; BISCHOFF I, nr. 1904 [p. 394]: „Köln, IX. Jh., 1. Drittel“) gr. et lib. arb.*: fol. 87v–113r (HÜWA 5/1, p. 126) Köln, Historisches Archiv der Stadt W f°144 (s. XII, prov.: Herrenleichnam Köln) (HÜWA 5/2, p. 252) praed. sanct. 1+2: fol. 4r–24v.24v–52v (HÜWA 5/1, p. 91.185) Köln, Historisches Archiv der Stadt GB f° 184 (ann. 1460–1480, prov.: Kreuzbrüder, Köln) (HÜWA 5/2, p. 247) praed. sanct. 1+2: fol. 189v–203v.203v–218v (HÜWA 5/1, p. 91.185) Kraków, Archivum Kapituły Metropolitalnej 181 (s. XV) (HÜWA 3, p. 179) praed. sanct. 1+2: nr. 4/5 (HÜWA 3, p. 39.60) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 723, chartaceus (s. XV1, prov.: Kraków, magister Iohannes de Dambrowka) (HÜWA 3, p. 155f.) gr. et lib. arb.*: fol. 70v–82v (HÜWA 3, p. 47) praed. sanct. 1+2: fol. 83r–95v.95v–111v (HÜWA 3, p. 38.60) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 1213, chartaceus (s. XIV, prov.: Prag oder Schlesien) (HÜWA 3, p. 157f.) gr. et lib. arb.*: p. 150b–170a (HÜWA 3, p. 47) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 1223, chartaceus (an. 1447, prov.: Petrus de Swanow) (HÜWA 3, p. 159f.) gr. et lib. arb.: p. 333–358 (HÜWA 3, p. 47) praed. sanct. 1+2: p. 277–301.301–333 (HÜWA 3, p. 38.60) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 1724, chartaceus (an. 1447) (HÜWA 3, p. 166) gr. et lib. arb.*: p. 408–425 (HÜWA 3, p. 47) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 2325 (s. XV, prov.: Stanislaus de Brzeziny) (HÜWA 3, p. 171) praed. sanct. 1+2: fol. 6r–18r.18v–34v (HÜWA 3, p. 38.60) Kraków, Biblioteka Uniwersytecka Jagiellońska 2603, chartaceus (an. 1429, Schreiber: Iohannes Cantius) (HÜWA 3, p. 174) gr. et lib. arb.: fol. 53r–74r (HÜWA 3, p. 47) praed. sanct. 1+2: fol. 1r–23v.23v–52v (HÜWA 3, p. 38.60) Leiden, Universiteitsbibliotheek Vossianus Lat. Q 23 (s. XI) (HÜWA 8/2, p. 269) praed. sanct. 1+2: fol. 8v–26v.26v–47r (HÜWA 8/1, p. 67.125) Leiden, Universiteitsbibliotheek Vossianus Lat. Q 49 (s. XII, prov.: Frankreich) (HÜWA 8/2, p. 270)

Einleitung | 13

95+

96 97

98

99

100+ 101 102

103

104+

105+ 106 107 108+ 109

110

gr. et lib. arb.: fol. 48v–56v (HÜWA 8/1, p. 88) Leiden, Universiteitsbibliotheek Vossianus Lat. Q 98 (s. IX, prov.: Frankreich, Tours?) (HÜWA 8/2, p. 272 ; BISCHOFF II, nr. 2232 [p. 61]: „Tours, IX. Jh., 2. Drittel“) gr. et lib. arb.*: fol. 121r–141r (HÜWA 8/1, p. 88) Leipzig, Universitätsbibliothek 230 (s. XIV) (HÜWA 10/2, p. 307f.) gr. et lib. arb.: fol. 157r–166r (HÜWA 10/1, p. 91) Liège, Bibliothèque Universitaire Cod. 48, chartaceus (an. 1485, prov.: Conventus fratrum ordinis S. Crucis, Liège) (HÜWA 8/2, p. 195; neglexit Folliet) gr. et lib. arb.*: fol. 210r–228v (HÜWA 8/1, p. 88) Lilienfeld, Stiftsbibliothek Ms. 33 (s. XV) (HÜWA 6/2, p. 178f.) praed. sanct. 2,4 (inc. tria sunt ut scitis): fol. 205–212r (Exzerpt) (HÜWA 6/1, p. 64) Lilienfeld, Stiftsbibliothek Ms. 106 (an. 1456, prov.: Klein Mariazell) (HÜWA 6/2, p. 180) gr. et lib. arb.*: fol. 86v–98v (HÜWA 6/1, p. 91) Lisboa, Biblioteca Nacional 359 (s. XIII) (HÜWA 4, p. 307) praed. sanct. 1: fol. 54r–62r (HÜWA 4, p. 61) London, British Library Royal 5 C.VI (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 192f.) praed. sanct. 1: fol. 35ra–42va (HÜWA 2/1, p.152) London, British Library Add. 10944 (an. 1461, prov.: Huysburg?) (HÜWA 2/2, p. 145) gr. et lib. arb.*: fol. 2r–26r (HÜWA 2/1, p. 98) London, British Library Add. 11421, chartaceus, (an. 1470) (HÜWA 2/2, p. 146) gr. et lib. arb.: fol. 180v–201r (HÜWA 2/1, p. 98) London, British Library Add. 26750 (s. XII) (HÜWA 2/2, p. 155) gr. et lib. arb.*: fol. 115r–129r (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1: fol. 148r–162r (HÜWA 2/1, p. 152) London, British Library Harley 3027 (s. XII) (HÜWA 2/2, p. 176) gr. et lib. arb.: fol. 123r–140r (HÜWA 2/1, p. 98) London, Congregational Library I.b.15 (s. XI/XII) (HÜWA 2/2, p. 205) gr. et lib. arb.*: fol. 29v–46r (HÜWA 2/1, p. 98) London, Lambeth Palace 50 (an. 1468) (HÜWA 2/2, p. 206f.) gr. et lib. arb.*: fol. 261v–273r (HÜWA 2/1, p. 98) London, Lambeth Palace 214, pars 1 (s. XIIin.) (HÜWA 2/2, p. 210) gr. et lib. arb.*: fol. 59v–79r (HÜWA 2/1, p. 98) London, Lambeth Palace 372 (s. XII–XIII, prov.: Lanthony) (HÜWA 2/2, p. 211) gr. et lib. arb.: fol. 43r–68r (HÜWA 2/1, p. 98) London, Sion Coll. Arc. Lib. 40.2/L.23 (an. 1484) (HÜWA 2/2, p. 215f.) praed. sanct. 1: fol. 111r–116v (HÜWA 2/1, p. 152)

14 | Augustinus

111+

112+ 113 114+

115+

116

117 118

119 120+

121

122+ 123

124

Lyon, Bibliothèque Municipale 608 (ca. 800, prov.: Leydrade de Lyon [archevêque 798–814]; Comtes de Lyon) (Catalogue général, Départements. Tome 30, p. 159; BISCHOFF II, nr. 2575 [p. 144]: „Lyon, spätestens 814“) gr. et lib. arb.*: fol. 55r–78v praed. sanct. 1+2: fol. 110r–133v.134r–168r Manchester, Chetham Library 6682 (s. XIII2) (HÜWA 2/2, p. 218) praed. sanct. 1+2: fol. 24v–30r.30r–37r (HÜWA 2/1, p. 69.152) Manchester, John Rylands Library Latin 386 (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 221) gr. et lib. arb.*: fol. 90r–100v (HÜWA 2/1, p. 98) Manchester, John Rylands Library Latin 491 (olim University Library 5089) (s. XII) (HÜWA 2/2, p. 222) gr. et lib. arb.*: fol. 43r–55v (HÜWA 2/1, p. 98) Mantova, Biblioteca Comunale D.II.18 (424) (s. XI/XII) (HÜWA 1/2, p. 131f.) praed. sanct. 1: fol. 51r–53r (Exzerpt; expl. gratis ergo consecuta est, 1,11,16) (HÜWA 1/1, p. 146) Mantova, Biblioteca Comunale D.III.1 (s. XV, prov.: Congregatio Cassinensis Benedicti de Mantua, Monasterium St. Iustinae de Padua) (HÜWA 1/2, p. 210) gr. et lib. arb.*: fol. 245r–258v (HÜWA 1/1, p. 92) Mantova, Biblioteca Comunale D.III.3 (429) (an. 1468) (HÜWA 1/2, p. 133f.) praed. sanct. 1+2: fol. 4v–18v.18v–37r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Melk, Stiftsbibliothek Ms. 124 (610) (s. XV, prov.: Nürnberg) (HÜWA 6/2, p. 202f.) gr. et lib. arb.*: fol. 131v–148v (HÜWA 6/1, p. 91) Melk, Stiftsbibliothek Ms. 139 (632) (ann. 1461–1464) (HÜWA 6/2, p. 194) praed. sanct. 1+2: fol. 134v–151r.151r–171r (HÜWA 6/1, p. 64.133) Metz, Bibliothèque Municipale 232 (s. XI, prov.: Saint-Arnoul) (Catalogue général, Départements. Tome 5, p. 102) gr. et lib. arb.*: fol. 49v–66v praed. sanct. 1+2: fol. 94r–111v.111v–133r Milano, Biblioteca Ambrosiana C. 21 sup. (s. XIV, prov.: Sig. Dominico) (HÜWA 1/2, p. 145f.) gr. et lib. arb.*: fol. 103v–120r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1: fol. 3r–17r (HÜWA 1/1, p. 62) Milano, Biblioteca Ambrosiana H. 99 sup. (s. XI) (HÜWA 1/2, p. 151) gr. et lib. arb.: fol. 64v–82v (HÜWA 1/1, p. 92) Milano, Biblioteca Ambrosiana I. 113 inf. (s. XIV, prov.: Bernardinus Ferrarius) (HÜWA 1/2, p. 144f.) gr. et lib. arb.*: fol. 57v–60r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 2: fol. 100v–103r (HÜWA 1/1, p. 146) Milano, Biblioteca Trivulziana 170 (500) (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 164f.) gr. et lib. arb.*: fol. 212r–215v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 219v–221v.224r–226v (HÜWA 1/1, p. 62.146)

Einleitung | 15

Montecassino s. Cassino 125

126

127+

128+

129+

130

131

132

133

134

135+

136+

München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 3014, chartaceus (an. 1483, prov.: St. Nikola, Andechs, Schreiber: Placidus Stengel de Lantsperg) (HÜWA 5/2, p. 291f.) gr. et lib. arb.*: fol. 171v–186r (HÜWA 5/1, p. 126) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 7455, chartaceus (s. XV, prov.: Indersdorf) (HÜWA 5/2, p. 326) gr. et lib. arb.*: fol. 16r–29v (HÜWA 5/1, p. 126) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 8107 (s. IX, prov.: Mainz) (HÜWA 5/2, p. 334f.; BISCHOFF II, nr. 3096 [p. 244]: „Mainz, IX. Jh., 2. Viertel“) gr. et lib. arb.*: fol. 138r–172v (HÜWA 5/1, p. 126) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 13501 (s. XIII/XIV, prov.: Dominikaner St. Blasius, Regensburg) (HÜWA 5/2, p. 348) praed. sanct. 1+2: fol. 159v–168r.168v–181v (HÜWA 5/1, p. 91.185) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 17732 (s. XII, prov.: St. Mang in Stadtamhof, Regensburg) (HÜWA 5/2, p. 378) gr. et lib. arb.*: fol. 3r–15r (HÜWA 5/1, p. 126) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18113, chartaceus (ann. 1473/1474, Schreiber: Oswaldus Nott de Tittmaning, Tegernsee) (HÜWA 5/2, p. 381f.) gr. et lib. arb.*: fol. 97r–114r (HÜWA 5/1, p. 126) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18554a (s. XV, prov.: Tegernsee) (HÜWA 5/2, p. 389) praed. sanct. 1: fol. 134v–155r (= 199v–219r) (HÜWA 5/1, p. 185) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 19601 (s. XV, prov.: Tegernsee) (HÜWA 5/2, p. 394) praed. sanct. 1: fol. 312r–321r (HÜWA 5/1, p. 185) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 24827, chartaceus (an. 1499) (HÜWA 5/2, p. 409) gr. et lib. arb.*: fol. 9r–56r (HÜWA 5/1, p. 126) Namur, Bibliothèque de la Societé Archéologique, Cod. in 8° 34 (ann. 1648/1649) (HÜWA 8/2, p. 217) praed. sanct. 1: fol. 15r–106v (HÜWA 8/1, p. 125) Nürnberg, Stadtbibliothek Cent. I 54 (s. XV, prov.: Monasterium Ordinis Fratrum Praedicatorum, Nürnberg) (HÜWA 5/2, p. 438f.) gr. et lib. arb.*: fol. 26v–34v (HÜWA 5/1, p. 126) praed. sanct. 1+2: fol. 45r–53v.53v–63v (HÜWA 5/1, p. 91.185) Olomouc, Státní Vědecká Knihovna M II 119 (251), chartaceus (s. XV) (HÜWA 7/2, p. 49–51) gr. et lib. arb. (excerpta de cap. 14–17): fol. 192r–192v (HÜWA 7/1, p. 76)

16 | Augustinus

137+ 138+

139+

140+

141+

142+

143

144+

145+

146+ 147

148+ 149+ 150+

Oxford, Bodleian Library Bodl. 132 (s. XIII2) (HÜWA 2/2, p. 228f.) praed. sanct. 2: fol. 181v–202v (HÜWA 2/1, p. 69) Oxford, Bodleian Library Bodl. 312 (2123) (s. XIV, prov.: England) (HÜWA 2/2, p. 237) gr. et lib. arb.*: B fol. 203v–208v (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1: B fol. 216r–221r, praed. sanct. 2: fol. 221r–225r und 233r–235r (HÜWA 2/1, p. 69.152) Oxford, Bodleian Library Bodl. 365 (2475) (s. XIIIex., prov.: England) (HÜWA 2/2, p. 237f.) gr. et lib. arb.: A fol. 26r–32v (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Bodleian Library Bodl. 568 (2008) (s. XIVin., prov.: England) (HÜWA 2/2, p. 240f.) gr. et lib. arb.: fol. 174rb–179vb (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Bodleian Library Canonicus Pat. Lat. 134 (s. XII, prov.: Monasterium S. Justinae, Padova, tunc S. Maria de Pomposia) (HÜWA 2/2, p. 259f.) gr. et lib. arb.*: fol. 2v–11r (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Bodleian Library Laudianus Miscellaneus 133 (s. IX, prov.: Lorsch [Bischoff], Eberbach?) (HÜWA 2/2, p. 210; BISCHOFF II, nr. 3842 [p. 374]: „Lorsch, 891–893“) gr. et lib. arb.*: fol. 48v–67r (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Bodleian Library Bodl. Rawlinson C 62 (s. XV) (HÜWA 2/2, p. 281f.) praed. sanct. 1 (expl. conuertere hominum uoluntates, 1,42,25): fol. 64r–72v; praed. sanct. 2 (expl. scientia et intellectus, 2,68,2): fol. 72v–86v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Oxford, Corpus Christi College 209 (s. XIIex., prov.: S. Maria in Fontibus, Albenga, tunc Thomas Samwell et John Rosewell) (HÜWA 2/2, p. 291) gr. et lib. arb.: fol. 32r–55r (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Merton College 1 (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 297f.) gr. et lib. arb.*: fol. 219v–224v (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1+2: fol. 230r–235v.235v–242v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Oxford, Merton College 19 (s. XIV) (HÜWA 2/2, p. 301f.) praed. sanct. 1: fol. 104v–109r (HÜWA 2/1, p. 152) Oxford, Merton College 20 (s. XIVex., prov.: Robert Wyght) (HÜWA 2/2, p. 302) gr. et lib. arb.: fol. 140v–148r (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Merton College 35 (s. XIVin.) (HÜWA 2/2, p. 303) praed. sanct. 1+2: fol. 85r–94v.94v–106v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Oxford, Merton College 36 (s. XIIIex.) (HÜWA 2/2, p. 303f.) gr. et lib. arb.*: fol. 100v–107v (HÜWA 2/1, p. 98) Oxford, Merton College 37 (s. XIVin., prov.: Richard Elyngdon) (HÜWA 2/2, p. 304f.) gr. et lib. arb.*: fol. 222r–230v (HÜWA 2/1, p. 98)

Einleitung | 17

151

152

153+

154+

155+

156

157

158+

159+

160+

161+

praed. sanct. 1: fol. 266v–276r (HÜWA 2/1, p. 152) Padova, Biblioteca Capitolare A.35 (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 187) gr. et lib. arb.*: fol. 157r–172v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1: fol. 189r–207r (HÜWA 1/1, p. 146) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 686 (s. XIII/XIV) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome Ier, p. 239f.) gr. et lib. arb.: fol. 70v.76v (excerpta) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 974 (s. IX) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome Ier, p. 347; BISCHOFF III, nr. 3999 [p. 29]: „Wohl Nordfrankreich, IX. Jh., ca. Mitte / 3. Viertel“) gr. et lib. arb.: fol. 7r–71r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 1909 (s. XIII/XIV, prov.: Monasterium Ordinis Fratrum Praedicatorum, Paris) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 234) gr. et lib. arb.*: fol. 51r–58v praed. sanct. 1+2: fol. 85r–93v.94r–105r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 1939 (s. XI, prov.: Fécamp) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 252f.) praed. sanct. 1+2: fol. 140r–150r.150r–164r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 1948 (s. XIV) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 256) praed. sanct. 1: fol. 273r–279r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2048 (s. XV, prov.: Petrus de Vinculis, dann: Comtes de Blois) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 298) gr. et lib. arb.*: fol. 179v–190r praed. sanct. 1+2: fol. 12v–24r.24r–38r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2084 (s. XIII, prov.: Saint-Amand-enPevêle, dioec. Tournai) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 312–314) gr. et lib. arb. *: fol. 164v–175v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2095 (s. IX, prov.: Saint-Denis) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 318; BISCHOFF III, nr. 4128 [p. 60]: „Wohl Nordfrankreich, IX. Jh., ca. Mitte“) gr. et lib. arb.*: fol. 51v–76r praed. sanct. 1: fol. 111v–137v; praed. sanct. 2,1–33.49–67: fol. 137v–157v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2103 (s. XII/XIII, prov.: Saint-Martin, Tournai) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 321) gr. et lib. arb.*: fol. 1v–15v praed. sanct. 1+2: fol. 43v–58v.58v–87v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2104 (s. XIV) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 321f.)

18 | Augustinus

162+

163+

164+

165+

166+

167

168+

169+

170

171+

172+

praed. sanct. 1+2: fol. 4v–13r.13r–27v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2114 (s. XIII/XIV, prov.: Monasterium Ordinis Fratrum Praedicatorum Orange, tunc Avignon) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 324f.) gr. et lib. arb.*: fol. 225v–228v (Exzerpte) praed. sanct. 1+2 (Exzerpte): fol. 235r–237v.237v–239v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2202 (s. XII) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 363) gr. et lib. arb.*: fol. 47v–70r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2375 (s. XIV) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome II, p. 431–433) gr. et lib. arb.: fol. 65r–69r (incompl.) praed. sanct. 1 (mutilus initio atque fine): fol. 85v–89v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2718 (s. IX, an. 830?, prov.: Tours, SaintMartin, Schreiber: Hirminmaris?) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome III, p. 22–25 ; BISCHOFF III, nr. 4219 [p. 79]: „Entstehung am Hofe Ludwigs des Frommen im Umkreis der Kanzlei, ca. 830“) gr. et lib. arb.*: fol. 44r–52r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 2846 (s. IX) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome III, p. 153–155; BISCHOFF III, nr. 4245 [p. 84]: „Wohl Nordostfrankreich, IX. Jh., Ende“) praed. sanct. 1: fol. 97r–124v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 3278 (s. XIII) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome V, p. 1–14) gr. et lib. arb.: fol. 33v–34r (excerpta) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 3772 (s. XVIin., Schreiber: Thomas Berbisey) (Bibliothèque Nationale. Catalogue général. Tome VI, p. 794–799) gr. et lib. arb.: fol. 68v–69r (excerpta) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 9544 (s. IX) (DELISLE, Inventaire, Vol. I, p. 37; BISCHOFF III, nr. 4601 [p. 155]: „Frankreich, IX. Jh., ca. 2. Viertel (vor 846)“) gr. et lib. arb.*: fol. 71v–103r praed. sanct. 1+2: fol. 147r–177r.177r–214v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 10602, chartaceus (an. 1477) (DELISLE, Inventaire. Vol. I, p. 83) gr. et lib. arb.*: fol. 37r–53v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 10603 (s. XII) (DELISLE, Inventaire. Vol. I, p. 83) praed. sanct. 1+2: fol. 2r–39v.39v–91r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 12201 (s. XII) (DELISLE, Inventaire. Vol. II, p. 40) praed. sanct. 1+2: fol. 59v–74v.74v–96r

Einleitung | 19

173+

174+

175+

176+

177+

178+

179+

180*+

181+

182+

183+

184+

185+

Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 12205 (Fonds de Saint-Germain-des-Près) (s. VI/VII, prov.: Corbie) (DELISLE, Inventaire. Vol. II, p. 41) gr. et lib. arb.*: fol. 7r–27r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 12210 (s. X) (DELISLE, Inventaire. Vol. II, p. 41; BISCHOFF III, nr. 4769 [p. 190]: „Corbie, IX. Jh., 1. Viertel“) praed. sanct. 1+2: fol. 722–98r.99r–129r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 13381 (s. IX) (DELISLE, Inventaire, Vol. II, p. 100; BISCHOFF III, nr. 4906 [p. 207]: „Corbie, IX. Jh., ca. Mitte“) praed. sanct. 1+2 (excerpta): fol. 191+206 (DELISLE: Extraits de S. Augustin, attribués à Eric d’Auxerre; BISCHOFF III, nr. 4906 [p.207]: „Hadoardi Florilegium Augustini“) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 14478 (Fonds de l’Abbaye de Saint-Victor) (s. XII) (DELISLE, Inventaire. Vol. III, p. 17) gr. et lib. arb.*: fol. 77ra–92va. praed. sanct. 1+2: fol. 113–128.128–150 Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 14859 (Fonds de l’Abbaye de Saint-Victor) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. III, p. 53) praed. sanct. 1+2 (excerpta): fol. 58–63.63–70 Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15294 (Fonds de la Sorbonne) (s. XII oder s. XIII?) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 5) praed. sanct. 1+2: fol. 263r–269r.269r–277v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15296 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 5) praed. sanct. 2: fol. 45r–55v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15297 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 5) gr. et lib. arb.: fol. 332r–347v Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15301 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 5) praed. sanct. 1: fol. 62ra–71ra Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15655 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 18) gr. et lib. arb.*: p. 398–413 Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15657 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 18 [CSEL 84, p. XI.XII]) gr. et lib. arb.*: p. 117–131 Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15659 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 19) praed. sanct. 1+2: fol. 174ra–180vb.180vb–189ra Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 15666 (Fonds de la Sorbonne) (s. XIII) (DELISLE, Inventaire. Vol. IV, p. 19) praed. sanct. 1: fol. 68r–83v

20 | Augustinus

186+

187+

188+

189+

190+

191+ 192 193 194+

195+

196+

197+

198

199

Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 18083 (Fonds des Jacobins de la rue Saint-Honoré à Paris) (s. XIIin.) (DELISLE, Inventaire. Vol. V, p. 79f.) gr. et lib. arb.*: fol. 50v–73v praed. sanct. 1+2: fol. 86v–108v.108v–131r Paris, Bibliothèque Nationale Lat. nouv. acq. 1449 (s. X/XI, prov.: Fonds de Cluni) (DELISLE, Inventaire des Manuscrits de la Bibliothèque Nationale, p. 81–84) gr. et lib arb: fol. 1v–7v (incompl.) praed. sanct. 1+2: fol. 32r–44r.44r–59r Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 211 (s. XII) (KOHLER, Catalogue, p. 126) gr. et lib. arb.*: fol. 119r–134r praed. sanct. 1+2: fol. 154r–169r.169r–188r (capp. 57/58 mutila sunt) Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 214 (s. XIII/XIV) (KOHLER, Catalogue, p. 127f.) praed. sanct. 1+2 (fragmenta): fol. 162r–168v.168v–176r Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 1359 (s. XII) (KOHLER, Catalogue, p. 625–627) gr. et lib. arb.*: fol. 134v–156r Paris, Bibliothèque Mazarine 645 (s. XV) (MOLINIER, Catalogue, p. 293f.) gr. et lib. arb.*: fol. 21v–31r Paris, Bibliothèque Mazarine 1639 (s. XIV) (MOLINIER, Catalogue, p. 139) praed. sanct. 1: fol. 274–282 Paris, Bibliothèque de l’Arsenal 307 (s. XIV) (MARTIN, Catalogue, p. 183–185) praed. sanct.: fol. 117v–121v Pelplin, Biblioteka Seminarium 71 (115) (s. XIV) (HÜWA 3, p. 181f.) gr. et lib. arb.*: fol. 38r–47v (HÜWA 3, p. 47) praed. sanct. 1+2: fol. 61v–71v.71v–85v (HÜWA 3, p. 39.60) Praha, Národní Knihovna XIII D 15 (2307) (s. XIII) (HÜWA 7/2, p. 135) gr. et lib. arb.*: fol. 20r–28r (HÜWA 7/1, p. 76) praed. sanct. 1+2: fol. 39v–47v.47v–58v (HÜWA 7/1, p. 56.119) Praha, Národní Knihovna XIV D 22 (2530) (s. XIIIex., prov.: Italien, Ulrich de Rosenberg) (HÜWA 7/2, p. 144) gr. et lib. arb.*: fol. 217r–234v (HÜWA 7/1, p. 76) Praha, Knihovna Metropolitní Kapituly B XVI,2 (309) (s. XII/XIII) (HÜWA 7/2, p. 204) gr. et lib. arb.*: fol. 9r–46r (HÜWA 7/1, p. 76) Praha, Knihovna Metropolitní Kapituly C LXXXIV (515), chartaceus (s. XIV) (HÜWA 7/2, p. 215) gr. et lib. arb.*: fol. 111r–123v (HÜWA 7/1, p. 77) Praha, Knihovna Národního Muzea XIII D 7 (3325), chartaceus (s. XIV) (HÜWA 7/2, p. 253f.) gr. et lib. arb.*: fol. 135r–146r (HÜWA 7/1, p. 77)

Einleitung | 21

200+

201+

202+

Reims, Bibliothèque Municipale 393 (s. IX, prov.: Hincmar de Reims, Monasterium St. Mariae, Reims) (Catalogue général, Départements. Tome 31, p. 523–526; BISCHOFF III, nr. 5286 [p. 271]: „Reims, IX. Jh., Mitte (/ 3. Viertel)“) gr. et lib. arb.*: fol. 37v–53v praed. sanct. 1+2: fol. 74r–89r.89r–109r Roma, Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II, Fondo Sessoriano XCVII (s. XIII, prov.: Conventus S. Augustini de Cumis) (HÜWA 1/2, p. 223) gr. et lib. arb.*: fol. 78r–97r (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 114v–124v.124v–144v (HÜWA 1/1, p. 62.146) Roma, Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II, Vitt. Eman. 1325 (olim Phillipps 12266) (s. X/XIin., prov.: Nonantola [Modena], S. Silvestro) (BRANCHI, Lo scriptorium, p. 199–201) gr. et lib. arb.*: 49r–76r (neglexit Folliet)

vgl. auch Vaticano 203+

204+

205+ 206+

207+

208

209+

210+

Rouen, Bibliothèque Municipale 475 (s. XII, prov.: Jumièges) (Catalogue général, Départements. Tome 1, p. 100) gr. et lib. arb.*: fol. 71va–83ra praed. sanct. 1+2: fol. 97vb–109ra.109ra–123va Rouen, Bibliothèque Municipale 477 (s. XII, prov.: Fécamp) (Catalogue général, Départements. Tome 1, p. 101) gr. et lib. arb.*: fol. 25r–36r Saint Andrews, University Library BR. 65. A 9 (s. XIII1) (HÜWA 2/2, p. 314) praed. sanct. 1+2: fol. 81r–91v.91v–104v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Saint-Omer, Bibliothèque Municipale 108 nr. 5 (s. XII, prov.: Saint-Bertin) (Catalogue général, Départements. Tome 3, p. 61f.) gr. et lib. arb.*: fol. 78ra–91rb Saint-Omer, Bibliothèque Municipale 254 (s. IX, prov.: Saint-Bertin) (Catalogue général, Départements. Tome 3, p. 129; BISCHOFF III, nr. 5404 [p. 285]: „Arras, Saint-Vaast, IX. Jh. (2. Viertel oder) Mitte und Saint-Bertin, IX. Jh., (Mitte oder) 3. Viertel“) gr. et lib. arb.*: fol. 1v–14v Saint-Omer, Bibliothèque Municipale 411, chartaceus (s. XV, prov.: Cartusa Longuenesse) (Catalogue général, Départements. Tome 3, p. 192f.) gr. et lib. arb.*: nr. 5 praed. sanct. 1+2: nr. 3/4 Salisbury, Cathedral Library 100 (s. XIII) (HÜWA 2/2, p. 317f.) gr. et lib. arb.*: fol. 104v–111r (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1+2: fol. 123r–131r.131r–141v (HÜWA 2/1, p. 69.152) Salisbury, Cathedral Library 117 (s. X) (HÜWA 2/2, p. 319) gr. et lib. arb.*: fol. 55v–75v (HÜWA 2/1, p. 98) praed. sanct. 1+2: fol. 105v–129v.129v–161v (HÜWA 2/1, p. 69.152)

22 | Augustinus

211+

212

213 214+

215

216+

217

218

219+

220+

221+

222+

Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 140 (s. X, notae: Ekkehart IV, St. Gallen) (HÜWA 9/2, p. 125; BISCHOFF III, nr. 5596 [p. 308]: „St. Gallen, IX./X. Jh.“) gr. et lib. arb.: p. 25–104 (HÜWA 9/1, p. 61) Sankt Peterburg, Bibl. nat. Lat. F.v.I.23 (s. XII) (1924 ad Varsaviam translatus, bello mundiali II deperditus) (HÜWA 11, p. 45.233; cf. FOLLIET, CSEL 92, p. 140 cum nota 4) gr. et lib. arb.*: fol. 21–30 praed. sanct. 1+2: fol. 40r–48v.48v–60r Sankt Peterburg, Bibl. nat. Lat. O.v.I.113/2 (s. XIV) (HÜWA 11, p. 220–222) gr. et lib. arb.: fol. 133r–133v (Exzerpt aus capp. 14–17) (HÜWA 11, p. 45) Schaffhausen, Ministerialbibliothek Min. 29 I+II (ann. 1080–1096) (HÜWA 9/2, p. 167) praed. sanct. 1: capp. 1–42 (expl. ad hoc perduxisse, 1,42,8): fol. 3r–28v; praed. sanct. 2: capp. 6–68 (inc. plerique intelligunt, 2,6,3): fol. 29r–67r (HÜWA 9/1, p. 44.85) Sevilla, Biblioteca Colombina 56-1-14 (Vitr. V–8) (s. XIV, prov.: Brugis, Schreiber: Valterus de Pomerio) (HÜWA 4, p. 257) gr. et lib. arb.*: fol. 74r–104r (HÜWA 4, p. 44) Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek Cod. Theol. 4°, 258 (ann. 1090–1110, prov.: Zwiefalten) (HÜWA 5/2, p. 468f.) gr. et lib. arb.*: fol. 8r–44v (HÜWA 5/1, p. 126) Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria D.II.16 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 243f.) praed. sanct. 1: fol. 97–106 (HÜWA 1/1, p. 146) Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria I.V.5 (s. XIIex.) (HÜWA 1/2, p. 247f.) gr. et lib. arb.*: fol. 95ff. (igne partim deletus, paene illegibilis) (HÜWA 1/1, p. 92) Trier, Stadtbibliothek-Stadtarchiv 154/1224, chartaceus (an. 1472, prov.: St. Eucharius-Matthias, Trier, Cartusa St. Alban, Trier, Schreiber: Iohannes Hachenbergh) (HÜWA 5/2, p. 482f.) gr. et lib. arb.*: fol. 149r–160v (HÜWA 5/1, p. 126) praed. sanct. 1+2: fol. 8v–20r.20r–36r (HÜWA 5/1, p. 91.185) Trier, Stadtbibliothek-Stadtarchiv 159/1219 (an. 1476, prov.: St. EuchariusMatthias, Trier) (HÜWA 5/2, p. 484) gr. et lib. arb.*: fol. 44v–56r (HÜWA 5/1) Troyes, Bibliothèque Municipale 40 t.9 (s. XII, prov.: Clairvaux) (Catalogue général, Départements. Tome 2, p. 37f.) gr. et lib. arb.*: fol. 141v–157r praed. sanct. 1+2: fol. 43r–54v.54v–69r Troyes, Bibliothèque Municipale 69 (s. XII, prov.: Saint-Étienne, Troyes) (Catalogue général, Départements. Tome 2, p. 49–51)

Einleitung | 23

223+

224+

225+

226+

227

228+

229+

230+

231+

232+

233+

gr. et lib. arb.*: fol. 185r–192v praed. sanct. 1+2: fol. 202r–209v.209v–219v Troyes, Bibliothèque Municipale 70 (s. XIII, prov.: Saint-Marien d’Auxerre, Collège de l’Oratoire, Troyes) (Catalogue général, Départements. Tome 2, p. 51) gr. et lib. arb.*: fol. 34vb–45rb praed. sanct. 1+2: fol. 125va–135rb.135rb–144rb Troyes, Bibliothèque Municipale 860 (s. XIII, prov.: Clairvaux) (Catalogue général, Départements. Tome 2, p. 355f.) gr. et lib. arb*: fol. 180ra–184vb praed. sanct. 1+2: fol. 190rb–195ra.195ra–200vb Utrecht, Universiteitsbibliotheek 3 H 2 (63) (s. XV, prov.: Monasterium Canonicorum Regularium S. Mariae & SS. Apostolorum, Utrecht) (HÜWA 8/2, p. 301, neglexit Folliet) gr. et lib. arb.: fol. 94r–104v (HÜWA 8/1, p. 88) Utrecht, Universiteitsbibliotheek 5 E 4 (70) (an. 1458, prov.: Monasterium S. Salvatoris in valle florum, Utrecht, Schreiber: Iohannes Petri de Delf) (HÜWA 8/2, p. 310, neglexit Folliet) gr. et lib. arb.: fol. 120r–138r (HÜWA 8/1, p. 88) Valencia, Biblioteca de la Catedral 238 mod. (198) (s. XIV) (HÜWA 4, p. 283f.) gr. et lib. arb.: fol. 144r ff. (initium et capitula pauca) (HÜWA 4, p. 44) Valencia, Biblioteca Universitaria 29 (483) (s. XV, prov.: S. Miguel de los Reyes) (HÜWA 4, p. 307) praed. sanct. 1+2: fol. 108r–119v.119v–136v (HÜWA 4, p. 36.61) Valencia, Biblioteca Universitaria 32 (620) (s. XIV, prov.: S. Miguel de los Reyes) (HÜWA 4, p. 287–290) gr. et lib. arb.*: fol. 120r ff. 118r–119v (Exzerpte) (HÜWA 4, p. 44) praed. sanct. 1+2: fol. 161r–162v.162v–165r (Exzerpte) (HÜWA 4, p. 36.61) Valenciennes, Bibliothèque Municipale 153 (s. XII, prov.: Saint-Amand) (Catalogue général, Départements. Tome 25, p. 253) gr. et lib. arb.*: fol. 167v–179r Valenciennes, Bibliothèque Municipale 164 (s. XII) (Catalogue général, Départements. Tome 25, p. 257f.) praed. sanct. 1+2: fol. 52r–67v.68r–87v Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 414 (s. XIII) (HÜWA 1/2, p. 253f.) gr. et lib. arb.*: fol. 147r–153r (HÜWA 1/1, p. 92) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 458 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 260) gr. et lib. arb.: fol. 98r–115r (HÜWA 1/1, p. 92)

24 | Augustinus

234+

235+

236+

237+

238+

239

240

241

242

243 244+

245+ 246+

Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 488 (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 265) praed. sanct. 1+2: fol. 1r–16r.16r–38v (HÜWA 1/1, p. 62.146) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 500 (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 268f.) gr. et lib. arb.*: fol. 290v–308v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 326r–344v.344v–369r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 501 (s. XV, Schreiber: Bartholomeus de Medemblic) (HÜWA 1/2, p. 269) gr. et lib. arb.*: fol. 244v–256v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1+2: fol. 268v–281r.281r–298r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 656 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 273f.) gr. et lib. arb.*: fol. 107r–112r (HÜWA 1/1, p. 92) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 9949, chartaceus et membr. (an. 1429, Schreiber: Antolinus Iohannes de Camplo) (HÜWA 1/2, p. 293) gr. et lib. arb.*: fol. 93r–110v (HÜWA 1/1, p. 92) praed. sanct. 1: fol. 74–92r (HÜWA 1/1, p. 146) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Palatinus Lat. 194 (s. XIV) (HÜWA 1/2, p. 321) praed. sanct. 1+2: fol. 99v–109v.109v–122r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Palatinus Lat. 222 (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 328) gr. et lib. arb.: fol. 105r–134r (HÜWA 1/1, p. 93) Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Urbinate lat. 82 (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 352) praed. sanct. 1: fol. 167r–183r (HÜWA 1/1, p. 146) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana 2065, chartaceus (s. XV) (HÜWA 1/2, p. 363) gr. et lib. arb.: fol. 7r–40r (HÜWA 1/1, p. 93) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana 2113 (s. XII) (HÜWA 1/2, p. 364f.) praed. sanct. 1+2: fol. 103r–112v.112v–125r (HÜWA 1/1, p. 62.146) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana 2197 (s. XII) (HÜWA 1/2, p. 366) gr. et lib. arb.: fol. 40r–56r (HÜWA 1/1, p. 93) praed. sanct. 1+2: fol. 78v–93v.93v–112v (HÜWA 1/1, p. 62.146) Verona, Biblioteca Capitolare LIX (57) (s. VII) (HÜWA 1/2, p. 377) praed. sanct. 1,31: fol. 111v–113r; praed. sanct. 2,67–fin: fol. 113r–114v Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 735 (s. XIII) (HÜWA 6/2, p. 323) praed. sanct. 1: fol. 203r–210r; praed. sanct. 2 (cap. 55, inc. neminem volo sic amplecti): fol. 79rb–79va (HÜWA 6/1, p. 64.133)

Einleitung | 25

247+

248+

249+

250+

251+

252+

253+

254+

255+ 256

Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 959 (s. XIII2) (HÜWA 6/2, p. 336f.) praed. sanct. 1+2: fol. 357r–366r.366r–377v (HÜWA 6/1, p. 64.133) Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 1038 (s. XII) (HÜWA 6/2, p. 344) gr. et lib. arb.: fol. 28Br–51v (HÜWA 6/1, p. 91) Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 1471 (s. XIV) (HÜWA 6/2, p. 351f.) gr. et lib. arb.: fol. 247r–262r (HÜWA 6/1, p. 91) Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 4390 (an. 1427) (HÜWA 6/2, p. 397) praed. sanct. 1+2: fol. 239r–253v.253v–271v (HÜWA 6/1, p. 64.133) Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 4603, chartaceus (s. XIV) (HÜWA 6/2, p. 405f.) gr. et lib. arb.*: fol. 16r–28r (HÜWA 6/1, p. 91) Wien, Österreichische Nationalbibliothek Lat. 4604 (s. XV) (HÜWA 6/2, p. 406f.) praed. sanct. 1+2: fol. 436v–449v.449v–469r (HÜWA 6/1, p. 64.133) Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibliothek, Guelf. 531 (494 Helmst.) (s. XII/XIII, prov.: Fulda?, Monasterium St. Mariae, Magdeburg, tunc: Flacius Illyricus) (HÜWA 5/2, p. 512) gr. et lib. arb.: fol. 26r–38r (HÜWA 5/1, p. 126) Worcester, Cathedral Library F 149 (s. XIIIex., prov.: Frankreich, Simon Matifas de Bucy, episcopus Parisiensis [1290–1304]) (HÜWA 2/2, p. 326) gr. et lib. arb.: fol. 173r–184r (HÜWA 2/1, p. 98) Zwettl, Stiftsbibliothek 35 (s. XII) (HÜWA 6/2, p. 458) praed. sanct. 1+2: fol. 132r–144r.144v–159r (HÜWA 6/1, p. 64.133) Zwickau, Ratsschulbibliothek Ms. I,VI,1 (s. XV) (HÜWA 10/2, p. 409f.) gr. et lib. arb.: fol. 128ra–142vb (excerpta de cap. 14–17) (HÜWA 10/1, p. 91)

26 | Augustinus

3 Vorwort zu De gratia et libero arbitrio 3.1 Zur Überlieferungssituation allgemein In der handschriftlichen Überlieferung hebt sich deutlich eine durch eine Reihe von Bindefehlern und weitere eigentümliche Lesarten verbundene Gruppe ab, die als βKlasse bezeichnet wird. Für die nicht zu β gehörenden Handschriften ist nicht in gleicher Weise klar, ob sie auf einen gemeinsamen Hyparchetypen (den man dann α nennen könnte) zurückgehen. Bindefehler existieren so gut wie keine. In Frage kommen eigentlich nur die folgenden beiden Stellen: – 33,23 cooperantur C M I R G (H N desunt) O K P (pc.) S, cooperatur β (exc. S; ac. P) Vermutlich ist der Singular (Gott als Subjekt) die richtige Lesart, wie besonders ep. 186,7 zeigt (wo Augustin eindeutig omnia als Objekt versteht, weil er es mit dem Akkusativ dilectionem erläutert und fortführt). In ähnlicher Weise greift auch hier Augustin im Folgesatz omnia auf und erläutert es durch den Akkusativ passiones. An einigen Stellen wird der Satz auch so fortgeführt, dass deus als Subjekt ganz explizit genannt wird (ciu. 18,51; gr. et pecc. or. 1,55; corrept. 24). Für β bezeugen L und P (ac.) die richtige Lesart, während alle anderen Handschriften (auch S und die Korrektur in P) den aus der Vulgata geläufigen Plural eingetragen haben (der auch schon deswegen besonders naheliegt, weil das Partizip diligentibus das Objekt deum bei sich hat). Allerdings könnte der Singular in β auch Ergebnis einer bewussten Emendation gewesen sein. – 34,22 alterutrum C (H N desunt) A G, alterum cett. (auch die nicht zu β gehörenden Handschriften M I R) In dem Bibelzitat Rom. 13,8 ist alterum die richtige Lesart (vgl. exp. prop. Rm. 67(75); exp. Gal. 45; Simpl. 1,1,17; c. Faust. 19,27; ep. Io. tr. 5,7; s. 33,2), alterutrum begegnet sonst bei Augustin nirgends. Allerdings haben auch die meisten Handschriften, die nicht zu β gehören, richtig alterum geschrieben, doch könnte dies auch in M I R bereits sua sponte nach dem vertrauten Wortlaut von Rom. 13,8 korrigiert worden sein. Die beiden Lesarten sind kaum sicher als Bindefehler zu betrachten. Die Existenz eines Hyparchetypen α ist damit insgesamt fraglich. Das stellt zugleich in Frage, ob es sich um eine klassisch gespaltene Überlieferung handelt. Die nicht zu β gehörenden Handschriften könnten schlichtweg einen älteren, in sich ausdifferenzierten und teilweise recht entstellten Textzustand bieten, der dadurch verbunden ist, dass er (noch?) nicht die Fehler und eigentümlichen Lesarten von β enthält. Als belastbare Bindefehler für β seien genannt: – 11,12f. Si quaesieris eum, et secundum hoc meritum dari gratiam in eo, quod dictum est om. β (Homoioteleuton-Fehler)

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 27

– –

22,5 consummatio β (L hat in consumptio korrigiert; Metz: summatio), consumptio cett. (C hat aus consummatio korrigiert) 41,37 in hoc peccatum om. β

Die Klasse β bietet insgesamt einen sorgfältig erstellten Text, viele β-Lesarten sind syntaktisch und inhaltlich möglich. Dies hat dazu geführt, dass z.B. Folliet bei der Edition von corrept. den β-Text für die zu bevorzugende Überlieferung gehalten hat (jedoch in Nichtbeachtung von Paris 9544 [P] und München 8107 [M]). Allerdings lassen sich viele β-Lesarten bei näherer Betrachtung als Verbesserungen oder Glättungen verstehen, die gegenüber dem nicht von β gebotenen Text (gleichsam dem „α-Text“) als sekundär einzustufen sind (vgl. dazu die Einzelabwägung unter 3.7). Die Klasse β erweist sich als eine durch eine sorgfältige Emendation erstellte Redaktion des Augustintextes, die in der handschriftlichen Überlieferung reiche Verbreitung gefunden hat. Die Überlieferungssituation wird noch dadurch verkompliziert, dass zwei Handschriften aus dem 9. Jh., Oxford, Bodleian Library Laudianus Miscellaneus 133 (O) und Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek 80 (K), eine auf den ersten Blick wenig eindeutige Textgestalt aufweisen, die nur einige der β-Lesarten enthält und eine sehr große Zahl eigener, zusätzlicher Fehler bietet. Die beiden Handschriften bilden also einen insgesamt ziemlich depravierten Text, doch ist ihre Mischung von β-Lesarten und anderen Lesarten auffällig. Entweder handelt es sich um eine klassische Kontamination, die eben ziemlich sorglos β-Lesarten mit Nicht-β-Lesarten mischt, oder es handelt sich um späte Zeugen einer Vorstufe von β, in der noch nicht alle β-Lesarten standen. Die Klasse β wäre dann das Ergebnis einer redaktionellen Überarbeitung einer älteren Textentwicklungsstufe, die sich Proto-β nennen lässt. Die Existenz dieses Proto-β lässt sich allerdings nicht abschließend beweisen und wird daher in der Praefatio in einem eigenen Abschnitt zu O und K diskutiert. Zusammenfassend erweist sich der Überlieferungsbefund also in doppelter Hinsicht als problematisch: Einerseits ist unklar, ob der älteste Zeuge (Paris 12205 [C]) auf einen Hyparchetypen zurückgeht, der zugleich München 8107 (M) sowie einigen weiteren Handschriften zugrundegelegen hat (ob es also ein α gegeben hat). Andererseits ist nicht ganz klar, ob β auf eine Vorstufe (Proto-β) zurückgegriffen und diesen Text dann redigierend bearbeitet hat. Die Grundlagen der Texttradition sind jedenfalls sehr alt. Denn der älteste Zeuge für den Nicht-β-Text, die Unziale auf Papyrus Paris, BnF Lat. 12205 (C), gehört in das 6. oder 7. Jh., und das hohe Alter zumindest von Proto-β (oder, wenn es Proto-β nicht gab: β selbst) steht durch die Bezeugung bei Eugipp ebenfalls fest (siehe S. 48/49). Insofern führt der Vergleich beider Handschriftengruppen in das 6. Jh. zurück. Wenn es Proto-β gab, könnte man β gut in die frühkarolingischen Bemühungen um einen guten Augustintext einordnen. Dies könnte dann insbesondere die Karriere des β-Textes plausibel machen,

28 | Augustinus

der in den Auseinandersetzungen des 9. Jahrhunderts um die Prädestinationslehre nachweislich eine Rolle gespielt hat. Dass aber die handschriftliche Überlieferung insgesamt auf einen Ausgangstext zurückgeht, zeigen die folgenden auffälligen Stellen: – 38,14 Colossenses (vor dem Zitat von 1 Thess. 3,12) (richtig wäre: Thessalonicenses – Fehler Augustins oder eines Schreibers; zugrundeliegen könnte ein Fehler beim Blick auf die Kopfzeile einer Bibelhandschrift, denn der 1. Thessalonicherbrief fängt oft auf derselben Seite an, auf der der Kolosserbrief endet; da der Fehler bereits Augustin unterlaufen sein könnte, handelt es sich nicht um einen Bindefehler der handschriftlichen Tradition im engeren Sinne). – 42,12 et suscitauit dominus [spiritum] super Joram spiritum Philistiim et Arabum (der Bibeltext zeigt deutlich, dass der erweckte Geist der der Philister und Araber ist, der sich dann gerade gegen Joram richtet, vgl. 2 Par. 21,17; der Bezug des spiritus auf die Gegner Jorams geht auch aus dem Kontext bei Augustin klar hervor, vgl. 42,14.18.19.20; spiritus hinter dominus ist daher zu streichen). Hinzuzunehmen sind einige Stellen, wo der Wortlaut der ältesten Handschriften fehlerhaft zu sein scheint: – 22,19f. inuentum est mihi mandatum, quod erat in uita, hoc esse in morte (recte: in uitam, hoc esse in mortem; Augustin gebraucht Rom. 7,10 sonst regelmäßig mit Akkusativ, vgl. diu. qu. 66,5; Simpl. 1,1,4; spir. et litt. 25; c. adu. leg. 2,28; c. ep. Pel. 1,14; ep. 196,3; en. Ps. 118,7,2; s. 153,10; s. 154,1). – 34,16 iniquitatem (vermutlich ist der Ablativ iniquitate die richtige Lesart, denn Augustin gebraucht gewöhnlich in 1 Cor 13,6 den Ablativ: c. litt. Pet. 2,173; s. 350,3; s. 353,3 [abweichend s. dom. m. 2,83, aber vgl. app. crit.]). – 42,37 de medio populo meo Israel (jüngere Handschriften haben oft, wohl zu recht, korrigiert in: de medio populi mei Israel [so schon P], vgl. c. Iul. 5,13 und auch den Vulgatatext von Ez. 14,9). Diskutieren lassen sich auch noch: – 10,16: Es lässt sich überlegen, ob in 10,16 der Ausgangstext fehlerhaft sanitatium geboten hat (statt sanitatum) und die Handschriften dann teilweise in sanitantium, teilweise in sanitatum verbessert haben. – 38,1f. Nemo ergo uos fallat, fratres mei, quia nos (om. non) diligeremus deum nisi nos prior ipse diligeret. Der Gebrauch von quia oder faktischem quod, um den Inhalt der Täuschung o.Ä. anzugeben, ist für Augustin zumindest ungewöhnlich. Dann würde der quia-Satz gerade die von Augustin abgelehnte Meinung wiedergeben, man könne Gott von sich aus lieben, selbst wenn er uns nicht vorher lieben würde. Fasst man quia als kausale Konjunktion auf, braucht man passend zu dem nisi ein non. Entweder fehlt also ein non bei diligeremus oder nos ist ein alter Schreibfehler für non (vgl. L).

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 29



45,24 reddit (richtig: reddet) ergo mala pro malis (vgl. dieselbe Präsensform in L und P in 45,25; eventuell steht ein Fehler im Ausgangstext im Hintergrund).

Die genannten Fehler sprechen dafür, dass die Handschriftentradition insgesamt auf einen Ausgangstext zurückgeht. Damit ist weder gesagt, dass sich alle Handschriften auf eine Handschrift, die es wirklich gab, zurückführen lassen (im Sinne eines Originals – sei es Augustins, sei es eines Kopisten wenige Generationen nach ihm), noch bewiesen, dass es wirklich ein einziger Texttyp war (im Sinne eines Archetypen, der z.B. in mehreren, gut emendierten und aneinander angeglichenen Exemplaren vorhanden war). ‚Ausgangstext‘ meint lediglich, dass sich ein kohärenter und zum Autor passender Text erschließen und methodisch plausibel machen lässt, von dem aus sich der Überlieferungsbefund am einfachsten ableiten lässt. Dass es diesen Text wirklich je in bestimmten Handschriften gegeben hat, kann letztlich nicht gezeigt werden, dazu ist der Überlieferungsbefund auch angesichts von beinahe 200 Handschriften insgesamt zu lückenhaft. Allerdings ist eine weitergehende Annahme (im Sinne des Erweises eines Originals oder eines Archetypen) für eine kritische Edition auch nicht notwendig. Denn Ziel der kritischen Edition ist es, den Text so zu präsentieren, dass sich a) die wesentlichen Grundzüge der (älteren) Überlieferungsgeschichte nachvollziehen lassen, b) ein Text geboten wird, für den sich mit hoher Plausibilität eine sprachliche und sachliche Nähe zum Verfasser (in diesem Fall eben Augustin) annehmen lässt. Das, was die Edition bietet, ist eine Arbeitshypothese des 21. Jahrhunderts mit dem Anspruch auf Plausibilität. In diesem Sinne versucht die Edition weder, quasi positivistisch den eigentlichen Text Augustins (oder seiner Bibliothek) wiederherzustellen, noch den exakten Text der ältesten greifbaren Überlieferungsstufe zu bieten, von dem aus alle weiteren Handschriften abhängig sind, wobei dann dem Autor mit seinen sprachlichen und inhaltlichen Eigenheiten nur noch ein nachgeordneter Wert zukäme. Die Edition versucht vielmehr einen ausgeglichenen Kompromiss: Sie stellt erkennbare sprachliche und inhaltliche Eigenheiten des Autors bei der Abwägung von Varianten in Rechnung und kennzeichnet die Stellen, an denen der überlieferte Textbestand nicht plausibel zu deuten ist; sie ist sich aber zugleich der methodischen Unschärfe der Textkonstruktion bewusst und entsprechend zurückhaltend gegenüber Konjekturalkritik und dem Bemühen, den Text ‚augustinischer‘ zu machen, als es die Überlieferungssituation hergibt. Das Ergebnis der Analyse der Textgeschichte ist im Fall von De gratia et libero arbitrio trotz der oben beschriebenen Problematik insofern eine gute Grundlage für die Edition, da sich relativ aussagekräftige Hinweise auf die frühe Überlieferung des Textes ab dem 6. Jahrhundert ergeben haben. Insofern ist die Annahme plausibel, dass die Texte, die von Hippo aus im 5. Jahrhundert Verbreitung gefunden haben, von dem, was sich aus den älteren Schichten der Überlieferung hypothetisch konstruieren und edieren lässt, nicht allzu weit entfernt sind, auch wenn sich das nicht im Einzelnen stringent beweisen lässt. Die Fehler, die über die Überlieferungssträn-

30 | Augustinus

ge hinweg die Handschriften miteinander verbinden, stärken die Plausibilität dieser Annahme.

3.2 Die nicht zu β gehörenden Handschriften („α-Klasse“) Aus der Zeit vor dem 12. Jh. bieten folgende Handschriften einen Text, der nicht zu β gehört: Paris, BnF Lat. 12205 (C), Paris, BnF Lat. 2718 (H), München, Bayerische Staatsbibl. Clm 8107 (M), Milano, Biblioteca Ambrosiana H. 99 sup. (ante correctionem, da die Korrektur sich oft auf eine Handschrift aus der Klasse β bezieht) (I), Paris, BnF Lat. n.a. 1449 (die allerdings eine umfassende Lücke bietet, von 16,20 miserentis bis 41,42 et1) (N), Paris, BnF Lat. 974 (G), Douai, Bibl. munic. 275, Firenze, Bibl. Med. Laurenz. San Marco 662, St. Gallen, Stiftsbibl. 140 und (ab 34,4 quoniam) Saint-Omer, Bibl. munic. 254 (im Folgenden als Saint-Omer 254-B bezeichnet, im Unterschied dazu bietet die erste Hälfte, d.h. Saint-Omer 254-A, einen β-Text) (A). Zu den Handschriften im Einzelnen:

3.2.1 Paris, BnF Lat. 12205 (C), Paris, BnF Lat. 2718 (H) und Saint-Omer, Bibl. munic. 254-B (A) Die älteste Handschrift C ist eine Papyrushandschrift aus dem 6. oder 7. Jh. aus Corbie. Die Handschrift selbst leidet an Tintenfraß, so dass man den Mikrofilm, der einen älteren Zustand zeigt, mit hinzunehmen muss. An einigen Stellen sind weder das Original noch der Film eindeutig lesbar. Die Handschrift bietet insgesamt einen sorgfältig erstellten Text mit einigen Korrekturen. Die Orthographie ist stellenweise altertümlich oder verwildert. Zwei weitere Handschriften hängen mit dieser Papyrushandschrift zusammen, nämlich H (Sigle nach dem Namen des Schreibers) und der hintere Teil von SaintOmer 254 (Codex Audomaripolitanus, daher A). Der letztere Codex bietet in 34,4 quoniam einen Schreiberwechsel, der mit einem Wechsel der Vorlage verbunden ist (hier bezeichnet als Saint-Omer 254-B). Statt β wie in der ersten Hälfte (s. dazu unten) bietet der Codex jetzt einen Text, der C nahesteht. Bindefehler dieser drei Codices sind u.a.: Lacunae: 1,6f. aut … arbitrium om.; 2,16f. quia … facio om.; 11,7–13,12 dari … admonitus om.; 22,5–24,8 cognoscit … credebant om.; 29,13f. et2 … eis om.; 39,15 non … nobis2 om. (H hat eine große Lücke durch Blattverlust: 32,34–37,18 custodiam … benedictionem). Omissiones: 4,9 mala om.; 4,26 nostri om.; 5,5 passuros om.; 15,13 homo om.; 17,5 sed om.; 21,11 dicere1 om.; 24,14 non om.; 24,22 sunt om.; 24,24 a om.; 30,16 non om.; 30,24 in hominibus om.; 31,13 a2 om.; 32,1 quando dicunt om.; 32,5 mandata

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 31

om.; 32,23 est om.; 41,24 et pia om.; 42,8 et om.; 42,10 est om. (ante factum add. A); 42,53 deum om.; 45,22 quoniam … malis2 om. (C ac. legi non potest). Additiones: 5,5 legem] dei add.; 5,25 mulus] in add.; 13,12 in] bona add.; 17,8 donum] dei add. Variatio verborum: 1,16 ergo] autem; 5,17 scire] nescire; 9,10 rogaui] oraui; 9,11 ergo] enim; 10,5 hoc] id; 21,19 ideo] id est; 24,8 ignorantes] orantes (post lacunam); 24,21 constituere] statuere; 25,8 pecoribus] corporibus; 31,11 quia] qui; 39,1f. sed uirtutis et] seruitutis et (ac. C), seruitutis sed (H A; pc. C); 39,16 quam] quod; 39,18 a deo inquit] ait inquit (ait A); 44,8 reluctantibus] seluctantibus; 44,10 cum] quem (qui in A). Variatio formarum: 1,11 sint] sunt; 1,17 sapiamus] sapemus (ac. C); 5,1 aufertur] auferitur C (ac.), auferetur H; 5,17 quo dicitur] quod dictum est; 22,4 legem] lege; 24,26 illa] illo; 28,6 commemoraui] commemorat; 28,12 scientiam] scientia; 39,8 dixit] dixi; 39,16 quam] quod; 41,13 ostendendam] ostendam C (ac.) H A; 41,33 malam] malum; 41,35 peccato] peccatum C H, peccato eum A; 42,29 Ioas] Ioras. Transpositiones: 27,3 est illa] illa est; 29,4 arbitrium hominis pulsatur] hominis pulsatur arbitrium. Ein Fehler wie 24,8 ignorantes] orantes C H direkt nach der Lücke zeigt, dass die größeren Lücken wohl durch Blattverlust entstanden sind, wie es Folliet auch für De correptione et gratia beobachtet hat. Die Fehler, die H zusätzlich bietet, sind aus dem apparatus criticus zu ersehen. Mit H ist die Handschrift Saint-Omer 254-B (A) verbunden (was sich wegen eines Blattverlusts in H erst ab 37,19 dabit, qui beobachten lässt): 39,13 patientia] autem add. H A; 39,19 dei om. H A; 40,5 sciebat] Paulus add. H A; 41,12 ad om. H A; 41,14 Gai om. H A; 41,17 poterunt] poterant H A; 42,41 trucidari] trucidare H A (trucedari C). Allerdings weicht A auch an einigen wenigen Stellen von dem Text von C ab: 37,2 si om. C, si A (ohne Konjunktion ist der Satz schwierig); 37,17f. misericordiam] misericordia C, -am A (der Satz verlangt allerdings den Akkusativ); 38,1 nos non] nos C H, non A (vgl. oben Seite 28); 39,6 dei C H, domini A (so auch die Vulgata in Is. 11,3); 41,7 potestate] potestatem C H, potestate A (der Satz verlangt den Ablativ); 41,35 peccato] peccatum C, eum add. A; 42,1 deus C H, dominus A; 42,5 minaciter] mendaciter C H, minaciter A; 42,10 factum est] factum C H, est factum A; 42,21 eorum] illorum C H, eorum A (so auch M); 42,27 terra] terram C H, terra A (die Parallele zu caelo legt den Ablativ nahe); 42,37 populi mei] populo meo C H, populi mei A; 42,41 eam] ea C H, eam A (der Satz verlangt den Akkusativ); 42,43 est om. C H, est A; 42,47 declinauit C (C schreibt oft u statt b und umgekehrt) H, declinabit A (Prov. 21,1 Vulgata bietet: inclinabit); 42,53 notitiam] notitia C H, notitiam A (Rom. 1,28 hat den Akkusativ); 44,10 cum] quem C (geht dies auf quum zurück?) H, qui in A; 44,30 perseuerent] perseuerarent C H, perseuerent A; 45,26 gratia] gratiam C, gratia H A (der Satz verlangt den Ablativ); 46,3 sapientia] sapientiam C H, sapientia A (der Satz verlangt den Nominativ wie im Bibeltext).

32 | Augustinus

Für alle hier gebotenen Lesarten von A ist vorstellbar, dass der Schreiber von A sie sua sponte als Korrekturen erfunden und eingetragen hat. Das Abhängigkeitsverhältnis zwischen A und C sowie H lässt sich also nicht definitiv bestimmen. Wegen der gemeinsamen Fehler von H und A kann man überlegen, ob ihre gemeinsame Quelle ein Geschwister zu C ist oder ob beide (eventuell über eine Zwischenstufe?) von C abstammen. Das lässt sich nicht eindeutig entscheiden. Weil C bisweilen schlecht lesbar ist, werden beide Handschriften als Stützhandschriften von C in den apparatus criticus aufgenommen. Die Handschrift Boulogne-sur-Mer 47 ist eine Abschrift von A, wie sich schon daran zeigt, dass sie an derselben Stelle die Vorlage wechselt. Außerdem übernimmt sie die Fehler von A und fügt noch eigene hinzu. Sie ist also auf jeden Fall zu eliminieren.

3.2.2 Paris, BnF Lat. nouvelle acquisition 1449 (N) N hat nicht die Lücken von C und ist daher entweder von derselben Vorlage abhängig, bevor dort Blattverlust eintrat, oder geht auf eine ähnliche Vorlage zurück, die dann immerhin sehr alt wäre. Die Handschrift bietet allerdings selbst nur etwa die Hälfte des Textes, es fehlt: 16,20–41,42 dei … et1. Der Text ist zudem durch viele grobe Fehler entstellt, wie nicht nur die etlichen Lücken zeigen (z.B. 2,2f. non humano eloquio om.; 3,13 et quodcumque placuerit dabitur ei om.; 11,5f. quod … esse om.; 11,10–13 si2… et2 om. u.ö.), sondern auch die Dittographie einer Zeile in 45,4 sowie die vielen Einzelfehler, die man dem kritischen Apparat (bzw. der Appendix) entnehmen kann.

3.2.3 München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 8107 (M) Die Handschrift M bietet einen eigenen, mit C vielfach harmonierenden Text. Die Handschrift ist sehr sorgfältig erstellt, bietet eine durchgearbeitete karolingische Orthographie und enthält nur sehr wenige eigene Fehler. Ihre Vorlage kann nicht C sein, da sie die Lücken von C nicht teilt (und auch nicht durch eine spätere Vorlage etwa aus der β-Klasse aufgefüllt hat). Die Handschrift ist der qualitativ beste Vertreter der Handschriften, die nicht zu β gehören, und daher für die Textkonstitution von besonderem Gewicht.

3.2.4 Milano, Bibl. Ambrosiana H. 99 sup. (I) I ist weder ein Geschwister von C (bzw. H und A), da die entsprechenden Lücken nicht geteilt werden, noch bietet es die Auslassungen, Unachtsamkeiten und Fehler,

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 33

die N aufweist. Doch ist die Handschrift auch nicht von M abhängig, wie die Tatsache zeigt, dass die Sonderfehler von M nicht geteilt werden. Als Beispiele mögen genügen: Omissiones in M: 2,14f. quomodo dicit inexcusabiles om.; 4,12 in om.; 5,18 et om.; 6,1 diuina testimonia om.; 13,13 autem om.; 20,16 ea om.; 38,4 facit om.; 38,13 et om.; 46,4 et1 om. Additiones in M: 12,19 inuicem] in inuicem; 15,9 tua1] quia add.; 17,4 deo] a deo; 23,20 ista] implere add.; 34,21 quod] dicit add.; 45,23 bonus2] est add. Variatio verborum in M: 24,16 quia] qui; 35,13 tibi] uobis; 36,9 etiam] enim; 37,14 quod] quo; 41,37 miserit] admiserit; 42,33 cui] cum; 43,10 uero] autem. Variatio formarum in M: 34,23 caritatem] caritas; 36,3 audierat] audiebat; 41,4 ueritatis] ueritas; 41,33 peccatum] peccato. Transpositiones in M: 14,7f. mihi inquit; 23,18 dei sunt; 38,18 debemus agere; 41,23 Dauid regi; 45,5 iniustitiam dare; 46,15 beatam illam. Auch die Sonderfehler der Gruppe um Paris 974 (G) (dazu s. unten) teilt die Handschrift nicht. Sie kann stemmatisch nicht eliminiert werden, hat jedoch für die Textkonstitution nur geringe Bedeutung, da sie nirgends einen Text bietet, der anstelle des von C und M gebotenen Textes zu bevorzugen wäre. Dasselbe gilt für die wesentlich jüngeren Handschriften Vaticano 500 und Vaticano 501, die mit I stemmatisch eng verwandt sind. I wird daher nur an ausgewählten Stellen im kritischen Apparat aufgeführt. Für weitere Einzelheiten und Sonderfehler ist die Appendix zum kritischen Apparat zu vergleichen.

3.2.5 Roma, BNCR Ms. Vittorio Emanuele 1325 (R) Auch R ist eine nicht zu β gehörige Handschrift, die weder von C (bzw. H und A) abhängig ist (schon die kleineren Omissionen werden nicht geteilt) noch die Sonderfehler von M oder G bietet. Auch zu N und I lässt sich trotz einiger gemeinsamer Fehler kein besonders naher Zusammenhang herstellen, der auf eine stemmatische Verwandtschaft schließen lässt. Einige auffällige Sonderfehler von C H werden allerdings geteilt, so besonders: Omissiones: 4,26 nostri om. C H R G; 13,18 et om. C H R; 15,13 homo om. C H R (ac.). Variationes verborum: 1,8 mutua] me tua C H R, me mutua N; 28,15 ut] et C (uv.) H M I (ac.) R; 33,18 diem Christi Iesu] finem C I R (H deest); 33,22 illo] autem C I R (H deest) mi; 42,21 eorum] illorum C H N I R G; 43,11 quia1] quae C H A I R. Transpositio: 29,4 hominis pulsatur arbitrium tr. C H I R. Die Handschrift ist demnach Zeuge einer alten, C nahestehenden Texttradition und kann nicht eliminiert werden. Wegen der hohen Zahl an Sonderfehlern ist sie für die Textkonstitution aber nur von geringer Bedeutung, weswegen lediglich lec-

34 | Augustinus

tiones selectae in den textkritischen Apparat aufgenommen und die übrigen Lesarten in die Appendix gesetzt werden.

3.2.6 Paris, BnF Lat. 974 (G) G bietet eine große Zahl von eigenwilligen Sonderlesarten, die von einer recht großen Gruppe an Handschriften geteilt werden. Zu dieser Gruppe gehören: Valenciennes, Douai 264, Douai 275, Paris 2103, Saint-Omer 108, Praha B XVI,2, Stuttgart, Oxford 134, Firenze 662, München 17732, Heiligenkreuz, Klosterneuburg 786A, Admont, St. Gallen, Wolfenbüttel, Bamberg 19, Bamberg 85, Vaticano 414, Vaticano 656. Viele Lesarten von G sind Bindefehler dieser Gruppe. Allerdings gibt es einige Stellen, an denen nicht alle Vertreter der Gruppe (häufig aber die meisten, an vielen Stellen bis auf eine Handschrift) den Fehler von G teilen (sei es, weil sie kontaminiert sind, sei es, weil sie in der Vorlage Korrekturen fanden, die nicht in G erscheinen), nämlich: 1,7 existiment] aestiment G; 1,19 deus uobis tr. G; 2,7 nunc ... habent om. G; 3,4 parit] pariet G (ac.); 4,6 et2 om. G; 5,9 crediderint] crediderunt G; 5,22 nouerunt] cognouerunt G; 5,22 flamma] flammam G; 7,14 et2 om. G; 8,2 dei hoc tr. G; 8,7 sicut] et add. G; 10,16 sanitatum] sanitantium G; 10,17 commemorari G (pc.); 12,3 est om. G; 12,7 enim om. G; 13,15 iam] tam G; 16,11f. memoraberis] memoraueris G; 17,4 deo] domino G; 17,8 dei donum] ex dei dono G; 18,6 fideles] fides G; 19,6 electionem] dilectionem G; 19,6 saluae om. G; 21,9 stipendium1] enim add. G; 21,10 militiae] diuitiae G; 21,18 redditur] reddetur G; 22,2 praecipit] praecepit G; 22,5 cognoscit] agnoscit G; 22,23 supra] super G; 23,9 fratres] mei add. G; 23,12 exhortarer] exhortarem G; 23,17 mortificaueritis] mortificatis G; 24,19 est2 om. G; 25,10 gratia] gratiam G; 26,4 sicut] sicuti G; 28,3 diceret1 ... sed om. G; 28,6f. dei donum] ex dei dono G; 30,8 aspergam] aspargam G; 30,12 ita1] itaque G; 31,7 eum om. G; 31,8 iustificet] iustificat G; 31,9 uobis2] in praem. G; 31,21 faciat] fiat G; 32,4 qui om. G; 33,5 caritatem] caritate G; 33,21 de om. G; 34,2 separauit G; 35,4 tamquam] sicut G; 37,15 acciperet] et add. G; 37,18 et om. G; 41,7 illas quae conseruant] illasque conseruat G; 41,31 maledicto] maledictione G; 41,31 homini] malo add. G; 41,39 isto] ista G; 41,39 uti] ut in G; 42,9 Achiae] achito G; 42,10 Nabath] nabal G; 42,12 finitimi] finitimo G; 42,13 Iuda] iudam G; 42,28 hominum] omnium G; 42,37 populi mei] populo meo G; 42,44f. delicatae suae caput tr. G; 42,46 lenitatem] lenitate G; 42,49 eius1 om. G; 42,49 seruos] seruis G; 42,51 immunditiam] immunditia G; 44,14 agebat] aiebat G; 44,18 enim deus omnes] omnes deus G; 44,29 id] ut G; 44,30 itaque] ita add. G; 45,5 rapi ex] rapiens G; 45,7 quod] quo G; 45,8 reuelabit] reuelauit G; 45,10 cuius] cui G; 45,12 gratiam] gratia G; 45,23 et2] est G (pc. uv.); 45,25 reddet2] reddit G; 46,2 dominus om. G; 46,3 sapientia] sapientiam G; 46,16 spiritu] cum praem. G

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 35

An wenigen Stellen bietet der größte Teil der Gruppe Fehler, die nicht in G stehen, so z.B. 5,13 et1] non add.; 5,13 pauca] paucis; 5,14 multa] multis (alle drei im Zitat von Lc. 12,47f.); 16,17f. non ... nos om. (wie H ac., Homoioteleuton); 34,18 manet] manent. Hin und wieder sind Korrekturen in G (die evtl. aus einer Vorlage eingetragen wurden?) in der Gruppe von G unterschiedlich rezipiert worden, so z.B. 11,2 reliqueritis] derelinqueritis G (ac.), dereliqueritis G (pc.); 21,6 donum habet] habet G (ac.), donum habet G (pc.), habet donum vel donum habet vel habet ceteri; 21,13 pro sua miseratione] pro suam misericordiam G (ac.), pro sua misericordia G (pc.), per/ propter suam misericordiam vel pro sua misericordia ceteri; 31,4 morimini G (ac.), moriemini G (pc.), morimini vel moriemini ceteri; 35,3 diliges G (pc.), diligis G (ac.), diligis vel diliges ceteri; 36,8 simile] est add. G (ac. uv.), simile est vel simile ceteri; 38,1 nos non G (pc.), nos G (ac.), nos non vel nos vel non ceteri; 39,6 dei G (pc. uv.), domini G (ac. uv.), dei vel domini ceteri; 41,29 ut add. G (pc.), ut add. vel om. ceteri. Valenciennes bietet bisweilen als einzige Handschrift den Fehler von G nicht, so z.B. 4,16 qui] quae G ceteri; 5,30 tamen om. G ceteri; 8,19 adiuuat] adiuuatur G ceteri; 37,12f. non ... est2 om. G ceteri; 40,11 esse om. G ceteri; 41,6 uitam] uiam G ceteri; 44,17 hi om. G ceteri; 45,24 reddet2] reddit G ceteri; 46,12 hinc] hic G ceteri; 46,14 et1 om. G ceteri. Nur an sehr wenigen Stellen bietet G Lesarten, die von den anderen Handschriften, die zu dieser Gruppe gehören, nicht geteilt werden: 3,10 reliquit] relinquit G (aber die Parallele zu fecit legt das Perfekt nahe); 8,21 aculeus] aculeum G (das bekannte Zitat von 1 Cor. 15,56 hat den Nominativ aculeus, eine Nebenform im Neutrum ist nicht belegt); 11,12 gratiam] gratia G (doch der AcI verlangt Akkusativ; analog: 11,14 gratiam2] gratia G und 11,15 gratiam] gratia G); 20,22 quia] qua G (der Ablativ passt schwerfällig in den Text, quia liegt nahe); 30,4 nomen meum iter. G; 36,6 deus2] dominus G (pc.); 40,3 simus] sumus G (aber das Bibelzitat aus 1 Jo. 3,1 verlangt den Konjunktiv); 41,23 Gemini] iemini G (2 Sam. 16,11: Vulgata hat Iemini, analog: 41,29: Gemini] iemmini G); 41,28 et ad omnes iter. G (ac.); 41,51 ut] et G; 42,56 mendacio] mandacio G (2 Thess. 2,10f.); 43,3 quocumque] quocumquo G; 45,11 in eo, quem] in eoque G (doch das Verb permittit verlangt den Akkusativ, eoque ergibt nach in keinen Sinn). Dieser Befund lässt sich wohl am besten so deuten, dass G (die älteste Handschrift der Gruppe) eine frühe Abschrift des Hyparchetypen war, der dann (mehrere?) Korrekturgänge erlebt hat, die in unterschiedlichem Maße in die Kopien eingegangen sind. Eine sehr frühe Korrekturstufe ist noch in G eingetragen worden. Dieses Bild lässt sich zwar nicht definitiv beweisen, würde aber den komplexen Befund gut erklären. Jedenfalls bietet die Gruppe einen durch viele Fehler depravierten Text, der nicht die Bindefehler von β teilt. In ihm einen dritten großen Überlieferungsstrang zu sehen (vgl. FOLLIET, Introduction, 142), geht wohl zu weit, denn nirgends bietet diese Gruppe einen Text, der gegenüber dem von C M gebotenen zu bevorzugen wäre. Insofern geht der Text neben C H A M N I zwar auch auf eine älte-

36 | Augustinus

re Textstufe zurück, die nicht die β-Lesarten teilt, stellt jedoch keinen mit C M und β konkurrierenden, dritten Überlieferungsstrang dar. Innerhalb der Gruppe zeichnen sich folgende Untergruppen ab: – Valenciennes, Douai 264, Douai 275, Paris 2103 und Saint-Omer 108; als Beispiel für Bindefehler mögen gelten 4,9 in amicum tuum] inimico tuo; 23,5 ei om.; 42,7 futurum esse] esse futurum ipse (viele Umstellungen); Valenciennes spielt eine Sonderrolle, die anderen vier Handschriften sind durch weitere Bindefehler miteinander verbunden (z.B. 8,3f. non fiunt adulteria] nullus concubitus adulterii est; 17,3 sed ut fidelis essem om.; 32,11f. mandata ... conseruabit om.). – Praha B XVI,2, Stuttgart, Oxford 134, Firenze 662, München 17732, Heiligenkreuz, Klosterneuburg 786A, Admont; als Beispiel für Bindefehler mögen genannt sein 3,9 uiro peccatore] uirum peccatorem; 4,13 condere] abscondere (Admont om. ac.); die älteste Handschrift dieser Untergruppe, Admont, ist mit Firenze 662, München 17732, Heiligenkreuz und Klosterneuburg 786A durch einige Bindefehler verbunden, z.B. 3,7 uiolat uias] uiolentia; 13,18 alba] dealbata; 39,3 non arbitremur nos tr.; zusätzlich gibt es einige Bindefehler, die nicht von Firenze 662 geteilt werden, z.B. 4,21 omnes om.; 20,19 ergo … formamur om.; 41,35 esset] sed add. – St. Gallen, Wolfenbüttel, Bamberg 85, Bamberg 19, als Beispiele für Bindefehler mögen gelten: 21,12 hinc om.; 21,12 nostris om.; 30,14 testante] non propter uos add.; 36,10 sicut ... inuicem2 om. (Homoioteleuton). – Vaticano 414, Vaticano 656, zwei jüngere Handschriften, die viele zusätzliche Fehler bieten, z.B. 1,17 perfectos nos esse tr.; 2,2 commemoro om.; 3,7 eius] suas; 3,9 opus enim tr.; 3,14 arbitrium] et add. etc. Diese Handschriften sind aufgrund ihres zunehmend entstellten Textes für die Textkonstitution nicht hilfreich.

3.3 Die Handschriften der β-Klasse In der handschriftlichen Überlieferung hebt sich eine umfangreiche Zahl von Handschriften ab, die durch Bindefehler und viele weitere gemeinsame Lesarten eine Einheit bildet und hier als Klasse β bezeichnet wird. Der älteste Vertreter ist Lyon 608 (L), eine Handschrift, die einen Besitzervermerk enthält, der auf Leydrade verweist, der 798 bis 814 Erzbischof von Lyon war. Die Handschrift gehört also in das Ende des 8. oder die ersten Jahre des 9. Jh.s. Der zweite wichtige Zeuge ist Paris 9544 (P). Beide Handschriften enthalten eine Sammlung von Schriften zur Gnadenlehre (vgl. Vrba/Zycha, praefatio CSEL 42, iiii), nämlich: perf. iust., nat. et gr., ep. 214f., gr. et lib. arb., corrept. und ep. 225f. mit praed. sanct. 1+2. Zu dieser Klasse gehört sodann die Gruppe um Salisbury 117 (S). Die weitaus überwiegende Zahl der Hand-

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 37

schriften ist von einer Abschrift von L abhängig, nämlich von Paris 2095 (D) in seinen verschiedenen Korrekturstufen.

3.3.1 Lyon, Bibl. munic. 608 (L) und Paris, BnF Lat. 2095 (D) Die Handschrift L ist wegen eines Wasserschadens teilweise unlesbar, an einigen Stellen sind abgebrochene Seitenfragmente auch im Mikrofilm und in der Digitalisierung an der falschen Stelle eingefügt. L weist nur sehr wenige Sonderfehler auf, und diese sind in der Regel korrigiert. Als nicht korrigierte Sonderfehler in L sind zu betrachten: 2,11 iniquitate] iniquitatem; 4,28 et1 om.; 23,6 quem] que; 23,7 uiuificat] uiuicat; 36,10 sicut] et add.; 42,41f. praeter iussum] preterius sum; 44,29 agit] agitur; 45,7 peruenistis] peruenitis. Die Korrektur in L hat bisweilen auch Fehler eingebracht, z.B. 21,21 iubetur L (ac.)] iubet L (pc.); 31,16 bonae uoluntatis L (ac.), bonae uoluntas L (pc.); 33,22 facimus L (ac.)] faciamus L (pc.); 39,4 requiescit L (ac.)] requiescet L (pc.). Von L ist D eine Abschrift, wie schon die folgenden Bindefehler zeigen: 10,4 gratiam] gratia L D (ac.); 10,19 fuerit ei tr. L D; 15,2 qua] quam L D (ac.); 38,18 deo] domino L D (ac.); 41,19 uult] uoluit L D (ac.); 41,19 formidinem] formidine L D (ac.); 42,49 odissent] audissent L D (ac.); 44,25 iactitabant] iactabant L D; 46,14 postulanda] postulante L D (ac.). An einigen Stellen wirken Korrekturen aus L in D noch fort: 2,15 inexcusabiles] incusabiles (D add. mg.: quomodo dicit incusabiles, add. sl.: ex, vgl. die Korrektur in L); 13,10 illic] illi (L hat den letzten Buchstaben durchgestrichen, D in rasura); 21,26 tremitis] tremetis (L und D haben als Korrektur tremitis); 24,28 auditor] adiutor (L und D haben als Korrektur auditor). An einigen Stellen enthält L auch Korrekturen, die nicht in D eingegangen sind. Vielleicht sind sie nach der Erstellung von D eingetragen worden: 21,10 militiae] malitiae L (militiae pc.) D; 21,15 nobis] bonis L (nobis pc.) D; 22,5 consumptio L (pc.)] consummatio L (ac.) D. Umgekehrt hat D, vermutlich sua sponte, einige Stellen korrigiert, z.B. 19,6 saluae D, om. L; 44,29 agit] agitur L, agit D usw. D hat außerdem eigene, zusätzliche Fehler eingebracht, z.B.: Omissiones: 3,3 uero om.; 10,15 nostra om.; 21,26f. si ... uobis om. ac.; 22,4 cognitio om. ac.; 24,8 posse om. ac.; 30,9 et1 om.; 30,15 enim ... ne om. ac.; 41,40 sic usus ... Christum om. ac. Variatio verborum: 3,8 non] ne; 16,12 autem] enim; 26,1 etiam] enim pc.; 27,5 quocumque] quoque; 28,9 uerum] sed; 30,13 deo] domino pc.; 34,29 adiunxit] subiunxit; 39,6 dei] domini; 42,26 adiuuat] uiuet ac. Variatio formarum: 4,17 (= 7,11) uirginem] uirginitatem; 9,5 oranti] orandi; 16,8f. utrum quae] utrumque; 33,5 hac] hanc (correxit ex hac?); 41,33 proprio] propria (propriam pc.). Transpositiones: 18,7 Iacobus apostolus; 18,9f. nobis ex deo; 41,48 omnia mala; 43,12 malos uel bonos.

38 | Augustinus

Bern 176 ist eine Abschrift von D, doch sind nicht alle Korrekturen in D auch in Bern 176 eingegangen (etwa, weil sie erst nach der Abschrift von Bern in D eingetragen wurden): 9,4 nec] non D (ac.) Bern, nec D (pc.); 39,17 operetur] auferetur D (ac.) Bern, operetur D (pc.); 41,4 sit] est D (ac.) Bern, sit D (pc.); 41,28 ad] et D (ac.) Bern, ad D (pc.). Bern fügt zugleich viele zusätzliche Fehler ein, so z.B. die Aberrationen: 2,16 feci ... non2 om.; 3,8 propter ... quia2 om.; 36,5f. Iesus ... mandatum om., Ausfall von Einzelwörtern wie 8,7 homines om.; 22,18 reuixit om.; 23,17 uiuetis om.; 38,11 bonis om.; 43,2 nimis om., falsche Wörter wie 3,9 exsecramentum] exsecrandum; 10,2 uidetur] iubetur; 26,10 memoriaeque] moriaeque; 41,15 uindicandum] iudicandum etc. Der Text von Bern ist aufgrund der Menge der Fehler und der Abhängigkeit von D für die Textkonstitution nicht geeignet. Das gilt dann analog auch für Bourges 83, eine Handschrift, deren Text in gr. et lib. arb. (anders als in praed. sanct. 1+2) von Bern (oder seiner Vorlage) abhängig ist, aber noch zusätzliche Fehler bietet, z.B. folgende Omissionen: 6,11 homine2 om.; 8,1 nempe om.; 9,11 ergo om.; 13,13 autem om.; 13,19 uestra om.; 14,4 iam om.; 15,12 et om.; 16,14 dominum nostrum om.; 17,2 enim om.; 21,8f. domino nostro om.; 23,16 haec om.; 25,16 et1 om.; 30,20 ipsum om.; 31,4f. dicit dominus om.; 32,4 enim om.; 33,6 et om.; 41,22 ad1 om.; 44,10 in om.; 44,15 et2 om.; 46,16 est om. Dort, wo Bourges gegenüber Bern den richtigen Text bietet (so z.B. 5,31 bono] bonum Bern, bono Bourges; 9,5 oranti] orandi Bern, oranti Bourges), ist das als Korrektur sua sponte gut verständlich. Daher ist Bourges vom Text her von Bern abhängig und scheidet für die Textkonstitution aus.

3.3.2 Paris, BnF Lat. 9544 (P) P ist eine vom Textwert her besonders wichtige Handschrift, die dieselbe Sammlung von Schriften zur Gnadenlehre Augustins enthält wie L. Die Handschrift teilt aber nicht die Sonderfehler von L und ist daher auch für die Textkonstitution von hohem Gewicht. Dass P keine Abschrift von L ist, zeigen Abweichungen wie 4,28 et1 om. L; 36,10 sicut] et add. L; 38,18 deo] domino L; 44,9 esset] est L; 44,25 iactitabant] iactabant L; 44,29 agit] agitur L. Fehler, die L und P verbinden, sind demgegenüber so geartet, dass sie nicht als Bindefehler einzustufen sind, wie z.B. 19,8 saluae (Rom. 11,5) om. L P (saluae D, Bern etc.); 33,9 proximi] proximo L (ac.) P (ac.) (proximi D, Bern etc.). Sonderfehler von P, die sich in Engelberg wiederfinden, sind z.B. 20,10 dei om. P; 22,26 Christi om. P; 24,26 reos] res P (Engelberg ac.); 33,6 et om. P. Engelberg erweist sich so als Abschrift von P, bietet jedoch zugleich viele zusätzliche Fehler und scheidet daher für die Textkonstitution aus.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 39

3.3.3 Salisbury, Cath. Library 117 (S) und Verwandte Eine Gruppe von Handschriften der β-Klasse bietet einen durch viele eigenwillige Lesarten und Varianten angereicherten Text. Zu dieser Gruppe gehören neben S: Angers 276 (sowie dessen Abschrift Bruxelles 1103) sowie Oxford Merton College 1, Leiden Q 98. Leiden Q 98 und Bruxelles 1103 bieten sehr viele Korrekturen, in Bruxelles 1103 sind diese eng mit Reims 393 verwandt. Als Beispiele für die Bindefehler dieser Gruppe mögen hier reichen (genannt wird die Lesart in S, Abweichungen in Angers werden notiert): Omissiones: 4,10 talia om.; 13,4 bona om.; 18,9 ipsa om.; 21,12 dei om. (Angers ac.); 22,24 et om.; 22,25f. nisi ... legis2 om.; 23,1 et om.; 24,14f. quae2 … est om.; 25,4f. sed gratia om.; 28,12 fidei2 om.; 29,15 meas om.; 30,24 in om.; 32,9 in ore suo dari] ori suo dare; 32,23 nos om.; 32,24f. quod ... est om. (stattdessen add. post 32,31 faciatis); 32,26 est2 om.; 32,29 cum dicit om.; 32,29 ut faciatis om.; 32,29 a uobis om. (stattdessen 32,31 auferam] a uobis add.); 33,13 se1 om.; 42,24 Israel om. Additiones: 13,14 solum] ut add. (Angers ac.); 32,31 oboediens] et hoc quid add.; 38,12 sunt2] et add.; 38,17 quod] in add.; 41,4 sit] et add.; 43,7 deo] excaecari add. S (excaecare Angers). Variatio verborum: 8,7 adiecit] adiungit; 11,3 quidem] quid est; 12,4 in eo quod] ideoque; 12,25 per Iesum Christum] per dominum iesum; 21,20 ita esset non] uita aeterna (uitam aeternam Angers); 22,15 cognitio] cotidie (Angers ac.); 23,18 ergo] enim; 31,3 in] de; 32,33 fac] sic; 33,14 sentiebat] sciebat; 33,18 sine] in; 33,19 cooperatur] operatur; 39,16 manifestat] manifestum est; 41,31 maledicto] maledictione; 42,42 ad illum] illuc (ad erasum uv. S, et illuc Angers ac., illuc pc.). Variatio formarum: 18,9 eius] eorum; 19,6 addidit] addit; 19,11 subdidit] subdit; 22,9 dicit] dixit; 23,6 liberaretur] liberetur (Angers ac.); 23,8f. uiuificanti spiritui] uiuificare spiritum; 24,23 erant] erat; 32,4 quae] qua; 32,21 mandata] mandatum; 35,10 diligimus1] diligamus; 41,12 perditionem] perditione; 41,25 dimittite] dimitte; 42,18 spiritum] spiritus. Transpositiones: 22,7 ipse apostolus dicit] dixit apostolus (ipse om.); 28,14 inuocabunt inquit] inquit (inquid S) inuocabunt; 39,6 Petrus Christum] Christum Petrus. S ist nicht selbst Hyparchetyp dieser Gruppe, wie folgende Stellen zeigen, an denen S innerhalb der Gruppe eigene Wege geht: Omissiones: 4,4 in om.; 4,14 seipsum] ipsum (Angers ac.); 6,6 non ... ipso om. ac. (om. ac. Angers); 8,14 et om. (om. ac. Leiden Q 98); 13,17f. quae2 ... suum om. ac.; 21,14 non om.; 31,15 ut sit om.; 32,12 iam om. (ac.); 41,7 in om. Additiones: 5,13 et2] non add. pc.; 19,4 operibus] ex praem. (so auch Angers); 37,2 bene1] fiat add.; 41,10 quidem ... iustissimo iter.; 45,2 subueniri] est add. Variationes verborum: 4,28 illud] aliud S (Angers ac.); 13,7 derelinquas2] relinquas (so auch Leiden Q 98); 15,2 qua] quia; 16,17 superuincimus] uincimus; 16,18 qui2] quia S ac.; 21,4 et] sed S (auch Angers); 23,3 ulla] nulla; 24,15 quia] qui; 24,24 sed] sub; 28,1 quidem] uero (auch Leiden Q 98 ac.); 28,13 petenti] potenti (auch Lei-

40 | Augustinus

den Q 98 ac. uv.); 32,18 ne] nec; 34,6 enim] eum (Angers und Leiden Q 98 beide ac.[?]); 43,14 tracta] contra; 45,13 agnoscite] cognoscite; 45,15 indurabo] durabo (so auch Leiden Q 98 ac., obdurabo Angers). Variationes formarum: 5,9 crediderint] crederint (Leiden Q 98 ac.); 6,18 multum] multam (ac.); 10,7 gratiam] gratia S (auch P ac.); 13,3 uidemus1] uidimus; 16,19 miserentis] miserantis (auch Angers ac.); 18,5 addidit] addit (auch Leiden Q 98 ac.); 18,7 operantur] operatur ac.; 26,10 legatis] legamus (auch Angers ac.); 32,14 et faciat] ut facit (ut bieten alle Zugehörigen der S-Gruppe, facit hat nur noch Leiden Q 98 ac.); 32,28 obseruetis] obseruabitis S (auch Leiden Q 98 ac. uv.); 33,15 uoluntatem] uoluntate; 34,14 habeam] habeo S (auch Leiden Q 98); 37,10 praecipitur] praecipit; 41,16 Iesum] Iesu; 41,20 Iesus] Iesu (auch Angers ac., Leiden Q 98 ac.); 41,34 inclinauit] inclinaui; 42,23 tecum] mecum (auch Angers ac., Leiden Q 98 ac.); 42,53 tradidit] tradit ac. (auch Angers ac.); 43,5 esse] esset ac. (auch Leiden Q 98); 43,16 essent] esset ac.; 44,9 esset] est (Angers und Leiden Q 98 haben esset, cf. app. crit.); 45,14 induraui2] indurari; 46,3 indiget] indigeat (indigant Angers ac., incertum Leiden Q 98 ac.). Transpositiones: 4,7 esse sapiens] sapiens esse tr.; 7,11 hoc uerbum tr.; 14,3 mala pro bonis tr. (so auch Angers); 21,1 sanctis libris tr. Angers 276 bietet seinerseits folgende (durch spätere Korrektur aufgefüllte) Lücken: 3,4 sua ... concupiscentia2 om. (ac.); 6,6 non ... ipso om. (ac.) (so auch S); 6,18f. non ... haeresim om. (ac.); 16,12 domini dei tui om. (ac.); 24,12 credidi ... esse2 om. (ac.); 25,11 quorum est om. (ac.); 25,15f. iam2 ... iustificabat om. (ac.); 42,25f. uel ... dei om. (ac.) und außerdem noch etliche Sonderfehler, z.B.: Omissiones: 13,10 ei om.; 19,7 iam2 om.; 23,3 ulla om.; 33,3 enim om.; 34,10 autem om. (auch Leiden Q 98 ac.). Additiones: 36,8 simile] est add.; 41,29 maledicat] ut praem. Variationes verborum: 5,29 nec deum] necdum; 9,7 accipitur] excipitur; 19,4 reddatur] datur; 37,2 fiat1] faciat; 41,27 sententiam] scientiam; 41,35 nouimus] nouissimus ac. Variationes formarum: 5,19 sempiterno igne] sempiternum ignem (in sempiternum ignem pc.); 6,20 concilia episcopalia] concilium episcopalia (ac.), concilium episcoporum (pc.); 8,18 bono] bonum; 14,2 reddentis] redditis; 20,23 datur2] data est; 22,2 bona] bonum; 32,5 uolueris conseruabis] uolueritis conseruabitis (cf. 32,9 uolueritis ac.). Auch Leiden Q 98 hat einige Lücken in der Korrektur aufgefüllt: 4,21 et1 ... uolunt2 om. (ac.); 24,5f. bant (von repellebant) ... constituere om. (ac.); 36,5f. Iesus ... mandatum om. (ac.); 39,15 non ... nobis2 om. (ac.). Leiden Q 98 füllt auch die große Lücke der S-Gruppe 22,25f. nisi ... legis om., die in S und Angers unkorrigiert blieb. Dasselbe gilt für 24,14f. quae2 … est und 25,4f. sed gratia. In die Nähe dieser Gruppe gehört auch der erste Teil von Saint-Omer 254, d.h. Saint-Omer 254-A (und die Abschrift Boulogne-sur-Mer 47). Außerdem stehen der SGruppe weitere Handschriften nahe. Besonders mit Leiden Q 98 hängen folgende Handschriften zusammen:

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 41

a) Praha XIV D 22 und Kraków Jag. 1213, b) Paris 15297, Paris 15657 und Wien Lat. 1471, c) Paris 1909, Paris 2084, Vaticano 458 und Assisi 87. Der S-Gruppe stehen schließlich nahe die Handschriften Charleville-Mézière 202, Venezia 2197, London BL Add. 26750 und Manchester Rylands. Diese Handschriften bieten in unterschiedlichem Maße Korrekturen und Einflüsse anderer Überlieferungszweige. Sie sind mit der S-Gruppe durch wenige, recht schwache Bindefehler verbunden:16 Omissiones: 1,10 et om. (pc. Bruxelles 1103); 2,15 de om. (de London 26750, pc. Bruxelles 1103); 16,21 hoc om.; 44,17 et2 om. (et London 26750, incertum ac. Bruxelles 1103). Additiones: 37,13 diligamus] nos add. (ac. Bruxelles 1103, nos diligamus London 26750, Charleville-Mézières); 40,17 legimus2] et praem.; 41,37 cor] in praem. (ac. Bruxelles 1103, om. Manchester 491); 42,32 manu] eius add. (sed erasum in Bruxelles 1103, manu inimicorum Manchester 491); 46,8 ibi] et add. (om. Charleville-Mézières). Variatio verborum: 41,37 miserit] immiserit; 42,8 a domino] ad dominum (ac. Angers, Bruxelles 1103, a domino London 26750); 44,30 itaque] utique (ac. Bruxelles 1103). Variatio formarum: 40,18 caritas quam scientia] caritatis quam scientiae (caritas quam scientiae S, pc. Angers); 41,37 malum] mala; 42,25 deo] dei (ac. Bruxelles 1103); 43,2 deum] deus (deum London 26750, Manchester 491, uel deum add. sl. Bruxelles 1103). Diese Bindefehler könnten auf einen alten Vertreter der β-Klasse hinweisen, von dem recht verschiedene Handschriften abhingen. Unter diesen würde die S-Gruppe sich dann durch eine große Menge charakteristischer Eigenfehler noch einmal hervorheben. Da aber die anderen Handschriften dieser Gruppe noch zusätzliche Fehler bieten und außerdem Varianten und Lesarten verschiedener Herkunft aufnehmen, scheiden sie wegen ihres gemischten Textcharakters für die Textkonstitution aus. S als der am wenigsten durch Korrekturdurchgänge belastete Zeuge wird in der Appendix verzeichnet, im app. crit. jedoch nur mit lectiones selectae für die Stellen, die für die Textkonstitution oder die Textgeschichte wichtig sind.

3.3.4 Die von D abhängigen Handschriften Der Text von D mitsamt seinen diversen Korrekturstufen hat eine breite Spur in der handschriftlichen Überlieferung hinterlassen. Grob lassen sich zwei Gruppen unter-

|| 16 Abweichungen werden ggf. notiert für: Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103, Venezia 2197, London 26750, Charleville-Mézières, Paris 2084, Saint-Omer 254-A, Boulogne sur Mer 47-A, Praha XIV D 22, Paris 15657.

42 | Augustinus

scheiden, die in unterschiedlicher Weise von einem bestimmten Korrekturzustand in D abhängig sind: – die Reims-Gruppe, in der sich die Gruppe um Rouen 475 noch einmal abhebt, – die Gruppe Troyes-Metz. Beide Gruppen werden durch einige Bindefehler miteinander und mit D (zum Teil in korrigiertem Zustand) verbunden (mit ceteri sind hier nur die Handschriften der Gruppen Reims-Rouen und Troyes-Metz gemeint): Omissiones: 3,3 uero om.; 10,15 nostra om.; 30,9 et1 om.; 38,1f. nos non] nos om. (sed lacuna in Troyes 860). Additio: 39,5 pietatis] et add. D (pc.) ceteri. Variationes: 3,8 non] ne (sed lacuna in London 3027); 3,13 placuerit] petierit; 4,17 (= 7,11) uirginem] uirginitatem; 9,5 oranti] orandi (aber in der Untergruppe um Rouen 475 und in Roma, Sessorianus 97: oranti); 15,14 unde] inde (mit L); 16,12 autem] enim; 26,1 etiam] enim D (pc.) (etiam Dijon 149, London Lambeth 214); 27,5 quocumque] quoque D, quoquo vel quoque ceteri; 28,9 uerum] sed; 30,12 itaque β] ita D (pc.) ceteri; 34,29 adiunxit] subiunxit; 39,6 dei] domini; 41,25 et2] ut D (pc.) ceteri; 41,33 proprio] propria D (ac.), propriam D (pc.) ceteri; vgl. noch 45,25 iniustitia] iustitia D (doch in vielen Handschriften der Gruppen Troyes-Metz und RouenReims dem Kontext entsprechend wieder iustitia) Transpositiones: 41,47f. omnia mala tr.; 42,24 enim est tr. (est enim Paris 15655, Edinburgh 6121); 43,12 malos uel bonos tr. Nicht alle Korrekturen, die diese beiden Gruppen miteinander verbinden, finden sich auch in Bern 176 (so 39,5 pietatis] et add. (pc.), om. Bern; 41,25 et2] ut (pc.), et Bern; 41,33 proprio] propria D (ac.) Bern, propriam ceteri), vielleicht weil sie erst danach in D eingetragen wurden. 3.3.4.1 Reims-Gruppe Die Handschriften der Reims-Gruppe lassen sich in folgende Subgruppen aufteilen: – Reims 393 (und die davon abhängige Handschrift Roma, Sessorianus 97) und Dijon 154, – Paris St. Geneviève 1359 und Praha XIII D 15, – Rouen 475, Rouen 477, Paris 2202, Paris St. Geneviève 211, Trier 154/1224 und Trier 159/1219, Avranches, Cesena sowie die beiden eng mit diesen Handschriften verwandten Untergruppen: – Hereford O 3 I, Hereford P 1 III, Edinburgh, London Harley 3027, Oxford Bodleian 586, Oxford Merton College 37, London Lambeth 214, London Lambeth 372 und Hereford P 5 IX – Oxford CCC 209, Salisbury 100, Firenze Plut. XVIII dext. I, Oxford Bodleian 365, Oxford Merton College 36, Dijon 149 und Vaticano 9949.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 43

Innerhalb dieser Gruppe fallen Reims 393 und Dijon 154 dadurch auf, dass sie eine Reihe von Bindefehlern noch nicht enthalten, die die Handschriften Paris St. Geneviève 1359 und Praha XIII D 15 mit Rouen 475 etc. verbinden, zugleich aber auch nicht die Sonderfehler der Gruppe Troyes/Metz bieten. Reims 393 bietet eine riesige Fülle von Fehlern, die zum größeren Teil korrigiert sind (aus S oder Angers 276). Als Beispiele mögen dienen: Omissiones: Oft fügt die Korrektur ausgelassene Wörter supra lineam ein, z.B. 2,11 in2; 3,3 uero; 4,2 est; 4,21 et2; 5,10 enim; 7,9 re usw. Variationes verborum: 1,8 seruitis] seruitutis ac.; 2,9 nullum] illum ac.; 5,16 quisque] que (ac.) etc. Variationes formarum: 1,1 praedicant] praedicat ac.; 5,22 flamma] flammam ac.; 5,29 nec] ne ac.; 6,22 discedat] discedit ac.; 7,2 uiuendum] uiuendo ac. etc. Ein Korrekturdurchgang hat die Handschrift nach einer Vorlage (S oder Angers 276) durchkorrigiert bzw. die alternative Lesart aus S am Rand notiert, vgl. z.B. 12,4 in eo, quod] uel ideoque add. mg.; 23,8f. uiuificanti spiritui] al. uiuificare spiritum add. mg.; 23,18 ergo] enim pc.; 28,12 fidei2 del.; 32,9 in ore] ori (pc.); 32,31 faciatis: Der in S an falscher Stelle (nach 32,21) eingefügte Querverweis (quod paulo antea posui quod praeparatur uoluntas) ist in Reims 393 mit Korrekturzeichen zu faciatis am Ende der Seite ergänzt; 38,17 quod] in add. (pc.); 41,4 sit] et add. (pc.); 42,24 Israel del. Auffällig ist auch die große Zahl der orthographischen Fehler, die oft im Text oder supra lineam korrigiert sind, wobei jedoch auch einige orthographische Fehler stehen blieben (z.B. 2,15 inexcusabiles] inexcursabiles; 3,2 temptatur] timtatur; 10,15 conuersio] coruersio; 12,16 secundum2] secun; 16,4 primo] promo; 22,11 uetustatem] uestutstatem). Diese Korrekturen sind in Roma Sessorianus 97 in den Text integriert. Trotz des prominenten Aufbewahrungsortes und des hohen Alters (und seiner Benutzung durch Hinkmar von Reims) ist die Handschrift daher für die Textkonstitution nicht hilfreich. Dijon 154 bietet neben den aus D stammenden Fehlern noch einige weitere, so z.B. Omissiones: 30,7 uos2 om.; 33,1 facere om.; 38,15 in1 om.; Variationes: 5,17 arguitur in eo, de quo] in eodem quod; 10,18 eum] deum; 36,8 illi] huic; 41,24 quid] qui; Transpositiones: 23,6 eum spiritus tr.; 31,12 semper est2] est semper tr.; 33,1 mandatum dei tr.; 41,27f. Dauid inquit tr. Die Handschriften Paris St. Geneviève 1359 und Praha XIII D 15 und die mit Rouen 475 zusammengehörigen Handschriften werden durch zusätzliche Bindefehler miteinander verbunden: Omissiones: 21,15 redditur om. (sed Dijon 149 addit: debetur); 36,1 Iesus om. Variationes: 31,5 et1] sed; 34,20 in] ad; 40,15 fides autem uera et doctrina sana] fidem autem ueram et doctrinam sanam; 45,11 obdurari] obdurat. Paris St. Geneviève 1359 bietet in 5,13f. pauca ... uapulabit eine Lücke, was unwahrscheinlich macht, dass die Handschriften um Rouen 475 von Paris St. Geneviève 1359 abhängig sind (es sei denn, man wollte annehmen, dass die Vorlage von

44 | Augustinus

Rouen 475 den Bibeltext sua sponte ergänzt hätte). Praha XIII D 15 bietet in 24,9f. et ut ... ex deo eine Lücke, die deutlich macht, dass auch diese Handschrift nicht die Vorlage für die Gruppe um Rouen 475 sein kann. Als Beispiele für die vielen zusätzlichen Bindefehler der Gruppe um Rouen 475 seien genannt: Omissiones: 1,9 enim om. (add. pc. London Lambeth 214); 13,4 etiam om.; 21,12 pro om.; 39,16 dei om.; 41,20 sua om. (add. pc. London Lambeth 214). Additiones: 8,23 dicitur] ei add.; 12,11 solus] ego add.; 34,10 sum] uelut add. Variationes verborum: 19,5 debitum] meritum; 33,19 cooperatur] operatur; 35,10 praecepta] mandata; 41,29 et adhuc modo] quanto magis hic (Oxford CCC 209 lacuna); 42,32 manu] malum; 42,57 iniquitati] falsitati. Variationes formarum: 3,7 uias] uiam; 42,33 operatus est] operabatur (Hereford P 1 III operatur ac.). Transpositiones: 8,5 sermone suo tr.; 33,10 ter dominum tr.; 39,7 animam et corpus tr.; 44,11 fidelium filii tr.; 45,4 in hac uita (uia Hereford P 5 IX) relinqui tr. Die Abhängigkeitsverhältnisse innerhalb dieser Gruppe seien hier übergangen, weil deutlich ist, dass die Handschriften als von D abhängige, durch zusätzliche Fehler entstellte Traditionen nicht für die Textkonstitution heranzuziehen sind. 3.3.4.2 Gruppe Troyes-Metz Zur Handschriften-Gruppe Troyes-Metz gehören folgende Handschriften: – Troyes 69 und Oxford Bodleian 312, – Metz 232 und Paris 18083, – Leiden Q 49, Troyes 860 und Bruxelles 20760, – Paris 14478, Erlangen 180 und Paris 15655 sowie – Valencia 620. Zusätzlich zu den aus D stammenden Fehlern bieten diese Handschriften noch folgende Lesarten: Omissio: 13,4 se illa] illam (se om.) Erlangen 180, Troyes 860, Leiden Q 49 (sic etiam Firenze, Plut. XVIII dext. I). Variatio verborum: 32,10 ei] enim (sic etiam pc. D, postea correxit iterum in ei, Bern, Bourges). Variationes formarum: 7,4 dicam] dicamus (sic etiam P, Bern 176); 41,16 Iesum] iesu (sic etiam Bern, Bourges; D habet notam supra litteram u). Diese Lesarten sind so geartet, dass ihr Charakter als Bindefehler auch bezweifelt werden kann, doch heben sich die Handschriften deutlich von Reims 393 und Dijon 154 sowie den mit Paris St. Geneviève 1359 und Praha XIII D 15 und Rouen 475 zusammenhängenden Handschriften ab, so dass sie einen älteren Zustand der von D abhängigen Gruppe zeigen. Wegen ihrer Abhängigkeit von D sind sie für die Textkonstitution gleichwohl irrelevant.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 45

3.4 Oxford, Bodl. Libr. Laud. misc. 133 (O) und Köln, Erzbischöfl. Diözesan- und Dombibl. 80 (K) Die Handschriften O und K zeichnen sich nicht nur durch eine Fülle von eigenen Fehlern aus, die beide Handschriften miteinander verbinden und darauf schließen lassen, dass die Vorlage beider Handschriften ein durch grobe Fehler und Nachlässigkeiten entstellter Codex war, sondern auch durch eine eigentümliche Mischung von β-Lesarten und Übereinstimmungen mit der Gruppe der Nicht-β-Handschriften. Diese Mischung kann auf zwei Weisen erklärt werden: Entweder hat die Vorlage von O und K verschiedene Handschriften (mind. zwei, davon eine aus der Klasse β) benutzt, es liegt also klassische Kontamination vor. Das ist auch für das späte 8. oder frühe 9. Jh. durchaus denkbar (wie sich nicht zuletzt an Paris 12210 in praed. sanct. 1+2 zeigt). Oder die Vorlage von O und K hat ihrerseits eine ältere Textform zugrundegelegt, in der einige der Bindefehler der Klasse β bereits auftauchen, die aber nicht selbst bereits den Hyparchetyp der Klasse β darstellte. Die Vorlage der Handschriften O und K könnte dann auf eine ältere Textstufe hinweisen, aus der später auch der Hyparchetyp der Klasse β hervorgegangen wäre. Der Hyparchetyp der Klasse β hätte dann zusätzliche Fehler eingebaut (nämlich die, die die Klasse β zusammenbinden, sich aber nicht in O und K finden). Dies würde bedeuten, dass der Hyparchetyp der Klasse β eine redaktionelle Bearbeitung einer älteren Textstufe darstellt. Es ist verlockend, wenn auch nicht nachweisbar, anzunehmen, dass diese sorgfältige Bearbeitung vielleicht mit der Zusammenstellung der vier späten Schriften zur Gnadenlehre zusammenhängt, wie sie in L, D und P vorliegt. Die Klasse β wäre demnach eher als eine karolingische Rezension anzusehen und nicht als eine eigene, eigenständige alte Texttradition. Für diese zweite Möglichkeit, die Annahme einer Textform, die sich Proto-β nennen ließe und von der dann a) die Vorlage von O und K abhängt, b) der Hyparchetyp von β abstammt, spricht auch die Tatsache, dass an einigen Stellen eine Kontamination unwahrscheinlich ist; denn der Verfasser der Vorlage von O und K hätte bei der Abwägung der Lesarten (Klasse β oder nicht) einige Male auch die deutlich schlechtere Lesart ausgewählt, z.B.: 19,10 desiderat (der Satz verlangt den Konjunktiv) 41,37 in hoc peccatum om. (ohne diese Worte ist der Satz unvollständig) 44,10 in manibus (der Satz verlangt den Akkusativ) 44,20 conclusit (der Satz verlangt den Konjunktiv) Natürlich lässt sich annehmen, dass an diesen Stellen der Benutzer beider Handschriften schlichtweg unaufmerksam war, insofern ergibt sich aus diesen Stellen kein klarer Beweis für die Existenz von Proto-β. Doch ist die Annahme von Proto-β eine plausible Möglichkeit. Legt man die Hypothese von Proto-β zugrunde, lassen sich die β-Lesarten in zwei Gruppen teilen: nämlich a) die Varianten, die bereits in Proto-β standen, und b) die Lesarten, die auf die Erstellung von β zurückgehen.

46 | Augustinus

Wenn die Erstellung von β eng mit der Zusammenstellung von gnadentheologisch relevanten Schriften (und insbesondere von gr. et lib. arb, corrept. sowie praed. sanct. 1+2) zusammenhängt, würde sich das zu einem sehr plausiblen Gesamtbild verbinden lassen: Der Ersteller der β-Klasse wollte eine thematisch einschlägige Sammlung mit einem philologisch guten Text erstellen und hat daher die ihm bereits vorliegende Tradition emendiert. Im Hinblick auf die Stellen, an denen sich β von den anderen Handschriften abhebt, ergibt sich unter der Annahme von Proto-β folgender Befund:

Lesarten, die Proto-β zugerechnet werden können (O und K lesen wie β) Omissiones/Additiones: 3,7 (ebenso 5,29; 43,10) in add.; 7,7 homini vel hominis add.; 13,11 bonum add.; 16,9 gentium add.; 30,2 non propter uos add.; 32,1 autem om.; 32,24 quod add.; 40,9 autem add.; 40,16 autem add.; 41,37 in hoc peccatum om.; 42,56 et1 om. Variationes: 13,20 ut; 15,2 in finem; 19,10 desiderat; 20,17 quo; 21,24 in; 22,7 autem; 24,7 in legem; 25,13 et his; 30,25 quoniam; 42,56 et2] ut; 44,10 in manibus; 44,20 conclusit. Transpositiones: 4,21 pie uolunt tr.; 41,22 ad Israel ad bellum tr.; 44,15f. aliquando uos tr.; 46,14 pie et iuste tr. Zu vergleichen sind noch folgende Stellen: 5,31 (tr.); 11,3 (add.); 12,9 (om.); 17,8 (tr.); 31,7 (variatio verbi); 32,25 (variatio formae); 32,26 (om.); 33,24 (om.); 39,7 (add.); 41,30 (variatio verbi); 42,28 (tr.); 44,11 (om.).

Lesarten, in denen die Handschriften der Klasse β eigene Sonderlesarten hinzugefügt haben (O und K stimmen nicht mit β überein) Omissiones/Additiones: 11,12f. si quaesieris eum, et secundum hoc meritum dari gratiam in eo, quod dictum est om.; 15,13 nostri add.; 16,2 iustitiae om.; 20,20 si om.; 32,30 cor om.; 34,3 an1 om.; 34,11 si add. Variationes: 3,10 illum; 21,10 malitiae; 21,15 bonis; 22,4 ipso; 22,5 consummatio (geht der Fehler evtl. auf die Schreibweise consumtio zurück?); 24,16 putabant; 28,10 qui. Transpositiones: 12,17f. stulti et nos aliquando tr.; 12,25 per Christum Iesum tr. Wahrscheinlich gehören auch noch die folgenden Lesarten in diese Kategorie: 19,6 (om.); 23,15 (tr.). Die Hypothese von Proto-β ist insgesamt so plausibel, dass die beiden Handschriften in den app. crit. aufgenommen werden sollen.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 47

3.5 Kontaminierte Handschriften Die Handschriften Berlin 318, Wien 1038, Grenoble 203, Troyes 40, Troyes 70 bilden aufgrund von vielen gemeinsamen Bindefehlern eine Gruppe, die zudem viele Bindefehler mit R aufweist. Als Beispiele dafür mögen genügen: Omissiones: 7,13 ut2 om.; 8,27 in om.; 9,8 et om.; 10,9 hoc om.; 10,10 in om.; 12,17 enim om.; 12,24 et renouationis om.; 13,8 et om.; 14,4 enim om.; 29,12 hoc om.; 36,6 deus2 om.; 41,39 et om.; 46,14 et1 om. Additiones: 11,8 primo] paralipomenon add.; 12,7 dicit] praecipientes autem et add.; 12,7 enim] eis hoc praecepit utquid add.; 13,22 ipse] dominus add.; 23,7 indociles] et add.; 38,16 et add.; 40,7 deum] caritatem add. R, et caritatem add. Berlin 318, Wien 1038, Grenoble 203, Troyes 40, Troyes 70; 41,32 intelleget] haec add.; 42,21 omnipotens] deus add. Variationes verborum: 1,2 ad deum] a deo; 4,32f. ab eo de quo] ideoque; 5,21 fortasse] forsitan; 6,18 discedit] recedit; 6,24 salutaris] saluator; 9,5 domino] deo; 9,11 iuuatur] adiuuatur; 13,16 ipsam] eam; 22,3 domino] deo; 23,17 subiecit] subiunxit; 29,1 deo] domino; 31,19 qui] si; 39,11 quoniam] quia; 41,4 ueritatis] ueris; 41,14 factum] peractum; 41,29 sinite] dimitte R, dimittite Berlin 318, Wien 1038, Grenoble 203, Troyes 40, Troyes 70; 42,26 uertere] conuertere; 42,27 uertit] conuertit; 44,22 atque] et; 45,16 legitur] dicitur. Variationes formarum: 23,5 operari] operaretur; 23,14f. mortificatis] mortificaueritis; 30,22 dicit] dixit; 38,19 hoc] haec; 44,18 omnium] omnibus; 45,10 cuius] cui. Transpositiones: 2,2 und 2,4 arbitrium uoluntatis tr.; 4,11 arbitrium liberum tr.; 11,14 gratiam dei ostendere tr.; 22,9f. non est lex tr.; 24,20f. spiritus uiuificans tr.; 41,30 dominus dixit illis tr. Dem stehen nur wenige Lesarten gegenüber, in denen alle genannten fünf Handschriften von R abweichen und der β-Tradition nahestehen, so besonders 3,7 = 5,29 = 43,10 in add. [im Zitat von Prov 19,3]; 20,20 si om. (so auch I); 32,1 autem om. (so auch I); 34,23 alterum (so auch in M und I). Allerdings sind diese Lesarten nicht sehr belastbar. Die Handschriften Grenoble 203, Troyes 40 und Troyes 70 integrieren dann in unterschiedlich starkem Maße weitere β-Lesarten in den Text, sind also kontaminiert, wobei unklar bleibt, ob sie aus einer gemeinsamen Vorlage Korrekturen nach β in unterschiedlichem Maße rezipiert haben oder unterschiedliche Vorlagen mit β-Lesarten gehabt haben. An einigen wenigen Stellen tauchen auch in Wien und Berlin einige β nahestehende Lesarten auf: 7,7 hominis add. Berlin, Troyes 70, O K (homini add. β) (im Zitat von Mt. 19,10); 21,10 malitiae Berlin (incertum Wien), β (aber in L korrigiert und nicht in S); 30,2 non propter uos add. Wien, β (ohne S), O K (im Kontext [30,14] wird der Bibelvers ebenfalls ohne non propter uos zitiert); 42,28 cordibus hominum tr. Wien, O K β N; 42,41 deum] dominum Berlin, K β (ohne S); 44,11 autem om. O K β, Berlin. Diese Lesarten sind stemmatisch ebenfalls wenig belastbar. Für Berlin ist es demnach durchaus denkbar, dass die Handschrift direkt von einer R nahestehenden

48 | Augustinus

Vorlage abstammt. Für Wien könnte man eher annehmen, dass in diese Vorlage punktuell schon einige Lesarten aus β als Korrektur eingetragen waren. Alle fünf Handschriften stammen jedenfalls klar von einer R nahestehenden Vorlage ab und sind daher stemmatisch zu eliminieren.

3.6 Die indirekte Bezeugung bis zum 9. Jahrhundert Prosper benutzt in seinem Liber sententiarum die Schrift nur für eine kurze Passage, in sent. 317 (CCSL 68A, 336,1–337,11 Gastaldo) zitiert er 25,12–18 sicut … perierat. In 25,13 liest Prosper eis (gegen O K und β). Die Hinzufügung der Kopula (25,13 iustitia] est add.; 25,14 iustitia] est add.) ist als Glättung anzusehen. Die Lesart per naturam in 25,14 (statt ex natura) ist wegen des direkten Gegensatzes zum Zitat von Gal. 2,21 nicht zu bevorzugen (eventuell liegt Einfluss der Vulgata vor, die in Gal. 2,21 per legem liest). Die Stelle wird dann auch mit der Überschrift De natura et gratia vom Konzil von Orange 529 zitiert (als can. 21 = CCSL 148A, p. 60,142–61,152 de Clercq). Eugipp bietet drei recht umfangreiche Zitate in seinen Kapiteln 283/284 (CSEL 9, 907,7–918,26 Knöll): – 4,27–6,23 ubi … me2 mit einer kleinen Auslassung in 6,18–21 talis … direxi – 31,6–34,2 meminerimus … Christi – 42,46–45,26 scriptum … gratia Der Text von Eugipp liest an folgenden Stellen wie O K und β (Sonderfehler von Proto-β): 5,29; 5,31; 31,7; 32,1; 32,24 (O K fügen das quod ein Wort zu früh ein); 32,25; 32,26; 33,24; 42,52; 42,56 (bis); 43,5; 43,10; 44,10; 44,11; 44,15f.; 44,20. Es handelt sich bis auf drei Stellen um Fehler, die Proto-β zuzurechnen sind. Die drei Stellen, an denen Eugipp dieselben Lesarten bietet wie β, die aber nicht in O und K auftauchen, sind durchwegs Bibelstellen, und zwar die folgenden: – 31,6: dass das Zitat aus Ez. 18,32 mit et eingeleitet wird, könnte aufgrund der vorangehenden Zitation in 31,5 auch unabhängig voneinander erfolgen. – 32,31: die Fortführung des Zitats aus Ez. 36,26 kann das cor weglassen, da es direkt vorher genannt war. Dies könnte auch unabhängig voneinander passieren (wie man auch an den etlichen Sondervarianten sieht). – 33,23: Der app. crit. in der Eugippedition von Knöll zeigt, dass die Handschriften P und V ebenfalls den Plural gelesen haben (der Singular bei Knöll geht auf die Maurineredition zurück). Die Anpassung an den Plural omnia erfolgt in βHandschriften (S, P pc.) ebenso wie in nicht zu β gehörigen (C M I G). Der Plural in O und K ist daher wenig aussagekräftig. Diese drei Stellen sind zum einen geringe Abweichungen, zum anderen deswegen wenig belastbar, weil sie keine strikten Bindefehler sind, sondern auch unabhängig voneinander entstanden sein könnten. Daher sind sie kein eindeutiger Beleg dafür,

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 49

dass Eugipp bereits den β-Text kannte. Eugipp könnte auch einen Text benutzt haben, der Proto-β entspricht und den er nur an wenigen Stellen geringfügig modifiziert hat. In jedem Fall ist das Zeugnis des Eugipp deswegen von hohem Wert, weil es zeigt, dass zumindest Proto-β schon im 6. Jh. existierte (wenn man die Existenz von Proto-β nicht annehmen möchte, würde dies sogar für β gelten). Der Eugipptext wird daher in den app. crit. aufgenommen. Dabei werden die Stellen, an denen Knöll die Sonderlesarten der Handschrift Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Lat. 3375 (s. VII) bevorzugt, mit dem Siglum EugV gekennzeichnet. Ob Knölls Beurteilung dieser Handschrift berechtigt ist, kann im Rahmen dieser Edition nicht geklärt werden. Auffällig ist, dass die Handschriften aus karolingischer Zeit vielfach einen Text bieten, der auch in karolingischen Handschriften von Augustinwerken greifbar ist. Ob dies eine von der Vatikanhandschrift unabhängige alte Eugipptradition repräsentiert oder auf karolingische Emendationsarbeit zurückgeht, wird erst eine umfassende Erschließung der Eugipptradition zeigen können. Weder bei Fulgentius noch bei Iohannes Maxentius (bzw. in den Capitula Sancti Augustini in urbem Romam transmissa) noch in den Excerpta des Vincentius von Lérins taucht die Schrift auf. Beda, Liber Collectionum ex scriptis beati Augustini episcopi in epistulas beati Pauli apostoli elaboratus (Saint-Omer, Bibliothèque Municipale Ms. 91) bietet: 5,1–14 qui … multa (fol. 5r/5v): 5,6 illos] illi Beda; 5,9 in om. Beda (ac.); 5,13 qui scit] quiescit Beda (ac.); 5,13 et2] non add. Beda (pc.) 33,19–27 sine … Christum (fol. 27v): 33,19 illo] domino Beda; 33,21 est2 om. Beda (ac.); 33,22 facimus] agimus Beda; 33,22 scimus] enim add. Beda; 33,23 cooperantur Beda; 33,24 illa Christi om. Beda; 33,25 suam om. Beda (ac.); 33,25f. qualis Petrus] quali Petro Beda (quali Petrus pc.); 33,26 quando] cum Beda 42,46–43,11 scriptum est … gratia1 (fol. 4r/4v): 42,46 et om. Beda; 42,47–50 in2 … sunt om. Beda; 42,52–57 item1 … iniquitati om. Beda; 43,1f. quae … est om. Beda; 43,6 quando] qualitas [sic!] Beda; 43,8 ista om. Beda; 43,9 causatur] in add. Beda 44,22–33 quam … bona (fol. 6r): 44,22f. inscrutabilia] incomprehensibilia Beda; 44,23 enim om. Beda; 44,23 inscrutabilia] et praem. Beda; 44,25 dicere] iudicere Beda (ac.) Der Beda-Text ist stemmatisch nicht eindeutig zuzuordnen: Der Plural cooperantur (33,23) wird insbesondere auch von den Handschriften geboten, die nicht zu β gehören, könnte aber auch sua sponte durch Angleichung an omnia entstanden sein. Die Auslassung von Christi (33,24) ist deswegen nicht ganz eindeutig, weil auch illa von Beda ausgelassen wird. Die Hinzufügung von in im Zitat von Prov. 19,3 (43,9) ist wenig aussagekräftig. Insgesamt ergibt sich aus dem Beda-Text kein Hinweis, der für die Textkonstitution wichtig sein könnte.

50 | Augustinus

3.7 Zur Texterstellung In den folgenden Einzelnotizen zur Abwägung der Lesarten von β und den anderen Zeugen wird der Einfachheit halber als Kürzel für die Handschriften C H M G (und ab 34,4 auch A) α benutzt (ohne dass damit die Annahme eines Hyparchetypen α als gesetzt angesehen sein soll). Für die Fälle, in denen die Abwägung der Lesarten kein Ergebnis brachte, ist tendenziell die Lesart jener Handschriften bevorzugt worden, die nicht zu β gehören, und die Lesart von β mit Asterisk (*) im apparatus criticus vermerkt worden. Das gilt gerade auch für Abweichungen, die inhaltlich kaum einen Unterschied machen. 3,7 in add. I (pc.) R O K β Prov. 19,3 (= Prov. 18,22 LXX) scheint in dem Vetus Latina-Text Augustins ohne die Präposition in gelesen worden zu sein (vgl. ep. 194,29, vgl. allerdings auch dort den app. crit.), analog sind dann 5,29 und 43,10 zu lesen. 3,10 hominem α O K, illum β Sirach 15,14 wird c. Gaud. 1,20 und c. Iul. imp. 1,45 wie folgt zitiert: fecit deus (c. Iul. imp. 1,45 deus fecit) hominem et dimisit eum, in perf. iust. 40 so: constituit hominem et reliquit eum (Vulgata: illum). Daher scheint dimisit illum in einem Teil der Handschriften (darunter den älteren der Klasse β) eine Angleichung an die Vulgata zu sein, die dann wiederum in der Klasse β nach vorne gewirkt hat und hier dazu geführt hat, dass hominem durch illum ersetzt worden ist. 4,21 uolunt pie α (pie uolunt I), pie uolunt O K β Augustinus benutzt 2 Tim. 3,12 oft mit veränderter Wortfolge, wobei aber uolunt pie uiuere in der überwiegenden Zahl der Fälle erhalten bleibt, pie uiuere wird bei Augustin oft als Junktur benutzt (Ausnahmen sind für 2 Tim. 3,12 evtl. s. Caillau 2,6,2 und en. Ps. 122,8; der Edition von c. Gaud. 1,24, wo innerhalb von wenigen Zeilen zwei Wortreihenfolgen belegt sind, liegt nur die Froben-Ausgabe zugrunde, keine handschriftliche Bezeugung). Daher ist auch hier die Reihenfolge von α beizubehalten. 5,29 in add. I (pc.) O K β Eug, vgl. 3,7 5,31 uoluntatis eius sine dubio α, sine dubio uoluntatis eius O K β Eug Sine dubio kann auf die uoluntas bezogen werden, d.h. es geht um das arbitrium. Syntaktisch sind beide Lesarten möglich. Nachgestellt wäre sine dubio einfach als Adverbiale zu verstehen. Etwas eigenwilliger wäre die Auffassung, sine dubio würde sich als ein Adverbiale auf das Genitivattribut beziehen. Dies ist allerdings auch möglich, da dann betont wird, dass es sich um das arbitrium des Willens (und nicht von irgendjemand sonst) handelt. 7,7 homini add. I (pc.) β (hominis O K Saint-Omer 254, wie die Korrektur in Leiden Q 98)

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 51

Mt. 19,10 wird von Augustin regelmäßig in der folgenden Form benutzt: si talis est causa cum uxore (uirg. 23; adult. coniug. 2,19; ep. 3*,3; en. Ps. 103,3,4; 149,15; Ausnahme: gest. Pel. 23, doch vgl. den app. crit., der eigentlich nahelegt, auch hier hominis zu streichen). 8,25 et add. O K β (cum et Angers, später korrigiert) Beide Lesarten sind möglich, wegen des insgesamt ursprünglicheren Charakters von α wird α bevorzugt. 11,3 liberum add. I (pc.) O K β Arbitrium uoluntatis findet sich mit oder ohne das Adjektiv liberum bei Augustin, eventuell ist die Ergänzung des geläufigen Adjektivs etwas wahrscheinlicher als die Auslassung. 11,12f. Si quaesieris eum, et secundum hoc meritum dari gratiam in eo, quod dictum est om. β Die Auslassung ist aufgrund des Homoioteleuton als Fehler zu werten, da der Text nicht als Glosse oder Marginalie verstehbar ist und sehr gut in die laufende Argumentation passt. 12,9 et α (lacuna C H, om. I), om. O K β Der Teil des Satzes aus 1 Cor. 15,10 beginnt mit einem et, deswegen ist es auch hier die wahrscheinlichere Lesart. 12,17f. et nos stulti aliquando α O K (et nos aliquando stulti G, Douai 275, St. Gallen, Firenze 662), stulti et nos aliquando β (et nos stulti aliquando Bruxelles 1103) Die Wortreihenfolge von Tit. 3,3 lautet bei Augustin regelmäßig et nos stulti (vgl. ep. Rm. inch. 21; c. ep. Pel. 1,15; en. Ps. 112,6; cf. s. 380,7). 12,25 Iesum Christum α, Christum Iesum β (Iesum Christum Reims, Bourges, Bern; dominum Iesum Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103) Die Lesart per Iesum Christum (Tit. 3,6) entspricht dem augustinischen Gebrauch des Verses (vgl. pecc. mer. 1,49; c. ep. Pel. 1,15; conl. Max. 6,10). 13,11 bonum add. O K β Die Hinzufügung von bonum scheint eine Erläuterung zu sein. 13,20 tamquam α, ut O K β Sicut phoenicium, tamquam niuem (Is. 1,18) bieten c. Faust. 12,42; en. Ps. 50,12; 67,21; s. 78,2; s. 79. En. Ps. 67,17 bietet allerdings tamquam phoenicium, sicut niuem. Augustin scheint jedenfalls tamquam in seinem Text zu haben (die Vetus Latina bietet sonst ut ... ut oder sicut ... ut). Da an dieser Stelle sicut recht einhellig belegt ist und ein Wortlaut ut … sicut unwahrscheinlich ist, ist tamquam phoenicium, sicut niuem zu lesen. 15,2 fine α, finem O K β (aber in M R scheint das m nachträglich getilgt zu sein, Firenze 662 hat wohl aus fide korrigiert) Beide Lesarten sind möglich, aber der Akkusativ scheint eine Anpassung an den Akkusativ uitam aeternam zu sein, in fine gibt hier die Zeit an, in der die

52 | Augustinus

15,13

15,13

16,2

16,3 16,9

16,11

16,16

Gnade gegeben wird, nicht die Zielrichtung der Gnade. Daher ist auch inhaltlich der Ablativ zu bevorzugen. nostri add. β (om. Bourges) Praecursor domini nostri findet sich nicht bei Augustin, praecursor domini (ohne nostri) hingegen oft (vgl. Io. eu. tr. 109,2; s. 279,13; s. 290,4; s. 291,1; s. 293,2; s. 380,1; s. Dolbeau 3,2; s. Mai 101,1), daher ist auch hier praecursor domini zu bevorzugen. datum fuerit ei α, fuerit ei datum O K β Die Reihenfolge der Worte in Io. 3,27 variiert in den Werken Augustins stark, beide Wortfolgen sind als Wortlaut Augustins denkbar. iustitiae om. β Die Auslassung von iustitiae könnte erfolgt sein, um die Doppelung zu dem Adjektiv iustus zu vermeiden. illi α (om. R), ei β (om. O K) Beide Lesarten sind möglich. gentium add. O K β Augustin nennt Paulus regelmäßig unter Aufgriff von 1 Tim. 2,7 doctor gentium, wobei er ab und zu apostolus ergänzt oder ein Pronomen (ille, ipse) hinzusetzt. Wenn er ein Adjektiv verwendet, benutzt er doctor ohne das Genitivattribut gentium. Das ist auch hier vorauszusetzen, deswegen ist gentium als nachträgliche Bemerkung aufzufassen. et2 α (in C nachträglich korrigiert), sed O K β In der Septuaginta wird Deut. 8,17f. durch die Konjunktion καί angeschlossen, in der Vulgata mit sed. Die Bibelstelle wird von Augustin nur an der vorliegenden Stelle zitiert. Beide Lesarten sind möglich. Die Stelle ist kaum entscheidbar, vielleicht ist sed Angleichung an die Vulgata. Wegen des redaktionellen Charakters von β wird α bevorzugt. uelut α (ut N I), ut O K β Der Befund ist deswegen komplex, weil bei der Wiederholung des Zitats (Rom. 8,36) in 34,4 ausgerechnet C (gestützt durch A) ut schreibt (aber: M G haben ebenso wie β uelut; H deest). Das legt nahe, dass Augustin im Zitat von Rom. 8,36 (wo Ps. 43,22 zitiert wird, vgl. en. Ps. 83,2,11) tatsächlich uelut oues occisionis gelesen hat (vgl. en. Ps. 43,21), und C sowie A in 34,4 einen Sonderfehler begangen haben. Allerdings bietet die Überlieferung der Werke Augustins öfter ut oues occisionis (doctr. chr. 4,43; corrept. 15; ep. 145,6; s. 158,9; s. 297,6; s. 335,1; s. Dolbeau 13,1; s. Lambot 9; die Diskussion des Wortlautes von Rom. 8,36 in retr. 1,7,2 geht auf das Problem nicht ein und liest ut oues occisionis). Da umgekehrt uelut oues occisionis außerhalb von Augustin nicht vorzukommen scheint (so jedenfalls das Suchergebnis der Recherche in der Library of Latin Texts – dort einmal Ambrosiaster in Rom. 8,36, beide Fassungen des Ambrosiaster haben uelut ouis occisionis –

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 53

17,8

19,6

19,10

20,7 20,17

20,20

21,7 21,10

21,15

und im CAG), ist es unwahrscheinlich, dass ein späterer Kopist sua sponte uelut eingetragen hat. Also ist uelut auch hier die zu bevorzugende Lesart. suis operibus se α, se suis operibus O K β Beide Wortfolgen sind möglich, aber da Augustin den Gegensatz zwischen den Werken und der Gabe Gottes betonen möchte, ist vermutlich vorangestelltes suis operibus zu bevorzugen. saluae factae sunt α (exc. ac. R; G), factae sunt P L R (ac.) G, saluae factae sunt D S O K Rom. 11,5 findet sich mit oder ohne saluae in den Editionen der Werke Augustins. Allerdings ist überall dort, wo in den Editionen der Text ohne saluae steht, in der Handschriftenüberlieferung auch die Lesart mit saluae belegt (vgl. z.B. Simpl. 1,2,19; retr. 1,23,2; ciu. 14,7), an vielen anderen Stellen ist der Text mit saluae gut belegt (pat. 17; loc. 1,104; 1,148; c. Faust. 12,33; 12,42). Auch der Ambrosiaster bietet saluae factae sunt. Die Vulgatahandschriften haben teilweise saluae, teilweise lassen sie es aus. Aufgrund dieses Gesamtbildes erscheint es wahrscheinlicher, dass Augustins Text Rom. 11,5 mit saluae bot (und die Handschriften, die es auslassen, den Text an einen Teil der Vulgatatradition anpassen). desideret α (desiderat M; pc. I), desiderat O K β Der Indikativ ist falsch, weil das Verb bei der Konjunktion ut den Konjunktiv verlangt. ipsi om. β Beide Lesarten sind möglich. qua1 α, quo O K β (qua Bourges 83, L (pc.), D, Bern, Bruxelles 1103) Die Lesart quo ist eindeutig ein Fehler, da sich das Relativpronomen auf die vorher genannte creatio bezieht. si α (om. I R) O K, om. β (ac. L) Die Aussage uita bona nostra nihil est aliud quam dei gratia ist sehr gut als Bedingung für die folgende Aussage verstehbar, daher scheint die Omission von si ein Fehler zu sein. sed α, et O K β Beide Lesarten sind möglich. militiae α (diuitiae G, Douai 275, Firenze 662, St. Gallen) O K, malitiae β (L, Reims, Metz haben in militiae korrigiert; militiae Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103, Saint-Omer 254) Die Lesart militiae passt sehr gut zum Kontext des Römerbriefes, da Augustin ja das stipendium peccati (aus Rom. 6,23) erläutert und dabei auch die Waffen der Ungerechtigkeit aus Rom. 6,12 noch fortwirken könnten. Die Lesart malitiae erscheint in einigen Codices der Klasse β, vermutlich deswegen, weil ein Schreiber mit dem Teufel die malitia verbunden hat. Die Lesart diuitiae ist sicher ein Fehler. nobis α O K, bonis β (nobis pc. L)

54 | Augustinus

21,24

22,4

22,5

22,7

22,9

23,15

24,7

Die Lesart in nobis ist zu bevorzugen, da Phil. 2,13 angibt, wo Gott handelt, und das im Folgesatz mit der 1. Person Plural von operamur fortgesetzt wird. cum α, in O K β (D, Bruxelles 1103 haben zu cum korrigiert, Reims liest: cum) Die Lesart cum timore (Phil. 2,12) findet sich oft in den Werken Augustins, der Vers wird mit cum in 21,20f. zitiert (und in 21,22 aufgegriffen), daher ist auch hier cum zu bevorzugen (dass einige Editionen den Vers auch mit in bieten, ist evtl. zu korrigieren, vgl. adn. Iob 38; qu. 2,167; pat. 22; en. Ps. 51,13) (vgl. hingegen zu Ps. 2,11 praed. sanct. 2,62,11). illo α O K, ipso β Der Bibeltext Augustins bot in Rom. 3,20 wohl coram illo (vgl. exp. prop. Rm. 12(13); gr. et pecc. or. 1,9; c. ep. Pel. 4,30; coram ipso in c. ep. Pel. 1,13 ist zu korrigieren, vgl. app. crit.). consumptio α (evtl. hat C aus consummatio korrigiert) O K, consummatio β (L hat korrigiert in consumptio, Metz: summatio) Die Bedeutung des Wortes finis erklärt Augustin in diu. qu. 69,7 wie folgt: aliter enim dicitur finis qui pertinet ad consummationem, aliter qui pertinet ad consumptionem. Aliter enim tunica finitur texendo, aliter cibus comedendo. Beide Begriffe, consummatio und consumptio, beziehen sich also aufs Ende, aber consummatio meint dabei die Vervollkommnung, consumptio die Vernichtung oder Auflösung. Da es um die Beseitigung bzw. Auflösung der Sünde als Gegensatz zu ihrer Erkenntnis geht (nicht um ihre Vollendung), ist auch hier consumptio die richtige Lesart. ideo α (lacuna C H), autem O K β Der Zusammenhang mit quia macht es wahrscheinlich, dass ideo die richtige Lesart ist. sicut α (lacuna C H), sicut et O K β Die Hinzufügung von et ist nicht erforderlich, könnte aber als Reduplikation der beiden letzten Buchstaben von sicut oder als Glättung entstanden sein. Beide Lesarten sind möglich. suo spiritu se α (lacuna C H), se suo spiritu β (esse suo spiritu Saint-Omer 254; uos spiritu O K) Eventuell ist die Voranstellung von suo spiritu zu bevorzugen, da Augustin betont, dass die Menschen, die sich nicht im Herrn rühmen, die guten Werke sich selbst, also ihrem Geist zuschreiben und nicht Gott (vergleichbar ist die Wortstellung in 17,8). lege α (lacuna C H), legem O K (ac.) β (aber Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103 bieten: lege, so auch die Korrektur in K und Reims) Constituere aliquid in aliquo entspricht dem Sprachgebrauch Augustins, constituere aliquid in aliquid uel aliquem wird nur in Verbindung mit Zeitangaben (wie z.B. in finem) benutzt. Daher ist der Ablativ hier zu bevorzugen.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 55

24,16

25,13

28,1

28,10

30,2

30,25

30,27

putabat α O K, putabant β (Angers, S, Leiden Q 98 bieten putabat, so auch die Korrekturen in L, Reims, Bruxelles 1103) Die Verbform im Singular ist zweifelsohne richtig, da sie die vorangehenden Verben fortsetzt und auch zur folgenden Paraphrase des Paulustextes passt. eis α, et his O K (et is) β (et hic P Saint-Omer 254, Metz, Bern, Bourges; ac. L D, die Korrektur in Reims hat in ergänzt) Augustin benutzt sehr häufig sicut ... sic, mit oder ohne et. Daraus ergibt sich für die Abwägung also eher nichts. Augustin benutzt auch eis, qui und vergleichbare Wendungen ungefähr genauso häufig wie his, qui. Insofern ist die Stelle nicht entscheidbar; gemäß dem oben Gesagten ist auch hier eis zu bevorzugen (und dementsprechend auch das et als nachträglich hinzugefügt anzusehen); so liest auch Prosper. de2 add. β Wenn Augustin ein Nomen durch ein anderes erläutert, wiederholt er zwar in der Regel die Präposition (de/in/ab aliquo, hoc est, de/in/ab aliquo, vgl. beata u. 8; Gn. adu. Man. 1,19; 2,10; ep. Rm. inch. 1 u.ö.), lässt sie aber weg, wenn seine Erläuterungen mehrere Nomina aufführen (vgl. z.B. beata u. 30; exp. Gal. 34 etc.). Ob an dieser Stelle die uoluntas credentis als zusammengesetzte Erläuterung verstanden wird oder nicht, ist unsicher, daher sind beide Lesarten möglich. quia α O K, qui β (quia pc. L D Leiden Q 98, Bruxelles 1103; quia Reims, Metz, Bourges, die Korrektur in Angers bietet quod) Der Satz ist mit Relativpronomen nicht zu konstruieren, quia ist richtig. ait α (non propter uos add. St. Gallen), ait non propter uos O K β (om. Angers, S, Leiden Q 98, Saint-Omer 254, sl. add. Bruxelles 1103) Das Zitat Ez. 36,22 benutzt Augustin, um den guten Werken den Willen Gottes gegenüberzustellen, entsprechend ist der Gegensatz beider Ausdrücke mit propter plausibel (non propter uos ... sed propter nomen meum) (vgl. c. Iul. imp. 1,133 [aber vgl. app. crit.]; c. ep. Pel. 4,14f.). Doch wiederholt Augustin den Satz zweimal (30,14 und 30,15), jeweils ohne non propter uos. Außerdem knüpft der Satz an den vorhergehenden Satz an, der dem Namen entgegensetzt: non propter eorum aliqua bona merita, das wird in dem folgenden Satz noch mitgedacht. Daher könnte die Omission von non propter uos auf Augustin zurückgehen (die Ergänzung ist als Angleichung an die Vulgata leicht verständlich). quia α, quoniam O K β Augustin gebraucht Ez. 36,23 in doctr. chr. 3,48 mit quoniam (Migne las quia) und in c. ep. Pel. 4,14 mit quia (wie Vulgata). In 30,5 wird der Vers mit quia zitiert, daher ist das auch hier zu bevorzugen. tamen add. O K β Beide Lesarten sind möglich.

56 | Augustinus

31,6

32,1 32,24

32,30

33,23

33,24

34,3

34,11

et (post dicere) om. α (totam sententiam om. I) O K, add. β Eug Das Zitat aus Ez. 18,32 kann mit oder ohne et aufgegriffen werden (die vergleichbaren Stellen in nat. b. 48 und s. Dolbeau 20,8 beziehen sich eventuell eher auf die sehr ähnliche Stelle Ez. 33,11). autem α (om. I R), om. O K β Eug Das angeführte Argument der Pelagianer benötigt das adversative autem. quod add. β Eug (32,24f. quod Paulo … dictum est om. Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103, wohl wegen Homoioteleuton), vgl. O K Wenn Augustin Bibelzitate mit quod ... posui einleitet, wird das Zitat nicht mit einem weiteren quod eingeleitet (vgl. Cresc. 4,21.30; uirg. 33; c. litt. Pet. 3,66; diuin. daem. 13; nupt. et conc. 2,5; c. adu. leg. 1,38; c. Iul. 4,24; retr. 1,7,3; 1,10,3; 2,54; s. Denis 4,1; ep. 140,68; 187,14), daher ist auch hier das quod als Einfügung zu bewerten. dabo cor carneum α (dabo carneum M I, dabo uobis cor carneum Douai) O K, dabo carneum β Eug (dabo cor carneum Metz, Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103; dabo uobis cor carneum Bourges) Die beiden Gruppen stehen einander nicht geschlossen gegenüber, so dass man davon ausgehen muss, dass hier schon früh unabhängig von den stemmatischen Zusammenhängen Korrekturen Eingang gefunden haben bzw. der Text sua sponte geändert wurde. Augustin zitiert Ez. 36,26 und erläutert beide Satzglieder, daher könnte dabo carneum als Fortsetzung der ersten Satzhälfte (auferam a uobis cor lapideum) verstanden werden, ohne dass das Bezugswort cor noch einmal genannt werden müsste. Im Folgesatz geht Augustin aber gerade auf das cor ein und stellt cor durum und cor oboediens gegenüber, wobei er das Bezugswort cor mehrfach setzt. Daher scheint auch hier dabo cor carneum die wahrscheinlichere Lesart zu sein. cooperantur α (lacuna H), cooperatur β (cooperantur Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103, Metz, Bern, Bourges; Reims, P, Saint-Omer 254 haben korrigiert zu cooperantur) s. oben Erläuterung zu möglichen Bindefehlern von α Christi α (lacuna H), om. O K β (add. sl. Reims) Der Genitiv Christi lässt sich als Anspielung auf Mt. 11,30 verstehen, eventuell ist auch Mt. 11,30 im Blick, wo die Last als seine bezeichnet wird. Dies wird in 33,25 vorausgesetzt. Das macht es wahrscheinlicher, dass die in 33,25 genannte caritas bereits christologisch gefüllt ist und die sarcina also spezifisch als sarcina Christi eingeführt wird. an1 α (lacuna H), om. β (add. sl. L, D, Reims, Saint-Omer 254; add. Angers, S, Leiden Q 98, Bruxelles 1103, Metz, Bern, Bourges) Die Auslassung von an in der Reihung von Rom. 8,35 ist ein klarer Fehler. si2 om. α (exc. I G, Douai 275, St.Gallen 140; lacuna H) O K, add. β Augustinus zitiert das 13. Kapitel des 1. Korintherbriefes häufig und auch unter Abwandlung der Wortfolge und Kürzungen. Wenn er jedoch ausführ-

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 57

34,22 34,27

36,1

37,18

39,7

40,9

40,16 40,16

41,10

41,13

lich und mit korrekter Wortfolge zitiert, bietet er kein si vor sciero omnia sacramenta (Simpl. 2,1,8; bapt. 1,12; en. Ps. 141,7; s. 90,6), daher ist es auch hier als spätere Verbesserung anzusehen. alterutrum C A G (alterum M I R; H deest), alterum O K β Siehe oben die Erläuterung zu möglichen Bindefehlern von α. et om. α, add. β, vgl. O K Beide Lesarten sind möglich (unde et alibi und unde alibi finden sich bei Augustin). dominus om. α (lacuna H), add. O K β Augustin führt Aussagen Jesu mit oder ohne dominus an: ipse Iesus (vgl. c. Faust. 16,19; c. Gaud. 2,9, ciu. 14,7; 18,45 etc.) und ipse dominus Iesus (bapt. 1,28; ciu. 20,7; corrept. 46 etc.) stehen nebeneinander. Eventuell ist es typisch für β, dominus hinzuzufügen (vgl. 39,7). et α (om. I G, Douai, Firenze San Marco 662; lacuna H), om. O K β Die Wendung scriptum est hat bei Augustin meist kein et bei sich, in manchen Fällen aber schon (vgl. pecc. mer. 1,21; praed. sanct. 2,43,4; ep. 190,6; en. Ps. 87,7; s. 8,17), daher ist die Stelle nicht eindeutig zu entscheiden. dominus om. α, add. O K β (deus Bourges) Um Herrenworte anzuführen, benutzt Augustin nur selten die Verbindung ipse dominus Christus (z.B. c. adu. leg. 1,38; ep. 138,13; 196,8; Io. eu. tr. 39,6; 37,3; en. Ps. 21,2,28). Daher ist auch hier die Bezeichnung von Jesus als ipse Christus die etwas wahrscheinlichere Lesart (vgl. auch 36,1). autem add. O K β (om. Bourges) Augustinus gebraucht 1 Cor. 8,1 mit und ohne uero (mit uero: c. Faust. 15,8; Cresc. 1,30; ciu. 9,20; c. ep. Pel. 4,11; Io. eu. tr. 27,5; s. 270,3; ohne uero: s. dom. m. 1,3 [aber vgl. app. crit.]; doctr. chr. 2,62; gr. et pecc. or. 1,27), jedoch nicht mit autem. Auch wenn der Text mit autem für die Vetus Latina belegt ist, scheint doch die Lesart ohne autem für Augustin wahrscheinlicher zu sein. et om. α, add. O K β Beide Lesarten sind möglich. autem add. O K β Augustin gebraucht 1 Jo. 4,7 regelmäßig ohne autem oder uero, daher ist es auch hier als Hinzufügung zu bewerten (wie in 40,9), da der Kontext keine adversative Verknüpfung verlangt. ulla α O K, om. β Der Ausdruck sine dubitatione begegnet bei Augustin mit oder ohne ulla, daher ist es nicht eindeutig entscheidbar. sicut α O K, sicuti β Beide Lesarten sind möglich.

58 | Augustinus

41,22

41,30

41,37 42,10

42,26

42,28

42,41

42,52

42,56

ad bellum ad Israel α (ad bellum Israel G, Douai, St. Gallen; ad bellam [bellandum pc.] ad Israel I; Israel Firenze San Marco 662), ad Israel ad bellum O K β (Israeli ad bellum Bourges 83) Das Zitat aus Jos. 11,20 findet sich auch in loc. 6,16; c. Iul. 5,12 und qu. 6,18 mit der Wortfolge ad bellum ad Israel, deswegen ist diese auch hier zu bevorzugen. dominus1 α, deus O K β (om. Bourges) Nicht wörtlich zitiert, aber mit gewisser Freiheit im Einzelnen benutzt ist die Erzählung in 2 Sam. 16,11f., wo jedoch (wie in der gesamten Geschichte) nur der Herr genannt wird (nicht aber Gott). Daher erscheint die Lesart dominus etwas wahrscheinlicher. in hoc peccatum om. O K β Der Satz ist ohne das Richtungsadverbiale unvollständig. factum est α (factum C H; est factum A), factum est et O K β Beide Lesarten sind möglich (zu factum est et illud vgl. en. Ps. 69,4; ciu. 16,1). adiuuat α (N hat aus alia korrigiert), iuuat O K β (D hat aus uiuet korrigiert) Augustin benutzt adiuuare deutlich häufiger als iuuare, und das würde auch dem unmittelbar vorangehenden Bibelzitat (2 Par. 25,7f.) entsprechen, doch an sich sind beide Lesarten möglich. hominum cordibus α (omnium cordibus G, Douai, Firenze San Marco 662; cordibus hominum N; omnibus hominum cordibus St. Gallen), cordibus hominum O K β (hominum om. Metz) Beide Lesarten sind möglich, die Wortreihenfolge in cordibus hominum ist bei Augustin üblich, doch begegnet auch die Reihenfolge in hominum cordibus (c. ep. Pel. 1,37; en. Ps. 104,9; vgl. noch Io. eu. tr. 18,4), daher ist in cordibus hominum vielleicht als lectio facilior anzusehen und in hominum cordibus zu lesen. deum α O, dominum K β (deum Metz, Angers, S; dominum pc. Bruxelles 1103) Beide Lesarten sind möglich (im Buch Esther wird diese von Mordechai ermahnt, dass sie zum Herrn rufe [15,3], unmittelbar danach wird jedoch Gott als Retter benannt [15,5], worauf Augustin vielleicht hier Bezug nimmt). propter hoc α, propterea O K β Eug Augustin benutzt Rom. 1,26 mit propterea (vgl. nat. et gr. 24; c. Iul. imp. 4,31; s. Dolbeau 26,33) und mit propter hoc (vgl. c. Faust. 13,11; 21,2; en. Ps. 57,8). Da propterea auch Vulgatalesart ist und außerdem propter hoc außerhalb von Augustin nur selten begegnet, ist propter hoc zu bevorzugen. et1 α (om. A N), om. β 2 Thess. 2,11f. wird auch in ciu. 20,19 und en. Ps. 105,37 mit et ideo zitiert, weswegen es auch hier zu bevorzugen ist.

Einleitung (De gratia et libero arbitrio) | 59

et2 α (ut N), ut O K β Eug Dass Augustins Bibeltext in 2 Thess. 2,12 et iudicentur gelesen hat, zeigen ciu. 20,19; en. Ps. 105,37; c. adu. leg. 1,28 (ut scheint Angleichung an die Vulgata zu sein). 43,5 tamen α (autem G, Douai 275, Firenze San Marco 662, St. Gallen), autem O K β Eug Die Wendung aliquando …, aliquando …, semper tamen ist bei Augustin öfter belegt (vgl. conf. 6,8; cat. rud. 4), nicht jedoch mit semper autem. Daher ist auch hier tamen zu bevorzugen. 43,10 in om. α (exc. R G; I [ac.], Douai 275, Firenze San Marco 662, St. Gallen), add. O K β Eug Vgl. hierzu 3,7 44,10 manus α, manibus O K β (manus Reims; manus pc. D, Bruxelles 1103) Eug Augustin gebraucht das Verb peruenire regelmäßig mit Akkusativ [ad/in aliquid peruenio]. Das Adverbiale in manibus ist schwer in den Text integrierbar (wenn man cum als temporale Konjunktion auffasst, aber auch, wenn man cum als Präposition zu prouidentia ziehen möchte). 44,11 autem om. O K β Eug Augustin gebraucht oft aliquando autem, so auch in der Gegenüberstellung aliquando …, aliquando autem …, vgl. sol. 2,23; c. Adim. 17; Gn. litt. 12,18,39; ciu. 14,16; an. et or. 4,29; ep. 93,30. 44,15f. uos aliquando α, aliquando uos O K β Eug Rom. 11,30 findet sich auch in ciu. 21,24; qu. 2,154; Dulc. qu. 5,3 mit der Wortfolge uos aliquando, daher ist es auch hier zu bevorzugen (die Umstellung ist als Angleichung an die Vulgata, die aliquando et uos liest, leicht zu erklären). 44,20 concluserit α, conclusit O K β Eug Der Kontext verlangt den Konjunktiv. 46,14 iuste et pie α (pie et iuste N), pie et iuste O K β (pie iuste S; et add. sl. Angers, Leiden Q 98) Die Wendung iuste et pie uiuere begegnet in den Werken Augustins sehr häufig (als Aufgriff von Titus 2,12), pie et iuste begegnet nur in s. Dolbeau 30,10. Daher ist auch hier iuste et pie zu bevorzugen. 46,15 et om. α O K, add. β (exc. S; eras. Leiden Q 98; Bruxelles 1103) Augustin gebraucht Tit. 2,13 ohne et (Io. eu. tr. 17,4; vgl. pecc. mer. 1,49), daher ist die Textgestaltung ohne et auch hier zu bevorzugen. 42,56

60 | Augustinus

4 Vorwort zu De praedestinatione sanctorum I und II 4.1 Titel und Zusammengehörigkeit der beiden Bücher Dass die beiden Bücher, die bisher als praed. sanct. und perseu. bezeichnet wurden, zusammengehören und zwei Teile eines Werkes darstellen, ist communis opinio der Forschung.17 Dies ergibt sich schon aus inneren Bezügen der beiden Bücher aufeinander (praed. sanct. 2 nimmt unmittelbar zu Beginn auf den prior liber Bezug, praed. sanct. 1 schließt mit dem Satz: Hic ergo sit huius uoluminis terminus, ne offendat unius nimia longitudo, 1,43,16f.) und leuchtet unmittelbar ein, wenn man bedenkt, dass beide Bücher gemeinsam auf ep. 225 und ep. 226 antworten. Da das Werk aber in retr. und im Indiculus des Possidius fehlt, ist die Frage des Titels zu stellen. Die handschriftliche Überlieferung bietet hier folgende Incipitbzw. Explicit-Vermerke der Apparathandschriften: praed. sanct., Incipit: L D P S E B F

incipit liber [sancti?] [Augustini?] de praedestinatione sanctorum ad supra scriptos Prosperum [et?] Hylarium incipit liber sancti Augustini de praedestinatione sanctorum ad supra scriptos Prosperum et Hylarium incipit liber sancti Augustini de praedestinatione sanctorum ad supra scriptos Prosperum et Hilarium incipit liber sancti Augustini de praedi(!)stinatione sanctorum ad supra scriptos Prosperum et Hilarium incipit beati Augustini ad eosdem de praedestinatione sanctorum incipit liber sancti Augustini de praedestinatione sanctorum incipit liber I Aurelii Augustini de praedestinatione sanctorum

Am Ende steht einheitlich (F hat eine Lücke) Explicit liber primus bzw. I. perseu., Incipit: L

D P S E B F

incipit liber II de dono perseuerantiae (das d von dono ist auf dem Farbfoto sichtbar pc., weil schwarze statt rote Tinte. Das sicherlich ursprünglich da gestanden habende b ist nicht mehr erkennbar.) incipit liber II de dono perseuerantiae (d von dono pc., ac. nicht erkennbar) incipit liber II de bono perseuerantiae incipit liber secundus de bono perseuerantiae incipit liber II de dono perseuerantiae incipit liber secundus --- (Anfang fehlt)

|| 17 Vgl. ZUMKELLER, Entstehungsgeschichte, 59.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 61

Explicit: L D P S E B F

explicit liber sancti Augustini de dono perseuerantiae (auch hier ist dono aus bono korrigiert, das b sogar noch erkennbar) --- (Ende der Handschrift fehlt) explicit liber secundus (uv.) explicit liber sancti Augustini de bono perseuerantiae explicit beati Augustini de dono perseuerantiae liber secundus explicit liber secundus de praedestinatione sanctorum (!) explicit liber II

Daraus ergibt sich ein klares Bild. Die Handschriften B und F, die hier als Vertreter der Klasse γ genannt seien (siehe dazu unten, 4.4), kennen nur den Titel De praedestinatione sanctorum, zählen dann aber beide Bücher mit der Angabe liber primus und liber secundus. Interessanterweise ist die Zählung als liber primus/liber secundus auch in den wichtigen Zeugen der Klasse β vorhanden, so besonders im Explicit von praed. sanct. 1 und im Incipit von perseu. L, P und S, die wichtigsten Vertreter der Klasse β, fügen dem zweiten Buch nun den Titel De bono perseuerantiae hinzu, L korrigiert dies in De dono perseuerantiae. E liest wie L (pc.) De dono perseuerantiae, D hat es als Korrektur entweder noch aus L oder aus E. Beide Titelvarianten können sich auf den überlieferten Text berufen. So setzt Augustin in Kapitel 32 neu ein: Iam uero quoniam de bono perseuerantiae nunc agimus … (2,32,1). Man könnte hier allerdings überlegen, ob es sich um einen sehr alten Fehler handelt, denn Augustin spricht in der gesamten Schrift sonst nicht vom bonum perseuerantiae, sondern betont, dass die Perseveranz geschenkt wird bzw. ein donum ist. Damit beginnt auch das zweite Buch: Asserimus ergo donum dei esse perseuerantiam (2,1,3f.). Zwar spricht Augustin durchaus von der perseuerantia in bono (cf. corrept. 10 parallel zu in fide u.Ä.) und der perseuerantia bona (corrept. 10), doch eben nicht von dem bonum perseuerantiae. Die Passage aus corrept., auf die sich die Anfragen von epp. 225/226 beziehen und die Augustin in praed. sanct. 2 verteidigt, endet denn auch mit den Worten: Nullo autem dubitante, quisquis a domino ut in bono perseueret precatur, donum eius esse talem perseuerantiam confitetur (corrept. 10,66–68). Ein gewichtiges Argument dafür, den Text der Handschriften in 2,32,1 zu ändern, besteht also nicht, die Korrekturrichtung bono > dono liegt umgekehrt angesichts der Verbindung von perseuerantia und donum in der Schrift aber sehr nahe. Die Korrekturen in L und D (zu dono) sowie die Lesart in E könnte dann auf einer guten Kenntnis des augustinischen Sprachgebrauchs und praed. sanct. 2, cap. 1 beruhen. Der Nachtrag zu den retr. bietet Ad Prosperum et Hilarium de sanctorum praedestinatione libri duo.18 Prosper zitiert das Werk unter dem Titel De praedestinatione

|| 18 Vgl. MUTZENBECHER, Nachtrag, 71.

62 | Augustinus

sanctorum (Responsiones; PL 51, 187, auch in den Sententiae wird praed. sanct. benutzt). Ihm folgen Fulgentius, der wohl nur die Prosperzitate kannte,19 und Vincentius von Lerinum (exc. 8).20 Interessant ist Eugipp, für den der von Knöll zugrundegelegte Vat. lat. 3375 immerhin den Titel De dono perseuerantiae bietet. Die Angabe für praed. sanct. 1 lautet Ex libro ad Prosperum et Hilarium (exc. 287; CSEL 9, 924,10 Knöll), womit die Absender von epp. 225/226 genannt sind. Den beiden Auszügen aus praed. sanct. 1 lässt er dann einen Auszug aus Buch 2 folgen, betitelt ex libro de dono perseuerantiae.21 Dieser Überblick macht deutlich: a) Die Zählung der beiden Bücher als liber primus/liber secundus ist in der Handschriftentradition gut und klassenübergreifend verankert. b) Der Titel De praedestinatione sanctorum ist ebenfalls breit belegt, in der direkten wie der indirekten Überlieferung. c) Die handschriftliche Bezeugung eines Zusatztitels von Buch 2 ist nur in einem Teil der Überlieferung vorhanden, nämlich dem, der eine kleine Edition der Werke Augustins zur Gnadenlehre zusammenstellt und dazu auch die Briefe mit den antwortenden Werken kombiniert. Die ältere Fassung dieses Titels scheint De bono perseuerantiae zu sein, was dann jedoch schon früh in De dono perseuerantiae korrigiert worden ist. Eventuell hat Eugipp hier auf die handschriftliche Überlieferung eingewirkt. d) Die Adressaten werden ebenfalls nur in einem Teil der handschriftlichen Überlieferung genannt; die Nennung passt allerdings zu der Art und Weise, wie Augustin selbst Werke benennt (cf. gr. et lib. arb.) und wird auch durch den Nachtrag der retr. als relativ alt erwiesen. Daraus ergibt sich: Die beiden Bücher praed. sanct. und perseu. sind eigentlich als De praedestinatione sanctorum liber primus/liber secundus zu bezeichnen. Nicht eindeutig erkennbar ist, ob die Adressatenangabe Ad Prosperum et Hilarium schon von Augustin hinzugesetzt wurde. Der Zusatztitel De bono/dono perseuerantiae ist sekundär, aber alt, jedenfalls im 6. Jh. schon vorhanden. Daher sollte das Werk künftig als zwei Bände eines Werkes gezählt werden, also De praedestinatione sanctorum 1 oder 2. Als Abkürzung schlagen wir vor: praed. sanct. 1 bzw. praed. sanct. 2 (und entsprechend Kapitelangaben nach dem Standard des Augustinuslexikons, also etwa: praed. sanct. 1,7 bzw. praed. sanct. 2,25 usw.). || 19 Das Zitat in Fulgentius, Ad Monimum 1,29,1f. wird mit dem Titel de libro quem scripsit de praedestinatione sanctorum eingeführt. 20 Vgl. DRECOLL, OGHRA 1, 376b mit Nachweisen. 21 Beda zitiert das Werk normalerweise als (liber) ad Prosperum et Hilarium, kennt aber auch den Titel De dono perseuerantiae (Saint-Omer, Bibliothèque Municipale 91, fol. 28r). Zum Veronafragment vgl. FOLLIET, Une collection.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 63

4.2 Zur Überlieferungssituation allgemein Die Überlieferung der beiden Bücher De praedestinatione sanctorum wird dadurch gekennzeichnet, dass fast alle Handschriften zur Klasse β gehören, deren älteste und beste Zeugen wie in der Überlieferung von De gratia et libero arbitrio L und P sind. Auch hier hat der Text von L über seine Abschrift D Karriere gemacht, so dass die meisten Handschriften aus dem französischen Raum zur Klasse β gehören. Von dieser Klasse β heben sich nur wenige Handschriften ab, die sich ihrerseits wiederum durch eindeutige Bindefehler als von einem Hyparchetypen abhängig erweisen und als Klasse γ zusammengefasst werden. Es ist kein Zusammenhang dieser Texttradition mit jenen Handschriften von De gratia et libero arbitrio erkennbar, die nicht zur Klasse β gehören, sondern es scheint sich um einen eigenständigen Überlieferungszweig zu handeln, der für De gratia et libero arbitrio nicht nachweisbar ist (vermutlich weil er die Schrift nicht enthielt). Dass beide Überlieferungszweige auf einen gemeinsamen Archetyp zurückgehen, lässt sich nicht zwingend zeigen, da keine eindeutigen Bindefehler bestehen. Daher kann es nicht von vornherein ausgeschlossen werden, dass beide Überlieferungszweige auf zwei Emendationsstufen des Textes durch Augustin selbst zurückgehen. Allerdings ist das nicht sehr wahrscheinlich, wenn man den Charakter von β bedenkt, wie er sich in De gratia et libero arbitrio darstellt. Wenn β für De gratia et libero arbitrio als das Ergebnis einer frühkarolingischen Emendation eines älteren Texttyps anzusehen ist (vgl. oben 3.4), könnte dies auch für die Überlieferung der beiden Bücher De praedestinatione sanctorum zutreffen. Nur für die Passagen, in denen Eugipp Exzerpte bietet (s. dazu unten), könnte allerdings diese frühkarolingische Emendationstätigkeit (d.h. der Redaktor der Sammlung zur Gnadenlehre, auf den β zurückgeht) im Unterschied zu dem älteren Texttyp (Proto-β) erkennbar sein, doch bieten die von Eugipp gebotenen Passagen hier keine Sicherheit. Handschriften, die hierfür zusätzlich heranzuziehen wären (vergleichbar der Rolle von O und K in De gratia et libero arbitrio), existieren nicht. Daher ist an den meisten Stellen nicht erkennbar, ob die Unterschiede zwischen β und γ auf die Emendationstätigkeit von β oder den älteren Texttypus Proto-β zurückgehen. Als eindeutige Bindefehler für die Klasse β mögen genannt sein: Omissio: 1,9,12f. mox addidit om. β. Variationes verborum et formarum: 1,25,8 fuisse] fortasse β; 2,23,7f. praedicatione (vgl. 1,17,15 und ep. 102,14)] praedestinatione β; 2,60,8 infidelibus] fidelibus β; 2,66,2 dominum] domino β. Als eindeutige Bindefehler für die Klasse γ mögen genannt sein: Omissiones: 1,5,17–1,8,27 uestra … quare om. γ (in Bourges ergänzt); 1,13,22 ad filium quia multos credere uidemus om. γ; 1,24,28 nisi uobis non crederem, non auderem om. γ; 2,10,8 quem nouimus castum om. γ; 2,16,5f. in laudem gloriae gratiae suae om. γ; 2,33,3 eandemque iustissimam, sapientissimam om. γ; 2,35,28f. cordis eloquium diuinum auribus om. γ; 2,38,20 et facienda non faceret om. γ;

64 | Augustinus

2,41,13 fidem quoniam praeuenit om. γ; 2,47,33 sine dubio enim praesciuit si praedestinauit om. γ; 2,52,8f. non praecedentibus bonis meritis nostris om. γ; 2,58,16f. ueneritis ad fidem accepta uoluntate om. γ; 2,67,1 Iesus om. γ. Additiones: 1,13,11 didicisset] ac add. γ (Bourges eras.); 1,17,21 ueritati] non poterit add. γ. Variationes verborum et formarum: 1,4,15 celebri] celebrata γ; 1,12,3 Iesus] Israel γ; 1,31,22 suscepta] suscepit a γ; 2,42,5 operari] opera γ; 2,53,11 concessum] confessum γ (conuersum F); 2,58,2 infidelitate] fidelitate γ. Die Einzelabwägung der Lesarten von β und γ zeigt, dass keineswegs durchgängig eine Klasse zu bevorzugen ist, dass γ aber dort, wo es nicht auf den ersten Blick fehlerhaft ist, oft einen sehr guten und ursprünglich erscheinenden Text bietet (s. dazu unten 4.8).

4.3 Die Überlieferung der Handschriftenklasse β Die beiden ältesten und nur durch wenige Sonderfehler auffallenden Zeugen für β sind (wie in De gratia et libero arbitrio) L und P. Hinzu tritt die durch S angeführte Gruppe, die durch viele zusätzliche Sonderlesarten auffällt, aber nicht von L oder P abhängig ist.

4.3.1 Lyon, Bibl. munic. 608 (L) und Paris, BnF Lat. 2095 (D) L selbst weist so gut wie keine Sonderfehler auf, die nicht korrigiert wurden (z.B. 1,41,11 his in tr. L; 2,62,17 datur] dari L). Der Wasserschaden der Handschrift hat zum Teil zu einem fragmentarischen Zustand der Seiten geführt, die in der Restaurierung nicht immer an der richtigen Stelle gelandet sind (vgl. Mikrofilm und digitale Ausgabe) (so z.B. 1,19,18–1,19,19 ut … promisit1). Von L ist D eine Abschrift (mit einem mechanischen Verlust mehrerer Blätter in 2,33,29–2,49,31 und ab 2,67,6), wie die folgenden Bindefehler zeigen: Omissiones/Additiones: 1,13,5 in add. L D (ac.); 1,17,4 ab om. L D (ac.); 1,28,8 quod om. L D (ac.); 1,30,16 et1 om. L D; 2,1,20 a om. L D (ac.); 2,4,17 qui ipse sanctificat om. L D (ac.); 2,19,12 deus] sed add. L D (ac. uv.). Variationes: 1,7,26 gratia] gratiae L D (ac.); 1,10,16 discernimurque] discernimusque L D; 1,15,2 ubi] ibi L D (ac.); 1,30,16 quis] qui L D (ac.); 2,11,3 homo] bona L D; 2,15,1 posci a] postea L (ac.) D (ac.); 2,16,9 debito] debitum L D; 2,21,1 obstrictis] districtis L, districtus D (ac.); 2,61,16 non] nondum L D (ac.). Transpositiones: 1,34,3 elegi uos tr. L D; 2,4,27 petere aliud tr. L D (ac.). Nicht jede Korrektur in L ist in D übernommen worden (sei es in den Text, sei es in eine Korrektur), vielleicht, weil sie erst später in L eingetragen wurde (z.B. 1,42,5

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 65

aliud] nisi add. L (pc.); 2,12,7 meum] tuum L (ac.) D, Bern, meum L (pc.); 2,16,8 irae] filii irae L (pc.). Sehr wenige Fehler aus L werden in D nicht übernommen, so 1,36,6 facturos L, futuros D cett. Diese Stellen sind wohl als eigenständige Korrekturen aus dem Kontext zu erklären. D ist in mehreren Durchgängen korrigiert worden. Eine der Korrekturvorlagen war wohl E (s. dazu unten). Einige Korrekturen in L sind in D bereits berücksichtigt, z.B. 2,11,11 uel dignus sit om. L (ac.). Mindestens einer der Korrekturgänge vollzieht nachträglich in Lyon eingetragene Korrekturen nach. Neben etlichen orthographischen Verbesserungen, z.B. von 1,33,23 uncxisti L (ac.) D (ac.), seien genannt: 1,11,15 non1 om. L (ac.) D (ac.); 1,12,14 nec] ne L (ac.) D (ac.); 1,22,16 prout] pro L (ac.) D (ac.); 1,25,9f. peccatum] peccato L (ac.) D (ac.); 1,27,11 tractatoribus] tractoribus L (ac.) D (ac.); 1,30,6 quid2+3] qui L (ac.) D (ac.); 1,31,4 de1] quo add. L (ac.) D (ac.); 1,33,44 uocantur] uocatur L (ac.) D (ac.); 1,34,3 quia] qui L (ac.) D (ac.); 1,39,8.13 agit] ait L (ac.) D (ac.); 1,41,20 uel iudicando om. L (ac.) D (ac.); 1,42,22 iustus] iustis L (ac.), iusti D (ac.); 2,1,5 munus] minus L (ac.) D (ac.); 2,4,3 uenena] uenia L (ac.), uenea D (ac.); 2,4,7 iustitia] iustitiae L (ac.) D (ac.); 2,5,5 est om. L (ac.) D (ac.); 2,10,2 quid] qui L (ac.) D (ac.); 2,13,11 recedat] credat L (ac.) D (ac.); 2,14,12f. non nostra … sed ista om. L (ac.) D (ac.); 2,29,9 possunt] posuit L (ac.) D (ac.); 2,53,4f. coepiscopo] episcopo L (ac.) D (ac.); 2,53,12 auersas a] aduersa L (ac.) D (ac.); 2,59,8 eos] eius L (ac.) D (ac.); 2,61,6 primum ut nondum ut nondum L (ac.) D (ac. uv.); 2,61,19 praescientia] praesentia L (ac.) D (ac.). In 2,67,1‒3 hat L erst aufgrund eines Homoioteleutons einen Satz übersprungen, später ist der ausgelassene Text mg. nachgetragen worden. In D ist dieselbe Korrektur eingetragen worden, wobei der Korrektor anders vorgegangen ist, vielleicht, weil er eine andere Korrekturvorlage benutzt hat. In D (ac.) hat vermutlich nullum est autem etiam illustrius praedestinationis exemplum gestanden (das könnte auf aut[em] quam in der Vorlage zurückgehen, das auch in L [ac.] gestanden haben könnte). Der Korrektor von D hat den Text anders aufgefasst, und zwar hat er in dem Bemühen, den durch Homoioteleuton ausgefallenen Text einzutragen, zunächst den Satz wie folgt vervollständigt: nullum est autem illustrius praedestinationis exemplum, um dann den Rest des fehlenden Textes incl. des Endes (nullum est, inquam, illustrius praedestinationis exemplum) als Marginalie nachzutragen. In Bern ist diese Korrektur (Streichung von etiam und Nachtrag der Marginalie) nicht erfolgt (die Korrektur fand in D wohl erst nach der Anfertigung von Bern statt). Dass manche Korrektur in L bzw. in D erst spät eingetragen wurde, zeigt die Handschrift Bern, die als Kopie von D anzusehen ist, in der viele, aber nicht alle Korrekturen in D bereits vorausgesetzt sind. Als Beispiel kann dienen: 1,37,10 qui uniuersa] uniuersa qui L (ac.) D (ac.), aber uniuersa qui ist bereits in Bern kopiert worden. Vergleichbar sind: 2,2,20 ne] non L (ac.) (non ut L [pc.]), n D (ac.), non Bern; 2,13,8 ad om. L D (ac.) Bern; 2,28,1 conficitur … dari om. L D (ac.) Bern; 2,29,6 fato] facto L (ac.) D (ac.) Bern (analog in 2,29,7.8); 2,50,10 confitentur] confitemur L

66 | Augustinus

D (ac.) Bern; 2,55,3 si me non] non om. L D (ac.), nisi me L (pc.) Bern (in paralleler Korrektur?); 2,55,16 eluceat] ducat L D (ac.) Bern; 2,55,20 annos] nos L (ac.) D (ac.) Bern; 2,59,6 non acceperitis] acceperis L (ac.) D (ac.) Bern; 2,63,10 sibi om. L D (ac.) Bern; 2,63,22 cor om. L (ac.) D (ac.) Bern. Für den mechanischen Blattverlust von D in 2,33,29–2,49,31 agendae … debuerunt lässt sich für 2,36,14f. in Christum credidit et om. L (ac.) Bern überlegen, ob entsprechend in D die Worte ebenfalls fehlten, ebenso 2,44,27 quia data est nobis om. L (ac.) Bern und 2,47,27 qua eos quos uoluit elegit om. L (ac.) Bern. Analoges ließe sich überlegen für 2,37,16 rigat] rigant L (ac.) Bern. D dürfte auch in 2,41,2 eloquitur] loquitur L Bern mit L gelesen haben (jedenfalls vor der Verfertigung von Bern und noch ohne selbst korrigiert worden zu sein) und in 2,46,1 cum cedit mit L und Bern ausgelassen haben. Von D ist eine große Zahl von Handschriften abhängig, die sich in zwei Gruppen teilen lassen und einen zunehmend depravierten β-Text bieten (s. dazu unten 4.3.4).

4.3.2 Paris, BnF Lat. 9544 (P) Wie in gr. et lib. arb. bietet P auch in praed. sanct. 1+2 einen sehr sorgfältig erstellten Text, der nur wenige Sonderfehler enthält. Die Sonderfehler von P finden sich meistens in Engelberg wieder, was zugleich Engelberg als Abschrift von P erweist. Omissiones/Additiones: 1,26,17 requiem1] et add. P Engelberg; 1,27,18 pro om. P Engelberg; 1,35,9 dispositionem] suam quam proposuit in illo (in illo pc. P) in dispositionem add. P Engelberg; 2,15,8 est] enim add. P Engelberg; 2,15,12 ipsius] in add. P Engelberg (Sonderfehler von P: 1,6,3 et om.; 2,35,23 cuius om.). Variationes: 1,3,1 debemus] deberemus P Engelberg; 1,25,24 quam] quae P Engelberg; 1,39,6 omnibus sanctis (sanctos ac. P) P Engelberg; 2,1,3 finem2] fidem P (Sonderfehler); 2,6,19 uel] ut P Engelberg; 2,20,8 propheta dicendo declina] per prophetam dicendo inclina P Engelberg; 2,27,30 quod] quam P Engelberg; 2,35,18 quia iterum] qui alterum P Engelberg; 2,47,6 eadem] ad eam P Engelberg; 2,51,12 et proximus] proximusque P (proximus ac.) Engelberg (in Engelberg direkt nach Omission wegen Homoioteleuton 2,51,10‒12 recte … deus); 2,55,19 Nolanum] Mediolanum P Engelberg (so auch noch in Paris n.a. 1449). Transpositio: 2,17,11 non et] et non P Engelberg. In 2,36,14 bietet P (mit Engelberg) zudem die Addition sancta, die auch in einigen Handschriften der S-Gruppe auftaucht. Eventuell handelt es sich um einen simultan entstandenen Schreibfehler, der aufgrund eines Zeilensprungs (zu in sancta oboedientia) in der gemeinsamen Vorlage (dem Hyparchetypen von β? – dann wäre es eigentlich ein β-Fehler, der in L nicht übernommen wurde) leicht möglich war. Dass Engelberg von P abhängig ist, zeigt auch die Korrektur in 2,8,3, wo bei enim sunt durch darübergeschriebene Buchstaben die Transposition angezeigt ist, die in Engelberg übernommen ist. Ähnlich ist es in 1,11,15 gratia iam] gratiam P,

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 67

gratia Engelberg und 2,23,10 si tam] istam P, tam Engelberg. Die undeutliche Korrektur in P in 2,34,9 (ideo eius aus id scelus) ist in Engelberg nicht übernommen worden (auch nach der Korrektur kann man noch id scelus lesen).

4.3.3 Salisbury, Cath. Library 117 (S) und Verwandte Einen eigenständigen, durch viele eigenwillige Varianten entstellten Text der Klasse β zeigt eine Gruppe von Handschriften um Salisbury, Cath. Library 117 (S). Da sie weder die Sonderfehler von L und D noch die von P und Engelberg teilen, sind sie als eigenständige Gruppe innerhalb von β zu bewerten. Die Zahl der Sonderfehler ist sehr groß. Zu dieser Gruppe gehören noch Angers 276, Bruxelles 1103, Hereford 0.6.X und Oxford Merton College 1 (und für praed. sanct. 1 die späteren Abschriften Oxford Merton College 19 und 37). In Bruxelles 1103 sind umfangreiche Korrekturen nach einer Handschrift, die mit Reims 393 eng verwandt ist, eingetragen. Als Beispiele für die Bindefehler dieser Gruppe mögen hier dienen (genannt wird die Lesart in S, Abweichungen in Angers werden notiert): Omissiones/Additiones: 1,1 quidem om.; 1,7,52f. ut male operetur … obduratio praecedenti] misericordia praecedenti (praecedente pc. Angers); 1,26,9f. libri … uolumus om.; 1,33,7f. secundum2 … patres om.; 1,33,19 tu es … sunt om.; 1,33,36 inimici om.; 1,41,11 fiunt] quia Christi bonus odor sumus add.; 2,2,19 et mors om.; 2,22,14 signa] multa add.; 2,25,2 uult om.; 2,30,11 naturarum om.; 2,35,13 credere] factis add.; 2,38,12 ut dicat om.; 2,41,15 et suauiter om.; 2,47,14 tribu Beniamin tamquam] iam ita quam; 2,49,11 et doctor lucidissimus om.; 2,49,18 loquitur] uisum est sed sicut placuit add. S (Wiederholung von 2,49,18 uisum … placuit); 2,64,16f. ut oremus ... pulsemus om. Angers (mechanischer Seitenverlust in S). Außerdem bietet die Gruppe noch einige Auslassungen wegen Homoioteleuton und ähnlichen Wortähnlichkeiten, so u.a. 1,4,11 sed ... eum2 om.; 1,10,14 sed gratia om.; 1,10,22 numquid et habere om.; 1,10,25 fidem sicut posse habere om.; 1,11,16 quod consecuta est om.; 1,17,28‒31 quae ... Israel2 om.; 1,18,11 et ubi sciebat om.; 1,25,14–16 si uiuerent ... pro suis futuris om.; 1,26,20f. erat non quod futurum om.; 1,27,2 de gradu lectorum ecclesiae Christi om.; 1,30,8f. filium ... nonne om.; 2,6,1f. uel ... terra om.; 2,6,18 fiat … ut2 om.; 2,12,23 et nobis ex parte om.; 2,14,2f. ut accedamus sic operatur om.; 2,30,19 potius quam illos om.; 2,30,20 atque iterum dicimus] addicimus; 2,38,10 merita ... secundum2 om.; 2,40,13f. alia ... tacendi om. Angers (mechanischer Blattverlust in S). Variationes et transpositiones: 1,4,17 per prophetam] prophetice; 1,5,3f. attendant … esse] non sicut isti dicunt ex nobis est initium fidei ex deo est; 1,9,9 tamquam] quasi; 1,13,24 esse] istam; 1,16,1f. et hoc donum] quod; 1,17,4 alias] et alibi; 1,18,1 aliarumque] uel aliarum; 1,30,12 uoluntas erat] fuit uoluntas; 1,33,28 perierunt] poterunt; 1,35,12f. haec audiat diligenter et intelligenter] eum audiat et diligenter intellegenter (intellegenturque Angers); 1,38,2 hoc apostolico testimonio

68 | Augustinus

refutari] haec apostoli testimonia refutare (hoc apostoli testimonia refuturi ac. Angers, hoc apostoli testimonia refutare pc. Angers); 1,38,11 arguitur] extinguitur; 1,39,4 qui est] per quem; 1,40,1 nos] non nostrum; 1,42,4 et ineffabili] ineffabiliter; 2,4,11f. de duobus uero ceteris tanta illic perspicuitate disseritur] cetera duo tam mira perspicuitate disseruntur; 2,8,2f. petitione non inuenitur posci perseuerantia] licet de perseuerantia taceatur; 2,22,12 secundum contumaciam uel oboedientiam] se contumacia uel oboedientia; 2,29,19 instituti] intituli; 2,35,9f. intelligentiae quo moueantur] intelligentia commoueantur; 2,36,2 proficientis] perseuerantis; 2,36,20 praedicata est quae] praedestinata est quem; 2,55,26 suscepi ut] suscipiunt ac.; 2,55,27 proficienter] pro; 2,64,7 quo dicimus laetum diem qui laetos] quod dicimus bonum dei est quila [sic!] est. S bietet in dieser Gruppe die wenigsten zusätzlichen Sonderlesarten und wurde daher als Repräsentant dieser Gruppe für den app. crit. ausgewählt. S ist aber nicht selbst der Hyparchetyp dieser Gruppe, wie insbesondere die folgenden Sonderfehler zeigen: 1,4,16 eique] atque (eaque Angers); 1,25,4 et uideant om.; 1,29,8 quae] quidam; 1,30,6 credidit] crediderit; 1,34,27 sententiam] scientiam; 2,22,2 in] cor add.; 2,37,14 dedit om. (diuisit mensuram fidei pc.); 2,62,12 aeterna] et; vgl. noch 1,11,15 alioquin gratia iam non est gratia (Rom. 11,6) om. Auf mechanischen Blattverlust (es fehlen jeweils ca. 460 Wörter) gehen zurück: 2,39,4‒2,41,7 immo … esse und 2,64,15‒2,67,4 quaerentes … attendat om. Zu vergleichen sind noch folgende Unachtsamkeiten, die in S, nicht aber in den anderen Handschriften dieser Gruppe begegnen: 1,3,11 eius] eis; 1,5,11 ne] non; 1,7,13 est1] esse; 1,7,14 mea] ea; 1,10,30 audet] autem det (autem audet pc.); 1,16,9 audimus] audiuimus (audemus pc.); 1,22,2 dei] deo ac.; 1,22,8 facta1] factas; 1,26,6 deesse] deest; 1,30,14 nostra] humana add.; 1,33,39 in om.; 1,34,1 uocationem] uocatione; 1,41,8 in1 om.; 1,41,17 illam] illa; 1,43,2 nimium est] niminum (sic!); 2,4,20 ac om.; 2,9,8 persistit] persistat (persistitur Angers); 2,12,11 nullam] nullum; 2,13,7 ualuerit] uoluerit; 2,15,11 eos] nos; 2,27,36 destruamus] destruamur; 2,29,10 ut om.; 2,30,16 nec a om. pc.; 2,30,22 ne quaesieris] neque si eris; 2,32,10 remanet] remaneret; 2,33,5 uocatio] uotio; 2,33,5 uocationem] uotionem ac.; 2,33,20 auxilio] auxilium; 2,34,4 qui] quo; 2,36,8 praedestinationem] praedestinatione; 2,37,10 continentiam] continentia; 2,39,3 euangelio] euangelii (ac., serie add. sl.; euangelium ac. Angers); 2,41,7 gratiam] gratia; 2,41,22 oboedientia] oboedientiam; 2,42,8 nec] ne; 2,43,22 fide ne] fidem ac.; 2,47,9 reliquiis] re quis (ac.); 2,47,12 promissiones] remisiones (sic!); 2,47,17 eorum] uerum; 2,48,2 de uocatione] deuotione; 2,48,10 gratuitam] gratiam; 2,48,22 dubio] dubium; 2,49,9 ullum] illum; 2,52,4 tum] tam ac.; 2,53,12 praedicaui] praedicauit; 2,53,13 gratia] gratiam; 2,54,11 est] esse; 2,55,30 in1 om.; 2,62,10 in1 om.; 2,63,1 corde] cor; 2,67,4f. fidelis inquam] fidelis umquam (fidelissimum quam Angers); 2,67,19 et2 om. Angers scheidet schon aufgrund der folgenden Auslassungen als Hyparchetyp der S-Gruppe aus: 1,20,1f. an forte … facit om.; 1,31,35 perfectionem … et2 om.;

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 69

1,34,19f. ipsos … praedestinauit om.; 1,40,14 aduersarii … datum2 om.; 2,33,12f. et uelle … operatur om.; 2,55,28 non tamen a perfectione coepisse om. Bruxelles 1103 hat neben einer Handschrift der S-Gruppe noch mindestens eine weitere Handschrift benutzt (und im Zuge der Arbeit an praed. sanct. 2 zunehmend bevorzugt), vgl. 2,4,11f.; 2,8,2; 2,38,10; 2,64,14, wo Bruxelles 1103 die Lesarten der SGruppe nicht teilt. Außerdem sind umfangreiche Korrekturen nach einer Handschrift der Reims-Gruppe eingetragen. Der S-Gruppe steht eine weitere Gruppe von Handschriften nahe, deren ältester Zeuge Paris 2846 ist und zu der noch die folgenden Handschriften gehören: a) Assisi 87, Paris 1909 und Valencia 483, b) Charleville-Mézières 202, c) Venezia 2197 und London, BL Add. 26750 sowie d) Troyes 40, Troyes 70, Lissabon. Diese Handschriften sind durch wenige, recht schwache Bindefehler mit der S-Gruppe verbunden, so in 1,15: 1,15,2 et om.; 1,15,7 credunt] crediderunt; 1,15,9 quidem om. oder in 1,17: 1,17,24 esse om. Sie bieten eine große Zahl an Varianten verschiedener Provenienz und scheiden daher für die Textkonstitution aus.

4.3.4 Die von D abhängigen Handschriften Von D und der in dieser Handschrift besonders massiven Korrekturarbeit hängen zwei umfangreiche Handschriftengruppen ab, die jeweils einen bestimmten Korrekturstand in D voraussetzen und zusätzliche Fehler in den β-Text einbringen. Es handelt sich i. um die Gruppe Troyes-Metz und ii. um die Reims-Gruppe. Beide Gruppen werden durch einige wenige Bindefehler miteinander verbunden: 1,33,52 erat inde qui perit] erant inde qui perierunt D (pc.) Bern Reims-Gruppe Gruppe Troyes-Metz zum Teil; 1,12,22 et cum crederet om. Reims-Gruppe sowie einige Handschriften der Gruppe Troyes-Metz (enthielt die Vorlage eine Korrektur?); 1,41,14 significauit] significat D Bern Reims-Gruppe sowie einige Handschriften der Gruppe Troyes-Metz (wiederum evtl. auf eine Korrektur in der Vorlage zurückzuführende Uneinheitlichkeit); 2,22,14 mirabilia signa] mirabilia et signa D (pc.) Bern ReimsGruppe Gruppe Troyes-Metz; 2,31,26 quid] quid est D (quidem ac.) Bern ReimsGruppe Gruppe Troyes-Metz. Die Reims-Gruppe ist bereits im 9. Jh. belegt, insbesondere durch die Handschrift Reims. Demgegenüber sind für die Gruppe Troyes-Metz keine Handschriften aus dem 9. Jh. bekannt. Allerdings zeigt die Gruppe Troyes-Metz einen Korrekturstatus von D auf, der früher anzusetzen ist als der in der Reims-Gruppe vorausgesetzte. Dies bedeutet, dass die Gruppe von Troyes-Metz von einem Hyparchetyp abstammt, der ebenfalls in das 9. Jh. gehört und vor dem Korrekturdurchgang in D anzusetzen ist, der in der Reims-Gruppe vorauszusetzen ist (s. dazu unten).

70 | Augustinus

4.3.4.1 Die Handschriften der Gruppe Troyes-Metz Diese lassen sich in folgende Subgruppen gliedern: – Leiden Q 23 und Paris 1939, – Metz 232 und Paris 18083, – eine Gruppe von Handschriften, deren wichtigste Vertreter Troyes 69 und Oxford Bodl. 312 sind. Hierzu gehören noch: Firenze Plut. XVIII dext. I, Paris 15301 (nebst den Abschriften Wien 735 und Paris 15666) sowie Vaticano 488 (mit den Kopien Vaticano 500 und 501) und Cesena D.IX.4, – Paris 14478 zusammen mit den Abschriften Erlangen 180, Paris 15294 und Paris 14859, – Troyes 860 und Bruxelles 20760, – Kraków 723 und Kraków 2603. Bindefehler dieser Gruppe sind u.a. (Leiden Q 23 nur ac.): 1,4,18 credere om.; 1,9,13 autem] inquit add. (1,9,12f. mox addidit om. cum β); 1,24,31 posse2 om. (exc. Paris 15666); 1,33,18 dominum] deum; 1,37,17 sunt] sancti add. (Zitat Rom. 8,28; Leiden Q 23 eras., Paris 1939 om.; Vaticano 488 eras., Vaticano 500/501 om.); 1,42,16 erat] fuit (Zitat 3 Reg. 8,57; Leiden Q 23 add. sl.: uel erat); 2,2,3 ait apostolus tr.; 2,4,34 eius om.; 2,7,4 ad cibum] a cibo (a auch D [ac.], nicht aber Bern); 2,22,11 si iudicari poterant homines etiam non audito euangelio] poterant homines etiam non audito euangelio iudicari (si iudicari om. D [ac.] Bern); 2,28,2 ipsius om.; 2,37,19 carnis] carnales; 2,55,5 nunc] non (Vaticano 488 [ac.], nunc Vaticano 500/501, Troyes 69, Paris 18083 [pc.]). An einigen Stellen liegt es nahe, dass zwischen D und dem Hyparchetypen der Gruppe Troyes-Metz (zumindest für praed. sanct. 2) noch eine Zwischenstufe existierte, von der auch Bern 176 abhängig ist: 2,6,13 superiore] superiori Bern, Hyparchetyp der Gruppe Troyes-Metz; 2,24,10 monstratur] demonstratur Bern, Hyparchetyp der Gruppe Troyes-Metz; 2,52,3 est] est D (ac. incertum), esse Bern, esset Hyparchetyp der Gruppe Troyes-Metz (aber Troyes 69 und Oxford Bodl. 312 bieten est). Manchmal scheint in dieser Zwischenstufe auch eine Korrektur von D fortgewirkt zu haben und ist dann nur teilweise übernommen worden, z.B. 2,25,10f. et inuestigabilis … meritis om. (Homoioteleuton) D (ac.), Bern, Metz 232, Paris 18083, Paris 14478 (ac.) (doch die anderen Handschriften bieten den Text, wie er in D am Seitenende ergänzt wurde); 2,31,24 paratis] parantis D (ic.), parentis Bern, Leiden Q 23 (ac.), Paris 1939, Paris 15294, Paris 14478, parentum Erlangen 180, festinantibus Metz 232, Paris 18083 (die Subgruppe Troyes-Oxford hat wiederum paratis). In 2,26,13 ist crededi in D zu credendi korrigiert, Bern bietet credidi, so auch Leiden Q 23 (ac.), Paris 1939, Metz 232, doch hat die Subgruppe Troyes-Oxford wieder credendi. Ähnlich dürfte auch 2,40,12f. (a grandibus om. L, Bern, Gruppe Troyes-Metz außer Leiden Q 23 und Paris 1939) auf eine Korrektur in D zurückgehen (Blattverlust in D). Die Auslassung von 2,47,27 qua eos quos uoluit elegit in L scheint in D (deest) in Korrektur so geheilt worden zu sein (abweichend von der Korrektur in L), dass es

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 71

nur teilweise ergänzt wurde: om. Bern, Metz 232, Paris 18083, Erlangen 180, Paris 15294, Paris 14478, Troyes 860, Vaticano 488 (ac.), Cesena (die anderen bieten den Text wie P S γ). Leiden Q 23 (hier durchwegs ac.) und Paris 1939 bilden einen Textzustand ab, in dem einige Bindefehler der Gruppe noch nicht enthalten sind: 1,13,18f. est2 … ipso om. (Homoioteleuton, den Text bieten Leiden Q 23 und Paris 1939); 1,17,24 omnes om. (exc. Leiden Q 23, Paris 1939); 1,19,26 ait om. (exc. Leiden Q 23, Paris 1939); 1,20,4 quippe] quoque (exc. Leiden Q 23, Paris 1939, Vaticano 488 [pc.], in textu Vaticano 500/501); 1,22,6 saluus eris om. (exc. Leiden Q 23, Paris 1939); 2,4,33 et ipsam] etiam (exc. Leiden Q 23, Paris 1939); 2,36,19 quoniam om. (exc. Leiden Q 23, Paris 1939); 2,37,24 ipsius om. (exc. Leiden Q 23, Paris 1939, meo Vaticano 488, Vaticano 500/501); 2,42,9 aut] at (exc. Leiden Q 23, Paris 1939, Oxford Bodl. 312). Da es sich hier um zusätzliche Fehler handelt, ist mit einer Abschrift des Hyparchetypen von Troyes-Metz zu rechnen, in die diese Fehler hineingelangt sind und von der die übrigen Angehörigen der Gruppe abhängig sind. Auf eine Aufzählung der jeweiligen Sonderfehler der zu dieser Gruppe gehörenden Handschriften soll hier verzichtet werden. Da sie alle einen depravierten β-Text bieten, sind sie für die Textkonstitution irrelevant. 4.3.4.2 Die Handschriften der Reims-Gruppe Die Handschrift Reims 393 ist Teil einer Gruppe, zu der die folgenden drei Untergruppen gehören: a) die Geschwister von Reims 393: die beiden zusammengehörenden Handschriften Zwettl und Dijon 154 sowie die davon abhängige Handschrift Wien 4390, die beiden Handschriften Wien 959 und Paris 15659 sowie die davon abhängige Handschrift Wien 4604. Hinzu kommt das kurze Exzerpt in Mantua für praed. sanct. 1. Reims ist nicht selbst der Hyparchetyp dieser Gruppe, steht diesem aber sehr nahe; b) eine Gruppe, die Rouen 475 nahesteht und folgende Handschriften umfasst: Salisbury 100, Manchester sowie St. Andrews, Cambridge Jesus College 16, Cambridge UL 424, Durham A IV 17, Edinburgh und Oxford Merton College 35, schließlich Vaticano 9949 (nur für praed. sanct. 1) und Trier; c) Paris St. Geneviève 211 und Praha XIII D 15. Die Handschriften dieser Gruppe sind nur durch wenige gemeinsame Abweichungen miteinander verbunden wie 1,38,1 uel] et Reims-Gruppe (so auch E und die dazugehörigen Handschriften); 2,9,1 cum] dum Reims-Gruppe; 2,10,5 iam et] etiam et Reims-Gruppe; 2,28,4 et1 om. Reims-Gruppe. In 1,8,22f. liest die Gruppe wie D (ac.) solutione quaestionis (statt quaestionis solutione). Die Handschriften sind sodann besonders dadurch verbunden, dass sie an vielen Stellen Korrekturen aus D in oft großer Geschlossenheit übernehmen. Die meis-

72 | Augustinus

ten dieser Korrekturen in D stammen wohl aus E. Hier seien nur die Stellen genannt, in denen diese Korrekturen keine γ-Lesart darstellen (zu den γ-Lesarten aus E, die als Korrekturen in D eingetragen sind und sich in der Reims-Gruppe wiederfinden, s.u. bei der Beschreibung von E): 1,5,7 quaedam] sanctae add. E D (pc.), ReimsGruppe; 1,11,2f. aliis praeparetur, aliis non praeparetur] in aliis praeparetur, in aliis non praeparetur E D (pc.), Reims-Gruppe; 1,17,9 fortassis] longe add. β, eras. D (pc.), Reims (mg.), die übrigen der Reims-Gruppe haben es teilweise; 1,33,26 fuerant] fuerunt E D (pc.), Reims-Gruppe; 1,33,36 ubi] uero add. L (pc.) E D (pc.), ReimsGruppe (om. γ, autem add. S, ergo add. P, ac. L D); 1,33,52 erat … perit] erant … perierunt E (mg.) D (pc.); 1,34,18 ipsos] illos E D (pc.), Reims-Gruppe; 1,38,13 iam] etiam E D (pc.), Reims-Gruppe; 1,39,10 non erremus] nolite errare E (pc.), add. mg.: inquit apostolus; nolite errare, inquit apostolus D (pc.), Reims-Gruppe; 2,9,4 dono dei] dei dono tr. E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,14,13 eius] dei E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,20,12 intexunt] contexunt E D (pc.) (später wieder zurückkorrigiert zu intexunt), ReimsGruppe; 2,31,10 erant] fuerant E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,32,15 issent] exissent E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,54,7 dicimus] dicamus E D (pc. uv.), Reims-Gruppe; 2,55,17 ab eo] a deo E D (pc. uv.), Reims-Gruppe; 2,55,25 errare] errasse E D (pc.), ReimsGruppe; 2,63,10 christianam fidem] christiana fide E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,63,21 dominum] deum L (pc.) E D (pc.), Reims-Gruppe; 2,64,5 quo alio] quo in alio E D (pc.), Reims-Gruppe; vgl. noch 1,40,11 eiusdem om. D (ac.), eidem E D (pc.) (aber nicht übernommen in Reims). Analoges ist auch für einige Stellen in dem großen Blattverlust von D in praed. sanct. 2 zu vermuten, z.B.: 2,38,9 dicunt] dicuntur E, Reims-Gruppe; 2,41,3 nostra dari merita] merita nostra dari tr. E, Reims-Gruppe; 2,41,18 negare] negari E, ReimsGruppe; 2,44,8 donum dei] dei donum tr. E, Reims-Gruppe; 2,44,18 nobiscum isti communes] communes nobiscum E, communes nobiscum isti Reims-Gruppe; 2,48,11 credentes] credant et E, Reims-Gruppe; 2,49,10 et om. β (ac. P L), es steht auch in der Reims-Gruppe; 2,49,27 memorauit] commemorauit E, Reims-Gruppe (Gruppe TroyesOxford: monstrat) Auffällig ist 1,35,7 nos] nobis β (lnp. L; ac. D) E, nos D (pc.), Reims-Gruppe, denn die Korrektur in D kommt nicht aus E. Allerdings handelt es sich um ein Bibelzitat, so dass die Korrektur auch durch einen abweichenden Wortlaut des Bibelzitats ausgelöst sein könnte. Nur in Reims selbst steht in 1,9,24 die Lesart deus als Alternative am Rande (die nicht aus D stammen kann, sondern aus E, Angers oder S stammen muss). In 1,10,26 ist in Reims die Lesart gratia (so auch S, Angers und E [ac.]) zu finden, die dann aber in der Reims-Gruppe nicht weiter rezipiert ist (vermutlich also Sonderfehler in Reims). In 1,33,35 könnte die Lesart audiuimus in Teilen der ReimsGruppe aus E (ac.) oder aus Angers (ac.) stammen, doch könnte das abweichende Tempus auch sua sponte entstanden sein. Die Gruppe bietet somit insgesamt einen β-Text, der jedoch bereits Korrekturen in D voraussetzt, die auf E zurückgehen, aber nicht allesamt aus γ stammen. Die Reims-Gruppe bezeugt, dass der Text von D ab dem 9 Jh. weit verbreitet wurde. Zu-

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 73

gleich zeigt dies, wie intensiv im frühen 9. Jh. an D gearbeitet worden ist. Da diese Handschriften aber grundlegend von D in einem bestimmten Korrekturstadium abhängig sind und außerdem noch γ-Lesarten über die Korrekturen in D aus E eingearbeitet haben (s. dazu unten), scheiden sie zugleich für die Textkonstitution aus.

4.4 Die Handschriften der Klasse γ (B F T) sowie V Ältester vollständiger Zeuge der γ-Klasse ist Bamberg, Staatsbibliothek Ms. Patristicum 34 (B); allerdings weist diese Handschrift in 1,5,17‒1,8,27 uestra … ecce quare eine Lücke auf. Zu dieser Gruppe gehören noch: Schaffhausen, Ministerialbibliothek Min. 29 (F) (Lücke in 1,42,8‒2,6,2 quorum … quod), Paris, BnF Lat. 12201 (T) und Grenoble 208 sowie Bourges 83. Eine recht alte Exzerpthandschrift, die γ nahesteht, ist Paris 13381 (s. dazu unten 4.6). Schließlich gehören noch zwei Abschriften von B zu dieser Gruppe, nämlich Paris 10603 und München 13501. Bindefehler der Familie γ sind oben, p. 63, genannt (vgl. auch unten p. 84–112). Innerhalb der Gruppe weist B einige Sonderfehler auf, die zeigen, dass B nicht selbst der Hyparchetyp von γ ist. Als signifikante Beispiele seien genannt: 1,11,16 praecessit] praecessa B; 1,13,16 didicimus] dicimus γ, didicimus B; 1,17,33 alias] alios B (alios atque pc.); 1,38,9 filio suo cum ergo] suo cum B (suo filio cum ergo ac. uv.); 1,41,12 succenseatur] ab add. B; 2,12,14 quod] quam B; 2,28,1 conficitur] confiteamur B; 2,41,28 est] nisi add. B; 2,43,8 sunt] esse B; 2,55,29 perfectionem] lectionem B; 2,56,5 ingratius] grauius B; 2,61,15 in2 om. B; 2,67,21 esset] est B; 2,68,2 interior a] in interiore B. Die Handschriften F und T teilen die große Lücke von B in 1,5,17 bis 1,8,27. Allerdings bieten B, F und T jeweils andere Übergänge. B weist in 1,5,17 nach sicut eine Lücke auf, in der wohl zwei Wörter ausgeschabt sind. Da F nach sicut unmittelbar ecce quare bietet, ist es plausibel anzunehmen, dass dies auch in B ursprünglich stand und dann getilgt wurde, um von sicut zu dixi einen syntaktisch möglichen Anschluss zu erhalten. Eventuell hat ein Korrektor von B ecce quare für eine fälschlicherweise in den Text gelangte Glosse gehalten. T bietet in der Lücke eine Ergänzung, die sich sprachlichen Materials aus dem Kontext bedient. Nach iam isti fratres steht (unter Auslassung von sicut): pro quibus agitur, consentiunt. Sic nemo sibi sufficit ad fidei coeptum, ut post a deo accipiat supplementum, sed sufficientia nostra ex deo est. Ecce quare dixi etc. Das ist als nachträglicher Heilungsversuch anzusehen. Durch die gemeinsame Lücke erweisen sich B, F und T als eng zusammengehörig. Dies bestätigt sich dann auch durch die gemeinsam gebotenen γ-Lesarten. F weist einige Sonderfehler auf, die zeigen, dass auch F nicht der Hyparchetyp von γ ist, z.B.: 1,2,4 habet] ponit F; 1,9,23 rigatorem et plantatorem tr. F; 1,11,15 ex operibus alioquin gratia iam non om. F (im Zitat von Rom. 11,6, vermutlich wie B [ac.]); 1,12,18 opera] operationem F; 1,28,5 beatissimum] beatum F; 1,34,9 carnem ageret tr. F; 2,8,12f. interimat Cyprianus tr. F (ac.); 2,13,10 pertinere uoluit tr. F;

74 | Augustinus

2,20,3 ait enim om. F; 2,41,5 orientalium om. F; 2,48,5 gratiae] et gratia F; 2,54,11 et haec dona sua deus om. F; 2,63,3 quaestione disputationes nostras] disputatione quaestiones uestras F (ac. uv.), disputatione quaestiones nostras F (pc.). F bildet ansonsten einen relativ wenig durch Sonderfehler entstellten γ-Text und wird deshalb als Stütze von B in den app. crit. aufgenommen. T bildet aber mit Grenoble 208 (wo die Lücke im γ-Text aufgefüllt ist) eine eigene Gruppe, wie schon die folgenden Bindefehler zeigen: 1,5,13 apostolus] non sumus idonei cogitare a nobis quasi ex nobis aliquid sed sufficientia nostra ex deo est add. T, Grenoble 208 (womit sie die folgenden Worte verdoppeln und 2 Cor. 3,5 etwas umformend noch einmal in den Text setzen); 1,10,22 et] omnium est naturae fidem add. T, Grenoble 208; 1,14,15f. nisi ab illo] ibi ab alio T, Grenoble 208; 1,31,2 se per] semper in T, Grenoble 208; 2,20,1 loquebatur libro tr. T, Grenoble 208; 2,27,19 hominis] in homine T, Grenoble 208; 2,33,13 operatur] et uelle add. T, Grenoble 208; 2,33,18 nostrae om. T, Grenoble 208 (2,33,18 et om. Grenoble 208 [ac.]); 2,35,24 nec] sic add. T, Grenoble 208; 2,47,16 relictas fuisse tr. T, Grenoble 208; 2,48,11 per omnia1 om. T, Grenoble 208. Beide Handschriften fügen weitere Sonderfehler hinzu und scheiden daher an sich für die Textkonstitution aus. Nur für die Lücke in F wird behelfsweise T verwendet, da sonst γ nur durch B repräsentiert wäre. Die Handschrift Bourges 83 hat die Lücke aus B mit Material aus Bern bzw. einer Vorlage von Bern aufgefüllt, das zeigen gemeinsame Fehler wie: 1,5,19 sibi om. Bern, Bourges; 1,6,1 ne homo] nemo Bern, Bourges; 1,7,40 uolentibus nobis] uoluntatibus nostris Bern, Bourges; 1,7,48 et impietas] etiam pietas Bern, Bourges; 1,7,62 dei] misericordiam Bern, Bourges. Lesarten aus Bern werden auch sonst hier und da übernommen, teilweise in Korrektur. Außerdem bietet Bourges weitere Sonderfehler, z.B.: 1,4,1 et] aut quis Bourges; 1,17,6 longa] spatia add. Bourges; 1,17,11 gratia] causa Bourges; 1,33,16f. a Iudaeis om. Bourges; 1,36,11 immaculati] in conspectu dei add. Bourges; 1,41,17 gratiae] patris Bourges; 2,4,17 quoniam et] quia Bourges; 2,4,23 fiat] contingat Bourges; 2,4,24 facimus] fundimus Bourges; 2,6,14 utique om. Bourges; 2,20,3 nobis] enim Bourges; 2,23,26 remissius] tolerabilis Bourges; 2,25,10 quidem om. Bourges; 2,26,3 mundum] et per peccatum mors add. Bourges (Aufnahme aus Rom. 5,12 wird weiter fortgeführt); 2,37,9 proprium om. Bourges; 2,48,22 illi om. Bourges; 2,67,2 libro om. Bourges. Hinzu kommen etliche weitere Sonderfehler, insbesondere auch kleinere Umstellungen der Wortfolge. Der Text von Bourges ist also insgesamt nicht sehr zuverlässig und daher nicht für die Textkonstitution heranzuziehen. In die Nähe der γ-Handschriften gehört auch das kurze Fragment in der sehr alten Handschrift Verona Cod. LIX 57 (V). Hier finden sich aus praed. sanct. zwei kurze Abschnitte: 1,31,2–35 (fit … Iesum2) und 2,67,1 (nullum)–2,68,7. Der Text bietet nicht die typischen β-Lesarten (wie 2,67,4 bene intellegere tr. β; 2,67,7 esset] esse β (exc. S P [ac.] L [ac.]); 2,67,12 ipsa anima] ipsam animam β [ac. L]), aber auch nicht alle γ-Fehler (so liest er nicht wie γ in 1,31,22 suscepta] suscepit a γ; 1,31,31 retributum] tributum γ; 2,67,14 tria om. γ), aber in 1,31,26 dominum2] nostrum V γ und in

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 75

2,68,1 si om. V γ bietet er zwei klare γ-Fehler (vgl. noch 2,67,1 Iesus om. γ, quam ipse Iesus om. V; 2,67,27 facit] fecit V γ). Daher kann man Verona mit aller Vorsicht, die die Kürze des gebotenen Textes verlangt, als eine frühe Stufe eines γ-Textes betrachten. Deswegen und wegen ihres exzeptionell hohen Alters wird die Handschrift in den kritischen Apparat aufgenommen. Dieselben beiden Ausschnitte bietet Berlin Phillipps 1671 aus dem frühen 9. Jh. (vermutlich aus Fleury stammend).

4.5 Die Gruppe um Paris, BnF Lat. 12210 (E) Stemmatisch besondere Probleme bereitet eine Gruppe, deren wichtigster Vertreter Paris, BnF Lat. 12210 (E) ist. Zu ihr gehören noch: Valenciennes 164, Douai 259, Douai 264 und Paris 2103. Nahe steht außerdem Paris 2104. Bindefehler sind u.a.: Additiones/Omissiones: 1,9,9 tamquam sint om.; 1,9,28 connectuntur] ad hoc add. pc.; 1,10,14 et om.; 1,12,12 et om.; 2,20,11 proposueris] atque animum add.; 2,37,8 homines om.; 2,44,18 isti om. Variationes: 1,11,14 ergo] enim; 1,13,10 nec] et non; 1,14,13 subdidit] addidit; 1,17,22 plenum orbem] pleno orbe; 1,17,22 nouerat] non uenerat; 1,26,26 cognouit] agnouit; 1,35,9 dispositionem] dispensationem (E pc., -ne ac.); 2,3,4 aguntur] agantur; 2,36,7 sit] est; 2,42,8 nec] non; 2,44,4 fructibus] operibus. Transpositiones: 1,15,24 qui esset traditurus tr.; 1,41,19 dicebantur a Paulo tr.; 2,1,4 ista uita tr.; 2,23,4 causarum aliarum tr.; 2,31,7 hominis primi tr.; 2,36,16 euangelium praedicare tr. E weist nur sehr wenige Sonderfehler auf, die der Rest der Gruppe nicht teilt, so z.B.: 1,16,9 et1] in add. (Dittographie mit inuestigabiles); 1,39,13 agit] ait; 2,1,3 qua] quia; 2,9,1 + 2,13,5 temptationem] temptatione; 2,15,3 accipiamus] incipiamus E; 2,15,15 instaurare] instare; 2,33,5 ad] at; 2,33,29 agendae] agenda. Umgekehrt weist die Gruppe Valenciennes 164, Paris 2103, Douai 259, Douai 264 ohne E eine Reihe von Bindefehlern auf, u.a.: 1,2,3 quisque] suas (sua est Valenciennes 164) add.; 1,8,27f. superius dixi tr.; 1,41,2 in2] propter; 2,2,2 dei sit tr.; 2,38,13 futuros deus tr.; 2,40,23 omnibus modis tr. Entweder ist E der Hyparchetyp der Gruppe, dann ist eine Abschrift von E, die weitere Fehler eingebracht, kleinere Versehen in E aber sua sponte korrigiert hat, Hyparchetyp für den Rest der Gruppe geworden. Oder E ist die beste Abschrift eines Hyparchetyps, dessen Fehler im Rest der Gruppe erhalten sind. Der Zusammenhang vieler in E erhaltener Lesarten mit den Korrekturen in D (s. unten) spricht eher für Letzteres, so dass man wohl ein E* annehmen muss, von dem dann E und die anderen Handschriften abhängig sind. Da E viele γ-Lesarten bietet, könnte E gerade für die Lücke in den γ-Handschriften Lesarten bieten, die ursprünglich auf γ zurückgehen. Es handelt sich besonders um folgende Stellen: 1,6,14 manifestissimis] manifestisque E (< γ?); 1,6,16 est1] et add. E (< γ?); 1,7,9 possemus] possimus E (< γ?, allerdings liest auch D [ac.]

76 | Augustinus

possimus); 1,7,42 praebeat currentibus tr. E (< γ?); 1,8,2 dei gratia tr. E (pc., Korrektur später getilgt) (< γ?). Das könnte dann auch für die Streichung von et im Zitat von 1 Cor. 4,7 in 1,8,36 gelten, die auf γ zurückgehen könnte (weniger plausibel ist das in 1,7,4, wo et auch in D fehlt). Es gibt eine gewisse Nähe zu Angers, doch teilt E so gut wie keine der Auslassungen der S-Gruppe und ignoriert auch die ganz überwiegende Zahl der Sonderfehler dieser Gruppe. Als Indizien für eine Nähe zu Angers zeigen sich u.a. die folgenden Übereinstimmungen: 1,8,17 describatur] discribatur Angers (ac.) E; 1,10,24 posses] possis Angers E; 1,15,9 ad deum] fit add. Angers E (pc.); 1,22,24 faciant] fiant Angers E (ac. uv.); 1,33,35 audimus] audiuimus Angers (ac.) E (ac.) Reims; 1,42,21 omnis] omnes Angers E (ac.); 2,38,22 proficiebat] profiebat Angers, prociebat E (ac.); 2,44,7 contentiosos] contentiosus Angers E (ac.); 2,48,7 tractatorum] tractarum Angers E (ac.); 2,55,21 aduersus] aduersos Angers E (ac.). Weniger eindeutig, weil Angers mit S übereinstimmt, sind: 1,9,24 deum] deus Angers S E (pc.), Reims (mg.): uel deus; 1,10,27 gratiae] gratia Angers S E (ac.) Reims; 2,28,7 quid] quod Angers (pc.) E (auch P [ac.] S [pc.]); 2,43,3 sapientia] sapientiam Angers S E (ac.) Reims; 2,44,24 sapientia] sapientiam Angers S E (ac.); 2,49,11 et doctor lucidissimus om. Angers S E (ac.); 2,67,9 et] in add. Angers S E Reims (pc.). Besonders in praed. sanct. 2 sind kleinere, z.T. orthographische Versehen in Angers und E in gleicher Weise korrigiert: 1,27,16 scriptorum suorum] scripturam suarum Angers (ac.), scripturarum suarum E (ac.); 2,1,16 temporis] tempori Angers (ac.) E (ac.); 2,4,2 quot] quod Angers (ac.) E (ac.); 2,12,20 inferri] inferas Angers (ac.) E (ac.); 2,23,8 futuros] futurus Angers (ac.) E (ac.); 2,27,41 uestigare] inuestigare Angers (pc.) E (pc.; Korrektur nachträglich wieder getilgt); 2,31,23 paruulus] paruulos Angers (ac.) E (ac.). Dass nur Angers die β-Vorlage für E gewesen ist, stellen folgende Stellen in Frage: 1,10,11 numquid] non Angers, numquid γ, num E β; 1,15,19 suo om. Angers γ, suo E β. Der sich ergebende Gesamteindruck ist der, dass aus einem β-Text, der S nahesteht, und einer γ-Vorlage redaktionell ein Text erstellt wurde. Das Verhältnis von E zu D ist komplex (keine Aussagen sind möglich für die Lücke in D in praed. sanct. 2,33,29–2,49,31 agendae … debuerunt). Es finden sich recht viele γ-Lesarten in E, die als Korrektur in D stehen und dann in der Reims-Gruppe rezipiert werden: 1,9,12f. mox addidit om. β, add. D (pc.), Reims-Gruppe; 1,12,15 namque β] nam γ E D (pc.) Reims-Gruppe; 1,15,9 deprecatio] precatio β, deprecatio E D (pc.) Reims-Gruppe; 1,17,1 quodam om. β, add. D (pc.) Reims-Gruppe; 1,21,4 uideat] timeat β (ac. D), uideat γ E D (pc.) Reims-Gruppe; 1,24,30f. per dei gratiam] dei gratia β (lnp. L, ac. D), per dei gratiam D (pc.) Reims-Gruppe; 1,42,11 deo] domino β (lnp. L, ac. D), deo γ E D (pc.) Reims-Gruppe (Rouen 475: Christo); 2,1,9 patientiam] sapientiam β (ac. D), D (pc.), Reims-Gruppe (so auch die Gruppe Troyes-Metz ohne die Subgruppe Troyes-Oxford); 2,22,11 si iudicari om. β (lnp. L), add. D (pc.) Reims-Gruppe; 2,27,29 disputauerim ut] disputauerimus β (ac. L D), disputauerim ut D (pc.) ReimsGruppe; 2,33,26 et2] ac γ E D (pc.) Reims-Gruppe; 2,49,34 deus om. β, add. D (pc.)

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 77

Reims-Gruppe; 2,50,5 et2] ut γ E D (pc.) Reims-Gruppe; 2,55,12 mei om. β (ac. D), in add. E D (pc.) Reims-Gruppe; 2,61,6 ante a me] antea β (ac. D), ante a me D (pc.) Reims-Gruppe; 2,63,2 uel1] nec β (ac. D), uel D (pc.) Reims-Gruppe; 2,63,3 quaestione disputationes] quaestiones β (ac. L D), disputatione quaestiones tr. F, quaestione disputationes L (pc.) E D (pc.) Reims-Gruppe; 2,63,7 exserendam] exercendam β (ac. D), exserendam D (pc.) Reims-Gruppe (so auch die Gruppe Troyes-Metz ohne die Subgruppe Troyes-Oxford); vgl. noch 2,17,10 aut] aut B F β (ac. D), an Angers (pc.) T Grenoble 208 E D (pc.) Reims-Gruppe. Analoges ist für den Blattverlust in D anzunehmen: 2,49,6 sed om. β (ac. P L), aber es steht in der Reims-Gruppe. An einigen Stellen stimmen Korrekturen in D und Korrekturen in E überein: 1,14,25 audiuit] audit β (ac. L D) E (ac.), audiuit D (pc.) E (pc.); 2,58,4 surrexerint] surrexerunt D (pc.) E (pc.) Reims-Gruppe. Diese γ-Lesarten, die sich in E, als Korrekturen erst in D und dann in der ReimsGruppe finden, sind mit den Lesarten zusammenzunehmen, in denen die Korrektur in D ebenfalls aus E (bzw. seiner Vorlage) stammt (ohne dass es sich hierbei um γLesarten handelt, s. dazu oben Beschreibung der Reims-Gruppe). Das führt zu der These, dass E bzw. genauer die Vorlage für E (E*) eine Korrekturvorlage für D war. Zwar könnte man auch erwägen, ob umgekehrt ein bestimmter Korrekturstatus von D eine β-Vorlage für E gewesen ist (z.B. neben Angers?) und parallel dazu ein ähnlicher Korrekturstatus von D dann auch Vorlage für die Reims-Gruppe gewesen ist, doch spricht insbesondere 1,39,10 eher dafür, dass E Korrekturvorlage für D war. Denn statt non erremus (γ) hat die ursprüngliche β-Lesart non errat (so P L S D [ac.]) zunächst auch in E gestanden. E hat dann non errat korrigiert in nolite errare, und dabei auch den Grund für seine Korrektur als Marginalie angegeben, nämlich inquit apostolus (scil. in Gal. 6,7). Der Korrektor hat also bemerkt, dass non erremus nicht dem Bibelzitat entstammt, und angenommen, dass er hier einen Fehler im Augustintext vorliegen hat, den er nach Gal. 6,7 korrigiert hat. Nimmt man an, dass E auf eine ältere Handschrift (E*) zurückgeht, muss dies auch in der Vorlage bereits so gewesen sein. Die Marginalie inquit apostolus ist dann von dem Korrektor in D übernommen worden, so dass statt nolite errare jetzt nolite errare, inquit apostolus als Variante angesehen wurde, dies wurde dann in der Reims-Gruppe übernommen. Dieser Stufenfehler zeigt deutlich die Korrekturrichtung E* > D (pc.) > Reims-Gruppe. Daher dürften auch die γ-Lesarten in E* Vorlage für die entsprechenden Korrekturen in D und deren Rezeption in der Reims-Gruppe gewesen sein. Damit erweist sich E* als eine frühe Editionsarbeit, die γ- und β-Lesarten kombiniert hat. Vergleicht man die Zusammenstellung von Augustinschriften in E mit Paris, BnF Lat. 12205 (Handschrift C in De gratia et libero arbitrio), könnte diese Editionsarbeit versucht haben, das zusammenzustellen, was in C fehlt. Deren Benutzung als Korrekturvorlage in D liegt zwischen der Rezeption von D in der Gruppe Troyes-Metz und der Rezeption von D in der Reims-Gruppe. Wegen der besonders interessanten Zwischenstellung von E zwischen β und γ und des wichtigen Zusammenhangs mit Angers einerseits, den Korrekturen in D

78 | Augustinus

und der Reims-Gruppe andererseits wird die Handschrift im app. crit. dokumentiert. Damit besteht zugleich die Möglichkeit, eine alternative Deutung textkritisch auszuwerten, nämlich dass doch die Korrekturen aus D parallel in der Reims-Gruppe und in E übernommen wurden.

4.6 Weitere Handschriften Eine Handschrift, die in De gratia et libero arbitrio einen nicht zu β gehörenden Text bietet und auch praed. sanct. 1+2 enthält, ist Paris, nouv. acq. 1449 (N). Ihre lectiones selectae waren daher zur Dokumentation eines Textes, der nicht zu β gehört, in gr. et lib. arb. im app. crit. aufgeführt. Die Hoffnung, dass sich über die Handschrift für praed. sanct. 1+2 eine ähnliche Texttradition finden lässt, hat sich nicht bestätigt. In praed. sanct. 1+2 weist N einen kontaminierten Text auf, der Lesarten beider Klassen vermischt, wobei die Kontamination aufgrund des schlechten Zustandes der Handschrift kaum in N selbst erfolgt sein kann. Als Bindefehler von N mit β seien exemplarisch genannt: 1,11,8 uenationem] retributionem; 1,11,8 et retributionem om.; 1,11,10 misericordiam] iustitiam; 1,12,4 autem] enim; 1,25,8 fuisse] fortasse; 1,35,13 re add.; 2,1,9 patientiam] sapientiam; 2,4,17 quoniam] quomodo; 2,9,7 in temptationem om.; 2,12,7 non frustra] postremo; 2,22,12 eos om.; 2,39,6 se1 om.; 2,47,18 inquit om.; 2,49,16 et add.; 2,60,8 infidelibus] fidelibus; 2,66,2 dominum] domino. Als Beispiele für γ mögen dienen: 1,14,1 ergo] enim γ N; 1,15,2 deus] domine γ (B pc.) N; 1,25,14 esse] est γ N; 1,27,17 alios add. γ N; 1,30,4 a om. γ N; 1,31,26 dominum] nostrum γ N; 2,29,18 est add. γ N; 2,42,15 suas om. γ N; 2,44,1 in om. γ N; 2,47,3 permanere γ N, *perseuerare β E (pc.); 2,49,3 *dei praecepta γ N; 2,62,3 N wie γ, aliquid huius modi tr. β E. Die γ-Vorlage ist dabei unklar, sie muss aber die große Lücke aufgewiesen haben, die auch B, F und T haben, denn hier hat N einen Text, wie ihn auch Grenoble 208 bezeugt, benutzt, vgl. 1,5,18f. et incipiendo et perficiendo] ad incipiendum et perficiendum (cf. 1,5,16f.); 1,6,7f. agitur isto modo] agit iste homo; 1,7,11 satis om.; 1,7,20 odio] hodio Grenoble, hodium N; 1,7,36 dixi] dicitur; 1,7,54 de om.; 1,8,6 Ambrosii] episcopi add.; 1,8,18 esse om. Es kann nicht völlig ausgeschlossen werden, dass für die hier gemeinsam verwendete Vorlage eine Tradition aus γ im Hintergrund steht, die diese Lücke noch nicht hatte, da aber N bzw. die Vorlage hierzu nachweislich mit β kontaminiert ist und da sich innerhalb dieser Lücke keine Lesarten bieten, die gegenüber dem Text, wie er in β geboten wird, zu bevorzugen wären, wird auf eine Dokumentation im app. crit. verzichtet. Unklar ist auch die genaue Zuordnung des β-Textes. Es gibt zwar einige Übereinstimmungen mit der Salisbury-Gruppe – am auffallendsten ist hier 2,41,10f. ueritatem] uoluntatem N S Angers, Reims (vl. mg.) –, doch sind sie nicht als harte Bindefehler zu werten, und die eigentlichen Bindefehler dieser Gruppe werden gerade nicht geteilt. Die Vorlage war sichtlich besser als die in gr. et lib. arb. rezipierte,

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 79

doch auch hier unterlaufen dem Abschreiber recht viele Auslassungen aufgrund von Homoioteleuta und schlicht viele Fehler. Die Handschriften Montecassino 30 und Köln, Stadtarchiv 144 sind durch sehr viele Sonderlesarten miteinander verbunden, z.B. 1,1,7 manifestisque] testimoniis add.; 1,2,2 piam] hanc; 1,2,6 sed] non add.; 1,2,9 inquit] si add.; 1,2,17 aliter] aliud usw. Beide Handschriften bieten überwiegend einen β-Text (siehe etwa 1,1,9 ita om. β Köln Montecassino; 1,11,8 uenationem] retributionem β Köln Montecassino; 1,11,8 et retributionem om. β Köln Montecassino; 1,11,10 misericordiam] iustitiam β Köln Montecassino; 2,22,12 eos om. β Köln Montecassino; 2,47,23 inquit om. β Köln Montecassino; 2,65,12 esse2] se β Köln Montecassino), integrieren aber immer wieder Lesarten nach γ, so insbesondere: 1,10,15f. rationabilia discernimurque; 1,31,26 unum dominum] unum nostrum γ, caput nostrum Montecassino 30, Köln Stadtarchiv 144; 1,34,18 et add.; 2,5,2 hi; 2,8,5 quo; 2,29,2 nullo; 2,50,5 ut; 2,58,15 uidemur. Die Handschriften setzen etliche Korrekturen im β-Text voraus, so insbesondere auch 1,39,10 nolite errare, inquit apostolus. Die Auslassung von mox addidit in 1,9,12f. in β wird durch Einfügung von ait geheilt. Außerdem scheinen in der Vorlage (ähnlich wie in D) die Korrekturen erkennbar gewesen zu sein, was besonders dort deutlich wird, wo beide Handschriften verschiedene Lesarten übernehmen. Dabei schließt sich Köln Stadtarchiv 144 näher an γ, Montecassino 30 näher an β an, es gibt aber auch einige gegenläufige Beispiele: 1,9,24 ipsi β Montecassino, ipsis γ Köln; 1,12,15 namque β Montecassino, nam γ Köln; 1,15,27 quo β Montecassino, quod γ Köln; 1,17,9 longe add. β Montecassino, om. γ Köln; 1,28,9 uoceris β Köln, uocaris γ Montecassino; 1,32,4 quibus crucifixus β Montecassino, quibus Christus crucifixus γ Köln; 1,38,13 opere β Köln, opera γ Montecassino; 1,38,18 et om. β Montecassino, et γ Köln; 2,1,9 sapientiam β Montecassino, patientiam γ Köln; 2,9,4 inferantur β Montecassino, inferatur γ Köln; 2,12,7 postremo β Montecassino, frustra γ Köln; 2,19,12 se ipsum β, ipse sum Montecassino, se ipse γ, ipse se Köln; 2,23,7f. praedestinatione β Montecassino, praedicatione γ Köln; 2,25,9 quia β Montecassino, qua γ Köln; 2,26,5 nulla β Montecassino, ulla γ Köln; 2,27,29 disputauerimus β, disputassemus Montecassino, disputauerim ut γ Köln; 2,38,11 praedestinationem β Montecassino, praedestinatione γ Köln; 2,41,18 iam β Montecassino, etiam γ Köln; 2,44,18 ipsi β Montecassino, ipsis γ Köln; 2,49,6 sed om. β Montecassino, sed γ Köln; 2,49,16 et β Montecassino Köln (pc.), om. γ Köln (ac.); 2,49,34 deus om. β Montecassino, deus γ Köln; 2,51,8 accipit β Montecassino, capit γ Köln; 2,61,18 quod β Montecassino, quo id γ, quo Köln; 2,63,2 nec β Montecassino, uel γ Köln; 2,65,6 tempora β Montecassino, saecula γ Köln; 2,68,1 si β Köln, et γ (sl. B F), et sic Montecassino. Dieser Befund spricht dafür, dass die Handschriften auf eine sorgfältige Editionstätigkeit zurückgehen, die einen β-Text bewusst verbessert und dazu eine (leider nicht genauer erkennbare) Vorlage benutzt hat, die entweder γ zugehört oder zumindest (ähnlich wie E) viele γ-Lesarten enthielt. Dabei entschied sich der Ersteller

80 | Augustinus

von Montecassino öfter für β als der von Köln. Beide Handschriften sind als kontaminierte β-Zeugen für die Textkonstitution nicht hilfreich. Das Fragment 157 von Barcelona, Arxiu de la Corona d’Arago bietet aus praed. sanct. 2 den Abschnitt 2,23,22‒2,24,25f. et tamen … morientibus. Es bietet einen βText, der aufgrund der Kürze des Fragments nicht genauer zugeordnet werden kann; β-Lesarten sind insbesondere: 2,23,33 originali peccato tr.; 2,24,4 poena; 2,24,10 praesciuit (uid.); 2,24,11 facturum (uid.); 2,24,15 emigrarent. Unleserlich ist 2,24,6 (merita oder merito). Die Exzerpthandschrift Paris 13381 ist ein patristisches Florilegium Hadoards, das Auszüge verschiedener Schriften ohne Fundstelle und auch in gemischter Reihenfolge bietet. Aus praed. sanct. 1+2 bietet es folgende drei Exzerpte: praed. sanct. 1,7,47‒49 sicut … operentur; 1,7,51‒53 cuius … praecedenti; vor dem nächsten Exzerpt steht überleitend quod autem credimus et operamur, es folgt 1,7,39f. utrumque … nobis; 1,10,5f. numquid … hominibus; ein est leitet über zum letzten Exzerpt-Abschnitt 1,10,14‒28 gratia2 … fidelem. praed. sanct. 2,13,6‒2,14,12 libertas … deo; 1,19,4‒9 inter … praescientia2; 1,19,14‒16 quocirca … effectus; 1,31,1‒7 appareat … claruit; 1,31,13‒16 praedestinatus … Maria; 1,31,23‒25 sicut … Christum; 1,33,13‒16 est … dei; 1,41,19‒21 agit … fieri; 1,33,8‒12 quid … misericordiae; 1,33,39‒1,34,22 iam … erant; 2,2,6f. quod … Christo; 2,4,4‒10 tria … soluatur; 2,41,26–28 namque … praedestinare; 2,55,30‒34 interest … iudicetur; 2,56,16‒2,57,6f. nimiae … comprehendatis; 2,58,1‒9 quamuis … multis. praed. sanct. 2,51,9‒14 sicut … glorietur. Die Exzerpte sind insbesondere in den Übergängen leicht verändert und wegen vieler zusätzlicher Sonderfehler für die Textkonstitution nicht hilfreich.

4.7 Die indirekte Bezeugung bis zum 9. Jahrhundert Aufgrund der Auseinandersetzungen um Augustins Gnadenlehre im 5./6. und 9. Jahrhundert wurde praed. sanct. 1+2 schon früh exzerpiert. Prosper bietet in seinem Liber sententiarum 318 (CCSL 68A, 337,1–8 Gastaldo) nur drei kurze Zitate aus Buch 1. Zitiert werden 1,10,25–27 posse habere1 … fidelium; 1,11,2–4 sed cum … iudicio (in leicht veränderter Wortreihenfolge); 1,11,18–20 uniuersae … iudicat. In 1,11,4 liest er ueniat (mit β, gegen γ), aber das könnte auch eine parallel entstandene Vereinfachung sein. In seinen Pro Augustino responsiones ad excerpta Genuensium (PL 51, 187–202) bietet er folgende Exzerpte: 1,7,20–25 Iacob … gratiae (PL 51, 187f.): 1,7,22 in praescientia1 om. Prosper; 1,7,23 praesciuit] praesciret Prosper; 1,7,23 sanctum spiritum tr. Prosper; 1,7,24 uitam aeternam tr. Prosper; 1,7,25 sit] esset Prosper 1,7,30–34 ac … caritatis (PL 51, 189): 1,7,30 enim] ergo Prosper (immerhin mit Augustins Text in den exp. prop. Rm., doch haben die folgenden Abweichungen

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 81

dort keinen Anhalt); 1,7,31 bonum] bona Prosper; 1,7,32 profecto] quod profecto Prosper; 1,7,34 et1 om. Prosper 1,7,40–46 ac … electorum (PL 51, 189): 1,7,42 currentibus] credentibus Prosper (gegen Augustins Text in den exp. prop. Rm.) 1,10,31f. non1 … domino (PL 51, 191): keine Abweichung 1,16,1–3 fides … repugnare (PL 51, 193): keine Abweichung 1,16,3–11 cur … potuit (PL 51, 194): 1,16,5 esset dei tr. Prosper; 1,16,10 audeamus Prosper (wie S, doch ist dies nicht als Bindefehler zu bewerten) 1,33,13–16 est … dei (PL 51, 195): keine Abweichung (in 1,33,14 liest er mit β faciant, doch ist der Singular in γ auch ein klarer Fehler) 2,35,1–8 an … negatum (PL 51, 196): keine Abweichung (in 2,35,1 bietet er die Reihenfolge von β) 2,38,1–9 sed … cessetis (PL 51, 198f.): 2,38,4 permaneatis Prosper (in 2,38,6 liest er mit γ nondum gegen β necdum, allerdings ist in einem Teil der β-Überlieferung auch nondum vorhanden). Da für Prosper bisher nur die Migneedition vorhanden ist, sind Aussagen nur unter Vorbehalt möglich. Für die ersten drei Exzerpte ist eine stemmatische Zuordnung wegen der Lücke in γ nicht möglich, in den kurzen Exzerpten 4 und 5 findet sich keine stemmatisch relevante Lesart. In den Exzerpten 6–9 finden sich nur schwache Indizien, die aber als Bindefehler nicht belastbar sind. Der Prospertext scheint – abgesehen von kleineren Freiheiten insbesondere in den ersten beiden Exzerpten – recht wörtlich zu zitieren, lässt sich aber stemmatisch der direkten Überlieferung nicht zuordnen und bietet keine Lesart, die gegen die handschriftliche Überlieferung zu bevorzugen wäre. Auf eine Anführung der Prosperexzerpte im app. crit. wird daher verzichtet. Fulgentius von Ruspe bietet nur 1,19,8–14 praedestinatio … iudicium (Ad Monimum 1,29,1f. [CCSL 91, 31,1145–32,1153 Fraipont]), ohne dass sich das Zitat zu β oder γ zuordnen ließe. Eugipp, Excerpta ex operibus sancti Augustini cap. 287–289 (CSEL 9, 924,7– 932,15 Knöll) bietet folgende Auszüge: 1,19,8–1,24,17 (CSEL 9, 924,11–928,22 Knöll) praedestinatio … supplicia: Hier liest er mit β: 1,19,25 praedicere (praedicare γ); 1,21,4 timeat (uideat γ); 1,22,10 neque id (ne quid γ); 1,22,24 tacet (tacet etiam γ); 1,22,25 quo (quod γ); 1,24,4 nullam (nullum γ); 1,24,8 uel (sed γ); 1,24,17 praemia (praemia uel γ). Eugipp teilt viele βLesarten, allerdings sind die γ-Lesarten an den entsprechenden Stellen durchwegs fehlerhaft. Es handelt sich also nicht um Bindefehler mit β, sondern Eugipp könnte auch von einem Text abhängig sein, in dem die γ-Fehler schlicht noch nicht standen. Ausnahme ist 1,21,4, doch hat Eugipp hier vielleicht sua sponte den Bibeltext nach 1 Cor. 10,12 korrigiert (er bietet auch eine andere Wortstellung: ne cadat timeat). 1,24,16, wo er comparanda (mit γ und S, pc. L P) liest, liegt auch kein Bindefehler mit β vor, da corporanda auch in β früh korrigiert ist (vgl. auch 1,22,21).

82 | Augustinus

1,40,5–1,42,27 (CSEL 9, 928,26–931,12 Knöll) quomodo … suas (1,42,5–11 cur … hoc om.; 1,42,15–17 uel2 … uel om.): Auch hier liest Eugipp mit β: 1,40,8 et (om. γ); 1,40,12 uenit ad me (ad me uenit B F [pc.]); 1,40,14 datum est (est datum γ); 1,41,18 eius (om. γ). 2,41,11–28 (CSEL 9, 931,16–932,15 Knöll) praeuenit … praedestinare: Eugipp liest in 2,41,13 mit β fidem quoniam praeuenit (om. γ), aber in 2,41,18 etiam (iam β) mit γ. Zusammengefasst ergibt sich kein zuverlässiger Hinweis auf eine stemmatische Verbindung des Eugipptextes mit β oder mit γ. Vincentius von Lérins bietet: 1,30,1–10 est … munere (exc. 8; CCSL 64, p. 224, lin. 77–81 und 84–92 Demeulenaere), allerdings leicht umgestaltet und in den Kontext eingepasst, sowie 1,30,13–15 nempe … meritis (exc. 8; CCSL 64, 225, lin. 93–95 Demeulenaere). Textkritisch ist interessant, dass er 1,30,10 singulari (gegen β) liest. Außerdem bietet er 1,31,13–23 praedestinatus … crucis (exc. 8; CCSL 64, p. 225, lin. 96–108 Demeulenaere), ebenfalls mit leichten Veränderungen. In dem Zitat aus 2,67,4–20 (exc. 8; CCSL 64, p. 225f., lin. 109–128 Demeulenaere), fidelis … me est, ist textkritisch auffällig, dass Vincentius in 2,67,7 esset bietet (mit γ) und in 67,12 ipsa anima (mit γ), in 2,67,14 aber tria (gegen γ). Der Text kann daher nicht eindeutig β oder γ zugeordnet werden. Da unsicher ist, ob kleinere Änderungen auf die Exzerpiertätigkeit des Vincentius oder den ihm vorliegenden Text zurückgehen, kann Vincentius nicht für die Textkonstitution herangezogen werden. Iohannes Maxentius bietet in seiner Responsio aduersus epistulam: 1,3,3–1,4,7 sed … damnauit (CCSL 85A, p. 147f., lin. 716–737 Glorie): Die Edition korrigiert die Bezeugung für Ioh. Max. bisweilen nach der Migneausgabe für Augustin (so in 1,3,6 tantum statt handschriftlich bezeugtem tamen). Es sind folgende Abweichungen vom hier genannten Editionstext zu nennen: 1,3,3 eis] istis Ioh. Max.; 1,3,6 nobis1 om. Ioh. Max.; 1,3,8 eadem] in eadem Ioh. Max.; 1,3,8 testantur] testatur Ioh. Max.; 1,3,8 gratiam] gratia Ioh. Max.; 1,3,9 pertinet] pertineat Ioh. Max.; 1,3,9 gratiam dei tr. Ioh. Max.; 1,3,10 initium] initia Ioh. Max.; 1,3,11 et1 om. Ioh. Max.; 1,3,12 poscimus] prospicimus Ioh. Max.; 1,4,1 illi … ei] ei … illi Ioh. Max. (wie β, allerdings Bibelzitat); 1,4,3–4,4 est … ipso1 om. Ioh. Max.; 1,4,6 gratiam] gratia Ioh. Max. 1,6,1–17 cauendum … talia (CCSL 85A, p. 149f., lin. 767–788 Glorie): 1,6,7 aliud] aliquid Ioh. Max.; 1,6,8 nisi om. Ioh. Max.; 1,6,9 iam om. Ioh. Max.; 1,6,9 gratis] gratias Ioh. Max.; 1,6,9 debetur] datur Ioh. Max.; 1,6,14 manifestissimis] manifestisque E, manifestis Ioh. Max.; 1,6,16 mensuram] mensura Ioh. Max. (die bei Glorie verzeichneten Abweichungen 1,6,3 quae] quod mi; 1,6,5 operatur deus tr. mi; 1,6,5 cordibus nostris tr. mi sind textkritisch irrelevant, zu lin. 787f. bei Glorie vgl. auch p. 152, lin. 841f.). 1,6,17–21 nolens … deum (CCSL 85A, p. 145, lin. 655–660 Glorie): 1,6,18 sibi] scripsi Ioh. Max.; 1,6,18 quasi] et quasi Ioh. Max.; 1,6,19 sibi fidei tr. Ioh. Max.; 1,6,20 tollit ipse] sibi Ioh. Max.; 1,6,20 dicit] dicat Ioh. Max.; 1,6,21 priorem] primum Ioh. Max.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 83

1,7,1–12 non … scripta (CCSL 85A, p. 146f., lin. 691–706 Glorie): 1,7,2 dixit] dicit Ioh. Max.; 1,7,4 et om. Ioh. Max.; 1,7,11 satis om. Ioh. Max. (die Lesart 1,7,6 impetrari bei Glorie geht auf mi zurück, ebenso die Umstellung in 1,7,8 posceremus utiliter). 1,7,33–36 utrumque … Christo (CCSL 85A, p. 150, lin. 790–793 Glorie): 1,7,33 ergo] enim Ioh. Max. Diese Übersicht zeigt, dass die Zitate aus Iohannes Maxentius zusätzliche Fehler bieten, aber aufgrund ihrer Qualität nicht zur Textkonstitution beitragen. Bemerkenswert sind noch die folgenden Stellen, die an diesem Gesamtbild nichts ändern: In 1,3,6 bestätigt Iohannes Maxentius die Lesart quo (mit γ) gegen quoniam (so β und wohl E ac.), wobei quo besonders naheliegt. In 1,6,14 belegt er immerhin den Positiv manifestis, doch ohne que (was eher als manifestissimis verschrieben werden konnte), insofern könnte es auch ein unabhängig entstandener Fehler sein. In 1,6,17 bietet er (mit L und D ac.) istam (statt his tam), was jedoch eine Verschreibung aufgrund fehlender Aspiration bei his zu sein scheint (denn der Akkusativ istam lässt sich nicht im Satz unterbringen). In 1,7,4 bietet Iohannes Maxentius praecipuo (auch wenn das in der Edition in Anpassung an mi korrigiert ist), was in den Augustinhandschriften unstrittig ist. Facundus von Hermiane bietet: 1,30,1–1,31,8 est … ueritatis = Ad Iustinianum 9,5,35–40 (CCSL 90A, p. 293,289– 294,328 Clément/Vander Plaetse). Interessant ist die Bezeugung der Lesart 1,30,10 singulari] solo β Facundus und 1,30,12 seruire peccato tr. β Facundus. Damit sind immerhin zwei Varianten belegt, die auch in β vorkommen (allerdings nicht sehr belastbar sind, denn solo liegt vom Kontext her nahe und die Transposition könnte sich an 1,30,11 peccaret arbitrio orientiert haben). Die γ-Variante 1,30,15 deo om. γ wird von Facundus nicht geteilt. Insofern ergibt sich kein klarer Bezug zu β oder γ. 1,31,9–19 clamat … crederetur = Ad Iustinianum 1,4,25–27 (CCSL 90A, p. 23,172– 24,186 Clément/Vander Plaetse). Das Zitat bietet keine stemmatisch relevanten Auffälligkeiten. 2,67,4–7 fidelis … persona = Ad Iustinianum 1,3,16 (CCSL 90A, p. 14,106–110 Clément/Vander Plaetse). Das Zitat bietet keine stemmatisch relevanten Auffälligkeiten. Insgesamt lässt sich die Bezeugung bei Facundus weder β noch γ eindeutig zuordnen. Beda, Liber Collectionum ex scriptis beati Augustini episcopi in epistulas beati Pauli apostoli elaboratus (Saint-Omer, Bibliothèque Municipale Ms. 91), bietet folgende, zumeist sehr knappe Exzerpte: 1,12,7f. ex … impetrentur (fol. 80v): ex fide nos dicit iustificari, quia ipsa prima, ex qua impetrantur Beda (eher Paraphrase als Zitat) 1,19,5 praedestinatio … donatio (fol. 92v): 1,19,5 iam om. Beda 1,19,6–8 ipsius … est (fol. 92v): 1,19,7 figmentum] factura Beda; 1,19,7 gratia] hoc add. Beda; 1,19,8 praeparauerat Beda

84 | Augustinus

1,19,8–16 praedestinatio … effectus (fol. 28r): 1,19,11 potens est] potest Beda; 1,19,15 ut dixi om. Beda 1,19,15–27 praedestinatio … sua (fol. 9r): 1,19,15 ut dixi om. Beda; 1,19,17 gentium om. Beda; 1,19,23 Abrahae] Abraham Beda (ac.); 1,19,24 credidit dans gloriam deo] confirmatus est in fide dans gloriam deo plenissime sciens Beda; 1,19,26 potest] potens est Beda; 1,19,26 potens] potes Beda (ac.) 1,20,14–1,21,3 promisit … dei2 (fol. 9r): 1,21,1 dicat] dicit Beda (ac.); secundum gratiam om. Beda; 1,21,2 infirmitate Beda (ac.); 1,21,2 male Beda (ac.) 1,33,8–10 quid … profecit (fol. 35r): 1,33,8 euangelium] quidem add. Beda; 1,33,9 in euangelio Beda (pc.); 1,33,10 proficit Beda 1,33,27 secundum … patres (fol. 35r): dilectissimi Beda (Beda add.: non idem inimici et dilecti, cf. 1,33,29f.) 1,33,35–38 ubi … promissiones (fol. 35r): 1,33,35 audiuimus Beda (ac.); 1,33,36 uel om. Beda; 1,33,36 propter uos om. Beda; 1,33,36 ubi] uero add. Beda; 1,33,37 audiuimus Beda (ac.); 1,33,37 autem om. Beda; 1,33,38 patribus om. Beda; 1,33,38 ista utique tr. Beda 1,33,45f. sine … sunt2 (fol. 35r): 1,33,47 et uocatio om. Beda; 1,33,47 stabibiliter (sic!) Beda 1,40,5f. quomodo … credat (fol. 69r) (ohne Abweichung) 1,41,1–13 apostolus … idoneus (fol. 69r–69v): 1,41,1 apostolus] unde praem. Beda; 1,41,2 in Troadem] Troade Beda; 1,41,2 euangelium Beda; 1,41,4 crediderunt Beda; 1,41,4 scilicet om. Beda; 1,41,9 autem] uero Beda; 1,41,12 ipse] ipsi Beda; 1,41,12 admonet] adiungit Beda 2,41,23–28 ista … praedestinare (fol. 28v): 2,41,24 donaturum] daturum Beda; 2,41,25 quam me saepe commemorare non piget om. Beda Bedas Text bietet zwar vereinzelt Nähe zu verschiedenen Handschriften, doch ist diese wenig aussagekräftig. Eine klare stemmatische Zuordnung ist nicht möglich. Für die Textkonstitution ist der Bedatext keine Hilfe. Insgesamt ergibt sich aus der indirekten Überlieferung kein Aufschluss, der die Bewertung der Handschriften korrigieren würde oder sonst für die Textkonstitution ergänzend herangezogen werden müsste.

4.8 Zur Texterstellung Dass β weniger offensichtliche Fehler enthält, leuchtet aufgrund des Charakters von β als Ergebnis einer bewussten Emendationstätigkeit von vornherein ein. Die Einzelbewertung der Varianten, die beide Klassen trennt, zeigt allerdings, dass der Textwert von γ dort, wo die Gruppe nicht plumpe Fehler oder Auslassungen bietet, an sich hoch ist. Dies mögen die folgenden Einzelüberlegungen zur Abwägung zwischen den β- und γ-Lesarten zeigen. Dort, wo die Abwägung der Lesarten kein Er-

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 85

gebnis brachte, ist tendenziell die Lesart von γ bevorzugt und die β-Lesart mit Asterisk im apparatus criticus vermerkt worden. Das gilt gerade auch für Abweichungen, die inhaltlich kaum einen Unterschied machen: 1,1,7 tam β (om. Bern), om. γ Die Verstärkung von multis durch tam begegnet bei Augustin oft (vgl. an. quant. 64; c. Faust. 16,26; an. et or. 1,1; c. mend. 24; gr. et lib. arb. 4; retr. prol. 2; c. Iul. imp. 3,39.142) und dürfte daher auch hier beizubehalten sein. 1,1,9 ita om. β Wegen des folgenden ut consecutivum ist das Adverb beizubehalten. 1,2,5 et β, om. γ Augustin benutzt Phil. 3,15 oft mit einleitendem et (c. Faust. 11,5; bapt. 2,6; c. ep. Pel. 3,22; cath. fr. 28; Io. eu. tr. 45,6), doch an einigen Stellen auch ohne et (bapt. 3,20; 4,17; Io. eu. tr. 5,16), weswegen es unsicher ist (in 1,2,8 wird der Vers ohne et zitiert, aber das kann durch die Wiederholung verursacht sein). 1,2,13 ut add. γ In ut-Sätzen wiederholt Augustin in der Regel nicht die Konjunktion, um verschiedene Verben miteinander zu verbinden, weswegen es auch hier auszulassen ist. 1,2,19 rogamus β, rogauimus γ Das Perfekt ist zu bevorzugen, da der folgende ut-Satz Konjunktiv Imperfekt bietet. Auch inhaltlich ist das Perfekt plausibel, denn es geht um die Bitte um Beistand vor Abfassung des Werkes (vgl. in his litteris in derselben Zeile, es geht nicht um das Gebet allgemein), auf die Augustin hier zurückblickt. Das Präsens ist wohl als Fortsetzung von donat in den Text gelangt. 1,2,19 aperta β, apta γ Apta ist wegen der Verbindung mit utilia die zu bevorzugende Lesart; die Verlesung in aperta dürfte durch die fälschliche Annahme einer Abbreviation für per entstanden sein. 1,3,6 quoniam β, quo γ Der Anschluss als Relativsatz ist wegen des Determinativpronomens eo (bei merito) stilistisch zu bevorzugen; auch der Inhalt spricht eindeutig für das Relativum, denn begründend für das augeri des Glaubens ist das meritum (nicht die Tatsache, dass der Glaube a nobis begann). 1,4,1 ei – illi β, illi – ei γ Der Paulusvers (Rom. 11,35) wird von Augustin in der Regel in der Reihenfolge illi – ei zitiert (ep. 194,5; s. 110,4; 158,3; 261,3), weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. 1,4,15 celebri β, celebrata γ (celebri Bourges pc.) Celebri ist aus inhaltlichen Gründen zu bevorzugen, denn es geht um die wiederholte Lektüre und das allmähliche Verstehen, nicht um eine feierliche Vorgehensweise.

86 | Augustinus

1,4,16

gratiam potentiorem β (lnp. L, ac. uv. D), gratia potentiore γ Der Akkusativ ist Angleichung an illam, doch greift illam die vorher genannte fides auf und führt die Bekehrung des Paulus auf eine gratia potentior zurück, daher ist der Ablativ zu bevorzugen. (Zu der Frage, ob in der großen Lücke in γ [1,5,17–1,8,27 uestra … quare] γ-Lesarten aus E abzuleiten sind, s. oben) 1,9,2 remansit β, remanet γ Das Präsens ist möglich, wenn man die Aussage besonders auf den gegenwärtigen Erhalt der Schöpfungsnatur bezieht, weswegen man 1 Cor. 4,7 nicht im augustinischen Sinne auf die Entscheidung zum Glauben beziehen könne. Wahrscheinlicher ist jedoch das Perfekt, weil es gut als Gegensatz zu dem prius im folgenden Nebensatz passt; die Aussage nimmt dann Bezug auf den Fall in Gen. 3 und die Unterscheidung von natura sana und natura uitiata. 1,9,12 omnis caro coram deo β, coram deo omnis caro γ Der Bibelvers (1 Cor. 1,29) wird von Augustin unterschiedlich aufgegriffen, in der Wortfolge von β (op. mon. 25, mit ipso/illo statt deo cf. corrept. 37; s. 47,13; s. 250,1) und der von γ (so en. Ps. 65,4). Weil hier das Ende des kurz zuvor genannten Zitats wiederholt wird, ist die Lesart von γ zu bevorzugen. 1,9,24 ipsi β (-s add. sl. L, ipsis Köln), ipsis γ Da im Satz von dem plantator und dem rigator die Rede war, ist der Plural richtig, der Singular ist durch Haplographie des letzten Buchstabens entstanden (ipsis sed > ipsi sed). 1,10,15 rationalia β, rationabilia γ Animantia rationalia ist zwar bei Augustin sonst nicht belegt (vgl. aber animantia irrationalia uera rel. 53; trin. 3,8; ciu. 19,14; cf. auch Gn. litt. 11,29,37), für animans rationabile lässt sich allerdings auch am ehesten noch mus. 6,41 vergleichen. Das Adjektiv rationabilis drückt bei Augustin aber insgesamt die der ratio entsprechende Funktionsweise oder Handlung aus, nicht die Vernunftbegabtheit als solche; daher ist hier wohl doch die βLesart zu bevorzugen. 1,10,16 discernimusque β (exc. S; ac. uv. P), discernimurque γ Das Passiv ist wegen des folgenden Ablativs zweifelsohne richtig. 1,10,16 qua (quam Angers) β, quia γ Der Parallelismus zum Vordersatz verlangt ein Relativpronomen, das außerdem inhaltlich besser passt, da der Nebensatz die der Natur zugeschriebene gratia näher beschreibt. 1,10,18 non add. γ (ac. B) Die Hinzufügung von non ist fehlerhaft, da damit das Folgende affirmiert wird, was nicht zum Inhalt passt. 1,11,8 retributionem β, uenationem γ; scandalum β, scandalum et in retributionem γ

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 87

Die Klasse β liest wie die Handschrift R der Vulgata. Augustin benutzt den Vers (Rom. 11,9) auch in c. Iul. imp. 6,10 mit vier Gliedern, wobei statt uenationem das Wort captionem steht. In der Überlieferung ist das Pauluszitat auch in der Version von β erhalten (ciu. 18,46), doch dürfte sein Paulustext wie γ gelesen haben (zu Ps. 68,12 vgl. dann auch s. 22,1). Das gilt auch für 1,11,9 illorum (statt eorum/ipsorum). 1,11,10 electionem β (exc. S), electione γ Wegen der Parallele zu in ceteros (1,11,10f.) ist der Akkusativ auch hier richtig. 1,11,10 iustitiam β, misericordiam γ (Bourges ac.) Der Bezug auf Rom. 10f. macht es wahrscheinlich, dass die electio (d.h. die Christen) als Personengruppe gemeint ist. Der Gegensatz von misericordia und iudicium stellt das, was den Erwählten widerfährt, der Verblendung gegenüber. Letztere wird mit iudicium verbunden, Ersteres ist gerade nicht die Ausführung dessen, was gerecht wäre (scil. die Bestrafung), sondern eben misericordia. Der Akkusativ iustitiam ist eine Verschlimmbesserung, die versucht, die Wiederholung des Begriffs misericordia zu vermeiden. 1,11,15 ex operibus, alioquin gratia iam non est gratia β (ex operibus S), ex operibus, alioquin gratia iam non om. γ (ac. uv. B), alioquin gratia iam non est gratia om. Bourges ac. Vermutlich gab es in dem Hyparchetypen γ einen Fehler, der die verschiedenen Lesarten von γ und Bourges ausgelöst hat. In den Handschriften der Klasse β ist nur fraglich, ob Augustin den Vers mit ex operibus enden lässt (wie in c. Iul. imp. 1,133), doch spricht die Mehrzahl der Textzeugen dafür, dass der Vers mit dem alioquin-Zusatz zitiert wurde. 1,12,4 enim β (autem Paris 18083, Leiden Q 23, tantummodo ac. Metz), autem γ Der Anschluss mit autem setzt den inneren Dialog fort, indem die in 1,12,1f. prosopopoietisch eingeführte Meinung als Meinung der Iudaei fortgesetzt wird. Könnte man aus der Aussage der Iudaei schließen, dass die Werke von den Menschen getan werden, so ist dem mit Jesus zu antworten, dass auch der Glaube bereits ein opus dei ist. Die Korrekturrichtung zu enim ist leicht erklärlich, wenn der dialogische Charakter der beiden Meinungen in Io. 6,28f. nicht erkannt und der Bibelvers dann als Begründung verstanden wurde. 1,12,4 opus β, opera γ Augustin benutzt den Vers (Io. 6,28) selten, und zwar sowohl mit dem Singular (s. Dolbeau 19,2) als auch mit dem Plural (Io. eu. tr. 25,12). Der Plural ist jedoch aus inhaltlichen Gründen zu bevorzugen, denn im Folgenden legt Augustin die Stelle so aus, dass zu den opera im weiteren Sinne die opera dei im Sinne von guten Werken und der Glaube als opus dei gehören (1,12,7–9). 1,12,5 illis β, eis γ Eis ist vermutlich die richtige Lesart (wie in Io. eu. tr. 25,12).

88 | Augustinus

1,12,9f. facti estis β (estis facti Köln), estis facti γ (facti estis Bourges) Beide Wortfolgen sind an sich möglich, doch benutzt Augustin Eph. 2,8 regelmäßig mit der Wortfolge facti estis (en. Ps. 30,2,2,13; 144,10; ench. 30; gr. et lib. arb. 17.20.28; c. Iul. imp. 1,124; gr. et pecc. or. 1,34; s. 26,14), weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. 1,12,15 namque β (D ac. uv.; nam Leiden Q 23 pc., Reims, Köln), nam γ Zwar sind syntaktisch beide Varianten möglich, doch ist namque quomodo bei Augustin sonst nicht, nam quomodo dagegen häufig (45 Belege) bezeugt. 1,13,9 a patre et discat β, et discat a patre γ Die Reihenfolge a patre et discat ist wahrscheinlicher, weil im Kontext der Bibelvers (Io. 6,45) mehrfach in dieser Reihenfolge zitiert und in 1,12,10f. auch mit der festen Reihenfolge audire + a patre + et discere paraphrasiert wird. Das ist auch hier anzunehmen. 1,14,13 promisisset β (korrigiert in L zu prae-, so dann in D; ebenso S), praemisisset γ Wegen des Objekts testimonium und des folgenden subdere ist praemittere als Verb zweifelsohne richtig. 1,14,25 audit β (audiuit pc. L D Leiden Q 23, in linea Reims 393, Montecassino 30, Köln), audiuit γ Das Perfekt entspricht Augustins Bibeltext (Io. 6,45, parallel zu didicit, cf. 1,13,7; 1,14,13). 1,15,2 deus β, domine γ (pc. B) Augustins Bibeltext (Ps. 84,7) bietet deus (en. Ps. 84,8; 118,5,3; gr. et lib. arb. 10; c. Iul. imp. 2,234). 1,15,5 sanctus β, om. γ Cyprian wird als beatus oder als martyr, aber eben auch als sanctus bezeichnet (bapt. 2,5.12.15; 4,7.16; 5,7; 6,87; Cresc. 2,41; f. et op. 49; c. Iul. 1,32; ep. 98,3; s. 294,19; s. Guelf. 27,4; 28,2; s. Lambot 21,5), aber auch die Erwähnung ohne Epitheta kommt vor (c. ep. Parm. 3,8; bapt. 2,2.6f.19 etc.), daher sind an sich beide Varianten möglich. 1,15,7 terra sunt adhuc β (terra adhuc Bern 176, Metz 232, Paris 18083), adhuc terra sunt γ In Aussagesätzen stellt Augustin adhuc meistens vor das Wort, für das die adverbiale Einschränkung gilt. Das spricht dafür, es hier vor terra zu setzen (cf. praed. sanct. 2,6; c. ep. Pel. 4,25). Allerdings stellt Augustin ab und zu adhuc auch nach (cf. conf. 8,15; 9,26; ep. 40,2 u.ö.), und dies könnte hier erfolgt sein, um das Aufeinandertreffen von ob hoc und adhuc zu vermeiden. 1,15,9 precatio β (deprecatio Reims, Montecassino 30, Köln, pc. D, Leiden Q 23), deprecatio γ Augustins Bibeltext (Rom. 10,1) bietet deprecatio (exp. prop. Rm. 58(66); c. Iul. imp. 6,10; ep. 184A,4; 186,38; 217,27; s. 169,10). 1,15,19 suo om. γ (mit Angers)

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 89

1,15,23

1,15,27

1,17,1

1,17,9

1,17,21

1,19,25

1,20,1 1,21,4

1,22,10

1,22,21

Wegen der Parallele zu de carne sua ist die Auslassung von suo als Fehler einzustufen. enim om. γ Der Bibeltext Augustins (Io. 6,64) bietet enim (perf. iust. 41; corrept. 22; en. Ps. 87,10; ep. 194,12). quo β (quod Leiden Q 23, Paris 1030, S), quod γ (quo Bourges) Das Relativpronomen im Ablativ ist richtig, weil Subjekt zu credat der ist, der von Christus gezogen wird, d.h. zu ihm kommt (parallel zu ut ueniat in 1,15,26). quodam om. β (sl. add. D, Leiden Q 23, in linea Reims) Das leicht relativierende Indefinitum entspricht dem Stil Augustins, der hier keine exakte Quellenangabe (cf. retr. 2,31) gibt, sondern inhaltlich auf sein Werk verweist. Ein Grund, es nachträglich hinzuzufügen, ist nicht erkennbar, daher ist wohl die Auslassung sekundär. longe add. β (eras. D, om. Köln) Die Dopplung von longe im Satz ist so untypisch für Augustin, dass sie eher als sekundär anzusehen ist. In ep. 102,14 ist der Satz ebenfalls ohne longe überliefert. accidere nur in L P D (ac.) E (ac.) Das Versehen accidere (das nicht zum Inhalt passt) ist in β schon früh korrigiert worden (ep. 102,14, CSEL 34/2, 557,5, bietet cedere – Haplographie aus diuinae accedere?). praedicere β (praedicare Angers, Paris 18083, lacuna Bern, Paris 2846), praedicare γ (ac. B) Die Wiederholung des Verbs in der Folgezeile ist deswegen nicht zwingend, weil ac. B und F auch praedicare bieten, doch ist aufgrund des Inhalts, in dem es um die Verheißungen und die Präszienz geht, praedicere eindeutig richtig. ipsius β (lacuna Angers), tuo γ (suo pc. B; ipsius add. sl. Bourges) Tuo ist sicherlich ein Fehler, da die 2. Person nicht in den Kontext passt. timeat β (uideat pc. D, in linea Reims, Leiden Q 23), uideat γ Augustin benutzt den Bibelvers (1 Cor. 10,12) mit uideat (doctr. chr. 3,33; en. Ps. 41,12; 51,13; 106,14; 118,19,3; ep. 217,44; s. 88,20) oder mit caueat (c. ep. Parm. 3,5; ciu. 20,10; uirg. 40; s. 73,4), nirgends jedoch mit timeat, weswegen es auch hier auszuscheiden ist (vermutlich wirkt 1,21,4 nec times nach). neque id β (neque et id Angers, S, neque enim Metz, Paris 18083), ne quid γ Da quid in dem Satz schwer unterzubringen ist (als indefinites Subjekt zu donum esse macht es keinen Sinn), ist neque id zu bevorzugen. intellegantur β (ac. L D S, -atur Paris 2846, Bruxelles 1103, Leiden Q 23, Paris 1939), intellegatur γ Der Plural ist syntaktisch problematisch, da der folgende quod-Satz dann als Kausalsatz aufgefasst werden müsste und das Verstehen sich auf die

90 | Augustinus

Werke beziehen müsste. Der Singular ist auch in β schon früh richtig eingetragen worden. 1,22,24 etiam add. γ am Die Hinzufügung von etiam steigert den Gegensatz zwischen Gottes Tun und menschlichem Tun, doch werden merita vorher nicht erwähnt. Daher ist wohl die Lesung ohne etiam zu bevorzugen. 1,22,25 quo β (quae Angers, S), quod γ Beide Lesarten sind an sich möglich, doch ist quo als Relativpronomen wohl zu bevorzugen, denn dadurch wird deutlich, dass das reddere pro malis bona eben genau durch das bewirkt wird, wodurch Gott auch bewirkt, dass die Menschen anfangen gut zu handeln (scil. die gnadenhafte Verleihung des Glaubens). Das faktische quod würde allgemeiner den Beginn guter Werke als Erläuterung des reddere pro malis bona auffassen, allerdings wäre dann der sich anschließende cum-Satz etwas redundant. Auch die Korrekturrichtung quo > quod ist etwas leichter vorstellbar. 1,24,4 nullam β (P hat aus einem anderen Wort korrigiert, nullum Bern), nullum γ Nullam ist sicherlich richtig, da es sich auf uita bezieht, statt nullum wäre eher nihil zu erwarten, außerdem passt es schlecht in den Kontext. 1,24,7 uel β (lacuna Metz), sed γ Sed ist sicher falsch, denn Augustin schlägt ja eine nicht zutreffende Formulierung des Bibelzitates vor, die neben dem Perfekt auch ein Futur als Alternative nennt. Ein Gegensatz würde hier (wegen der fehlenden Verneinung) in der Luft hängen. 1,24,16 corporanda β (ac. L D, Leiden Q 23; corpore agendum Angers 276, S; comparandam Bruxelles 1103, Paris 2846), comparanda γ Die Variante corpore agendum ist als Heilungsversuch anzusehen und auszusortieren, corporanda ist mit dem Objekt merita kaum verständlich, und auch die Parallele zu recipienda in 1,24,17 zeigt, dass mit γ comparanda zu lesen ist. 1,24,26 habitura β (ac. L D, Bern 176, habiturus Angers, S, Bruxelles 1103, Paris 2846, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Köln, Reims), habiturus γ Das Femininum ist syntaktisch falsch, denn quae bezieht sich als Akk. Pl. neutr. auf merita und Subjekt ist ein generischer Nom. Sg. mask., der in si diutius fuisset in corpore fortgesetzt wird. 1,24,26 uixisset β, fuisset γ Augustin gebraucht sehr häufig die Wendung in corpore uiuere (mend. 9; Gn. litt. 8,5,9; 10,15,27; nat. et gr. 70; ciu. 13,2; 17,4; 20,9; 22,29; c. Gaud. 1,25 u.ö.), aber immer wieder auch die Wendung in corpore esse (c. Fel. 1,6f.; cons. eu. 4,20; c. adu. leg. 1,16; ep. 185,50; s. 127,8), daher sind beide Varianten möglich. 1,24,30f. dei gratia β (lacuna Paris 2846, per dei gratiam pc. D, Leiden Q 23, per dei gratiam Reims, Köln), per dei gratiam γ

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 91

Der Parallelismus zu per dei iudicium macht den Akkusativ mit per wahrscheinlicher (cf. 1,24,21). 1,25,4 fuisse paenitentiam β, paentitentiam fuisse γ Syntaktisch sind beide Lesarten möglich, die parallele Formulierung in 1,25,7 zeigt aber, dass die Verbindung des Partizips Futur mit dem Akkusativ paenitentiam als enge Verbindung angesehen wird, so dass die Form von esse gesperrt nachgeordnet wird. Das ist auch hier anzunehmen. 1,25,7 posset β (possent Montecassino, Köln, tantummodo pc. Angers, posse Bern), possent γ Der Plural ist richtig, denn beim Singular wäre entweder peccare Subjekt, was inhaltlich unverständlich wäre, oder es gäbe einen nicht gekennzeichneten Numeruswechsel, der sofort wieder verlassen wird, was ebenfalls auszuschließen ist. 1,25,11 quia β, qui γ Auch das Relativpronomen ist möglich (denn es könnte sich auf eos beziehen), doch ist quia zu bevorzugen, schon aus inhaltlichen Gründen, da eos sich auf die Kleinkinder aus dem Vorsatz bezieht, nicht auf den Nebensatz, dann aber auch wegen der Parallele zu dem folgenden quia (1,25,12). 1,25,12 biberunt β, biberunt uinum γ Wegen der Parallele zu manducauerunt carnem ist die Hinzufügung von uinum, die auch über Io. 6,54 hinausschießt, als sekundär anzusehen. 1,25,14 esse β (se Paris 2846), est γ Est ist sicher falsch, da von dicerent ein AcI abhängig ist, keine finite Aussage (wie sich aus der Fortsetzung in 1,25,15 ergibt). 1,25,18 eis β, eis futura γ Da es im Kontext um die futura opera/merita geht, könnte futura auch hier richtig sein, doch könnte es sich auch um eine nachträgliche Verdeutlichung handeln, daher sind beide Lesarten denkbar. 1,26,10 audeat β, audet γ Quis audeat ist eine für Augustin typische Wendung (mehr als 50 Belege), quis (enim) audet kommt aber auch vor (ca. 10 Belege, u.a. ep. 22,3; en. Ps. 57,3; s. 178,6), daher sind beide Varianten möglich. 1,26,12f. a sua iustitia recesserit in qua β, a (om. ac. F) iustitia (sua add. Bourges) recesserit quam γ (ac. B) Wegen der Wiederaufnahme von sua iustitia in 1,26,15 ist sua beizubehalten, der Akkusativ bei uiuere ist falsch. 1,26,14 uixerit β (lnp. L), duxerit γ Duxerit ist zu bevorzugen, denn diem uiuo kommt bei Augustin sonst nicht vor, aber diem duco schon (u.a. ciu. 13,10; c. Iul. 4,83; Io. eu. tr. 7,9); vermutlich wirkt hier 1,26,13 uixit nach. 1,26,15f. contradicit β (lnp. L; contradicat Angers pc., contradicitur Montecassino 30, Köln), contradicet γ

92 | Augustinus

1,26,18

1,26,31

1,27,1

1,27,5

1,27,17

1,28,9

1,30,4

1,30,10

1,30,15

Das Futur nimmt das Futur von putabit im Vorsatz auf und ist daher auch hier zu bevorzugen. dubitabimus β (lnp. L, dubitauimus Paris 2846, Metz, D ac., dubitamus Bern), dubitamus γ Die vorhergehenden rhetorischen Fragen standen im Futur (1,26,12.16), das auch hier zu bevorzugen ist. hic om. γ (non add. B) Der Satz ist mit oder ohne hic gut verständlich (in letzterem Fall wäre er als Fortsetzung des vorangehenden Satzes aufzufassen), doch ist kein Grund ersichtlich, wieso man hic hinzufügen sollte, daher ist die Auslassung als die leichter vorstellbare Fehlerrichtung zu verstehen, hic also beizubehalten. sententia libri β, liber γ (libro ac. Bourges, sententia libri pc.) Da der Kontext durchgehend von Sap. 4,11, also einem konkreten Vers, spricht (vgl. 1,27,6.10), gehört wohl auch hier sententia zum Satz und die Auslassung ist eher als sekundär zu bewerten. proferrem β (proferrent Metz, Paris 18083; proferre Montecassino 30, Köln), proferam γ Das Imperfekt des Konjunktivs ist als Irrealis der Gegenwart parallel zu promerem (1,27,11) beizubehalten. alios add. γ Alios dürfte die Hinzufügung eines Schreibers späterer Zeit gewesen sein, der verdeutlichen wollte, dass die Augustin vorangehenden Schriftsteller (1,27,11) sich eben nicht gegen die Pelagianer, sondern gegen andere Feinde gewandt hätten. Die Aussage ist jedoch allgemeiner zu verstehen, die genannten Autoritäten haben a) gegen die inimici ecclesiae, b) paränetisch für die Erlangung der Tugend geschrieben. In dieser Parallele ist alios eher störend. uoceris β (noceris Paris 1939, ac. Leiden Q 23, uocaris Montecassino 30), uocaris γ Der Satz verlangt nicht strikt den Konjunktiv, doch macht die Fortsetzung des Satzes auch hier den Konjunktiv wahrscheinlich, die Cyprianüberlieferung bietet auch mehrheitlich uoceris. a om. γ Das Passiv verlangt für die Angabe des logischen Subjekts die Präposition a, ab. solo β (sole S ac.), singulari γ Der Inhalt spricht für die Betonung des dei munus als einzigartiger Gabe, die der gewöhnlichen carnis cupido gegenübergestellt wird. deo om. γ (sl. add. Bourges) Die Auslassung wäre als Versehen ebenso erklärlich wie die Hinzufügung von deo in Angleichung an den bekannten Bibelvers (Rom. 9,20), daher sind beide Varianten möglich.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 93

1,31,26 dominum β (statt unum dominum schreiben Montecassino 30 und Köln caput nostrum), nostrum γ Unum nostrum ist sicher falsch, daher ist dominum zu lesen. 1,31,31 retributum β, tributum γ (retributum Verona) Die Lesart tributum ignoriert die Unterscheidung zwischen tribuere und retribuere, wie sie Augustin gerade im Vorsatz erläutert hatte; demnach verlangt hier der Gegensatz zu tributum die Lesart retributum. 1,32,4 quibus crucifixus β (quibus Christus crucifixus Köln), quibus Christus crucifixus γ (est et gentes quibus Christus crucifixus add. mg. Bourges) Der Text ist mit und ohne Christus verständlich, da die inhaltliche Bezugnahme auf 1 Cor. 1 an der Erwähnung des crucifixus hängt. Die Parallele zu 1,32,3 spricht eher dafür, auch hier Christus crucifixus zu lesen. 1,33,8.13 quidem β, om. γ Augustin wiederholt den Bibelvers (Rom. 11,28 in 1,33,7) mehrfach. Dabei kann er durchaus nur die wichtigsten Wörter aufgreifen oder einzelne Partikel auslassen (vgl. z.B. ep. 149,20). Auch hier könnte es uneinheitlich sein (in 1,33,25 ist das quidem von der Überlieferung her unstrittig), daher ist es unsicher (die Auslassung könnte in 1,33,8 ein Versehen sein, an das dann 1,33,13 angeglichen wurde – oder quidem wurde von einem späteren Schreiber hinzugefügt, um einen einheitlich zitierten Bibelvers in Kap. 33 zu haben). 1,33,14 faciant β, faciat γ (Bourges ac.) Der Satz verlangt die Pluralform, da sich das Verb (1,33,11) auf die mali bezieht. 1,33,16 quod om. γ (Bourges add. sl.) Die Auslassung von quod übergeht die Tatsache, dass der Bibeltext nicht hier anfängt, sondern erst nach dem zweiten dixerunt (in 1,33,19). 1,33,19 et2 om. β (ac. L), add. γ (om. Bourges), Das Zitat (Act. 4,24) begegnet bei Augustin mit (en. Ps. 92,7) und ohne et (s. Guelf. 27,2), daher sind beide Varianten möglich. 1,33,36 ergo (P, Bern, Metz, Paris 18083, Paris 1939, Montecassino, ac. L D, Leiden Q 23) siue uero (Reims, Köln, add. sl. L D, Leiden Q 23) siue autem (Angers, S, Paris 2846) β, om. γ Der Satz lässt sich entweder mit einer Adversativpartikel (uero oder autem) oder ohne Adverb lesen (ergo scheint Angleichung an den vorangehenden Satz in 1,33,36 zu sein und scheidet aus). 1,33,39 olea β (om. Metz, Paris 18083), oliua γ Augustin benutzt beide Begriffe (oliua und olea) ohne erkennbaren Bedeutungsunterschied.

94 | Augustinus

1,33,45 enim sunt β, sunt enim γ Der Bibelvers (Rom. 11,29) wird von Augustin sowohl mit der Wortfolge enim sunt (ep. 149,21) als auch mit der Wortfolge sunt enim (corrept. 34, cf. app. crit.) zitiert, daher sind beide Varianten möglich. 1,33,48 quia β, qua γ Syntaktisch sind beide Varianten möglich. Im Kontext wird über verschiedene Auffassungen der uocatio gesprochen, cf. besonders 1,33,44f., daher ist das Relativum vorstellbar. Etwas wahrscheinlicher ist jedoch der Kausalsatz, da das quippe den Gegensatz zu der vorher dargestellten Alternative angibt und dieser gerade dadurch entsteht, dass die Berufung dem Glauben vorangeht und deswegen man die misericordia als vorgängig ansehen muss. 1,33,51 perdit β (perdidit Montecassino 30, Leiden Q 23, Paris 1939, Bern, Angers, S), perdet γ Das Präsens ist das Tempus des Bibeltextes (Io. 6,39; cf. c. Iul. 5,14; Io. eu. tr. 25,19) und wird auch im Folgesatz aufgegriffen. 1,34,7 eum om. β (eum Metz, Paris 18083) Der Satz ist ohne eum etwas schwer verständlich, der im Kontext entwickelte Gegensatz beider Erwählungsvorgänge ist deutlicher, wenn eum beibehalten wird. 1,34,18 enim β (lacuna in Paris 1939), om. γ und ipsos β (illos pc. D), et add. D (pc.) γ Ob das Zitat von Rom. 8,30 mit enim (trin. 1,24; spir. et litt. 40; perf. iust. 34) oder ohne enim (en. Ps. 147,24.26; 150,3) beginnt, ist unentscheidbar. Das et nach ipsos entspricht dem Bibeltext Rom. 8,30, der von Augustin regelmäßig mit et uocauit zitiert wird (cf. trin. 1,24; spir. et litt. 40; corrept. 14.23 u.ö.), wie es hier ja auch in 1,34,19f. geschieht. Da es sich hier aber nur um die Hinführung zum Zitat handelt, ist unsicher, ob es mit oder ohne et zu lesen ist. 1,35,7 nobis β (nos pc. D, Leiden Q 23, in linea Reims), nos γ (incertum ac. B) Augustin benutzt den Bibelvers (Eph. 1,8) mit dem Akkusativ nos (vgl. 1,36,22; 2,15,13 liest eos). (Die Korrektur in D ist auffällig – entweder ist das eine Angleichung an 1,36,22 oder es ist durch eine Vorlage bestimmt, die neben L benutzt wurde.) 1,35,13 hac re β (hac Montecassino 30, Köln, Metz, Paris 18083, pc. L), hac γ Die Hinzufügung von re zerstört den Zusammenhang von hac und tam clara. 1,36,27f. dispositionem β, dispensatione γ Der Bibeltext Augustins liest dispositionem (vgl. 1,35,9; s. 1,3), dispensatione ist Angleichung an die Vulgata (vgl. die ähnliche Situation in 2,15,15). 1,37,16 est om. γ (Bourges add. sl.) Ohne Kopula wäre der Satz recht elliptisch, die Kopula hier zu setzen, entspricht dem Stil Augustins. 1,38,1 dicunt β, dicant γ

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 95

Der Indikativ ist die wahrscheinlichere Lesart, wie die vergleichbaren Stellen in 1,12,1 und 1,25,1 zeigen (der Konjunktiv wäre nur als Potentialis, verstärkend zu forsitan, deutbar). 1,38,8 tales1 om. γ (Bourges add. sl.) Tales ist beizubehalten, denn gemeint ist nicht eine allgemeine Präszienz, die die futuri betrifft, sondern die Erwählten, die als solche, eben als tales, vorhergewusst werden. 1,38,13 opere β (opera Montecassino 30), opera γ Der Kontext lässt opere als wahrscheinlich richtig erscheinen, denn die Wirkung der Gnade nennt Augustin opus suum (1,38,9) und das anschließend angeführte Zitat (Eph. 1,11) betont den Zusammenhang von Prädestination und Handeln Gottes. 1,38,16f. enim add. β (om. L, Metz, Paris 18083, ac. D) Der Bibelvers (Rom. 11,29) kann mit enim (cf. ep. 149,21) auftauchen, öfter begegnet er jedoch ohne enim, so besonders auch in beiden Büchern De praedestinatione sanctorum (cf. 1,33,1; 2,33,5; 36,12; 41,26), weswegen die Auslassung auch hier zu bevorzugen ist. 1,38,18 et om. β (et add. mg. D, sl. Leiden Q 23, in linea Reims 393, Köln) Et verbindet uocationem (1,38,16) und electionem und ist daher in den Text zu setzen. 1,39,10 non errat β (L P Metz, Paris 18083, Leiden Q 23, Paris 1939, Angers [pc.], S Paris 2846, D [ac.?], non erat Bern, ac. Angers) vel nolite errare, inquit apostolus (Reims, Köln, pc. D; nolite errare Montecassino 30, non errat neque nolite errare, inquit apostolus pc. Leiden Q 23), non erremus γ Die Zitationsformel (zu Gal. 6,7) in einem Teil der Überlieferung (vgl. 2,3,5) ist hier wohl nicht ursprünglich. Die drei Varianten (verneinter Imperativ der 2. Person Plural, negativer Kohortativ im Konjunktiv in der 1. Person Plural, 3. Person Singular Indikativ Präsens Aktiv) sind schwer abzuwägen. Am unwahrscheinlichsten ist die Lesart der Klasse β, denn sie passt das Verb an das Verb des Folgesatzes an und bezieht es so auf Gott (was dem Bibeltext nicht entspricht). Die verneinte Aufforderung sollte, wenn sie als Teil des Zitates aufzufassen ist, nolite errare lauten, doch könnte es sein, dass hier nur deus non irridetur eigentliches Zitat ist. Dann liegt die Vermutung nahe, dass nolite errare eine Korrektur ist, die den Bibeltext zugrundelegt und zu der die Marginalie inquit apostolus den Grund des emendierenden Texteingriffs angibt (so in E). Später ist die Marginalie inquit apostolus noch in den Text eingedrungen (so in D). Zusammenfassend ist also die Lesart von γ zu bevorzugen und non erremus zu lesen (vgl. oben zu den Korrekturen in D, die wohl aus E bzw. der Vorlage von E stammen). 1,39,21 non ut β, non ac. B, Bourges, non ut pc. Bourges (ut add. sl.), ut non pc. B (ut add. sl.), ut non F

96 | Augustinus

1,40,3

1,40,12

1,41,18

1,42,11

2,1,9

2,1,11

2,2,2

2,3,3

2,3,7

Die Lesart ohne ut ist wohl ein Versehen in γ, ist doch audiant … conuertantur et credant als jussivischer Hauptsatz nur schwer in den Kontext integrierbar, vielmehr handelt es sich um einen von operatur abhängigen konsekutiven Nebensatz. Vt non (mit F) könnte dann wahrscheinlicher sein als non ut, da sich die Verneinung nur auf das audiant bezieht, vgl. zu ut non inaniter ep. 232,7. sui add. β Der Bibelvers (Col. 4,3) wird von Augustin ohne sui benutzt (c. litt. Pet. 2,241; en. Ps. 140,1, vgl. auch 1,40,5). uenit ad me β, ad me uenit γ (pc. F) Der Bibelvers Io. 6,66 wird bei Augustin bisweilen mit potest uenire (statt mit uenit) zitiert, aber immer in der Reihenfolge uenire + ad me (vgl. 1,15,25; 2,34,10; 2,37,4f.). eius add. β Act. 16,14 wird von Augustin nur hier zitiert, doch scheint die Verbindung aperire sensum aus Lc. 24,44 (andere Zählung 24,45) zu stammen und wird von Augustin häufig ohne Genitivergänzung gebraucht, daher ist eius wohl auch hier auszulassen. domino β (lnp. L; ac. D), deo γ (F deest) Der Kontext spricht durchgehend von deus, daher ist es auch hier zu bevorzugen. sapientiam β (patientiam pc. D; Köln), patientiam γ (F deest) Patientiam ist sicherlich die richtige Lesart, weil im Folgesatz explizit auf das Geduldigsein Bezug genommen wird (uel iustus fuit uel patiens uel fidelis). perseuerauerit β, perseuerat γ (F deest) Der Hauptsatz steht im Perfekt und verlangt auch im Nebensatz das Perfekt (parallel zu destitit im Vorsatz). sit β, est γ (F deest) Der Konjunktiv ist (als obliquer Konjunktiv) hier an sich möglich, aber doch recht schwerfällig und scheint eine Angleichung an donum sit dei im Vorsatz zu sein. non dante β (donante Metz), non donante γ (F deest) Der Kontext legt die Lesart dante nahe, da es in dem AcI non ipsum ... potestate (2,3,2f.) um die Gegenüberstellung geht, ob Gott die perseuerantia gibt oder nicht gibt (vgl. das Verb dare in 2,3,1 und 2,3,2). Das Verb donare taucht im Abschluss der Frage parallel zu facere auf, daher ist es etwas unwahrscheinlicher, dass Augustin den direkten Aufgriff von non ipsum dare als Ablativus absolutus mit donare formuliert hat. fideliter β, firmiter γ (uel fideliter add. sl. Bourges) (F deest) Beide Lesarten sind möglich (beide Ausdrücke liegen eng beieinander, vgl. c. Faust. 6,9: fideliter et firmiter), doch ist fideliter in Kombination mit ueraciter bei Augustin mehrfach belegt (ciu. 5,10; c. ep. Pel. 2,21; c. Faust. 22,81;

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 97

2,4,17

2,4,21

2,4,31

2,5,2

2,5,4

2,6,4

2,6,18

2,7,4

26,8), die Kombination mit firmiter hingegen gar nicht. Daher ist wohl fideliter zu bevorzugen. quomodo β (quoniam Montecassino 30, Köln), quoniam γ (quia Bourges) (F deest) Augustins Bibeltext liest Lev. 19,2 mit quoniam (qu. 3,66; c. ep. Pel. 4,25; corrept. 10). Da Augustin hier Cyprian zitiert, ist auch die Cyprianüberlieferung zu beachten, doch bietet sie (wie die Vulgata) quia (cf. Augustin, en. Ps. 85,4; c. ep. Parm. 2,36), was an dieser Stelle jedoch von den Augustinhandschriften überhaupt nicht geboten wird. Daher ist quoniam zu lesen. faceret β (om. Metz), fieret γ (F deest) Mit dem Verb faceret bezieht sich der Nebensatz quod ... faceret auf Cyprian, mit fieret auf die Bitte um Perseveranz, doch wäre im letzten Fall ein relativischer Bezug auf die unmittelbar vorher genannte perseuerantia zu erwarten. Da auch der Kontext auf Cyprian als entsprechenden Zeugen verweist, dürfte er auch hier (wie im Hauptsatz: disputans et docens ... inquit) Subjekt sein. pius2] sit add. γ (F deest) Die Hinzufügung von sit ist als sekundär anzusehen, da Augustin bereits bei iustus, ut iustus die Kopula weggelassen hat (und das sit bei continens sit fortwirkt). hic β, hi B (F deest) Das Adverb hic bezieht sich als übertragene Ortsangabe auf die Gebetsbitte. Da hi, qui sehr geläufig ist, ist es recht unwahrscheinlich, das Adverb hier als Korrektur einzusetzen, deswegen ist es als lectio difficilior beizubehalten. Et hic knüpft die Überlegung zur zweiten Vaterunser-Bitte an die Auslegung der ersten (vgl. 2,4,29–33) an. eis om. β (F deest) Die Auslassung von eis ist wohl ein Fehler, da der Dativ im quod-Satz aufgegriffen wird und nicht allgemein vom Kommen des Gottesreiches die Rede ist, sondern vom Kommen für diejenigen, die im Vordersatz als sancti genannt sind. et1 om. β (ac. uv. L, ac. D, Angers, in linea Metz, Leiden Q 23, Paris 1939) Die Verbindung der beiden Epitheta durch et ist aus stilistischen Gründen (parallel zu caelum et terram und spiritum et carnem sowie intelligi ... et hoc nos orare) zu bevorzugen. ut β (om. Montecassino 30, Köln), uel γ An sich sind beide Lesarten möglich, sowohl die Erläuterung des ut-Satzes, als auch eine Präzisierung des Verbs imitetur durch einen uel-uel-Ausdruck. Der Parallelismus beider Ausdrücke, die das Verb imitetur fortführen, spricht etwas mehr für die Lesart von γ. quotidie accipimus ad cibum salutis β (quotidie accipimus a cibo salutis Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, pc. D, quotidie accipimus et cibum salutis An-

98 | Augustinus

gers), quotidie ad cibum salutis accipimus γ (quotidie ad cibum salulutis [sic!] accipimus F) Augustin zitiert hier Cyprian. Die Textzeugen des Cypriantextes lesen wie γ, und in dieser Form wird der Vers von Augustin auch in c. ep. Pel. 4,25 zitiert, daher ist es auch hier die wahrscheinlichere Lesart. 2,7,5 abstenti β (abstentis Montecassino 30, absenti Metz, abstientis Angers ac., abstinente pc., abstinere pc. S), absentes γ (absenti ac. F; abstenti Bourges) Augustin zitiert hier Cyprian, doch bieten auch die Textzeugen des Cypriantextes teilweise abstenti, teilweise absentes. Da sich der Satz auf den Ausschluss von der Eucharistie bezieht, nicht auf die Abwesenheit, ist abstenti zu bevorzugen. Auch scheint die Korrekturrichtung abstenti > absentes die einfachere zu sein (entsprechend hat sich auch der Editor des Cypriantextes, Claudio Moreschini, für die Lesart abstenti entschieden). 2,7,7 indicat β (indicant Reims, Montecassino, Köln, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, tantummodo pc. D), indicant γ Das Subjekt haec uerba verlangt den Plural (weswegen es auch die meisten Zeugen von β sua sponte korrigiert haben). 2,8,5 quod β (om. Angers, S, quo Montecassino, Köln), quo γ Im Relativsatz ist quod Subjekt, das Relativum bezieht sich auf tempus und unterscheidet die verbleibende Zeit vom tempus peractum. In der Lesart quo müsste man ein nicht genanntes Subjekt mitdenken (etwa sanctus quisque), doch erscheint das recht künstlich. Daher ist quod als die richtige Lesart anzusehen. 2,9,4 inferantur β (inferatur Montecassino, Metz), inferatur γ Beide Lesarten sind möglich: Entweder wird der Plural von precantur (2,9,2) fortgeführt (Subjekt sind die sancti aus 2,9,1), oder der Singular greift bereits auf das Subjekt des Hauptsatzes nemo sanctorum vor. Grammatikalisch ist die letztere Lesart etwas stimmiger. 2,9,5f. quisquam in proposito christiano β, in proposito christianitatis quisquam γ Die Wortfolge ist nicht aussagekräftig. Das propositum jedoch ist nicht als solches christlich, sondern meint den Entschluss, dem Christentum (cf. die regula christianitatis in uera rel. 8 und die professio christianitatis in s. dom. m. 2,41) zuzugehören und entsprechend zu leben. Daher ist die Lesart von γ zu bevorzugen. 2,9,7 in temptationem om. β (in temptationem Angers mg., Metz) Die Auslassung von in temptationem ist als Fehler anzusehen, da im Kontext inferatur immer mit in temptationem verbunden wird. 2,10,17 enim β (igitur Reims), igitur γ Der Vordersatz wird bereits durch enim eingeleitet, weswegen igitur zu bevorzugen ist. Der schlussfolgernd-resümierende Charakter des Satzes legt dies ebenfalls nahe.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 99

2,11,7

2,12,7

2,12,14

2,12,21

2,12,27

2,12,30

2,13,2

2,14,6

sperabantur β (sperantur Metz, Leiden Q 23, Paris 1939), sperabuntur γ (sperabantur Bourges) Das Imperfekt ist die richtige Lesart, da es um verkehrte Hoffnungen geht, die man verlieren kann. Das Futur ergibt im Kontext keinen Sinn, das Präsens ist Angleichung an habentur (11,7). postremo β (non frustra pc. D, in linea: Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, Köln), non frustra γ Non frustra ist die richtige Lesart, da die Bibelzitate in der Auflistung allesamt anaphorisch mit non frustra eingeleitet werden, die Reihung wird dann durch postremo abgeschlossen. Die Verdopplung von postremo in β ist als Fehler anzusehen. quando β, qua γ Das Relativpronomen ist die zu bevorzugende Lesart, da der Vordersatz von der noxa temptatio sprach und hiervon die utilis (scil. temptatio) unterschieden wird, auf die sich der Relativsatz bezieht. pluribus β, plurimis γ Für die Lesart, die von seinem Vaterunser-Text abweicht, führt Augustin nonnulli, dann codices und schließlich Cyprian als Zeugen an, bleibt aber aufgrund der griechischen Überlieferung bei seinem Text. Ob nur einige oder die überwiegende Mehrzahl der lateinischen codices, die Augustin konsultiert hat, die abweichende Lesart bieten, bleibt unklar, daher sind beide Lesarten möglich. atque om. β (et pc. L, et Köln) Augustin zitiert hier Cyprian, weswegen die Bezeugung des Cypriantextes zu beachten ist. Die Cyprianüberlieferung und die syntaktische Struktur (superbe atque arroganter) legen nahe, dass die Auslassung von atque fehlerhaft ist (und später u.a. durch Hinzufügung von et geheilt worden ist). est om. β (pc. add. D, in linea: Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, Montecassino, Köln) Wie in 2,12,27 ist die Überlieferung des Cypriantextes zu beachten, die est bietet. Das Fehlen ist Versehen oder Angleichung an den hinteren Teil des Satzes (caro autem infirma). reliquit β (sed Montecassino, Köln, Metz: relinquit), relinquit γ Beide Tempora sind möglich: Das Präsens passt zu dem Irrealis der Gegenwart sufficeret und dem gegenwärtigen Gebet der Gläubigen, wie es in dem Nebensatz ab siquidem ausgeführt wird. Das Perfekt wäre resultativ zu verstehen, bereits mit der Einsetzung des Vaterunsers ist das an sich ausreichende documentum vorhanden. fiat β (fit pc. L Angers, Leiden Q 23), fit γ Der Indikativ ist zu bevorzugen, da der Folgesatz auf die Erlösung in Christus Bezug nimmt, die bereits geschehen ist und der das Geschehen in Adam gegenübergestellt wird. Der Konjunktiv ist Angleichung an das vorange-

100 | Augustinus

hende Bibelzitat (in dem der Konjunktiv Sinn macht, weil Augustin sich hier auf eine Prophezeiung des Christusereignisses bezieht). 2,15,1 et2 om. γ (auch S sl.) Ein Grund, et einzufügen, ist nicht ersichtlich. Umgekehrt ist die Auslassung von et gut verständlich, weil et leicht zum folgenden si-Satz gezogen wurde, der dann als et si-Satz konzessiven Sinn hat, was sperrig wirkt. Daher ist et beizubehalten (und zu discedimus zu ziehen). 2,15,15 dispositione (P, Angers, S, Montecassino, Köln) bzw. dispositionem (D, Bern, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, incertum: L) β, dispensatione γ Dispensatione ist Angleichung an die Vulgata, dispositione Augustins Lesart von Eph. 1,11 (cf. 1,35,9; 1,36,27f.; der Akkusativ ist Vereinfachung, die unabhängig von der zugrundeliegenden Lesart in den Text geraten konnte). 2,15,17 sumus β (Reims ac.: sunt), sunt γ (pc. F) Die 1. Person Plural scheint eine Angleichung an den gewöhnlichen Bibeltext zu sein (vgl. 1,35,11; 1,36,29), doch setzt Augustin den Text hier in die 3. Person Plural um, wie essent in 2,15,9, eos in 2,15,10.11 und habent in 2,15,12 zeigen, daher ist die 3. Person Plural zu bevorzugen. 2,16,3 iustus om. β (add. Leiden Q 23 sl.) Aus dem Kontext geht hervor, dass es um die Gerechtigkeit (im Unterschied zur gratia bzw. misericordia) geht, das Adjektiv iustus wird im Folgesatz direkt aufgegriffen. Daher ist es wahrscheinlich, dass iustus auch hier die richtige Lesart ist und irrtümlich ausgelassen wurde (aberratio oculorum wegen desselben Anlautes von iudex). 2,16,4 in add. β (auch Metz om.) Conferre wird gewöhnlich mit Dativ konstruiert; vermutlich ist die Hinzufügung von in Angleichung an in aliis in der vorderen Satzhälfte. 2,17,1 in2 om. γ (Bourges add. sl., om. etiam Metz, Paris 18083) Die Präposition ist wegen der Parallele mit 2,17,2 (cur in diuersa causa) beizubehalten. 2,17,7 utrique β, utique γ Utique direkt nach quidem wäre eine ungewöhnliche Verstärkung (die allerdings bei Cicero belegt ist: ep. 5,9,2; 12,41,3; 16,2,5, jedoch bei Augustin und in der christlichen Literatur der Spätantike nicht vorkommt), utrique ist hingegen gut verständlich, da die Argumentation hier auf Iacob und Esau zurückkommt. 2,17,10 facere quod uolo β, quod uolo facere γ Die Vulgata liest Mt. 20,15 in der Reihenfolge non licet mihi quod uolo facere, daher erscheint die Umstellung in γ als Angleichung an die Vulgata (ebenso wie die Umstellung von licet mihi in Migne). Der Text wird von Augustin selten benutzt (vgl. c. ep. Pel. 2,13 mit der Wortfolge an non licet mihi facere quod uolo).

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 101

2,19,12 se ipsum β (ipse se ipsum Angers, S, se ipse Metz, se illum Leiden Q 23, Paris 1939, ipse add. sl. Leiden Q 23, ipse se Montecassino, Köln), se ipse γ Der Gegensatz sed deus verlangt den Nominativ vor sed, weswegen ipse zu bevorzugen ist. 2,19,16 est om. β Augustin zitiert den Satz des Ambrosius mehrfach (2,19,17; 20,9; 33,18). In 2,33,18 ist est eindeutig bezeugt, in 2,20,9 taucht es als Variante in F auf. In der Überlieferung des Ambrosiustraktates ist est (nach nostra) fest verankert, daher ist es wohl auch hier zu bevorzugen. 2,20,13 inserti β (incerti Bern), insertis γ, inserti Bourges Die Überlieferung des Ambrosiustextes bietet insertis, weswegen es auch hier zu bevorzugen ist; inserti ist vermutlich Angleichung an die Verben paramus ... deicimur. 2,21,5 donetur β, detur γ (donetur Bourges) Der direkt vorangehende Satzteil spricht davon, dass die Perseveranz geschenkt wird, daher ist auch hier (im direkten Gegensatz) donetur zu bevorzugen. 2,21,16 quae est tamen β, quaenam est tandem γ (quaenam tandem est F, quaenam est Bourges) Für Varianten von quaenam und quae lässt sich überlegen, ob die Korrekturrichtung von quaenam zu quae die leichter vorstellbare ist. Die Kombination eines Fragepronomens mit tandem als Höhepunkt einer sich immer weiter aporetisch zuspitzenden Argumentation begegnet bei Augustin auch sonst (an. quant. 22; en. Ps. 145,4; an. et or. 1,26) und ist daher auch hier zu bevorzugen. 2,22,7 eos β (illos Metz), illos γ Da eos die direkt vorher genannten homines aufgreift, ist eos wohl zu bevorzugen (denn illos würde sich auf weiter vorher genannte Personen beziehen und ist vielleicht eine Angleichung an illos in 2,22,5). 2,22,11 si iudicari om. β (lnp. L; sl. add. D, Leiden Q 23, in linea Reims 393) Die Auslassung ist ein klarer Fehler, weil dann das Objekt zu poterant fehlt (aberratio oculorum von praedicari zu iudicari). 2,22,12 eos om. β (eos Metz) Die Auslassung von eos lässt das habituros fuisse in der Luft hängen, was wegen des Akkusativs des Relativpronomens eine stilistische Härte wäre; die Auslassung ist daher als Versehen zu bewerten. 2,23,1 sunt β, sint γ Der indirekte Fragesatz verlangt Konjunktiv (wie in 2,23,2). 2,23,7f. praedestinatione β (ac. L D, Leiden Q 23, praedicatione S, Angers, Bruxelles 1103, Paris 1939, Metz, Paris 18083, Paris nouv. acq. 1449, Reims 393 etc.), praedicatione γ

102 | Augustinus

Mit dem Zitat aus ep. 102,14 ist praedicatione beizubehalten, das auch die meisten jüngeren Handschriften von β bieten. 2,23,20 talibus β, tales γ (talibus Bourges) Die Hervorhebung der Qualifikation bezieht sich auf die uirtutes, nicht auf die Einwohner von Tyrus und Sidon, daher ist die Lesart von β zu bevorzugen. 2,24,4 poena β (pc. Leiden Q 23, pona ac. S, poene Rouen 475), poenae γ Obnoxius steht mit Dativ (hier eindeutig gegeben wegen grauiori), weswegen die Lesart von γ zu bevorzugen ist. 2,24,6 merita β (merito Angers, S), merito γ Der Satz bezieht sich auf die zuvor referierte Aussage und weist es ab zu prüfen, was hiervon adhuc merito anzuerkennen sei (obwohl die Meinung insgesamt falsch ist). Die Wendung adhuc merito begegnet bei Augustin noch in ciu. 9,5. Der Nominativ merita ist hingegen in Kombination mit requirenda in diesem Kontext schwierig, auch das adhuc wäre dann inhaltlich kaum unterzubringen. Daher ist merito zu bevorzugen. 2,24,10f. praesciuit fuisse facturum β, praescitur fuisse facturus γ Da vergleichbare Wendungen mit Nominativ auch im Kontext auftauchen (2,24,18f.; 24,25; 24,26f.), ist praescitur fuisse facturus zu bevorzugen. 2,25,9 qua β (quia Metz, ac. Angers), quia γ (qua Bourges, ac. uv. B) Wegen der einhellig bezeugten Parallele zu 2,25,10 (ueritas, qua ...) ist die Lesart von β zu bevorzugen. 2,26,5 nulla β (ulla Reims, Angers, S, pc. D), ulla γ (nulla pc. Bourges) Da Augustin die Verneinung bei Ausdrücken mit nullus normalerweise nicht verdoppelt, ist die Lesart ulla zu bevorzugen. 2,27,7 concluderetur β (concludetur Metz), conderetur γ (concluderetur Bourges) Concluderetur ist sicherlich die richtige Lesart, wie auch die Überlieferung der retr. 1,9,2 (CCSL 57, p. 23,17) zeigt (vgl. auch 2,26,12). 2,27,29 disputauerimus β (ut add. sl. Angers, ante lineam L, disputauerim ut D pc., fortasse Paris 18083, Metz, Köln, Reims, disputassemus Montecassino), disputauerim ut γ Die Syntax macht das ut erforderlich, das in β in die Pluralendung verlesen wurde. 2,27,37 paruulis β (paruulos Angers, S, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, pc. L D, P), paruulos γ Als Objekt zu eruat (2,27,38) ist nur der Akkusativ syntaktisch möglich, der Dativ ist Angleichung an den Dativ quibus. 2,28,5 uasa β, uasis γ Der Bibeltext Augustins bietet in Rom. 9,23 regelmäßig den Akkusativ (vgl. Simpl. 1,2,18; gest. Pel. 7; nupt. et conc. 2,31f. u.ö.), weswegen dieser auch hier zu bevorzugen ist. 2,28,7 merentur β (mererentur pc. L), mererentur γ (merentur Bourges) Der indirekte Fragesatz verlangt den Konjunktiv.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 103

2,28,8

2,29,2

2,29,18

2,30,4

2,30,14

2,30,21

2,31,10

2,31,23

2,32,1 2,32,4

2,32,13

certorum β (lnp. L; malorum pc. Angers), ceterorum γ Die Wiederholung von certorum wäre sehr sperrig, da die certi die Erwählten sind, denen ceteri gegenüberstehen. Es ist wahrscheinlicher, dass Augustin hier ein Wortspiel (mit certorum und ceterorum) benutzt, als dass er den Sinn von certi auf die Nicht-Erwählten überträgt. nulli β (nullo Angers ac., Bern, Montecassino, Köln), nullo γ Der Dativ ist richtig, weil sich nulli peccato auf obnoxii bezieht (was mit Dativ steht). est add. γ Unum horum ... expressum gehört als Objekt zu teneo, est ist daher eine fehlerhafte sekundäre Hinzufügung. infantium β, infantum γ Die Form infantum ist in der Überlieferung der Werke Augustins nur selten bezeugt (vgl. pecc. mer. 1,22; nat. et gr. 60), daher ist fraglich, ob Augustin überhaupt die Form infantum benutzt hat. Vermutlich ist daher auch hier infantium zu bevorzugen. transeant add. β E Die Wiederholung von transeant ist möglich, doch ist aus stilistischen Gründen der Gegensatz von regenerati und non regenerati zu bevorzugen. a add. β (om. Reims, Leiden Q 23, Paris 1939, Bern, pc. D, Angers) Die Hinzufügung der Präposition ist als Dittographie des letzten Buchstabens von altiora zu deuten (vgl. das Zitat von Sir. 3,22 in Cresc. 1,11; an. et or. 4,5f.8; cura mort. 21; Io. eu. tr. 53,7 u.ö.) und wegen der Parallele zu fortiora als Fehler einzustufen, der schon in β oft korrigiert worden ist. futuri β (facturi Bern, Metz, Reims, pc. Angers, futura Leiden Q 23, Paris 1939), facturi γ (faturi B ac.) Futuri ist syntaktisch neben quae nicht unterzubringen, weswegen die Stelle in β schon früh verschiedentlich korrigiert ist. baptismatis β (baptismatis Reims ac., baptizantis pc. et mg.: uel baptismatis), baptizantis γ (baptismatis Bourges) Beide Lesarten sind an sich denkbar. Der Begriff ministerium wird oft mit einer Genitivangabe verbunden, die sich auf eine Person bezieht. Daher ist vermutlich baptizantis zu bevorzugen (baptismatis wäre eine Art Genitivus explicativus). Zu de bono/dono perseuerantiae vgl. oben 4.1. prodesse cuiquam β, esse cuique B (mg. add. uel prodesse), cuique F (esse add. sl.), esse cuique Bourges (prodesse cuiquam pc.) Prodesse ist inhaltlich zu bevorzugen, denn es geht nicht darum, den Tod zu eigen zu haben (esse cuiquam), sondern dass vor dem Fall zu sterben zu nichts nützen würde, wenn alle Taten, die noch hätten geschehen können, bestraft würden. Daher ist prodesse zu bevorzugen. autem add. β

104 | Augustinus

Beide Lesarten sind an sich denkbar. Die Weglassung von autem ist vermutlich richtig, da auch der Folgesatz ipsosque regeneratos, alios … alios ohne autem gegenüberstellt. 2,32,14 usque in finem β, usque ad finem γ (usque in finem T) Beide Varianten kommen oft bei Augustin vor, doch verbindet er in corrept. und in praed. sanct. 1+2 durchwegs die Perseveranz mit usque in finem, daher ist es auch hier zu bevorzugen. Die Variante legt aber nicht eine der beiden Wortstellungen besonders nahe (die Wortstellung von γ ist wegen der Parallele zu regeneratos ad aeternam uitam in 2,32,12f. und der Wortstellung in 2,33,1 vielleicht ganz leicht zu bevorzugen). 2,33,2 donari β, dari γ Beide Verben sind syntaktisch und inhaltlich denkbar. Das Argument der Pelagianer wird jedoch von Augustin regelmäßig mit dem Verb dari referiert, daher ist es auch hier zu bevorzugen. 2,33,3 eandemque iustissimam, sapientissimam, beneficientissimam (beneficentissimam Angers, S, Bern, Metz, Paris 18083, Leiden Q 23, Paris 1939, Montecassino, Köln) β, eandemque iustissimam, sapientissimam om. γ, beneficentissimamque B, beneficientissimamque F, beneficissimamque Bourges Die Auslassung der Adjektive ist als Fehler zu bewerten. 2,33,18 agit β (ait S, pc. L, Leiden Q 23, Paris 1939), ait γ (agit Bourges) Mit der Lesart agit bezieht sich der Relativsatz auf das Bewirken der guten Gedanken, was jedoch zu dem Relativpronomen qui nur dann passt, wenn Gott Subjekt ist, das jedoch passt nicht zu dem Subjekt des Hauptsatzes, daher ist die Lesart von γ zu bevorzugen. Gegen einen indirekten Fragesatz (idem als Neutrum, qui als Ersatz für quis) spricht der Indikativ. 2,33,26 et β (ac pc. D, in linea Reims), ac γ Der liturgische Wortlaut ist dignum et iustum (cf. en. Ps. 71,6; ep. 217,13; s. 227), daher dürfte es auch hier zu bevorzugen sein. 2,35,1 quisquam dicere audebit β, quisque audebit dicere γ (quisquam audebit dicere pc. Bourges) Die Wortfolgen sind beide möglich, doch lässt sich der Satz nicht als generelle Aussage verstehen, weswegen quisque inhaltlich nicht verständlich ist. Daher ist die Lesart von β zu bevorzugen. 2,35,28f. cordis ... auribus om. γ (add. sl. Bourges) Die Auslassung ist als Vereinfachung anzusehen, die das Nebeneinander von aures cordis und aures carnis (vgl. en. Ps. 57,8) eliminiert hat. 2,36,9 quando β, quod γ Der Indikativ bei est zeigt, dass Augustin hier nicht das Cyprianzitat wiederholt, sondern in seiner Argumentation aufgreift, daher ist wohl quod zu bevorzugen.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 105

2,37,29 eius consiliarius β (consiliarius eius Metz, Montecassino, Köln), consiliarius eius γ Augustin gebraucht Rom. 11,34 oft mit der Wortfolge consiliarius eius (c. Faust. 22,71; c. ep. Pel. 1,38; c. Iul. imp. 1,130; 2,90; s. 53,15), weswegen es auch wahrscheinlicher ist. 2,37,32 est β (sit Reims, Metz, Leiden Q 23 add. sl. uel sit), sit γ Der indirekte Fragesatz verlangt den Konjunktiv. 2,38,11 praedestinationem β (praedestinatione Leiden Q 23, Paris 1939, lacuna in D), praedestinatione γ Der Akkusativ ordnet das Nomen in Fortschreibung des Akkusativs eam falsch der Präposition secundum zu, es gehört jedoch syntaktisch zu a confitenda (2,38,10). 2,38,12 nunc β (non Metz), om. γ (add. sl. Bourges) Die Weglassung von nunc ist als Fehler zu betrachten, denn der Gegensatz zur Zukunft (2,38,13 postea) wäre ohne nunc undeutlich. 2,38,15 a om. γ (add. sl. F) Ohne die Präposition a wäre labore kausaler Ablativ, gäbe also den Grund der libido an, das ist jedoch nicht gemeint, daher ist die Bewegung ab … ad beizubehalten. 2,39,6 se1 om. β (se Bern, Bruxelles 1103, ac. Leiden Q 23, Rouen 475 etc.) Die Auslassung von se ist ein klarer Fehler, da ipso dann nicht reflexiv wäre, also auf Gott zu beziehen wäre. 2,40,12f. a grandibus (om. L, Bern, Metz) β, et grandibus γ (om. Bourges) Während in der ersten Satzhälfte paruulis et grandibus parallel steht, sind in der zweiten Satzhälfte die grandes das logische Subjekt (sonst würde es sich um eine inhaltliche Dopplung zur ersten Satzhälfte handeln), daher ist die Lesart von β vorzuziehen. 2 40,16 tale om. γ (sl. add. Bourges) Es geht nicht um das Verschweigen allgemein, sondern um das Schweigen speziell über das, was für andere noch nicht geeignet ist, daher ist aliquid tale zu bevorzugen. 2,40,21 etiam om. β (etiam Reims, Leiden Q 23 sl.) Der Gegensatz zu den non capientes macht es wahrscheinlich, dass das Lernen von plures als Steigerung ausgedrückt wird, also ist etiam vermutlich beizubehalten. 2,41,6 haec om. γ (sl. add. Bourges) Das Verb agit verlangt hier einen Akkusativ, daher ist die Auslassung von haec als Fehler zu bewerten. 2,41,18 iam β (etiam Montecassino), etiam γ Die Varianten sind durch falsche Worttrennung (uidete etiam > uidete iam oder umgekehrt) entstanden. Inhaltlich sind beide Lesarten möglich, iam würde eher die Evidenz der Einsicht betonen (vgl. en. Ps. 75,1; s. 8,18),

106 | Augustinus

etiam den Satz stärker an den Vordersatz (restat …) anschließen. Letzteres ist die Augustin etwas geläufigere Wendung (cf. nat. et gr. 24; cath. fr. 3; s. 37,1; 122,3; 153,12; 278,14). 2,42,6 concedunt β, concedant γ (concedunt Bourges) Der ut-Satz verlangt den Konjunktiv (vgl. 2,42,4: putent; das Referat der gegnerischen Meinung schließt die Tatsache ein, dass Gott zwar nicht die Willensrichtungen eingibt, sonst aber umfassend Gnade verleiht). 2,42,6 credentes β (credentis Reims, pc. L, Leiden Q 23, lacuna D), credentis γ Der cum-Satz gehört noch zum zweiten Teil des ut-Satzes: Gott gibt alles (außer den Willensregungen), wenn es von ihm glaubend erbeten wird. Das Passiv bei impetrantur setzt als Subjekt einen Plural voraus, doch werden nicht die Glaubenden, sondern die cetera erbeten, daher ist credentis richtig. 2,42,10 ipsi quoque hortantur β (ipso quoque hortantur Bern, ipsi quotquot hortantur Montecassino, Köln), ipse quoque hortatur γ (ipsi quoque hortantur pc. F) Da der Kontext davon ausgeht, dass die Vertreter der gegnerischen Meinung sehr wohl zu Keuschheit etc. auffordern, ist auch hier die 3. Person Plural zu bevorzugen (die 3. Person Singular würde Gott als Subjekt nahelegen, doch ist das Thema der Erfüllbarkeit von Geboten, zu denen Gott auffordert, hier nicht im Blick). 2,42,15 suas om. γ (mg. add. Bourges) Ohne das Possessivpronomen wäre der Rückgriff auf die exhortationes suae aus 2,42,13 nicht deutlich, daher ist es beizubehalten. 2,42,18 gratiam β (gratia Bern, Metz), gratia γ Dicitur bezieht sich auf das, was von den Pelagianern gesagt wird, so dass der AcI (mit unpersönlichem dicitur) wahrscheinlicher ist als ein NcI. 2,43,1 ut om. β (add. Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, pc. L, lacuna D) Ohne ut handelt es sich um zwei Hauptsätze, deren erster einen Kohortativ, deren zweiter einen Iussiv enthält. Mit ut wird aus dem 1. Satz ein Finalsatz, der dem zweiten Satz zugeordnet ist, was stilistisch etwas glatter ist. 2,43,19f. utilitati β, utilitate γ Aduersam verlangt den Dativ, daher ist die Lesart von β zu bevorzugen. 2,43,20 hac audita β, auditam γ (hac auditam pc. Bourges) Der Akkusativ auditam ist mit dem passivischen excitari schwerlich vereinbar, der Ablativus absolutus hingegen inhaltlich wie syntaktisch gut möglich, weswegen hac audita zu bevorzugen ist. 2,43,28 et si β (si et Reims, Montecassino, Köln), si et γ Ein konzessives et si passt nicht zum Inhalt, da es darum geht, dass der Anfang des Glaubens und die Perseveranz als Gaben Gottes (= haec) betrachtet werden, daher ist si et haec zu bevorzugen (was gut an das haec in 43,26 anschließt). 2,44,1 in om. γ

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 107

2,44,3

2,44,4

2,44,5 2,44,18

2,44,21

2,45,3

2,46,8

2,47,3

2,47,7

2,47,18

2,47,19

Wegen der auffälligen Stellung im gesperrten Präpositionalausdruck de sola ... sapientia ist die Beibehaltung von in zu bevorzugen. misericordiae β (misericordia Metz, Angers, S, lacuna D), misericordia γ (misericordiae ac. F) Plenus ist hier mit dem Ablativ konstruiert (vgl. fructibus bonis), die Genitivendung ist wohl als Reduplikation des e (von et) zu verstehen. fructibus β, frugibus γ Augustins Bibeltext bietet fructibus in Iac. 3,17 (nat. et gr. 17; gr. et lib. arb. 46), deswegen ist es auch hier zu bevorzugen. referta β, fuerant γ (referta pc. Bourges, plena pc. F, fulta [?] pc. B) Fuerant geht syntaktisch nicht neben descendat, daher ist referta zu lesen. ipsi β (ipsis Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, lacuna D, Metz), ipsis γ Wegen der syntaktischen Zusammengehörigkeit mit actibus nostris ist der Nominativ klarer Fehler, ein Rückbezug auf inquieti ist wegen des Relativsatzes quos ... nicht anzunehmen. praedicationem β (praedicatione Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, lacuna in Bern, Metz), praedicatione γ Das Partizip impediente verlangt den zugehörigen Ablativ im Ablativus absolutus. ea β, eo γ (ea pc. Bourges) In ea ist eindeutig richtig, da Perseveranz das Beharren im Glauben (d.h. in der fides und nicht im initium fidei) meint. exhortationis β (exhortationem Montecassino, Köln), hortationis γ Im Kontext spricht Augustin regelmäßig von exhortationes (zuletzt in 2,45,11), weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. perseuerare β, permanere γ Augustin spricht sowohl davon, dass Perseveranz das Bleiben im Glauben bis zum Ende meint (2,43,22.29), als auch davon, dass es darum geht, im Glauben bis zum Ende zu beharren (2,45,4.12), daher sind beide Lesarten möglich. hic β, hoc γ Der Zusammenhang mit quod ait und die Erläuterung als praedestinauit verlangen hoc. inquit om. β (add. Bruxelles 1103, Reims, Rouen 475 etc., pc. Leiden Q 23) Eine syntaktische Notwendigkeit, inquit im Text zu haben, besteht nicht, also ist es wahrscheinlicher, dass im Bibelzitat die Zitierformel irrtümlich ausgelassen wurde, als dass sie nachträglich ergänzt wurde. genu β (genua S Leiden Q 23, Paris 1939, Reims), genua γ Augustin gebraucht in Rom. 11,4 regelmäßig den Plural (c. adu. leg. 2,13; c. Iul. imp. 1,141; s. 100,3; s. Mai 94,8), daher ist es auch zu bevorzugen (die Vulgata liest ebenfalls den Plural, in der Vetus Latina gibt es genu und genua).

108 | Augustinus

2,47,20 et om. β (sed reliqui mihi om. ac. Reims) Augustins Bibeltext bietet in Rom. 11,4 kein et, aber es könnte als Verbindung zwischen Rom. 11,2 und Rom. 11,4 von Augustin eingefügt worden sein und zu inquit gehören, daher sind beide Lesarten denkbar. 2,47,23 inquit om. β, add. γ (om. pc. Bourges) Der von Augustin bereits gebrauchte Bibelvers Rom. 11,7 (cf. 1,11,4–9; 1,33,34–37) wird hier als dialogisches Geschehen benutzt, weswegen Augustin zunächst die Frage vorstellt (quid ergo, inquit?) und dann die Antwort zitiert (respondens … inquit). Nachgestelltes inquit ist bei Augustin vergleichsweise selten, was die Auslassung erklärt. Die Auslassung ist aber als sekundär anzusehen. 2,48,16 quia et β (quid et Metz, Reims, pc. Lyon, Leiden Q 23, quid Paris 1939, ac. Leiden Q 23, lacuna D), quid γ Ein kausaler Zusammenhang zwischen corripitis und hortamini ist nicht gegeben, daher ist die Lesart von γ vorzuziehen. 2,48,22 audiat β (audit Bern, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939), audit γ Ein Nebensinn im quo-Satz oder Potentialis ist nicht erkennbar, daher ist der Indikativ zu bevorzugen. 2,49,6 sed om. β (add. Reims, pc. L, Leiden Q 23, lacuna D) Die syntaktische Struktur legt ein adversatives Verhältnis zwischen den beiden Satzhälften nahe, daher ist sed beizubehalten. 2,49,10 et om. β (add. Reims, P, pc. L, Leiden Q 23, lacuna D) In dem Ambrosiuszitat, auf das Augustin hier Bezug nimmt (49,8f.), werden cor und cogitationes durch et verbunden nebeneinandergestellt, weswegen es auch hier vorzuziehen ist. 2,49,16 et add. β (om., add. sl. Köln; lacuna D), om. γ (add. sl. Bourges) Unklar ist, ob das Bibelzitat Lc. 1 zum Ambrosiuszitat gehört. Die Ambrosiusüberlieferung (in Luc. 1,10, CSEL 32/4, 17,7.13) bietet kein et, und Augustin zitiert den Text in nat. et gr. 75 auch ohne et, daher ist es auch hier wegzulassen (die vom Ambrosiuszitat unabhängige Zitation von Lc. 1,3 in cons. eu. 4,9 bietet et, was aber wohl Angleichung an die Vulgata ist). 2,49,16 soli β (solum Angers, lacuna D), solum γ (soli F pc., Paris 12201, Bourges) Die Überlieferung des Ambrosiuszitats bietet zwar als Variante auch solum (nur in der Handschrift X und einer Korrektur in V), doch ist das Ambrosiuszitat in nat. et gr. 75 ebenfalls mit soli überliefert (ohne Variante solum), weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. 2,49,19 uideri bonum β (bonum uideri Leiden Q 23), bonum uideri γ Der Ambrosiustext bietet die Wortfolge bonum uideri, weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. 2,49,21 et add. β Zu Lc. 1,3 ohne et vgl. 2,49,16. 2,49,24 dominum β, deum γ

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 109

2,49,25

2,49,34

2,50,5

2,51,8

2,52,12

2,53,14

2,53,15 2,53,20 2,54,6 2,55,10 2,55,12

2,56,3

2,57,8

Dominum ist zu bevorzugen, da es um Christus geht, der nach Jerusalem zieht. simul om. γ Der Ambrosiustext (in Luc. 7,27, CSEL 32/4, 293,15) bietet simul, weswegen es auch hier beizubehalten ist. deus om. β (add. Reims, pc. D, Leiden Q 23) Der Gregortext enthält deus (als Attribut zu uocem), weswegen es auch hier beizubehalten ist. et2 β (ait P, ut pc. D, Leiden Q 23, in linea: Reims, Montecassino, Köln), ut γ Der Satz (50,4–7) hat eine klare Struktur, vier Satzglieder werden jeweils mit ut eingeleitet und enthalten zwei durch et miteinander verbundene Verben, daher ist auch hier et zu bevorzugen. accipit β (accepit Bern, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, Reims, Angers, S, pc. D), capit γ Die Aufnahme des Satzes in 2,51,9 spricht für capit. et β, ut γ Der angehängte Charakter von asserui macht es wahrscheinlich, dass hier ein Rückverweis auf bereits Dargelegtes vorliegt, keine Fortführung von cognoui. Allerdings benutzt Augustin ut dixi und ähnliche Wendungen normalerweise nicht am Satzende, weswegen auch ein Sonderfehler in γ denkbar ist. et1 om. β Der Satz kann mit oder ohne et gelesen werden, aber vielleicht entspricht et – et etwas mehr dem Stil Augustins, der hier scitis und potestis recensere betonen will. laudaui β, audiui γ (laudaui Bourges) Die enge Parallele zu optaui (53,15) macht laudaui wahrscheinlich. quas om. β (add. Reims, Metz, Leiden Q 23, Paris 1939, pc. L, D) Die Syntax verlangt zu der Präposition contra das Relativpronomen. damnauerit β, damnaret B, damnauit F Bourges (damnauerit pc. F) Der ut-Satz verlangt hier syntaktisch Konjunktiv Perfekt. scribitis β (scripsistis Montecassino, Köln), scriptis γ (scribitis pc. Bourges) Die Konjunktion sicut verlangt die finite Verbform. mei om. β (add. Montecassino, Köln, sl. D, in add. Reims 393, Leiden Q 23 sl.) Das Possessivpronomen ist erforderlich, weil sonst nicht deutlich ist, um wessen Episkopat es geht. prius β, prior γ Das Adverb passt sehr gut in den Satz (cf. Io. eu. tr. 82,2; s. 34,2), der Bibeltext (1 Io. 4,19) jedoch hat prior (gr. et pecc. or. 1,27; gr. et lib. arb. 38; ep. 186,7; ep. Io. tr. 9,9f.; en. Ps. 118,27,5), daher sind beide Formen möglich. curreretis β, curratis ac. B, pc. F, curretis ac. F, Bourges, curritis pc. B

110 | Augustinus

2,58,15

2,60,7

2,60,8

2,61,6

2,61,7

2,61,9

2,61,10

2,61,11

2,61,16

2,61,18

Fasst man noueritis als Vergangenheitstempus auf, ist curreretis die richtige Form, doch dürfte bei noueritis der Gegenwartsaspekt des Wissens so im Vordergrund stehen, dass auch Konjunktiv Präsens denkbar ist (was direkt den Imperativ in 2,57,6 aufgreift). uideamur β (uidemur Montecassino, Köln), uidemur γ Die Frage wägt eine Möglichkeit ab (vgl. congruentius 2,58,15), daher ist der deliberative Konjunktiv zu bevorzugen. quae add. β (om. Angers, S, Reims, Montecassino, Köln), om. γ (add. sl. Bourges) Ideo leitet einen zweiten Hauptsatz ein, parallel zu implebit, daher ist implebit Prädikat zu deus. Die Hinzufügung des Relativpronomens und das Perfekt impleuit sind daher als Fehler anzusehen. fidelibus β (infidelibus Köln), infidelibus γ Da der Kontext über das Gebet für die Nicht-Glaubenden spricht, ist infidelibus richtig. antea β (ante a me Reims, Montecassino, Köln, ante a me pc. D, pc. Leiden Q 23), ante a me γ Augustin gebraucht nirgends paulo antea (nur paulo ante), weswegen auch hier paulo ante zu lesen ist, was für die Lesart von γ spricht (β ist dann durch falsche Wortabtrennung und Auslassung von me entstanden). ab L S, Charleville-Mézières, Venezia 2197, ac. D P, ad ceteri Ab ist ein klarer Fehler wegen des folgenden Akkusativs, scheint aber wegen der Bezeugung in L, P und S ein alter β-Fehler zu sein, der dann früh korrigiert wurde. per uerbi personam tertiam β (per uerbi personam uerbi tertiam Metz ac.), per tertiam uerbi personam γ (per tertiam personam ac. F) Beide Wortfolgen sind möglich. atque odiosissimae om. γ Der Superlativ odiosissimus wird von Augustin so selten gebraucht (Cresc. 3,47; haer. 38), dass es unwahrscheinlich ist, dass ein späterer Schreiber/Redaktor ihn eingefügt hat. frontem β (fronte Metz), fronte γ Zum Verb collidere passt, besonders in Verbindung mit compellando, der Akkusativ der Richtung. ipsi β (ipsis L), ipsis γ Da sich der Satz auf die bezieht, die keine Perseveranz haben, ist der Plural zu bevorzugen. quod β (quo Metz, Köln, Reims, D pc., qui Leiden Q 23, Paris 1939), quo id γ Das Relativpronomen quo passt sehr gut zu Syntax und Inhalt (mit Bezug auf illo modo), mit quod hingegen hängt der Nebensatz gleichsam in der Luft und ist nicht in die Satzstruktur eingebaut. Daher ist quod (als Verlesung von quo id) wohl sekundärer Fehler.

Einleitung (De praedestinatione sanctorum 1 und 2) | 111

2,62,11 in β (P L, Bern, Paris 1939, Leiden Q 23, ac. D), cum ceteri Der Bibelvers Ps. 2,11 wird durchwegs in der Reihenfolge in timore … cum tremore bei Augustin zitiert (cf. uirg. 39; en. Ps. 2,9; 32,2,2,11; 50,4; 51,13; 65,5; 75,17; 85,16; 103,4,16; s. 13,2f.; 131,5; vgl. Gn. litt. 11,18,24; adn. Iob 39), weswegen auch hier cum tremore zu bevorzugen ist (vgl. dagegen Phil. 2,12 in gr. et lib. arb. 21,24). 2,63,2 nec β (uel Köln, Reims, pc. D, Leiden Q 23), uel γ Da der Satz von denen handelt, die die entsprechende Verkündigung verstehen oder nicht verstehen können, ist uel zu bevorzugen (und nicht verstärkendes necnon). 2,63,3 in hac quaestiones β (in hac quaestione Paris 1939, ac. Leiden Q 23, in hac re quaestiones Metz, in hac quaestione disputationes Bruxelles 1103, Reims, pc. L, D, Leiden Q 23), in hac quaestione disputationes γ (disputatione quaestiones F, disputationes sl. Bourges) Die β-Lesart bietet in hac ohne Substantiv, was als Fehler zu werten ist (vgl. den Heilungsversuch in Metz: in hac re; in der Variante von Paris 1939 hängt das folgende nostras in der Luft), daher ist die γ-Lesart zu bevorzugen. 2,63,15 in ipsa oratione dominica non orent fideles β (non orent fideles in ipsa oratione dominica Montecassino, Köln), non orent fideles in ipsa oratione dominica γ Beide Wortfolgen sind gleichermaßen möglich. 2,64,7 bonum β (laetum Reims, pc. L, D), laetum γ Die Parallele clamantem/clamare facientem erweist bonum als klaren Fehler (S und Angers 276 bieten die folgende Verschlimmbesserung für 2,64,7 quo … facit: quod dicimus, bonum dei est qui la [sic] est facit, die keinen Sinn ergibt), vgl. die parallelen Stellen Gn. adu. Man. 1,34; en. Ps. 36,11; 58,19; c. Max. 1,9. 2,64,14 quod gratia praeceditur β (praeditur ac. S, praecedatur Montecassino, pc. Köln), quo (quod Bourges) gratia praedicetur (praeceditur Bourges) γ Quod passt gut zu Syntax (faktisches quod mit Bezug auf hoc) und Inhalt, quo nicht (der Ablativ ist neben merito nostro kaum unterzubringen, die Verknüpfung mit dem Hauptsatz wäre dann schwerfällig). Der Satz handelt von der (negativen) Verhältnisbestimmung von meritum und gratia, daher ist praeceditur richtig. 2,65,4 saluos nos facientis β (saluos facientis Metz), saluantis nos γ Der Bibeltext Augustins liest in 2 Tim. 1,8 regelmäßig saluos nos facientis (pecc. mer. 1,48; c. ep. Pel. 2,22; c. Iul. 5,14; gr. et lib. arb. 12; doctr. chr. 3,49), daher ist dieser Wortlaut auch hier zu bevorzugen. 2,65,6 nobis est β (est nobis Bern, Metz), est nobis γ Augustins Bibeltext liest est nobis (pecc. mer. 1,48; c. ep. Pel. 2,22; doctr. chr. 3,48), weswegen diese Wortfolge auch hier zu bevorzugen ist.

112 | Augustinus

2,65,6

2,65,7

2,65,11

2,65,12

2,66,2 2,66,7

2,66,11 2,66,14

2,67,7

2,67,12

2,67,14

2,67,27 2,68,1

tempora β (saecula Montecassino, Köln), saecula γ Augustins Bibeltext liest saecula (vgl. die zu 65,6 genannten Stellen), weswegen es auch hier zu bevorzugen ist. nunc om. γ Augustins Bibeltext bietet das nunc (vgl. die zu 65,6 genannten Stellen), weswegen es beizubehalten ist. perseuerarent β (perseuerent D ac., Bern), perseuerent γ (perseuerarent Bourges) Die Syntax verlangt Konjunktiv Imperfekt (vgl. die Parallele zu crederent). esse2] se β (lacuna S, esse Paris 1939, Leiden Q 23, Metz, Bruxelles 1103, pc. L, D, semper Bern), esse γ Das reflexivische se passt weder zu ab illo noch zu praecognita, es müsste sich dann auch auf den Beter (orauit/credidit) beziehen, doch ist das wegen des folgenden ei unmöglich; es ist also nicht unterzubringen und daher als Fehler anzusehen (Bern bietet den Heilungsversuch für 2,65,12f. illo … umquam: illa semper cognitum quam, der aber auch wenig hilfreich ist). domino β (deum Angers, dominum pc. Leiden Q 23), dominum γ Augustin konstruiert credere in noch regelmäßig mit Akkusativ. nec β, om. γ (add. sl. F, Bourges) Der Inhalt verlangt die Negation, doch kann diese von non in homine noch fortwirken, daher sind beide Lesarten möglich. Eventuell ist nec doch eine verdeutlichende Hinzufügung. habet2 om. γ (add. sl. Bourges) Ohne habet fehlt dem kurzen Satz das finite Verb, daher ist es beizubehalten. et1 om. γ Dilectoribus nostris ließe sich zwar zur Not als Apposition zu fratribus verstehen, doch ist die Verbindung mit et wesentlich glatter und entspricht besser dem Stil Augustins. esse β (esset S, Bruxelles 1103, Paris 1939, Leiden Q 23, Metz, Reims, pc. P L, lacuna D), esset γ (esse T) Das ut in 2,67,6 verlangt klar die finite Verbform esset. ipsam animam β (animam ipsam Leiden Q 23, Paris 1939, Montecassino, Köln, ipsa anima pc. L), ipsa anima γ Der Ausdruck in ipsa anima ist als Präzisierung richtig, denn nur der Ablativ passt in die grundlegende Struktur von siue animam – siue mentem. tria om. γ Der Satz ist auch ohne tria verständlich, doch ist auch kein Grund ersichtlich, tria sekundär zu ergänzen, weswegen es vermutlich in den Text gehört. facit β (fecit Angers, S, incertum P), fecit γ Der Gegensatz zu fecit (67,26) macht facit als die richtige Lesart plausibel. si om. γ (et add. sl. B, F, in linea Bourges) Die Syntax verlangt die Konjunktion, daher ist sie beizubehalten.

Einleitung | 113

5 Drucke Die beiden Schriften haben eine reiche Druckgeschichte erlebt, weil sie im 16. Jahrhundert in der Kontroverstheologie relevant wurden und dann im 17. und 18. Jahrhundert im Zusammenhang mit dem Jansenismus erneut intensiv herangezogen wurden. Eines der deutlichsten Beispiele für Letzteres ist die Herausgabe und Übersetzung von gr. et lib. arb. durch Henry-Francois-Xavier de Belsunce de Castelmoron (Bischof von Marseille und Berater von Louis XIV.) mit einem massiven antijansenistischen Kommentar in den Anmerkungen: Belsunce, Marseille 1740 Le livre de St. Augustin de la grace et du libre arbitre, et deux lettres de ce Pere à Valentin et aux Moines d’Adrumet, traduit en francois avec des notes par Monseigneur l’Evêque de Marseille … à Marseille, chès la Veuve de J.P. Brebion, 1740, Text: p. 49–359.22 Vor der Amerbachausgabe (von 1505/1506) gibt es frühe Einzelausgaben für die beiden Teile von praed. sanct. Für praed. sanct. 1 ist das die folgende Inkunabel: Straube (?), Kraków um 1475 Opuscula. Omnes libri Beati Augusti Aurelij De doctrina Xriana tres preter quartum qui tractat de modo pronunciandi sermones Katholicos …23 [Verlagsort und Drucker sind unsicher, neben den älteren Vorschlägen (Günther Zainer, Augsburg, Kaspar Hochfeder, Kraków) kommt besonders Kaspar Straube in Frage, vgl. den Druck von Johannes de Turrecremata, Expositio psalterii (H 15692), 172 Bl., fol. 158r Sequitur Augustinus De praedestinatione sanctorum [bis fol. 172 r] Die Inkunabel beruht auf der Handschrift Krakau 2603, einem sehr späten und depravierten Textzeugen der β-Familie. Der Text ist daher an vielen Stellen bis zur Unverständlichkeit entstellt und enthält auch eine Reihe von schweren Fehlern im Textverständnis. Hinzu kommen viele Auslassungen (meistens durch aberratio oculorum ausgelöst) und Wortumstellungen. Sodann taucht praed. sanct. 2 in einer Sammlung auf, die eine Zusammenstellung der frühen Schriften Augustins mit De opere monachorum und praed. sanct. 2 (unter dem Titel De bono perseuerantiae) kombiniert, also sich wohl an ein monastisches Publikum richtet. Diese Sammlung ist gedruckt:

|| 22 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels. 23 Gesamtkatalog der Wiegendrucke Nr. 2862; Digitalisat online: http://gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/GW02862.htm; letzter Zugriff 24. Juni 2019.

114 | Augustinus

Pasquale, Venezia 1491 Plurima Opuschula sancti Augustini24 [mit einer einleitenden Epistola des Severinus Chalcus] [Drucker: Peregrino Pasquale], fol. 119v–131v. Erweitert um eine Vita Beati Augustini ex dictis ipsius und die Vita Sancti Guarini sowie weitere, z.T. pseudo-augustinische Schriften (De decem chordis, De communi vita clericorum, Speculum Christianae perfectionis) wird dieselbe Sammlung (incl. dem Einleitungsbrief von Chalcus) noch 1491 erneut gedruckt, und zwar: Conradus/Ugoletus, Parma 149125 [Titelblatt fehlt; Herausgeber: Eusebius Conradus und Thaddaeus Ugoletus, Drucker: Angelus Ugoletus], fol. H4b–K6a Die Ausgabe Venezia 1491 wurde dann im 2. Teil einer Ausgabe der Opuscula Augustins benutzt von: Badius/Petit, Paris 1502 Opuscula diui Augustini longe praestantissima cum duplici indicio rursus parrhysiis coimpressa. Secunda pars opusculorum divi Augustini … . Venundatur Parrisijs ab Ioanne paruo sub Lilio aureo vici sancti Iacobi [anno hoc salutis nostre millesimo quingentesimo secundo quarto vero nonas octob.], dort: fol. cxxx verso, 2. Spalte: Divi aurelii augustini hypponensis episcopi de bono perseuerantiae ad Prosperum et Hilarium liber incipit, Text: fol. cxxxi recto, 1. Spalte bis fol. cxliii verso, 2. Spalte26 [vgl. RENOUARD, Bibliographie, 56–59] Als erste kritische Edition (die sogar ein paar Varianten vermerkt) lässt sich für gr. et lib. arb. und praed. sanct. 1+2 die Amerbachausgabe nennen, in der die Schriften in Band 8 (Basel 1505) enthalten sind. Die Ausgabe hat für praed. sanct. 2 Badius benutzt, weitere Quellen dieser Edition sind jedoch bislang unbekannt. Amerbach/Froben, Basel 1505/1506 Octaua pars librorum diui Aurelii Augustini quos episcopus edidit; gr. et lib. arb.: Eiusdem diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachis [sic!] liber incipit, in: Opera omnia, Octaua pars, Basel 1505 , fol. Ff1v–Gg4r. – Decima pars librorum diui Aurelii Augustii, quorum non meminit in libris Retractationum; praed. sanct. 1+2: Diui Aurelii Augustini || 24 Vgl. Gesamtkatalog der Wiegendrucke Nr. 2869; Digitalisat online: http://gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/GW02869.htm; letzter Zugriff: 24. Juni 2019. 25 Vgl. Gesamtkatalog der Wiegendrucke Nr. 2867; Digitalisat online: http://gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/GW02867.htm; letzter Zugriff: 24. Juni 2019. 26 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels.

Einleitung | 115

Hipponensis episcopi liber de praedestinatione sanctorum incipit, t1r–t8v; Diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber secundus de bono perseuerantie incipit, t8v–x5r.27 Für gr. et lib. arb. gibt es dann einen separaten Druck von 1518: Schumann, Leipzig 1518 Liber diui Aurelij Augustini episcopi de gratia et libero arbitrio inscriptus, Lipsiae ex aedibus Valentini Schumann, 1518.28 Erasmus hat die Amerbachausgabe in überarbeiteter Form seiner eigenen Ausgabe von 1528 zugrundegelegt, wo die Schriften in Band 7 erscheinen: Erasmus/Froben, Basel 1528 Septimus Tomus Operum Diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi continens reliquam partem τῶν πολεμικῶν id est pugnas aduersus haereses Donatistarum et Pelagianorum, Basileae in officina Frobeniana, Anno 1528 – gr. et lib. arb.: Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, Liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachis [sic!], p. 885–903; praed. sanct. 1+2: D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, De praedestinatione sanctorum p. 840–859; Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, liber secundus, De bono perseuerantiae, p. 860–883.29 Diese Ausgabe war der Standard für viele weitere Ausgaben im 16. Jahrhundert, so u.a. bei Lipsius, Basel 1542; bei Lipsius & Costerius, Basel 1556; bei Lipsius, Costerius & Vlimmerius, Basel 1569. Auf der Erasmusausgabe beruhen auch weitere Ausgaben, so besonders Haemer, Paris 1531; Guillard, Paris 1541; Vives, Lyon 1562 etc. Auch in Italien wurde die Erasmusausgabe entsprechend verbreitet, vgl.: Signum Spei, Venezia 1550 Septimus Tomus operum Divi Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi, continens reliquam partem ton polemikon, id est pugnas adversus haereses Donatistarum et Pelagianorum, Venetiis ad Signum Spei, 1550, Divi Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi de praedestinatione sanctorum liber primus, fol. 266rb–272rb; Divi Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi Liber Secundus, de bono perseverantiae, fol. 272rb–280ra.

|| 27 Zwinglis Amerbachausgabe ist online zugänglich: https://www.e-rara.ch/zuz/content/ structure/17350224; letzter Zugriff: 24. Juni 2019. 28 VD 16 A 4217, nachgewiesen in Bayerische Staatsbibliothek München, Sign. Res/4 P.lat. 98, online: https://download.digitale-sammlungen.de/pdf/1526329076bsb10202641.pdf. 29 Online zugänglich: https://www.e-rara.ch/zuz/content/pageview/1672097; letzter Zugriff: 24. Juni 2019.

116 | Augustinus

An die Erasmusausgabe schließt sich dann schließlich auch die Löwener Ausgabe an: Lovanienses/Plantinus, Antwerpen 1576 Tomus VII. Operum D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi continens reliquam partem τῶν πολεμικῶν, in alias duas diuisam, quarum priore aduersus Donatistas, posteriore contra Pelagianos dimicat, una cum appendice pseudepigraphorum. Nunc demum post uarias editiones ad complurium MS. fidem a non paucis mendarum milibus incredibili labore expurgatus, id quod ex subiectis ad calcem Castigationibus & Scholiis facile cognosci poterit, Antverpiae ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regii, 1576, gr. et lib. arb.: Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos, p. 517–528; praed. sanct. 1+2: Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Ad Prosperum et Hilarium liber primus qui est de praedestinatione sanctorum, p. 546–557; D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Ad Prosperum et Hilarium liber secundus qui est de dono perseverantiae, p. 558–572.30 Diese Ausgabe wurde breit rezipiert, so Venedig 1584, Lyon 1585/1586 bei Ioannes Quadratus; Paris 1586 (Edition mit dem Zeichen des großen Schiffes, daran anschließend Paris 1614 und Paris 1635), Köln 1616 und Paris 1651. Für gr. et lib. arb. war daneben die Einzelausgabe aus Köln besonders erfolgreich: Gymnicus, Köln 1530 D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de gratia et libero arbitrio, ad Valentinum et cum illo monachos, liber unus … Coloniae Ioannes Gymnicus excudebat Anno 1530.31 Außerdem erschienen 1534 und dann 1538 in Venedig Auswahlausgaben von Augustinwerken, in denen auch gr. et lib. arb. und praed. sanct. 1+2 enthalten sind: Patavinus/Ruffinelli, Venezia 1534 Diui Aurelii Augustini … De gratia et libero arbitrio, ad Valentinum et cum illo monachos, liber unus … Venetiis, per Ioannem Patavinum et Venturinum de Ruffinellis, 1534. Venezia 1534 Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi libri quatuor. De praedestinatione et gratia. De praedestinatione sanctorum. De bonae perseuerantiae [sic!]. De prae-

|| 30 Online: http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10943131_00576.html; letzter Zugriff: 24. Juni 2019. 31 VD 16 ZV 855, nachgewiesen u.a. in der Universitätsbibliothek Tübingen, Sign. 1 G 1800 G 366; Universitäts- und Stadtbibliothek Köln, Sign. AD S 727-3.

Einleitung | 117

destinatione dei, Venetiis 1534, fol. B iiij v–E i v: Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum liber primus, fol. E ij r–H v r: Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber secundus de bono perseverantiae.32 Bernhardini, Venezia 1538 Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio, ad Valentinum et cum illo monachos liber unus, eiusdem de correptione et gratia ad eundem et cum illo monachis [sic!], liber unus, quibus praemittuntur epistulae duae divi Augustini ad Valentinum, contra eos, qui negant liberum arbitrium, Venetiis 1538, fol. 70r–91r. Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De praedestinatione sanctorum liber primus, liber secundus de bono perseuerantiae. De praedestinatione dei liber unus, Venetiis in Officina D. Bernhardini, 1538, Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum liber primus, fol. 18v–37r, Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber secundus de bono perseuerantiae. Perseuerantia qua usque in fidem in Christo perseueratur, donum Dei esse dicitur, fol. 37v–62r.33 Die Bernhardini-Ausgabe von Venedig 1538 begründete eine Tradition, in der gr. et lib. arb., corrept., praed. sanct. 1+2 mit den dazugehörigen Briefen und ggf. weiteren Schriften zu einer Spezialausgabe der späten Schriften Augustins zur Gnadenlehre zusammengestellt wurden. Dies findet dann auch Aufnahme in eine dreibändige Augustinausgabe von 1545: Valgrisius, Venezia 1545 D. Aurelii Augustini ecclesiae doctoris eximii opusculorum tomus secundus, quo omnia quae ad gratiam et liberum arbitrium spectant, declarantur …, Venetiis, ex officina Erasmiana apud Vincentium Valgrisium, 1545; D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos, fol. 260r–290r. D. Aurelii Augustini ecclesiae doctoris eximii opusculorum tomus tertius, quo omnia, quae ad electionem, uocationem, glorificationemque spectant, declarantur … Venetiis ex officina Erasmiana apud Vincentium Valgrisium, 1545; D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum. Liber primus, fol. 290r–321r; D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de bono perseverantiae, liber secundus, fol. 321r–361r.34

|| 32 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels. 33 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels. 34 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels, digital: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn:de:bvb:12bsb10188071-7; letzter Zugriff: 24. Juni 2019.

118 | Augustinus

Außerdem gibt es weitere Einzelausgaben, so für praed. sanct. 1: Kerver, Paris 1541 D. Aurelii Augustini de praedestinatione sanctorum liber primus, Parisiis apud Jacobum Kerver, 1541.35 Für gr. et lib. arb. gibt es 1542 eine Serie von parallel erscheinenden Einzelausgaben in Paris: Foucher, Paris 1542 Diui Aurelii Augustini episcopi de gratia et libero arbitrio, ad Valentinum et cum illo monachis [sic!] liber unus … Parisiis. Apud Ioannem Foucher 1542.36 Die Zusammenstellung gr. et lib. arb. mit corrept., praed. sanct. 1+2 und den dazugehörigen Briefen hat im 17. und 18. Jahrhundert teils separat, teils in Auswahlausgaben der Werke Augustins eine recht feste Tradition gebildet: Vitray, Paris 1644 Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi operum contra Pelagianos tomus secundus, Parisiis excudebat Antonius Vitray, 1644, Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos, p. 422–474; Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum liber primus, p. 598–651; Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber secundus de bono perseverantiae, p. 652–721.37 de Lazari, Roma 1652 Sancti Augustini Hipponensis episcopi Aliqua Opera insigniora adversus Pelagianos & eorum reliquias, Romae ex typographia Ignatij de Lazaris, 1652 [drei Seitenpaginierungen] Paginierung Nr. 2: Divi Augustini Hipponensis episcopi Liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos, p. 33–88; D. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi ad Prosperum et Hilarium liber primus, qui est de praedestinatione sanctorum, p. 177– 232; Divi Augustini Hipponensis episcopi ad Prosperum et Hilarium liber secundus, qui est de dono perseuerantiae. Docet perseuerantiam usque in finem uitae, dei esse donum, p. 233–304.38

|| 35 Nachgewiesen UB Mannheim, Sign. Sch 051/106. 36 Nachgewiesen u.a. ULB Düsseldorf, Sign. PECCL44; Paralleldruck Roigny, Paris 1542, nachgewiesen in Halle, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, Sign. an 77 L 1066; vgl. Ausgaben bei Bonhomme, Paris 1542; Barbou, Paris 1542. 37 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels. 38 Cf. FOLLIET, L’édition; u.a. in Erlangen Hauptbibliothek Sigel 29, BVB-Nr. BV009123628.

Einleitung | 119

Vivien, Bruxelles 1654 Sancti Augustini Episcopi Hipponensis & Ecclesiae Doctoris Opuscula quaedam selecta …, Bruxellae ex officina Francisci Vivieni, 1654, Divi Augustini Hipponensis episcopi Liber de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos (p. 123–206) …, Divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, ad Prosperum et Hilarium liber primus qui est de praedestinatione sanctorum (p. 323–407), Divi Augustini Hipponensis episcopi ad Prosperum et Hilarium liber secundus, qui est de bono perseverantiae. Docet perseverantiam usque in finem uitae, Dei esse donum (p. 409– 516).39 Diese Ausgabe hat etliche Nachdrucke erlebt (Bruxelles 1656, Bruxelles 1658, Bruxelles 1662, Bruxelles 1673, Louvain 1708). Erst die Maurinerausgabe setzt aufgrund der Benutzung von Handschriften neue Standards:40 Maurini, Paris 1690 Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Operum Tomus Decimus continens opuscula polemica contra Pelagianos, post Lovaniensium Theologorum recognitionem correcta, denuo ad manuscriptos Gallicos, Vaticanos etc. nec non ad editiones antiquiores et insigniores opera et studio monachorum Ordinis S. Benedicti e Congregatione Sancti Mauri, Parisiis, excudebat Franciscus Muguet … 1690; gr. et lib. arb.: Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos liber unus, col. 717–744. praed. sanct. 1+2: S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De praedestinatione sanctorum liber ad Prosperum et Hilarium primus, col. 789–820; S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De dono perseverantiae liber ad Prosperum et Hilarium secundus, col. 821–858.41 Diese Ausgabe hat etliche Nachdrucke erlebt (Paris 1696 und Paris 1838, mit wenigen Änderungen auch: Antwerpen 1700, Venedig 1733, Venedig 1768, Venedig 1797, Venedig 1862) und ist dann die Grundlage der Migne-Edition geworden: Migne, Paris 1841 Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Opera omnia … cura et studio monachorum ordinis sancti Benedicti e congregatione S. Mauri, editio novissima, emendata et auctior, accurante J.-P. Migne, Tomus decimus. Pars prior, excudebatur || 39 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels ; UB Mannheim http://pollux.bsz-bw.de/DB=2.1/SET=1/TTL=6/SHW?FRST=6&ADI_ LND=; 40 Vgl. zu den von den Maurinern benutzten Handschriften FOLLIET, Introduction, 144. 41 Online: http://www.bibliotecavirtualdeandalucia.es/catalogo/consulta/registro.cmd?id=8784; letzter Zugriff: 24. Juni 2019, vgl. auch https://books.google.fr/books?id=suZ7glWbrpsC&printsec= frontcover&hl=de&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false.

120 | Augustinus

et venit apud J.-P. Migne editorem, in via dicta D’Amboise, prope portam Lutetiae Parisiorum, vulgo D’Enfer nominatam, seu Petit-Monrouge, 1841, = Patrologiae Cursus completus … accurante J.-P. Migne. … Patrologiae Tomus XLIV, [ebd.] 1845: gr. et lib. arb.: Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos liber unus, col. 881–912. praed. sanct. 1: S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De praedestinatione sanctorum liber ad Prosperum et Hilarium primus, col. 959–992. Tomus decimus. Pars altera (Ort und Jahr identisch mit Pars prior) = Patrologiae Cursus completus … accurante J.-P. Migne. … Patrologiae Tomus XLV, [ebd.] 1845, enthält: praed. sanct. 2: S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De dono perseverantiae liber ad Prosperum et Hilarium secundus, col. 993–1034.42 Neben der Maurinerausgabe sind im 18. Jh. besonders Auswahlausgaben erfolgreich, die die späten Schriften zur Gnadenlehre mit den Briefen zusammenstellen. Zu nennen sind insbesondere die der Buchhändlergesellschaft und die FogginiAusgabe: Societas Bibliopolarum, Paris 1713 (Nachdruck 1726) Sancti Augustini episcopi Hipponensis et ecclesiae doctoris opuscula quaedam selecta, … Lutetiae Parisiorum per bibliopolarum societatem, 1713, S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos liber unus, p. 138–202, Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum liber ad Prosperum et Hilarium primus (p. 298–366), Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De dono perseverantiae liber ad Prosperum et Hilarium secundus (p. 369–456) Sancti Augustini Episcopi Hipponensis et Ecclesiae Doctoris opuscula quaedam selecta, tomus secundus, Lutetiae Parisiorum per Bibliopolarum societatem 1726, S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio ad Valentinum et cum illo monachos liber unus, p. 246–294, S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de praedestinatione sanctorum liber ad Prosperum et Hilarium primus (p. 368– 419), S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi De dono perseverantiae liber ad Prosperum et Hilarium secundus (p. 420–485).43 Foggini/Fratres Palearini, Roma 1754 (Nachdrucke 1758 und 1764)44 Eingesehen wurde der Nachdruck von 1764: || 42 Online: http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10800923_00005.html und http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10800924_00003.html; letzter Zugriff: 24. Juni 2019. 43 Vorhanden im Institut des Études Augustiniennes/Standort: Institut Catholique Paris, Bibliothèque Fels. 44 BVB Eichstätt, BVB-Nr.: BV019863581; als zweibändige Ausgabe von 1754 nachgewiesen in UB Eichstätt, Hofgarten Magazin, Sign. 041/1 AÖ 3072-1 und 3072-2.

Einleitung | 121

S. Aurelii Augustini De gratia dei et libero arbitrio hominis et praedestinatione sanctorum opera selecta. Editionem emendatissimam et variis lectionibus undique collectis, praecipue ex codd. mss. Vaticanis adornatam curavit Petr. Francisc. Fogginius iuxta exemplar Romanum. Tomus I, gr. et lib. arb.: S. Aur. Augustini Hipponensis episcopi De gratia et libero arbitrio ad abbatem Valentinum et cum illo monachos Adrumetinos liber, p. 135–222; Tomus II, praed. sanct. 1+2: S. Aur. Augustini Hipponensis episcopi ad Prosperum et Hilarium liber primus qui est de praedestinatione sanctorum, p. 35–116; S. Aur. Augustini Hipponensis episcopi ad Prosperum et Hilarium liber II qui est de dono perseverantiae, p. 117–220.45 Der Überblick erhebt keinen Anspruch auf Vollständigkeit und hat auch die Übersetzungen nicht berücksichtigt. Gleichwohl ergibt sich aus dem Überblick, dass es plausibel ist, die Amerbachausgabe als erste kritische Ausgabe beider Schriften und die Wiedergabe der Maurinerausgabe in Mignes Patrologia Latina als bisherige Referenzausgabe in den kritischen Apparat aufzunehmen. Auf die Nennung weiterer Varianten (etwa für praed. sanct. 1+2 der beiden Drucke aus der Zeit vor der Amerbachausgabe oder für alle Werke die der Foggini-Ausgabe) soll verzichtet werden, um den textkritischen Apparat nicht unnötig aufzublähen.

6 Hinweise zur Benutzung der Edition Die wichtigsten Zeugen für die Textkonstitution sind für De gratia et libero arbitrio die Codices C (gestützt durch H und ab 34,3 A) und M einerseits, L (gestützt durch D) und P andererseits (für β). Um die Frage, ob es Proto-β gegeben hat, en detail nachvollziehen zu können, sollen auch O und K im kritischen Apparat repräsentiert werden. Da zugleich die Handschriften N, I und G nicht eliminierbar waren und mit S auch ein eigenwilliger, aber ebenfalls nicht eliminierbarer Vertreter von β vorliegt, war die Überlegung, ob durch die Mitteilung aller Sonderfehler dieser Handschriften nicht der textkritische Apparat unnötig aufgebläht würde. Die Idee, einen zweiten Apparat nur für diese Handschriften einzurichten, stieß aber auf das Bedenken der Unübersichtlichkeit. In der jetzt vorliegenden Edition sind von den Handschriften H A N I R G O K S daher nur jene Varianten im textkritischen Apparat unter dem Text vermerkt, die für die Beurteilung der Überlieferung wesentlich erscheinen (lectiones selectae), nur in einer Appendix werden hier alle Varianten mitgeteilt. Vollständig vermerkt sind hingegen die eigentlich konstitutiven Handschriften C M P L. Dabei ist meistens dem von C und M gebotenen Text der Vorzug gegenüber den β-Lesarten || 45 Digitalisat online: http://reader.digitale-sammlungen.de/resolve/display/bsb10742466.html (Tomus I) und http://reader.digitale-sammlungen.de/resolve/display/bsb10742467.html (Tomus II), letzter Zugriff: 24. Juni 2019.

122 | Augustinus

gegeben worden. Zu der Einzelabwägung ist Kapitel 3.7 dieser Praefatio zu vergleichen. Für die beiden Bücher De praedestinatione sanctorum sind L (gestützt durch D) und P für β tragend, für γ sind es B und F. Da der Textwert von γ durchwachsen ist, lassen sich spezifische β-Lesarten nicht immer als solche erkennen. Daher beruht die Textkonstitution hier überwiegend auf β, wobei die Stellen, an denen γ nicht fehlerhaft ist, im Einzelfall darauf geprüft wurden, ob sie eine bessere Variante als β bieten. Da die Textkonstitution sehr stark auf β beruht, wird zusätzlich die Handschrift S im Apparat mitgeführt. Wegen der besonderen Bedeutung von E (für die Durchmischung beider Klassen in der weiteren Überlieferung nach D) wird auch E mitgeführt. Für die Einzelabwägung ist Kapitel 4.8 zu vergleichen. Für die korrigierten Stellen in den Handschriften wird nur ante correctionem und post correctionem unterschieden, da eine Unterscheidung von Korrekturgängen oft nicht eindeutig möglich war. Als Variante ist die Lesart mitgeteilt, auf die der handschriftliche Befund schließen lässt. Der lateinische Text ist orthographisch vereinheitlicht, wobei sich die Orthographie zumeist am Thesaurus Linguae Latinae und am Ausführlichen Handwörterbuch des Georges (Alter Georges) orientiert. Orthographische Besonderheiten oder Fehler sind nur dann aufgenommen, wenn sie als Variante gewertet werden müssen. Auf die seit dem 16. Jh. sich einbürgernde u/v-Distinktion wurde ebenso verzichtet wie auf die etwa zeitgleich entstehende i/j-Distinktion. Die Zeichensetzung wurde modernisiert. Weil ein internationaler Standard für Zeichensetzung in lateinischen Editionen nicht existiert, orientierte sich die Zeichensetzung weitgehend an dem im Deutschen Üblichen. Kursiv gesetzt sind Bibelzitate, wobei als Zitat die wörtliche Entlehnung von in der Regel mehr als drei Wörtern in derselben Wortform und Wortreihenfolge wie im Bibeltext gilt. Auslassungen (etwa von Nebensätzen) und Veränderungen an der zweiten Stelle (insbesondere zur Zitateinbettung) werden bei der Beurteilung, ob es sich um ein Zitat handelt, unberücksichtigt gelassen. Geprägte Begriffe und charakteristische Wendungen werden auch dann als Zitat aufgefasst, wenn sie kürzer als drei Wörter sind. Für den Bibeltext wurde die mutmaßlich von Augustin benutzte Vetus Latina-Version als Quelltext bewertet, soweit er sich aus den Editionen bisher erheben lässt. Maßgeblich waren hierfür innerhalb der Werke Augustins die im CAG ausgewiesenen Zitatnachweise, die nur hin und wieder ergänzt wurden. Damit wird nicht behauptet, dass sich ein einheitlicher Bibeltext Augustins rekonstruieren ließe. Es hat sich bei der Überprüfung der Bibelzitate oft aber doch eine recht große Kohärenz der von Augustin zitierten Bibelzitate ergeben, der dann bei Abweichungen in anderen Handschriften (besonders bei Anpassungen an den Vulgatatext) in der Regel der Vorzug gegeben wurde. Alle anderen Stellen, die nicht als direktes Zitat bewertet wurden, wurden als Vergleichsstellen ausgewiesen, wobei zwischen Anspielungen und sachlichen Parallelen nicht weiter unterschieden wurde. Für die

Einleitung | 123

augustinischen Belegstellen wurden die Zitierkonventionen des Augustinuslexikons, sonst die Richtlinien des Thesaurus Linguae Latinae benutzt. Der Titel von De gratia et libero arbitrio auf dem Vorsatzblatt (Ad Valentinum et cum illo monachos de gratia et libero arbitrio liber unus) ist retr. 2,66 entnommen. Zum Titel von De praedestinatione sanctorum ist Abschnitt 4.1 zu vergleichen. Für ep. 214, 215, 215a und 216 sei nach wie vor auf die Edition der Augustinbriefe durch Goldbacher in CSEL 57, p. 380–402 und CSEL 58, praefatio, p. XCIII verwiesen.

Bibliographie Übersetzungen von De gratia et libero arbitrio und De praedestinatione sanctorum libri II (in Auswahl) Aurelius Augustinus. Schriften gegen die Semipelagianer. Lateinisch – deutsch. Gnade und freier Wille. Zurechtweisung und Gnade, übertragen und erläutert von S. KOPP; Die Vorherbestimmung der Heiligen. Die Gabe der Beharrlichkeit, übertragen und erläutert von A. ZUMKELLER, Sankt Augustinus. Der Lehrer der Gnade 7, Würzburg 1955. The Works of Saint Augustine. A Translation for the 21st Century, Pt. 1, vol. 26. Answer to the Pelagians IV. To the Monks of Hadrumetum and Provence. Translation, Introduction and Notes by R.J. TESKE, Brooklyn (NY) 1999. Opere di Sant’Agostino (Nuova Biblioteca Agostiniana) 20, Parte 1. Grazia e libertà. Correzione e grazia. Predestinazione dei Santi. Dono della perseveranza. Testo latino dell’edizione Maurina. Introduzione e note di A. TRAPE. Traduzione di M. PALMIERI, Roma 1987. Œuvres de saint Augustin. Bibliothèque augustinienne vol. 24. Augustin d’Hippone. Aux moines d’Adrumète et de Provence. De gratia et libero arbitrio. De correptione et gratia. De praedestinatione sanctorum. De dono perseverantiae. Texte de l'édition bénédictine. Introduction, traduction et notes par J. CHENE et J. PINTARD, Paris 1962.

Sekundärliteratur ACHTEN, G., Die theologischen lateinischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz Berlin Teil 2. Ms. theol. lat. qu. 267–378, Wiesbaden 1984. ALTÚRO, J., Un manuscrito del Liber de dono perseuerantiae de san Agustin copiado en Gerona en torno al decenio 870–880, REAug 43 (1997), 105–110. BIBLIOTHEQUE NATIONALE. CATALOGUE GENERAL des Manuscrits Latins. Tome Ier (Nos. 1–1438), Paris 1939; Tome II (Nos. 1439–2692), Paris 1940; Tome III (Nos. 2693–3013A), Paris 1952; Tome V (Nos. 3278–3535), Paris 1966; Tome VI (Nos. 3536–3775B), Paris 1975. BISCHOFF, B., Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts, hg. von B. EBERSPERGER, Bd. 1–4, Wiesbaden 1998–2017. BRANCHI, M., Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Centro studi storici nonantolani. Biblioteca 49, Artestampa [Modena] 2011. BRENNECKE, H.C., Art. Hilarius, in: Augustinuslexikon 3 (2004–2010), 341–348. CATALOGUE GENERAL des Manuscrits des Bibliothèques publiques des DEPARTEMENTS, Tome 2, Paris 1855; Tome 3, Paris 1861; Tome 4, Paris 1872; Tome 5, Paris 1879; Tome 6, Paris 1878. CATALOGUE GENERAL des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France. DEPARTEMENTS, Tome 1, Paris 1886; Tome 4, Paris 1886; Tome 5, Paris 1889; Tome 6, Paris 1887; Tome 7, Paris 1889; Tome 10, Paris 1889; Tome 11, Paris 1890; Tome 25, Paris 1894; Tome 30, Paris 1900; Tome 31, Paris 1904. CHADWICK, O., Euladius of Arles, Journal of Theological Studies 46 (1945), 200–205. CHENE, J., Le Semipelagianisme du Midi de la Gaule d’apres les Lettres de Prosper d’Aquitaine et d’Hilaire à saint Augustin, Recherches de science religieuse 43 (1955), 321–341. DELISLE, L.V., Inventaire des manuscrits latins conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 8823–18613. Vol. I–V, Paris 1863–1871 (iterum Hildesheim 1974). DELISLE, L.V., Inventaire des Manuscrits de la Bibliothèque Nationale. Fonds de Cluni, Paris 1884.

https://doi.org/10.1515/9783110607789-002

Bibliographie | 125

DRECOLL, V.H., Art. Gratia, in: Augustinuslexikon 3 (2004–2010) (182–242), 223–226. DRECOLL, V.H., Art. Gratia et libero arbitrio (De -), in: Augustinuslexikon 3 (2004–2010), 253–262. DRECOLL, V.H., Art. Pelagius, Pelagiani, in: Augustinuslexikon 4 (2012–2018), 624–666. DRECOLL, V.H., Art. Praedestinatione sanctorum (De -), in: Augustinuslexikon 4 (2012–2018) 837– 844. DRECOLL, V.H., De correptione et gratia, in: Oxford Guide to the Historical Reception of Augustine, ed. K. POLLMANN, 1, Oxford 2013, 269–271; De gratia et libero arbitrio, ebd. 320–323; De praedestinatione sanctorum et de dono perseverantiae, ebd. 375–379. DRECOLL, V.H., Die Gnadenlehre Augustins und der Brief 194 an Sixtus, in: Ch. MÜLLER – G. FÖRSTER (Hgg.), Von Menschenwerk und Gottesmacht. Der Streit um die Gnade im Laufe der Jahrhunderte, Würzburg 2016 (Res et Signa 12 = Cassiciacum 39/12), 55–72. DRECOLL, V.H., Gespaltene Überlieferung oder spätere Emendation? Überlegungen zur Edition von Augustins De gratia et libero arbitrio, in: V. ZIMMERL-PANAGL – L.J. DORFBAUER – C. WEIDMANN (Hgg.), Edition und Erforschung lateinischer patristischer Texte. 150 Jahre CSEL, Festschrift für Kurt Smolak zum 70. Geburtstag, Berlin 2014, 101–109. FOLLIET, G., Introduction, in: Sancti Augustini Opera. Contra sermonem Arrianorum, praecedit sermo Arrianorum, edidit M.J. SUDA; De correptione et gratia, edidit G. FOLLIET, Wien 2000 (CSEL 92), 127–284. FOLLIET, G., L’édition des Opera insigniora S. Augustini c. Pelagianos, publiée à Rome 1652 et censurée par le Saint-office, REAug 39 (1993), 425–439. FOLLIET, G., Le plus ancien témoin du « De gratia et libero arbitrio » et du « De correptione et gratia » (Ms. Paris B.N. Lat. 12205), Scriptorium 50 (1996), 88–97. FOLLIET, G., Les méthodes d’édition aux XVIe et XVIIe siècles à partir des éditions successives du « De correptione et gratia », in: Troisième centenaire de l’édition mauriste de saint Augustin, Paris 1990, 71–102. FOLLIET, G., Une collection anonyme « Pro causa iniustae excommunicationis » des VIIe et VIIIe siècles, Augustinianum 25 (1985), 295–309. FRANSEN, I., Les commentaires de Bède et de Florus sur l’Apôtre et saint Césaire d’Arles, RBen 65 (1955), 162–266. HEIL, U., Die Auseinandersetzungen um Augustin im Gallien des 5. Jahrhunderts (bis 529), in: Augustinhandbuch, ed. V.H. DRECOLL, 2. Aufl. Tübingen 2014, 558–564. HÜWA = Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus. Bd. 1: Italien (bearb. M. OBERLEITNER), Wien 1969; Bd. 2: Großbritannien und Irland (bearb. F. RÖMER), Wien 1972; Bd. 3: Polen. Anhang: Die skandinavischen Staaten Dänemark, Finnland, Schweden (bearb. F. RÖMER), Wien 1973; Bd. 4: Spanien und Portugal (bearb. J. DIVJAK), Wien 1974; Bd. 5: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin (bearb. R. KURZ), Wien 1979; Bd. 6: Österreich (bearb. D. WEBER), Wien 1993; Bd. 7: Tschechische Republik und Slowakische Republik (bearb. C. WEIDMANN), Wien 1997; Bd. 8: Belgien, Luxemburg und Niederlande (bearb. M.Th. WIESER), Wien 2000; Bd. 9: Schweiz (bearb. S. JANNER und R. JUROT), Wien 2001; Bd. 10: Ostdeutschland und Berlin (bearb. I. SCHILLER), Wien 2009; Bd. 11: Russland, Slowenien und Ungarn (bearb. I. GALYNINA U.A.), Wien 2010. HWANG, A.Y., Art. Prosper, in: Augustinuslexikon 4 (2012–2018), 955–958. KOHLER, C., Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Saint-Geneviève, tome I, Paris 1893. LACKNER, F., Katalog der Handschriften des Augustiner Chorherrenstiftes Klosterneuburg, Teil 3, Wien 2012. LAZZI, G. – ROLIH SCARLINO, M., I Manoscritti Landau Finaly della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze. vol. I: schede 1–145, Giunta regionale toscana-Editrice Bibliografica 1994 (Inventari e cataloghi toscani 46/47). MARTIN, H., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque de l’Arsénal, tome I, Paris 1885.

126 | Augustinus

MOLINIER, A., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Mazarine, tome II, Paris 1886. MUTZENBECHER, A., Zur Datierung von Augustinus De octo Dulcitii quaestionibus, Sacris Erudiri 19 (1969/1970), 365–379. MUTZENBECHER, A., Der Nachtrag zu den Retraktationen mit Augustins letzten Werken, REAug 30 (1984), 60–83. OGLIARI, O., Gratia et Certamen. The Relationship between Grace and Free Will in the Discussion of Augustine with the so-called Semipelagians, Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium 169, Leuven 2003. PIETRI, Ch. – PIETRI, L., Prosopographie chrétienne du Bas-Empire 2. Prosopographie de l’Italie chrétienne (313–604), Rome 2000. RENOUARD, P., Bibliographie des impressions et des œuvres de Josse Badius Ascensius, imprimeur et humaniste 1462–1535, tome II, Paris 1908. ZUMKELLER, A., Art. Correptione et gratia (De -), in: Augustinuslexikon 2 (1996–2002), 39–47. ZUMKELLER, A., Art. Dono perseuerantiae (De -), in: Augustinuslexikon 2 (1996–2002), 650–660. ZUMKELLER, A., Entstehungsgeschichte der Schriften „Die Vorherbestimmung der Heiligen“ und „Die Gabe der Beharrlichkeit“, in: Aurelius Augustinus. Schriften gegen die Semipelagianer, Würzburg 1955 (Sankt Augustinus. Der Lehrer der Gnade 7), 58–75.

Abkürzungsverzeichnis Werke antiker Autoren werden nach ThLL abgekürzt, die Werke Augustins nach dem AugustinusLexikon.

Im textkritischen Apparat ac. add. ar. cf. cod(d). corr. eras. exc. expl. ic. inc. ir. iter. lnp. mg. om. pc. praem. sl.

ante correctionem addidit (addiderunt) ante rasuram confer codex/codices/codice/codicibus correxit (correxerunt) erasit (eraserunt) excepto (exceptis) explicit inter correctiones incipit in rasura iteravit (iteraverunt) legi non potest (possunt) in margine omisit (omiserunt) post correctionem praemisit (praemiserunt) supra lineam

Bibliographie | 127

tr. uv. vl.

transposuit (transposuerunt) ut videtur varia(e) lectio(nes)

*

ein Asterisk im Text markiert eine Konjektur, ein Asterisk im Apparat eine möglicherweise korrekte varia lectio

Zeitschriften, Reihen und weitere Abkürzungen CCSL CSEL HÜWA PL RBen REAug ThLL

Corpus Christianorum, Series Latina Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus (s. p. 125) Patrologia Latina Revue Bénédictine Revue des Études Augustiniennes et Patristiques Thesaurus Linguae Latinae

LXX Vulg.

Septuaginta Vulgata

| Ad Valentinum et cum illo monachos de gratia et libero arbitrio liber unus

https://doi.org/10.1515/9783110607789-003

Conspectus siglorum C H A M N I R G O K β L D P S Eug EugV

am mi

Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 12205 (Fonds de SaintGermain-des-Près), s. VI/VII (prov.: Corbie) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 2718, s. IX, 830? (prov.: Tours, Saint-Martin, scriba: Hirminmaris?) Saint-Omer, Bibliothèque Municipale 254, s. IX (prov.: Arras, SaintVaast und Saint-Bertin) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 8107, s. IX (prov.: Mainz) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. nouv. acq. 1449, s. X/XI (prov.: Fonds de Cluni) Milano, Biblioteca Ambrosiana H 99. sup., s. XI Roma, Biblioteca Nazionale Centrale di Roma Ms. Vittorio Emanuele 1325, s. X/XI (prov.: Nonantola) Paris, Bibliothèque Nationale Lat. 974, s. IX Oxford, Bodleian Library Laudianus Miscellaneus 133, s. IX (prov.: Lorsch oder Eberbach?) Köln, Erzbischöfliche Diözesan- u. Dombibliothek Cod. Dom 80, s. IX consensus codicum L D P S Lyon, Bibliothèque Municipale 608, ca. 800 (prov.: Leydrade de Lyon [archevêque 798–814]; Comtes de Lyon) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 2095, s. IX (prov.: SaintDenis) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 9544, s. IX Salisbury, Cathedral Library 117, s. X Eugippii excerpta ex operibus s. Augustini, rec. P. Knöll, Wien 1885 (CSEL 9). Lectiones, quas Eugippii codex V praebet et Knöll in textu exhibit (cf. supra p. 49). [Augustinus] Opera omnia. Octaua pars librorum diui Aurelii Augustini quos episcopus edidit, Basel (Amerbach) 1505, Ff1v–Gg4r. Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Opera omnia … accurante J.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus …Tomus XLIV, Paris 1845, col. 881–912.

De asterisco (*) vide supra p. 127.

Ad Valentinum et cum illo monachos de gratia et libero arbitrio liber unus I. 1. Propter eos, qui hominis liberum arbitrium sic praedicant et defendunt, ut dei gratiam, qua uocamur ad eum et a nostris malis meritis liberamur et per quam bona merita comparamus, quibus ad uitam perueniamus aeternam, negare audeant et conentur auferre, multa iam disseruimus litterisque mandauimus quantum nobis dominus donare dignatus est. Sed quoniam sunt quidam, qui sic gratiam dei defendunt, ut negent hominis liberum arbitrium aut, quando gratia defenditur, negari existiment liberum arbitrium, hinc aliquid scribere ad uestram caritatem, Valentine frater et ceteri, qui simul deo seruitis, compellente mutua caritate curaui. Nuntiatum est enim mihi de uobis, fratres, ab aliquibus, qui in uestra congregatione sunt et ad nos inde uenerunt, per quos et ista direximus, quod de hac re dissensiones in uobis sint. Itaque, dilectissimi, ne uos perturbet huius quaestionis obscuritas, moneo uos primum, ut de his, quae intellegitis, agatis deo gratias. Quidquid est autem, quo peruenire nondum potest uestrae mentis intentio, pacem inter uos et caritatem seruantes a domino ut intellegatis orate et, donec uos ipse perducat ad ea, quae nondum intellegitis, ibi ambulate, quo peruenire potuistis. Hoc admonet apostolus Paulus, qui, cum dixisset nondum se esse perfectum, paulo post ait: Quotquot ergo perfecti, hoc sapiamus – id est, ita nos esse perfectos, ut nondum ad perfectionem, quae nobis sufficit, uenerimus – continuoque subiunxit: Et si quid aliter sapitis, hoc quoque uobis deus reuelabit. Verumtamen in quod peruenimus, in eo ambulemus – ambulando quippe, in quod peruenimus, et, quo nondum peruenimus, peruenire

1,5sq. sic…arbitrium] cf. Aug. ep. 214 (CSEL 57, p. 380,8sq.) 10 dissensiones] cf. Aug. ep. 214 (CSEL 57, p. 380,7) 16 nondum…perfectum cf. Phil. 3,12 16sq. Phil. 3,15a 18sq. Phil. 3,15b–16 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 1,1 sic ... et lnp. C 6 negari lnp. L Incipit liber Aurelii Augustini ad eundem monachum C; Incipit liber item Aurelii Augustini ad Valentinianum monachum Adrumetinum de libero arbitrio H; Incipit liber eiusdem ad Valentinum monachum M (de gratia et libero arbitrio add. pc.); Incipit liber sancti Augustini de (gratia et add. pc.) libero arbitrio ad Valentinum N; Incipit liber Aurelii Augustini episcopi ecclesiae catholicae ad Valentinum monachum Adrumentinum de gratia et libero arbitrio I; Incipit liber primus G; Incipit liber sancti Augustini episcopi de gratia et libero arbitrio ad Valentinum et qui cum illo sunt (sl.) monachos R; Item alia epistula sancti Augustini ad Valentinum monachum O; Incipit liber primus sancti Augustini ad Valentinum monachum K; Incipit liber sancti Augustini ad Valentinum monachum de gratia et libero arbitrio L D P S (item A) 1,1 liberum hominis tr. am ‖ 2 gratia C ‖ 6sq. aut ... arbitrium om. C H ‖ 8 mutua] me tua C H R; me mutua N ‖ 10 direximus] al. didicimus vl. am (mg.) ‖ 11 sunt C H ‖ 12 iis I mi | intellegistis M 16 quodquod C (ac.) H (ac.) M R (pc.) O (ac.) K | ergo] autem C H ‖ 17 sapemus C (ac.) H ‖ 18 ueneremus L (ac.); ueniremus M (ac.) D (ac.) | alter M | sapetis C (ac.) H (ac.) ‖ 19 uobis om. am | reuelauit C H M N R G O K L (ac.) am

881mi

5

10

15

882mi 20

132 | Augustinus

5

10

883mi 15

5

poterimus deo nobis reuelante, si quid aliter sapimus, si ea, quae iam reuelauit, non relinquamus. 2. Reuelauit autem nobis per scripturas suas sanctas esse in homine liberum II. uoluntatis arbitrium. Quomodo autem reuelauerit, commemoro uos non humano eloquio, sed diuino, primum, quia ipsa diuina praecepta homini non prodessent, nisi haberet liberum uoluntatis arbitrium, quo ea faciens ad promissa praemia perueniret. Ideo enim data sunt, ut homo excusationem de ignorantia non haberet, sicut dominus dicit in euangelio de Iudaeis: Si non uenissem et locutus eis fuissem, peccatum non haberent. Nunc autem excusationem non habent de peccato suo. De quo peccato dicit, nisi de illo magno, quod praesciebat eorum futurum, quando ista dicebat, id est, quo eum fuerant occisuri? Neque enim nullum habebant peccatum, antequam Christus ad eos uenisset in carne. Item dicit apostolus: Reuelatur ira dei de caelo in omnem impietatem et iniustitiam hominum eorum, qui ueritatem in iniquitate detinent, quia, quod notum est dei, manifestum est in illis; deus enim illis manifestauit. Inuisibilia enim eius a creatura mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque uirtus eius ac diuinitas, ut sint inexcusabiles. Quomodo dicit ‘inexcusabiles’, nisi de illa excusatione, qua solet dicere humana superbia: ‘Si scissem, fecissem. Ideo non feci, quia nesciui’; aut: ‘Si scirem, facerem. Ideo non facio, quia nescio.’ Haec eis excusatio tollitur, quando praeceptum datur uel scientia non peccandi manifestatur. 3. Sed sunt homines, qui etiam de ipso deo se excusare conantur, quibus dicit apostolus Iacobus: Nemo cum temptatur, dicat, quoniam a deo temptor. Deus enim intemptator malorum est, ipse autem neminem temptat. Vnusquisque uero temptatur a concupiscentia sua abstractus et illectus. Dein concupiscentia cum conceperit, parit peccatum, peccatum uero cum consummatum fuerit, generat mortem. Item de ipso deo se excusare uolentibus respondet liber Prouerbiorum Salomonis: Insipientia uiri uiolat uias eius, deum autem causatur corde suo. Et liber Ecclesiasticus dicit: Ne dixeris, quia propter dominum recessi. Quae enim odit, non facias. Ne dixeris, quia ipse me induxit. Non enim opus habet uiro peccatore. Omne exsecramentum odit

2,6sq. Io. 15,22 10–14 Rom. 1,18–20 3,2–5 Iac. 1,13–15 6sq. Prov. 19,3 7–13 Sir. 15,11–18 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S cato lnp. L

2,7 nunc autem lnp. L 8 pec-

21 si1 om. L (ac. uv.) D (ac. uv.) | alter M (ac.) | sapiamus R P (ac.) S; sapemus C (ac.) H (ac.) 2,1 librum L (ac.) ‖ 2 reuelauit am | commero P (ac.) | uos] uobis P (pc.) ‖ 5 habitaret M ‖ 8 quod] 10 uenisset in carne ad eos tr. am mi ‖ 11 iniquitatem H (pc.) N R G O K L quo C H K (pc.) ‖ 14sq. quomodo dicit inexcusabiles om. M D (ac.) ‖ 15 incusabiles L (ac.) D (pc.; post secundam corr.: inexcusabiles) P ‖ 16 quia ... facio om. C H 3,1 se om. M (ac.) I (ac.) O K S (ac.) ‖ 2 Iacobus apostolus tr. L (ac.) | temptor] temptatur M I G O K 3 temptatur] temptator L (ac.) | a] ad L (ac.) ‖ 4 dein] deinde G am mi; de hinc C H I R; de hinc cum 6 se om. M (ac.) ‖ 7 corde] in praem. I (pc.) R O K β am mi N | de inconcupiscentia P (ac.) ‖ 8 deum M am | non] ne D am ‖ 9 uiro] uir P; uero C (ac.)

De gratia et libero arbitrio 1 – 4 | 133

dominus, et non est amabile timentibus illum. Ipse ab initio fecit hominem et reliquit eum in manu consilii sui. Si uolueris, conseruabis mandata et fidem bonam placiti. Apponet tibi ignem et aquam; ad quodcumque uolueris, extende manum tuam. In conspectu hominis uita et mors, et quodcumque placuerit, dabitur ei. Ecce apertissime uidemus expressum liberum humanae uoluntatis arbitrium. 4. Quid illud, quod tam multis locis omnia mandata sua custodiri et fieri iubet deus? Quomodo iubet, si non est liberum arbitrium? Quid beatus ille, de quo psalmus dicit, quod in lege domini fuit uoluntas eius? Nonne satis indicat uoluntate sua hominem in dei lege consistere? Deinde tam multa mandata, quae ipsam quodam modo nominatim conueniunt uoluntatem, sicut est: Noli uinci a malo et alia similia, sicut sunt: Nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, et: Noli repellere consilia matris tuae, et: Noli esse sapiens apud te ipsum, et: Noli deficere a disciplina domini, et: Noli neglegere legem, et: Noli abstinere bene facere egenti, et: Noli fabricare in amicum tuum mala, et: Noli intendere fallaci mulieri, et: Noluit intellegere ut bene ageret, et: Noluerunt accipere disciplinam, et innumerabilia talia in ueteribus libris diuinorum eloquiorum – quid ostendunt, nisi liberum arbitrium uoluntatis humanae? In libris etiam nouis euangelicis et apostolicis quid aliud ostenditur, ubi dicitur: Nolite uobis condere thesauros in terra, et: Nolite timere eos, qui corpus occidunt, et: Qui uult post me uenire, abneget seipsum, et: Pax in terra hominibus bonae uoluntatis, et quod dicit apostolus Paulus: Quod uult, faciat, non peccat, nubat. Qui autem statuit in corde suo non habens necessitatem, potestatem autem habens suae uoluntatis et hoc statuit in corde suo seruare uirginem suam, bene facit. Item dicit: Si autem uolens hoc facio, mercedem habeo, et alio loco: Sobrii estote iuste et nolite peccare, et iterum: Vt quemadmodum promptus est animus uoluntatis, ita sit et perficiendi, et ad Timotheum dicit: Cum enim in deliciis egerint in Christo, nubere uolunt, et alibi: Sed et omnes, qui uolunt pie uiuere in Christo Iesu, persecutionem patientur, et ipsi Timotheo: Noli neglegere gratiam, quae in te est, et ad Philemonem: Ne bonum tuum uelut ex necessitate esset, sed ex uoluntate. Seruos

4,2sq. beatus…eius] cf. Ps. 1,2 5 Rom. 12,21 6 Ps. 31,9 6sq. Prov. 1,8 7 Prov. 3,7 7sq. Prov. 3,11 8 noli1 …legem] Prov. 3,1 (4,2) | noli2 …egenti] Prov. 3,27 9 Prov. 3,29 | Prov. 5,2 9sq. Ps. 35,2 10 Prov. 1,29 13 Mt. 6,19 13sq. Mt. 10,28 14 Mt. 16,24/Lc. 9,23 14sq. Lc. 2,14 15–18 1 Cor. 7,36sq. 18 1 Cor. 9,17 18sq. 1 Cor. 15,34 19sq. 2 Cor. 8,11 20sq. 1 Tim. 5,11 21sq. 2 Tim. 3,12 22 1 Tim. 4,14 23 Philem. 14 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 4,17 et ... in lnp. L

10 deus M N | illum] eum H I D am | hominem] illum β am ‖ 11 eum C H M R mi; illum N I G O K β am 12 apponet C (ac.) H M N I R G β (ac. D) am; apponit C (pc.) D (pc.) mi; apposuit O K | extendere I (ac.) R (ac.) L D (ac.) P (ac.) am

4,1 tam] tum C (ac.) ‖ 2 deus om. C (ac.) ‖ 4 lege dei tr. am mi ‖ 6 quibus] in praem. I O K am 9 mala om. C H ‖ 12 in om. M ‖ 14 occidunt corpus tr. N am mi | uenire post me tr. am mi | semet16 peccat] si add. N I R (pc.) G (pc.) S am mi ‖ 19 iusti H (om. ipsum H O K am mi; ipsum P (ac.) S ‖ ac.) M N I R G (pc.) am ‖ 21 pie uolunt tr. I O K β am mi

10

5

10

15 884mi

20

134 | Augustinus

25

30

5

10

885mi

etiam ipsos monet, ut dominis suis ex animo seruiant cum bona uoluntate. Item Iacobus: Nolite itaque errare, fratres mei, et nolite in personarum acceptione habere fidem domini nostri Iesu Christi, et: Nolite detrahere de alterutro. Item Iohannes in epistula sua: Nolite diligere mundum, et cetera huiusmodi. Nempe ubi dicitur ‘noli hoc’ et ‘noli illud’ et ubi aliquid faciendum uel non faciendum in diuinis monitis opus uoluntatis exigitur, satis liberum demonstratur arbitrium. Nemo ergo deum causetur in corde suo, sed sibi imputet quisque, cum peccat, neque cum aliquid secundum deum operatur, alienet hoc a propria uoluntate. Quando enim uolens facit, tunc dicendum est opus bonum, tunc speranda est boni operis merces ab eo, de quo dictum est: Qui reddet unicuique secundum opera sua. 5. Qui ergo nouerunt diuina mandata, aufertur eis excusatio, quam solent III. habere homines de ignorantia. Sed nec ipsi sine poena erunt, qui legem dei nesciunt. Qui enim sine lege peccauerunt, sine lege peribunt. Qui autem in lege peccauerunt, per legem iudicabuntur. Quod mihi non uidetur apostolus ita dixisse, tamquam peius aliquid significauerit esse passuros, qui legem nesciunt in peccatis suis, quam illos, qui sciunt. Peius enim uidetur esse perire quam iudicari. Sed cum hoc de gentibus et de Iudaeis loqueretur, quia illi sine lege sunt, isti autem legem acceperunt, quis audeat dicere Iudaeos, qui in lege peccant, non esse perituros, cum in Christum non crediderint, quandoquidem de illis dictum est: Per legem iudicabuntur? Sine fide enim Christi nemo liberari potest. Ac per hoc ita iudicabuntur, ut pereant. Nam si peior est condicio nescientium quam scientium legem dei, quomodo uerum erit, quod in euangelio dominus ait: Seruus, qui nescit uoluntatem domini sui et facit digna plagis, uapulabit pauca; seruus autem, qui scit uoluntatem domini sui et facit digna plagis, uapulabit multa? Ecce ubi ostendit grauius peccare hominem scientem quam nescientem. Nec tamen ideo confugiendum est ad ignorantiae tenebras, ut in eis quisque requirat excusationem. Aliud est enim nescisse, aliud scire noluisse. Voluntas quippe arguitur in eo, de quo dicitur: Noluit intellegere, ut bene ageret. Sed et illa ignorantia, quae non est eorum, qui scire nolunt, sed eorum,

24 Eph. 6,6 25sq. Iac. 1,16 + 2,1 26 Iac. 4,11 27 1 Io. 2,15 33 Rom. 2,6 (Mt. 16,27) 5,3sq. Rom. 2,12 9sq. Rom. 2,12c 12–14 Lc. 12,47sq. 17sq. Ps. 35,4 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S lnp. L | apostolus ita lnp. L 5 passuros lnp. L

27 ubi inc. Eug 5,4 mihi non

24 bono L (ac.) D (ac.) ‖ 25 acceptionem G O K (ac.) L D P ‖ 26 nostri om. C H R G ‖ 27sq. noli ...  noli] nolite … nolite M I ‖ 28 et1 om. O K L | aliquid] ad praem. I (pc.) G Eug (pc., aliquid EugV) am mi 31 a om. P (ac.) ‖ 32 ab eo] habeo L (ac.) 5,1 auferetur H P; auferitur C (ac.; pro auferetur?) | eis] ab praem. C (ac.) H ‖ 2 homines habere tr. N mi ‖ 4 dixisset L D (ac.) ‖ 5 passuros om. C H | legem] dei add. C H ‖ 7 de2 om. C H N R S (ac.) Eug 8 dicere post peccant tr. EugV ‖ 9 Christo N I G O K L (ac.) D | crediderunt am ‖ 10 ac] hac C (ac.) R (ac.) ‖ 12 dominus in euangelio tr. am mi | euangelium C D (ac.) ‖ 13 uapulauit C O K ‖ 14 uapulauit C O K ‖ 17 scire] nescire C H | in eo arguitur tr. am mi | quo] quod C H L (ac.) | dicitur] dictum est C H ‖ 18 et om. M N

De gratia et libero arbitrio 4 – 6 | 135

qui tamquam simpliciter nesciunt, neminem sic excusat, ut sempiterno igne non ardeat, si propterea non credidit, quia non audiuit omnino, quid crederet, sed fortasse ut mitius ardeat. Non enim sine causa dictum est: Effunde iram tuam in gentes, quae te non nouerunt, et illud, quod ait apostolus: Cum uenerit in flamma ignis dare uindictam in eos, qui ignorant deum. Verumtamen ut habeamus et ipsam scientiam, ne dicat unusquisque ‘nesciui, non audiui, non intellexi’, uoluntas conuenitur humana, ubi dicitur: Nolite esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, quamuis peior appareat, de quo dictum est: Verbis non emendabitur seruus durus. Si enim et intellexerit, non obaudiet. Quando autem dicit homo: ‘Non possum facere quod praecipitur, quoniam concupiscentia mea uincor’, iam quidem de ignorantia non habet excusationem nec deum causatur corde suo, sed malum suum in se cognoscit et dolet. Cui tamen dicit apostolus: Noli uinci a malo, sed uince in bono malum, et utique cui dicitur: Noli uinci, arbitrium uoluntatis eius sine dubio conuenitur. Velle enim et nolle propriae uoluntatis est. IV. 6. Sed metuendum est, ne ista omnia diuina testimonia et quaecumque alia sunt, quae sine dubitatione sunt plurima in defensione liberi arbitrii, sic intellegantur, ut ad uitam piam et bonam conuersationem, cui merces aeterna debetur, adiutorio et gratiae dei locus non relinquatur et audeat miser homo, quando bene uiuit et bene operatur uel potius bene uiuere et bene operari sibi uidetur, in se ipso, non in domino gloriari et spem recte uiuendi in se ipso ponere, ut sequatur eum maledictum Ieremiae prophetae dicentis: Maledictus homo, qui spem habet in homine et firmat carnem brachii sui, et a domino discedit cor eius. Intellegite, fratres, hoc propheticum testimonium. Quia enim non dixit propheta: ‘Maledictus homo, qui spem habet in se ipso’, posset alicui uideri ideo dictum esse: Maledictus homo, qui spem habet in homine, ut nemo habeat spem in altero homine, sed in se. Vt ergo ostenderet sic se admonuisse hominem, ut nec in se ipso haberet spem, propterea, cum dixisset: Maledictus homo, qui spem habet in homine, mox addidit: Et firmat carnem brachii sui. Brachium pro potentia posuit operandi, in nomine autem carnis intellegenda est humana fragilitas. Ac per hoc firmat carnem brachii sui, qui potentiam fragilem atque inualidam, id est humanam, sufficere sibi ad bene operan21sq. Ps. 78,6 22sq. 2 Thess. 1,8 25sq. Ps. 31,9 26sq. Prov. 29,19 29 deum…suo cf. Prov. 19,3 30sq. Rom. 12,21 6,7sq. Ier.17,5 10sq. Ier. 17,5a 13 Ier. 17,5a 13sq. Ier. 17,5b C H M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 6,13sq. addidit ... sui lnp. L

20 quid] quod am ‖

25 conuenitur lnp. L

21 fortassis am ‖ 22 flammam C H G ‖ 24 dicat] dica M (ac.) ‖ 25 quibus] in praem. C H I O (pc.) K ‖ 26 apparet EugV | uerbis] uerbum L (ac.; uerbo pc.) D (ac.) ‖ 27 et om. N Eug 29 corde] in praem. I (pc.) O K β Eug am mi ‖ 30 dicit apostolus] dicitur ab apostolo EugV mi ‖ 31 sine dubio uoluntatis eius tr. O K β Eug am 6,1 diuina testimonia om. M ‖ 2 liberi om. Eug ‖ 5 uidentur P ‖ 6 non ... ipso om. C (ac.) S (ac.) 7 hominem C H I (ac.) O K ‖ 10 se] semet N O K Eug | possit M (ac.) ‖ 12 hominem] neminem Eug 13 homine] hominem C H O K ‖ 15 ac] hac C (ac.) N ‖ 16 sibi sufficere tr. am mi

20

25

30

5

10

15

136 | Augustinus

886mi

20

5

10

15

5

dum putat nec adiutorium sperat a domino. Propter hoc enim subiecit: Et a domino discedit cor eius. Talis est haeresis Pelagiana, non antiqua, sed ante non multum tempus exorta. Contra quam haeresim cum fuisset diutius disputatum, etiam ad concilia episcopalia nouissima necessitate peruentum est, unde uobis non quidem omnia, sed tamen aliqua legenda direxi. Nos ergo ad bene operandum spem non habeamus in homine firmantes carnem brachii nostri, nec a domino discedat cor nostrum, sed ei dicat: Adiutor meus esto, ne derelinquas me neque despicias me, deus salutaris meus. 7. Proinde, carissimi, sicut superioribus testimoniis sanctarum scripturarum probauimus ad bene uiuendum et recte agendum esse in homine liberum uoluntatis arbitrium, sic etiam de gratia dei, sine qua nihil boni agere possumus, quae sint diuina testimonia uideamus. Ac primum de ipsa uestra professione aliquid dicam. Neque enim congregaret uos ista societas, in qua continenter uiuitis, nisi uoluptatem coniugalem contemneretis. Hinc autem domino loquenti cum dixissent discipuli: Si talis est causa cum uxore, non expedit nubere, respondit eis: Non omnes capiunt uerbum hoc, sed quibus datum est. Numquid non liberum arbitrium Timothei est exhortatus apostolus dicens: Contine te ipsum? Et in hac re potestatem uoluntatis ostendit, ubi ait: Non habens necessitatem, potestatem autem habens suae uoluntatis, ut seruet uirginem suam. Et tamen non omnes capiunt uerbum hoc, sed quibus datum est. Quibus enim non est datum, aut nolunt aut non implent, quod uolunt. Quibus autem datum est, sic uolunt, ut impleant, quod uolunt. Itaque, ut hoc uerbum, quod non ab omnibus capitur, ab aliquibus capiatur, et dei donum est et liberum arbitrium. 8. De ipsa quoque pudicitia coniugali nempe apostolus ait: Quod uult, faciat, non peccat, nubat. Et tamen etiam hoc dei donum est dicente scriptura: A domino iungitur mulier uiro. Ideo doctor gentium et pudicitiam coniugalem, per quam non fiunt adulteria, et perfectiorem continentiam, per quam nullus concubitus quaeritur, suo sermone commendans et hoc et illud donum dei esse monstrauit scribens ad Corinthios et admonens coniuges, ne se inuicem fraudent. Quos cum admonuisset, adiecit: Vellem autem omnes homines esse sicut meipsum, quia utique ipse ab omni

17sq. Ier. 17,5c 23sq. Ps. 26,9 7,6–8 Mt. 19,10sq. 9 1 Tim. 5,22 10sq. 1 Cor. 7,37 11sq. Mt. 19,11 8,1sq. 1 Cor. 7,36 2sq. Prov. 19,14 6 admonens…fraudent cf. 1 Cor. 7,2–5 7 1 Cor. 7,7a C H M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 2 inc. Eug 23 me expl. Eug 7,11sq. datum est lnp. L 12 implent lnp. L

18 eius expl. Eug

21 nos

17 propter hoc enim] propterea C H mi ‖ 18 discedit] recedit M R ‖ 23 dispicias H M 7,1sq. scripturarum probauimus sanctarum tr. am ‖ 2 probabimus C | ad] a L (ac.) | hominem M O K (ac.) ‖ 4 dicamus P ‖ 5 congregare C (ac.) H (ac.) N (ac.) O (ac.) K (ac.) | contenentes C H ‖ 7 causa] homini add. I (pc.) β am; hominis add. O K mi

8,2 peccat] si add. N I (pc.) G K (pc.) D (pc., sed del.) S am mi | a sl. C ‖ 3 uiro] uero C (ac.) ‖ mone suo tr. am mi | monstratur am ‖ 7 adiecit] adiacet L (ac.) | sicut] et add. G mi

5 ser-

De gratia et libero arbitrio 6 – 9 | 137

concubitu continebat, et continuo subiunxit: Sed unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic, alius autem sic. Numquid tam multa, quae praecipiuntur in lege dei, ne fornicationes et adulteria committantur, indicant aliud quam liberum arbitrium? Neque enim praeciperentur, nisi homo haberet propriam uoluntatem, qua diuinis praeceptis oboediret. Et tamen donum dei est, sine quo seruari castitatis praecepta non possunt. Vnde ait ille in libro Sapientiae: Cum scirem, quia nemo esse potest continens, nisi deus det; et hoc ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum. Vt autem ista non seruentur castitatis sancta mandata, unusquisque temptatur a concupiscentia sua abstractus et illectus. Vbi, si dixerit : ‘Volo seruare, sed uincor a concupiscentia mea’, respondet scriptura libero eius arbitrio, quod iam superius dixi: Noli uinci a malo, sed uince in bono malum. Quod tamen ut fiat, adiuuat gratia, quae nisi adiuuerit, nihil erit lex nisi uirtus peccati. Augetur enim concupiscentia et maiores uires accipit lege prohibente, nisi adiuuet spiritus gratiae. Hoc est, quod dicit ille ipse doctor gentium: Aculeus autem mortis est peccatum; uirtus uero peccati lex. Ecce unde dicit homo: ‘Volo legis seruare mandatum, sed uirtute concupiscentiae meae uincor’. Et cum uoluntas eius conuenitur et dicitur: Noli uinci a malo, quid ei prodest, nisi gratia succurrente fiat? Quod ipse apostolus secutus adiunxit. Nam cum dixisset: Virtus peccati lex, continuo subiecit: Gratias autem deo, qui dat nobis uictoriam per dominum nostrum Iesum Christum. Ergo et uictoria, qua peccatum uincitur, nihil est aliud quam dei donum in isto certamine adiuuantis liberum arbitrium. 9. Propter quod dicit et caelestis magister: Vigilate et orate, ne intretis in temptationem. Ergo unusquisque contra suam concupiscentiam dimicans oret, ne intret in temptationem, id est, ne sit ab illa abstractus et illectus. Non autem intrat in temptationem, si uoluntate bona uincat concupiscentiam malam. Nec tamen sufficit arbitrium uoluntatis humanae, nisi a domino uictoria concedatur oranti, ne intret in temptationem. Quid uero euidentius quam dei ostenditur gratia, ubi quod oratur accipitur? Si enim dixisset saluator noster: ‘Vigilate, ne intretis in temptationem’, admonuisse tantummodo uideretur hominis uoluntatem. Cum uero addidit: et orate, ostendit deum adiuuare, ne intretur in temptationem. Dictum est libero arbitrio: Fili,

8sq. 1 Cor. 7,7b 13–15 Sap. 8,21 15sq. Iac. 1,14 18 superius] cf. 5,30–32 | Rom. 12,21 21sq. 1 Cor. 15,56 24 Rom. 12,21a 25 1 Cor. 15,56b 25sq. 1 Cor. 15,57 9,1sq. Mt. 26,41 3 Iac. 1,14b 8 Mt. 26,41a 9sq. Prov. 3,11 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 18 dixi noli lnp. L | malo lnp. L | quod tamen lnp. L

8,17 respondet ... eius lnp. L

10 et] sed P ‖ 12 dei donum tr. am mi ‖ 19 lex erit tr. am mi ‖ 20 accepit C (ac.) H | adiuuerit C H 22sq. seruirtute C (ac.) ‖ 23 et] ei add. am ‖ 25 nam] *et add. O K β am ‖ 27 aliud est tr. mi | donum dei tr. am mi

9,4 si] nisi C H ‖ 8 uideretur tantummodo tr. am | homines C (ac.) H (ac.) | uero] uenero P (ac.)

10

887mi 15

20

25

5

138 | Augustinus

10

5

888mi 10

15

5

noli deficere a disciplina domini. Et dominus dicit: Ego rogaui pro te, Petre, ne deficiat fides tua. Homo ergo gratia iuuatur, ne sine causa eius uoluntati iubeatur. 10. Cum dicit deus: Conuertimini ad me, et conuertar ad uos, unum horum V. uidetur esse nostrae uoluntatis (id est, ut conuertamur ad eum), alterum uero ipsius gratiae (id est, ut etiam ipse conuertatur ad nos). Vbi possunt putare Pelagiani suam obtinere sententiam, qua dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari? Quod quidem in oriente, hoc est in prouincia Palaestina, in qua est ciuitas Ierusalem, cum ipse Pelagius ab episcopis audiretur, affirmare non ausus est. Nam inter cetera, quae illi obiecta sunt, et hoc obiectum est, quod diceret gratiam dei secundum merita nostra dari. Quod sic alienum est a catholica doctrina et inimicum gratiae Christi, ut, nisi hoc obiectum sibi anathemasset, ipse inde anathematus exisset. Sed fallaciter eum anathemasse posteriores eius indicant libri, in quibus omnino nihil aliud defendit quam gratiam dei secundum merita nostra dari. Talia ergo de scripturis colligunt, quale est hoc unum, quod paulo ante dixi: Conuertimini ad me, et conuertar ad uos, ut secundum meritum conuersionis nostrae ad deum detur gratia eius, in qua ad nos et ipse conuertitur, nec attendunt qui hoc sentiunt, quia, nisi dei donum esset etiam ipsa ad deum nostra conuersio, non ei diceretur: Deus uirtutum, conuerte nos, et: Deus, tu conuertens uiuificabis nos, et: Conuerte nos, deus sanitatum nostrarum, et huiusmodi alia, quae commemorare longum est. Nam et uenire ad Christum quid est aliud nisi ad eum credendo conuerti? Et tamen ait: Nemo potest uenire ad me, nisi datum ei fuerit a patre meo. 11. Item quod scriptum est in libro secundo Paralipomenon: Dominus uobiscum, cum uos estis cum eo, et si quaesieritis eum, inuenietis, si autem reliqueritis eum, derelinquet uos, manifestat quidem uoluntatis arbitrium. Sed illi, qui dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari, ista testimonia sic accipiunt, ut dicant meritum nostrum in eo esse, quod sumus cum deo, eius autem gratiam secundum hoc

10sq. Lc. 22,32 10,1 Zach. 1,3 7sq. gratiam…dari] cf. Aug. gest. Pel. 30 (CSEL 42, p. 84,5) 9 nisi…exisset] cf. Aug. gest. Pel. 30 (CSEL 42, p. 84,1sq.) 10sq. posteriores…dari] cf. Aug. gr. et pecc. or. 1,34 (CSEL 42, p. 151,20–27) 12 paulo…dixi] cf. 10,1 12sq. Zach. 1,3 15sq. Ps. 79,8 16 Ps. 84,7 16sq. Ps. 84,5 18sq. Io. 6,66 11,1–3 2 Par. 15,2 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S sieritis lnp. L | inuenietis ... autem lnp. L 3 manifestat quidem lnp. L

9,11 gratia lnp. L

11,2 quae-

10 dixit mi | rogaui] oraui C H | deficiat] deficeret am ‖ 11 ergo] enim C H | uoluntati eius tr. am mi 10,1 ad2 om. L (ac.) ‖ 2 eum] deum am ‖ 3 gratia L D (ac.) ‖ 4 gratia L D (ac.) | dei om. am 5 hoc] id C H N ‖ 7 gratia S | gratia dei P (gratiam ac.) ‖ 9sq. anathematizasset … anathematizatus … anathematizasse H (pc.) I (pc.) D (pc.) P (pc.) am ‖ 14sq. donum dei tr. am mi ‖ 16 sanitatium C H 18 nisi om. M (ac.) M L (pc.) D (pc.) P (ac.); sanitantium R (ac.) G L (ac.) D (ac.) P (pc.); salutarium N ‖ credendum M (ac.) ‖ 19 fuerit ei tr. I L D am mi | a] ad L (ac.) 11,1 est om. am ‖ 2 relinqueritis I (ac.) R; relinquitis O K; derelinqueritis M (ac.) G (ac.); derelinqueretis N; dereliqueritis G (pc.) am ‖ 3 quidem] liberum add. I (pc.) O K β am | gratia C N (ac.) O

De gratia et libero arbitrio 9 – 12 | 139

meritum dari, ut sit et ipse nobiscum, item meritum nostrum in eo esse, quod quaerimus eum, et secundum hoc meritum dari eius gratiam, ut inueniamus eum. Et in libro primo quod dictum est: Et tu, Salomon fili mi, cognosce deum et serui ei in corde perfecto et anima uolente, quia omnia corda scrutatur dominus et omnem cogitationem mentium nouit. Si quaesieris eum, inuenietur tibi, et si dimiseris eum, repellet te in perpetuum, declarat uoluntatis arbitrium. Sed illi in eo ponunt meritum hominis, quod dictum est: Si quaesieris eum, et secundum hoc meritum dari gratiam in eo, quod dictum est: et inuenietur tibi. Et omnino laborant, quantum possunt, ostendere gratiam dei secundum merita nostra dari, hoc est gratiam non esse gratiam. Quibus enim secundum meritum redditur, non imputatur merces secundum gratiam, sed secundum debitum, sicut apertissime dicit apostolus. 12. Meritum enim fuit quidem in apostolo Paulo, sed malum, quando persequebatur ecclesiam, unde dicit: Non sum idoneus uocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei. Cum ergo haberet hoc meritum malum, redditum est ei bonum pro malo in eo, quod secutus adiunxit: Sed gratia dei sum, quod sum. Atque ut ostenderet et liberum arbitrium, mox addidit: Et gratia eius in me uacua non fuit, sed plus omnibus illis laboraui. Hoc enim liberum arbitrium hominis exhortatur et in aliis, quibus dicit: Rogamus, ne in uacuum gratiam dei suscipiatis. Vtquid enim eos rogat, si gratiam sic susceperunt, ut propriam perderent uoluntatem? Tamen ne ipsa uoluntas sine gratia dei putetur boni aliquid posse, continuo, cum dixisset: Et gratia eius in me uacua non fuit, sed plus omnibus illis laboraui, subiunxit atque ait: non ego autem, sed gratia dei mecum, id est ‘non solus, sed gratia dei mecum’, ac per hoc nec gratia dei sola nec ipse solus, sed gratia dei cum illo. Vt autem de caelo uocaretur et tam magna et efficacissima uocatione conuerteretur, gratia dei erat sola, quia merita eius erant magna, sed mala. Denique et alibi dicit ad Timotheum: Collabora euangelio secundum uirtutem dei saluos nos facientis et uocantis uocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum suum propositum et gratiam, quae data est nobis in Christo Iesu. Item merita sua, sed mala commemorans dicit: Fuimus enim et nos stulti aliquando et increduli, errantes, seruientes desideriis et uoluptatibus uariis, in malitia et inuidia agentes, abominabiles, inuicem odio habentes. Quid istis tam

8–11 1 Par. 28,9 12 1 Par. 28,9c 13 1 Par. 28,9c 15sq. Rom. 4,4 12,2sq. 1 Cor. 15,9 4 1 Cor. 15,10a 5sq. 1 Cor. 15,10b 7 2 Cor. 6,1 9–11 1 Cor. 15,10bc 12 de caelo] cf. Act. 9,3–6 (22,6sq.) 14–17 2 Tim. 1,8sq. 17–19 Tit. 3,3 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 12,8sq. perderent ... sine lnp. L 9 posse ... cum lnp. L

7 meritum expl. C H

6 meritum1] meritus C ‖ 8 primo] paralipomenon praem. am; paralipomenon add. R ‖ 11 pertuum L (ac.) ‖ 12sq. si ... est om. β am ‖ 13 et1 om. R am mi 12,2 non sum om. M (ac.); non s*um L ‖ 4 in eo quod] ideoque S mi | sum1] id add. N K (pc.) mi 7 dicet M ‖ 9 et om. I O K β am mi ‖ 13 et om. N S mi ‖ 17sq. stulti et nos tr. β am mi ‖ 19 in inuicem M

10

15

5 889mi

10

15

140 | Augustinus

20

25

5

10

890mi 15

20

malis meritis nisi poena utique debebatur? Sed deo reddente bona pro malis per gratiam, quae non secundum merita nostra datur, factum est, quod deinde subiungit et dicit: Cum autem benignitas et humanitas illuxit saluatoris nostri dei, non ex operibus iustitiae, quae nos fecimus, sed secundum suam misericordiam saluos nos fecit per lauacrum regenerationis et renouationis spiritus sancti, quem ditissime effudit super nos per Iesum Christum saluatorem nostrum, ut iustificati ipsius gratia heredes efficiamur secundum spem uitae aeternae. 13. His et talibus testimoniis diuinis probatur gratia dei non secundum merita VI. nostra dari, quandoquidem non solum nullis bonis, uerum etiam multis meritis malis praecedentibus uidemus datam et cotidie uidemus dari. Sed plane cum data fuerit, incipiunt esse etiam merita nostra bona, per illam tamen. Nam si se illa subtraxerit, cadit homo non erectus, sed praecipitatus libero arbitrio. Quapropter nec quando coeperit homo habere merita bona, sibi debet tribuere illa, sed deo, cui dicitur in psalmo: Adiutor meus esto, ne derelinquas me. Dicendo: ne derelinquas me ostendit, quia, si derelictus fuerit, nihil boni ualet ipse per se, unde et ille ait: Ego dixi in abundantia mea: Non mouebor in aeternum. Putauerat enim suum fuisse bonum, quod ei sic abundabat, ut non moueretur. Sed ut ostenderetur illi, cuius esset illud, de quo tamquam suo coeperat gloriari, paululum gratia deserente admonitus dicit: Domine, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem. Auertisti autem faciem tuam, et factus sum conturbatus. Ideo necessarium est homini, ut gratia dei non solum iustificetur impius, id est ex impio fiat iustus, cum redduntur ei bona pro malis, sed etiam, cum fuerit iam iustificatus ex fide, ambulet cum illo gratia et incumbat super ipsam, ne cadat. Propter hoc scriptum est in cantico canticorum de ipsa ecclesia: Quae est ista, quae ascendit dealbata, incumbens super fratruelem suum? Dealbata est enim, quae per se ipsam alba esse non posset. Et a quo dealbata est nisi ab illo, qui per prophetam dicit: Si fuerint peccata uestra tamquam phoenicium, sicut niuem dealbabo? Quando ergo dealbata est, nihil boni merebatur. Iam uero alba facta bene ambulat, sed si super eum, a quo dealbata est, perseueranter incumbat, propter quod et ipse Iesus, super quem incumbit dealbata, dixit discipulis suis: Sine me nihil potestis facere. 22–26 Tit. 3,4–7 13,7 Ps. 26,9 8sq. Ps. 29,7 12sq. Ps. 29,8 17sq. Cant. 8,5 19sq. Is. 1,18 23 Io. 15,5 M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: N I R G O K D S 13,4 etiam ... bona lnp. L 4sq. illa ...  cadit lnp. L 5 quapropter lnp. L 12 dicit inc. C H (lectiones selectae)

20 boni L (ac. uv.) D (ac. uv.) ‖ 21 subiunxit L (ac.) D am ‖ 23 fecimus nos tr. am mi ‖ 25 Christum (dominum S) Iesum tr. β 13,1 gratiam N (pc.) I (pc.) L (ic.) D (pc.) mi ‖ 2 uerum] uel M ‖ 3 dari uidemus tr. am mi ‖ 6 nec om. O K am | bona] non add. N (sl.) O K am | debet sibi tr. am mi ‖ 7 ne2 om. M (ac.) ‖ 8 delictus L (ac.) 10 illi] illic L (ac.) D (ac.) ‖ 11 illud] bonum add. O K β am | gratia] dei add. am ‖ 12 in] bona add. C H | meo om. H (ac.); me C (ac.) ‖ 13 autem om. M N R am | tuam] a me add. M N I am mi ‖ 18 ipsa C et om. C H R ‖ 20 tamquam] ut O K β am mi ‖ 22 dealbat am

De gratia et libero arbitrio 12 – 16 | 141

14. Ergo redeamus ad apostolum Paulum, quem certe inuenimus sine ullis meritis bonis, immo cum multis meritis malis dei gratiam consecutum reddentis bona pro malis. Videamus, quid dicat sua iam propinquante passione scribens ad Timotheum: Ego enim iam immolor, inquit, et tempus resolutionis meae instat. Bonum certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui. Ista utique iam merita sua bona commemorat, ut post bona merita consequatur coronam, qui post mala merita consecutus est gratiam. Denique attendite, quid sequatur: Superest, inquit, mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus in illa die iustus iudex. Cui redderet coronam iustus iudex, si non donasset gratiam misericors pater? Et quomodo esset ista corona iustitiae, nisi praecessisset gratia, quae iustificat impium? Quomodo ista debita redderetur, nisi prius illa gratuita donaretur? 15. Sed cum dicunt Pelagiani hanc esse solam non secundum merita nostra gratiam, qua homini peccata dimittuntur, illam uero, quae datur in fine (id est aeternam uitam), meritis nostris praecedentibus reddi, respondendum est eis. Si enim merita nostra sic intellegerent, ut etiam ipsa dona dei esse cognoscerent, non esset reproba ista sententia. Quoniam uero merita humana sic praedicant, ut ea ex semetipso habere hominem dicant, prorsus rectissime respondet apostolus: Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Prorsus talia cogitanti uerissime dicitur: ‘Dona sua coronat deus, non merita tua. Si tibi a te ipso, non ab illo sunt merita tua. Haec enim, si talia sunt, mala sunt, quae non coronat deus. Si autem bona sunt, dei dona sunt, quia, sicut dicit apostolus Iacobus, Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est descendens a patre luminum. Vnde dicit et Iohannes praecursor domini: Non potest homo accipere quicquam, nisi datum fuerit ei de caelo, utique de caelo, unde etiam uenit spiritus sanctus, quando Iesus ascendit in altum, captiuauit captiuitatem, dedit dona hominibus. Si ergo dei dona sunt bona merita tua, non deus coronat merita tua tamquam merita tua, sed tamquam dona sua.’ VII. 16. Proinde consideremus ipsa merita apostoli Pauli, quibus dixit coronam iustitiae redditurum iudicem iustum, et uideamus, utrum merita ipsius tamquam

14,4sq. 2 Tim. 4,6sq. 7sq. 2 Tim. 4,8 15,6–8 1 Cor. 4,7 11sq. Iac. 1,17 13 Io. 3,27 14sq. Eph. 4,8/Ps. 67,9 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S 4 inquit ... tempus lnp. L 15,14 uenit ... sanctus lnp. L

14,3 sua ... passione lnp. L

14,5 iam om. C (ac.) ‖ 6sq. merita mala tr. am mi ‖ 7sq. mihi inquit tr. M ‖ 8 redderet] reddet C (ac.) ‖ 10 praecessit et M (ac.) 15,1 hanc esse iter. C (ac.) ‖ 2 qua] quam L D (ac.); quia S | fine] finem M (ac.) R (ac.) O K β am 3 praecidentibus C H ‖ 5 reprobanda am mi ‖ 5sq. ex semetipso] exemetipso L (ac.) ‖ 6 dicunt M (dicent pc.) ‖ 7 et om. C H am ‖ 9 tua1] quia add M; sua H (ac.) ‖ 10 quae] sunt add. am | sunt4 om. am ‖ 13 domini] nostri add. β am | homo om. C H R (ac.) | *fuerit ei datum tr. O K β am mi 14 unde] inde L D 16,2 iustitiae om. β am; iter. C

5

10

5

10

891mi

142 | Augustinus

5

10

15

20

5

892mi 10

ipsius – id est ex ipso – illi comparata an dona sint dei. Bonum, inquit, certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui. Primo ista bona opera, si non ea praecessissent cogitationes bonae, nulla essent. Attendite itaque, quid de ipsis cogitationibus dicat. Ait enim scribens ad Corinthios: Non quia idonei sumus cogitare aliquid tamquam ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. Deinde singula inspiciamus: Bonum, inquit, certamen certaui. Quaero, qua uirtute certauerit, utrum quae illi ex semetipso fuerit, an quae desuper data sit. Sed absit, ut tantus doctor ignorauerit legem dei, cuius uox est in Deuteronomio: Ne dicas in corde tuo: Fortitudo mea et potentia manus meae fecit mihi uirtutem magnam hanc, et memoraberis domini dei tui, quia ipse tibi dat fortitudinem facere uirtutem. Quid autem prodest bonum certamen, nisi sequatur uictoria? Et quis dat uictoriam, nisi ille, de quo dicit ipse: Gratias deo, qui dat nobis uictoriam per dominum nostrum Iesum Christum? Et alio loco, cum commemorasset testimonium de psalmo: Quoniam propter te mortificamur tota die, deputati sumus uelut oues occisionis, subiecit atque ait: Sed in his omnibus superuincimus per eum, qui dilexit nos. Non ergo per nos, sed per eum, qui dilexit nos. Deinde dixit: Cursum consummaui. Sed ille hoc dixit, qui alio loco dicit: Igitur non uolentis neque currentis, sed miserentis est dei. Quae sententia nullo modo potest etiam sic conuerti, ut dicatur: ‘Non miserentis dei, sed uolentis et currentis est hominis’. Quisquis enim hoc ausus fuerit dicere, aperte se ostendit apostolo contradicere. 17. Postremo dixit: Fidem seruaui. Sed ille hoc dixit, qui alibi ait: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem. Non enim dixit: ‘Misericordiam consecutus sum, quia fidelis eram’, sed ut fidelis essem, hinc ostendens etiam ipsam fidem haberi nisi deo miserante non posse et esse donum dei. Quod apertissime docet dicens: Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis, sed dei donum est. Possent enim dicere: ‘Ideo accepimus gratiam, quia credidimus’, tamquam sibi fidem tribuentes, gratiam deo. Propter hoc apostolus, cum dixisset: per fidem, et hoc, inquit, non ex uobis, sed dei donum est. Rursus, ne dicerent suis operibus se donum tale meruisse, continuo subiecit: Non ex operibus, ne forte quis extollatur, non quia negauit aut euacuauit opera bona, cum dicat deum unicuique reddere secundum opera eius, sed quia 16,3sq. 2 Tim. 4,7 6sq. 2 Cor. 3,5 8 2 Tim. 4,7a 10–12 Deut. 8,17sq. 14sq. 1 Cor. 15,57 15–17 Rom. 8,36sq./Ps. 43,22 18 2 Tim. 4,7b 19 Rom. 9,16 17,1 2 Tim. 4,7c 1sq. 1 Cor. 7,25 4sq. Eph. 2,8 7sq. Eph. 2,8 9 Eph. 2,9 10 Rom. 2,6 C H M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H N I R G O K D S lnp. L 20 non expl. N 20sq. dei ... uolentis lnp. L

16,19sq. miserentis ... potest

3 illi] *ei β am; om. R O K ‖ 7 aliquid] a nobis add. N G O K am mi | ex1] a am ‖ 9 doctor] gentium add. O K β am ‖ 11 et2] *sed C (pc.) O K β am mi ‖ 11sq. memoraueris C H I (ac.) R G O K (ac.) β (ac. L 13 prodeest C (ac.) ‖ 14 quo] qua mi ‖ 16 uelut] ut N I O K β am | oues] ad add. C (ac.) D) ‖ 17 dilexit] delexit P (ac.) ‖ 18 cursum] cureum C (ac.) ‖ 21sq. ostendit se tr. M (ac.) 17,4 deo] a praem. M ‖ 5 sed om. C H ‖ 6 credimus C (ac.) H I L (ac.) D (ac.) am | tribuenter C (ac.) 8 *se suis operibus tr. O K β am | donum2] dei add. C H ‖ 9 negant C (ac.); negat H | euacuabit M

De gratia et libero arbitrio 16 – 20 | 143

opera sunt ex fide, non ex operibus fides. Ac per hoc ab illo sunt nobis opera iustitiae, a quo est ipsa fides, de qua dictum est: Iustus ex fide uiuit. 18. Homines autem non intellegentes, quod ait ipse apostolus: Arbitramur iustificari hominem per fidem sine operibus legis, putauerunt eum dicere sufficere homini fidem, etiamsi male uiuat et opera bona non habeat. Quod absit, ut sentiret uas electionis, qui, cum dixisset quodam loco: In Christo enim Iesu neque circumcisio aliquid ualet neque praeputium, mox addidit: sed fides, quae per dilectionem operatur. Ipsa est fides, quae fideles dei separat ab immundis daemonibus. Nam et ipsi, sicut dicit apostolus Iacobus, credunt et contremiscunt, sed non bene operantur. Non ergo habent istam fidem, ex qua iustus uiuit, id est quae per dilectionem operatur, ut reddat ei deus aeternam uitam secundum opera eius. Sed quia et ipsa bona opera ex deo nobis sunt, a quo nobis et fides est et dilectio, propterea idem ipse doctor gentium etiam ipsam uitam aeternam gratiam nuncupauit. VIII. 19. Et nascitur inde non parua quaestio, quae domino donante soluenda est. Si enim uita aeterna bonis operibus redditur, sicut apertissime dicit scriptura, quoniam deus reddet unicuique secundum opera eius, quomodo gratia est uita aeterna, cum gratia non operibus reddatur, sed gratis detur ipso apostolo dicente: Ei, qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum? Et iterum: Reliquiae, inquit, per electionem gratiae saluae factae sunt. Et mox addidit: Si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. Quomodo est ergo gratia uita aeterna, quae ex operibus sumitur? An forte uitam aeternam non dixit apostolus gratiam? Immo uero sic dixit, ut negari omnino non possit nec intellectorem acutum, sed tantummodo intentum desideret auditorem. Cum enim dixisset: Stipendium peccati mors, continuo subdidit: Gratia autem dei uita aeterna in Christo Iesu domino nostro. 20. Ista ergo quaestio nullo modo mihi uidetur posse dissolui, nisi intellegamus et ipsa bona opera nostra, quibus aeterna redditur uita, ad dei gratiam pertinere, propter illud, quod ait Iesus: Sine me nihil potestis facere. Et ipse apostolus, cum dixisset: Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur, uidit utique putare posse homines hoc ita

12 Hab. 2,4/Rom. 1,17/Hbr. 10,38 18,1sq. Rom. 3,28 4 uas electionis] cf. Act. 9,15 4–6 Gal. 5,6 7 Iac. 2,19 8 Gal. 5,6b 10sq. ipse…nuncupauit] cf. Rom. 6,23 19,3 Mt. 16,27/Rom. 2,6/Apoc. 22,12 (Ps. 61,13) 4sq. Rom. 4,4 6sq. Rom. 11,5sq. 11sq. Rom. 6,23 20,3 Io. 15,5 4sq. Eph. 2,8sq. C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S

18,1 ipse om. C H ‖ 3 bona opera tr. am mi ‖ 7 operatur S (ac.) mi ‖ 8 habentis tam R (ac.) P (ac.) 9 uitam aeternam tr. am mi ‖ 9sq. nobis ex deo tr. D (pc.) am mi 19,5 mercis C O K (ac.) | non imputatur om. M (ac.) | debitum] meritum am ‖ 6 saluae om. R (ac.) G L P ‖ 10 desiderat M I (pc.) O K β am 20,3 ait] dominus add. G O K β am mi ‖ 4 facti] fati M (fortasse faci ac.) ‖ 5 qui L (ac.) | uidi M (ac.)

5

10

5

10

5

144 | Augustinus

893mi 10

15

20

25

5

10

dictum, quasi necessaria non sint opera bona credentibus, sed eis fides sola sufficiat, et rursus posse homines de bonis operibus extolli, uelut ad ea facienda sibi ipsi sufficiant. Mox itaque addidit: Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus. Quid est hoc, quod, cum dei gratiam commendans dixisset: Non ex operibus, ne forte quis extollatur, cur hoc dixerit, rationem reddens, Ipsius enim sumus, inquit, figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis? Quomodo ergo non ex operibus, ne forte quis extollatur? Sed audi et intellege non ex operibus dictum tamquam tuis ex te ipso tibi existentibus, sed tamquam his, in quibus te deus finxit, id est formauit et creauit. Hoc enim ait: Ipsius sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis, non illa creatione, qua homines facti sumus, sed ea, de qua ille dicebat, qui utique iam homo erat: Cor mundum crea in me, deus, et de qua dicit apostolus: Si qua igitur in Christo noua creatura, uetera transierunt, ecce facta sunt noua, omnia autem ex deo. Fingimur ergo, id est formamur et creamur in operibus bonis, quae non praeparauimus nos, sed praeparauit deus, ut in illis ambulemus. Itaque, carissimi, si uita bona nostra nihil est aliud quam dei gratia, sine dubio et uita aeterna, quae bonae uitae redditur, dei gratia est. Et ipsa enim gratis datur, quia gratis data est illa, cui datur. Sed illa, cui datur, tantummodo gratia est. Haec autem, quae illi datur, quoniam praemium eius est, gratia est pro gratia, tamquam merces pro iustitia, ut uerum sit, quoniam uerum est, quia reddet unicuique deus secundum opera eius. 21. Vtrum autem legerimus in libris sanctis ‘gratiam pro gratia’, forsitan quae- IX. ritis. Sed habetis euangelium secundum Iohannem tanta luce clarissimum, ubi Iohannes baptista de domino Christo dicit: Nos omnes ex plenitudine eius accepimus et gratiam pro gratia. Ex eius itaque plenitudine accepimus pro modulo nostro tamquam particulas nostras, ut bene uiuamus, sicut deus partitus est mensuram fidei, quia unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic, alius autem sic, et ipsa est gratia. Sed insuper accipiemus et gratiam pro gratia, quando nobis uita aeterna reddetur, de qua dixit apostolus: Gratia autem dei uita aeterna in Christo Iesu domino nostro, cum prius dixisset: Stipendium peccati mors. Merito enim stipendium, quia militiae diabolicae mors aeterna tamquam debitum redditur. Vbi cum posset dicere

8sq. Eph. 2,10 10–12 Eph. 2,9sq. 14sq. Eph. 2,10a 16sq. Ps. 50,12 17sq. 2 Cor. 5,17sq. 19sq. Eph. 2,10 25 Rom. 2,6 et al. 21,3sq. Io. 1,16 5sq. Rom. 12,3 6 1 Cor. 7,7 8sq. Rom. 6,23 C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 21,2sq. tanta ... Iohannes lnp. L

7 ad om. am | ipsi *om. β am ‖ 10 dei om. P | gratia C O ‖ 12 ergo om. C (ac.) ‖ 13 ditum M (ac.) 14 ait om. M | ipsius] enim add. C H O K ‖ 16 ea om. M ‖ 17 qua1] quo O K β (ac. L) | igitur] ergo am 19 praeparabimus C H (ac.) M (praepauimus ac.) ‖ 20 si om. I R β (ac. L) am ‖ 21 aliud est tr. G am mi ‖ 24 tamquam] tam C H (ac.) ‖ 25 deus om. C H | secundam L (ac.) 21,3 de om. C (ac.) | omnes] autem mi ‖ 4 gratia] gratiam C ‖ 7 sed] *et O K β am ‖ 10 militiae] malitiae L (ac.) D P; al. malitiae am (vl. mg.) | cum] cumque L (ac.) D (ac.)

De gratia et libero arbitrio 20 – 22 | 145

et recte dicere ‘Stipendium autem iustitiae uita aeterna’, maluit dicere: Gratia autem dei uita aeterna, ut hinc intellegeremus non pro meritis nostris deum nos ad aeternam uitam, sed pro sua miseratione perducere. De quo in psalmo dicit homo eius animae suae: Qui coronat te in miseratione et misericordia. Numquid non corona bonis operibus redditur? Sed quia ipsa bona opera ille in nobis operatur, de quo dictum est: Deus est enim, qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona uoluntate, ideo dixit psalmus: Coronat te in miseratione et misericordia, quia eius miseratione bona operamur, quibus corona redditur. Non enim, quia dixit: Deus est enim, qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona uoluntate, ideo liberum arbitrium abstulisse putandus est. Quod si ita esset, non superius dixisset: Cum timore et tremore uestrum ipsorum salutem operamini. Quando enim iubetur, ut operentur, liberum eorum conuenitur arbitrium, sed ideo cum timore et tremore, ne sibi tribuendo, quod bene operantur, de bonis tamquam suis extollantur operibus. Tamquam ergo interrogaretur apostolus et diceretur ei: ‘Quare dixisti cum timore et tremore?’, horum uerborum rationem reddidit dicens: Deus est enim, qui operatur in uobis. Si enim timetis et tremitis, non extollimini tamquam de uestris operibus bonis, quia deus est, qui operatur in uobis. X. 22. Itaque, fratres, debetis quidem per liberum arbitrium non facere mala et facere bona – hoc enim nobis lex dei praecipit in libris sanctis siue ueteribus siue nouis –, sed legamus et adiuuante domino intellegamus apostolum dicentem: Quia non iustificabitur ex lege omnis caro coram illo. Per legem enim cognitio peccati. Cognitio dixit, non ‘consumptio’. Quando autem cognoscit homo peccatum, si non adiuuet gratia, ut cognitum caueatur, sine dubio lex iram operatur; quod alio loco ipse apostolus dicit. Ipsius enim uerba sunt: Lex iram operatur. Hoc ideo dixit, quia ira dei maior est in praeuaricatore, qui per legem cognoscit peccatum et tamen facit. Talis quippe homo praeuaricator est legis, sicut in alio loco dicit: Vbi enim lex non est, nec praeuaricatio est. Propter hoc et alibi ait: ut seruiamus in nouitate spiritus et non in uetustate litterae, legem uolens intellegi litterae uetustatem, nouitatem uero spiritus quid nisi gratiam? Et ne putaretur accusasse legem uel reprehendisse,

11sq. Rom. 6,23b 14 Ps. 102,4 16 Phil. 2,13 17 Ps. 102,4 18sq. Phil. 2,13 20sq. Phil. 2,12 24sq. Phil. 2,12 25sq. Phil. 2,13 22,3–5 Rom. 3,20 7 Rom. 4,15a 9sq. Rom. 4,15b 10sq. Rom. 7,6b C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 2 operantur lnp. L 23sq. tamquam lnp. L 22,5 autem expl. C H

11 dicere1 om. C H ‖

15 quia ipsa lnp. C

23 bene

12 pro om. O K am ‖ 14 eius om. am | corona] coronat L (ac.) D (ac.) ‖ 15 nobis] bonis β (ac. L) am mi ‖ 16 operatur] operetur C ‖ 18 reddetur C M R G S am ‖ 19 ideo] id est C 21 tremore] remore C | uestram C H I R (uestra ac.) G O K D am mi | iubet L (pc., -ur eras. uv.) H ‖ 24 cum] in O K β (ac. D) ‖ 26 tremetis C H M I (ac.) R G O K (ac.) L (ac.) D (ac.) 22,2 uobis M | praecepit M I R G O S ‖ 3 nobis H L (ac.) ‖ 4 illo] ipso β am | lege C H ‖ 5 consumtio M; consummatio C (ac.) β (ac. L) am ‖ 6 adiuuat am mi ‖ 7 ideo] autem O K β am mi | dixit] sequ. ras. unius verbi M ‖ 8 in om. L (ac.) D (ac.) ‖ 9 sicut] *et add. O K β am mi

15

894mi 20

25

5

10

146 | Augustinus

15

20

895mi

5

10

15

continuo sibi opposuit quaestionem et ait: Quid ergo dicemus? Lex peccatum est? Absit. Deinde subiunxit: Sed peccatum non cognoui nisi per legem. Hoc est, quod dixerat: Per legem cognitio peccati. Nam concupiscentiam, inquit, nesciebam, nisi lex diceret: ‘Non concupisces’. Occasione autem accepta peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam. Sine lege enim peccatum mortuum est. Ego autem uiuebam aliquando sine lege. Adueniente autem mandato, peccatum reuixit, ego autem mortuus sum, et inuentum est mihi mandatum, quod erat in uitam, hoc esse in mortem. Peccatum enim occasione accepta per mandatum fefellit me et per illud occidit. Itaque lex quidem sancta, et mandatum sanctum et iustum et bonum. Quod ergo bonum est, mihi factum est mors? Absit. Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem, ut fiat supra modum peccator aut peccatum per mandatum. Et ad Galatas dicit: Scientes autem, quoniam non iustificatur homo ex operibus legis nisi per fidem Iesu Christi, et nos in Christo Iesu credidimus, ut iustificemur ex fide Christi et non ex operibus legis, quoniam ex operibus legis non iustificabitur omnis caro. 23. Quid est ergo, quod uanissimi homines et peruersissimi Pelagiani legem XI. dicunt esse dei gratiam, qua iuuamur ad non peccandum? Quid est, miseri quod dicunt, qui sine ulla dubitatione tanto apostolo contradicunt? Ille dicit peccatum uires aduersum hominem accepisse per legem et eum per mandatum, quamuis sanctum et iustum et bonum, tamen occidere et per bonum operari ei mortem, de qua non liberaretur, nisi uiuificaret spiritus eum, quem littera occiderat, sicut alio loco dicit: Littera occidit, spiritus autem uiuificat. Et isti indociles contra lucem dei caeci et contra uocem dei surdi occidentem litteram uiuificare dicunt et uiuificanti spiritui contradicunt. Ergo, fratres, ut ipsius potius apostoli uerbis uos moneam, debitores sumus non carni, ut secundum carnem uiuamus. Si enim secundum carnem uixeritis, moriemini. Si autem spiritu actiones carnis mortificaueritis, uiuetis. Haec dixi, ut apostolicis uerbis liberum arbitrium uestrum a malo deterrerem et exhortarer ad bonum. Nec tamen ideo debetis in homine, hoc est in uobis ipsis, non in domino gloriari, quando non secundum carnem uiuitis, sed spiritu actiones carnis mortificatis. Vt enim non se extollerent, quibus ista dicebat, existimantes suo spiritu se

13–24 Rom. 7,7–13 24–27 Gal. 2,16 9–11 Rom. 8,12–13a

23,7 2 Cor. 3,6

7sq. contra…surdi] cf. Is. 42,16.18sq.?

M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: I R G O K D S

13 ait] iat (sic!) M ‖

16 dicerent am ‖ 17 est2] erat am ‖ 18 aliquando uiuebam tr. am mi ‖ 19 uitam I mi; uita M R G O K β am ‖ 20 mortem I G (ac.) L (ac.) S mi; morte M R G (pc.) O K L (pc.) D P am 23 peccator aut om. am; peccans M I (pc.; ac. lnp.) ‖ 24 iustificabitur M S (ac. uv.) ‖ 25 fidem] domini nostri add. am | Iesu2 om. am | credimus I (pc.) G am ‖ 26 Christi om. P 23,2 esse dicunt tr. M ‖ 3 ulla om. P (ac.); nulla S ‖ 4 aduersus I R G O K am mi | et] ut M (ac.) I R 6 liberatur M (ac.); liberetur I D (ac.) S | quem] que L ‖ 7 uiuicat L | indocibiles I (ac.) am | lucem] legem am ‖ 8 uiuicare M ‖ 15 suo ... se2] se suo spiritu tr. β am mi; uos spiritu O K

De gratia et libero arbitrio 22 – 24 | 147

tanta haec bona opera facere posse, non dei, propterea, cum dixisset: Si autem spiritu actiones carnis mortificaueritis, uiuetis, continuo subiecit: Quotquot enim spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei. Quando ergo spiritu actiones carnis mortificatis, ut uiuatis, illum glorificate, illum laudate, illi gratias agite, cuius spiritu agimini, ut ista ualeatis, ut uos filios dei esse monstretis. Quotquot enim spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei. XII. 24. Quotquot ergo adiuncto solo adiutorio legis sine adiutorio gratiae confidentes in uirtute sua suo spiritu aguntur, non sunt filii dei. Tales sunt, de quibus idem dicit apostolus, quod ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. De Iudaeis hoc dixit, qui de se praesumentes gratiam repellebant et in Christum propterea non credebant. Suam uero iustitiam dicit eos uolentes constituere, quae iustitia est ex lege, non quia lex ab ipsis est constituta, sed in lege, quae ex deo est, suam iustitiam constituerant, quando eandem legem suis uiribus se implere posse credebant, ignorantes dei iustitiam, non qua iustitia deus iustus est, sed quae iustitia est homini ex deo. Et ut sciatis hanc illum eorum dixisse iustitiam, quae est ex lege, hanc autem dei, quae homini est ex deo, audite, quid alio loco dicat, cum de Christo loqueretur: Propter quem omnia, inquit, non solum detrimenta esse credidi, uerum et stercora existimaui esse, ut Christum lucrifaciam, et inueniar in illo non habens meam iustitiam, quae ex lege est, sed eam, quae est per fidem Christi, quae est ex deo. Quid est non habens meam iustitiam, quae ex lege est, cum sua non esset lex ipsa, sed dei, nisi, quia suam dixit iustitiam, quamuis ex lege esset, quia sua uoluntate legem se posse putabat implere sine adiutorio gratiae, quae est per fidem Christi? Ideo, cum dixisset: non habens meam iustitiam, quae ex lege est, secutus adiunxit: sed eam, quae est per fidem Christi, quae est ex deo. Hanc ignorabant, de quibus ait: ignorantes dei iustitiam – id est, quae est ex deo; hanc enim dat non littera occidens, sed uiuificans spiritus – et suam uolentes constituere – quam dixit ipse ex lege iustitiam, cum diceret: non habens meam iustitiam, quae ex lege est – iustitiae dei non sunt subiecti, hoc est: gratiae dei non sunt subiecti. Sub lege enim erant, non sub gratia, et ideo eis dominabatur pecca-

16–18 Rom. 8,13b–14 20sq. Rom. 8,14 24,3sq. Rom. 10,3 5sq. cf. Rom. 10,3a 8 Rom. 10,3a 11–15 Phil. 3,8sq. 17–19 Phil. 3,9 19–22 Rom. 10,3 20 littera…spiritus] cf. 2 Cor. 3,6 21sq. Phil. 3,9a M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: I R G O K D S 1 tae) 12 –14 existimaui ... est lnp. L 15 non lnp. L

24,8 ignorantes inc. C H (lectiones selec-

16 opera bona tr. M ‖ 17 spiritu om. P ‖ 18 hii R G (ac.) L (ac.) D (ac.) S (ac.) | dei sunt tr. M 19 agemini M ‖ 20 ista] implere add. M | filii P | hi] hii R L (ac.) D (ac.) S (ac.) 24,4 dicit M ‖ 6 ab] ex M ‖ 7 legem O K (ac.) L D P | constituerunt am | eadem M (ac.) K (ac.) 8 ignorantes] orantes C H | qua] quia L (ac.) D (ac.); qui M (ac.) ‖ 10 dei om. M (ac.) ‖ 12 et] etiam ut am | stercora] extercora C ‖ 13sq. quae est] qua esse L D (ac.) ‖ 14 est3] autem add. C H mi | non om. C H M ‖ 16 quia] qui M K | putabant L (ac.) D P am ‖ 17 iustitiam] sed add. C ‖ 18 quae est1] qua esse L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 21 statuere C H ‖ 22 sunt om. C H

20

5

10

896mi

20

148 | Augustinus

25

5

10

15

897mi

5

tum, a quo non fit homo liber lege, sed gratia. Propter quod alibi dicit: Peccatum enim uobis non dominabitur. Non enim estis sub lege, sed sub gratia, non quia lex mala est, sed quia sub illa sunt, quos reos facit iubendo, non adiuuando. Gratia quippe adiuuat, ut legis quisque sit factor, sine qua gratia sub lege positus tantummodo erit legis auditor. Talibus itaque dicit: Qui in lege iustificamini, a gratia excidistis. 25. Quis ita sit surdus aduersus apostolicas uoces, quis ita desipiat, immo XIII. insaniat nesciens, quid loquatur, ut audeat dicere legem esse gratiam, cum clamet qui sciebat, quid loqueretur: Qui in lege iustificamini, a gratia excidistis? Si autem lex non est gratia, quia ut ipsa lex fiat, non potest lex adiuuare, sed gratia, numquid natura erit gratia? Nam et hoc Pelagiani ausi sunt dicere gratiam esse naturam, in qua sic creati sumus, ut habeamus mentem rationalem, qua intellegere ualeamus, facti ad imaginem dei, ut dominemur piscibus maris et uolucribus caeli et omnibus pecoribus quae repunt super terram. Sed non haec est gratia, quam commendat apostolus per fidem Iesu Christi. Hanc enim naturam etiam cum impiis et infidelibus certum est nobis esse communem, gratia uero per fidem Iesu Christi eorum tantummodo est, quorum est ipsa fides. Non enim omnium est fides. Denique sicut eis, qui uolentes in lege iustificari a gratia exciderunt, uerissime dicit: Si ex lege iustitia, ergo Christus gratis mortuus est, sic eis, qui gratiam, quam commendat et percipit fides Christi, putant esse naturam, uerissime dicitur: ‘Si ex natura iustitia, ergo Christus gratis mortuus est’. Iam hic enim erat lex et non iustificabat. Iam hic erat et natura et non iustificabat. Ideo Christus non gratis mortuus est, ut et lex per illum impleretur, qui dixit: Non ueni legem soluere, sed implere, et natura per Adam perdita per illum repararetur, qui dixit uenisse se quaerere et saluare quod perierat, in quem uenturum antiqui etiam patres crediderant, qui diligebant deum. 26. Dicunt etiam gratiam dei, quae data est per fidem Iesu Christi, quae neque lex est neque natura, ad hoc tantum ualere, ut peccata praeterita dimittantur, non ut futura uitentur uel repugnantia superentur. Sed si hoc uerum esset, utique in oratione dominica, cum dixissemus: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, non adderemus: Et ne nos inferas in temptationem. Illud enim dicimus, ut peccata dimittantur, hoc autem, ut caueantur siue uincantur,

24sq. Rom. 6,14 28sq. Gal. 5,4 25,3 Gal. 5,4 7sq. Gen. 1,26 11 Non…fides2] 2 Thess. 3,2 12 in…exciderunt] cf. Gal. 5,4 12sq. Gal. 2,21 17 Mt. 5,17 18 Lc. 19,10 26,4sq. Mt. 6,12sq. C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S lnp. L 7 maris et lnp. L

25,6sq. habeamus ... ualeamus

24 a om. C H ‖ 26 illa] illo C H | reos] res P | gratia] gratiae L (ac.) D (ac.) ‖ 27 adiuuatur M 28 adiutor L (ac.) D (ac.) 25,4 quia] qui β (ac. L D P) ‖ 6 simus P ‖ 8 pecoribus] corporibus C H ‖ 9 conmedat L (ac.) 13 eis] et his (hic P; ac. L D; is K) O K β am mi ‖ 17 soluere legem tr. R am mi | adimplere H G am | et] ut C (pc.) ‖ 18 qui dixit iter. C (ac.) ‖ 19 crediderunt I (pc.) R O K am 26,2 demittantur C (ac.) ‖ 5 in ferasin mi

De gratia et libero arbitrio 24 – 28 | 149

quod a patre, qui in caelis est, nulla ratione peteremus, si uirtute uoluntatis humanae hoc possemus efficere. Commoneo autem caritatem uestram et multum exhortor, ut beati Cypriani librum, quem scripsit de oratione dominica, diligenter legatis et, quantum uos dominus adiuuerit, intellegatis memoriaeque mandetis. Ibi uidebitis, quemadmodum sic alloquatur liberum arbitrium eorum, quos conscriptione sui sermonis aedificat, ut ostendat tamen ea, quae implenda uidentur in lege, in oratione esse poscenda. Quod utique uanissime fieret, si ad illa agenda sine diuino adiutorio uoluntas humana sufficeret. XIV. 27. Sed cum fuerint conuicti non defensores, sed inflatores et praecipitatores liberi arbitrii, quia neque scientia diuinae legis neque natura neque sola remissio peccatorum est illa gratia, quae per Iesum Christum dominum nostrum datur, sed ipsa facit, ut lex impleatur, ut natura liberetur, ne peccatum dominetur – cum ergo in his conuicti fuerint, ad hoc se conuertunt, ut quocumque modo conentur ostendere gratiam dei secundum merita nostra dari. Dicunt enim: ‘Etsi non datur secundum merita bonorum operum, quia per ipsam bene operamur, tamen secundum merita bonae uoluntatis datur, quia bona uoluntas’, inquiunt, ‘praecedit orantis, quam praecessit uoluntas credentis, ut secundum haec merita gratia sequatur exaudientis dei.’ 28. Iam quidem de fide, hoc est uoluntate credentis, superius disputaui usque adeo eam demonstrans ad gratiam pertinere, ut apostolus non diceret: ‘Misericordiam consecutus sum, quia fidelis eram’, sed diceret: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem. Sunt et alia testimonia, in quibus est quod ait: Sapite ad temperantiam, sicut unicuique deus partitus est mensuram fidei, et quod iam commemoraui: Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis, sed dei donum est, et illud quod scripsit ad Ephesios: Pax fratribus et caritas cum fide a deo patre et domino Iesu Christo, et illud, ubi ait: Quia uobis donatum est pro Christo, non solum, ut credatis in eum, uerum etiam ut patiamini pro eo. Vtrumque ergo ad dei gratiam pertinet, et fides credentium et tolerantia patientium, quia utrumque dixit esse donatum, et illud maxime, ubi dicit: Habentes autem eundem spiritum fidei. Non

11–13 liberum…poscenda] cf. Aug. c. ep. Pel. 4,25 (ubi Augustinus utitur libro Cypriani De oratione dominica capp. 12.14.16–18.26) 27,6–10 etsi…dei] cf. ep. 214,4 (CSEL 57, p. 383,15–384,1) 28,1sq. superius disputaui] cf. cap. 17 3sq. Misericordiam2 …essem] 1 Cor. 7,25 5 Rom. 12,3 5sq. quod…commemoraui] cf. 17,4sq. 6sq. Eph. 2,8 7sq. Eph. 6,23 8sq. Phil. 1,29 11 2 Cor. 4,13 C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 28,7 scripsit ... Ephesios lnp. L 8 patre ... et2 lnp. L | et1 ... et2 lnp. L 8sq. non ... credatis lnp. L 9 utrumque ergo lnp. L

7 poterimus C; peterimus H ‖ 8 possimus C H M ‖ 11 eorum iter. C ‖ 12 uidentur] iubentur I (uv. corr. ex uidentur) mi 27,1 defensoresed M (ac.) ‖ 3 illa est tr. C (uv.) H | nostrum om. M 28,1 de om. C (ac.) | hoc ... uoluntate] uolente O K | est] *de add. β am mi | credentes C H ‖ 6 commemorat C H ‖ 7 scribit C ‖ 8 et1] a C ‖ 9 uerum] sed D am ‖ 10 qui β (ac. L D) ‖ 11 autem om. am

10

5

5

10

150 | Augustinus

898mi 15

5

10

15

20

enim ait ‘scientiam fidei’, sed spiritum fidei, quod propterea dixit, ut intellegeremus, quia fides et non petita conceditur, ut ei petenti alia concedantur. Quomodo enim inuocabunt, inquit, in quem non crediderunt? Ergo spiritus gratiae facit, ut habeamus fidem et per fidem impetremus orando, ut possimus facere quae iubemur. Ideo ipse apostolus assidue legi praeponit fidem, quoniam, quod lex iubet, facere non ualemus, nisi per fidem rogando impetremus, ut facere ualeamus. 29. Nam si fides liberi est tantummodo arbitrii nec datur a deo, propter quid pro eis, qui nolunt credere, oramus, ut credant? Quod prorsus faceremus inaniter, nisi rectissime crederemus etiam peruersas et fidei contrarias uoluntates omnipotentem deum ad credendum posse conuertere. Liberum quidem arbitrium hominis pulsatur, ubi dicitur: Hodie, si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda uestra. Sed nisi posset deus etiam duritiam cordis auferre, non diceret per prophetam: Auferam ab eis cor lapideum et dabo eis cor carneum. Quod de nouo testamento fuisse praedictum satis apostolus ostendit, ubi ait: Epistola nostra uos estis scripta non atramento, sed spiritu dei uiui, non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Quod non ideo dictum putemus, ut carnaliter uiuant, qui debent spiritaliter uiuere, sed, quia lapis sine sensu est, cui comparatum est cor durum: cui nisi carni sentienti cor intellegens debuit comparari? Sic enim hoc dicitur per Ezechielem prophetam: Et dabo eis, inquit, cor aliud et spiritum nouum dabo eis et euellam cor lapideum de carne eorum et dabo eis cor carneum, ut in praeceptis meis ambulent et iustificationes meas obseruent et faciant eas et erunt mihi in populum, et ego ero eis in deum, dicit dominus. Numquid ergo possumus nisi absurdissime dicere bonum meritum bonae uoluntatis in homine praecessisse, ut auelleretur ab eo cor lapideum, quandoquidem ipsum cor lapideum non significat nisi durissimam uoluntatem et aduersus deum omnino inflexibilem? Vbi enim praecedit bona uoluntas, iam non est utique cor lapideum. 30. Nam et alio loco per eundem prophetam deus manifestissime ostendit non propter eorum aliqua bona merita, sed propter nomen suum ista facere, ubi ait: Ego facio, domus Israel, sed propter nomen meum sanctum, quod profanastis in gentibus,

13sq. Rom. 10,14 29,5 Ps. 94,8 (Hebr. 3,7sq.15) 6sq. Ez. 11,19 8sq. 2 Cor. 3,2sq. 12–16 Ez. 11,19sq. 30,2–12 Ez. 36,22–27 C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 29,11 sine ... comparatum lnp. L 2 cui lnp. L 11sq. sentienti ... intellegens lnp. L 12 per Ezechielem lnp. L 13 nouum dabo lnp. L 14 et1 ... eis lnp. L

12 scientia C H ‖ 14sq. habeamus ... et om. O K ‖ 15 et C (uv.) H M I (ac.) R; *ut I (pc.) G β am mi possemus C H | ipse om. M (ac.) ‖ 16 assiduo C (ac.) 29,4 hominis pulsatur arbitrium tr. C H I R; hominis arbitrium pulsatur tr. am mi ‖ 6 deus om. 7sq. praedicatum (uv.) C ‖ 10 ideo] in eo M ‖ 11 sensum C H (uv.) | sentienti] senti C (ac.) ‖ C (ac.) ‖ 12 conpara C (ac.) ‖ 13sq. et2 ... eis om. C H ‖ 16 ergo] ego L (ac.) ‖ 17 euelleretur I R O (euelletur ac.) K S mi ‖ 19 inflexibilem] inflexibile est am ‖ 19sq. cor utique tr. am 30,1 deus] dominus M ‖ 2 ait] non propter uos add. O K L D P am

De gratia et libero arbitrio 28 – 31 | 151

quo intrastis illuc. Et sanctificabo nomen meum magnum, quod profanatum est in gentibus, quod profanastis in medio eorum. Et scient gentes, quia ego sum dominus, dicit Adonai dominus, cum sanctificatus fuero in uobis ante oculos eorum. Et accipiam uos de gentibus et congregabo uos ex omnibus terris et inducam uos in terram uestram et aspergam uos aqua munda, et mundabimini ab omnibus immunditiis uestris et ab omnibus idolis uestris, et mundabo uos et dabo uobis cor nouum et spiritum nouum dabo in uobis. Et auferetur cor lapideum de carne uestra, et dabo uobis cor carneum et spiritum meum dabo in uobis et faciam, ut in iustificationibus meis ambuletis et iudicia mea obseruetis et faciatis. Quis ita sit caecus, ut non uideat, quis ita lapideus, ut non sentiat istam gratiam non secundum merita bonae uoluntatis dari deo dicente atque testante: Ego facio, domus Israel, sed propter nomen meum sanctum? Quare enim dixit: Ego facio, sed propter nomen meum sanctum, nisi ne illi putarent propter bona merita sua fieri? Quod non erubescunt dicere Pelagiani. Non solum autem bona merita eorum nulla, uerum etiam mala merita praecessisse demonstrat dicendo: sed propter nomen meum sanctum, quod profanastis in gentibus. Quis non uideat horrendum malum esse nomen sanctum domini profanare? Et tamen propter ipsum nomen meum, inquit, quod profanastis uos, ego faciam uos bonos, non propter uos. Et sanctificabo, inquit, nomen meum magnum, quod profanatum est in gentibus, quod profanatum est in medio eorum. Sanctificare se dicit nomen suum, quod superius dixerat sanctum. Hoc est ergo, quod oramus in oratione dominica dicentes: Sanctificetur nomen tuum, ut sanctificetur in hominibus, quod per seipsum sine dubio semper est sanctum. Denique sequitur: Et scient omnes gentes, quia ego sum dominus, dicit Adonai dominus, cum sanctificatus fuero in uobis. Cum ergo semper ipse sit sanctus, sanctificatur in eis, quibus largitur gratiam suam auferendo ab eis cor lapideum, per quod nomen domini profanauerant. XV. 31. Ne autem putetur nihil ibi facere ipsos homines per liberum arbitrium, ideo dicitur in psalmo: Nolite obdurare corda uestra, et per ipsum Ezechielem: Proicite a uobis omnes impietates uestras, quas impie egistis in me, et facite uobis cor nouum et spiritum nouum et facite omnia mandata mea. Et utquid morimini, domus Israel, dicit dominus? Quia nolo mortem morientis, dicit Adonai dominus, et conuertimini et 14sq. Ez. 36,22 18 Ez. 36,22b 21sq. Ez. 36,23a 24 Mt. 6,9 25sq. Ez. 36,23b 31,2 Ps. 94,8 2–6 Ez. 18,31sq. C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 30,14 atque testante lnp. L

5 profanatis P ‖ 9 et1 om. I (pc.) D am ‖ 10 uobis2] in praem. am ‖ 12 ita1] itaque G O K β (ac. D) 13 domino D (pc.) am mi ‖ 14 testante] non propter uos add. am | sanctum] quod profanastis in gentibus add. am ‖ 16 non om. C H ‖ 17 praecessisse] se add. C (ac.) ‖ 22 profanatum est] profanatum L (ac.) D (ac.) P; profanastis S am mi ‖ 24 in hominibus om. C H ‖ 25 omne M (ac.) | quoniam 27 ipse semper tr. am mi | sanctificatur] *tamen add. O K β am mi | suam] tuam mi O K β am ‖ 28 profanauerunt I S am mi 31,2 in psalmo dicitur tr. am mi ‖ 3 iniquitates M (ac. uv.) I (pc.) | impiae L ‖ 4 et2 om. G β am mi moriemini C (pc.) H N I R G (pc.) O K L (pc.) D (pc.) S am mi ‖ 5 et1] sed I (pc.) am

5

10 899mi

15

20

25

5

152 | Augustinus

10

15 900mi

20

5

uiuetis. Meminerimus eum dicere: Conuertimini et uiuetis, cui dicitur: Conuerte nos, deus. Meminerimus eum dicere: Proicite a uobis omnes impietates uestras, cum ipse iustificet impium. Meminerimus ipsum dicere: Facite uobis cor nouum et spiritum nouum, qui dicit: Dabo uobis cor nouum et spiritum nouum dabo uobis. Quomodo ergo quod dicit: Facite uobis, hoc dicit: Dabo uobis? Quare iubet, si ipse daturus est? Quare dat, si homo facturus est, nisi quia dat, quod iubet, cum adiuuat, ut faciat, cui iubet? Semper est autem in nobis uoluntas libera, sed non semper est bona. Aut enim a iustitia libera est, quando seruit peccato, et tunc est mala. Aut a peccato libera est, quando seruit iustitiae, et tunc est bona. Gratia uero dei semper est bona, et per hanc fit, ut sit homo uoluntatis bonae, qui prius fuit uoluntatis malae. Per hanc etiam fit, ut ipsa bona uoluntas, quae iam esse coepit, augeatur, et tam magna fiat, ut possit implere diuina mandata, quae uoluerit, cum ualde perfecteque uoluerit. Ad hoc enim ualet, quod scriptum est: Si uolueris, conseruabis mandata, ut homo, qui uoluerit et non potuerit, nondum se plene uelle cognoscat et oret, ut habeat tantam uoluntatem, quanta sufficit ad implenda mandata. Sic quippe adiuuatur, ut faciat quod iubetur. Tunc enim utile est uelle, cum possumus, et tunc utile est posse, cum uolumus. Nam quid prodest, si, quod non possumus, uolumus aut, quod possumus, nolumus? 32. Magnum autem aliquid se scire Pelagiani putant, quando dicunt: ‘Non XVI. iuberet deus, quod sciret non posse ab homine fieri’. Quis hoc nesciat? Sed ideo iubet aliqua, quae non possumus, ut nouerimus, quid ab illo petere debeamus. Ipsa est enim fides, quae orando impetrat, quod lex imperat. Denique ipse, qui dixit: Si uolueris, conseruabis mandata, in eodem libro Ecclesiastico aliquanto post dicit: Quis dabit in ore meo custodiam et super labia mea signaculum astutum, ne forte cadam ab eo, et lingua mea perdat me? Iam certe mandata acceperat: Cohibe linguam tuam a malo et labia tua, ne loquantur dolum. Cum ergo uerum sit, quod dixit: Si uolueris, conseruabis mandata, quare quaerit in ore suo dari custodiam similis ei, qui

6sq. Ps. 84,5 (79,4) 7 Ez. 18,31a 8 iustificet impium] cf. Rom. 4,5 8sq. Ez. 18,31b 9 Ez. 36,26 12–14 aut…iustitiae] cf. Rom. 6,20–22 18 Sir. 15,16 32,4sq. Sir. 15,16 6sq. Sir. 22,33 7sq. Ps. 33,14 8sq. Sir. 15,16 C H M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 7sq. ipse iustificet lnp. L 32,7 cadam ... eo lnp. L 8 a malo lnp. C

31,6 meminerimus inc. Eug

6 dicere] *et add. β Eug mi; sed add. am ‖ 7 eum] deum M I R O K L D P Eug am ‖ 9 qui ... nouum3 om. L (ac.) | uobis2] in praem. G mi ‖ 10 quod] qui mi ‖ 11 quia] qui C H | cum] et am | adiuuat] iuuat C (ac.) ‖ 13 a2 om. C H ‖ 14 est libera tr. M (ac.) ‖ 15 bonae uoluntatis tr. I am mi ‖ 16 bonae uoluntatis L (bonae uoluntas pc.) ‖ 17 quae] cum EugV | perfectaeque L (ac.) D S ‖ 18 ad] at 19 poterit M (ac.) ‖ 20 quantam C H ‖ 21 uellet L (ac.) D (ac.) P (ac.) | seruabis I (ac.) mi ‖ 23 aut] si add. am 32,1 autem om. I R O K β Eug am mi | Pelagiani se scire tr. am mi | scire om. C (ac.) | quando dicunt om. C H ‖ 2 iuueret L (ac.) | sed] et EugV ‖ 3 iulet L (ac.) | petere] pere C (ac.) ‖ 5 mandata om. C H aliquando C (uv.) O ‖ 7 acciperat O L (ac.) D (ac.) S ‖ 9 in ore] ori S am

De gratia et libero arbitrio 31 – 33 | 153

dicit in psalmo: Pone, domine, custodiam ori meo? Non ei sufficit mandatum dei et uoluntas sua, quandoquidem, si uoluerit, conseruabit mandata? Quam multa dei mandata sunt contra superbiam! Iam nouit ea, si uoluerit, conseruabit ea. Quare ergo paulo post dicit: Domine pater et deus uitae meae, elationem oculorum ne dederis mihi? Iam dixerat ei lex: Non concupisces! Velit ergo et faciat, quod iubetur, quoniam, si uoluerit, conseruabit mandata. Quare sequitur et dicit: Concupiscentiam auerte a me? Contra luxuriam deus quam multa mandauit! Faciat ea, quia, si uoluerit, conseruabit mandata. Quid est, quod clamat ad deum: Ventris appetitio et concubitus ne apprehendat me? Si haec ei in praesenti diceremus, rectissime nobis responderet et diceret: ‘Ex ista oratione mea, qua haec a domino peto, intellegite, quomodo dixerim: Si uolueris, conseruabis mandata.’ Certum est enim nos mandata seruare, si uolumus, sed quia praeparatur uoluntas a domino, ab illo petendum est, ut tantum uelimus, quantum sufficit, ut uolendo faciamus. Certum est nos uelle, cum uolumus, sed ille facit, ut uelimus bonum, de quo dictum est, quod paulo ante posui: Praeparatur uoluntas a domino, de quo dictum est: A domino gressus hominis diriguntur, et uiam eius uolet, de quo dictum est: Deus est enim, qui operatur in uobis et uelle. Certum est nos facere, cum facimus, sed ille facit, ut faciamus, praebendo uires efficacissimas uoluntati, qui dixit: Faciam, ut in iustificationibus meis ambuletis et iudicia mea obseruetis et faciatis. Cum dicit: Faciam, ut faciatis, quid aliud dicit, nisi auferam a uobis cor lapideum, unde non faciebatis, et dabo cor carneum, unde faciatis? Et hoc quid est, nisi ‘Auferam cor durum, unde non faciebatis, et dabo cor oboediens, unde faciatis’? Ille facit, ut faciamus, cui dicit homo: Pone, domine, custodiam ori meo. Hoc est enim dicere: ‘Fac, ut ponam custodiam ori meo’, quod beneficium dei iam fuerat consecutus, qui dixit: Posui ori meo custodiam. XVII. 33. Qui ergo uult facere dei mandatum et non potest, iam quidem habet uoluntatem bonam, sed adhuc paruam et inualidam. Poterit autem, cum magnam habuerit et robustam. Quando enim martyres magna illa mandata fecerunt, magna utique

10 Ps. 140,3 13sq. Sir. 23,4sq. 14 Rom. 7,7 (Ex. 20,17; Deut. 5,21) 15sq. Sir. 23,5 17sq. Sir. 23,6 20 Sir. 15,6 21sq. Prov. 8,35 24 Prov. 8,35 25 Ps. 36,23 26 Phil. 2,13 28sq. Ez. 36,27 29sq. Ez. 36,26 32 Ps. 140,3 34 Ps. 38,2 C H M I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H I R G O K D S 11 uoluntas sua lnp. C 12 nouit ea lnp. C 27 ut faciamus lnp. L | uires efficacissimas lnp. L 28 ut ... iustificationibus lnp. L 34 meo expl. H

10 custodia C (uv.) | non] quare praem. C H I R mi ‖ 16 mandabit L (ac.) | ea] ei M (ac.) ‖ 18 haec] hoc am | in om. mi ‖ 19 deo am mi ‖ 22 sufficiat C H ‖ 23 est om. C H I (ac.) ‖ 24 bonum om. EugV quod] ut Eug | posui] quod praem. O K; quod add. L D P Eug am ‖ 25 dirigentur G O (dirigetur) K β Eug am mi ‖ 26 deus est enim om. Eug | est2 om. H S | enim om. O K β Eug am mi | uelle] et operari add. am ‖ 30 dabo] uobis add. mi | cor om. M I L D P Eug am | faciatis] facietis M ‖ 31 nisi] ut add. I (ac.) Eug 33,1 mandata EugV ‖ 2 potuerit EugV ‖ 3 enim] ergo EugV | manda C (ac.)

10

15

20

25 901mi

30

154 | Augustinus

5

10

15

20

25

902mi

uoluntate, hoc est magna caritate, fecerunt. De qua caritate ipse dominus ait: Maiorem hac caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat pro amicis suis. Vnde et apostolus dicit: Qui enim diligit proximum, legem impleuit. Nam ‘non adulterabis’, ‘non homicidium facies’, ‘non furaberis’, ‘non concupisces’, et si quod est aliud mandatum, in hoc sermone recapitulatur: ‘Diliges proximum tuum tamquam te ipsum’. Dilectio proximi malum non operatur. Plenitudo ergo legis dilectio. Ipsam caritatem apostolus Petrus nondum habuit, quando timore dominum ter negauit. Timor enim non est in caritate, sicut ait Iohannes euangelista in epistola sua, sed perfecta caritas foras mittit timorem. Et tamen, quamuis parua et imperfecta, non deerat, quando dicebat domino: Animam meam pro te ponam. Putabat enim se posse, quod se uelle sentiebat. Et quis istam etsi paruam dare coeperat caritatem, nisi ille, qui praeparat uoluntatem et cooperando perficit, quod operando incipit? Quoniam ipse, ut uelimus, operatur incipiens, qui uolentibus cooperatur perficiens. Propter quod ait apostolus: Certus sum, quoniam, qui operatur in uobis opus bonum, perficiet usque in diem Christi Iesu. Vt ergo uelimus, sine nobis operatur; cum autem uolumus et sic uolumus, ut faciamus, nobiscum cooperatur. Tamen sine illo uel operante, ut uelimus, uel cooperante, cum uolumus, ad bona pietatis opera nihil ualemus. De operante illo, ut uelimus, dictum est: Deus est enim, qui operatur in uobis et uelle. De cooperante illo, cum iam uolumus et uolendo facimus: Scimus, inquit, quoniam diligentibus deum omnia cooperatur in bonum. Quid est omnia, nisi et ipsas terribiles saeuasque passiones? Sarcina quippe illa Christi, quae infirmitati grauis est, leuis efficitur caritati. Talibus enim dominus dixit esse suam sarcinam leuem, qualis Petrus fuit, quando passus est pro Christo, non qualis fuit, quando negauit Christum. 34. Istam caritatem, id est diuino amore ardentissimam uoluntatem, commendans apostolus dicit: Quis nos separabit a caritate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Sicut scriptum est, quoniam ‘Propter te mortificamur tota die, deputati sumus uelut oues

33,5 Io. 15,13 6–9 Rom. 13,8–10 9sq. ipsam…negauit] cf. Mc. 14,66–72 par. 10–12 1 Io. 4,18 13 Io. 13,37 14sq. qui…uoluntatem] cf. Prov. 8,35 17sq. Phil. 1,6 21 Phil. 2,13 22sq. Rom. 8,28 24sq. sarcina…leuem] cf. Mt. 11,30 26sq. quando2 …Christum] cf. Mc. 14,66–72 par. 34,2–8 Rom. 8,35–39 C M I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: I R G O K D S 33,14sq. nisi ... uoluntatem lnp. L 34,2 Christi expl. Eug 4 quoniam] abhinc indicatur et A (lectiones selectae)

5 hanc C M R (ic.) D (-n- ir.); ha*c K | ponat] quis add. I (pc.) O K am ‖ 6 et om. P | enim om. am | implebit C S ‖ 7 furaueris C (uv.) I (ac.) β (ac. D) ‖ 8 tamquam] sicut am ‖ 9 proximo R L (ac.) P (ac.) 12 foris M (pc.) I (ac.) S EugV ‖ 13 se2 om. EugV ‖ 16 quooperatur P ‖ 18 diem ... Iesu] finem C I R 20 nil M R P ‖ 22 quooperante D (ac.) P | illo] autem C I R mi | et] ut L (ac.) | faciamus L (pc.) 23 cooperantur C M I R G O K P (pc.) S am | in] ad am ‖ 24 Christi om. O K β Eug am 34,2 separauit R (ac.) G O K (ac.) L (ac.) D (ac.) ‖ 3 an1 om. L (ac.) D (ac.) P | famis C I (pc.) ‖ 4 uelut] ut C A

De gratia et libero arbitrio 33 – 35 | 155

occisionis’. Sed in his omnibus superuincimus per eum, qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors neque uita neque angeli neque principatus neque praesentia neque futura neque altitudo neque profundum neque creatura alia poterit nos separare a caritate dei, quae est in Christo Iesu domino nostro. Et alio loco dicit: Adhuc supereminentiorem uiam uobis demonstro. Si linguis hominum loquar et angelorum, caritatem autem non habeam, factus sum aeramentum sonans aut cymbalum tinniens. Et si habuero prophetiam et sciero omnia sacramenta, et si habuero omnem fidem ita, ut montes transferam, caritatem autem non habeam, nihil sum. Et si distribuero omnia mea pauperibus et si tradidero corpus meum, ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Caritas magnanima est, benigna est. Caritas non aemulatur, non agit perperam, non inflatur, non dehonestatur, non quaerit, quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem ueritati, omnia tolerat, omnia credit, omnia sperat, omnia suffert. Caritas numquam cadit. Et paulo post: Manet, inquit, fides, spes, caritas, tria haec. Maior autem horum caritas. Sectamini caritatem! Item dicit ad Galatas: Vos enim in libertatem uocati estis, fratres. Tantum ne libertatem in occasionem carnis detis, sed per caritatem seruite inuicem. Omnis enim lex in uno sermone impletur, in eo, quod diliges proximum tuum tamquam te ipsum. Hoc est, quod ad Romanos ait: Qui diligit alterum, legem impleuit. Item dicit ad Colossenses: Super omnia autem haec caritatem, quae est uinculum perfectionis, et ad Timotheum: Finis, inquit, praecepti est caritas, et adiungens qualis caritas, de corde, inquit, puro et conscientia bona et fide non ficta. Ad Corinthios autem, cum dicit: Omnia uestra cum caritate fiant, satis ostendit etiam ipsas correptiones, quas asperas et amaras sentiunt qui corripiuntur, cum caritate esse faciendas. Vnde alibi, cum dixisset: Corripite inquietos, consolamini pusillanimes, suscipite infirmos, patientes estote ad omnes, mox adiunxit: Videte, ne quis malum pro malo alicui reddat. Ergo et quando corripiuntur inquieti, non malum pro malo, sed potius bonum redditur. Haec autem omnia quae nisi caritas operatur? 35. Et apostolus Petrus: Ante omnia, inquit, mutuam inter uos caritatem perpetuo habentes, quia caritas cooperit multitudinem peccatorum. Dicit etiam apostolus Iacobus: Si tamen legem perficitis regalem secundum scripturas: ‘Diliges proximum

8–17 1 Cor. 12,31–13,8 18sq. 1 Cor. 13,13–14,1 19–22 Gal. 5,13sq. 22 Rom. 13,8 23 Col. 3,14 24sq. 1 Tim. 1,5 26 1 Cor. 16,14 28sq. 1 Thess. 5,14sq. 35,1sq. 1 Petr. 4,8 3sq. Iac. 2,8 C A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: A I R G O K D S

10 sum] uelut add. I (pc.) am ‖ 11 et2] si add. I G β am mi ‖ 12 caritate P ‖ 13 si om. C A I R 14 mihi om. M (ac.) | magnanimis am ‖ 16 iniquitate M (pc.) R (pc.) K (pc.) L (pc.) am mi ‖ 17 cadit] 18 horum] est add. am ‖ 19 libertate M I R O K (ac. uv.) L P S ‖ 20 in inuicem C excedit M ‖ 21 quod] dicit add. M | tamquam] sicut am ‖ 22 alterutrum C A G ‖ 23 caritas M ‖ 24 et ... caritas2 om. C A ‖ 27 unde] et praem. O K; *et add. β am ‖ 29 subiunxit D am 35,1 inter uos] in uobismetipsis C A | perpetuam mi ‖ 3 diligis C M I (ac.) G (ac.) O K (ac.)

5

10

15

20

25

30

903mi

156 | Augustinus

5

10

5

10

5

tuum tamquam te ipsum’, bene facitis. Item Iohannes apostolus: Qui diligit, inquit, fratrem suum, in lumine manet. Et alio loco: Qui non est iustus, non est ex deo, et qui non diligit fratrem suum, quia haec est annuntiatio, quam audiuimus ab initio, ut diligamus inuicem. Itemque alibi: Hoc est, inquit, mandatum illius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi et diligamus inuicem. Et iterum: Hoc, inquit, mandatum habemus ab ipso, ut, qui diligit deum, diligat et fratrem suum. Et paulo post: In hoc, inquit, cognoscimus, quia diligimus filios dei, cum deum diligimus et praecepta eius facimus. Haec est enim dilectio dei, ut praecepta eius seruemus, et praecepta illius grauia non sunt. Et in epistola secunda scriptum est: Non quasi praeceptum nouum scribam tibi, sed quod habuimus ab initio, ut diligamus inuicem. 36. Dicit etiam ipse Iesus in duobus praeceptis dilectionis dei et dilectionis proximi totam legem prophetasque pendere. De quibus duobus praeceptis in euangelio secundum Marcum scriptum est: Et accessit unus de scribis, qui audierat illos perquirentes, et uidens, quoniam bene illis responderit, interrogauit eum, quod esset primum omnium mandatum. Iesus autem respondit ei: ‘Primum omnium mandatum est: Audi, Israel, dominus deus tuus deus unus est, et diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. Hoc est primum mandatum. Secundum autem simile illi: Diliges proximum tuum tamquam teipsum. Maius horum aliud mandatum non est.’ Dicit etiam in euangelio secundum Iohannem: Mandatum nouum do uobis, ut diligatis inuicem, sicut dilexi uos, ut et uos diligatis inuicem. In hoc cognoscent omnes, quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis ad inuicem. 37. Haec omnia praecepta dilectionis, id est caritatis, quae tanta et talia sunt, ut, XVIII. quicquid homo se putauerit facere bene, si fiat sine caritate, nullo modo fiat bene – haec ergo praecepta caritatis inaniter darentur hominibus non habentibus liberum uoluntatis arbitrium. Sed quia per legem dantur et ueterem et nouam (quamuis in noua uenerit gratia, quae promittebatur in uetere), lex autem sine gratia littera est occidens, in gratia uero spiritus uiuificans, unde est in hominibus caritas dei et proximi, nisi ex ipso deo? Nam si non ex deo, sed ex hominibus, uicerunt Pelagiani. Si autem ex deo, uicimus Pelagianos. Sedeat ergo inter nos iudex apostolus Iohannes

4sq. 1 Io. 2,10 5–7 1 Io. 3,10sq. 7sq. 1 Io. 3,23 8sq. 1 Io. 4,21 9–12 1 Io. 5,2sq. 12sq. 2 Io. 5 36,1sq. in…pendere] cf. Mt. 22,38–40 3–9 Mc. 12,28–31 9–11 Io. 13,34sq. 37,5sq. lex…uiuificans] cf. 2 Cor. 3,6 C A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: A I R G O K D S 36,3 audierat lnp. C

35,11 praecepta illius lnp. C

4 facis C A R (pc.) ‖ 8 in nomini C (pc.) ‖ 10 mandata am (al. praecepta vl. mg.) ‖ 11 illius] eius A G mi ‖ 13 tibi] uobis M 36,1 ipse] dominus add. O K β am mi ‖ 1sq. dilectionis1 ... praeceptis om. C A ‖ 3 scriptum est om. C A | audiebat M; auderat L (ac.) D (ac.) ‖ 4 illis bene tr. am mi ‖ 5 esset] est am ‖ 6 deus2] dominus C G (pc.) | diligis C R O K (ac.) D (ac.) ‖ 8 diligis C M ‖ 9 non est mandatum tr. am mi | etiam] enim M ‖ 10 sicut] et add. L 37,2 se putauerit homo tr. A am mi | si] om. C ‖ 8 uincimus M (ac.) R

De gratia et libero arbitrio 35 – 38 | 157

et dicat nobis: Carissimi, diligamus inuicem. In his uerbis Iohannis cum se illi extollere coeperint et dicere: ‘Vtquid nobis hoc praecipitur, nisi quia ex nobis habemus, ut inuicem diligamus?’, sequitur continuo idem Iohannes confundens eos et dicens: quia dilectio ex deo est. Non itaque ex nobis, sed ex deo est. Cur ergo dictum est: Diligamus inuicem, quia dilectio ex deo est, nisi quia praecepto admonitum est liberum arbitrium, ut quaereret dei donum? Quod quidem sine suo fructu prorsus admoneretur, nisi prius acciperet aliquid dilectionis, ut addi sibi quaereret, unde, quod iubebatur, impleret. Cum dicitur: Diligamus inuicem, lex est; cum dicitur: quia dilectio ex deo est, gratia est. Sapientia quippe dei legem et misericordiam in lingua portat, unde scriptum est et in psalmo: Etenim benedictionem dabit, qui legem dedit. 38. Nemo ergo uos fallat, fratres mei, quia nos non diligeremus deum, nisi nos prior ipse diligeret. Idem Iohannes apertissime hoc ostendit et dicit: Nos diligimus, quia ipse prior dilexit nos. Gratia nos facit legis dilectores, lex uero ipsa sine gratia nonnisi praeuaricatores facit. Et quod discipulis suis dixit dominus: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi, nihil aliud indicat nobis. Si enim nos prius dileximus, ut hoc merito nos ipse diligeret, prius illum nos elegimus, ut ab illo eligi mereremur. Sed ipse, qui ueritas est, aliud dicit, et huic uanitati hominum apertissime contradicit: Non uos me elegistis, inquit. ‘Si ergo non elegistis, sine dubio nec dilexistis.’ Quomodo enim eum eligerent, quem non diligerent? Sed ego, inquit, uos elegi. Numquid non et ipsi postea elegerunt eum et omnibus bonis huius saeculi praetulerunt? Sed quia electi sunt, elegerunt, non quia elegerunt, electi sunt. Eligentium hominum meritum nullum esset, nisi eos eligentis dei gratia praeueniret, unde et apostolus Paulus benedicens Colossenses: Vos, inquit, dominus multiplicet et abundare faciat in caritate in inuicem et in omnes. Hanc benedictionem dedit, ut nos inuicem diligeremus, qui legem dederat, ut inuicem diligamus. Denique alio loco ad eosdem, quia sine dubio in quibusdam eorum iam erat, quod eis, ut esset, optauerat: Gratias, inquit, agere debemus deo semper pro uobis, fratres, sicut dignum est, quoniam

9 1 Io. 4,7a 12 1 Io. 4,7a 13 1 Io. 4,7a 16sq. 1 Io. 4,7a 17sq. Prov. 3,16a 18sq. Ps. 83,8 38,3 1 Io. 4,19 5 Io. 15,16a 8–10 Io. 15,16a 14sq. 1 Thess. 3,12 17–19 2 Thess. 1,3 C A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: A I R G O K D S tae)

9 deligamus C ‖

37,19 dabit inc. H (lectiones selec-

14 quod] quo M ‖ 15 acciperit M | sibi om. C A ‖ 16 quaereret] et add. am | iubeatur M (ac.) D (ac.) ‖ 17 cum] cui M (ac.) ‖ 17sq. misericordia C ‖ 18 et C A M R; *om. I G O K β am mi ‖ 19 dauit C 38,1 nos non G (pc.) P (pc.) S am mi; nos C H M I (ac.) R (ac.) G (ac.) L P (ac.); non A I (pc.) O K D ‖ 2 diligereret P ‖ 3 diligimus] diligamus M am mi | delictores C ‖ 4 facit om. M ‖ 5 dicit G mi | elegi uos tr. am mi ‖ 7 eligimus C | elegi C I L S ‖ 8 apertissimae C ‖ 10 deligerent C ‖ 12 elegerunt2] elegerant C H (uv.) A ‖ 13 eligentes M | gratia dei tr. am mi | et om. M | Paulus om. am ‖ 14 Colossenses] Thessalonicenses M (pc.) am mi recte, quia 1 Thess. 3,12 sequitur ‖ 15 in1 om. am ‖ 16 dederat] dedit am ‖ 18 debemus agere tr. M | domino L D (ac.)

10

904mi 15

5

10

15

158 | Augustinus

20

5 905mi

10

15

5

supercrescit fides uestra et abundat caritas uniuscuiusque uestrum in inuicem. Hoc dixit, ne forte de tanto bono, quod ex deo habebant, tamquam ex se ipsis id habentes extollerentur. Quod ergo supercrescit fides uestra, inquit, et abundat caritas uniuscuiusque uestrum in inuicem, gratias agere debemus deo de uobis, ‘non ita uos laudare, tamquam hoc habeatis ex uobis.’ 39. Et ad Timotheum dicit: Non enim dedit nobis deus spiritum timoris, sed uirtutis et caritatis et continentiae. In quo sane apostoli testimonio cauere debemus, ne nos arbitremur non accepisse spiritum timoris dei, quod sine dubio magnum est dei donum (de quo dicit propheta Isaias: Requiescit super eum spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, spiritus timoris dei), non quo timore Petrus Christum negauit, sed illius timoris spiritum accepimus, de quo dicit ipse Christus: Eum timete, qui habet potestatem et corpus et animam perdere in gehennam. Ita dico uobis, hunc timete. Hoc autem dixit, ne illo timore negaremus eum, quo turbatus est Petrus. Hunc enim auferri uoluit a nobis, cum prius dixit: Nolite timere eos, qui corpus occidunt et postea non habent, quod faciant. Huius timoris non accepimus spiritum, sed uirtutis et caritatis et continentiae, de quo spiritu idem ipse ad Romanos ait: Gloriamur in tribulationibus scientes, quoniam tribulatio patientiam operatur, patientia probationem, probatio spem, spes autem non confundit, quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. Non itaque per nos, sed per spiritum sanctum, qui datus est nobis, ipsa caritate fit, quam donum dei esse manifestat, ut tribulatio non auferat, sed potius operetur patientiam. Ad Ephesios etiam: Pax, inquit, fratribus et caritas cum fide. Magna bona, sed dicat, unde. A deo, inquit, patre et domino Iesu Christo. Ergo haec magna bona non sunt nisi dei dona. 40. Sed non est mirum, si lux lucet in tenebris et tenebrae eam non com- XIX. prehendunt. In Iohanne lux dicit: Ecce qualem dilectionem dedit nobis pater, ut filii dei uocemur et simus. Et in Pelagianis tenebrae dicunt: ‘Dilectio nobis ex nobis est’. Quam si ueram, id est Christianam dilectionem haberent, scirent et unde haberent, sicut sciebat apostolus, qui dicebat: Nos autem non spiritum huius mundi accepimus,

39,1sq. 2 Tim. 1,7 4–6 Is. 11,2sq. 6–9 non…Petrus] cf. Mc. 14,66–72 par. 7sq. Lc. 12,5 10 Lc. 12,4 11 2 Tim. 1,7 12–15 Rom. 5,3–5 17sq. Eph. 6,23 40,1sq. Io. 1,5 2sq. 1 Io. 3,1 5sq. 1 Cor. 2,12 C H A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H A I R G O K D S 40,2sq. nobis ... uocemur lnp. L 3 dicunt ... nobis1 lnp. L 4 dilectionem haberent lnp. L

39,1sq. sed ... et1] seruitutis sed (et ac. C) C H A ‖ 4 requiescit C H A M R O K (ac.) β (ac. L D); requiescet I (requiescat ac.) G K (pc.) L (pc.) am mi ‖ 5 pietatis] et add. I (pc.) D (pc.) am ‖ 6 domini A I (pc.) G (ac. uv.) D am mi ‖ 7 ipse] dominus add. O K β am | animam et corpus tr. H (occidi add. ac.) am mi ‖ 8 dixit] dixi C H A ‖ 10 quod] quid H (ac.) I (pc.) am mi ‖ 14 confudit L (ac.) ‖ 15 non ...  nobis2 om. C H A R ‖ 16 quam] quod C H A | dei donum tr. am mi ‖ 18 a deo inquit] ait inquit C H; ait A (a add. sl.)

De gratia et libero arbitrio 38 – 41 | 159

sed spiritum, qui ex deo est, ut sciamus, quae a deo donata sunt nobis. Iohannes dicit: Deus dilectio est. Et Pelagiani etiam ipsum deum non ex deo, sed ex semetipsis habere se dicunt et, cum scientiam legis ex deo nobis esse fateantur, caritatem ex nobis ipsis uolunt nec audiunt apostolum dicentem: Scientia inflat, caritas aedificat. Quid est ineptius, immo uero quid est amentius et ab ipsa sanctitate caritatis alienius quam confiteri ex deo esse scientiam, quae sine caritate inflat, et ex nobis esse caritatem, quae facit, ut scientia inflare non possit? Item, cum dicat apostolus: supereminentem scientiae caritatem Christi, quid est insanius quam putare ex deo esse scientiam, quae subdenda est caritati, et ex hominibus caritatem, quae supereminet scientiae? Fides autem uera et doctrina sana ambas esse dicit ex deo, quia scriptum est: A facie eius scientia et intellectus procedit, scriptum est: Caritas ex deo est, et legimus: spiritum scientiae et pietatis, legimus: spiritum uirtutis et caritatis et continentiae. Sed maius est donum caritas quam scientia. Nam scientia quando est in homine, caritas est necessaria, ne infletur: caritas autem non aemulatur, non agit perperam, non inflatur. XX. 41. Satis me disputasse arbitror aduersus eos, qui gratiam dei uehementer oppugnant, qua uoluntas humana non tollitur, sed ex mala mutatur in bonam et, cum bona fuerit, adiuuatur, et sic disputasse, ut non magis ego quam diuina ipsa uobiscum scriptura locuta sit euidentissimis testimoniis ueritatis. Quae scriptura diuina si diligenter inspiciatur, ostendit non solas bonas hominum uoluntates, quas ipse facit ex malis et a se factas bonas in actus bonos et in aeternam dirigit uitam, uerum etiam illas, quae conseruant saeculi creaturam, ita esse in dei potestate, ut eas, quo uoluerit, quando uoluerit, faciat inclinari uel ad beneficia quibusdam praestanda uel ad poenas quibusdam ingerendas, sicut ipse iudicat occultissimo quidem iudicio, sed sine ulla dubitatione iustissimo. Nam inuenimus aliqua peccata etiam poenas esse aliorum peccatorum, sicut sunt uasa irae, quae perfecta dicit apostolus in perditionem, sicut est induratio pharaonis, cuius et causa dicitur: ad ostendendam in illo uirtutem dei, sicut est fuga Israelitarum a facie hostium de ciuitate Gai; in animo enim factus est timor, ut fugerent. Et hoc factum est, ut uindicaretur peccatum eo modo, quo fuerat uindicandum, unde dicit dominus ad

7 1 Io. 4,16 9 1 Cor. 8,1 13 Eph. 3,19 16 Prov. 2,6 16sq. 1 Io. 4,7 17 spiritum1 …pietatis] Is. 19sq. caritas2 …inflatur] 1 Cor. 13,4 11,2 17sq. spiritum2 …continentiae] 2 Tim. 1,7 41,11sq. Rom. 9,22 12sq. cf. Ex. 9,16; Rom. 9,17 C H A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H A I R G O K D S

40,6 donata] data I am | sunt] sint C H A (pc.) M ‖ 9 caritas] autem add. O K β am mi ‖ 14 hominibus] omnibus L (ac.) D (ac.) ‖ 15 fidem … ueram … doctrinam sanam am ‖ 16 procedit] *et add. O K β am | caritas] autem add. O K β am ‖ 20 peram L (ac.) 41,4 scriptura uobiscum tr. am mi | ueritas M ‖ 5 solas] solum am mi ‖ 6 actos C; actas H (ac.) 7 potestatem C H ‖ 10 ulla *om. β am ‖ 12 perdictionem L (ac.) ‖ 13 ostendam C (ac.) H A | *sicuti β am ‖ 15 quo om. C (ac.)

10

15

20

906mi 5

10

15

160 | Augustinus

20

25

30

907mi

40

Iesum Naue: Non poterunt filii Israel subsistere a facie inimicorum suorum. Quid est: non poterunt subsistere? Quare non subsistebant per liberum arbitrium, sed per timorem turbata uoluntate fugiebant, nisi quia deus dominatur et uoluntatibus hominum et, quos uult, in formidinem conuertit iratus? Numquid non hostes Israelitarum aduersus populum dei, quem ducebat Iesus Naue, sua uoluntate pugnarunt? Et tamen dicit scriptura, quia per dominum factum est confortari cor eorum, ut obuiam irent ad bellum ad Israel, ut exterminarentur. Numquid non sua uoluntate homo improbus filius Gemini maledicebat regi Dauid? Et tamen quid ait Dauid plenus uera et alta et pia sapientia? Quid ait illi, qui maledicentem percutere uoluit? Quid mihi, inquit, et uobis, filii Saruiae? Dimittite eum et maledicat, quia dominus dixit illi maledicere Dauid. Et quis dicet ei: Quare fecisti sic? Deinde scriptura diuina plenam sententiam regis uelut ab alio initio repetendo commendans: Et dixit, inquit, Dauid ad Abessa et ad omnes pueros eius: ‘Ecce filius meus, qui exiit de utero meo, quaerit animam meam, et adhuc modo filius Gemini? Sinite illum, maledicat, quoniam dixit illi dominus, ut uideat dominus humilitatem meam et retribuet mihi bona pro maledicto eius in die isto’. Quomodo dixerit dominus huic homini maledicere Dauid, quis sapiens et intelleget? Non enim iubendo dixit, ubi oboedientia laudaretur, sed, quod eius uoluntatem proprio uitio suo malam in hoc peccatum iudicio suo iusto et occulto inclinauit, ideo dictum est: Dixit ei dominus. Nam si iubenti obtemperasset deo, laudandus potius quam puniendus esset, sicut ex hoc peccato postea nouimus esse punitum. Nec causa tacita est, cur ei dominus isto modo dixerit maledicere Dauid, hoc est cor eius malum in hoc peccatum miserit uel dimiserit: ut uideat, inquit, dominus humilitatem meam et retribuet mihi bona pro maledicto eius in die isto. Ecce quomodo probatur deum uti cordibus et malorum ad laudem atque adiumentum bonorum. Sic usus est Iuda tradente Christum, sic usus est Iudaeis crucifigentibus Christum. Et quanta inde bona praestitit populis credituris, qui et ipso diabolo utitur pessimo, sed optime ad exercendam et probandam fidem et pietatem bonorum, non sibi, qui omnia scit, antequam fiant, sed nobis, quibus erat

16sq. Ios. 7,12 21sq. Ios. 11,20 25sq. 2 Sam. 16,10 27–31 2 Sam. 16,11sq. 34 2 Sam. 16,11 37–39 2 Sam. 16,12 C H A M I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H A I R G O K D S lnp. L 28 filius meus lnp. L 42 probandam inc. N (lectiones selectae)

41,27 repetendo commendans

16 a facie] ante faciem C H A I R mi ‖ 19 uolt P (ac.?); uoluit L D (ac.) | formidine M L D (ac.) ‖ 20 di22 Israel ad bellum tr. O K β am; bellum Israel G ‖ 23 Gemini M I D am mi; cebat L (ac.) D (ac.) ‖ iemini C (sive emini?) H A R G O K (hiemini) L P S | Dauid regi tr. M ‖ 24 et pia om. C H A ‖ 25 et2] ut M (pc.) I (pc.) O K D (pc.) am ‖ 28 Abessa] abisai A M I (pc.) R O am; abissai I (ac.) D (pc.); abessai H; abissa K; ioab G ‖ 29 et ... modo] quanto magis hic I (pc.) am (al. et adhuc modo vl. mg.) | iemini H A 30 dominus1] deus O K β am | retribuit R G O K L D (pc.) | illum] ut add. A M I (pc.) G (pc.) O K am ‖ C (ac.); retribuat I R K (pc.) D (pc.) mi ‖ 32 intellegens C H A ‖ 33 malum C H A (ac.) | peccato M 35 peccato] peccatum C H ‖ 36 esse om. C (ac.) | dixerat am ‖ 37 in ... peccatum om. O K β am admiserit M ‖ 38 retribuat I G K (pc.) D (pc.) am mi ‖ 39 et] etiam am mi

De gratia et libero arbitrio 41 – 42 | 161

necessarium, ut eo modo ageretur nobiscum! Numquid non sua uoluntate Abessalon elegit consilium, quod sibi oberat? Et tamen ideo fecit, quia exaudierat dominus eius patrem orantem, ut hoc fieret. Propter quod ait scriptura: Et dominus mandauit dissipare consilium Achitophel bonum, ut inducat dominus super Abessalon mala omnia. Bonum consilium dixit, quod ad tempus proderat causae, quia pro ipso erat contra patrem eius, contra quem rebellauerat, ut eum posset opprimere, nisi dominus consilium dissipasset, quod dederat Achitophel, agendo in corde Abessalon, ut tale consilium repudiaret et aliud, quod ei non expediebat, eligeret. XXI. 42. Quis non ista diuina iudicia contremiscat, quibus agit deus in cordibus etiam malorum hominum, quicquid uult, reddens eis tamen secundum merita eorum? Roboam filius Salomonis respuit consilium salubre seniorum, quod ei dederant, ne cum populo dure ageret, et uerbis coaeuorum suorum potius acquieuit respondendo minaciter, quibus leniter debuit. Vnde hoc nisi propria uoluntate? Sed hinc ab eo recesserunt decem tribus Israel et alium regem sibi constituerunt Ieroboam, ut irati dei uoluntas fieret, quod etiam futurum esse praedixerat. Quid enim scriptura dicit? Et non audiuit rex plebem, quoniam erat conuersio a domino, ut statueret uerbum suum, quod locutus est in manu Achiae Selonitae de Ieroboam filio Nabath. Nempe sic factum est illud per hominis uoluntatem, ut tamen conuersio esset a domino. Legite libros Paralipomenon et inuenietis in secundo libro scriptum: Et suscitauit dominus [spiritum] super Ioram spiritum Philistiim et Arabum, qui finitimi erant Aethiopibus, et ascenderunt in terram Iuda et dissipauerunt eam et ceperunt omnem substantiam, quae in domo regis inuenta est. Hic ostenditur deum suscitare hostes eis terris uastandis, quas tali poena iudicat dignas. Numquid tamen Philistiim et Arabes in terram Iudaeam dissipandam sine sua uoluntate uenerunt aut sic uenerunt sua uoluntate, ut mendaciter scriptum sit, quod dominus ad hoc faciendum eorum spiritum suscitauit? Immo utrumque uerum est, quia et sua uoluntate uenerunt et tamen spiritum eorum dominus suscitauit. Quod etiam sic dici potest: ‘et eorum spiritum dominus suscitauit, et tamen sua uoluntate uenerunt’. Agit enim omnipotens in cordibus hominum etiam motum uoluntatis eorum, ut per eos agat, quod per eos agere ipse uoluerit, qui omnino iniuste aliquid uelle non nouit. Quid

46–48 2 Sam. 17,14 42,8–10 3 Reg. 12,15 12–14 2 Par. 21,16sq. 17sq. 2 Par. 21,16 C H A M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S

46 scriptura ait tr. am mi ‖ 47sq. omnia mala tr. D am mi ‖ 49 posset eum tr. am mi ‖ 51 rapidiaret P (ac.) 42,1 iudicia diuina tr. am mi ‖ 1sq. etiam in cordibus tr. C H A ‖ 5 mendaciter C H ‖ 6 hinc] huic M (ac.) | sibi] si C (ac.) ‖ 7 irati] ira C (ac.) N ‖ 8 et om. C H A ‖ 10 est om. C H; *et add. O K β am 12 spiritum1 C H A M N I R G O K β am; del. mi ‖ 13 coeperunt C H A I D S am ‖ 19 et2] ut am 20 agit] ait I (ac.) L (ac.) D (ac.) ‖ 21 eorum] illorum C H N I R G

45

50

5

10

15

908mi 20

162 | Augustinus

25

30

35

40

45

est, quod homo dei dixit ad Amessiam regem: Non ueniat tecum exercitus Israel. Non est enim dominus cum Israel, omnibus filiis Ephrem, quoniam, si putaueris obtinere te in illis, in fugam conuertet te deus ante inimicos, quoniam est uirtus deo uel adiuuare uel in fugam uertere? Quomodo uirtus dei alios adiuuat in bello dando eis fiduciam, alios immisso timore uertit in fugam, nisi quia ille, qui in caelo et in terra omnia, quaecumque uoluit, fecit, etiam in hominum cordibus operatur? Legimus, quid dixerit Ioas rex Israel mittens nuntium ad Amessiam regem uolentem pugnare cum illo. Nam post aliqua dixit: Nunc sede in domo tua. Quid prouocas in malum et cadis, tu et Iuda tecum? Deinde scriptura subiunxit: Et non audiuit Amessias, quoniam a deo erat, ut traderetur in manu, quoniam quaesierunt deos Edom. Ecce deus idolatriae peccatum uolens uindicare, hoc operatus est in eius corde, cui utique iuste irascebatur, ut admonitionem salubrem non audiret, sed ea contempta iret in bellum, ubi cum suo exercitu caderet. Per Ezechielem prophetam dicit deus: Et propheta si errauerit et locutus fuerit, ego dominus seduxi prophetam illum et extendam manum meam super eum et exterminabo eum de medio populo meo Israel. In libro Esther scriptum est, quae mulier ex populo Israel in terra captiuitatis facta erat uxor alienigenae regis Assueri – ergo in eius libro scriptum est, quod, cum haberet necessitatem interueniendi pro populo suo, quem rex, ubicumque in regno eius esset, iusserat trucidari, orauit ad deum. Cogebat enim eam magna necessitas, ut praeter iussum regis et praeter ordinem suum ad illum auderet intrare. Et uidete, quid scriptura dicat: Et intuitus est eam tamquam taurus impetu indignationis suae, et timuit regina, et conuersus est color eius per dissolutionem, et inclinauit se super caput delicatae suae, quae praecedebat eam, et conuertit deus et transtulit indignationem eius in lenitatem. Scriptum est et in Prouerbiis Salomonis: Sicut impetus aquae, sic cor regis in manu dei; quocumque uoluerit, declinabit illud. Et in psalmo centesimo

23–26 2 Par. 25,7sq. 27sq. in2 …fecit] cf. Ps. 134,6 30sq. 4 Reg. 14,10 31sq. 2 Par. 25,20 35–37 Ez. 14,9 39–41 cum…deum] cf. Esth. 15,5 43–46 Esth. 15,10sq. 46sq. Prov. 21,1 C H A M N I R G O K β (L D P S) am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S 42,46 scriptum inc. Eug

23 messiam C (ac.) | inueniat M | exercitu M ‖ 24 Israel] et add. I (pc.) R (pc.) P (pc.) am | te om. N I (ac.) D mi ‖ 25 in2 om. C (ac.) | dominus H M (ac.) G | est om. O K P (ac.) | uirtus est tr. am mi 26 *iuuat O K β (uiuet ac. D) am ‖ 27 terram C H ‖ 28 quacumque C | cordibus hominum tr. N O K β am mi ‖ 29 Ioas] ioras C H A | messiam C ‖ 30 cadis] cades C I (ac.) S (pc.); cadas H A N I (pc.) K (pc.) 32 manu L D (ac.) P; *manum C H A M N I (malum pc.) R D (pc.); manus mi; manu eius G O K S am | deus] deum C A | idololatriae C H mi ‖ 33 cui] cum M | utique] itaque am ‖ 37 populo meo C H M N I (ac.) R G β (ac. D P S); populi mei A I (pc.) D (pc.) P (pc.) S (pc.) am mi ‖ 38 terram L P S am | erat] fuerat am 39 assyrii M | eius] eus M; in add. C ‖ 41 trucedari C | *dominum K L D P am mi | eam] ea C H N O 41sq. preterius sum L ‖ 43 est om. C H | impetu] impitum C (ac.); impetum H; in praem. C (sl.) A R G O K ‖ 46 lenitate G L D (ac.) S | et om. I Eug am ‖ 47 declinauit C H L D (ac.) ‖ 47sq. centesimo quarto] CIIII C H M I Eug

De gratia et libero arbitrio 42 – 44 | 163

quarto legitur dictum de Aegyptiis, quid eis fecerit deus: Et conuertit cor eorum, ut odissent populum eius et dolum facerent in seruos eius. In litteris etiam apostolicis uidete, quae scripta sunt. In epistola Pauli apostoli ad Romanos: Propterea tradidit illos deus in desideria cordis eorum, in immunditiam, item paulo post: Propter hoc tradidit illos deus in passiones ignominiae, item paulo post: Sicut non probauerunt deum habere in notitiam, tradidit illos deus in reprobam mentem, ut faciant, quae non conueniunt. Et ad Thessalonicenses in epistola secunda ait de quibusdam: Pro eo, quod dilectionem ueritatis non receperunt, ut salui fierent, et ideo mittet illis deus operationem erroris, ut credant mendacio et iudicentur omnes, qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt iniquitati. 43. His et talibus testimoniis diuinorum eloquiorum, quae omnia commemorare nimis longum est, satis, quantum existimo, manifestatur operari deum in cordibus hominum ad inclinandas eorum uoluntates, quocumque uoluerit, siue ad bona pro sua misericordia siue ad mala pro meritis eorum, iudicio utique suo aliquando aperto, aliquando occulto, semper tamen iusto. Fixum enim debet esse et immobile in corde uestro, quia non est iniquitas apud deum. Ac per hoc, quando legitis in litteris ueritatis a deo seduci homines aut obtundi uel obdurari corda eorum, nolite dubitare praecessisse mala merita eorum, ut iuste ista paterentur, ne incurratis in illud prouerbium Salomonis: Insipientia uiri uiolat uias eius, deum autem causatur corde suo. Gratia uero non secundum merita hominum datur. Alioquin gratia iam non est gratia, quia ideo gratia uocatur, quia gratis datur. Si autem potens est siue per angelos uel bonos uel malos siue quocumque alio modo operari etiam in cordibus malorum pro meritis eorum, quorum malitiam non ipse fecit, sed aut originaliter tracta est ab Adam aut creuit per propriam uoluntatem, quid mirum est, si per spiritum sanctum operatur in cordibus electorum suorum bona, qui operatus est, ut ipsa corda essent ex malis bona? XXII. 44. Sed suspicentur homines quaelibet merita bona, quae putant praecedere, ut iustificentur per dei gratiam, non intellegentes, cum hoc dicunt, nihil aliud quam negare se gratiam. Sed, ut dixi, quod uolunt, de maioribus suspicentur. De paruulis

48sq. Ps. 104,25 51 Rom. 1,24 52 Rom. 1,26 53sq. Rom. 1,28 43,6 Rom. 9,14 9sq. Prov. 19,3 10sq. gratia1 …gratia1] cf. Rom. 11,6

55–57 2 Thess. 2,10–12

C H A M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S

48 quid] quod Eug ‖ 49 audissent L D (ac.) | et] ut M I O K L S Eug am mi ‖ 50 –55 apostolicis … dilec- deest M (eras. 5 lin.) ‖ 50 sint M N I ‖ 51 inmunditia G O K D (ac.) S ‖ 52 propter hoc] prop53 deum om. C H A | notitia C H M O K ‖ 56 et1 om. A N terea O K β Eug am | passione M (ac.) ‖ I (eras.?) O K β Eug am | et2] ut O K β Eug am mi ‖ 57 iniquitati] falsitati am; ait add. Eug 43,3 inclinandos M (ac.) ‖ 5 tamen] autem G O K β (uv. S) Eug am ‖ 7 indurari EugV ‖ 8 merita] in ueritate N (ac.) | incuratis M (ac.) ‖ 9 uiam EugV ‖ 10 corde] in praem. I (pc.) R G O K β Eug am mi uero] autem M ‖ 11 quia1] quae C H A I R ‖ 12 uel1 om. EugV | uel2] siue per EugV ‖ 14 ab] ipso add. am 44,1 merita] opera EugV | praecidere C ‖ 2 aliud] dicere add. am ‖ 3 se negare tr. am mi

50 909mi

55

5

10

15

164 | Augustinus

5

10

15 910mi

20

25

30

certe Pelagiani, quid respondeant, non inueniunt, quorum nec uoluntas ulla est in accipienda gratia, cuius uoluntatis meritum praecessisse dicant. Et insuper eos etiam cum fletu reluctari uidemus, quando baptizantur et diuina sacramenta percipiunt, quod eis ad magnum impietatis peccatum imputaretur, si iam libero uterentur arbitrio. Et tamen haeret etiam in reluctantibus gratia apertissime nullo bono merito praecedente. Alioquin gratia iam non esset gratia. Et aliquando filiis infidelium praestatur haec gratia, cum occulta dei prouidentia in manus piorum quomodocumque perueniunt, aliquando autem filii fidelium non eam consequuntur aliquo impedimento existente, ne possit periclitantibus subueniri. Fiunt uero ista per occultam dei prouidentiam, cuius inscrutabilia sunt iudicia et inuestigabiles uiae. Quod ut apostolus diceret, quid praedixerit, intuemini. Agebat enim de Iudaeis et gentibus, cum scriberet ad Romanos, id est ad gentes, et ait: Sicut enim uos aliquando non credidistis deo, nunc autem misericordiam consecuti estis illorum incredulitate, ita et hi nunc non crediderunt in uestra misericordia, ut et ipsi misericordiam consequantur. Conclusit enim deus omnes in infidelitate, ut omnium misereatur. Et cum attendisset, quid dixerit, admirans sententiae suae certam quidem ueritatem, sed magnam profunditatem, quomodo concluserit deus omnes in infidelitate, ut omnium misereatur, quasi faciens mala, ut uenirent bona, mox exclamauit atque ait: O altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! Quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! Haec enim iudicia inscrutabilia et inuestigabiles uias peruersi homines non cogitantes et procliues ad reprehendendum, non idonei ad intellegendum putabant et iactitabant apostolos dicere: Faciamus mala, ut ueniant bona. Quod absit, ut apostoli dicerent. Sed homines non intellegentes hoc putabant dici, quando audiebant, quod dixit apostolus: Lex autem subintrauit, ut abundaret delictum. Vbi autem abundauit delictum, superabundauit gratia. Sed utique gratia id agit, ut iam fiant bona ab eis, qui fecerant mala, non ut perseuerent in malis et reddi sibi existiment bona. Non itaque debent dicere: Faciamus mala, ut ueniant bona, sed: ‘Fecimus mala, et uenerunt bona. Iam faciamus bona, ut in futuro saeculo recipiamus pro bonis bona, qui in hoc saeculo

44,9 alioquin…gratia2] cf. Rom. 11,6 13sq. cuius…uiae] cf. Rom. 11,33 15–19 Rom. 11,30–32 20sq. Rom. 11,32 22sq. Rom. 11,33 26 Rom. 3,8 27–29 Rom. 5,20 31 Rom. 3,8 C H A M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S sapientiae lnp. L

44,22 diuitiarum

6 fletur eluctari A (ac. uv.) G (ac.) L (ac.) D (ac.) ‖ 8 seluctantibus C H A ‖ 9 praecidente C | esset] est 10 cum] quem C H | manibus O K β (ac. D) Eug ‖ 11 autem om. O K β Eug am N G O K L D (ac.) S ‖ fidelium filii tr. am | consequantur Eug ‖ 14 ut] aut L (ac.) D (ac.) | praedixit EugV | intuemini] enim add. EugV | enim] autem EugV ‖ 15sq. aliquando uos tr. O K β Eug am mi ‖ 16 deo] deum M | illorum] in praem. N I G O K D (pc.) EugV am mi ‖ 17 nunc om. A EugV | uestram misericordiam N Eug | et2 om. C (ac.) S ‖ 20 conclusit O K β Eug am ‖ 21 misereretur M I ‖ 23 inscrutabilia iudicia tr. am mi 25 iactabant L D | apostolum mi ‖ 26 apostolus diceret mi ‖ 29 agit] agitur L | qui] quae L (ac.) D (ac.) | fecerunt N I G O K S am mi ‖ 30 perseuerarent C H ‖ 32 facimus P

De gratia et libero arbitrio 44 – 45 | 165

recepimus pro malis bona’. Propter quod scriptum est in psalmo: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine. Prius itaque non ideo uenit filius hominis in mundum, ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum, hoc propter misericordiam; postea uero propter iudicium uenturus est iudicare uiuos et mortuos, quamuis et in hoc tempore ipsa saluatio non fiat sine iudicio, sed occulto. Ideo ait: In iudicium ueni in hunc mundum, ut, qui non uident, uideant et, qui uident, caeci fiant. XXIII. 45. Ad occulta ergo dei iudicia reuocate, quando uidetis in una causa, quam certe habent omnes paruuli hereditarium malum trahentes ex Adam, huic subueniri, ut baptizetur, illi non subueniri, ut in ipsa obligatione moriatur, illum baptizatum relinqui in hac uita, quem praesciuit deus impium futurum, istum uero baptizatum rapi ex hac uita, ne malitia mutet intellectum eius. Et nolite in istis dare iniustitiam uel insipientiam deo, apud quem iustitiae fons est et sapientiae, sed – sicut uos exhortatus sum ab initio sermonis huius – in quod peruenistis, in eo ambulate, et hoc quoque uobis deus reuelabit, et, si non in hac uita, certe in altera. Nihil est enim occultum, quod non reuelabitur. Quando ergo auditis dicentem dominum: Ego dominus seduxi prophetam illum, et quod ait apostolus: Cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat, in eo, quem seduci permittit uel obdurari, mala eius merita credite, in eo uero, cuius miseretur, gratiam dei non reddentis mala pro malis, sed bona pro malis fideliter et indubitanter agnoscite. Nec ideo auferatis a pharaone liberum arbitrium, quia multis locis dicit deus: Ego induraui pharaonem, uel induraui aut indurabo cor pharaonis. Non enim propterea ipse pharao non indurauit cor suum. Nam et hoc de illo legitur, quando ablata est ab Aegyptiis cynomyia, dicente scriptura: Et ingrauauit pharao cor suum et in isto tempore et noluit dimittere populum. Ac per hoc et deus indurauit per iustum iudicium, et ipse pharao per liberum arbitrium. Certi ergo estote, quia non erit inanis labor uester, si in bono proposito proficientes perseueretis usque in finem. Deus enim, qui modo illis, quos liberat, non reddit secundum opera eorum, tunc reddet unicuique secundum opera eius. Reddet omnino deus et mala pro malis, quoniam iustus est, et bona pro malis,

33sq. Ps. 100,1 34sq. cf. Io. 3,17 36 uenturus…mortuos] cf. symb. 37sq. Io. 9,39 45,5 rapi… eius] cf. Sap. 4,11 7 ab…huius] cf. 1,14–22 7sq. in1 …reuelabit] cf. Phil. 3,15sq. 8sq. Mt. 10,26 9sq. Ez. 14,9 10sq. Rom. 9,18 14sq. Ex. 14,17 (4,21; 8,3; 10,20.27; 11,10; 14,8) 17sq. Ex. 8,32 21sq. Mt. 16,27 C H A M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S lnp. L 6 quem iustitiae lnp. L | et sapientiae lnp. L 14 induraui aut lnp. C

45,5 dare iniustitiam

33 recipimus C M (post i2 ras. 1 litt.) N I K D (ac.) S Eug mi ‖ 35 hoc] autem add. EugV 45,1 uideritis am | una ... quam om. C (ac.) ‖ 3 in om. C (ac.) ‖ 4 in hac uita relinqui tr. am mi 5 mutaret C H A R Eug | iniustitiam dare tr. M ‖ 7 peruenitis L D (ac.) ‖ 8 deus uobis tr. N G O K Eug reuelauit C H A N (reuelauet ac.) R G O K L D (ac.) ‖ 9 audistis EugV ‖ 14 multis] et add. sl. C | aut] uel O K am ‖ 17 ingrauauit] cor add. P | et3 om. M (pc.) I (pc.) G ‖ 18 ac] hac C H ‖ 20 –25 deus ... poenam lnp. C (add. manus posterior in fine paginae) ‖ 22 reddit C H A N R ‖ 22sq. reddet ... est2] duas lineas scribit pro textu eraso M ‖

22 quoniam ... malis2 om. C H A

35

5

10 911mi

15

20

166 | Augustinus

25

912mi

5

10

15

quoniam bonus est, et bona pro bonis, quoniam bonus et iustus est. Tantummodo mala pro bonis non reddet, quoniam iniustus non est. Reddet ergo mala pro malis, poenam pro iniustitia, et reddet bona pro malis, gratiam pro iniustitia, et reddet bona pro bonis, gratiam pro gratia. 46. Repetite assidue librum istum et, si intellegitis, deo gratias agite. Vbi autem XXIV. non intellegitis, orate, ut intellegatis. Dabit enim uobis dominus intellectum. Mementote scriptum esse: Si quis uestrum indiget sapientia, postulet a deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei. Ipsa est sapientia desursum descendens, sicut ipse apostolus Iacobus dicit. Illam uero sapientiam repellite a uobis et orate, ut non sit in uobis, quam detestatus est, ubi ait: Quod si zelum amarum habetis et contentiones in uobis sunt, non est ista sapientia desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica. Vbi enim zelus et contentio est, ibi inconstantia et omne opus prauum. Quae autem desursum est sapientia, primum quidem pudica est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, plena misericordia et fructibus bonis, inaestimabilis, sine simulatione. Quid boni ergo non habebit, qui hanc sapientiam postularit et impetrarit a domino? Et hinc intellegite gratiam, quia, si ex nobis esset ista sapientia, desursum non esset nec ab ipso, qui nos creauit, deo postulanda esset. Fratres, orate et pro nobis, ut temperanter et iuste et pie uiuamus in hoc saeculo expectantes illam beatam spem et manifestationem domini et saluatoris nostri Iesu Christi, cui est honor et gloria et regnum cum patre et spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.

26 Io. 1,16 46,3sq. Iac. 1,5 4sq. Iac. 3,15 6–11 Iac. 3,14–17 14–16 Tit. 2,12sq. C H A M N I R G O K β (L D P S) Eug am mi lectiones selectae: H A N I R G O K D S 46,5sq. illam ... ut lnp. L 6 detestatus ... ait lnp. L

26 gratia expl. Eug

23 bonus2] est add. M ‖ 24 reddet1] reddit N I (ac.) G O (ac.) | reddet2] reddit C H M N I (ac.) R G O (ac.) K β (pc. D) ‖ 25 iniustitia1] iniustitiam C | reddet1] reddit N I (ac.) R L P S | reddet2] reddit N I (ac.) R G S ‖ 26 gratia] gratiam C D (ac.) 46,3 sapientiam C H I (ac.) G O K (ac.) ‖ 4 et1] om. M ‖ 7 sunt] sint am ‖ 8 enim] et add. C H A 13 nobis] uobis am ‖ 14 postulante L D (ac.) | pie et iuste tr. N O K β (pie iuste S) am mi ‖ 15 expectantes] et add. L D P am | beatam illam tr. M explicit liber Aurelii Augustini ad Valentinum monachum Adrumentinum C; explicit liber Aurelii Augustini ad Valentinum monachum de libero arbitrio H; explicit liber Aurelii Augustini ad Valentinum monachum de gratia et libero arbitrio A; explicit M N; finit liber beati Augustini episcopi ad Valentinum monachum de gratia et libero arbitrio compositus contra Pelagianistas I; explicit liber primus de correctione gratiae et liberi arbitrii G; explicit liber de gratia et libero arbitrio R; explicit liber primus ad Valentinum monachum de dei gratia O; explicit liber I de dei gratia et libero arbitrio aduersus Pelagianos ad Valentinum monachum K; explicit liber primus sancti Aurelii Augustini episcopi de gratia et libero arbitrio β (de gratia om. S)

De gratia et libero arbitrio (appendix ad app. crit.) 46 – 5,20 | 167

Appendix ad apparatum criticum

tit. liber unus om. S 1,1 eos om. O K (ac.) | qui] quid O (pc.) | liberum] librum O (ac.) | liberum arbitrium om. N (ac.) ‖ 2 qua] qui S (ac.) | ad eum] a deo R | ad ... liberamur om. O K | liberamur] liberemur N ‖ 3 comparamus om. O K | audeant] audeat S (ac.) ‖ 4 conantur R | iam om. N | deseruimus D (ac.) S ‖ 5 sic] si N ‖ 6 aut] ut O K negari] negare R ‖ 7 existiment] aestiment G ‖ 8 ceteris R (pc.) ‖ 9 ab om. H ‖ 10 et om. S | direximus] direxerimus S ‖ 12 quo] quod O K (ac.) ‖ 13 uestrae om. N; uestri R (ac.) | inter] in R ‖ 15 quo om. R (ac.) ‖ 16 ergo] ego O ‖ 17 perfecti] sumus add. I | hoc om. R | hoc ... id om. I (ac.) | ad om. H (ac.) 19 uobis deus] deus uobis tr. G | quod] quo I (ac.) R; quot D ‖ 20 et om. I (ac.); ut S | et ... peruenimus2 om. H (ac.) | quo] quod R O K ‖ 21 reuelabit R (ac.) 2,1 reuelabit R | autem] etiam N ‖ 1sq. liberum uoluntatis] uoluntatis liberum tr. N ‖ 2 uoluntatis ...  quomodo] arbitrium uoluntatis quod R | reuelabit R ‖ 2sq. non ... eloquio om. N ‖ 3 primum] mandato add. N ‖ 4 arbitrium uoluntatis tr. R | eam R ‖ 6 eis] non add. I (pc.); ei H (ac.) K (ac.) ‖ 7 nunc ... habent om. G ‖ 9 est om. I (ac.) | quo] quod N | fuerant] fuerunt O K | occisuri] occisurum O ‖ 10 antequam] ante H (ac.) | uenisset] ueniret N | reuelatur] relatur D (ac.) ‖ 11 in2 om. R | in iniquitate] iniquitatem H (ac.) S ‖ 12 quia] qua S (ac.) | in om. N R | illis2] in praem. I (ac.) | manifestauit illis tr. H ‖ 13 eius om. H; ipsius G ‖ 15 de om. S ‖ 15sq. scissem] scirem O K 3,1 sunt] deus N | excusare] se add. O (pc.) ‖ 3 est malorum tr. I | uero om. D ‖ 4 cum om. N | parit] pariet R G (ac.) ‖ 6 se excusare] exexcusare O (ac.) | respondet] respondit N I S ‖ 7 autem om. O (ac.) dicit] dicis O (ac.) ‖ 8 recessi] recessit I (ac.) O K; hodie add. R ‖ 9 induxit] induxerit O K | opus habet] habet O (habet opus pc.) K | uirum peccatorem R ‖ 10 reliquit] relinquit N G ‖ 11 conseruabis] conseruare I | bonam] bene add. O K ‖ 12 quodcumque] quocumque N R ‖ 13 hominis] homines D (ac.) | et2 ... ei om. N | quodcumque] quocumque R (ac.) | placuerit] petierit D; uoluerit I

4,2 iubet om. N | quid] quia O K ‖ 3 psalmus] psalmista N ‖ 3sq. hominem sua uoluntate tr. I ‖ 4 in om. S | lege] legem O K (ac.) ‖ 5 quodam modo] quemadmodum D (ac.) | conuenient R (ac.) ‖ 6 et2 om. G noli] nolite I (ac.) ‖ 7 noli] nolite S | sapiens esse tr. O K S | te ipsum] temetipsum S ‖ 7sq. deficere ...  noli1 om. N ‖ 7 a] ad H ‖ 8 disciplina] disciplinam O ‖ 9 amicum] animum O | amicum tuum] animam tuam I | fallaci mulieri] fallaciam mulieris N ‖ 10 intellegere] intellere K | ageret] geret O (ac.) accipere] habere G | talia om. S ‖ 11 libris] liberis O (ac.) K (ac.) | arbitrium liberum tr. R ‖ 12 nobis R et] atque G ‖ 13 ostenditur] et add. I (ac.) ‖ 14 me om. O (ac.) ‖ 15 quod] quid I (ac.) | faciat] facere O 16 peccat lnp. D (ac.) | qui] quae G ‖ 17 uoluntatis] uoluntati N ‖ 17–5,4 seruare ... dixisse om. I (ac.) 17 uirginitatem I D ‖ 18 loco] liberi add. R ‖ 19 uoluntis I ‖ 20 enim] dicit add. R | egerunt I | egerint in] eget R ‖ 21 uolunt1] uult R ‖ 21sq. persecutione N ‖ 22 patiuntur N I S | gratia N ‖ 23 esset om. R 24 dominis] in praem. N (ac.) ‖ 24sq. item Iacobus om. I ‖ 25 fratres mei errare tr. O K ‖ 26 domini nostri] domino nostro O K (ac.) | de alterutro] alterutro N; de altero G; alterutrum O K | item] ita R 27 dicitur] dicit N ‖ 28 illud] aliud S ‖ 29 satis iter. N (ac.) | arbitrium demonstratur tr. R (ac.) | deum] deo O K ‖ 31 propria] proprio R (ac.) D (ac.) ‖ 32 est1 om. O K | boni] bonis N | merces] mercis D (ac.) 32sq. ab ... quo] ideoque R ‖ 33 reddet] reddit I | sua] eius N 5,1 mandata diuina tr. H | quam] quae H ‖ 2 habere om. I | poena erunt] poenarum O (ac.) K (ac.) | dei] domini I ‖ 4 apostolus om. O (ac.); apostolum H N | dixisse] et add. R ‖ 5 significauerit] significaret O K | legem] lege N ‖ 5sq. in ... illos] lnp. I (ac.) ‖ 6 sed] secundum R ‖ 7 de1 om. N | illi] gentes add. O (pc.) | isti] Iudaei add. O (pc.) | legem] lege N ‖ 9 crediderint] crederint S; crediderunt G | legem] lege N ‖ 10 fide] fine O (ac.) K (ac.) ‖ 11 condicio nescientium] condicione scientium N | nescientium] scientium S (ac.) | quam scientium om. O K ‖ 12 erit] est G | euangelio] suo add. I ‖ 13 et1] non add. N R (pc.) D (pc., sed del.) | facit] faciat O K | plagis] plagit O (ac.) ‖ 13sq. uapulabit ... plagis om. I (ac.) 13 pauca] paucis N I (sed cf. app. crit. 13sq.) | autem om. R (ac.) | et2] non add. N I (sed cf. app. crit. 13sq.) R (pc.) G (pc.) D (pc., sed del.) S (pc.) ‖ 14 uapulauit R (ac.) | multa] multis N I (pc.) | ostendit] ostenditur O ‖ 15 confugiendum] fugiendum G ‖ 16 est om. O | nescisse] scisse N ‖ 17 scire] scisse O K arguitur] agitur K ‖ 18 qui om. H (ac.) | nolunt] uolunt O K ‖ 19 sic] si I (ac.) ‖ 20 credidit] credit O

168 | Augustinus K (pc.) | quid] quod N ‖ 21 forsitan R | ut om. O K ‖ 22 nouerunt] cognouerunt G | apostolus ait tr. I 23 uindictam] uindicta N | ignouerunt R (ac.; ignorauerunt pc.) | uerumtamen] uerum I | ipsam] ipsa N ‖ 27 intellexerit] ille lexerit O K (ille neglexerit pc.) ‖ 28 quidem] quid enim N ‖ 30 cognoscit] cognoscet O K (ac.) | tamen om. G ‖ 30sq. in bono uince tr. O K ‖ 31 bono] bonum N I (ac.) D (pc., sed postea eras.) | utique] ubique N | arbitrio R (ac.) ‖ 32 enim om. N R 6,1 ne ista] in eis O K | quaecumque] quicumque D (ac.) ‖ 2 quae om. O K | dubitatione] dubitationem O (ac.) K (ac.) | defensione] defensionem O K ‖ 2sq. intellegatur R (ac.) ‖ 3 ad uitam] adhibitam N 4 relinquatur] delinquatur N | audeat] audiat O K ‖ 5 sibi] si O K ‖ 6 domino] deo N | gloriari] glorietur R | ut] et I | eum] ea N ‖ 7 maledictum] maledicto R (ac.) | spem] suam add. N I | habet] ponit N 8 discedit] discessit O; recedit R (pc.) | fratres om. N ‖ 9 enim om. N ‖ 10 spem] suam add. N I O K habet] ponet N | posse N ‖ 11 spem1] suam add. I | homine1] hominem N | habeat ... homine2] haberet in altero homine spem O K | homine2] homines I (ac.) ‖ 12 se1] quoque O (lnp. ac.) K (lnp. ac.) admonuisse] ammonuissem R (ac.) | nec] ipse add. N | ipso om. N ‖ 13 spem] suam add. N I | habet] ponit N ‖ 14 posuit] posui I (ac.) ‖ 16 potentiam om. I (ac.) ‖ 17 enim om. I ‖ 18 Pelagiana] Pelagiani I (ac.) | multum] multam S (ac.) ‖ 19 exorta] exhorta H O K S | quam] quem O K | fuisset] fuisse N 20 episcopalia] episcoporum talia R | necessitate] necessitatem D (ac.) ‖ 21 direxi] dixerit N (ac.) operandum] operando O K ‖ 22 homine] hominem N I (ac.) O K | firmantes carnem] firmante carne N discedat] discedit O K (ac.) ‖ 23 nostrum lnp. D (ac.) | ne] neque H ‖ 24 saluator R 7,1 carissimi] fratres benedictissimi (uv.) N | sicut] sic (t sl.) I ‖ 3 sic] sed N ‖ 4 ac om. I (ac.) | dicam] dicit H; dica D (ac.) ‖ 5 uiuitis] uiuetis N | uoluptatem] uoluntatem H N O K ‖ 6 contemneretis] contempseritis H; contemeritis I (n sl.) G (pc.) | loquenti domino tr. O K | loquenti] loquente H ‖ 8 est1] et add. D (ic.) | numquid] namquid N (ac.) | arbitrium om. R (ac.) | est2 om. N O K (ac.) ‖ 9 potestatem] potestate O ‖ 11 uirginem] uirginitatem D | sapiunt R | hoc uerbum tr. S ‖ 12 est2] enim add. R (ac.) aut1] ad O (ac.) K (ac.) ‖ 12sq. quibus ... uolunt2 om. O K ‖ 13 sic] si D (ac.) | ut2 om. R ‖ 14 ab omnibus non tr. O K | capitur] et add. R (pc.) | ab2 ... capiatur om. H (ac.) | aliquibus] aliquis N (ac.) | capiatur] capitur N R (pc.) O K | dei] homine add. N (ac.) | et2 om. G 8,2 dei hoc tr. G ‖ 3 iungitur] iungetur N; coniungitur I ‖ 4 concubitus] concupitor N ‖ 5 sermone] sermo R (ac.) | et2 om. O K | dei donum tr. H G ‖ 6 ne om. R (ac.) | ammonuissent R (ac.) ‖ 7 adiecit] adiungit S | autem] esse add. O (ac.) | utique om. N ‖ 10 fornicationes] fornicationis N D (ac.) | aliquid R ‖ 11 qua] quia H (ar.); quae R ‖ 13sq. potest esse tr. N O K ‖ 14 et om. S | ipsum] ipsud N | sapientiae] sapientia H (ac.) N; sapiae R (ac.) ‖ 15 castitatis] sanctitatis N | sancta om. I (ac.) ‖ 16 et illectus om. I (ac.) | si om. N ‖ 17 respondet] respondit N I D (respondet pc., sed corr. iterum) ‖ 18 bono] bonum N 19 adiuuat] adiuuatur G | nihil] nisi R (ac.) ‖ 20 nisi] si non I ‖ 21 aculeus] aculeum G ‖ 22 unde] inde G ‖ 25 nam] et add. S ‖ 26 deo] dei I (ac.) | et om. R ‖ 27 uictoria] uictoriam I (ac.) | qua] quia S (ac.) peccatum] peccato I (ac.) | in om. R | isto] ito K 9,1 quod] hoc N | et caelestis] ecclesiasticus N | ne] ut non H ‖ 3 sit] scit R (ac.) ‖ 4 concupiscentiam malam] concupiscentia mala N O | nec] non D (ac.) ‖ 5 domino] deo R | oranti] orandi D | intrent R (ac.) ‖ 6 uero om. I; ergo O K | euidentius] uidentius O (ac.) K (ac.) | gratia] gratiam D (ac.) 8 uideretur om. N | cum ... orate om. N | et om. R ‖ 9 adiuuari R (ac.) | intretur] intret R | libero] de praem. N K (sl.) ‖ 10 a] ad H (ac.) | pro om. R (ac.) ‖ 11 iuuatur] adiuuatur R | iubeatur] iubeat N 10,1 deus] dominus H | et] ne add. I (ac.) ‖ 3 possunt] possint O K (possent pc.) | putare om. N 4 –21,17 merita ... miseratione2 post 31,14 semper tr. O K ‖ 5 Palaestina] pelagiana I (ac.) ‖ 6 adiretur R | affirmare] adfirmar D ‖ 7 obiecta] abiecta H (ac.) | est om. I ‖ 9 nisi] si G | hoc om. R | sibi] non add. G ‖ 10 anathemasse] se add. R | indicat R (ac.) | in om. R ‖ 12 conuertimini] conuertemini D (ac.) | et om. H ‖ 13 conuersionis] conuersiones D (ac.) | deum] eum N | gratia] gratias I (ac.) ‖ 14 ad nos om. O K | qui] quid O K (ac.) | quia] qua N ‖ 15 esset] esse N; est R | nostra om. D | non] nec R ‖ 16 conuertens] conuersus H N | nos2 om. I (ac.) ‖ 17 nostrarum] nostrorum N O | huiusmodi] huiuscemodi G O K commemorare] commemorari G (pc.) | nam] nec O (ac.) ‖ 19 ei datum tr. N

De gratia et libero arbitrio (appendix ad app. crit.) 5,21 – 16,17 | 169

11,1 item] iam O (ac.) | secundo om. R (ac.) ‖ 2 uos om. H (ac.) ‖ 3 derelinquet] relinquet I | manifestat] manifestum est I (ac.) | quidem] quid est S; em ir. D ‖ 4 sic] si R (ac.) ‖ 5 esse] est O K ‖ 5sq. quod ...  esse om. H (ac.) N ‖ 5 gratiam] gratia O K ‖ 5–12 secundum ... et om. O K ‖ 7 gratiam] gratia N (ac.) 8 quod om. I (ac.) ‖ 9 corda] corde N | scrutatur] deus add. N (ac.) ‖ 10 –13 si2 ... et2 om. N 12 hominis] homines D (ac.) | est] et add. R | gratiam] gratia G ‖ 14 ostendere] ostende O K (ac.) gratiam dei ostendere tr. R | gratiam2] gratia I (ac.) G ‖ 15 gratiam] gratia G | secundum1] hoc add. O (ac.) ‖ 15sq. meritum ... secundum om. R (ac.) 12,1 enim om. N | quidem fuit tr. N I | Paulo om. O K ‖ 2 ecclesiam] ecclesia (uv.) N ‖ 3 ecclesiam] ecclesia N | dei om. I | est om. G | pro om. I (ac.) ‖ 4 secutus] sequitur G | gratiam R (ac.) ‖ 5 et om. N R G O K ‖ 6 illis omnibus tr. O K ‖ 7 dicit] praecipientes autem et add. R | rogamus] autem uos add. G enim om. G; eis hoc praecepit utquid add. R ‖ 8 perderent] perderet O K ‖ 9 putetur] putatur O | cum] ut N (ac.) | eius] dei I ‖ 10 fuit sed] fuisset S (ac.) | illis omnibus tr. O K | illis om. I (ac.) | laboraui] sed add. (del.?) N ‖ 11 non] ego add. G | solus] solum I (ac.) O K (ac.) | ac] hac S (ac.) | nec om. N; ne O K 12 illo] id est non solus ego sed gratia dei mecum add. mg. I ‖ 13 uocatio nec S (ac.) 14sq. euangelium N (ac.) O ‖ 15 facientis] facientes N (ac.) D (ac.) | uocantis] uocantes N (ac.) 16 nostra] nostram K ‖ 17 enim om. N R ‖ 18 aliquando stulti tr. G | uoluptatibus] uoluptatis O K 19 habentes om. I (ac.) | istis] isti I (ac.) ‖ 21 non quae tr. I | quod deinde om. N ‖ 24 fecit] facit I (ac.) et renouationis om. R ‖ 25 iustificati] iustificatis I (ac.) | gratia ipsius tr. N 13,1 talibus] alibus O (ac.) K (ac.) ‖ 2 meritis om. R ‖ 2sq. malis meritis tr. I ‖ 3 uidemus1] uidimus S uidemus2 om. I | plane] plana N (ac.) ‖ 4 fuerit] fuerint N | etiam om. N | nostra om. I | bona om. S illam] illum R ‖ 6 nec] ne N R (ac.) ‖ 7 me1 ... derelinquas2 om. O K | derelinquas2] relinquas S ‖ 8 quia] qua R (ac.) | et om. R ‖ 10 illi] ei G ‖ 11 essent R (ac.) | tamquam suo] iam R | suo] de praem. G 14 solum] ut add. S | iustificetur] iustificatur H | redduntur] redditur O K | ei] et R ‖ 15 bona om. R (ac.) | iam] tam G ‖ 16 gratia] dei add. O K | ipsam] illam N; eam R | cantico] cantica R 17sq. quae2 ... suum om. S (ac.) ‖ 17 super om. G (ac.) ‖ 18 se om. R (ac.) | ipsam] ipsum S (ac.) 20 phoenicium] fenicum N | sicut] tamquam G | dealbato R (ac.) ‖ 21 mereatur R (ac.) | uero] ergo O K facta om. R ‖ 22 ipse] dominus add. R 14,1 ullis] nullis N ‖ 2 immo] etiam add. G | immo ... dei om. I (dei sl.) | malis meritis tr. R ‖ 3 bona] bonis N | mala pro bonis tr. S ‖ 4 enim om. I R ‖ 5sq. bonum ... sua iter. I ‖ 5 ista] isti I (ac.) | ista utique] iste itaque N ‖ 6 sua ... merita iter. O K (ac.) | consequatur] consequantur S (ac.) | coronam qui] corona quippe O ‖ 7 denique] deinde N G | quid] qui I (ac.) | inquit] inquam N ‖ 9 coronam] iustitiae add. G; corona O | donasset] donaret O K; et add. I | gratiam] gratia O ‖ 10 ista1] ipsa (ipse pater ac.) N | praecessisset] praecepisset N (ac.) ‖ 11 redderetur] redderentur I (ac.) O K | donaretur] donarentur OK 15,2 dimittuntur] sequitur ras. 2 verb. H | quae] qui O | fine] finem R (ac.) ‖ 3 aeternam uitam] aeterna uita O K | meritis] meritisque O K (ac. uv.) | si] sic N (ac.) ‖ 4 nostra om. D (ac.); dari add. I (ac.) intellegerent] intelligerint N (ac.) | ut om. R | dei dona tr. G ‖ 5 esset] esse O K (ac.) D (ac.); essent R reproba] reprobi R (pc.) | uero] iuro (uv.) N | humana merita tr. N | ut] ex add. N | ea om. I ‖ 6 hominem] homine N | respondet] respondit N I ‖ 7 discernis R | accepisti1] accepistis I (ac.) | si ... accepisti2 om. R ‖ 8 acceperis] acciperis K (ac.) | dicitur dona] dicuntur bona N ‖ 9 si ... tua2 om. N ‖ 10 si talia] sit alia O | mala sunt om. I (ac.) | sunt2] sua O K ‖ 13 accipere quicquam] quicquam accipere tr. O K 14 quando] unde N | altum] alto I (ac.) ‖ 15 si] sic N (ac.) ‖ 15sq. non ... tua1 om. O (ac.) ‖ 16 merita1] bona praem. N | merita tua1 del. K (pc.) | tamquam1 ... tua2 om. D (ac.) 16,1 quibus] sicut N ‖ 3 sint] sunt I (ac.) ‖ 4 primo] primum enim N | bona om. N ‖ 5 cogitationes] cogitationis N (ac.) ‖ 6 cogitationibus] deus add. R (ac. uv.) | ad Corinthios scribens tr. I | sumus] eo add. I (ac.) ‖ 7 tamquam om. I | tamquam ex nobismetipsis om. N ‖ 8 quaero] quaere H; credo N | qua] quia N S (ac.) ‖ 8sq. utrum quae] utrumque N O D S ‖ 9 illi] illique N S (pc.) | sit] sunt O K ‖ 10 uox] lex N ‖ 12 autem] enim D ‖ 13 et ... uictoriam om. K ‖ 13sq. et ... uictoriam om. O ‖ 13sq. de quo sl. N 14 nobis dat tr. N ‖ 15 cum om. H N (ac.) ‖ 16 mortificamur] morti adficimur N ‖ 17 superuincimus]

170 | Augustinus uincimus S; superamus O K | per1 ... nos1 om. O K ‖ 17sq. non ... nos om. H (ac.) ‖ 18 qui2] quia S (ac.) 19 miserantis R S ‖ 20 dicatur] in hoc loco dex(?) de libro isto fere me dictasti add. mg. N | miserentis] est add. H ‖ 21 hoc om. S | dicere] apostolo add. G | se aperte tr. G | se om. O K ‖ 22 apostolo om. G; apostolum O K 17,3 sed om. R (ac.) | hinc] hic G | haberi] habere O K ‖ 4 deo] domino G | et om. I (ac.) ‖ 5 facti om. H uobis] nobis R (ac.) | donum] dono I (ac.) ‖ 6 ideo] deo G | fidem sibi tr. O K ‖ 8 dei donum] ex dei dono G | rursum R | se om. R ; sed H | tale] talem O K (ac.) ‖ 10 dicat] dicit O K ‖ 12 est1] et O K | iustus] autem add. G 18,1 arbitramur] enim add. O K ‖ 5 addidit] addit S | fides] fidem H (ac.) ‖ 6 fideles] fides G; per praem. O K (ac. uv.) | daemonibus] daemoniis O K ‖ 7 apostulus Iacobus dicit tr. I | Iacobus apostolus tr. D operatur S (ac.) ‖ 9 eius] eorum S | ipsa om. S | ex] a O K ‖ 11 ipsam om. I 19,1 et] sed G ‖ 3 reddet] reddit H I S | est] eius I (ac.) ‖ 4 operibus] ex praem. S | detur om. O K; datur S ‖ 6 reliquae R (ac.) | electionem] dilectionem G | gratiae om. O K | addidit] addit S ‖ 7 iam1 om. O K ergo est tr. O K | ergo om. H ‖ 9 sic] si H (ac.) | negare R | omnino] omni O (ac.) K (ac.) ‖ 9sq. intellectorem] intellectore O D ‖ 10 acutum] auerte (re sl.) H; maculatum O K | intentum om. R | enim] ergo R 11 subdidit] subdit S; subiecit I 20,1 uidetur mihi tr. G | nisi] si non I ‖ 2 bona om. O K ‖ 3 apostolus] ait add. S ‖ 4 facti om. O K 5 utique] itaque O ‖ 6 sufficiat] sufficiet O K (ac.) ‖ 7 rursum R | uelut] ut R | ea om. R ‖ 8 sufficiant] sufficiantur I (ac.) | addidit] addit S ‖ 9 hoc om. I ‖ 10 gratiam dei tr. H | ne forte iter. I (ac.) | cur] qui quare O K ‖ 11 inquit sumus tr. H ‖ 12sq. ne ... operibus om. I (ac.) ‖ 14 his] iis I (pc.) | deus] dei S | hoc enim ait om. O K ‖ 16 de om. I (ac.) ‖ 18 transierunt] transierint O (ac.) ‖ 19 nos om. O K ‖ 20 in om. K (ac.) | carissimi] fratres add. G | nostra bona tr. G O K ‖ 21 et om. I (ac.) ‖ 22 quia] qua G | quia ...  datur2 om. O K ‖ 22sq. sed ... datur1 om. H ‖ 23 est om. O K | illi] illa O (pro praem. pc.) K ‖ 24 eius om. O K | est2] sed O K | merces] mercis K (ac.) | ut ... sit om. G | quoniam] quod I (quoniam ac. uv.) 25 reddet] reddit I (ac.) 21,1 legerimus] legimus O K | sanctis libris tr. S | gratiam] gratiae O K (ac.) ‖ 2 tanta] tota I (ac. uv.) 3 ex] de O K ‖ 4 et om. R O K; sed S | ex] de O K | accipimus R ‖ 5 tamquam] tamque O; tam quem K 6 donum om. G (ac.) ‖ 7 gratia1] gloria O | et om. H G ‖ 8 reddetur] redditur H | dixit] dicit G ‖ 9 stipendium1] enim add. G | enim] ergo O ‖ 10 militiae] diuitiae G | posset] possit I (ac.) ‖ 11 dicere1] diceret O K; est add. R ‖ 12 dei om. S | ad om. K (ac.) ‖ 13 sua miseratione] sua misericordia (suam misericordiam ac.) G | perducere] perduceret O K (ac.) ‖ 14 coronat] corona S (ac.) | non om. S ‖ 16 est2 om. I (ac.) O | uobis] nobis I ‖ 18 operamur] operemur D (ac.) | quia] ad Ephesios add. mg. K ‖ 19 uobis] nobis I | et1 om. I ‖ 20 ita] ista O (ac.); uita S | esset] aeterna S; est I (ac.) | non om. S ‖ 21sq. uestrum ...  tremore om. H (ac.) ‖ 21 iubentur R | operentur] perentur O K (ac.) ‖ 22 ideo] in eo R ‖ 23 operantur] operentur O K ‖ 24 ergo] si add. S ‖ 25 reddidit] reddit R S ‖ 26sq. si ... uobis mg. D ‖ 26 extollimini] extollamini G (pc.) O K; extollemini S 22,1 per om. I (ac.) ‖ 3 legamus] legemus D (ac.) | domino] deo R | apostolum dicentem] apostolo dicente O K ‖ 4 cognitio om. D (ac.) ‖ 5 cognoscit] agnoscit G | si non] nisi I ‖ 6 gratia] dei add. O K 7 ipse ... dicit] dixit apostolus S | dicit] dixit D (ac.) | dicit ... ideo om. O (ac.) ‖ 8 qui] quia G ‖ 9 homo om. G (ac.) | dicit] dixit S ‖ 9sq. non est lex tr. R G ‖ 10 et1 om. D (ac.) | et2 om. O K (ac.) ‖ 11 uetustatem nouitatem] uetustate nouitate I ‖ 12 gratiam] gratia O ‖ 13 dicemus] dicimus I ‖ 15 cognitio] cotidie S 16 concupisces] concupiscis K (uv. correxit) | occasione] occasionem O (ac.) K (ac.) | accepta] acceptum I (ac.) ‖ 17 in ... est2 om. I (omnem concupiscentiam add. pc.) ‖ 18 autem2 om. I (ac.) 22 ergo] autem I ‖ 23 per1 ... mortem om. O K | supra] super I R G ‖ 24 et om. S ‖ 25sq. nisi ... legis2 om. S ‖ 25 fidem om. O K | Iesu Christi] Iesum Christum O K ‖ 26 ex fide] per fidem I | ex fide Christi] in Christo R | quoniam] propter quod I (om. ac.) | ex3 ... legis2 om. I (ac.) ‖ 26sq. iustificabitur] iustificatur G 23,1 et om. S ‖ 2 dei om. I | gratiam dei tr. O K | gratia quam R (ac.) | qua] quia O | ad] ut O ‖ 3 qui] quod I (ac.) ‖ 4 hominem] homines R O K | et om. O K ‖ 5 occidere] occideret I (ac.) R | operari] operare

De gratia et libero arbitrio (appendix ad app. crit.) 16,18 – 30,16 | 171

D (ac.); operaretur I R | ei om. I ‖ 7 littera occidit om. I (ac.) | autem occidit spiritus tr. O | indociles] et add. R ‖ 8 uocem] uoluntatem O K ‖ 8sq. et2 ... contradicunt om. O (ac.) ‖ 8sq. uiuficare spiritum S 9 spiritus R (ac. uv.) | fratres] mei add. G ‖ 12 apostolicis uerbis ut tr. I | a1 om. I (ac.) | et om. S | exhor13 homine] hominem I (ac.) O K (ac.) ‖ 14 uiuitis] uiuitur O tarer] exhortarem G ‖ 14sq. mortificaueritis R ‖ 17 mortificaueritis] mortificatis G | subiunxit R ‖ 18 dei1 om. I | ergo] enim O K S | mortificaueritis R (ac.) ‖ 19 ut uiuatis om. O K; uiuetis S (ut om.) 24,1 quot R | legis ... adiutorio2 om. R ‖ 3 idem] item S | quod] qui (uv.) I (pc.) | uolentes] uoluntates I 4 qui] quod S ‖ 5 Christum] Christo I (ac.) | non credebant propterea tr. G (ac.) ‖ 7 constituerant] constituebant G ‖ 8 se om. O K | posse om. D (ac.) | credebat R (ac.) ‖ 9 iustus] iudex H | iustitiae R (ac.) | homini ex deo est tr. S | hanc] hunc O K (ac.) ‖ 10 quae homini iter. R (ac.) | homini] hominis H G O K | est2 om. S ‖ 11 dicat] dicit O ‖ 14 per fidem] ex fide S | est3] enim add. S ‖ 14sq. quae2 ... est om. S ‖ 15 quia] qui S ‖ 16 sua om. H ‖ 17sq. ideo ... Christi om. O K ‖ 18 ex lege] per legem G | per fidem Christi est tr. G ‖ 19 est2 om. G D (ac.) ‖ 20 spiritus uiuificans tr. R ‖ 21 ex lege eras. K; ex legem O 21sq. cum ... iustitiam om. O K ‖ 22 iustitiae] iustitia H ‖ 22sq. hoc ... subiecti om. O K ‖ 22 gratia H (ac.) R (ac.) ‖ 23 erant] erat S | eis] his O K; eius S | dominabatur] dominatur O (ac.); donabatur I (ac.) ‖ 24 sed] sub S ‖ 25 enim2 om. O K ‖ 27 sub] in I 25,1 ita1] itaque I ‖ 2 quid] quod D (ac.) | ut] aut O K ‖ 3 loqueretur] interrogat tibi add. H (ac.) | qui2 sl. H ‖ 4 adiuuare] adiuuar S ‖ 4sq. sed gratia om. S ‖ 6 sic creati] si areati S (ac.) | rationalem] rationabilem I (ac.) O K ‖ 7 uolucribus] uolatilibus H I R ‖ 8 pecoribus] et add. I | est haec tr. O K 10 gratia] gratiam R (ac.) G O (ac. uv.) K ‖ 11 est3 om. I (ac.) ‖ 12 lege1] est add. I (ac.) ‖ 14 percipit] percepit H; praecipit R (pc.) G | putant] putarint (uv.) O; putarit K (putauerit ic.) ‖ 15 gratis om. O (ac.) K (ac.) | enim hic tr. G ‖ 16 et1 om. G ‖ 17 natura] naturam O (ac.) K | per Adam iter. H (ac.) ‖ 18 perdita] perditam O (ac.) K | repararetur] reparetur S (ac.) 26,1 etiam] enim D (pc.) | quae2 om. O K ‖ 2 est om. I (ac.) ‖ 3 uitentur] uetentur O K | uel] sed O (ac.) 4 dixissemus] diximus I | sicut] sicuti G | et] ut O ‖ 6 dimittantur peccata tr. O K ‖ 7 quod om. K 10 legatis] legamus S | et ... intellegatis om. O K | adiuuerit] adiuuauerit D ‖ 11 sic om. K | alloquatur] adloquitur O K ‖ 11sq. conscriptione] conscriptioni O K (ac.) ‖ 12 aedificat] se dicat R (ac.; edicat pc.) 13 si sl. I (ac. add. post agenda); nisi R 27,1 conuicti] conuincti H R (ac.); coniuncti O K (ac.) | non om. I | sed] et I ‖ 2 arbitrii arbitri H remissio sola tr. G ‖ 4 ipsa] ipse O K | ne peccatum] peccatum non G ‖ 5 conuincti H R (ac.) G; coniuncti O (ac.) K (ac.); uicti I (ac.) | fuerint] fuerunt K | conuertunt] conuertuntur H | ut om. O K quocumque] quodcumque O (ac.) K; quoque D ‖ 8 bonae] bene (uv.) D (ac.) ‖ 9 orantis] orantes I D (ac.) | credentis] credentes I O (ac.) | ut] et O K 28,1 quidem] uero S ‖ 3 diceret1 ... sed om. G ‖ 5 deus om. H ‖ 6 commemoraui] commemorauit O K 6sq. dei donum] ex dei dono G ‖ 8 ubi] non solum add. R ‖ 9 ergo om. D (ac.) ‖ 11 illum R 11sq. non ... fidei1 om. O K ‖ 12 fidei2 om. S ‖ 13 ut] et O K | petenti] potenti S | concedantur] concedatur O ‖ 14 inquid (sic) inuocabunt tr. S | spiritus gratiae] Christus gratia (gratiae ac.) O; Christi gratia K ‖ 15 possimus] possumus R (ac. uv.) ‖ 17 ualemus] ualeamus I (ac.) | fidem] legem O K (fidem add. mg.) 29,1 deo] domino R ‖ 3 crederemus] credemus H (ac.) | etiam] quae add. O; lacuna sequitur K 4 pulsantur S (ac.) ‖ 5 eius om. I (ac.) | uestra om. G ‖ 6 posset] possit I | per prophetam] propheta H 8 ubi ait om. O K ‖ 9 in1 om. O K ‖ 10 putemus] putamus O K | debent] habent I ‖ 12 sic] si O K | hoc om. R ‖ 13 et2 om. O K ‖ 15 meas om. S | faciant] facient H (ac.) | eas] ea I | eis] illis I ‖ 17 auelleretur] auellaretur H ‖ 18 ipsum om. O K 30,4 nomen meum iter. G | profanatum est] profanastis R ‖ 5 scient] sciant S ‖ 6 et] ut O K | accipiam] accipiamus H (uv. ar.) ‖ 7 ex] de O K ‖ 8 aspergam] aspargam G O K (ac. uv.) | mundamini R ‖ 9 dabo] da H ‖ 10 in om. I ‖ 11 in1 om. I O K | in2 om. I (ac.) O K (ac.) ‖ 12 obseruetis] obseruabitis O K | sit] sic S ita2] itaque O K ‖ 13 deo] a praem. I ‖ 14 testante] attestante I (pc.) | meum om. H ‖ 15 enim ... ne mg. D ne] illum R (ac.; del.) ‖ 16 merita sua bona tr. H | quod non ir. I | erubescunt] erubescant H

172 | Augustinus 18 dicendo] docendo I (ac.) ‖ 19 uideat] uidet I (ac.) ‖ 20 ipsum om. H; ipsud O K (ac.) | quod om. O K (ac.) ‖ 21sq. quod ... gentibus om. I ‖ 22 dicit] dixit R; in add. I (ac.) ‖ 24 dicentes] dicente O K (ac.) in om. S ‖ 25 scient] sciant S ‖ 26 sum om. I | dominus1] deus O K ‖ 27 in om. O K | quibus] quod H 28 profanauerant] profanauerat H (ac.) 31,1 autem] aut O ‖ 3 quas] quibus G; quam H D (ac.); quasi R (ac.) | egistis] fecistis G | in me om. I; de me S ‖ 4 et1 om. S | utquid] utquae O (ac.); quid I (ac.) ‖ 5 mortem] morte I | dominus adonai tr. I (ac.) conuertimini] couertemini S ‖ 6sq. meminerimus ... deus om. I ‖ 6 conuertemini S ‖ 7 eum om. G impietates] impietas G (ac.) ‖ 8 iustificet] iustificat G ‖ 11 quod] quid I (ac.) | cui] quod I (ac.) 12 nobis] uobis O K | est2 om. I ‖ 13 a iustitia] ad iustitiam I | est2 om. O (ac.) ‖ 15 ut sit om. S ‖ 16 etiam] enim R | quae] qua est (uv.) H | et tam] etiam O K ‖ 17 possit] posset I (ac.) O K (ac.) ‖ 17sq. cum ... uoluerit2 om. O K ‖ 17 perfecteque] perfectae I ‖ 18 conseruabis] non seruabis O (ac.) ‖ 19 qui] quae S; si R | plene se tr. O K | plene] bene R | uelle] non add. H (ac.) | oret] orat O ‖ 20 tantam] tamquam O 21 faciat] fiat G ‖ 22 nam om. I | non quod tr. O K 32,2 iuberet deus] iubere deum O K | sciret] scire O K (at add. sl.) | nesciat] nesciet S ‖ 3 iubet] iubeat O K ‖ 4 quae] qua S | impetrat] impetrant S | qui om. I (ac.) G | dixit] dixerit S ‖ 5 libro] in add. O K (ar.) 6 quis om. I (ac.) | custodiam] custodia O K (ac. uv.) ‖ 7 cohibe] prohibe O K ‖ 8 tuam] meam I (ac.) loquantur] loquatur I (ac.) D (ac.) ‖ 9 dari] dare S ‖ 10 custodiam] in add. I (ac.) | ei non tr. I | ei] enim D (ic. uv.) ‖ 11 si] qui S | conseruabit] conseruauit K | quam] quoniam S | dei om. O K ‖ 12 iam om. S (ac.) ‖ 14 et faciat] ut facit S ‖ 15 conseruabit] seruabit O K ‖ 16 ea] eam O K (ac.) | quia] quoniam G; qua H ‖ 17 conseruabit] conseruauit O K (ac.); conseruabat I (ac.) ‖ 18 ne] nec S | ei om. I (ac.) ‖ 19 et diceret om. S (ac.) | ista] ipsa I | oratione] oratio O; orationem R (ac. uv.) | mea om. I; ea R | qua] quam O K; quia D (ac.) | qua haec] quae hic H ‖ 20 dixerim] dixerit O K (ac.) ‖ 21 mandata] mandatum S 22 petendum] petenda I | ut1] et H ‖ 23 est] enim add. I (pc.) | nos om. S | ut sl. G ‖ 24sq. quod ... est om. S ‖ 25 uolet] uolent O K ‖ 26 enim om. S | uobis] nobis I | et del. I ‖ 27 uoluntati] uoluntates O K 28 mea om. I (ac.) | obseruetis] obseruabitis S ‖ 29 cum dicit om. S | ut faciatis om. S | nisi] ut add. I (ac.) | a om. O | a uobis om. S ‖ 31 auferam] a uobis add. S | oboediens] oboedientis D; et hoc quid add. S | faciatis] quod paulo ante posui quod praeparatur uoluntas (24) add. S ‖ 32sq. hoc ... meo om. R ‖ 33 fac] sic S | custodiam] custodia O | meo sequitur rasura c. 40 litt. K | iam dei tr. R 33,3 et om. I (ac.) ‖ 3sq. magna2 ... fecerunt om. O ‖ 4 uoluntati R (ac.) ‖ 5 maiorem] maiore D (ac.) caritatem] caritate G; dilectionem O ‖ 6 proximum] suum add. R ‖ 7 non concupisces om. I | cupisces R (ac.) | aliud] alium O K (ac.) ‖ 8 diliges] diligis I (ac.) | proximum] proximus K (ac.) | tuum om. R 9 ergo legis] ergis D (ac.); est add. I O S ‖ 10 timore om. I (ac.) | enim om. O ‖ 11 Iohannes euangelista ait tr. I ‖ 12 parua] paruam O K (ac.); praua R (ac.) | imperfecta] inperfectam O K (ac.) ‖ 13 se1 om. S 14 sentiebat] sciebat S | coeperat] coeperit I (ac.) | praeparat] praeparabat S ‖ 15 uoluntate S 16 incipiens] inquipiens (sic) O ‖ 16sq. apostolus ait tr. I ‖ 17 perficiet] perficit S ‖ 18 sine] in S | cum] si I ‖ 19 cooperatur] operatur I R O K S | tamen] tam S | illo] ipso O K ‖ 20 de] deo O ‖ 21 uobis] nobis I de om. G ‖ 22 cum om. O | et om. R | uolendo] uolente deo O ‖ 23 bonum] bono I (ac.) ‖ 24 infirmitati] infirmati D (ac.) ‖ 25 dixit dominus tr. G | qualis om. R ‖ 26 Petrus] Petro R (pc.) | fuit1] fuerat R (leuis add. pc.) | non ... fuit2 iter. I (ac.) 34,1 id est] idem S | diuinum amorem ardentissima uoluntate R (pc.) ‖ 1sq. commendans] commendens D (ac.) ‖ 2 nos om. O ‖ 5 occisiones I (ac.) | per] propter O | dilexit] delexit A ‖ 6 enim] eum S | angelus R | principatus] neque uirtutes add. A ‖ 7 alia] aliqua R (pc.) O (pc.) ‖ 7sq. separe S 8 dei] Christi R ‖ 9 linguis] linguas D (ac.) ‖ 12 autem om. I (ac.) ‖ 14 habeam] habeo S | est1 om. I caritas om. I ‖ 15 agit] ait R (ac.) ‖ 16 mala I ‖ 17 omnia sperat om. R | cadit] cadet I (ac.); ex add. sl. S (numquam excedit add. mg.) ‖ 18 post] nunc autem add. G | manet] monet I (ac.) | fides spes] fides et spes et O K | tria ... caritas2 om. O K ‖ 19 in om. S (ac.) ‖ 20 occasionem] occasione O K | per om. I (ac.) seruire S ‖ 21 sermone] sermo I (ac.) | diliges] diligis I ‖ 22 est quod] et I ‖ 23sq. et ad] at S 24 praecepti] perfectionis O K ‖ 25 inquit om. A | cum om. G ‖ 26 satis] euidenter add. A | etiam] et ir.

De gratia et libero arbitrio (appendix ad app. crit.) 30,18 – 41,14 | 173

K; quam O ‖ 29 addidit A | uidete om. R ‖ 30 et om. A | inquieti] iniqui et I (iniqui pc.) ‖ 31 quae] non I (pc.) 35,2 cooperit] operit O ‖ 4 tamquam] sicut G ‖ 5 ex om. R (ac.) ‖ 7 diligamus] diligimus O (ac.) | est om. I (ac.) ‖ 8 nomini] in nomine A; nomine K (pc. uv.) ‖ 9 et om. R (ac.) ‖ 10 cognoscimur R | quia diligimus om. I | diligimus1] diligamus S | filios] filium I ‖ 11 facimus ... eius om. I | haec] hoc D (ac.) seruemus] seruamus iterum I ‖ 12 et ... nouum om. S ‖ 13 scribam] scripsi I 36,1 et om. R (ac.) | dilectionis2] et add. R (ic.) ‖ 2 in om. I (ac.) ‖ 4 perquirentes] inquirentes O K uidens] uidentes I (ac.) | responderet O K | rogauit R ‖ 5 omnium primum tr. O K ‖ 6 tuus om. R (ac.) deus2 om. R | et om. D (ac.) ‖ 7 et2 ... tua2 om. I ‖ 8 simile] est add. A I (pc.) G (ac. uv.) K ‖ 9 aliud] alium O K (ac.) | Iohannem om. I (ac.) ‖ 10 nouum om. I (ac.) | uos1] et add. I (pc.) | et ut tr. O K | ut2 ...  inuicem2 om. A | et om. I 37,1 omnia] autem add. G (ac.) | et] ac A ‖ 2 putauerit se tr. G | bene1] fiat add. S ‖ 4 dantur] datur O K 4sq. in noua uenerit] innouauerit R (pc.) ‖ 5 ueteri R ‖ 8 Pelagianos] Pelagiani I (ac.) | ergo om. O K 10 praecipit S | quia] qui R (ac.) ‖ 11 idem] id est S (ac.) ‖ 12 non ... est2 om. R ‖ 12sq. non ... est2 om. G ‖ 12 cur] cum A ‖ 13 diligamus] nos add. S ‖ 14 admonitam S (pc.) ‖ 14–16 dei ... quaereret om. O K 15 acciperet] et add. G | addis ibi R (addis ubi pc.) ‖ 16 iubebatur impleret] iubeatur implere O K 17 dilectio quia tr. O K | legem] lege A ‖ 18 unde] et add. O K 38,1 mei om. R ‖ 2 nos om. R (ac.) | idem] item O K | Iohannem S (ac.) | hoc om. A ‖ 3 prior ipse tr. H A facit] fecit G O K ‖ 5 uos me non tr. A | uos2] non O ‖ 6 ut] in K ‖ 7 eligi] egi D (ac.) | eligi mereremur] eligeremur R G O; eligeremus K ‖ 8 huic] huc O K (ac.) | elegistis me tr. R ‖ 8sq. inquit me elegistis tr. H I ‖ 11 elegerunt] elegerant K (-ant pc.); eligerat O ‖ 12 sunt2 om. A; et add. S ‖ 13 eligentis] diligentes O K | dei om. I ‖ 14 faciat om. O (ac.); faciet A ‖ 16 ut om. D (ac.) | denique] et add. R ‖ 17 quod] quos O K D (ac.); in add. S | esset] essent O K ‖ 18 semper om. I ‖ 19 supercrescit] supercrescet S | hoc] haec R 19–22 hoc ... inuicem om. H (ac.) ‖ 20 quod] quo R (ac.) | tamquam] quam O (ac.) | id om. G 20sq. habentes] haberent O K ‖ 21 et] ut H ‖ 22 de om. O K (pro add. sl.); pro G 39,2 testimonio] testimonium O K ‖ 4 donum] et add. H ‖ 5 scientiae] sapientiae H | pietatis] et repleuit (replebit pc. K) eum add. O K | spiritus3] spiritum S (ac.) ‖ 6 Christum Petrus tr. S | accepimus] accipimus R ‖ 7 et1 om. H ‖ 8 gehenna R (pc.) ‖ 9 quo om. K (ac.) ‖ 10 occidunt] occident I (ac.) faciant] faciunt I (ac.) O K S (ac.) ‖ 11 et caritatis om. A ‖ 12 quoniam] quia R ‖ 13 patientia] patientiam R (ac.); autem add. H A | autem] uero G ‖ 16 manifestat] manifestum est S ‖ 17 operetur] auferetur (uv.) D (ac.) | etiam] autem O K ‖ 18 bona] inquit add. A | dicat] hoc add. G ‖ 19 dei om. H A 40,1sq. comprehendunt] comprehendant O (ac.) K (ac.) ‖ 3 simus] sumus G O K; scimus R ‖ 4 quam] quia G | haberent1] et add. O K ‖ 5 sciebat] Paulus add. H A (Palus); scribebat O K | non om. A; in O spiritum] spiritu O K (ac.) | accepimus] non habemus A ‖ 6 quae] quia O K | sunt] est O K ‖ 7 non ipsum deum tr. A | deum] caritatem add. R ‖ 8 et om. R | fateantur] fateamur A ‖ 9 ipsis uolunt] ipsi uolunt esse A ‖ 10 est1 om. G (ac.) | sanctitate om. O K | caritatis] caritate K (caritati ac. uv.) ‖ 11 alienius] alienus O D (ac.); alienu̅ * K | esse om. G ‖ 12 scientia] scientiam O (ac.) K S (ac.) | inflare] inflari A; inflammare O K ‖ 15 scientiae] scientiam O K | dicit esse tr. A I ‖ 16 scientiae R (ac.) ‖ 17 legimus2] et praem. S; et add. O K ‖ 18 maius] magis D (ac.) | caritas quam scientiae S; caritatis quam scientiae A I O K ‖ 19 agit] aget S 41,1 disputasse arbitror] diputasse arbitor A (ac.) ‖ 2 oppugnant] obpugnat G | qua] quo O K; quia D (ac.) | mala mutatur] malam (uv. mala pc. K) datur O K | bonam] bona R O K ‖ 3 et] nec O K | non] nec O K ‖ 4 uobiscum] uobis H | sit] et add. S; est D (ac.) | testimoniis] et add. R (pc.) | ueritatis] ueris R ueritatis quae] ueritatemque O K ‖ 4sq. diuina scriptura tr. A ‖ 5 si om. I (ac.) | uoluntates hominum tr. A ‖ 6 bonos] bonas O | et2 mg. D | aeternam] aeterna O; aeternum I (ac.) | dirigit] dirigat S; diligit I (ac.) | uitam] uiam G ‖ 7 illas quae conseruant] illasque conseruat G | conseruant] conseruantes R saeculi] dei R (pc.) | in om. S | potestatem R (ac.) ‖ 8 quo] qui D (ac.) | uoluerit1] uoluerint K (pc.) uoluerit2] luerit D (ac.) | uoluerit faciat] uoluerint faciant O K ‖ 10 quidem ... iustissimo (ulla om.) iter. S ‖ 12 perditionem] perditione S | ad om. H A ‖ 13 dei] meam A | fuga] fugas I (ac.) ‖ 14 Gai om. H A; hai

174 | Augustinus

I K; ai S; hac (hay pc.) O | ut1 om. O K | fugerent] fugirent H (ac.) | factum] peractum R | est2 om. R (ac.) ‖ 16 Iesum] Iesu D (ac.) S | poterunt] poterant H A S ‖ 17 poterunt] poterant H A | subsistere] substere R (ac.) ‖ 18 deus] dominus G O K | dominatur] dominator H (ac.) O K | et om. A ‖ 20 Iesus] Iesu D (ac.) S | pugnarunt] pugnauerunt A O K ‖ 21 dominum] deum A ‖ 22 obuiam irent] obuiarent G bellum ... Israel] bellam ad Israel (Israel ad bellandum pc.) I ‖ 23 quid] quod O ‖ 24 sapientia] et spiritu prophetico add. G | maledicentem] sibi add. sl. H | percutere] percuture (sic!) O | uoluit] uoluerat A ‖ 25 filii] filiis I | dimittite] dimitte S | eum] illum G | dominus] deus I (ac.) ‖ 26 dicet] dicit H I (ac.) O K | ei] illi I | scriptura diuina] scripturam diuinam R (ac.) ‖ 27 repetendo] rependo A (ac.) inquit om. I ‖ 28 ad1 om. O K; et D (ac.) | et ... omnes iter. G (ac.) | exiit] exiuit G S ‖ 29 sinite] dimitte R 30 dominus dixit illi tr. R ‖ 31 maledicto] maledictione R G O K S | isto] ista O K | dixerit] dixerat A homini] malo add. G ‖ 32 sapiens] est add. I | intelleget] intellegit S; haec add. R | ubi] ut G laudaretur] laudetur I ‖ 33 proprio] propria D (propriam pc.) | suo uitio tr. A ‖ 33sq. et occulto om. I 34 inclinauit] inclinaui S | obtemperasset] obtemperasse et O ‖ 35 ex] et I (ac.) | peccato] eum add. A 36 punitus R | cur] quare G ‖ 37 hoc1] id G | cor] in praem. S; cur I (ac.) | malum] mala S | miserit] inmiserit S ‖ 38 maledicto] maledictione O K ‖ 39 isto] ista G | uti] ut in G | et om. A R 40 adiumentum] ad augmentum A | sic1 ... Christum mg. D | est1] ergo add. A ‖ 41 inde bona] bona inde tr. A G ‖ 42 sed] et O K | exercendam] ercendam G (ac.) | fidem et probandam tr. H | probandam] ad praem. G ‖ 43 qui om. D (ac.) | qui omnia] quia N | quibus om. I (ac.) ‖ 44 ageretur] agerentur O K; agetur S; tangeretur A | nobiscum] uobiscum H ‖ 45 quod] qui N ‖ 46 propter quod] propterea I 49 patrem] patres O K (ac.) | rebellauerat] reuelauerat K (ac.) | posset] possit K (ac.) ‖ 50 dissipasset consilium tr. N | dederat] erat D (ac.) S ‖ 51 ut] et G | aliud] alium R (ac.) | ei om. A | non ei tr. R O K expediebat] expedierat N | eligeret] elegeret N (pc.) O K (ac.); elegerat H (uv.) N (ac.); eligerat S 42,1 agit] ait H I (ac.) R (ac.) O S | deus] dominus A ‖ 2 etiam om. N | eis] ea add. I (ac.) ‖ 4 dederant] dederat R (ac.) S | et om. G | coaeuorum suorum] ciborum N ‖ 5 propria uoluntate] propriam uoluntatem R (ac.) ‖ 7 dei] et add. N | uoluntas] uolutas D (ac.) ‖ 8 dixit R | rex plebem] plebs regem N conuersio] conuersatio I (ac.) | a domino] ad dominum O K S ‖ 9 quod] quo S | Achiae] achito G Selonitae] selonite I; silonitae S; siloniten O K; solonite N; solemnitute H | filio] filium N ‖ 10 Nabath] nabathi R; naubath S (nabath pc. uv.); nabal G; nathan N | sic] si I (ac.) | est factum tr. A | hominis] homines I (ac.) | conuersio] conuersatio I (ac.) ‖ 11 a domino] ad dominum O K (pc.) | in om. N 12 super Ioram] aduersariorum S | Ioram] hieroboam R (roboam pc.) | finitimi] finitimo G; finiti H (ac.) ‖ 13 terram] terra O K | Iuda] Iudam A I G ‖ 14 hic] hinc R | deum] dominum I ‖ 15 terris sl. H dignas] dignos O K ‖ 16 Iudaeam] Iuda eam R | sua om. O K | uoluntate iter. I (ac.) ‖ 16sq. aut ...  uoluntate om. I ‖ 16 sic] si O K ‖ 17 ad] ab O (in ac.) K (ac.) ‖ 18 spiritum] spiritus S | immo] uero add. I ‖ 18sq. immo ... suscitauit om. N ‖ 19sq. quod ... suscitauit om. R ‖ 19 etiam ir. K; aequam O | et2] ut O K am ‖ 20 uenerunt] tenuerunt H (ac.) ‖ 21 omnipotens] omniapotens H; deus add. R ‖ 22 per eos om. A ‖ 23 dei om. H | Amessiam] amasiam H N O K D; amassiam I | tecum] mecum S | exercitus om. I 24 enim est tr. D | Israel om. S | putaueris] putauerit H N ‖ 25 conuertet] uertet I; conuertit O K; conuerte S (ac.) | inimicos] tuos add. I | quoniam] haec add. O K | deo] dei O K S ‖ 26 uertere] uerterem A; conuertere R | quomodo ... dei mg. D | dando] quando O K | fiduciam] dat add. O K ‖ 27 uertit] uertet I (ac.); conuertit R | qui om. N ‖ 28 fecit] facit I | etiam] operatur add. N | hominum] omnium G operatur om. N | quid] quod G ‖ 29 dixerit] dixerat A O K | amasiam A I O K D | regem om. A ‖ 30 in2 del. I (pc.) | et] ut N I (pc.); u add. sl. K ‖ 31 Iuda] Iudas I (pc.) | Amessias] amasias A I K D ‖ 32 deos] deus I (ac.) | Edom] et non dominum R ‖ 33 peccatum om. A | hoc] haec R | corde eius tr. A ‖ 34 audiret] adiret I (ac.) | ea] sua O ‖ 36 errauerit] errauerat I (ac.) K (ac.) | extendam] extendi N R ‖ 37 medio] morio (uv.) D (ac.) ‖ 38 quae] quia A O K; quod I (pc. uv.) | ex] de A | facta] fata D (ac.) ‖ 39 Assueri] assirii N; asueri H D S ‖ 40 interueniendi] inueniendi A (ac.) | pro om. N I (ac.) ‖ 41 trucidari] trucidare H A | orauit] orabat N ‖ 42 iussum] iussu O K (pc. uv.) | praeter] prae H | ad illum] illuc S | quid] quod I (ac.) ‖ 43 dicat] dicit O ‖ 44 color] cor G ‖ 44sq. delicatae suae caput tr. G ‖ 45 delicatae] dilecte N praecedebat] praeparabat I (ac.) | conuertit] conuertat D (ac.) | et2 om. R (ac.) ; de add. I (ac.) ‖ 46 est]

De gratia et libero arbitrio (appendix ad app. crit.) 41,16 – 46,6 | 175

enim add. O K ‖ 47 dei] domini O K | declinabit] inclinauit O K (inclinabit pc.) | centesimo] et add. R 48 quid ... deus om. A | et om. I | conuertit] deus add. I | cor om. I (ac.) | ut sequitur ras. H ‖ 49 odissent] odirent I | eius1 om. G | seruos] seruis G O K ‖ 50 etiam] enim O ‖ 51sq. in1 ... deus om. H (ac.) 51 eorum] illorum N I R ‖ 52 passiones] passionis N (ac.) ‖ 52sq. paulo post2 om. A ‖ 53 habere deum tr. O K | notitiam] innoticiam N | tradidit] tradit S (ac.) | reprobam] reproba D (ac.) ‖ 54 faciant] faciat S (ac.) ‖ 55 ait] ut N | fierent] fiant O K; facerent S (ac.) ‖ 56 mittet] mittit H A I (ac.) O K (ac.); inmittit S mendacio] mandacio G ‖ 57 consenserunt] conserunt H 43,1 et om. H ‖ 2 nimis om. O K | existimo ... deum] estimo manifestari opera dei N | deum] deus G S 3 ad1 om. N | quocumque] quocumquo G | siue] se O K ‖ 3sq. bona ... misericordia] bonum R ‖ 4 mala] malum R | meritis] mentis O (uv.) K | utique] itaque N ‖ 5 esse] esset S (ac.) ‖ 6 ac] hac N (ac.?) ‖ 7 deo] excaecari add. S | seduci] secundi add. S (ac.) | aut] ad I (ac.) ‖ 8 praecessisse] praecesse A (ac.) merita sl., ueritate add. N | iuste ista] iusta R | ne] nec A ‖ 9 illud] illum N R | deum] deus O K 10 alioquin] iam add. D (ac.) ‖ 11 potens est] potest G ‖ 12 uel bonos om. O K | malos uel bonos tr. D uel2] aut N | etiam om. R ‖ 14 tracta] contra S | uoluntatem] sed add. I (ac.) ‖ 15 suorum om. D (ac.) 16 essent] esset S (ac.) 44,1 suspicentur] suspicerentur O; suscipientur N (ac.) | putant] putat S ‖ 2 iustificentur] iustificantur H ‖ 3 gratiam] de gratia A; gratia N (ac.) | paruulis] parabolis N (ac.); parobolis R (ac.) ‖ 4 non inueniunt Pelagiani quid respondeant tr. A | respondeant] respondeat R (ac.) ‖ 5 cuius] huius O K dicant] dicunt A N R S ‖ 6 etiam om. A ‖ 7 si iam] suam I (ac.) ‖ 8 haeret] haberet I (ac.) | etiam om. N gratia] gratiam O K ‖ 9 praecedente] praecedent R (praecedet pc.) ‖ 10 praestatur] praestant N (ac.) haec om. I (ac.) | cum] qui in A ‖ 12 aliquo] aliquando R | ne] non D (ac.) | possit] posset N ‖ 14 agebat] aiebat G ‖ 15 scriberet] scribere N (ac.) | enim om. G O K; et add. R (pc.) ‖ 16 misericordiam] misericordia R (ac.) ‖ 17 incredulitate] incredulitatem N | hi om. G; hii H N I | crediderunt] credunt N 18 enim ... omnes] omnes deus G | omnium] omnibus R ‖ 19 quid] qui R (ac.) | dixerit] dixerat R 20 magnam] magnum I (ac.) | profunditatem] profunditate D (ac.) ‖ 21 faciens] facientes R (pc.) 22 atque] et A R ‖ 22sq. inscrutabilia] scrutabilia D (ac.) ‖ 23 uiae] uia D | iudicia2] et add. H S 24 uias om. G (ac.) ‖ 24sq. reprehendendum] reprehendum G (ac.); prehendendum D (ac.) ‖ 26 bona sl. N | apostoli] apostolo H (ac.) ‖ 29 id] ut G | ut1] uti O K | iam] tam N (ac.) | eis] his A ‖ 30 et om. R existiment] estiment N | itaque] ita add. G; utique S ‖ 31 fecimus] feci O (ac.) ‖ 32 ut] aut N (ac.) 32sq. pro ... recepimus om. R ‖ 32 bona2 sequitur ras. H | qui om. D (ac.) ‖ 33 in psalmo om. N I 34 uenit filius hominis ideo tr. A ‖ 35 ut2 om. R (ac.) | hoc] ergo add. A ‖ 36 uero om. G ‖ 37 saluatio] salutatio R (ac.) | sed] tamen add. A | occulto] occulte O K 45,1 iudicia] iudicio D (ac.) ‖ 2 habent] habeant D (ac.) | subueniri] est add. S ‖ 3 baptizetur] baptizentur S (uv. baptizemur ac.) | ipsa] ipso O K | obligatione] legatione H (ab add. sl. uv.) | moriatur] moriantur S | illum] illud H; illi D (ac.) ‖ 4 relinqui ... baptizatum iter. N | quem] quae R (ac.) ‖ 5 rapi ex] rapiens G ‖ 6 iustitiae] iuste I (ac.) | sapientiae] sapientia K | sed] et G ‖ 7 exhortatus] exoratus D (ac.) | quod] quo G ‖ 8 quoque] quodque N; quae O K | altera] futura O K ‖ 10 cuius] cui R G 11 obdurat] indurat N | eo quem] eoque G | credite] credere N ‖ 12 cuius] cui I | gratiam] gratia R (ac.) G O K (ac. uv.) | reddentis] redentes N (ac.) ‖ 12sq. sed ... malis om. R ‖ 13 agnoscite] cognoscite S | nec] ne H | a1] ad D (ac.) ‖ 14 induraui1] indurabo A O | induraui1 ... aut om. N | induraui2] indurari S induraui aut om. R ‖ 15 indurabo] durabo S ‖ 16 legitur] dicitur R ‖ 17 ingrauauit] indurauit N | suum sequitur ras. H | et2 om. S (pc.) ‖ 18 per2 ... iudicium] iusto iudicio I (ac.) ‖ 19 certi] certe D (ac.) 20 proficientes] perficientes A ‖ 21 reddit] reddidit H ‖ 22 eius] sua I (ir.) | et1] ut D (ac.) | malis1] -i- ir. K; malas O (ac.) | iustus] iustum D (ac.) ‖ 23 bonus1] bonum D (ac.) | et1 ... est2 om. N | et2] est G (ac. uv.) ‖ 24 iniustus] iustus I (ac.) ‖ 25 poenam] poena N | et1 ... iniustitia2 om. A | iniustitia2] iniustitia* O K; iustitia D | et2 om. O K ‖ 26 gratia] gratia* O K 46,1sq. deo ... intellegatis om. O K ‖ 2 dominus om. G ‖ 2sq. mementote] memento R (ac.) ‖ 3 uestrum] nostrum O | indiget] indigeat S | a] a* K; ad O | deo] domino N (pc.) ‖ 4 improperat] improperet S (ac.) 5 Iacobus apostolus tr. A | Iacobus om. N | dicit] dixit G ‖ 6 in om. I (ac.) | detestatus] detestandus O

176 | Augustinus quod] quo O K (ac.) ‖ 7 sunt in uobis tr. O K ‖ 8 ibi] et add. S ‖ 9 inconstantia] et constantia O K (in add. sl.) | quae] qui O K (ac.) ‖ 12 postularit] postularet H O K (ac.) D (ac.); postulauerit N I | impetrarit] impetraret H K D (ac.); impetrauerit I | hinc] hic G O K | quia] qua N ‖ 14 postulanda] postulando H | et orate tr. N | et1 om. R G D (ac.) | ut temperanter] interpellanter O | temperanter] temperantes A 15 expectantes] spectantes R (ac.) ‖ 15sq. domini ... Christi] domini nostri Iesu Christi et saluatoris nostri A ‖ 16 honor et om. N | et regnum om. I | et3 om. D (ac.) | spiritu] cum praem. G

| Ad Prosperum et Hilarium de praedestinatione sanctorum libri duo (liber secundus olim: De bono perseverantiae vel: De dono perseverantiae)

https://doi.org/10.1515/9783110607789-004

Conspectus siglorum β L

P S

consensus codicum L D P S Lyon, Bibliothèque Municipale 608, ca. 800 (prov.: Leydrade de Lyon [archevêque 798–814]; Comtes de Lyon) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 2095, s. IX (prov.: SaintDenis) Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 9544, s. IX Salisbury, Cathedral Library 117, s. X

E

Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 12210, s. X

V

Verona, Biblioteca Capitolare LIX (57), s. VI/VII (fragmenta duo: praed. sanct. 1,31,2–35; 2,67,1–fin.)

γ B

consensus codicum B F (uel T, ubi deest F) Bamberg, Staatsbibliothek Ms. Patristicum 34, s. IX2 (prov.: Lorsch, Michelsberg/Bamberg) Schaffhausen, Ministerialbibliothek Ms. Min. 29 I+II, ann. 1080–1096 Paris, Bibliothèque Nationale de France Lat. 12201, s. XII

D

F T

Eug EugV am

mi

Eugippii excerpta ex operibus s. Augustini, rec. P. Knöll, Wien 1885 (CSEL 9). Lectiones, quas Eugippii codex V praebet et Knöll in textu exhibet. [Augustinus] Opera omnia. Decima pars librorum diui Aurelii Augustini, quorum non meminit in libris Retractationum, Basel (Amerbach) 1505, t1r–x5r. Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Opera omnia … accurante J.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus … Tomus XLIV, Paris 1845, col. 959–992; Tomus XLV, Paris 1845, col. 993–1034.

  De asterisco (*) vide supra p. 127.

   

I. 1. Dixisse quidem apostolum scimus in epistola ad Philippenses: Eadem scribere uobis, mihi quidem non pigrum, uobis autem tutum est. Idem tamen scribens ad Galatas, cum se satis apud eos egisse perspiceret, quod illis per ministerium sermonis sui necessarium esse cernebat: De cetero, inquit, laborem mihi nemo praestet, uel, sicut in plerisque codicibus legitur: Nemo mihi molestus sit. Ego autem quamuis me moleste ferre confitear, quod diuinis eloquiis, quibus dei gratia praedicatur (quae omnino nulla est, si secundum merita nostra datur), tam multis manifestisque non ceditur, uestrum tamen studium fraternamque dilectionem, filii carissimi Prosper et Hilari, qua eos, qui tales sunt, ita non uultis errare, ut post tot libros de hac re uel epistolas meas adhuc me desideretis hinc scribere, tantum amo, quantum non possum dicere, et tantum me amare, quantum debeo, non audeo dicere. Quapropter ecce rescribo uobis, et licet iam non uobiscum, tamen etiam per uos adhuc ago, quod me satis egisse credebam. 2. Consideratis enim litteris uestris uidere mihi uideor eos fratres, pro quibus geritis piam curam, ne teneant poeticam sententiam, qua dictum est: “Spes sibi quisque”, et in illud incurrant, quod non poetice, sed prophetice dictum est: Maledictus omnis, qui spem habet in homine, eo modo esse tractandos, quo tractauit apostolus, quibus ait: Si quid aliter sapitis, hoc quoque uobis deus reuelabit. Adhuc quippe in quaestione caligant de praedestinatione sanctorum, sed habent, unde, si quid aliter in ea sapiunt, hoc quoque illis reuelet deus, si in eo ambulent, in quod peruenerunt, propter quod apostolus, cum dixisset: Si quid aliter sapitis, hoc quoque uobis deus reuelabit, uerumtamen, inquit, in quod peruenimus, in eo ambulemus. Peruenerunt autem isti fratres nostri, pro quibus sollicita est pia caritas uestra, ut credant cum ecclesia Christi peccato primi hominis obnoxium nasci genus humanum nec ab isto malo nisi per iustitiam secundi hominis aliquem liberari. Peruenerunt etiam, ut praeueniri uoluntates hominum dei gratia fateantur atque ad

1,1sq. Phil. 3,1 4 Gal. 6,17 5 Gal. 6,17 2,1 litteris uestris] cf. Aug. ep. 225/226 2sq. Verg. Aen. 11,309 3sq. Ier. 17,5 5 Phil. 3,15 8sq. Phil. 3,15sq. β (L D P S) E γ (B F) am mi 2,5sq. adhuc ... unde lnp. L 7 aliter ... sapiunt lnp. L | illis ... si lnp. L incipit liber sancti Augustini de praedestinatione (praedistinatione S) sanctorum ad supra scriptos Prosperum et Hilarium (Hylarium L D) β; incipit beati Augustini ad eosdem de praedestinatione sanctorum E; incipit liber sancti Augustini de praedestinatione sanctorum B; incipit liber I Aurelii Augustini de praedestinatione sanctorum F 1,1 quidem om. S ‖ 2 tutum] tuum D (ac.); necessarium S ‖ 3 mysterium S ‖ 7 tam om. γ 8 creditur (al. ceditur vl. mg.) am | prospere β (ac. L D S) ‖ 9 qua] quo B am; qui F | ita om. β E | ut] quia S | uel] *atque B am; et F ‖ 10 desideritis E (ac.) ‖ 12 rescribo] scribo F | iam om. S | adhuc om. S | ago] ergo D (ac.) 2,1 uideri D | uideor] uideo P (pc.) ‖ 3 incurrant] incertum B (ac.) ‖ 4 omnis] hominis D (ac.) habet] ponit F ‖ 5 si] et praem. β E am mi | hoc] hic S | reuelauit D (ac. sive pc.) E (pc.) γ (ac. F) 7 ambulant S ‖ 8 dixisset] et add. L D (ac.) ‖ 9 reuelauit S (pc.) E (pc.) γ (ac. F) ‖ 13 atque] ut add. γ am

959mi

960mi

961mi 10

5

10

180 | Augustinus

15

20

5

962mi 10

5

nullum opus bonum uel incipiendum uel perficiendum sibi quemquam sufficere posse consentiant. Retenta ergo ista, in quae peruenerunt, plurimum eos a Pelagianorum errore discernunt. Proinde, si in eis ambulent et orent eum, qui dat intellectum, si quid de praedestinatione aliter sapiunt, ipse illis hoc quoque reuelabit, tamen etiam nos impendamus eis dilectionis affectum ministeriumque sermonis, sicut donat ille, quem rogauimus, ut in his litteris ea, quae illis essent apta et utilia, diceremus. Vnde enim scimus, ne forte deus noster per hanc nostram uelit id efficere seruitutem, qua eis in Christi libera caritate seruimus? 3. Prius itaque fidem, qua Christiani sumus, donum dei esse debemus ostendere, II. si tamen diligentius id facere possumus, quam in uoluminibus tot tantisque iam fecimus. Sed nunc eis respondendum esse uideo, qui diuina testimonia, quae de hac re adhibuimus, ad hoc dicunt ualere, ut nouerimus ex nobis quidem nos habere ipsam fidem, sed incrementum eius ex deo, tamquam fides non ab ipso donetur nobis, sed ab ipso tamen augeatur in nobis eo merito, quo coepit a nobis. Non ergo receditur ab ea sententia, quam Pelagius ipse in episcopali iudicio Palaestino, sicut eadem gesta testantur, damnare compulsus est, gratiam dei secundum merita nostra dari, si non pertinet ad dei gratiam, quod credere coepimus, sed illud potius, quod propter hoc nobis additur, ut plenius perfectiusque credamus, ac per hoc initium fidei nostrae priores damus deo, ut retribuatur nobis et supplementum eius, et si quid aliud fideliter poscimus. 4. Sed contra haec cur non potius audimus: Quis prior dedit illi et retribuetur ei? Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia? Et ipsum igitur initium fidei nostrae ex quo, nisi ex ipso est? Neque enim hoc excepto ‘ex ipso sunt cetera’, sed ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. Quis autem dicat eum, qui iam coepit credere, ab illo, in quem credidit, nihil mereri? Vnde fit, ut iam merenti cetera dicantur addi retributione diuina ac per hoc gratiam dei secundum merita nostra dari, quod obiectum sibi Pelagius, ne damnaretur, ipse damnauit. Quisquis igitur hanc damnabilem uult ex omni parte uitare sententiam, ueraciter intellegat dictum, quod ait apostolus:

16sq. qui dat intellectum] cf. Ps. 31,8 3,2 uoluminibus] cf. e.g. Aug. Simpl. 1,2,12.21; pecc. mer. 2,29–31; spir. et litt. 53–60; c. ep. Pel. 2,13–23; gr. et lib. arb. 1 3 diuina testimonia] cf. e.g. Phil. 2,13; Rom. 9,16; Prov. 8,35; Eph. 2,8 4–6 ex…nobis3] cf. 1 Cor. 3,6sq. 8 gesta] cf. Aug. gest. Pel. 40 (CSEL 42, p. 96,9–25) 4,1sq. Rom. 11,35sq. 3sq. Rom. 11,36 β (L D P S) E γ (B F) am mi 14 perfiendum P ‖ 15 consentiunt S ‖ 16 ambulant S ‖ 19 rogamus β E am | ea] eaque D | aperta β (aperte S) E ‖ 20 per … id] per hanc nostram uelit L am; id per hanc nostram uelit tr. mi 3,1 itaque om. F (ac.) | deberemus P ‖ 3 hac] ac D (ac.) ‖ 5 ipsam om. F (ac.) ‖ 5sq. donetur …  ipso om. E (ac.) ‖ 6 ab] ad S | tamen om. F (ac.) ; tantum mi | eo] cum S | quo] quoniam β E (ac. uv.) 7 in om. S | sicuti L ‖ 8 testatur E (ac.) ‖ 9 si] sed am ‖ 10 adicitur S | ac] a E (ac.) ‖ 11 prioris S (ac.) | ut om. E (ac.) | eius] eis S 4,1 cur] quare B (pc.; incertum ac.) | ei … illi tr. β E mi ‖ 3 sunt *om. E (ac.) γ (ac. B) ‖ 5 *nil γ 6sq. iectum E (ac.) ‖ 7 pelaius F | ipse om. S ‖ 8 apostolus ait tr. am mi

De praedestinatione sanctorum, liber primus 2 – 5 | 181

Vobis donatum est pro Christo non solum, ut credatis in eum, uerum etiam, ut patiamini pro eo. Vtrumque ostendit dei donum, quia utrumque dixit esse donatum. Nec ait: ‘ut plenius et perfectius credatis in eum’, sed: ‘ut credatis in eum.’ Nec se ipsum misericordiam consecutum dixit, ut fidelior, sed ut fidelis esset, quia sciebat non se initium fidei suae priorem dedisse deo et retributum sibi ab illo eius augmentum, sed ab eo se factum fidelem, a quo et apostolus factus est. Nam scripta sunt etiam fidei eius initia suntque ecclesiastica celebri lectione notissima. Auersus quippe a fide, quam uastabat, eique uehementer aduersus repente est ad illam gratia potentiore conuersus conuertente illo, cui hoc ipsum facturo per prophetiam dictum est: Tu conuertens uiuificabis nos, ut non solum ex nolente fieret uolens credere, uerum etiam ex persecutore persecutionem in eius fidei, quam persequebatur, defensione pateretur. Donatum quippe illi erat a Christo non solum, ut crederet in eum, uerum etiam, ut pateretur pro eo. 5. Et ideo commendans istam gratiam, quae non datur secundum aliqua merita, sed efficit omnia bona merita: non quia idonei sumus, inquit, cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. Attendant hic et uerba ista perpendant, qui putant ex nobis esse fidei coeptum et ex deo esse fidei supplementum. Quis enim non uideat prius esse cogitare quam credere? Nullus quippe credit aliquid, nisi prius cogitauerit esse credendum. Quamuis enim raptim, quamuis celerrime credendi uoluntatem quaedam cogitationes anteuolent moxque illa ita sequatur, ut quasi coniunctissima comitetur, necesse est tamen, ut omnia, quae creduntur, praeueniente cogitatione credantur, quamquam et ipsum credere nihil est aliud quam cum assensione cogitare. Non enim omnis, qui cogitat, credit, cum ideo cogitent plerique, ne credant, sed cogitat omnis, qui credit, et credendo cogitat et cogitando credit. Quod ergo pertinet ad religionem atque pietatem, de qua

9sq. Phil. 1,29 11 Phil. 1,29 12 misericordiam…esset] cf. 1 Cor. 7,25 | ut2 …esset] cf. 1 Cor. 7,25 14sq. scripta…notissima] cf. Act. 9 15sq. fide…uastabat] cf. Gal. 1,23 17sq. Ps. 84,7 5,2sq. 2 Cor. 3,5 β (L D P S) E γ (B F) am mi 4,15 ‒17 eius ... cui lnp. L 17sq. prophetiam ... uiuificabis lnp. L 18sq. uolens ... persecutore lnp. L 19 in ... defensione lnp. L 20 quippe ... solum lnp. L 21 ut ... eo lnp. L 5,1 secundum ... merita lnp. L 11 plenus D (ac.) | et om. F (ac.) | sed … eum2 om. S ‖ 12 fideles E (ac.) ‖ 14 se om. F | et om. E (ac.) etiam] coram add. am ‖ 15 ecclesiastici libri S am (mg. vl.) | celebrata γ ‖ 16 eique] atque S | gratiam potentiorem β (lnp. L; ac. uv. D); gratiam potentiore E (ac.) ‖ 17 illu S (illuc pc.) | per om. S prophetiam lnp. L; prophetam D E (pc.) mi; prophetice S ‖ 18 credere lnp. L; om. D (ac.) ‖ 21 pro] ab S 5,1 commendas D (ac.) | aliqua merita] aliquam gratiam S ‖ 2 quia] qua D (ac.) | cogitari D (ac.) | aliquid] a nobis add. S ‖ 3sq. attendant … putant] non sicut isti dicunt S ‖ 4 esse1 … et] est initium fidei S | esse2] est S ‖ 7 celerrimam S | quaedam] sanctae add. D (pc.) E ‖ 8 illa] illas E (ac. uv.) | ita om. F (ac.) | sequitur S ‖ 10 aliud est tr. am mi ‖ 11 ne] non S (ac.) E (ac.) ‖ 11sq. credit … et om. P (ac.) ‖ 12 quod] quid E (ac.)

10

15

20

5 963mi

10

182 | Augustinus

15

20

5

10

15

loquebatur apostolus, si non sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est, profecto non sumus idonei credere aliquid quasi ex nobismetipsis, quod sine cogitatione non possumus, sed sufficientia nostra, qua credere incipiamus, ex deo est. Quocirca, sicut nemo sibi sufficit ad incipiendum uel perficiendum quodcumque opus bonum (quod iam isti fratres, sicut uestra scripta indicant, uerum esse consentiunt, unde in omni opere bono et incipiendo et perficiendo sufficientia nostra ex deo est), ita nemo sibi sufficit uel ad incipiendam uel ad perficiendam fidem, sed sufficientia nostra ex deo est, quoniam fides, si non cogitetur, nulla est et non sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. 6. Cauendum est, fratres dilecti a deo, ne homo se extollat aduersus deum, cum se dicit facere, quod promisit deus. Nonne fides gentium promissa est Abrahae, et ille dans gloriam deo plenissime credidit, quoniam, quae promisit, potens est et facere? Ipse igitur fidem gentium facit, qui potens est facere, quod promisit. Porro, si deus operatur fidem nostram miro modo agens in nostris cordibus, ut credamus, numquid metuendum est, ne totum facere non possit, et ideo sibi homo primas eius uindicat partes, ut nouissimas ab illo accipere mereatur? Videte, si aliud agitur isto modo, nisi ut gratia dei secundum merita nostra detur quolibet modo ac sic gratia iam non sit gratia. Redditur namque hoc pacto debita, non donatur gratis. Debetur enim credenti, ut a domino ipsa fides eius augeatur et sit merces fidei coeptae fides aucta, nec attenditur, cum hoc dicitur, non secundum gratiam, sed secundum debitum istam mercedem credentibus imputari. Cur autem non totum tribuatur homini, ut, qui sibi potuit instituere, quod non habebat, ipse, quod instituit, augeat, omnino non uideo, nisi quia resisti non potest diuinis manifestissimis testimoniis, quibus et fides, unde pietatis exordium sumitur, donum dei esse monstratur, quale est illud, quod unicuique deus partitus est mensuram fidei, et illud: Pax fratribus et caritas cum fide a deo patre et domino Iesu Christo, et cetera talia. Nolens ergo his tam claris

13sq. 2 Cor. 3,5 21sq. 2 Cor. 3,5 6,3sq. dans…facere1] cf. Rom. 4,20sq. 16 Rom. 12,3 16sq. Eph. 6,23 β (L D P S) E γ (B F) am mi 17 sicut expl. γ 18sq. et perficiendo lnp. L 17 patre ... ergo lnp. L 17sq. claris ... tamen lnp. L

6,15 dei ... monstratur lnp. L

13 nobismetipsos S (ac.) ‖ 14sq. sed … nobismetipsis om. F ‖ 14 est om. E (ac.) ‖ 16 sicut] sic B (pc.; incertum ac.) | nemo] neme S (ac.) ‖ 17 quod] tenent add. B | iam] tenent add. B (sl.) | sicut] ac. add. incerta uerba erasa B | scripta] dicta S ‖ 18 indicat S (ac.) ‖ 18sq. proficiendo am 19 suffientia P ‖ 20 fidem om. D (ac.) ‖ 21 aliquid] ex nobis add. am 6,1 dilecti mg. E ‖ 3 quae] quod S mi | et om. P ‖ 4 igitur] ergo am | facit] fecit D (ac.) | potens est] potest S ‖ 5 operatur (operetur am) deus tr. am mi | cordibus nostris tr. am mi ‖ 6 homo sibi tr. am mi ‖ 7 uindicet P (pc.) L (pc.); uendicat am | meretur am ‖ 8 nisi om. E (ac.) | quodlibet E (ac.) 9 iam om. am ‖ 10 credendi L (ac.) D (ac.) S (ac. uv.) | eius om. am ‖ 11 attendatur S ‖ 14 *manifestisque E ‖ 15 sumit am | est] *et add. E ‖ 16 patitus E (ac.) ‖ 17 fidem S (ac.) | his tam] istam L D (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 5 – 7 | 183

testimoniis repugnare et tamen uolens a se ipso sibi esse, quod credit, quasi componit homo cum deo, ut partem fidei sibi uindicet atque illi partem relinquat. Et quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illi. Et in eo, quod esse dicit amborum, priorem se facit, posteriorem deum. III. 7. Non sic pius atque humilis doctor ille sapiebat – Cyprianum beatissimum loquor –, qui dixit: “In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit.” Quod ut ostenderet, adhibuit apostolum testem dicentem: Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Quo praecipuo testimonio etiam ipse conuictus sum, cum similiter errarem putans fidem, qua in deum credimus, non esse donum dei, sed a nobis esse in nobis et per illam nos impetrare dei dona, quibus temperanter et iuste et pie uiuamus in hoc saeculo. Neque enim fidem putabam dei gratia praeueniri, ut per illam nobis daretur, quod utiliter posceremus, nisi quia credere non possemus, si non praecederet praeconium ueritatis. Vt autem praedicato nobis euangelio consentiremus, nostrum esse proprium et nobis ex nobis esse arbitrabar. Quem meum errorem nonnulla opuscula mea satis indicant ante episcopatum meum scripta, in quibus est illud, quod commemorastis in litteris uestris, ubi est expositio quarundam propositionum ex epistula, quae est ad Romanos. Denique, cum mea cuncta opuscula retractarem eamque retractationem stilo prosequerer, cuius operis iam duos absolueram libros, antequam scripta uestra prolixiora sumpsissem, cum ad hunc librum retractandum in primo uolumine peruenissem, sic inde locutus sum: “Item quod disputans”, inquam, “quid elegerit deus in nondum nato, cui dixit seruiturum esse maiorem, et quid in eodem maiore similiter nondum nato reprobauerit, de quibus propter hoc commemoratur, quamuis longe postea prolatum sit, propheticum testimonium: Iacob dilexi, Esau autem odio habui, ad hoc perduxi ratiocinationem, ut dicerem: ‘Non ergo elegit deus opera

7,2 in…sit] Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 3sq. 1 Cor. 4,7; cf. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,3–5) 7 Tit. 2,12 12sq. quod…uestris] cf. Aug. exp. prop. Rm. 52(60),12 (CSEL 84, p. 35,5–9) 17–62 Aug. retr. 1,23,2–4 (CCSL 57, p. 68,45–70,104) 18 seruiturum…maiorem] cf. Gen. 25,23; Rom. 9,12 20sq. Rom. 9,13; Mal. 1,2sq. 21–24 Aug. exp. prop. Rm. 52(60),11 (CSEL 84, p. 34,24–35,4) β (L D P S) E am mi 18 ipso ... quasi lnp. L 19 homo ... partem1 lnp. L | sibi ... illi lnp. L 19sq. et quod lnp. L 20 primam tollit lnp. L 7,14 retractarem eamque lnp. L 18 uolens] nolens E (ac.) | credidit am ‖ 18sq. homo quasi componat am ‖ 18sq. componens E (ac.) ‖ 19 uendicet am ‖ 20 elati sunt E (ac.) | ipse sequentem] in sequentem E (ac.) | dicit esse tr. D am mi 7,4 et om. D E am | acceperis] acciperis E (ac.); acciperes S (ac.) | praecipue am mi ‖ 5 ipse om. am 6 impetrari mi ‖ 7 et iuste] eius te D (ac.) ‖ 8 posceremus utiliter tr. am mi ‖ 9 possimus D (ac.) E ‖ 12 commerastis L (ac.) D (ac.) ‖ 13 est1] esse S ‖ 14 mea] ea S | retractarent S ‖ 15 stilo] filio S | persequerer S | obsolueram S ‖ 16 sumpsisse P ‖ 17 quod om. am mi (sed cf. app. crit. in Aug. retr. 1,23,2) | disputens D (ac.) | inquam] in eodem add. S E (pc.) | quid inquam tr. am ‖ 20 sit om. mi (cf. Aug. retr. 1,23,2) ‖ 21 rationationem D (ac.) am (ro͞nationem) | eligit P

964mi 20

5

10

15

20

184 | Augustinus

25

30 965mi

35

40

45

cuiusquam in praescientia, quae ipse daturus est, sed fidem elegit in praescientia, ut, quem sibi crediturum esse praesciuit, ipsum elegerit, cui spiritum sanctum daret, ut bona operando etiam aeternam uitam consequeretur,’ nondum diligentius quaesiueram nec adhuc inueneram, qualis sit electio gratiae, de qua idem dicit apostolus: Reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt, quae utique non est gratia, si eam merita ulla praecedunt, ne iam, quod datur non secundum gratiam, sed secundum debitum, reddatur potius meritis, quam donetur. Proinde, quod continuo dixi: ‘Dicit enim idem apostolus: Idem deus, qui operatur omnia in omnibus. Nusquam autem dictum est: Deus credit omnia in omnibus’, ac deinde subiunxi: ‘Quod enim credimus, nostrum est; quod autem bonum operamur, illius est, qui credentibus dat spiritum sanctum’, profecto non dicerem, si iam scirem etiam ipsam fidem inter dei munera reperiri, quae dantur in eodem spiritu. Vtrumque ergo nostrum est propter arbitrium uoluntatis, et utrumque tamen datum est per spiritum fidei et caritatis. Neque enim sola caritas, sed, sicut scriptum est, caritas cum fide a deo patre et domino Iesu Christo. Et quod paulo post dixi: ‘Nostrum est enim credere et uelle, illius autem dare credentibus et uolentibus facultatem bene operandi per spiritum sanctum, per quem caritas diffunditur in cordibus nostris’, uerum est quidem, sed eadem regula: Et utrumque ipsius est, quia ipse praeparat uoluntatem, et utrumque nostrum, quia non fit nisi uolentibus nobis. Ac per hoc, quod etiam postea dixi, quia: ‘Neque uelle possumus, nisi uocemur, et, cum post uocationem uoluerimus, non sufficit uoluntas nostra et cursus noster, nisi deus et uires currentibus praebeat et perducat, quo uocat’, ac deinde subiunxi: ‘Manifestum est ergo non uolentis neque currentis, sed miserentis dei esse, quod bene operamur’, omnino uerissimum est, sed parum de ipsa uocatione disserui, quae fit secundum propositum dei. Non enim omnium, qui uocantur, talis est, sed tantum electorum. Itaque, quod paulo post dixi:

26 Rom. 11,5 29–32 Aug. exp. prop. Rm. 52(60),12 (CSEL 84, p. 35,5–7) 29 1 Cor. 12,6 35sq. Eph. 6,23 36–38 Aug. exp. prop. Rm. 53(61),7 (CSEL 84, p. 36,10–13) 38 per…nostris] cf. Rom. 5,5 39 praeparat uoluntatem] cf. Prov. 8,35 41–43 Aug. exp. prop. Rm. 54(62),3 (CSEL 84, p. 36,21–23) 43sq. Aug. exp. prop. Rm. 54(62),4 (CSEL 84, p. 37,1sq.) 43sq. Rom. 9,16 β (L D P S) E am mi 22 praescientia1] al. praesentia vl. am (mg.) | praescientia2] al. praesentia vl. am (mg.) ‖ 23 ut] aut E (ac.) | eligerit D (pc.) P E (ac.); eligeret S (elegeret ac.) E (pc.) ‖ 24 bono S (ac.) ‖ 24sq. quasi ueram L (ac.) D (ac.); sciueram S (sic ueram pc.) ‖ 24sq. quaesiueram … adhuc om. P (ac.) 26 gratiae L D (ac. uv.) ‖ 27 eam] eum S | ulla merita tr. am | praecedant am mi | iam quod] quidquid S ‖ 28 quam om. E (ac.) ‖ 30 subiunxit E (ac.) | enim] ergo mi (sicut Aug. exp. prop. Rm. 52(60),12; retr. 1,23,2) ‖ 31 operamur bonum tr. am | est2 om. Aug. exp. prop. Rm. 52(60),12 (sed cf. app. crit.) credentibus] in se add. Aug. exp. prop. Rm. 52(60),12 (sed cf. app. crit.) ‖ 32 si] nisi am 34 datum] latum P (uv.) ‖ 35 a deo patre om. D (ac.) ‖ 36 est om. am | enim est tr. Aug. exp. prop. Rm. 53(61),7 (sed cf. app. crit.) ‖ 38 caritas] dei add. Aug. exp. prop. Rm. 53(61),7 (sed cf. app. crit.) ‖ 40 fit] fuit S | nolentibus L ‖ 41 possum D ‖ 42 praebeat currentibus tr. E ‖ 44 miserentis] miserantis S (pc.) E (ac.); est add. L (ac.) D (ac.) P E (ac.) ‖ 46 qui om. D (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 7 – 8 | 185

‘Sicut enim in his, quos elegit deus, non opera, sed fides inchoat meritum, ut per munus dei operentur, sic in his, quos damnat, infidelitas et impietas inchoat poenae meritum, ut per ipsam poenam etiam male operentur’, uerissime dixi, sed fidei meritum etiam ipsum esse donum dei nec putaui quaerendum esse nec dixi. Et alio loco: ‘Cuius enim miseretur’, inquam, ‘facit eum bene operari et, quem obdurat, relinquit eum, ut male operetur, sed et illa misericordia praecedenti merito fidei tribuitur et ista obduratio praecedenti iniquitati’, quod quidem uerum est, sed adhuc quaerendum erat, utrum et meritum fidei de misericordia dei ueniat, id est utrum ista misericordia ideo tantummodo fiat in homine, quia fidelis est, an etiam facta fuerit, ut fidelis esset. Legimus enim dicente apostolo: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem. Non ait: ‘quia fidelis eram’. Fideli ergo datur quidem, sed data est etiam, ut esset fidelis. Rectissime itaque alio loco in eodem libro dixi: ‘Quoniam, si non ex operibus, sed misericordia dei et uocamur, ut credamus, et credentibus praestatur, ut bene operemur, non est gentibus ista inuidenda misericordia’, quamuis minus ibi diligenter de illa, quae per dei propositum fit, uocatione tractauerim.” IV. 8. Videtis certe, quid tunc de fide atque operibus sentiebam, quamuis de commendanda dei gratia laborarem, in qua sententia istos fratres nostros esse nunc uideo, quia non, sicut legere libros meos, ita etiam curauerunt in eis proficere mecum. Nam si curassent, inuenissent istam quaestionem secundum ueritatem diuinarum scripturarum solutam in primo libro duorum, quos ad beatae memoriae Simplicianum scripsi episcopum Mediolanensis ecclesiae, sancti Ambrosii successorem, in ipso exordio episcopatus mei, nisi forte non eos nouerunt. Quod si ita est, facite, ut nouerint. De hoc primo duorum illorum libro in secundo retractationum primum locutus sum, qui sermo meus ita se habet: “Librorum”, inquam, “quos ela-

47–49 Aug. exp. prop. Rm. 54(62),9 (CSEL 84, p. 37,16–18) 51–53 Aug. exp. prop. Rm. 54(62),12 56sq. 1 Cor. 7,25 58–60 Aug. exp. prop. Rm. 56(64),2 (CSEL 84, p. 40,18–21) 8,9–27 Aug. retr. 2,1,1 β (L D P S) E am mi 47 deus] dominus S ‖ 48 dei] bene add. D (pc.) mi (sicut Aug. exp. prop. Rm. 54(62),9; retr. 1,23,3) operantur S | iam pietas D (ic.) | poenae] paene L ‖ 49 ipsam] ipsum D (ac.) ‖ 51 relinquit E mi (sicut Aug. exp. prop. Rm. 54(62),12, sed cf. app. crit.; retr. 1,23,4); relinquet β (ac. L D) ‖ 52 ut …  illa om. S | male D (pc.) E mi (sicut Aug. exp. prop. Rm. 54 (62),12, sed cf. app. crit.; retr. 1,23,4, sed cf. app. crit.); mala β (ac. D) am | illa] illi L (ac.) D (ac.) P E (ac.) | praecenti L (ac.) D (ac.) ‖ 52sq. merito …  praecedenti om. S ‖ 53 iniquitate S; impietati Aug. exp. prop. Rm. 54(62),12; retr. 1,23,4 ‖ 54 de misericordia] misericordiam am | dei om. D (ac.) | praeueniat am ‖ 57 fidelis1] fideles S (ac.) E (ac.) fidelis2] fideles L D (ac.) | eram] erat S ‖ 58 in alio loco tr. am ‖ 59 misericordiam D (ac.) | et1 om. am (cf. Aug. exp. prop. Rm. 56(64),2; retr. 1,23,4) ‖ 60 operentur S 8,1sq. commenda D (ac.); commendenda S ‖ 2 gratia dei tr. E (ac. et pc.) mi ‖ 3 in eis curauerunt tr. am mi ‖ 5 scripturarum (scriptura ac. D) diuinarum tr. D (ac.) ‖ 8 libros S (pc.) | retractionum S (ac.) ‖ 9sq. episcopus elaboraui tr. Aug. retr. 2,1,1

50

55

60

966mi 5

186 | Augustinus

10

15

20

25

30

35

boraui episcopus, primi duo sunt ad Simplicianum ecclesiae Mediolanensis antistitem, qui beatissimo successit Ambrosio, de diuersis quaestionibus, quarum duas ex epistula Pauli apostoli ad Romanos in primum librum contuli. Harum prior est de eo, quod scriptum est: Quid ergo dicemus? Lex peccatum est? Absit, usque ad illud, ubi ait: Quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, in qua illa apostoli uerba: Lex spiritalis est, ego autem carnalis sum, et cetera, quibus caro contra spiritum confligere ostenditur, eo modo exposui, tamquam homo describatur adhuc sub lege, nondum sub gratia constitutus. Longe enim postea etiam spiritalis hominis – et hoc probabilius – esse posse illa uerba cognoui. Posterior in hoc libro quaestio est ab eo loco, ubi ait: Non solum autem, sed et Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri, usque ad illud, ubi ait: Nisi dominus Sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus et sicut Gomorrha similes fuissemus. In cuius quaestionis solutione laboratum est quidem pro libero arbitrio uoluntatis humanae, sed uicit dei gratia. Nec nisi ad illud potuit perueniri, ut liquidissima ueritate dixisse intellegatur apostolus: Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Quod uolens etiam martyr Cyprianus ostendere, hoc totum ipso titulo definiuit dicens: ‘In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit.’” Ecce, quare dixi superius hoc apostolico praecipue testimonio etiam me ipsum fuisse conuictum, cum de hac re aliter saperem, quam mihi deus in hac quaestione soluenda, cum ad episcopum Simplicianum, sicut dixi, scriberem, reuelauit. Hoc igitur apostoli testimonium, ubi ad reprimendam hominis inflationem dixit: Quid enim habes, quod non accepisti?, non sinit quemquam fidelium dicere: ‘Habeo fidem, quam non accepi’. Reprimitur omnino his apostolicis uerbis tota huius responsionis elatio. Sed ne hoc quidem potest dici: ‘Quamuis non habeam perfectam fidem, habeo tamen eius initium, quo in Christum primitus credidi’, quia et hic respondetur: Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis?

13 Rom. 7,7 14sq. Rom. 7,25 15sq. Rom. 7,14 17 tamquam…constitutus] cf. Aug. Simpl. 1,1,9 (CCSL 44, p. 14,161sq.) 19sq. Rom. 9,10 20–22 Rom. 9,29 24–26 1 Cor. 4,7 27 Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 27sq. dixi superius] cf. 1,7,1–5 29sq. cum1 …reuelauit] cf. Phil. 3,15 30 sicut dixi] cf. 1,8,6 31sq. 1 Cor. 4,7 35sq. 1 Cor. 4,7 β (L D P S) E am mi 8,19sq. non ... usque lnp. L 20sq. ubi ... Sodoma lnp. L 21sq. Gomorrha similes lnp. L 22sq. pro libero lnp. L 27 ecce inc. F | dixi inc. B (abhinc γ [B F]) 12 ex epistula] epistulae S | Romanum S | prior est] priorem S ‖ 14 quis] quid D (ac.) | liberauit L (ac.) D (ac.) ‖ 15 apostoli] epistula S | carnales E (ac.) ‖ 17 discribatur E ‖ 19 posteriori E (ac.) 20 patres D (ac.) ‖ 21 facti essemus] fuissemus am ‖ 22 solutione quaestionis tr. D (ac.) | solutionem L (uv.) | solutionem elaboratum P; solutione elaboratum S | elaboratum am | quidem om. am 23 uoluntas S | humana E (ac.) | sed] se D (ac.) | uincit S | nisi] si L (uv.) D (ac.) S (ac.; et add.) ‖ 24 loquidissima D (ac.) ‖ 25 et om. E mi ‖ 27 nihil nostrum tr. am | sit] est am ‖ 28 praecipuo S | conuinctum (uv.) D (ac.) ‖ 30 apostolus S ‖ 32 accipi S (ac.) ‖ 33 reprimiturque am ‖ 34 habeam] habeo S ‖ 35 Christo S | et om. S ‖ 36 et om. E (pc.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 8 – 9 | 187

V.

9. Illud uero, quod putant de hac fide ideo non posse dici: Quid enim habes, quod non accepisti?, quia in eadem natura remansit, licet uitiata, quae prius sana ac perfecta donata sit, nihil ad id, quod uolunt, ualere intellegitur, si, cur hoc apostolus dixerit, cogitetur. Agebat enim, ne quisquam gloriaretur in homine, quoniam dissensiones exortae fuerant inter Corinthios Christianos, ita ut unusquisque diceret: Ego quidem sum Pauli, alius autem: ego Apollo, alius uero: ego Cephae, et inde uentum est, ut diceret: Stulta mundi elegit deus, ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia, et ignobilia mundi et contemptibilia elegit deus et ea, quae non sunt, tamquam sint, ut, quae sunt, euacuet, ut non glorietur coram deo omnis caro. Hic certe contra humanam superbiam satis clara est apostoli intentio, ne in homine quisque glorietur ac per hoc nec in se ipso. Denique, cum dixisset: ut non glorietur coram deo omnis caro, ut ostenderet, in quo debeat homo gloriari, mox addidit: Ex ipso autem uos estis in Christo Iesu, qui factus est nobis sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est: Qui gloriatur, in domino glorietur; inde peruenit ista eius intentio, ut postea increpans dicat: Adhuc enim estis carnales. Cum enim sint inter uos aemulatio et contentio, nonne carnales estis et secundum hominem ambulatis? Cum enim quis dicat: Ego quidem sum Pauli, alius autem: ego Apollo, nonne homines estis? Quid ergo est Apollo, quid autem Paulus? Ministri, per quos credidistis, et unicuique, sicut dominus dedit. Ego plantaui, Apollo rigauit, sed deus incrementum dedit. Itaque neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Videtisne nihil agere apostolum, nisi ut humilietur homo et exaltetur deus solus? Quandoquidem in eis, qui plantantur et rigantur, nec ipsum plantatorem et rigatorem dicit esse aliquid, sed, qui incrementum dat, deum, quamuis et hoc ipsum, quod ille plantat, hic rigat, non ipsis, sed domino tribuat dicens: Vnicuique, sicut dominus dedit. Ego plantaui, Apollo rigauit. Hinc ergo in eadem intentione persistens ad hoc uenit, ut diceret: Itaque nemo glorietur in homine. Iam enim dixerat: Qui gloriatur, in domino glorietur. Post haec et alia

9,1sq. 1 Cor. 4,7 5sq. 1 Cor. 1,12 7–10 1 Cor. 1,27–29 11sq. 1 Cor. 1,29 13–15 1 Cor. 1,30sq. (cf. Ier. 9,24) 15–21 1 Cor. 3,2–7 25 1 Cor. 3,5sq. 26sq. 1 Cor. 3,21 27 1 Cor. 1,31 β (L D P S) E γ (B F) am mi 9,5sq. fuerant ... quidem lnp. L 6sq. alius2 ... ut1 lnp. L 7sq. mundi1 ...  ignobilia lnp. L 9sq. euacuet ... caro lnp. L 10 humanam ... clara lnp. L 14 iustitia ... sanctificatio lnp. L 27 iam ... dixerat lnp. L 27sq. post ... his lnp. L 9,1 *ideo de hac fide tr. γ ‖ 2 remanet γ am | ac] atque F ‖ 3 donata] sanata E (ac.) | ualeri S (ac.) 4 glorietur S ‖ 4sq. dissensionis D (ac.) ‖ 5 fuerint S | in corinthis (corintiis pc.) christianis S | ut lnp. L; et D (ac.) ‖ 9 tamquam] quasi S | tamquam sint om. E | ut1] ea add. F | euacuaret E | ut2] et S (ac.) ‖ 11 quisquam mi ‖ 12 omnis caro coram deo tr. β E ‖ 12sq. mox addidit om. β (ac. D) 13 autem] inquit add. am | uobis F (pc.) ‖ 16 carnales estis tr. am mi | sint] sit S ‖ 19 creditis S dominus] deus add. S ‖ 21 sed] se S (ac.) ‖ 22 plantatur E (ac.) | et2] qui add. am ‖ 23 rigatorem et plantatorem tr. F (ac.) ‖ 24 deum] deus S E (pc.) am | ipsis] ipsi β (ac. L) E (pc.) mi ‖ 27 gloriatur] glorietur F (ac. uv.)

967mi

5

10

15

20

25

188 | Augustinus

30

968mi 5

10

15

20

nonnulla, quae his connectuntur, perducitur eadem ipsa eius intentio, ut dicat: Haec autem, fratres, transfiguraui in me et Apollo propter uos, ut in nobis discatis, ne, supra quam scriptum est, unus pro altero infletur aduersus alterum. Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? 10. In hac apostoli euidentissima intentione, qua contra humanam superbiam loquitur, ne quisquam in homine, sed in domino glorietur, dona dei naturalia suspicari siue ipsam totam perfectamque naturam, qualis in prima conditione donata est, siue uitiatae naturae qualescumque reliquias nimis, quantum existimo, absurdum est. Numquid enim per haec dona, quae omnibus communia sunt hominibus, discernuntur homines ab hominibus? Hic autem prius dixit: Quis enim te discernit?, et deinde addidit: Quid autem habes, quod non accepisti? Posset quippe homo dicere inflatus aduersus alterum: ‘Discernit me fides mea, iustitia mea uel si quid aliud’. Qualibus occurrens cogitationibus bonus doctor: Quid autem habes, inquit, quod non accepisti? A quo, nisi ab illo, qui te discernit ab alio, cui non donauit, quod donauit tibi? Si autem et accepisti, ait, quid gloriaris, quasi non acceperis? Num, quaeso, agit aliud, nisi ut, qui gloriatur, in domino glorietur? Nihil autem huic sensui tam contrarium est quam de suis meritis sic quemque gloriari, tamquam ipse sibi ea fecerit, non gratia dei, sed gratia, quae bonos discernit a malis, non quae communis est et bonis et malis. Sit ergo gratia naturae attributa, qua sumus animantia rationalia discernimurque a pecoribus. Sit ergo gratia naturae attributa, qua in ipsis hominibus a deformibus pulchri uel ingeniosi discernuntur a tardis ac si quid eiusmodi est. Sed non se ille, quem coercebat apostolus, aduersus pecus inflabat nec aduersus hominem alterum de aliquo naturali munere, quod inesse posset et pessimo, sed aliquod bonum, quod pertineret ad uitam bonam, sibi, non deo tribuens inflabatur, quando audire meruit: Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti?

28–32 1 Cor. 4,6sq. 10,6 1 Cor. 4,7 7 1 Cor. 4,7 9sq. 1 Cor. 4,7 11 1 Cor. 4,7 12 1 Cor. 1,31 21 1 Cor. 4,7 β (L D P S) E γ (B F) am mi 28 eius ... haec lnp. L 29 transfiguraui ... Apollo lnp. L | uos ... in2 lnp. L 29sq. ne ... infletur lnp. L 30 alterum ... discernit lnp. L 31 et ... quasi lnp. L 10,1 euidentissima ...  qua lnp. L 1sq. superbiam ... in1 lnp. L 2 glorietur ... naturalia lnp. L 3 perfectamque ... prima lnp. L 4 siue ... reliquias lnp. L 28 connectuntur] ad hoc add. E (pc.) mi | perducitur] illuc add. am | ipsa om. F (ac.) ‖ 31 et om. E (pc.) 10,1 superbiam] elationem S ‖ 4 uitiatae lnp. L; uitiae D (ac.) ‖ 6 prius] primum F ‖ 7 addit S possit S | *dicere homo tr. γ am mi ‖ 8 iniustitia S ‖ 9 qualibus] talibus B (pc.) am mi ‖ 10 te om. F ‖ 11 ait] ut L | num] *numquid γ am | quaero P | agit] ait L D (ac.) am ‖ 12 qui] quod S (ac.) 13 sic om. S | quemquam mi | ea om. B (ac.) ‖ 14 sed gratia om. S | et om. E mi ‖ 15 qua] quia B (pc.) | rationabilia γ am ‖ 16 discernimusque L D P (ac. uv.) | ergo] *etiam β E am mi | qua] quia γ 17 ingenuo si E (ac.) | quid] quae S ‖ 18 nec] non add. γ (ac. B) ‖ 19 naturale D (ac.) ‖ 20 aliquid S

De praedestinatione sanctorum, liber primus 9 – 11 | 189

Vt enim sit naturae fidem posse habere, numquid et habere? Non enim omnium est fides, cum fidem posse habere sit omnium. Non autem ait apostolus: ‘Quid autem potes habere, quod non accepisti, ut posses habere?’, sed ait: Quid autem habes, quod non accepisti? Proinde posse habere fidem, sicut posse habere caritatem, naturae est hominum, habere autem fidem, quemadmodum habere caritatem, gratiae est fidelium. Illa itaque natura, in qua nobis data est possibilitas habendi fidem, non discernit ab homine hominem, ipsa uero fides discernit ab infideli fidelem. Ac per hoc, ubi dicitur: Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti?, quisquis audet dicere: ‘Habeo ex me ipso fidem, non ergo accepi’, profecto contradicit huic apertissimae ueritati, non quia credere uel non credere non est in arbitrio uoluntatis humanae, sed in electis praeparatur uoluntas a domino. Ideo ad ipsam quoque fidem, quae in uoluntate est, pertinet: Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? VI. 11. ‘Multi audiunt uerbum ueritatis, sed alii credunt, alii contradicunt. Volunt ergo isti credere, nolunt autem illi.’ Quis hoc ignoret? Quis hoc neget? Sed cum aliis praeparetur, aliis non praeparetur uoluntas a domino, discernendum est utique, quid eueniat de misericordia eius, quid de iudicio. Quod quaerebat Israel, ait apostolus, hoc non est consecutus, electio autem consecuta est: ceteri uero excaecati sunt, sicut scriptum est: Dedit illis deus spiritum compunctionis, oculos, ut non uideant, et aures, ut non audiant, usque in hodiernum diem. Et Dauid dicit: Fiat mensa eorum in laqueum et in uenationem et in scandalum et in retributionem illis. Obscurentur oculi eorum, ne uideant, et dorsum illorum semper incurua. Ecce misericordia et iudicium: misericordia in electionem, quae consecuta est misericordiam dei, iudicium uero in ceteros, qui excaecati sunt. Et tamen illi, quia uoluerunt, crediderunt, illi, quia noluerunt, non crediderunt. Misericordia igitur et iudicium in ipsis uoluntatibus facta sunt. Electio quippe ista gratiae est, non utique meritorum. Superius enim dixerat: Sic ergo et in hoc tempore, reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt.

22sq. 2 Thess. 3,2 24sq. 1 Cor. 4,7 29 1 Cor. 4,7 30 habeo…accepi] cf. 1,8,32 32 praeparatur… domino] cf. Prov. 8,35 33sq. 1 Cor. 4,7 11,2sq. aliis…domino] cf. Prov. 8,35 4–9 Rom. 11,7–10 (cf. Ps. 68,23sq.) 9 misericordia et iudicium] cf. Ps. 100,1 14sq. Rom. 11,5sq. β (L D P S) E γ (B F) am mi 22 non enim lnp. L 23 sit ... ait lnp. L 22 numquid … habere2 om. S | omnium] no add. F (ac.) ‖ 24 possis E ‖ 25 posse1] pro se E (ac.) fidem … habere2 om. S | caritatem] caritat est L ‖ 26 gratia S E (ac.) ‖ 28 ipse L (ac.) | fidelem] fideli D (ac.) ‖ 30 quisquis] quis S | audet] autem E (ac.); autem audet S (autem det ac.) | accepit E (ac.) 31 ueritati] uoluntati S | uel … credere2 om. F (ac.) 11,2 cum] in add. D (pc.) E ‖ 3 praeparetur1] in add. D (pc.) E ‖ 4 *ueniat γ am mi | ait] agit D (ac.) 5 hoc om. F (ac.) ‖ 6 deus om. S | non om. F (ac.) ‖ 7 diernum E (ac.) ‖ 8 in1 om. am | uenationem] retributionem β E mi | in2 om. E (ac.) | et in retributionem om. β E mi | illis] ipsis S (ac.) ‖ 9 illorum] ipsorum L D P; eorum S E am mi ‖ 10 electione S γ am | misericordiam] iustitiam β E mi ‖ 11 ceteris S | quia1] qui am | quia2] qui P (ac.) ‖ 12 noluerunt] non luerunt am ‖ 13 gratia S ‖ 14 ergo] enim E | reliquae D (ac.) | saluae om. B (ac.)

25

30

969mi 5

10

190 | Augustinus

15

20

5

10

970mi 15

Si autem gratia, iam non ex operibus, alioquin gratia iam non est gratia. Gratis ergo consecuta est, quod consecuta est electio. Non praecessit eorum aliquid, quod priores darent et retribueretur illis. Pro nihilo saluos fecit eos. Ceteris autem, qui excaecati sunt, sicut ibi non tacitum est, in retributione factum est. Vniuersae uiae domini misericordia et ueritas. Inuestigabiles sunt autem uiae ipsius. Inuestigabiles igitur sunt et misericordia, qua gratis liberat, et ueritas, qua iuste iudicat. 12. Sed forsitan dicunt: ‘Ab operibus fidem distinguit apostolus, gratiam uero VII. non ex operibus esse dicit. Non autem dicit, quod non sit ex fide.’ Ita uero est, sed ipsam quoque fidem opus dei dicit esse Iesus et hanc, ut operemur, iubet. Dixerunt autem ad eum Iudaei: Quid faciemus, ut operemur opera dei? Respondit Iesus et dixit eis: hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille. Sic ergo distinguit apostolus ab operibus fidem, quemadmodum in duobus regnis Hebraeorum distinguitur Iudas ab Israel, cum et ipse Iudas sit Israel. Ex fide autem ideo dicit iustificari hominem, non ex operibus, quia ipsa prima datur, ex qua impetrentur cetera, quae proprie opera nuncupantur, in quibus iuste uiuitur. Nam dicit etiam ipse: Gratia salui facti estis per fidem, et hoc non ex uobis, sed dei donum est, id est, et, quod dixi: per fidem, non ex uobis, sed dei donum est etiam fides. Non ex operibus, inquit, ne forte quis extollatur. Solet enim dici: ‘Ideo credere meruit, quia uir bonus erat et antequam crederet’, quod de Cornelio dici potest, cuius acceptae sunt eleemosynae et exauditae orationes, antequam credidisset in Christum, nec tamen sine aliqua fide donabat et orabat. Nam quomodo inuocabat, in quem non crediderat? Sed si posset sine fide Christi esse saluus, non ad eum aedificandum mitteretur architectus apostolus Petrus: Quamuis nisi dominus aedificauerit domum, in uanum laborauerunt aedificantes eam. Et dicitur nobis: ‘Fides est a nobis, cetera a domino ad opera iustitiae pertinentia’, quasi ad aedificium non pertineat fides, quasi ad aedificium, 17 pro…eos] cf. Ps. 55,8 18sq. uniuersae … ueritas] Ps. 24,10 19 inuestigabiles…ipsius] Rom. 11,33 12,4sq. Io. 6,28sq. 7sq. iustificari…operibus] cf. Gal. 2,16 9sq. Eph. 2,8 11sq. Eph. 2,9 13sq. de…orationes] cf. Act. 10,1–4 15 nam…crediderat] cf. Rom. 10,14 16sq. non…Petrus] cf. Act. 10,5 17sq. Ps. 126,1 β (L D P S) E γ (B F) am mi 12,5 quem ... sic lnp. L 7 ‒9 sit ... in lnp. L 10 non ... uobis lnp. L | est1 ... est2 lnp. L 11sq. inquit ... enim lnp. L

9 uiuitur ... gratia lnp. L

15 gratia iam1] gratiam P | non1 om. L (ac.) D (ac.) | ex … non2 om. γ (ac. uv. B) | alioquin … gratia3 om. S ‖ 16 quod1 … est2 om. S | praecessa B ‖ 17 nihilo] enim add. am | facit P E (ac.); facies S (faciens pc.) | eos] illos S ‖ 18 retributionem L E γ ‖ 19 ipsius] eius L D F am mi ‖ 20 misericordiae S (pc.) iustae S (ac.) | indicat am 12,1 dicant S E mi ‖ 2 sit] est S ‖ 3 Iesus] Israel γ | ut om. B (ac.) ‖ 4 autem] enim β E am mi opera] opus β E mi | Iesus] his γ (sed corr. B F) ‖ 5 eis] illis β E mi ‖ 6 distinguitur hebraeorum tr. D (ac.) ‖ 9 nuncuparentur S | iuste] iste F (ac.) | etiam] eam D (ac.) ‖ 9sq. estis facti tr. γ am mi 10 sed om. D (ac.) | id est] idem S | et2] ex S (ac.) ‖ 12 et om. E ‖ 13 cuius] cum eius S ‖ 14 nec] ne L (ac.) D (ac.) ‖ 15 nam] namque β (ac. uv. D) ‖ 17 aedificauerit] in add. S (ac. uv.) ‖ 18 dicitur] a add. B (pc.) | nobis1] a uobis am | opera] operationem F ‖ 18sq. iustitia E (ac.) ‖ 19 pertinentiae L (ac.) D (ac.) | aedificium1] aedificandum am; inquam add. F

De praedestinatione sanctorum, liber primus 11 – 13 | 191

inquam, non pertineat fundamentum. Quod si in primis et maxime pertinet, in uanum laborat praedicando aedificans fidem, nisi eam dominus miserando intus aedificet. Quidquid igitur, et antequam in Christum crederet et cum crederet et cum credidisset, bene operatus est Cornelius, totum deo dandum est, ne forte quis extollatur. VIII. 13. Proinde ipse unus magister et dominus, cum dixisset, quae supra memoraui: Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille, in eodem ipso sermone suo paulo post ait: Dixi uobis, quia et uidistis me et non credidistis. Omne, quod dat mihi pater, ad me ueniet. Quid est: ad me ueniet, nisi: ‘credet in me’? Sed, ut fiat, pater dat. Item paulo post: Nolite, inquit, murmurare in inuicem. Nemo potest uenire ad me, nisi pater, qui misit me, traxerit eum. Et ego resuscitabo eum in nouissimo die. Est scriptum in prophetis: Et erunt omnes docibiles dei. Omnis, qui audiuit a patre et didicit, uenit ad me. Quid est: Omnis, qui audiuit a patre et didicit, uenit ad me, nisi: ‘Nullus est, qui audiat a patre et discat et non ueniat ad me’? Si enim omnis, qui audiuit a patre et didicit, uenit, profecto omnis, qui non uenit, non audiuit a patre nec didicit. Nam si audisset et didicisset, ueniret. Neque enim ullus audiuit et didicit et non uenit, sed omnis, ut ait ueritas, qui audiuit a patre et didicit, uenit. Valde remota est a sensibus carnis haec schola, in qua pater auditur et docet, ut ueniatur ad filium. Ibi est et ipse filius, quia ipse est uerbum eius, per quod sic docet. Nec agit hoc cum carnis aure, sed cordis. Simul est et spiritus patris et filii. Neque enim ipse non docet aut separatim docet. Inseparabilia quippe didicimus esse opera trinitatis. Et ipse est utique spiritus sanctus, de quo apostolus dicit: Habentes autem eundem spiritum fidei. Sed ideo patri hoc potissimum est attributum, quia de ipso est genitus unigenitus et de ipso procedit spiritus sanctus, unde longum est enucleatius disputare. Et de trinitate, quae deus est, laborem nostrum in quindecim libris ad uos iam existimo peruenisse. Valde, inquam, remota est a sensibus carnis haec schola, in qua deus auditur et docet. Multos uenire uidemus ad filium, quia multos credere uidemus in Christum, sed, ubi et quomodo a patre hoc audierint et didicerint, non uidemus. Nimium gratia ista secreta est. Gratiam uero esse quis ambigat? Haec itaque gratia, quae occulte

13,1 quae…memoraui] cf. 1,12,5 2 Io. 6,29 9sq. Io. 6,45 12 Io. 6,45 17 2 Cor. 4,13

3sq. Io. 6,36sq.

5–8 Io. 6,43–45 (cf. Is. 54,13)

β (L D P S) E γ (B F) am mi 20 et om. S | maxime] maxi E (ac.) ‖ 22 et2 … crederet2 om. E 13,1 uno L (ac.) | magister] magis E (ac.) | commemoraui am ‖ 2 hoc] haec S ‖ 3 non om. S | quod] quo L (ac.) ‖ 4 credet] credit E (ic.) | fiet S ‖ 5 in om. L D (pc.) am mi ‖ 6 eum resuscitabo tr. am mi ‖ 7 audit F | didicit] dicit D (ac.) ‖ 8 audit D (ac.) F | et didicit om. F (ac.) ‖ 9 et discat a patre tr. γ am ‖ 10 audiuit] audit S | nec] et non E ‖ 11 didicisset] didisset L (ac.); ac add. γ | et2] *ac γ am 12 remotus E (ac.) ‖ 14 aure] re E (ac.) ‖ 15 simul] ibi add. mi | et1] ibi add. am ‖ 16 dicimus S F am ‖ 18 hoc om. F (ac.) | est1 om. F (ac.) | et om. S ‖ 19 et] cum am ‖ 20 labore D (ac.) ‖ 21 aditur S (ac.) ‖ 22 ad … uidemus2 om. γ | uidemus2] uidimus S ‖ 23 audierint hoc tr. am mi | uidimus S ‖ 24 esse] istam S | ambigit S am

20

5

10

15

20

971mi

192 | Augustinus

25

5

10

15

20

25

humanis cordibus diuina largitate tribuitur, a nullo duro corde respuitur. Ideo quippe tribuitur, ut cordis duritia primitus auferatur. Quando ergo pater intus auditur et docet, ut ueniatur ad filium, aufert cor lapideum et dat cor carneum, sicut propheta praedicante promisit. Sic quippe facit filios promissionis et uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam. 14. Cur ergo non omnes docet, ut ueniant ad Christum, nisi, quia omnes, quos docet, misericordia docet, quos autem non docet, iudicio non docet? Quoniam, cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat, sed miseretur bona tribuens, obdurat digna retribuens. Aut si et ista, ut quidam distinguere maluerunt, uerba sunt eius, cui apostolus ait: Dicis itaque mihi, ut ipse dixisse accipiatur: Ergo, cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat, et quae sequuntur, id est: Quid adhuc conqueritur? Nam uoluntati eius quis resistit?, numquid responsum est ab apostolo: ‘O homo, falsum est, quod dixisti’? Sed responsum est: O homo, tu quis es, qui respondeas deo? Numquid dicit figmentum ei, qui se finxit, quare sic me fecisti? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa, et sequentia, quae optime nostis. Et tamen secundum quendam modum omnes pater docet uenire ad suum filium. Non enim frustra scriptum est in prophetis: Et erunt omnes docibiles dei. Quod testimonium cum praemisisset, tunc subdidit: Omnis, qui audiuit a patre et didicit, uenit ad me. Sicut ergo integre loquimur, cum de aliquo litterarum magistro, qui in ciuitate solus est, dicimus: ‘Omnes iste hic litteras docet’, non quia omnes discunt, sed quia nemo nisi ab illo discit, quicumque ibi litteras discit, ita recte dicimus: ‘Omnes deus docet uenire ad Christum’, non quia omnes ueniunt, sed quia nemo aliter uenit. Cur autem non omnes doceat, aperuit apostolus, quantum aperiendum iudicauit, quia uolens ostendere iram et demonstrare potentiam suam attulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et, ut notas faciat diuitias gloriae suae, in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam. Hinc est quod uerbum crucis pereuntibus stultitia est, his autem, qui salui fiunt, uirtus dei est. Hos omnes docet uenire ad Christum deus. Hos enim omnes uult saluos fieri et in agnitionem ueritatis uenire. Nam si et illos, quibus stultitia est uerbum crucis, ut ad Christum uenirent, docere uoluisset, procul dubio uenirent et ipsi. Non enim fallit aut fallitur, qui ait: Omnis, qui audiuit a

27 aufert…carneum] cf. Ez. 11,19 28sq. filios…gloriam] cf. Rom. 9,23 14,2sq. Rom. 9,18 5 Rom. 9,19 5sq. Rom. 9,18 6sq. Rom. 9,19 8–10 Rom. 9,20sq. 12 Is. 54,13 (cf. Io. 6,45) 13 Io. 6,45 18–21 Rom. 9,22sq. 21sq. 1 Cor. 1,18 23 omnes…fieri] cf. 1 Tim. 2,4 25sq. Io. 6,45 β (L D P S) E γ (B F) am mi 25 hominis E (ac.) | respicitur (al. respuitur vl. mg.) am ‖ 28 fecit S ‖ 29 gloria S 14,1 ergo] *enim γ ‖ 2 cuius] cui am ‖ 3 obdurat1] obduratur am | bonum am ‖ 5 dicis] dices E; discis S (ac.) ‖ 6 quid] qui E (ac. et pc.) | conquiritur S ‖ 8 dixisti] non add. am mi ‖ 9 me sic tr. F (ac.) ‖ 10 eadem] facere add. am ‖ 13 promisisset L (ac.) D (ac. uv.) P | subdidit] addidit E | audit S ‖ 14 loquitur F ‖ 15 omnis S (ac.) | quia1] qui P (ac.) ‖ 19 attulit] pertulit E (pc.) ‖ 23 enim om. am | omnes enim tr. F (ac.) ‖ 23sq. et si tr. am ‖ 25 audit β (ac. L D) E (ac.) | a om. E (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 13 – 15 | 193

patre et didicit, uenit ad me. Absit ergo, ut quisquam non ueniat, qui a patre audiuit et didicit. 15. ‘Quare’, inquiunt, ‘non omnes docet?’ Si dixerimus, quia nolunt discere, quos non docet, respondebitur nobis: ‘Et ubi est, quod ei dicitur: Deus, tu conuertens uiuificabis nos?’ Aut si non facit uolentes ex nolentibus deus, utquid orat ecclesia secundum praeceptum domini pro persecutoribus suis? Nam sic etiam uoluit intellegi sanctus Cyprianus, quod dicimus: Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra, hoc est, sicut in eis, qui iam crediderunt et tamquam caelum sunt, ita et in eis, qui non credunt et ob hoc adhuc terra sunt. Quid ergo oramus pro nolentibus credere, nisi ut deus in illis operetur et uelle? De Iudaeis certe apostolus ait: Fratres, bona uoluntas quidem cordis mei et deprecatio ad deum pro illis in salutem. Orat pro non credentibus, quid, nisi ut credant? Non enim aliter consequuntur salutem. Si ergo fides orantium dei praeuenit gratiam, numquid eorum fides, pro quibus oratur, ut credant, dei praeuenit gratiam? Quandoquidem hoc pro eis oratur, ut non credentibus, id est fidem non habentibus, fides ipsa donetur. Cum igitur euangelium praedicatur, quidam credunt, quidam non credunt, sed, qui credunt, praedicatore forinsecus insonante, intus a patre audiunt atque discunt; qui autem non credunt, foris audiunt, intus non audiunt neque discunt, hoc est illis datur, ut credant, illis non datur. Quia nemo, inquit, uenit ad me, nisi pater, qui misit me, traxerit eum. Quod apertius postea dicitur. Nam post aliquantum, cum de carne sua manducanda et bibendo sanguine suo loqueretur et dicerent quidam etiam discipulorum eius: Durus est hic sermo, quis potest eum audire?, sciens Iesus apud semetipsum, quia murmurarent de hoc discipuli eius, dixit eis: Hoc uos scandalizat? Et paulo post: Verba, inquit, quae ego locutus sum uobis, spiritus et uita sunt, sed sunt quidam ex uobis, qui non credunt. Et mox euangelista: Sciebat enim, inquit, ab initio Iesus, qui essent credentes et quis traditurus esset eum, et dicebat: Propterea dixi uobis, quia nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo. Ergo trahi a patre ad Christum et audire ac discere a patre, ut ueniat ad Christum, nihil est aliud quam donum

15,2sq. Ps. 84,7 4 secundum…domini] cf. Mt. 5,44 5 Cyprianus] cf. Cypr. or. dom. 17 (CCSL 3A, p. 100sq.,308–323) | Mt. 6,10 7sq. ut…uelle] cf. Phil. 2,13 8sq. Rom. 10,1 17 Io. 6,44 18sq. de… loqueretur] cf. Io. 6,57 19–21 Io. 6,61sq. 21–23 Io. 6,64sq. 23–25 Io. 6,65sq. β (L D P S) E γ (B F) am mi 15,12 hoc ... oratur lnp. L 14sq. forinsecus ... patre lnp. L 26 non om. F (ac.) 15,2 et om. S | ubi] ibi L D (ac. uv.) | ei om. D (ac.) | deus] domine B (pc.) F am | conuersus E (ac.) 3 utquid] quid am ‖ 4 secutoribus D (ac.) | uolui E (ac.) ‖ 5 sanctus *om. γ ‖ 6 in2 om. S 6sq. non credunt] nondum E (ac., non credunt ic., nondum credunt pc.) ‖ 7 credunt] crediderunt S et om. P (ac.) | *terra sunt adhuc tr. β E | nisi] si D (ac.) ‖ 9 quidem om. S | mei om. S | precatio β (ac. D) | deum] fit add. E (pc.) | illis] fit add. am mi ‖ 11 operantium E | praeuenit gratiam dei tr. F | praeueniat S ‖ 13 fidem] finem E (ac.) ‖ 15 sonante am | a patre om. F (ac.) | atque] et F ‖ 18 dicetur 22 sum] sim S (ac.) E (ac.) ‖ 19 suo om. γ am | etiam quidam tr. am ‖ 20 est om. B (ac.) ‖ 23 enim om. γ am ‖ 24 qui esset traditurus E ‖ 26 aliud est tr. am mi

972mi 5

10

15

20

25

194 | Augustinus

5

973mi 10

5

10

accipere a patre, quo credat in Christum. Neque enim audientes euangelium a non audientibus, sed credentes a non credentibus discernebat, qui dicebat: Nemo uenit ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo. 16. Fides igitur et inchoata et perfecta donum dei est. Et hoc donum quibusdam dari, quibusdam non dari omnino non dubitet, qui non uult manifestissimis sacris litteris repugnare. Cur autem non omnibus detur, fidelem mouere non debet, qui credit ex uno omnes isse in condemnationem sine dubitatione iustissimam, ita ut nulla dei esset iusta reprehensio, etiamsi nullus inde liberaretur. Vnde constat magnam esse gratiam, quod plurimi liberantur. Et, quid sibi deberetur in eis, qui non liberantur, agnoscunt, ut qui gloriatur, non in suis meritis, quae paria uidet esse damnatis, sed in domino glorietur. Cur autem istum potius quam illum liberet, inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius. Melius enim et hic audimus aut dicimus: O homo, tu quis es, qui respondeas deo?, quam dicere audemus, quasi nouerimus, quod occultum esse uoluit, qui tamen aliquid iniustum uelle non potuit. 17. Illud autem, quod in opusculo meo quodam contra Porphyrium sub titulo de IX. tempore Christianae religionis me dixisse recolitis, ita dixi, ut hanc diligentiorem et operosiorem disputationem de gratia praeterirem non sane omissa significatione, quod eam loco illo explicare noluissem, quae posset alias uel ab aliis explicari. Nam ita locutus sum inter cetera respondens propositae quaestioni, cur Christus post tam longa tempora uenerit: “Proinde,” inquam, “cum Christo non obiciant, quod eius doctrinam non omnes sequuntur (sentiunt enim et ipsi nequaquam hoc recte obici posse uel sapientiae philosophorum uel etiam numini deorum suorum), quid respondebunt, si excepta illa altitudine sapientiae et scientiae dei, ubi fortassis aliud diuinum consilium longe secretius latet, sine praeiudicio etiam aliarum forte causarum, quae a prudentibus uestigari queunt, hoc solum eis breuitatis gratia in huius quaestionis disputatione dicamus tunc uoluisse hominibus apparere Christum et apud eos praedicari doctrinam suam, quando sciebat et ubi sciebat esse, qui in

28sq. Io. 6,66 16,4 ex…condemnationem] cf. Rom. 5,16 7sq. ut…glorietur] cf. 1 Cor. 1,31 9 Rom. 11,33 10 Rom. 9,20 17,6–40 Aug. ep. 102,14sq. (CSEL 34/2, p. 556,7–p. 558,8) β (L D P S) E γ (B F) am mi 16,3 fidelem mouere lnp. L 4sq. iustissimam ... reprehensio lnp. L 5sq. constat ... liberantur lnp. L 6sq. sibi ... non lnp. L 7sq. paria ... glorietur lnp. L 27 quo] quod S (per praem. pc.) γ ‖ 29 nisi] ni S (ac.) 16,1 et3 … donum2] quod S ‖ 2 dubitat D (pc.); dubitetur S (uv.) ‖ 3 datur E (ac.) ‖ 4 isse] esse S am ‖ 5 etsi S | liberetur S ‖ 5sq. magnam lnp. L; magnum D (ac.) ‖ 6 quid] quod S ‖ 7 gloriantur am | uidit S; uident am ‖ 8 glorientur am | potius istum tr. D (ac.) ‖ 9 et1] in add. E | audiuimus S (audemus pc.) ‖ 10 aut] et S | quis] qui L | audeamus S am 17,1 quodam om. β (ac. D) ‖ 2 recoletis D (ac.) ‖ 3 gratiam L (ac.) D (ac.) ‖ 4 uoluissem am possit E (ac.) | alias] et alibi S | ab om. L D (ac.) ‖ 5 tam] quam S (ac.; del. pc.) ‖ 6 inquam om. F (ac.); iniquam D (ac.) ‖ 8 sapientia D (ac.) | nomini E (ac.); nominibus S | quid] qui D (ac.) ‖ 9 et om. D (ac.) | ubi] ibi D (ac.) | fortassis] longe add. β (ac. uv. D) ‖ 11 inuestigari S am ‖ 12 quaestiones D (ac.) | discamus E (ac.) | apparere] apellere L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 13 eos] eas E (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 15 – 17 | 195

eum fuerant credituri? His enim temporibus et his locis, quibus euangelium eius non est praedicatum, tales omnes in eius praedicatione futuros esse praesciebat, quales – non quidem omnes, sed tamen multi – in eius corporali praesentia fuerunt, qui in eum nec suscitatis ab eo mortuis credere uoluerunt, quales etiam nunc multos uidemus, cum tanta manifestatione de illo compleantur praeconia prophetarum, nolle adhuc credere et malle humana astutia resistere quam tam clarae atque perspicuae tamque sublimi et sublimiter diffamatae diuinae cedere auctoritati, quamdiu paruus et infirmus est intellectus hominis diuinae accedere ueritati. Quid ergo mirum, si tam infidelibus plenum orbem terrarum Christus prioribus saeculis nouerat, ut eis apparere uel praedicari merito nollet, quos nec uerbis nec miraculis suis credituros esse praesciebat? Neque enim incredibile est tales fuisse tunc omnes, quales ab eius aduentu usque ad hoc tempus tam multos fuisse atque esse miramur. Et tamen ab initio generis humani alias occultius, alias euidentius, sicut congruere temporibus diuinitus uisum est, nec prophetari destitit, nec, qui in eum crederent, defuerunt et ab Adam usque ad Moysen et in ipso populo Israel, quae speciali quodam mysterio gens prophetica fuit, et in aliis gentibus, antequam uenisset in carne. Cum enim nonnulli commemorantur in sanctis Hebraicis libris iam ex tempore Abrahae nec de stirpe carnis eius nec ex populo Israel nec aduentitia societate in populo Israel, qui tamen huius sacramenti participes fuerunt, cur non credamus etiam in ceteris hac atque illac gentibus alias alios fuisse, quamuis eos commemoratos in eisdem auctoritatibus non legamus? Ita salus religionis huius, per quam solam ueram salus uera ueraciterque promittitur, nulli umquam defuit, qui dignus fuit, et cui defuit, dignus non fuit. Et ab exordio propagationis humanae usque in finem quibusdam ad praemium, quibusdam ad iudicium praedicatur. Ac per hoc et, quibus omnino annuntiata non est, non credituri praesciebantur, et, quibus non credituris tamen annuntiata est, in illorum exemplum demonstrantur. Quibus autem credituris annuntiatur, hi regno caelorum et sanctorum angelorum societati praeparantur.”

β (L D P S) E γ (B F) am mi 17,15 ‒19 tales ... humana lnp. L 19sq. tam ... sublimi lnp. L tae ... auctoritati lnp. L 35 ‒37 qui ... iudicium lnp. L 37 ‒18,2 ac ... dicere lnp. L

20 diffama-

16 quidem lnp. L; quidam D (ac.) | fuerant S ‖ 16sq. in eum] de eo S ‖ 17 suscitatis lnp. L; suscitatas D (ac.) ‖ 19 adhuc om. S; at huc P | astutitia S (ac.) ‖ 20 sublimi] sublimo F (ac.) | sublimiter] subtiliter S | cedere] al. credere vl. am (mg.) | auctoritati] auctoritate E (ac.); et add. S B (ac.) ‖ 21 hominis lnp. L; homines D (ac.) S | accidere L D (ac.) P E (ac.); cedere Aug. ep. 102,14 | ueritati] non poterit add. γ am | quid] quod D (ac.) ‖ 22 pleno orbe E | saeculi S | nouerat] non uenerat E ‖ 23 apparire D (ac.); appariri S (ac.) | suis om. E (ac.) ‖ 24 esse om. S | tunc fuisse tr. am ‖ 26 congrue D (ac.) ‖ 27 diuinis L (ac.) | distitit S | in om. F | crederent defuerunt] credere debuerant S 28‒31 quae … Israel2 om. S ‖ 30 commemorentur B am ‖ 31 nec2] ex add. mi ‖ 32 hac] ac L D (ac.) ‖ 33 illa D (ac.) | alias] alios B (atque add. sl.); alios atque am | alios] alio S | commemoratus P ‖ 34 ita] ista S | ueram] uere S; uerum E (ac.) ‖ 37 praedicator D (ac.) ‖ 38 praesciebantur lnp. L; praesciebatur D (ac.) | tamen om. F ‖ 39 demonstratur E (pc.) | autem om. D (ac.); lnp. L | credituris lnp. L; creditores D (ac. uv.) ‖ 40 hi om. B; lnp. L; in D am

15

20

25

974mi 30

35

40

196 | Augustinus

5

10

15

5 975mi

10

18. Cernitisne me sine praeiudicio latentis consilii dei aliarumque causarum hoc de praescientia Christi dicere uoluisse, quod conuincendae paganorum infidelitati, qui hanc obiecerant quaestionem, sufficere uideretur? Quid enim est uerius quam praescisse Christum, qui et quando et quibus locis in eum fuerant credituri? Sed utrum praedicato sibi Christo a se ipsis habituri essent fidem an deo donante sumpturi, id est, utrum tantummodo eos praescierit an etiam praedestinauerit deus, quaerere atque disserere tunc necessarium non putaui. Proinde, quod dixi tunc uoluisse hominibus apparere Christum et apud eos praedicari doctrinam suam, quando sciebat et ubi sciebat esse, qui in eum fuerant credituri, potest etiam sic dici tunc uoluisse hominibus apparere Christum et apud eos praedicari doctrinam suam, quando sciebat et ubi sciebat esse, qui electi fuerant in ipso ante mundi constitutionem. Sed quoniam, si ita diceretur, lectorem faceret intentum ad ea requirenda, quae nunc ex admonitione Pelagiani erroris necesse est copiosius et laboriosius disputari, uisum mihi est, quod tunc satis erat, breuiter esse dicendum excepta, ut dixi, altitudine sapientiae et scientiae dei et sine praeiudicio aliarum causarum, de quibus non tunc, sed opportunius disputandum putaui. 19. Item, quod dixi salutem religionis huius nulli umquam defuisse, qui dignus X. fuit, et dignum non fuisse, cui defuit, si discutiatur et quaeratur, unde quisque sit dignus, non desunt, qui dicant: ‘uoluntate humana’, nos autem dicimus: ‘gratia uel praedestinatione diuina’. Inter gratiam porro et praedestinationem hoc tantum interest, quod praedestinatio est gratiae praeparatio, gratia uero iam ipsa donatio. Quod itaque ait apostolus: non ex operibus, ne forte quis extollatur, ipsius enim sumus figmentum, creati in Christo Iesu in operibus bonis, gratia est; quod autem sequitur: quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus, praedestinatio est, quae sine praescientia non potest esse. Potest autem esse sine praedestinatione praescientia. Praedestinatione quippe deus ea praesciuit, quae fuerat ipse facturus, unde dictum est: Fecit, quae futura sunt. Praescire autem potens est etiam, quae ipse non facit, sicut quae-

18,7–9 tunc2 …credituri] cf. 1,17,12–14 11sq. electi…constitutionem] cf. Eph. 1,4 14sq. excepta…causarum] cf. 1,17,9–11 19,1sq. salutem…defuit] cf. 1,17,34–36 6sq. Eph. 2,9sq. 8 Eph. 2,10 10sq. Is. 45,11 LXX β (L D P S) E γ (B F) am mi 18,2sq. paganorum ... qui lnp. L 19,1 dixi ... nulli lnp. L 2 dignum ... quae4 inter ... tantum lnp. L 5 praedestinatio ... gratia lnp. L ratur lnp. L 2sq. sit ... autem lnp. L 5sq. ipsa ... ait lnp. L 6 forte ... ipsius lnp. L 8 praedestinatio inc. Eug 18,1 aliarumque] uel aliarum S ‖ 2 praescienti D (ac.) | infidelitati lnp. L; infidelitate D (ac.); fidelitati B (ac.) ‖ 3 hanc] hac D (ac.) | obicerant E (ac.) F (ac.); obiecerunt S ‖ 4 in eum om. F; in eam S 5 abituri D (ac.) ‖ 6 deus om. D (ac.) ‖ 7 atque] ac am | dissere am ‖ 9 posset B am ‖ 11 et …  sciebat2 om. S | fuerunt S ‖ 12 diceret S ‖ 16 sed] alias add. am mi 19,1 nulli om. E (ac.) | umquam] eum quam E (ac.) ‖ 2 unde quisque] undecumque F (ac.) | quisque] quis am ‖ 3 desunt] discunt E (ac.) ‖ 7 bonis] donis S (ac.) ‖ 8 quae1 om. S | praedestinatio est] praedestinationem S ‖ 11 potens est] potest E

De praedestinatione sanctorum, liber primus 18 – 20 | 197

cumque peccata, quia etsi sunt quaedam, quae ita peccata sunt, ut poenae sint etiam peccatorum, unde dictum est: Tradidit illos deus in reprobam mentem, ut faciant quae non conueniunt (non ibi peccatum dei est, sed iudicium). Quocirca praedestinatio dei, quae in bono est, gratiae est, ut dixi, praeparatio, gratia uero est ipsius praedestinationis effectus. Quando ergo promisit deus Abrahae in semine eius fidem gentium dicens: Patrem multarum gentium posui te, unde dicit apostolus: Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni semini, non de nostrae uoluntatis potestate, sed de sua praedestinatione promisit. Promisit enim, quod ipse facturus fuerat, non, quod homines, quia, etsi faciunt homines bona, quae pertinent ad colendum deum, ipse facit, ut illi faciant, quae praecepit, non illi faciunt, ut ipse faciat, quod promisit; alioquin, ut dei promissa compleantur, non in dei, sed in hominum est potestate et, quod a domino promissum est, ab ipsis redditur Abrahae. Non autem sic credidit Abraham, sed credidit dans gloriam deo, quoniam quae promisit, potens est et facere. Non ait: praedicere, non ait: praescire (nam et aliena facta potest praedicere atque praescire), sed ait: potens est et facere ac per hoc facta non aliena, sed sua. 20. An forte opera bona gentium deus promisit Abrahae in semine ipsius, ut hoc promitteret, quod ipse facit? Non autem promisit fidem gentium, quam sibi homines faciunt, sed, ut promitteret, quod ipse facit, illam praesciuit homines esse facturos? Non quidem sic apostolus loquitur. Filios quippe deus promisit Abrahae, qui fidei eius uestigia sectarentur, quod apertissime dicit. Sed si opera gentium promisit, non fidem, profecto, quoniam non sunt bona opera nisi ex fide (iustus enim ex fide uiuit, et: Omne, quod non est ex fide, peccatum est, et: Sine fide impossibile est placere), nihilominus, ut impleat, quod promisit deus, in hominum est potestate. Nisi enim homo faciat, quod deo non donante ad hominem pertinet, non faciet ipse, quod donet, hoc est, nisi habeat homo fidem ex semetipso, non implet deus, quod promisit, ut opera iustitiae dentur ex deo. Ac per hoc, ut promissa sua deus possit

13sq. Rom. 1,28 15 ut dixi] cf. 1,19,5 17 Gen. 17,5 26 Rom. 4,21 20,4sq. qui…sectarentur] cf. Rom. 4,12 Hebr. 11,6

17sq. Rom. 4,16 24sq. Rom. 4,20sq. 6 Hab. 2,4; Rom. 1,17 7 Rom. 14,23

β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 22 non ... dei2 lnp. L 26 atque ... ait lnp. L 12 poenae] ponae S (ac.) ‖ 12sq. sint etiam poenae tr. F (ac.); poenae etiam sint tr. am ‖ 13 illos] illis P | mentem] sensum EugV ‖ 14 conueniant S ‖ 15 quae … praeparatio om. D (ac.) | gratiae] gratia E (ac.) | praeparatio] praepatio E (ac.) ‖ 16 semini D (ac.) ‖ 17 apostolos S ‖ 18sq. uoluntates E (ac.) ‖ 19 de om. E (ac.) ‖ 24 deo] dei S (ac.) | quae] qui E (ac.) ‖ 25 potens est] potest D (ac.); potens L | praedicare γ (ac.) | praescire] scire S ‖ 25sq. nam … praescire om. S ‖ 26 potest] *potens est Eug | praedicere atque praescire potest tr. F (ac.) | praedicare B (ac.) | per] pro F 20,1 ipsius] tuo γ (suo pc. B); eius EugV ‖ 3 esse om. F am ‖ 4 quidam S (ac.) | loquitur sic apostolus tr. am mi | deus promisit om. S; promisit deus tr. am mi ‖ 5 quod om. S | non om. F (ac.) ‖ 7 placere] deo add. am ‖ 8 nihil hominus L D (nihil hominis ac.) | impleatur am ‖ 9 non1 om. D (ac.) 10 semetipso] se ipso am

15

20

25

5

10

198 | Augustinus

976mi

15

5

5

10

15

implere, non est in dei, sed in hominis potestate. Quod si ueritas et pietas nos credere uetat, credamus cum Abraham, quoniam, quae promisit, potens est et facere. Promisit autem filios Abrahae, quod esse non possunt, si non habeant fidem, ergo ipse donat et fidem. 21. Sane cum apostolus dicat: Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promis- XI. sio, miror homines infirmitati suae se malle committere quam firmitati promissionis dei. ‘Sed incerta est mihi’, inquit, ‘de me ipso uoluntas dei.’ Quid ergo? Tuane tibi uoluntas de te ipso certa est nec times, qui uidetur stare, uideat, ne cadat? Cum igitur utraque incerta sit, cur non homo firmiori quam infirmiori fidem suam, spem caritatemque committit? 22. ‘Sed cum dicitur:’, inquiunt, ‘Si credideris, saluus eris, unum horum exigitur, alterum offertur. Quod exigitur, in hominis, quod offertur, in dei est potestate.’ Cur non utrumque in dei, et quod iubet et quod offert? Rogatur enim, ut det, quod iubet. Rogant credentes, ut sibi augeatur fides. Rogant pro non credentibus, ut eis donetur fides. Et in suis igitur incrementis et in suis initiis dei donum est fides. Sic autem dicitur: Si credideris, saluus eris, quemadmodum dicitur: Si spiritu facta carnis mortificaueritis, uiuetis. Nam et hic ex his duobus unum exigitur, alterum offertur. Si spiritu, inquit, facta carnis mortificaueritis, uiuetis. Vt ergo spiritu facta carnis mortificemus, exigitur, ut autem uiuamus, offertur. Num igitur placet, ut facta carnis mortificare non donum dei esse dicamus neque id donum dei esse fateamur, quoniam exigi audimus a nobis praemio uitae, si hoc fecerimus, oblato? Absit hoc, ut placeat participibus et defensoribus gratiae. Pelagianorum est error iste damnabilis, quorum mox apostolus ora obstruxit adiungens: Quotquot enim spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei, ne facta mortificare nos carnis non per dei, sed per nostrum spiritum crederemus. De quo dei spiritu etiam ibi loquebatur, ubi ait: Omnia autem haec operatur

13 Rom. 4,21 21,1sq. Rom. 4,16 4 1 Cor. 10,12 5sq. fidem…caritatemque] cf. 1 Cor. 13,13 22,1 Rom. 10,9 6 Rom. 10,9 6sq. Rom. 8,13 7sq. Rom. 8,13 13sq. Rom. 8,14 15sq. 1 Cor. 12,11 β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 21,5 cur ... homo lnp. L 22,3 rogatur ... det lnp. L 12 si om. E (ac.) | nos] non Eug mi ‖ 13 quoniam om. D (ac.) ‖ 14 habent S Eug 21,1 sane] et S ‖ 2 miro P (ac.) | hominis D (ac.) S | infirmitate S | suae om. S | malle] male D (ac.) committeret D (ac.) ‖ 3 inquit om. E (ac.) ‖ 4 nec] ne D (ac.) | uideat] timeat β (ac. D) EugV (tr. post cadat) 22,1 horum] opus S ‖ 2 homines S (ac.) ‖ 3 dei] est add. am; deo S (ac.) | iubet1 … offert] iubetur …  offertur S | offertur am ‖ 5 fides1] ut add. am | et1] ut γ (ac. F) | igitur om. am | et in2 om. S | est] sit am | sic] si S (ac.) E (ac.) ‖ 7sq. nam … uiuetis iter. D (ac.) ‖ 7 et om. S ‖ 8 facta1] factas S | facta carnis spiritu tr. F (ac.) ‖ 9 exigitur] igitur D (ac.) ‖ 10 neque id] ne quid γ; neque et id S | dei2 om. F ‖ 11 exigi] exigitur F | audimus del. F; audiuimus am | praemia D (ac.) | ut hoc tr. am mi 12 partibus S ‖ 13 obtruxit D (ac.) | fili D (ac.) | sunt filii tr. am ‖ 13sq. dei sunt tr. EugV ‖ 14 mortificare nos] mortificate S ‖ 15 autem om. F

De praedestinatione sanctorum, liber primus 20 – 24 | 199

unus atque idem spiritus, diuidens propria unicuique prout uult, inter quae omnia, sicut scitis, nominauit et fidem. Sicut ergo, quamuis donum dei sit facta carnis mortificare, exigitur tamen a nobis proposito praemio uitae, ita donum dei est et fides, quamuis et ipsa, cum dicitur: Si credideris, saluus eris, proposito praemio salutis exigatur a nobis. Ideo enim haec et nobis praecipiuntur et dona dei esse monstrantur, ut intellegatur, quod et nos ea facimus et deus facit, ut illa faciamus, sicut per prophetam Ezechielem apertissime dicit. Quid enim apertius quam, ubi dicit: Ego faciam, ut faciatis? Locum ipsum scripturae attendite et uidebitis illa deum promittere facturum se, ut faciant, quae iubet, ut fiant. Non sane ibi tacet merita eorum, sed mala, quibus se ostendit reddere pro malis bona hoc ipso, quo eos facit habere deinceps opera bona, cum ipse facit, ut faciant diuina mandata. XII. 23. Sed omnis haec ratio, qua defendimus gratiam dei per Iesum Christum dominum nostrum uere esse gratiam, id est non secundum merita nostra dari, quamuis euidentissime diuinorum eloquiorum testimoniis asseratur, tamen apud eos, qui, nisi aliquid sibi assignent, quod priores dent, ut retribuatur eis, ab omni studio pietatis reprimi se putant, laborat aliquando in aetate maiorum iam utentium uoluntatis arbitrio. Sed ubi uenitur ad paruulos et ad ipsum mediatorem dei et hominum, hominem Christum Iesum, omnis deficit praecedentium gratiam dei humanorum assertio meritorum, quia nec illi ullis bonis praecedentibus meritis discernuntur a ceteris, ut pertineant ad liberatorem hominum, nec ille ullis humanis praecedentibus meritis, cum et ipse sit homo, liberator factus est hominum. 24. Quis enim audiat, quod dicuntur paruuli pro suis futuris meritis in ipsa infantili aetate baptizati exire de hac uita et ideo alii non baptizati in eadem aetate mori, quia et ipsorum praescita sunt merita futura, sed mala non eorum uitam bonam uel malam deo remunerante uel damnante, sed nullam? Apostolus quidem limitem fixit, quem transgredi non debeat hominis, ut mitius loquar, incauta suspi-

17 fidem] cf. 1 Cor. 12,9 19 Rom. 10,9 22sq. Ez. 36,27 23,6sq. mediatorem…Iesum] cf. 1 Tim. 2,5 β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 21 et2 ... illa lnp. L 24sq. eorum ... mala lnp. L 25 quo eos lnp. L 16 propria unicuique] singulis F (ac.) | prout] pro L (ac.) D (ac.) ‖ 17 sitis E (ac.) | sicut2] si P (ac.) 18 propositio D (ac.); praeposito S | proemio D (ac.) ‖ 19 proemio D (ac.) ‖ 20 enim om. EugV nobis2] uobis S ‖ 21 intellegantur β (ac. L D S) | faciamus am ‖ 22 phetam B ‖ 23 ipsum] ipsa S (ac.); istum F | scripturae] fratres carissimi add. am | et] ut D (ac.) ‖ 24 fiant] faciant E (ac. uv.) tacet] taceret S; *etiam add. γ am ‖ 25 se om. S | haec ipsa quae S | quo] quod γ am | fecit S 26 cum] quae S 23,1 qua] quae D (ac.) S (ac.) | dei om. S ‖ 2 meritum nostrum E (ac.) | dari om. E (ac.) ‖ 4 assignant D (ac.) ‖ 5 reprimendos S | putent F (ac.) | laboratur B am | aliquanto L (pc.) D (pc.) E (pc.); aliquantum mi ‖ 7 omnis] hominis D (ac. uv.) | praecedentium om. D (ac.) | gratia am ‖ 9 decernuntur E (ac.) | liberationem S ‖ 10 est om. F 24,1 quod] quia S ‖ 2 alii] alio D (ac.) ‖ 4 bonum D (ac.) | nullum γ am

20

977mi 25

5

10

5

200 | Augustinus

10

15

978mi 20

25

30

cio. Ait enim: Omnes adstabimus ante tribunal Christi, ut ferat unusquisque secundum ea, quae per corpus gessit, siue bonum siue malum. Gessit, inquit, non adiunxit: ‘uel gesturus fuit’. Sed unde hoc talibus uiris in mentem uenerit, nescio, ut futura, quae non sunt futura, puniantur aut honorentur merita paruulorum. Cur autem dictum est secundum ea, quae per corpus gessit, hominem iudicandum, cum gerantur multa solo animo, non per corpus nec per ullum corporis membrum et plerumque tam magna, ut talibus cogitationibus poena iustissima debeatur, sicuti est, ut alia taceam, quod dixit insipiens in corde suo: Non est deus? Quid est ergo: secundum ea, quae per corpus gessit, nisi secundum ea, quae gessit eo tempore, quo in corpore fuit, ut per corpus intellegamus ‘per corporis tempus’? Post corpus autem nemo erit in corpore nisi resurrectione nouissima non ad ulla merita comparanda, sed ad recipienda pro bonis meritis praemia, pro malis luenda supplicia. Hoc autem medio tempore inter depositionem et receptionem corporis secundum ea, quae gesserunt per corporis tempus, siue cruciantur animae siue requiescunt. Ad quod tempus corporis pertinet etiam, quod Pelagiani negant, sed Christi ecclesia confitetur, originale peccatum, quo siue soluto per dei gratiam siue per dei iudicium non soluto, cum moriuntur infantes, aut merito regenerationis transeunt ex malis ad bona aut merito originis transeunt ex malis ad mala. Hoc catholica fides nouit. In hoc etiam nonnulli haeretici sine ulla contradictione consentiunt. Iudicari autem quemquam non secundum merita, quae habuit, quamdiu fuit in corpore, sed secundum merita, quae fuerat habiturus, si diutius fuisset in corpore, unde opinari potuerint homines, quorum ingenia non esse contemptibilia uestrae indicant litterae, mirans et stupens reperire non possum nec credere auderem, nisi uobis non credere non auderem. Sed spero adfuturum deum, ut commoniti cito uideant ea, quae dicuntur futura fuisse peccata, si per dei iudicium in non baptizatis possunt iure puniri, etiam per dei gratiam baptizatis posse dimitti. Quicumque enim dicit puniri tantum posse deo

24,6sq. 2 Cor. 5,10 13 Ps. 13,1 13sq. 2 Cor. 5,10 15 2 Cor. 5,10 β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 24,8 mentem uenerit lnp. L 9sq. aut ... gerantur lnp. L 11sq. non ... cogitationibus lnp. L 14sq. eo ... fuit lnp. L 17 supplicia expl. Eug 30 possunt ... dei2 lnp. L 31 dimitti ... dicit lnp. L 6 stabimus am | referat F am mi ‖ 7 uel] sed γ ‖ 9 aut honorentur om. D (ac.); lnp. L ‖ 10 ea quae lnp. L; aquae D (ac.) | gerantur lnp. L; geruntur D (ac. uv.); gerentur S ‖ 11 solo] sola D (ac.) | ullum] illum E (ac.) ‖ 12 iustissime Eug ‖ 13 est1 om. B (ac.) ‖ 14 quo lnp. L; quod D (ac.) ‖ 15 per2 om. B (pc.) am ‖ 16 ulla … comparanda] illum meritum corpore agendum S | corporanda L (ac.) D (ac.) P ‖ 17 bonis] uobis D (ac.) | praemia] proemia D (ac.); *uel add. γ am | autem] in add. γ am medio] modico S (modio ac.) ‖ 18 dispositionem F (ac.) | receptionem] resurrectionem am | gesserunt] gessit S ‖ 19 siue1] sic D (ac.) ‖ 21 quo] quod S ‖ 22 cum moriuntur] commoriuntur F generationis S ‖ 23 origenis E (ac.) ‖ 24 sine] siue F ‖ 25 non] solum add. am ‖ 26 habitura L (ac.) D (ac.) P | diutis L (ac.) | fuisset] *uixisset β E mi ‖ 28 nisi … auderem2 om. γ ‖ 29 communiti E (ac.) ‖ 30 possunt iure om. S | puniri lnp. L; punire D (ac.) ‖ 30sq. per dei gratiam] dei gratia β (dei lnp. L; ac. uv. D)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 24 – 25 | 201

iudicante futura peccata, dimitti autem deo miserante non posse, cogitare debet, quantam deo faciat gratiaeque eius iniuriam, quasi futurum peccatum praenosci possit nec possit ignosci. Quod si absurdum est, magis ergo futuris, si diu uiuerent, peccatoribus, cum in parua aetate moriuntur, lauacro, quo peccata diluuntur, debuit subueniri. XIII. 25. Quod si forsitan dicunt paenitentibus peccata dimitti et ideo istos non baptizari paruula aetate morientes, quia praesciti sunt paenitentiam, si uiuerent, non acturi, eos autem, qui baptizantur et paruuli de corporibus exeunt, deum praescisse acturos paenitentiam fuisse, si uiuerent, attendant et uideant, si ita est, non iam in paruulis sine baptismate morientibus peccata originalia uindicari, sed sua cuiusque futura, si uiueret, itemque baptizatis non originalia dilui, sed sua futura, si uiuerent, quoniam non possent nisi in maiore aetate peccare, sed alios acturos paenitentiam, alios non acturos fuisse praeuisos, ideo alios baptizatos, alios sine baptismo exisse de hac uita. Hoc si audirent Pelagiani, non iam laborarent negando originale peccatum quaerere paruulis extra regnum dei nescio cuius suae felicitatis locum, maxime quando conuincuntur non eos habere posse uitam aeternam, quia non manducauerunt carnem nec biberunt sanguinem Christi et quia in eis, qui nullum habent omnino peccatum, falsus est baptismus, qui in remissionem traditur peccatorum. Dicerent enim prorsus nullum esse originale peccatum, sed pro suis futuris, si uiuerent, meritis uel baptizari uel non baptizari eos, qui de corpore soluuntur infantes, et pro suis futuris meritis eos uel accipere uel non accipere corpus et sanguinem Christi, sine quo uitam prorsus habere non possunt, et in uera remissione peccatorum baptizari, quamuis nullum ex Adam traherent, quoniam remittuntur eis peccata, de quibus illos deus paenitentiam praesciuit acturos. Ita facillime agerent atque obtinerent causam suam, qua negant esse originale peccatum et gratiam dei non dari nisi secundum merita nostra contendunt. Sed quia hominum futura, quae non sunt futura, procul dubio nulla sunt merita – et hoc uidere facillimum est –,

25,11sq. non2 …Christi] cf. Io. 6,54 β (L D P S) E γ (B F) am mi 32 futura peccata lnp. L 32‒34 debet ... absurdum lnp. L aetate lnp. L 35sq. peccata ... subueniri lnp. L 25,20 atque obtinerent lnp. L

34sq. si2 ... 

33 quantum S | faciat] faciam S | gratiaeque lnp. L; gratia D (ac.) ‖ 34 nec lnp. L; ne D (ac.) 35 aetatem oriuntur P (ac.) E (ac.) | quo] que S ‖ 36 subuenire mi 25,1sq. baptizari] in add. am mi ‖ 2 *si uiuerent paenitentiam tr. β E | si uiuerent] siue uerent E (ac.) ‖ 4 fuisse paenitentiam tr. β E | et uideant om. S ‖ 6 item am | itemque … uiuerent om. E (ac.) ‖ 7 posset β E | peccari D E (pc.) ‖ 8 fuisse] fortasse β E | ideoque am ‖ 9 auderent mi; audierint am ‖ 9sq. peccatum] peccato L (ac.) D (ac.); et add. am ‖ 11 quia] qui γ am ‖ 12 biberunt] uinum add. γ ‖ 13 baptismos D (ac.) | remissione S ‖ 14 esse] est γ | futuros L (ac.) 14‒16 si … futuris om. S ‖ 16 pro suis] prorsus E (ac.) | et] ac L D (ac. uv.) ‖ 17 ueram remissionem mi | remissionem E (ac.) ‖ 18 eis] *futura add. γ am ‖ 19 paenitentia L (uv.) D | praesciui L (uv.) D (ac. uv.) | facturos S ‖ 21sq. quae … futura om. L D (ac.) ‖ 22sq. facillimum … dicere1 om. E (ac.)

35

5

10

15 979mi

20

202 | Augustinus

25

5

10

15

20

ideo nec Pelagiani hoc dicere potuerunt et multo magis nec isti dicere debuerunt. Dici enim non potest, quam moleste feram, quod uiderunt Pelagiani esse falsissimum et absurdissimum, hoc non uidisse istos, qui nobiscum errorem illorum haereticorum catholica auctoritate condemnant. 26. Scripsit librum de mortalitate Cyprianus multis ac paene omnibus, qui eccle- XIV. siasticas litteras amant, laudabiliter notum, in quo propterea dicit non solum non esse fidelibus inutilem mortem, uerum etiam utilem reperiri, quoniam peccandi periculis hominem subtrahit et in non peccandi securitate constituit. Sed quid prodest, si etiam futura, quae commissa non sunt, peccata puniuntur? Agit tamen ille copiosissime atque optime peccandi pericula nec deesse in ista uita nec superesse post istam, ubi et illud testimonium ponit de libro Sapientiae: Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius. Quod a me quoque positum fratres istos ita respuisse dixistis tamquam non de libro canonico adhibitum, quasi et excepta huius libri attestatione res ipsa non clara sit, quam uolumus hinc doceri. Quis enim audeat negare Christianus iustum, si morte praeoccupatus fuerit, in refrigerio futurum? Quilibet hoc dixerit, quis homo sanae fidei resistendum putabit? Item si dixerit iustum, si a sua iustitia recesserit, in qua diu uixit et in ea fuerit impietate defunctus, in qua, non dico unum annum, sed unum diem duxerit, in poenas iniquis debitas hinc iturum nihil sibi sua praeterita profutura iustitia, huic perspicuae ueritati quis fidelium contradicet? Porro, si quaeratur a nobis, utrum si tunc esset mortuus, quando erat iustus, poenas esset inuenturus an requiem, numquid requiem respondere dubitabimus? Haec est tota causa, cur dictum est, a quocumque sit dictum: Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius. Dictum est enim secundum pericula uitae huius, non secundum praescientiam dei, qui hoc praesciuit, quod futurum erat, non

26,1–7 cf. Cypr. mortal. 23 (CCSL 3A, p. 29,387–393) 7sq. Sap. 4,11 8 cf. Aug. corrept. 19 (CSEL 92, p. 260sq.,16–30); Hil. epist. = Aug. ep. 226,4 (CSEL 57, p. 473,14–16) 12–14 si2 …duxerit] cf. Ez. 18,24 18sq. Sap. 4,11 β (L D P S) E γ (B F) am mi 23 potuerunt ... magis lnp. L 26,12 putabit item lnp. L 13 diu ... fuerit lnp. L 14 dico ... poenas lnp. L 14sq. iturum ... profutura lnp. L 15 ‒17 huic ... requiem1 lnp. L 17sq. respondere ... tota lnp. L 18sq. raptus ... mutaret lnp. L 24 quam] quae P | uiderunt] uidere S ‖ 25 errorum am 26,1 ac] hac L | qui om. F (ac.) ‖ 1sq. ecclesiasticus D (ac.) ‖ 2 amant] norunt E (ac.) | laudabiter P (ac.) ‖ 4 in om. S | constatuit S (ac.) ‖ 5 puniantur F | tamen] non (corr. ex ne) add. S (ac.) 6 nec1] non L | deesse] deest S ‖ 7 istam] illam mi | et om. F (ac.) | ponit om. E (ac.) ‖ 9 et excepta] exceptio S ‖ 9sq. libri … uolumus om. S ‖ 10 uoluimus mi | *audet γ am ‖ 11 qualibet S 12 putabit lnp. L; putauit D (ac. uv.) | si1 om. D E (ac.) | a om. F (ac.) ‖ 13 sua om. γ | qua1] quam γ (ac. B) | uixit] uixerit F ‖ 14 duxerit] uixerit β (lnp. L) E am (vl. mg.) mi | poenas lnp. L; poenis D (ac. uv.) S (ac.) | hinc iturum] hunc futurum S ‖ 15 *praeterita sua iustitia profutura γ (ac. B); praeteritam suam iustitiam profuturam B (pc.) am; suam praeteritam profuturam iustitiam S; sua praeterita iustitia profutura E mi ‖ 15sq. contradicit β (lnp. L) E (ac.) am ‖ 17 requiem1 lnp. L; et add. P ‖ 18 dubitabimus lnp. L; dubitauimus E (ac.); dubitamus γ am ‖ 19 secundum] secundam S (ac.) 20sq. erat … futurum om. S

De praedestinatione sanctorum, liber primus 25 – 27 | 203

quod futurum non erat, id est, quod ei mortem immaturam fuerat largiturus, ut tentationum subtraheretur incerto, non quod peccaturus esset, qui mansurus in tentatione non esset. De hac quippe uita legitur in libro Iob: Numquid non tentatio est uita humana super terram? Sed quare aliis concedatur, ut ex huius uitae periculis, dum iusti sunt, auferantur, alii uero iusti, donec a iustitia cadant, in eisdem periculis uita productiore teneantur, quis cognouit sensum domini? Et tamen hinc intellegi datur etiam illis iustis, qui bonos piosque mores usque ad senectutis maturitatem et diem uitae huius ultimum seruant, non in suis meritis, sed in domino esse gloriandum, quoniam, qui uitae breuitate rapuit iustum, ne malitia mutaret intellectum eius, ipse in quantacumque uitae longitudine custodit iustum, ne malitia mutet intellectum eius. Cur autem hic tenuerit casurum iustum, quem, priusquam caderet, hinc posset auferre, iustissima omnino, sed inscrutabilia sunt iudicia eius. 27. Quae cum ita sint, non debuit repudiari sententia libri Sapientiae, qui meruit in ecclesia Christi de gradu lectorum ecclesiae Christi tam longa annositate recitari et ab omnibus Christianis, ab episcopis usque ad extremos laicos, fideles, paenitentes, catechumenos cum ueneratione diuinae auctoritatis audiri. Certe enim, si de diuinarum scripturarum tractatoribus, qui fuerunt ante nos, proferrem defensionem huiusce sententiae, quam nunc solito diligentius atque copiosius contra nouum Pelagianorum defendere urgemur errorem (hoc est gratiam dei non secundum merita nostra dari et gratis dari, cui datur, quia neque uolentis neque currentis, sed miserentis est dei, iusto autem iudicio non dari, cui non datur, quia non est iniquitas apud deum) – si huius ergo sententiae defensionem ex diuinorum eloquiorum nos praecedentibus catholicis tractatoribus promerem, profecto hi fratres, pro quibus nunc agimus, acquiescerent. Hoc enim significastis litteris uestris. Quid igitur opus est, ut eorum scrutemur opuscula, qui, priusquam ista haeresis oriretur, non habuerunt necessitatem in hac difficili ad soluendum quaestione uersari? Quod procul dubio facerent, si respondere talibus cogerentur, unde factum est, ut de

23sq. Iob 7,1 LXX 26 Rom. 11,34 32 Rom. 11,33 27,8sq. Rom. 9,16 9sq. Rom. 9,14 12 litteris uestris] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,8sq. (CSEL 57, p. 466, 22–467,12); Hil. epist. = Aug. ep. 226,8 (CSEL 57, p. 478,4–7) et 9 (p. 479,5sq.) β (L D P S) E γ (B F) am mi 27,1sq. libri ... ecclesia lnp. L 2 lectorum ... recitari lnp. L 3sq. paenitentes ... diuinae lnp. L 4sq. audiri ... scripturarum lnp. L 5sq. fuerunt ... huiusce lnp. L 7 defendere ...  est lnp. L 23 non1 om. S | esset] est D (ac.) ‖ 24 conceditur F | ut om. S ‖ 25 a] ad D (ac.) | cadent L (ac.) D (ac.) S B (pc.); cadunt γ (ac.) am ‖ 26 productione S (ac.) | agnouit E ‖ 27 illi iusti (iustis ac.) S bonis S (ac.) ‖ 28 seruent D (ac.) ‖ 30 quantumcumque S am | longitudinis S ‖ 31 hic om. γ (non add. B); non am | quem casurum iustum tr. am | priusquam] prius D (ac.) ‖ 32 possit D (ac.) E (ac.) 27,1 sententia libri] liber γ ‖ 2 de … Christi2 om. S | electorum am ‖ 3sq. paenitentes] sapientes F 4 diuina auctoritas S | de om. E (ac.) ‖ 5 proferam γ am ‖ 6 *huius γ am ‖ 9 non2 om. D (ac.) 11 tractoribus L (ac.) D (ac.) | hi] hii S (ac.) ‖ 12 igitur] enim F (ac.) ‖ 13 oreretur β (exc. D; ac. P S) 14 quod] quo D (ac.)

980mi

30

5

10

15

204 | Augustinus

20

5 981mi

10

15

20

gratia dei, quid sentirent, breuiter quibusdam scriptorum suorum locis et transeunter attingerent, immorarentur uero in eis, quae aduersus inimicos ecclesiae disputabant, et in exhortationibus ad quasque uirtutes, quibus deo uiuo et uero pro adipiscenda uita aeterna et uera felicitate seruitur. Frequentationibus autem orationum simpliciter apparebat, dei gratia quid ualeret. Non enim poscerentur de deo, quae praecipit fieri, nisi ab illo donaretur, ut fierent. 28. Sed qui sententiis tractatorum instrui uolunt, oportet, ut istum librum Sapientiae, ubi legitur: Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius, omnibus tractatoribus anteponant, quoniam sibi eum anteposuerunt etiam temporibus proximi apostolorum egregii tractatores, qui eum testem adhibentes nihil se adhibere nisi diuinum testimonium crediderunt. Et certe beatissimum Cyprianum disputasse constat, ut celerioris mortis beneficium commendaret, a peccatorum periculis eripi eos, qui hanc uitam finiunt, in qua peccari potest. In eodem libro ait inter cetera: “Cur non cum Christo futurus et de domini pollicitatione securus, quod ad Christum uoceris, amplecteris et, quod diabolo careas, gratularis?” Et alio loco: “Pueri”, inquit, “periculum lubricae aetatis euadunt.” Itemque alio: “Quid non”, inquit, “properamus et currimus, ut patriam nostram uidere, ut parentes salutare possimus? Magnus illic nos carorum numerus exspectat parentum, fratrum, filiorum, frequens nos et copiosa turba desiderat, iam de sua incolumitate secura, adhuc de nostra salute sollicita.” His atque huiusmodi doctor ille sententiis in catholicae fidei luce clarissima satis aperteque testatur usque ad huius corporis depositionem peccandi pericula tentationesque metuendas, deinceps nulla talia quemquam esse passurum. Quod etsi non testaretur, quando de hac re Christianus qualiscumque dubitaret? Quomodo igitur homini lapso et in eodem lapsu istam uitam misere finienti atque in poenas eunti talibus debitas, quomodo, inquam, huic non plurimum summeque prodesset, si ex hoc tentationum loco, priusquam laberetur, morte raperetur?

28,2 Sap. 4,11 7–9 Cypr. mortal. 3 (CCSL 3A, p. 18,39–41) 25,251) 10–14 Cypr. mortal. 26 (CCSL 3A, p. 31,439–443)

9sq. Cypr. mortal. 15 (CCSL 3A, p.

β (L D P S) E γ (B F) am mi 28,2 ‒6 intellectum ... periculis lnp. L 7 finiunt ... eodem lnp. L 7sq. cur ...  domini lnp. L 16 scripturarum suarum E (ac.) ‖ 17 attigerant S | aduersus] aduersos D (ac.); alios add. γ am 18 ex orationibus D (ac.); exhortatione S | pro om. P ‖ 20 apparebit S ‖ 21 praecepit L D (ac.) S F am | donaretur ab illo tr. F (ac.) | donarentur D (pc.) E 28,2sq. tractoribus anteponat S ‖ 5 beatum F ‖ 6 benficio B; beneficii F (ac.) | eos eripi tr. am 7 hanc om. F (ac.) | peccare B (ac.) ‖ 8 securos D (ac.) | quod om. L D (ac.) ‖ 9 uocaris γ am | quod 10 periculo D (ac.) | alio] loco add. am; alios B (uv.; ac.) | quid] quod S | non inquit om. om. S ‖ E (ac.) ‖ 11 ut1] et D (ac.) ‖ 12 magnus] magis S (ac.) | freques D (ac.) ‖ 15 clarissimis … apertisque S | usque] hisque S ‖ 16 tentationisque D (ac.) ‖ 18 miserere D (ac. uv.) E (ac. uv.) | finient S in2] *ad γ am ‖ 19 non om. S ‖ 20 si ex om. S | labaretur L (ac.) D (ac.); liberetur S

De praedestinatione sanctorum, liber primus 27 – 30 | 205

29. Ac per hoc, si absit nimis inconsiderata contentio, tota quaestio ista finita est de illo, qui raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius. Nec ideo liber Sapientiae, qui tanta numerositate annorum legi meruit in ecclesia Christi, in quo et hoc legitur, pati debet iniuriam, quoniam resistit eis, qui pro meritis hominum falluntur, ut ueniant contra dei manifestissimam gratiam, quae maxime apparet in paruulis, quorum cum alii baptizati, alii non baptizati uitae huius terminum sumunt, satis indicant misericordiam et iudicium, misericordiam quidem gratuitam, iudicium debitum. Si enim iudicarentur homines pro meritis suae uitae, quae non habuerunt morte praeuenti, sed habituri essent, si uiuerent, nihil prodesset ei, qui raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius, nihil prodesset eis, qui lapsi moriuntur, si ante morerentur, quod nullus dicere Christianus audebit. Quocirca non debent fratres nostri, qui nobiscum pro catholica fide perniciem Pelagiani erroris impugnant, huic Pelagianae in tantum fauere opinioni, qua opinantur gratiam dei secundum merita nostra dari, ut, quod illi audere non possunt, sententiam ueram plane et antiquitus Christianam: Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius, destruere moliantur et id astruere, quod non dico crediturum, sed somniaturum neminem putaremus, secundum ea scilicet iudicari quemque mortuorum, quae gesturus fuerat, si tempore prolixiore uixisset. Ita quippe claret inuictum esse, quod dicimus, gratiam dei non secundum merita nostra dari, ut huic ueritati contradicentes ingeniosi homines haec ab omnium auribus et cogitationibus abigenda dicere cogerentur. XV. 30. Est etiam praeclarissimum lumen praedestinationis et gratiae ipse saluator, ipse mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, qui, ut hoc esset, quibus tandem suis uel operum uel fidei praecedentibus meritis natura humana, quae in illo est, comparauit? Respondeatur, quaeso: Ille homo, ut a uerbo patri coaeterno in unitatem personae assumptus filius dei unigenitus esset, unde hoc meruit? Quod eius bonum qualecumque praecessit? Quid egit ante, quid credidit, quid petiuit, ut ad hanc ineffabilem excellentiam perueniret? Nonne faciente ac suscipiente uerbo ipse homo, ex quo esse coepit, filius dei unicus esse coepit? Nonne filium dei unicum femina illa gratia plena concepit? Nonne de spiritu sancto et uirgine Maria

29,2 Sap. 4,11 9sq. Sap. 4,11 30,2 1 Tim. 2,5 9 gratia plena] cf. Lc. 1,28 β (L D P S) E γ (B F) am mi 29,1 ac] hac L (ac.) | inconsidera L (ac.) D (ac.) P (ac.) ‖ 4 quoniam] quia S | resistit] -it lnp. L; resistet D (ac.) ‖ 5 gratiam] al. gloriam vl. am (mg.) ‖ 6 non om. P (ac.) | sumant S ‖ 8 uitae suae tr. F (ac.) | quae] quidam S ‖ 9 praeueniente B am (al. praeuenti vl. mg.) | prodesset] prodesse L (ac.) ne] nec L (ac.) ‖ 10 prodesset] deesset L (ac.; obesset pc.) D (ac. lnp.) | lapsu S ‖ 12 erros L (ac.) 17 iudicari om. E (ac.) 14 audire D (pc.) B (ac.) ‖ 13 tantam D (ac.) | opiniones L (ac. uv.) ‖ quemquam D (ac. lnp.) S am | quae] quo S ‖ 19 nostra merita tr. D (ac.) ‖ 20 omninum F 30,1 gratia L (ac. uv.) D (ac.) | ipse] ipsa D (ac.) ‖ 2 tandem] tam de L (ac.) D (ac.) ‖ 4 respondetur L (ac.) D (ac.) | quaeso] quae si S (ac.) | a om. γ am ‖ 4sq. unitatem in tr. L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 6 quid egit ante om. L D (ac.) | quid2] qui L (ac.) D (ac.) | crediderit S | quid3] qui L (ac.) D (ac.) ‖ 7 ad om. F (ac.) | ac] aut S ‖ 8 filius … coepit2 iter. post nonne S (ac.) ‖ 8sq. filium … nonne om. S

5

10

15

20

982mi 5

206 | Augustinus

10

15

20

5

10

15

dei filius unicus natus est non carnis cupidine, sed singulari dei munere? Numquid metuendum fuit, ne accedente aetate homo ille libero peccaret arbitrio? Aut ideo in illo non libera uoluntas erat ac non tanto magis erat, quanto magis peccato seruire non poterat? Nempe ista omnia singulariter admiranda et alia, si qua eius propria uerissime dici possunt, singulariter in illo accepit humana, hoc est nostra, natura nullis suis praecedentibus meritis. Respondeat hic homo deo, si audet, et dicat: ‘Cur non et ego?’ Et si audierit: O homo, tu quis es, qui respondeas deo?, nec sic cohibeat, sed augeat impudentiam et dicat: ‘Quomodo audio: Tu quis es, o homo? Cum sim, quod audio, id est homo, quod est et ille, de quo ago, cur non sim, quod et ille? At enim gratia ille talis ac tantus est. Cur diuersa est gratia, ubi natura communis est? Certe non est acceptio personarum apud deum.’ Quis non dico Christianus, sed insanus haec dicat? 31. Appareat itaque nobis in nostro capite ipse fons gratiae, unde secundum uniuscuiusque mensuram se per cuncta eius membra diffundit. Ea gratia fit ab initio fidei suae homo quicumque Christianus, qua gratia homo ille ab initio suo factus est Christus. De ipso spiritu et hic renatus, de quo est ille natus. Eodem spiritu fit in nobis remissio peccatorum, quo spiritu factum est, ut nullum haberet ille peccatum. Haec se deus esse facturum profecto praesciuit. Ipsa est igitur praedestinatio sanctorum, quae in sancto sanctorum maxime claruit. Quam negare quis potest recte intellegentium eloquia ueritatis? Nam et ipsum dominum gloriae, in quantum homo factus est dei filius, praedestinatum esse didicimus. Clamat doctor gentium in capite epistularum suarum: Paulus seruus Christi Iesu, uocatus apostolus, segregatus in euangelium dei, quod ante promiserat per prophetas suos in scripturis sanctis de filio suo, qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, qui praedestinatus est filius dei in uirtute secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum. Praedestinatus est ergo Iesus, ut, qui futurus erat secundum carnem filius Dauid, esset tamen in uirtute filius dei secundum spiritum sanctificationis, quia natus est de spiritu sancto et uirgine Maria. Ipsa est illa ineffabiliter facta hominis a deo uerbo

16 Rom. 9,20 17 Rom. 9,20 20 Rom. 2,11; Eph. 6,9; cf. 2 Par. 19,7 31,10–13 Rom. 1,1–4 β (L D P S) E γ (B F) am mi 31,2 fit inc. V 10 singulari] *solo β (sole ac. S) ‖ 11 ne] nec D (ac. uv.) S E (ac.); non L (uv.) | aetate om. E (ac.) peccare P (ac.) | aut] an am ‖ 12 uoluntas erat] fuit uoluntas S | *seruire peccato tr. β E ‖ 13 et alia] talia S ‖ 14 nostra] humana add. S | natura om. D (ac.) ‖ 15 deo *om. γ; dei S (ac.) | audeat F am 16 et1 om. L D | et2 om. E (ac.) | quis] qui L D (ac.) E (pc.) mi | sic] si S ‖ 17 inprudentiam am | audeo D (ac.); audiat S | quis] qui L mi ‖ 18 audeo D (ac.) E (ac.) | quod2] quid F | et1 om. D (ac.) 31,2 se per] semper in S ‖ 3 qua] quo E (ac. uv.) ‖ 4 Christus] christianus E (ac.) | de1] quo add. L (ac.) D (ac. uv.) | ille est tr. E | spiritu2] spiritui V (uv.) ‖ 6 haec] hoc E (ac.) | esse] esset V ‖ 7 sancta V (uv.) | potest] potuit S ‖ 9 praedestinatus E (ac.) | dicimus am ‖ 10 suorum F (ac.) | seruus] seruorum add. am | Iesu Christi tr. S V am mi ‖ 11 prophetos D (ac.) | suos om. F (ac.) | sanctis om. S 12 ei om. V ‖ 14 est om. L (ac.) ‖ 15 secundum om. L (ac.) ‖ 16 uirgine] per praem. V | maria uirgine tr. F ‖ 16sq. uerbo susceptio] uirgo (sic!) suscepto V

De praedestinatione sanctorum, liber primus 30 – 32 | 207

susceptio singularis, ut filius dei et filius hominis simul – et filius hominis propter susceptum hominem et filius dei propter suscipientem unigenitum deum – ueraciter et proprie diceretur, ne non trinitas, sed quaternitas crederetur. Praedestinata est ista naturae humanae tanta et tam celsa et summa subuectio, ut, quo attolleretur altius, non haberet, sicut pro nobis ipsa diuinitas, quo usque se deponeret, humilius non habuit quam suscepta natura hominis cum infirmitate carnis usque ad mortem crucis. Sicut ergo praedestinatus est ille unus, ut caput nostrum esset, ita multi praedestinati sumus, ut membra eius essemus. Humana hic merita conticescant, quae perierunt per Adam. Et regnet, quae regnat dei gratia per Iesum Christum dominum nostrum, unicum dei filium, unum dominum. Quisquis in capite nostro praecedentia merita singularis illius generationis inuenerit, ipse in nobis membris eius praecedentia merita multiplicatae regenerationis inquirat. Neque enim retributa est Christo illa generatio, sed tributa, ut alienus ab omni obligatione peccati de spiritu et uirgine nasceretur. Sic et nobis, ut ex aqua et spiritu renasceremur, non retributum est pro aliquo merito, sed gratis tributum. Et si nos ad lauacrum regenerationis fides duxit, non ideo putare debemus priores nos dedisse aliquid, ut retribueretur nobis regeneratio salutaris. Ille quippe nos fecit credere in Christum, qui nobis fecit, in quem credimus Christum. Ille facit in hominibus principium fidei et perfectionem in Iesum, qui fecit hominem principem fidei et perfectorem Iesum. Sic enim est appellatus, ut scitis, in epistula, quae est ad Hebraeos. XVI. 32. Vocat enim deus praedestinatos multos filios suos, ut eos faciat membra praedestinati unici filii sui, non ea uocatione, qua uocati sunt et qui noluerunt uenire ad nuptias (illa quippe uocatione et Iudaei uocati sunt, quibus Christus crucifixus scandalum est, et gentes, quibus Christus crucifixus stultitia est), sed ea uocatione praedestinatos uocat, quam distinxit apostolus dicens ipsis autem uocatis Iudaeis et Graecis praedicare se Christum dei uirtutem et dei sapientiam. Sic enim ait: ipsis autem uocatis, ut illos ostenderet non uocatos sciens esse quandam certam uocationem eorum, qui secundum propositum uocati sunt, quos ante praesciuit et

22sq. usque…crucis] cf. Phil. 2,8 35 Hebr. 12,2 32,2sq. noluerunt…nuptias] cf. Mt. 22,3 3sq. Christus…est2] cf. 1 Cor. 1,23 5sq. 1 Cor. 1,24 7 1 Cor. 1,24 8 Rom. 8,28 8sq. Rom. 8,29 β (L D P S) E V γ (B F) am mi 35 Iesum2 expl. V 17 et2 om. mi ‖ 18 deum] deus add. E (pc.) ‖ 19 propria D (ac.) ‖ 20 et tam] etiam V ‖ 22 habuit] haberet V | suscepit a γ am; cepta E (ac.) ‖ 23 ergo] ego V (ac.) ‖ 25 perierant D (ac.) | regnat] regnet D (ac.) | gratiam V ‖ 26 dominum2] nostrum V γ am (al. dominum vl. mg.) | quiquis E (ac.) 27 uobis S (ac.) ‖ 28 multiplicata L (ac.) D (ac.) | generationis D (ac.) P (ac.) V ‖ 29 Christo om. F alienus] aliquos V | obligationi V ‖ 29sq. spiritu] christo E (ac.) ‖ 30 renesceremr L (ac.) 31 retributum] tributum γ am ‖ 33 nobis] uobis E (ac.) | Christum] Christo V ‖ 34 facit] fecit S V 35 Iesum1] Iesu P S V am | Iesum2] et citera add. V 32,1 faciet S ‖ 2 sui om. F (ac.) | et om. F am ‖ 3sq. crucifixus om. F (ac.) ‖ 4 et … est2 om. P (ac.) E (ac.) | Christus om. β E am mi ‖ 5 autem om. B (pc.) mi ‖ 5sq. iudaeis uocatis tr. F (ac.) ‖ 7 ostenderit F ‖ 8 praepositum S (ac.) | ante om. am

983mi 20

25

30

35

5

208 | Augustinus

10

984mi 5

10

15

20

praedestinauit conformes imaginis filii sui. Quam uocationem significans ait: Non ex operibus, sed ex uocante dictum est ei, quia maior seruiet minori. Numquid dixit: ‘non ex operibus, sed ex credente’? Prorsus etiam hoc abstulit homini, ut totum daret deo. Dixit ergo: sed ex uocante, non quacumque uocatione, sed qua uocatione fit credens. 33. Hanc intuebatur etiam, cum diceret: Sine paenitentia sunt dona et uocatio dei. Nam et ibi, quid agebatur, paulisper aduertite. Cum enim dixisset: Nolo enim uos ignorare, fratres, sacramentum hoc, ut non sitis uobis sapientes, quia caecitas ex parte Israel facta est, donec plenitudo gentium intraret et sic omnis Israel saluus fieret, sicut scriptum est: Veniet ex Sion, qui eripiat et auertat impietatem ab Iacob, et hoc illis a me testamentum, cum abstulero peccata eorum, mox addidit quod diligenter intellegendum est: secundum euangelium quidem inimici propter uos, secundum electionem autem dilecti propter patres. Quid est: secundum euangelium inimici propter uos, nisi quod eorum inimicitia, qua occiderunt Christum, euangelio, sicut uidemus, sine dubitatione profecit? Et hoc ostendit ex dei dispositione uenisse, qui bene uti nouit etiam malis, non ut ei prosint uasa irae, sed ut ipso illis bene utente prosint uasis misericordiae. Quid enim apertius dici potuit quam id, quod dictum est: secundum euangelium inimici propter uos? Est ergo in malorum potestate peccare. Vt autem peccando hoc uel hoc illa malitia faciant, non est in eorum potestate, sed dei diuidentis tenebras et ordinantis eas, ut hinc etiam, quod faciunt contra uoluntatem dei, non impleatur nisi uoluntas dei. Legimus in actibus apostolorum, quod cum dimissi a Iudaeis apostoli uenissent ad suos et indicassent, quanta eis sacerdotes et seniores dixerunt, leuauerunt illi uocem unanimes omnes ad dominum et dixerunt: Domine, tu es, qui fecisti caelum et terram et mare et omnia, quae in eis sunt, qui per os patris nostri Dauid, sancti pueri tui, dixisti: Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania, astiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum aduersus dominum et aduersus Christum eius? Conuenerunt enim in ueritate, in ciuitate ista aduersus sanctum puerum tuum Iesum, quem unxisti, Herodes et Pilatus et populus Israel, facere,

9sq. Rom. 9,12 12 Rom. 9,12 33,1sq. Rom. 11,29 2–6 Rom. 11,25–27 7sq. Rom. 11,28 8 Rom. 11,28 12sq. Rom. 11,28 14sq. diuidentis…eas] cf. Gen. 1,4 18–24 Act. 4,24–28 β (L D P S) E γ (B F) am mi 33,5 impietatem ... Iacob lnp. L 6sq. cum ... secundum1 lnp. L 7sq. propter ... dilecti lnp. L 9 imagines E (ac.) am ‖ 10 seruet S (ac.) ‖ 11 ex2 om. S 33,1 intuebantur L (ac.) D (ac. uv.) | etiam intuebatur tr. am ‖ 2 paulusper D (ac.) ‖ 3 parte] in add. D (ic.) E (pc.) B (pc.) am ‖ 5 ueniat E ‖ 6 addit S ‖ 7sq. secundum2 … patres om. S ‖ 7sq. autem electionem tr. am ‖ 8 euangelium] *quidem add. L D P E mi ‖ 9 Christum] in add. am | uidimus S 10 proficit D (profecit ic.) F ‖ 11 etiam] ex add. L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 13 euangelium] *quidem add. β E mi ‖ 14 hoc2] faciat add. F (ac.) | faciat γ ‖ 15 ordinantis] quasi diiudicantis F ‖ 16 legemus E (ac.) | quod om. γ am ‖ 16sq. apostoli a iudaeis tr. F (ac.) ‖ 18 dixerunt1] dixissent am | omnes unanimes tr. F (ac.) | domine] deus S ‖ 19 tu … sunt om. S | et2 *om. β (ac. L) E ‖ 21 adsteterunt E 22 aduersus1] aduersum S (ac.) ‖ 23 *tuum puerum tr. γ

De praedestinatione sanctorum, liber primus 32 – 33 | 209

quanta manus tua et consilium praedestinauit fieri. Ecce quod dictum est: secundum euangelium quidem inimici propter uos. Tanta quippe ab inimicis Iudaeis manus dei et consilium praedestinauit fieri, quanta necessaria fuerant euangelio propter nos. Sed quid est, quod sequitur: secundum electionem autem dilecti propter patres? Numquid illi inimici, qui in suis inimicitiis perierunt et aduersantes Christo de gente ipsa adhuc pereunt, ipsi sunt electi atque dilecti? Absit. Quis hoc uel stultissimus dixerit? Sed utrumque licet inter se contrarium, id est inimici et dilecti, quamuis non in eosdem homines, tamen in eandem gentem conuenit Iudaeorum et ad idem carnale semen Israel, aliis eorum ad claudicationem, aliis ad benedictionem Israel ipsius pertinentibus. Hunc enim sensum apertius superius explicauit, ubi ait: Quod quaerebat Israel, hoc non est consecutus, electio autem consecuta est, ceteri uero excaecati sunt. In utrisque tamen idem ipse Israel. Vbi ergo audimus: Israel non est consecutus, uel: Ceteri excaecati sunt, ibi intellegendi sunt inimici propter uos. Vbi audimus: Electio autem consecuta est, ibi intellegendi sunt dilecti propter patres, quibus patribus utique ista promissa sunt. Abrahae quippe dictae sunt promissiones et semini eius, unde et in ista olea oleaster inseritur gentium. Iam porro electionem, quam dicat, quia secundum gratiam, non secundum debitum debet utique occurrere, quoniam reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt – haec electio consecuta est ceteris excaecatis. Secundum hanc electionem Israelitae dilecti propter patres. Non enim uocatione illa uocati sunt, de qua dictum est: Multi uocati, sed illa, qua uocantur electi. Vnde et hic, posteaquam dixit: secundum electionem autem dilecti propter patres, continuo subiecit, unde agimus: Sine paenitentia enim sunt dona et uocatio dei, id est sine mutatione stabiliter fixa sunt. Ad hanc uocationem qui pertinent, omnes sunt docibiles dei, nec potest eorum quisquam dicere: ‘Credidi, ut sic uocarer’. Praeuenit eum quippe misericordia dei, quia sic est uocatus, ut crederet. Omnes enim docibiles dei ueniunt ad filium, quoniam audierunt et didicerunt a patre per filium, qui euidentissime dicit: Omnis, qui audiuit a patre et didicit, uenit

24sq. Rom. 11,28 27 Rom. 11,28 32sq. aliis1 …pertinentibus] cf. Gen. 32,25sq. 33–35 Rom. 11,7 35sq. Rom. 11,7 36 Rom. 11,7 | Rom. 11,28 37 Rom. 11,7 | Rom. 11,28 38sq. Gal. 3,16 39 in…gentium] cf. Rom. 11,17 41 Rom. 11,5 43sq. multi…electi] cf. Mt. 22,14; 20,16 44sq. Rom. 11,28 45sq. Rom. 11,29 47 Io. 6,45 50sq. Io. 6,45 β (L D P S) E γ (B F) am mi 26 fieri ... propter lnp. L 27 sequitur ... propter lnp. L 28 suis ... et lnp. L 24 quanta] quae E | consilium] tuum add. E B ‖ 25 imicis E (ac.) ‖ 26 fuerant lnp. L; fuerunt D (pc.) E mi; fuerat S | nos] uos S E (ac.) ‖ 27 quod] quid E (ac.) ‖ 28 inimicitiis] inimicis F | perierunt] poterunt S ‖ 30 licet] sit add. am ‖ 31 eadem gente P (pc.) ‖ 32 semen Israel] semini S 35 audiuimus E (ac.) ‖ 36 uel om. F (ac.) | inimici om. S | uos] nos β E F mi | ubi] ergo add. L (ac.) 37 audiuimus E (ac.) ‖ 38 quippe om. F D (ac.) P; autem add. S; uero add. L (pc.) D (pc.) E mi ‖ 39 in om. P (ac.) S | oliua γ am | electio am ‖ 40 dicit F (ac.) am ‖ 41 saluae om. β (ac. L; saluae ic. D) E (ac.) B (ac.) am mi ‖ 44 uocatur L (ac.) D (ac.) S (ac.) ‖ 45 *sunt enim tr. γ ‖ 47 dociles E (ac.) 48 quia] qua γ am | uocatus est tr. am ‖ 48sq. ut crederet om. F (ac.) ‖ 49 enim om. B (ac.) | dociles E (ac.) | quoniam] quia S | dicerunt E (ac.); crediderunt S ‖ 50 per om. S

25

30

35

985mi 40

45

50

210 | Augustinus

5

10

986mi 15

20

ad me. Istorum autem nemo perit, quia omne, quod ei dedit pater, non perdit ex eo quidquam. Quisquis ergo inde est, omnino non perit, nec erat inde, qui perit. Propter quod dictum est: Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis. Nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum. 34. Intellegamus ergo uocationem, qua fiunt electi, non qui eliguntur, quia XVII. crediderunt, sed qui eliguntur, ut credant. Hanc enim et dominus ipse satis aperit, ubi dicit: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi. Nam si propterea electi erant, quia crediderant, ipsi eum prius utique elegerant credendo in eum, ut eligi mererentur. Aufert autem hoc omnino, qui dicit: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi. Et ipsi quidem procul dubio elegerunt eum, quando crediderunt in eum, unde non ob aliud dicit: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi, nisi quia non elegerunt eum, ut eligeret eos, sed, ut eligerent eum, elegit eos, quia misericordia eius praeuenit eos secundum gratiam, non secundum debitum. Elegit ergo eos de mundo, cum hic ageret carnem, sed iam electos in se ipso ante mundi constitutionem. Haec est immobilis ueritas praedestinationis et gratiae. Nam quid est, quod ait apostolus: sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem. Quod profecto si propterea dictum est, quia praesciuit deus credituros, non quia facturus fuerat ipse credentes, contra istam praescientiam loquitur filius dicens: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi, cum hoc potius praescierit deus, quod ipsi eum fuerant electuri, ut ab illo eligi mererentur. Electi sunt itaque ante mundi constitutionem ea praedestinatione, in qua deus sua futura facta praesciuit; electi sunt autem de mundo ea uocatione, qua deus id, quod praedestinauit, impleuit. Quos enim praedestinauit, ipsos uocauit, illa scilicet uocatione secundum propositum, non ergo alios, sed quos praedestinauit, ipsos et uocauit, nec alios, sed quos ita uocauit, ipsos et iustificauit, nec alios, sed quos praedestinauit, uocauit, iustificauit, ipsos et glorificauit, illo utique fine, qui non habet finem. Elegit ergo deus fideles, sed ut sint, non quia iam erant. Apostolus Iacobus dicit: Nonne deus elegit pauperes in hoc mundo, diuites in fide et heredes regni, quod repromisit

51sq. istorum…quidquam] cf. Io. 6,39 53sq. 1 Io. 2,19 34,3 Io. 15,16 5 Io. 15,16 7 Io. 15,16 8 misericordia…eos3] cf. Ps. 58,11 11sq. Eph. 1,4 14 Io. 15,16 19–21 quos…glorificauit] cf. Rom. 8,29sq. 22–24 Iac. 2,5 β (L D P S) E γ (B F) am mi 34,13 deus ... facturus lnp. L 13sq. contra ... filius lnp. L elegi lnp. L 15 eum ... illo lnp. L 16 itaque ... constitutionem lnp. L

14 elegistis ... 

51 *dedit ei tr. β E am mi | perdit] perdet γ am mi; perdidit S ‖ 52 nec … perit2 om. E (ac.) | erat] erant D (pc.) E (mg.); erit am | perit2] perierunt D (pc.) E (mg.); pereat am ‖ 53 erant] erat S (ac.) 34,1 uocatione S ‖ 2 ut om. E (ac.) ‖ 3 elegi uos tr. L D am mi | quia] quoniam γ am; qui L (ac.) D (ac.) ‖ 4 crediderunt γ | eum2] ei S (ac.) | eligi] elegi S (ac.) | eligi mererentur] eligerentur E (ac.) 5 non] nos S (ic.) | elegi uos tr. F ‖ 7 elegi uos tr. F | eum om. β E ‖ 8 eligit L (ac.) D (ac.) ‖ 9 eos om. E (ac.) | carnem ageret tr. F | carne B ‖ 10 iam electos] etiam electis S ‖ 14 elegi uos tr. F 15 deus om. S | eligi] potius add. E (ic.) | mererentur eligi tr. am mi ‖ 16 *constitutionem mundi tr. γ facta om. E (ac.) ‖ 18 enim *om. γ | ipsos] illos D (pc.) E; *et add. L (pc.) D (pc.) E γ am mi ‖ 20 sed1 …  alios2 iter. P ‖ 21 et iustificauit uocauit tr. S

De praedestinatione sanctorum, liber primus 33 – 36 | 211

deus diligentibus se? Eligendo ergo facit diuites in fide sicut heredes regni. Recte quippe in eis hoc eligere dicitur, quod, ut in eis faciat, eos elegit. Rogo, quis audiat dominum dicentem: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi, et audeat dicere credere homines, ut eligantur, cum potius eligantur, ut credant, ne contra sententiam ueritatis priores inueniantur elegisse Christum, quibus dicit Christus: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi? XVIII. 35. Quis audiat apostolum dicentem: Benedictus deus et pater domini nostri Iesu Christi, qui nos benedixit in omni benedictione spiritali, in caelestibus in Christo. Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius in caritate, praedestinans nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum secundum placitum uoluntatis suae, in qua gratificauit nos in dilecto filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum secundum diuitias gratiae eius, quae abundauit in nos in omni sapientia et prudentia, ut ostenderet nobis mysterium uoluntatis suae secundum bonam uoluntatem suam, quam proposuit in illo, in dispositionem plenitudinis temporum instaurare omnia in Christo, quae in caelis sunt et quae in terris in ipso, in quo etiam et sortem consecuti sumus praedestinati secundum propositum, qui uniuersa operatur secundum consilium uoluntatis suae, ut simus in laudem gloriae eius – quis, inquam, haec audiat diligenter et intellegenter et audeat de hac, quam defendimus, tam clara ueritate dubitare? Elegit deus in Christo ante mundi constitutionem membra eius. Et quomodo eligeret eos, qui nondum erant, nisi praedestinando? Elegit ergo praedestinans nos. ‘Numquid eligeret impios et immundos? Nam si quaestio proponatur, utrum hos eligat an potius sanctos et immaculatos, quid horum respondeat, quis requirat ac non statim ferat pro sanctis immaculatisque sententiam? 36. Praesciebat ergo’, ait Pelagianus, ‘qui futuri essent sancti et immaculati per liberae uoluntatis arbitrium, et ideo eos ante mundi constitutionem in ipsa sua praescientia, qua tales futuros

26 Io. 15,16 28sq. Io. 15,16 35,1–12 Eph. 1,3–12 β (L D P S) E γ (B F) am mi 35,5 ‒10 in3 ... terris lnp. L 24 regni om. F (ac.) ‖ 25 elegere S (ac.) | eis2] eos S (ac.) | elegit] eligit D (pc.) mi | quis] eorum add. S 26 audiat F (ac.) ‖ 27 scientiam S ‖ 29 elegi uos tr. am 35,2 benedixit nos tr. F am mi ‖ 4 adoptione P ‖ 7 eius] suae F | nos] nobis β (lnp. L; ac. D) E B (incertum ac.) ‖ 8sq. suam … dispositionem iter. S ‖ 9 dispositione B (pc.) am; dispensatione E (dispensationem pc.) mi; suam quam proposuit (in illo add. sl.) in dispositionem add. P ‖ 10 terris] terra D (ac.); sunt add. F | et2 om. F (ac.) ‖ 11 propositum] praepositum S; eius add. B (pc.) am 12 ut simus om. F (ac.) | haec] eum S ‖ 13 et diligenter tr. S | audeat] audiat S F (ac.) | hac] re add. β (ac. L) E am ‖ 14 constitutionem mundi tr. am mi ‖ 15 eligeret] eligerem E (ac.); elegerit S (pc.) elegit] eligeret F ‖ 17 praeponatur S | hos] hoc E (ac.); nos D (ac.) ‖ 18 horum] elegit add. E (ac.) quis] qui B am | requiratur am | requirat ac] requireret et S ‖ 19 fuerat S (ac.) 36,2 *essent futuri tr. L D S E | uoluntatis] ueritatis S ‖ 3sq. et … essent om. L (ac.) ‖ 3 praesentia S (ac.) F (ac.) | qua] qui S

25

5

10

15

987mi

212 | Augustinus

5

10

15

20

25

30

esse praesciuit, elegit. Elegit ergo’, inquit, ‘antequam essent, praedestinans filios, quos futuros sanctos immaculatosque praesciuit. Vtique ipse non fecit nec se facturum, sed illos futuros esse praeuidit.’ Intueamur ergo uerba apostoli atque uideamus, utrum propterea nos elegerit ante mundi constitutionem, quia sancti et immaculati futuri eramus, an ut essemus. Benedictus, inquit, deus et pater domini nostri Iesu Christi, qui nos benedixit in omni benedictione spiritali in caelestibus in Christo, sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut essemus sancti et immaculati. Non ergo quia futuri eramus, sed ut essemus. Nempe certum est, nempe manifestum est. Ideo quippe tales futuri eramus, quia elegit ipse praedestinans, ut tales per gratiam eius essemus. Ita nos ergo benedixit benedictione spiritali in caelestibus in Christo Iesu, sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius, in caritate praedestinans nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum. Deinde, quid adiungat, attendite: secundum placitum, inquit, uoluntatis suae, ne in tanto beneficio gratiae de placito gloriaremur uoluntatis nostrae. In qua gratificauit nos, inquit, in dilecto filio suo, in qua utique uoluntate sua gratificauit nos. Sic dictum est ‘gratificauit’ a gratia, sicut ‘iustificauit’ dicitur a iustitia. In quo habemus, inquit, redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum secundum diuitias gratiae eius, quae abundauit in nos in omni sapientia et prudentia, ut ostenderet nobis mysterium uoluntatis suae secundum bonam uoluntatem suam. In hoc mysterio uoluntatis suae posuit diuitias gratiae suae secundum bonam uoluntatem suam, non secundum nostram, quae bona esse non posset, nisi ipse secundum bonam uoluntatem suam, ut bona fieret, subueniret. Cum autem dixisset: secundum bonam uoluntatem suam, subiecit: quam proposuit in illo, id est in dilecto filio suo, in dispositionem plenitudinis temporum instaurare omnia in Christo, quae in caelis sunt et quae in terris in ipso, in quo etiam et sortem consecuti sumus praedestinati secundum propositum, qui uniuersa operatur secundum consilium uoluntatis suae, ut simus in laudem gloriae eius.

36,9–11 Eph. 1,3sq. 11sq. ut essemus2] Eph. 1,4 13–16 Eph. 1,3–5 17 Eph. 1,5 18sq. Eph. 1,6 20–23 Eph. 1,7sq. 24 Eph. 1,8 25sq. secundum2 …suam] Eph. 1,8 26sq. Eph. 1,8 27–31 Eph. 1,10–12 β (L D P S) E γ (B F) am mi 36,10sq. mundi ... immaculati lnp. L 12sq. tales ... quia lnp. L 13 tales ...  gratiam lnp. L 14 benedixit ... in1 lnp. L 14sq. ipso ... mundi lnp. L 15 immaculati ... conspectu lnp. L 4 praesciuit] et add. E (ac.) | elegit1 om. am ‖ 5 fecit] facit L (ac.) ‖ 6 illos] *ipsos β E | futuros] facturos L ‖ 9 benedixit nos tr. F (ac.) ‖ 10 in ipso om. D (ac.) ‖ 12 eramus futuri tr. am mi 13 quia] qua P (ac.) | ergo nos tr. am mi ‖ 14 in ipso om. D (ac.); ipso lnp. L ‖ 16 adoptione P 18 nostrae] suae E (ac.) ‖ 19 sic] sicut L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 20 a1 om. D S | a2 om. S ‖ 21 ipsius] eius E ‖ 22 in1 om. P (ac.) | prudentiae L (ac.) ‖ 25 possit S ‖ 27 id est om. L (ac.) ‖ 27sq. dispensatione E γ am mi ‖ 30 propositum] praepositum S (praesitum ac.); eius add. B (pc. uv.) am

De praedestinatione sanctorum, liber primus 36 – 38 | 213

37. Nimis longum est de singulis disputare. Cernitis autem procul dubio, cernitis, quanta manifestatione apostolici eloquii defendatur haec gratia, contra quam merita extolluntur humana, tamquam homo aliquid prior det, ut retribuatur ei. Elegit ergo nos deus in Christo ante mundi constitutionem praedestinans nos in adoptionem filiorum, non quia per nos sancti et immaculati futuri eramus, sed elegit praedestinauitque, ut essemus. Fecit autem hoc secundum placitum uoluntatis suae, ut nemo de sua, sed de illius erga se uoluntate glorietur. Fecit hoc secundum diuitias gratiae suae, secundum bonam uoluntatem suam, quam proposuit in dilecto filio suo, in quo sortem consecuti sumus praedestinati secundum propositum, non nostrum, sed eius, qui uniuersa operatur, usque adeo, ut ipse in nobis operetur et uelle. Operatur autem secundum consilium uoluntatis suae, ut simus in laudem gloriae eius. Hinc est, quod clamamus, ut nemo glorietur in homine, ac per hoc nec in se ipso, sed qui gloriatur, in domino glorietur, ut simus in laudem gloriae eius. Ipse quippe operatur secundum propositum suum, ut simus in laudem gloriae eius, utique sancti et immaculati, propter quod nos uocauit praedestinans ante constitutionem mundi. Ex hoc proposito eius est illa electorum propria uocatio, quibus omnia cooperatur in bonum, quia secundum propositum uocati sunt et sine paenitentia sunt dona et uocatio dei. XIX. 38. Sed hi nostri, de quibus uel pro quibus nunc agimus, forsitan dicunt Pelagianos hoc apostolico testimonio refutari, ubi dicit ideo nos electos in Christo et praedestinatos ante constitutionem mundi, ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius in caritate. Ipsi enim putant acceptis praeceptis iam per nos ipsos fieri liberae uoluntatis arbitrio sanctos et immaculatos in conspectu eius in caritate. ‘Quod futurum deus quoniam praesciuit’, inquiunt, ‘ideo nos ante constitutionem mundi elegit et praedestinauit in Christo’, cum dicat apostolus, non quia futuros tales nos esse praesciuit, sed ut essemus tales per ipsam electionem gratiae suae,

37,4sq. elegit…filiorum] cf. Eph. 1,4sq. 6 secundum…suae] cf. Eph. 1,5 9 in…propositum] cf. Eph. 1,11 10 in…uelle] cf. Phil. 2,13 11 Eph. 1,11sq. 12 1 Cor. 3,21 13 1 Cor. 1,31 13sq. operatur… eius] cf. Eph. 1,11sq. 14sq. sancti…mundi] cf. Eph. 1,4 16sq. quibus…bonum] cf. Rom. 8,28 17 Rom. 8,28 17sq. sine…dei] Rom. 11,29 38,3sq. Eph. 1,4 β (L D P S) E γ (B F) am mi 37,2sq. gratia ... homo lnp. L 3sq. ut ... elegit lnp. L 4 Christo ... mundi lnp. L 5 filiorum ... sancti lnp. L 6 uoluntatis suae lnp. L 38,5 uoluntatis ... conspectu lnp. L 5sq. caritate ... constitutionem lnp. L 7 in ... futuros lnp. L 37,1 est] *et add. P ‖ 2 cernetis E (ac.) | eloquii] -ii lnp. L; eloqui D (ac.) ‖ 3 *det prior tr. β E 4 ergo *om. γ ‖ 9 praepositum S ‖ 10 uniuersa qui tr. L (ac.) D (ac. uv.) | ipse om. F (ac.) | operetur in nobis tr. E ‖ 12 est] *autem add. γ am ‖ 15 mundi constitutionem tr. S am mi ‖ 16 est om. γ cooperantur P (pc.) B am ‖ 17 sunt1] sancti add. am 38,1 hi] hii S | uel] et E mi | dicant γ ‖ 2 haec apostoli testimonia refutare S | refutari] al. reputari vl. am (mg.) | ideo] deo am ‖ 3 mundi constitutionem tr. am mi ‖ 6sq. mundi constitutionem tr. am mi ‖ 8 tales1 om. γ | nos] non S

988mi

10

15

5

214 | Augustinus

10

15

20

989mi

5

qua gratificauit nos in dilecto filio suo. Cum ergo nos praedestinauit, opus suum praesciuit, quo nos sanctos et immaculatos facit. Vnde recte hoc testimonio Pelagianus error arguitur. ‘Nos autem dicimus’, inquiunt, ‘nostram deum non praescisse nisi fidem, qua credere incipimus, et ideo nos elegisse ante mundi constitutionem ac praedestinasse, ut iam sancti et immaculati gratia atque opere eius essemus’. Sed audiant et ipsi in hoc testimonio, ubi dicit: Sortem consecuti sumus praedestinati secundum propositum, qui uniuersa operatur. Ipse ergo, ut credere incipiamus, operatur, qui uniuersa operatur. Vocationem quippe illam, de qua dictum est: Sine paenitentia sunt dona et uocatio dei, et de qua dictum est: non ex operibus, sed ex uocante, cum posset dicere ‘sed ex credente’, et electionem, quam significauit dominus dicens: Non uos me elegistis, sed ego uos elegi, nec fides ipsa praecedit. Non enim quia credidimus, sed ut credamus, elegit nos, ne priores eum elegisse dicamur falsumque sit (quod absit): Non uos me elegistis, sed ego uos elegi. Nec quia credidimus, sed ut credamus, uocamur atque illa uocatione, quae sine paenitentia est, id prorsus agitur et peragitur, ut credamus. Nec omnia replicanda sunt de hac re tam multa, quae diximus. 39. Denique et in huius testimonii consequentibus deo gratias agit apostolus pro his, qui crediderunt, non utique quoniam eis annuntiatum est euangelium, sed quoniam crediderunt. Ait enim: in quo et uos audientes uerbum ueritatis, euangelium salutis uestrae, in quo credentes signati estis spiritu promissionis sancto, qui est pignus hereditatis nostrae in redemptionem acquisitionis, in laudem gloriae ipsius. Propter hoc et ego audita fide uestra in Christo Iesu et in omnes sanctos non cesso gratias agere pro uobis. Noua erat et recens eorum fides praedicato sibi euangelio, qua fide audita gratias deo pro eis agit apostolus. Si homini gratias ageret pro eo, quod illum uel putaret non praestitisse uel nosset, adulatio uel irrisio uerius quam

14sq. Eph. 1,11 16sq. Rom. 11,29 17sq. Rom. 9,12 19 Io. 15,16 21 Io. 15,16 39,3–7 Eph. 1,13–16 β (L D P S) E γ (B F) am mi 6 sanctos ... cesso lnp. L

9 nos1 ... suo lnp. L

10 quo ... sanctos lnp. L

39,4 quo ... signati lnp. L

9 filio … ergo] suo cum B (pc.; suo filio cum ergo ac. uv.) | ergo] ego S (ac.) ‖ 10 quo] qui am 10sq. pelagianos E (ac.) ‖ 11 arguitur] extinguitur S | nostram] nostra E (pc.); nostrum am 12 qua] quo γ | incipiunt S ‖ 13 iam] etiam D (pc.) E mi | opera E (ac.) γ am ‖ 15 praepositum S 16 uocatione quippe illa S ‖ 16sq. paenitentia] dei add. L (ac.) D (ac.); enim add. D (pc.) P S E mi 18 possit S | et om. β (ac. D) | signauit F ‖ 19 ipse S (ac.) ‖ 20 quia] nos add. L (non ac.) | credidimus] credimus F am | sed] et add. S ‖ 21 elegistis] legistis S (ac.) | elegi] nec fides ipsa praecedit add. E (pc.) | nec] enim E (ic.) 39,1 agit] ait B ‖ 2 quoniam1] quia am ‖ 3 enim] ad applicandos (?) add. B (pc.) ‖ 4 nostrae S (ac.) | estis] in add. E | promissio S | qui est] per quem S ‖ 5 redemptione β (uv. L; ac. uv. D) 6 audita] audito audite E (ac.) | in1 … Iesu om. F (ac.) | Christo] domino γ (ac. lnp. F) | omnibus P sanctis P (pc.) ‖ 7 nobis S (ac.) | praedicatio E ‖ 8 agit] ait L (ac.) D (ac.) E (ac.) | ageret] agere S (ac.) ‖ 9 nosse S | uerus S (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber primus 38 – 40 | 215

gratiarum actio diceretur. Non erremus. Deus non irridetur. Donum est enim eius etiam incipiens fides, ne apostoli falsa uel fallax gratiarum actio merito iudicetur. Quid illud? Nonne initium fidei apparet Thessalonicensium, de quo tamen idem apostolus deo gratias agit dicens: Propterea et nos gratias agimus deo sine intermissione, quoniam cum percepissetis a nobis uerbum auditus dei, excepistis non ut uerbum hominum, sed, sicut est uere, uerbum dei, quod operatur in uobis, qui credidistis? Quid est, quod hinc deo gratias agit? Nempe uanum est atque inane, si, cui gratias agit, hoc ipse non fecit. Sed quia hoc uanum et inane non est, profecto deus, cui de hoc opere gratias agit, ipse fecit, ut cum percepissent ab apostolo uerbum auditus dei, exciperent illud non ut uerbum hominum, sed, sicut est uere, uerbum dei. Deus igitur operatur in cordibus hominum uocatione illa secundum propositum suum, de qua multum locuti sumus, ut non inaniter audiant euangelium, sed eo audito conuertantur et credant excipientes non ut uerbum hominum, sed, sicut est uere, uerbum dei. XX. 40. Illud etiam initium fidei hominum donum dei esse nos admonet, cum hoc significet apostolus dicens in epistola ad Colossenses: Orationi instate uigilantes in illa in gratiarum actione, orantes simul et pro nobis, ut deus aperiat nobis ostium uerbi ad loquendum mysterium Christi, propter quod etiam uinctus sum, ut manifestem illud ita, ut oportet me loqui. Quomodo aperitur ostium uerbi, nisi cum sensus aperitur audientis, ut credat, et initio fidei facto ea, quae ad aedificandam salubrem doctrinam praedicantur et disputantur, admittat, ne per infidelitatem corde clauso ea, quae dicuntur, improbet ac repellat? Vnde et ad Corinthios ait: Permanebo autem Ephesi usque ad Pentecosten. Ostium enim mihi apertum est magnum et euidens, et aduersarii multi. Quid hic aliud potest intellegi nisi praedicato ibi per eum primitus euangelio credidisse multos et multos eiusdem fidei aduersarios exstitisse secundum illud domini: Nemo uenit ad me, nisi cui datum fuerit a patre meo, et: Vobis datum est

10 Gal. 6,7 13–16 1 Thess. 2,13 19 1 Thess. 2,13 8–10 1 Cor. 16,8sq. 12 Io. 6,66 12sq. Mt. 13,11

22sq. 1 Thess. 2,13

40,2–5 Col. 4,2sq.

β (L D P S) E γ (B F) am mi 40,1 admonet ... hoc lnp. L 5 quomodo inc. Eug 10 gratiam D (ac.) | non erremus] non errat β (ir. D) E (ac.); nolite errare mi; nolite errare inquit apostolus add. D (pc.) E (pc. mg.) | enim eius est tr. am mi ‖ 11 fides] fidem S | fallax] falsarum gloriarum am ‖ 13 agit] ait L (ac.) D (ac.) S (ac. uv.) E ‖ 15 dei om. F (ac.) | quod] quo L (qui pc.) D (ac.) | nobis S | qui] cui B (pc.) am mi ‖ 15sq. credistis S (ac.) ‖ 17 agit hoc] agit de hoc quod am ‖ 18 agit] ait S (ac.) ‖ 19 exceperunt E (ac. et pc.) | est om. E (ac.) ‖ 21 ut om. B (ac.) | non ut tr. β E ‖ 22 conuertuntur F (ac.) 40,1 domum S (ac.) | esse om. F (ac.) | nos] non nostrum S ‖ 2 *significat γ | dicens om. am | oratione D (ac.) ‖ 3 orentes D (ac.) | uerbi] sui add. β E mi ‖ 4 quod om. D (ac.) ‖ 6 initium L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 6sq. doctrinam] et add. S ‖ 7 admittit E (ac.) ‖ 8 et *om. γ am ‖ 9 magnum om. S 10 per om. am ‖ 11 eidem D (om. ac.) E ‖ 12 ad me uenit tr. B F (pc.) am mi | ad] a L (ac.) D (ac.) cui] sicut L (del.) D (ac. uv.) | fuerit] ei add. L (pc.)

10

15

20

5

10 990mi

216 | Augustinus

5

10

15

20

nosse mysterium regni caelorum, illis autem non est datum? Ostium ergo apertum est in eis, quibus datum est, aduersarii autem multi ex eis, quibus non est datum. 41. Itemque ad eosdem in secunda epistula idem apostolus: Cum uenissem, inquit, in Troadem in euangelio Christi et ostium mihi apertum esset in domino, non habui requiem spiritui meo, quod non inueni Titum fratrem meum, sed uale illis faciens exii in Macedoniam. Quibus ualefecit nisi eis, qui crediderant, in quorum scilicet cordibus euangelizanti apertum est ostium? Quid autem adiungat, attendite: Deo autem, inquit, gratias, qui semper triumphare nos facit in Christo et odorem notitiae suae manifestat per nos in omni loco, quia Christi bonus odor sumus deo in his, qui salui fiunt, et in his, qui pereunt. Quibusdam quidem odor mortis in mortem, quibusdam autem odor uitae in uitam. Ecce unde gratias agit miles acerrimus et defensor inuictissimus gratiae. Ecce unde gratias agit, quia Christi bonus odor sunt apostoli deo et in his, qui salui fiunt gratia eius, et in his, qui pereunt iudicio eius. Sed ut minus suscenseatur haec parum intellegentibus, ipse admonet, cum adiungit et dicit: Et ad haec quis idoneus? Verum redeamus ad ostii apertionem, qua initium fidei audientium significauit apostolus. Quid est enim: orantes simul et pro nobis, ut deus aperiat nobis ostium uerbi, nisi apertissima demonstratio etiam ipsum initium fidei esse donum dei? Non enim orando peteretur ab eo, nisi ab ipso tribui crederetur. Hoc donum caelestis gratiae in illam purpurariam descenderat, cui, sicut scriptura dicit in actibus apostolorum, deus aperuerat sensum, et intendebat in ea, quae a Paulo dicebantur. Sic enim uocabatur, ut crederet. Agit quippe deus, quod uult in cordibus hominum, uel adiuuando uel iudicando, ut etiam per eos impleatur, quod manus eius et consilium praedestinauit fieri. 42. Frustra itaque etiam illud, quod regnorum et Paralipomenon scriptura teste probauimus, cum deus uult fieri, quod non nisi uolentibus hominibus oportet fieri,

41,1–4 2 Cor. 2,12sq. 5–9 2 Cor. 2,14–16 13 2 Cor. 2,16 14sq. Col. 4,3 18sq. deus…dicebantur] cf. Act. 16,14 21 manus…fieri] cf. Act. 4,28 42,1sq. quod…probauimus] cf. 1 Sam. 10,25–27; 1 Par. 11,9; 12,11.38 (vgl. Aug. corrept. 45 [CSEL 92, p. 273,9–275,44]) β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 41,8 fiunt ... pereunt lnp. L 8sq. in2 ... autem lnp. L 9 in ... gratias lnp. L 10 inuictissimus ... gratias lnp. L 10sq. apostoli ... fiunt lnp. L 11 iudicio ... ut lnp. L 14 datum est] *est datum tr. γ | datum non est tr. S 41,1 secundum S (ac.) | idem om. F (ac.) ‖ 2 in1 om. S E (pc. uv.) Eug | troade P | euangelium D (pc.) P S E F mi ‖ 3 meo] eo add. S (pc.) am mi | inuenit L (ac.) D (ac.) ‖ 4 maceda D (ac.) | ualefacit E (ac.) 6 fecit S | odore D (ac.) ‖ 7 per nos manifestat tr. am mi ‖ 8 in1 om. S | ordor S ‖ 9 agit] ait S (ac.) 10 agit] ait S (ac.) ‖ 11 fiunt] quia Christi bonus odor sumus add. S | gratiae L (ac.) D (ac. uv.) S | in his2] his in tr. L | pereunt] in add. S (ac.) ‖ 12 suscenseatur] ab add. B am ‖ 13 uerumtamen am 14 significat D ‖ 15 hostium L (ac.) ‖ 16 esse om. EugV | ipso] eo F (ac.) ‖ 17 illa purpuriam S descenderet D (ac.) ‖ 18 apparuerat D (ac. uv.) | sensum] eius add. β E Eug am mi ‖ 19 dicebantur a paulo tr. E ‖ 20 uel iudicando om. L (ac.) D (ac.) 42,1 etiam om. S (ac.) | teste scriptura tr. Eug ‖ 2 cum] quod EugV | quod non om. EugV

De praedestinatione sanctorum, liber primus 40 – 42 | 217

inclinari eorum corda, ut hoc uelint, eo scilicet inclinante, qui in nobis mirabili modo et ineffabili operatur et uelle, ad causam, de qua disserimus, non pertinere dixerunt. Quid est aliud nihil dicere et tamen contradicere? Nisi forte, cur eis hoc uisum sit, rationem uobis aliquam reddiderunt, quam uos in litteris uestris tacere maluistis. Sed quae illa esse possit, ignoro. An forte, quia ostendimus hoc deum egisse in cordibus hominum et ad hoc perduxisse, quorum ei placuit, uoluntates, ut rex constitueretur Saul siue Dauid, ideo haec exempla causae huic conuenire non putant, quoniam non hoc est temporaliter regnare in hoc saeculo, quod est in aeternum regnare cum deo, ac per hoc existimant ad regna terrena facienda deum inclinare, ad regnum uero caeleste obtinendum deum non inclinare, quorum uoluerit, uoluntates? Sed puto propter regnum caelorum, non propter regnum terrenum esse dictum: Inclina cor meum in testimonia tua, uel: A domino gressus hominis diriguntur, et uiam eius uolet, uel: Paratur uoluntas a domino, uel: Fiat dominus noster nobiscum, sicut erat cum patribus nostris. Non derelinquat nos nec auertat nos a se. Inclinet corda nostra ad se, ut eamus in omnibus uiis eius, uel: Dabo eis cor cognoscendi me et aures audientes, uel: Dabo eis cor aliud et spiritum nouum dabo eis. Audiant etiam illud: Spiritum meum dabo in uobis et faciam, ut in iustificationibus meis ambuletis et iudicia mea obseruetis et faciatis. Audiant: A domino corriguntur gressus uiri, mortalis autem quomodo intelleget uias suas? Audiant: Omnis uir uidetur sibimetipsi iustus, dirigit autem corda dominus. Audiant: Crediderunt, quotquot erant ordinati in uitam aeternam. Audiant haec et alia, quaecumque non dixi, quibus ostenditur deus ad regnum etiam caelorum et ad uitam aeternam parare et conuertere hominum uoluntates. Cogitate autem, quale sit, ut credamus ad constituenda regna terrena hominum uoluntates operari deum et ad capessendum regnum caelorum homines operari uoluntates suas. 4 operatur…uelle] cf. Phil. 2,13 4sq. ad…dixerunt] cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,7 (CSEL 57, p. 477,1–3) 14 Ps. 118,36 14sq. Ps. 36,23 15 Prov. 8,35 15–17 3 Reg. 8,57sq. 17sq. Bar. 2,31 18sq. Ez. 11,19 19sq. Ez. 36,27 20sq. Prov. 20,24 21sq. Prov. 21,2 22sq. Act. 13,48 β (L D P S) E Eug γ (B F) am mi 42,5 forte expl. Eug 8 perduxisse expl. F; abhinc in app. crit. indicatur T | quorum ... uoluntates lnp. L 9 rex ... Dauid lnp. L 9sq. huic ... putant lnp. L 11 regnare ... deo lnp. L | existimant inc. Eug 15 domino expl. Eug 18 uel inc. Eug 27 suas expl. Eug 3 eorum om. EugV ‖ 4 et ineffabili] ineffabiliter S | disseruimus Eug; deserimus S ‖ 5 quid] enim add. am | aliud] nisi add. L (pc.) | eis] eius S (ac.) | hoc eis tr. F (ac.) ‖ 6 rationem] in orationem S 7 possit] posse E (ac.) ‖ 9 siue] sine E (ac.) T | huic] huc S | conuenere E (ac.) ‖ 10 hoc1 om. B 10sq. aeternum] regnum add. E (ac.) ‖ 11 deo] domino β | ac] ad E (ac.) ‖ 12 uero] uere S (ac. uv.) 14 dictum] doctum E (ac.) ‖ 15 et … uolet om. EugV | uel2] ue D (ac.) ‖ 17 se1] sed se E (ic.) | inclinat D (ac.) S (inclinauit ac.) | uiis] uos S (ac.) ‖ 17sq. cor … audientes post eis (19) tr. T (ac.) 18 cognoscendi … cor om. D (ac.) | ares S (ac.) | uel … eis om. T (ac.) ‖ 19 illud etiam spiritum (Christum ac. E) tr. E (ac.) | faciem L (ac.) | in2 om. S (ac.) ‖ 20 et1] in add. S (ac.) | et1 … faciatis om. Eug diriguntur mi ‖ 21 mortalis … suas om. Eug | intellegit D (ac.) E mi | omnes E (ac.) ‖ 22 sibimet ipse Eug | iustis L (ac.); iusti D (ac.; est add. sl.) ‖ 23 praeordinati Eug | haec om. Eug ‖ 25 quale] quales E (ac.) | credatius E (ac.) ‖ 26 uoluntatis D

5

10 991mi

15

20

25

218 | Augustinus

992mi 5

10

15

43. Multa diximus et fortasse iam dudum potuimus persuadere, quae uolumus, XXI. et adhuc tam bonis ingeniis sic loquimur quasi obtusis, quibus et, quod nimium est, non est satis. Sed dent ueniam. Noua enim quaestio ad hoc nos compulit, quia cum in prioribus opusculis nostris satis idoneis testimoniis egissemus donum dei esse etiam fidem, inuentum est, quod contradiceretur: ad hoc ualere illa testimonia, ut ostendant dei donum esse incrementum fidei, initium uero fidei, quo in Christum primitus creditur, ab homine ipso esse nec esse donum dei, sed hoc exigere deum, ut, cum id praecesserit, cetera tamquam hoc merito consequantur, quae dei dona sunt, nec ullum eorum dari gratis, cum in eis dei gratia, quae non nisi gratuita est, praedicetur. Quod uidetis, quam sit absurdum. Propter quod institimus, quantum potuimus, ut etiam ipsum initium fidei donum dei esse ostenderemus. Quod etsi diutius fecimus, quam forsitan uellent hi, propter quos fecimus, hinc ab eis reprehendi parati sumus, dum tamen, etsi multo diutius, quam uellent, etsi cum fastidio ac taedio intellegentium, fateantur nos fecisse, quod fecimus, id est, etiam initium fidei, sicut continentiam, patientiam, iustitiam, pietatem et cetera, de quibus cum his nulla contentio est, donum dei esse docuisse. Hic ergo sit huius uoluminis terminus, ne offendat unius nimia longitudo.

β (L D P S) E γ (B T) am mi 43,2 loquitur S | obtunsit S (ac.) | nimium] niminum S ‖ 4 domum S (ac.) ‖ 5 fidem om. E (ac.) contradiceretur] et add. am ‖ 6 *donum dei tr. β E ‖ 9 nisi] quae add. S ‖ 10 sit om. E (ac.) | instituimus S B (ac.) am ‖ 12 hi] hii S T | quos] quod E (ac.) | hinc] quoque add. S ‖ 13 etsi2] si T 16 docuissem S ‖ 16sq. terminus om. D (ac.) explicit liber primus β E B; explicit de praedestinatione sanctorum beati Augustini episcopi liber I T

I. 1. Iam de perseuerantia diligentius disputandum est. Nam et in priore libro, cum ageremus de initio fidei, etiam de hac aliqua diximus. Asserimus ergo donum dei esse perseuerantiam, qua usque in finem perseueratur in Christo. Finem autem dico, quo uita ista finitur, in qua tantummodo periculum est, ne cadatur. Itaque utrum quisque hoc munus acceperit, quamdiu hanc uitam ducit, incertum est. Si enim, priusquam moriatur, cadat, non perseuerasse utique dicitur et uerissime dicitur. Quomodo ergo perseuerantiam, qui non perseuerauit, accepisse uel habuisse dicendus est? Nam si habeat aliquis continentiam et ab ea decidat atque incontinens fiat, si iustitiam similiter, si patientiam, si ipsam fidem, recte dicitur habuisse et non habere. Continens enim fuit uel iustus fuit uel patiens uel fidelis fuit, quamdiu fuit. Cum uero esse destitit, non est, quod fuit. Qui uero non perseuerauerit, quomodo perseuerans fuit, cum perseuerando quisque ostendat perseuerantem, quod iste non fecit? Sed ne quisquam reluctetur et dicat: ‘Si, ex quo fidelis quisque factus est, uixit uerbi gratia decem annos et eorum medio tempore a fide lapsus est, nonne quinque annos perseuerauit?’ non contendo de uerbis, si et illa perseuerantia putatur esse dicenda, tamquam temporis sui. Hanc certe, de qua nunc agimus, perseuerantiam, qua in Christo perseueratur usque in finem, nullo modo habuisse dicendus est, qui non perseuerauit usque in finem, potiusque hanc habuit unius anni fidelis et, quantum infra cogitari potest, si, donec moreretur, fideliter uixit, quam multorum annorum, si exiguum temporis ante mortem a fidei stabilitate defecit. II. 2. Quo constituto uideamus, utrum haec perseuerantia, de qua dictum est: qui perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit, donum sit dei. Quod si non est, quomodo uerum est, quod apostolus ait: Vobis donatum est pro Christo, non solum ut credatis in eum, uerum etiam ut patiamini pro eo? Horum quippe unum pertinet ad initium, alterum ad finem, utrumque tamen est dei donum, quia utrumque dictum est esse donatum, sicut et superius iam diximus. Quod enim est initium uerius Christiano quam credere in Christum? Qui finis melior quam pati pro Christo? Sed quod ad

1,11–16 cum…sui] cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,4 (CSEL 57, p. 473,18–20) 2,1sq. Mt. 10,22; Mt. 24,13 3sq. Phil. 1,29 6 superius cf. 1,4,7–21 β (L D P S) E γ (B T) am mi incipit liber II de bono (dono E, pc. L D) perseuerantiae β E; incipit liber secundus B; incipit secundus T 1,1 perseuerentia T ‖ 3 quia E | finem2] fidem P ‖ 4 ista uita tr. E ‖ 5 munus] minus L (ac.) D (ac.) ‖ 6 cadet D (ac.) ‖ 7 perseuerauit] perseuerauerit D T am ‖ 8 habet E (ac.) ‖ 9 patientiam] sapientiam β (ac. D) ‖ 11 desistit am | perseuerat γ ‖ 12 ostendat] se add. mi ‖ 14 eorum] eodem D (ac.) | a om. E (ac.) ‖ 15 perseuerauit] perseuerauerit D (ac.) S (perseuerarit pc.) ‖ 16 tempori E (ac.) | de] da S (ac.) ‖ 18 perseuerauerit D S E mi | hanc om. D (ac.) ‖ 20 exigui am | a om. L D (ac.) 2,2 est] sit β (quod si non sit iter. ac. P) E am mi ‖ 3 datum E (ac.) T ‖ 4 patiemini D (ac.) | unum] una D (ac.) ‖ 5 donum dei tr. T ‖ 6 esse om. E (ac.) ‖ 7 in om. E (ac.) | quis am mi | melior] est add. am mi

993mi

994mi

995mi

15

20

5

220 | Augustinus

10

15

20

996mi 25

5

10

id pertinet, ut credatur in Christum, qualiscumque inuenta est contradictio, ut donum dei non initium, sed augmentum fidei diceretur, cui opinioni donante domino satis superque respondimus. Quid autem dici potest, cur perseuerantia usque in finem non donetur in Christo, cui donatur pati pro Christo, aut, ut expressius eloquar, cui donatur mori pro Christo? Nam et Petrus apostolus donum dei hoc esse demonstrans: Melius est, inquit, bene facientes, si uelit uoluntas dei, pati quam male facientes. Cum dicit: ‘si uelit uoluntas dei’, ostendit hoc diuinitus donari nec omnibus sanctis, ut pro Christo patiantur. Neque enim, quos non uult uoluntas dei peruenire ad experientiam gloriamque passionis, non perueniunt ad regnum dei, si perseuerauerint in Christo usque in finem. Sed quis dicat istis non donari hanc perseuerantiam, qui aegritudine corporis uel quocumque casu moriuntur in Christo, cum longe difficilior donetur illis, a quibus suscipitur et mors ipsa pro Christo? Multo quippe difficilius perseueratur, ubi hoc agit qui persequitur, ne perseueretur, et propterea usque ad mortem sustinetur, ut perseueretur. Illam proinde difficilius perseuerantiam, istam facilius est habere. Sed cui nihil difficile est, facile est utramque donare. Hanc enim promisit deus dicens: Timorem meum dabo in cor eorum, ut a me non recedant. Quod quid est aliud, quam: Talis ac tantus erit timor meus, quem dabo in cor eorum, ut mihi perseueranter adhaereant? 3. Cur autem perseuerantia ista poscitur a deo, si non datur a deo? An et ista irrisoria petitio est, cum id ab eo petitur, quod scitur non ipsum dare, sed ipso non dante esse in hominis potestate – sicut irrisoria est etiam illa actio gratiarum, si ex hoc gratiae aguntur deo, quod non donauit ipse nec fecit? Sed quod ibi dixi, hoc et hic dico. Nolite errare, inquit apostolus, deus non irridetur. O homo, non uerborum tuorum tantum, uerum etiam cogitationum testis est deus: Si aliquid a tanto diuite ueraciter ac fideliter poscis, ab illo, a quo poscis, te accipere crede, quod poscis. Noli eum labiis honorare et super eum corde te extollere credens a te ipso tibi esse, quod ab illo te fingis orare. An ab illo perseuerantia ista forte non poscitur? Iam hoc qui dicit, non meis disputationibus refellendus, sed sanctorum orationibus onerandus

10 satis…respondimus cf. 1,3,1–1,16,3 13sq. 1 Petr. 3,17 14 1 Petr. 3,17 3,4 ibi dixi] cf. praed. sanct. 1,39,10 5 Gal. 6,7 8 labiis honorare] cf. Is. 29,13

23sq. Ier. 32,40

β (L D P S) E γ (B T) am mi 11 cui … Christo2 om. E (ac.) | pro om. T (ac.) | ut om. E (ac.) ‖ 12 donetur am ‖ 13 inquam E (ac. uv.) ‖ 14 hoc om. am | donare D (ac.) | nec om. T am ‖ 15 uoluntas dei] deus am | dei om. B 17 perseuerauerit S (ac.) | in1 om. E (pc. uv.) ‖ 18 quia egritudine β (ac. D) B | casum L (ac.) | casu …  Christo om. E (ac.) ‖ 19 illis om. P (ac.) | et mors om. S ‖ 20 agit] ait D (ac.) | ne] non L (ut add. pc.) D (ac. uv.) ‖ 21 sustinet S ‖ 23 utraque S ‖ 24 recedam E (ac.) | quid est] quidem L (ac.) 25 meus] mei B (ac.) 3,2 ab eo] habeo E (ac.) | ipsum non tr. am ‖ 3 dante] donante γ am | potestatem E (ac.) | etiam] enim E (ac.) | ex] ob am ‖ 4 agantur E | nec om. S (ac. uv.) ; non D (ac.) ‖ 6 tantum] tam S (ac.) | cogitationum] tuarum add. am ‖ 7 fideliter] firmiter γ | te om. S ‖ 9 finges D (ac.) E (ac.) | ista] nostra am 10 sed] ad L (ac.) | onerandus] reuocandus am

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 2 – 4 | 221

est. An uero quisquam eorum est, qui non sibi poscat a deo, ut perseueret in eo, cum ipsa oratio, quae dominica nuncupatur, quia eam dominus docuit, quando oratur a sanctis, nihil paene aliud quam perseuerantia posci intellegatur? 4. Legite aliquanto attentius eius expositionem in beati Cypriani martyris libro, quem de hac re condidit, cuius est titulus de dominica oratione, et uidete ante quot annos contra ea, quae futura erant Pelagianorum uenena, quale sit antidotum praeparatum. Nam tria sunt, ut scitis, quae maxime aduersus eos catholica defendit ecclesia, quorum est unum gratiam dei non secundum merita nostra dari, quoniam dei dona sunt et dei gratia conferuntur etiam merita uniuersa iustorum, alterum est in quantacumque iustitia sine qualibuscumque peccatis in hoc corruptibili corpore neminem uiuere, tertium est obnoxium nasci hominem peccato primi hominis et uinculo damnationis obstrictum, nisi reatus, qui generatione contrahitur, regeneratione soluatur. Horum trium hoc, quod loco ultimo posui, solum non tractatur in supradicto gloriosi martyris libro. De duobus uero ceteris tanta illic perspicuitate disseritur, ut supradicti haeretici, noui inimici gratiae Christi, longe ante reperiantur conuicti esse quam nati. In his ergo meritis sanctorum, quae nulla nisi dei dona sunt, etiam perseuerantiam donum dei esse sic loquitur. “Dicimus:”, inquit, “Sanctificetur nomen tuum, non quod optemus deo, ut sanctificetur orationibus nostris, sed quod petamus ab eo, ut nomen eius sanctificetur in nobis. Ceterum a quo deus sanctificatur, qui ipse sanctificat? Sed quia ipse dixit: Sancti estote, quoniam et ego sanctus sum, id petimus et rogamus, ut, qui in baptismo sanctificati sumus, in eo, quod esse coepimus, perseueremus.” Et paulo post de hac ipsa re adhuc disputans et docens nos perseuerantiam petere a domino, quod nullo modo recte ac ueraciter faceret, nisi eius donum et hoc esset, “Haec”, inquit, “sanctificatio ut in nobis permaneat, oramus. Et quia dominus et iudex noster sanato a se et uiuificato comminatur non delinquere, ne quid ei deterius fiat, hanc continuis orationibus precem facimus, hoc diebus ac noctibus postulamus, ut sanctificatio et uiuificatio, quae de

4,14–19 Cypr. domin. orat. 12 (CCSL 3A, p. 96,193–199) 14sq. Mt. 6,9 17sq. Lev. 19,2 21–25 Cypr. domin. orat. 12 (CCSL 3A, p. 97,210–215) 22sq. sanato…fiat] cf. Io. 5,14 β (L D P S) E γ (B T) am mi 12 ipsa] ipso S (ac.) | oratio] oratione am mi | eam] eandem am ‖ 13 posci] posse E (ac.) 4,1 aliquando am | *intentius β E mi; intensius am ‖ 2 titulus est tr. T | quot] quod E (ac.) ‖ 3 uenena] uenia L (ac.); uenea D (ac.) ‖ 4 maximae E (ac.) | defendat D (ac.) ‖ 5 dei om. S ‖ 6 etiam conferuntur tr. am ‖ 7 iustitiae L (ac.) D (ac.) | siue am ‖ 10 saluatur D (ac.) S (ac.) ‖ 11 libro …  ceteris om. E (ac.) | de … perspicuitate] cetera duo tam mira perspicuitate S ‖ 12 deseritur E (ac.); disseruntur S | supradicta S (ac.) | noui om. D (ac.) ‖ 13 conuicta S (ac.) | esse] quam conuicti dicuntur heretici fuisse antequam nati add. E (ac.) ‖ 15 tuum] tum S (ac.) | quod] quid S (ac.) 16sq. sanctificatur] sanctificetur D (ac.) ‖ 17 qui … sanctificat om. L D (ac.) | quoniam] quomodo β E ‖ 18 baptismate S ‖ 19 ipsa re] re ipse am ‖ 20 ac om. S; et am ‖ 21 faceret] fieret γ | et] etiam am ‖ 22 sanato] sa E (ac.) ‖ 22sq. communicatur E (ac. uv.) ‖ 24 ac] a L (ac.); et am mi | de om. P S

5

10

15

997mi 20

222 | Augustinus

25

30

5

5

10

998mi

dei gratia sumitur, ipsius protectione seruetur.” In sanctificatione igitur perseuerantiam, hoc est, ut in sanctificatione perseueremus, nos ab eo petere iste doctor intellegit, cum sanctificati dicimus: Sanctificetur nomen tuum. Quid est enim aliud petere, quod accepimus, nisi ut id quoque nobis praestetur, ne habere desinamus? Sicut ergo sanctus, cum deum rogat, ut sanctus sit, id utique rogat, ut sanctus esse permaneat, ita utique et castus, cum rogat, ut castus sit, continens, ut continens sit, iustus, ut iustus, pius, ut pius et cetera, quae contra Pelagianos dona dei esse defendimus, hoc sine dubio petunt, ut in eis perseuerent bonis, quae se accepisse nouerunt. Quod si accipiunt, profecto et ipsam perseuerantiam magnum dei donum, quo cetera dona eius conseruantur, accipiunt. 5. Quid? Cum dicimus: Adueniat regnum tuum, num aliud poscimus, nisi ut ueniat et nobis, quod esse uenturum non dubitamus omnibus sanctis? Ergo et hic, qui iam sancti sunt, quid orant, nisi ut in ea sanctitate, quae illis data est, perseuerent? Neque enim aliter eis ueniet dei regnum, quod non aliis, sed his, qui perseuerant usque in finem, certum est esse uenturum. 6. Tertia petitio est: Fiat uoluntas tua in caelo et in terra, uel, quod in plerisque III. codicibus legitur magisque ab orantibus frequentatur: sicut in caelo et in terra, quod plerique intellegunt ‘Sicut sancti angeli et nos faciamus uoluntatem tuam’. Vult autem ille doctor et martyr caelum et terram intellegi spiritum et carnem et hoc nos orare, ut uoluntatem dei re utraque concordante faciamus. Vidit in his uerbis et alterum sensum sanissimae fidei congruentem, de quo iam supra locuti sumus, ut scilicet pro infidelibus, qui sunt adhuc terra, terrenum tantum hominem prima natiuitate portantes orare intellegantur fideles, qui caelesti homine induti non immerito caeli nomine nuncupantur. Vbi euidenter ostendit et initium fidei esse donum dei, quando non tantum pro fidelibus, ut augeatur in eis uel perseueret fides, uerum etiam pro infidelibus, ut habere incipiant eam, quam penitus non habebant et contra quam corda insuper inimica gestabant, sancta orat ecclesia. Verum nunc non de initio fidei, de quo in superiore libro multa iam diximus, sed de illa, quae habenda est usque in finem, perseuerantia disputamus, quam petunt utique etiam

27 Mt. 6,9 5,1 Mt. 6,10 6,1 Mt. 6,10 2 Mt. 6,10 3 sicut…tuam] cf. Aug. s. 56,8; 57,6; 58,4; 59 auct.,5; 59A,5 6 supra cf. 1,15,4–7 13 superiore libro cf. 1,3,1–1,16,3 β (L D P S) E γ (B T) am mi 6,3 plerique inc. F; abhinc in app. crit. non iam indicatur T 25sq. perseuerantia P L ‖ 26 ut om. B (ac.); et T ‖ 27 petere aliud tr. L D (ac.) am ‖ 28 praestet am ‖ 29 sit … sanctus3 om. am | esse om. T; esset D (ac.) ‖ 31 iustus2] sit add. T | pius2] sit add. γ am | Pelagianus D (ac.); Pelagiones E (ac.) ‖ 33 et] in add. E (ac.) 5,1 ueniat mi ‖ 2 hic] hi B am ‖ 4 eis om. β | regnum dei tr. am mi ‖ 4sq. perseuerent S ‖ 5 est om. L (ac.) D (ac.) 6,1sq. uel … terra om. S ‖ 1 quod in] quin E (ac.) | pleris D (ac.) ‖ 3 sancti om. F (ac.) | angeli] 5 utrumque faciunt add. am | facimus ac. P ‖ 4 et1 om. β (ac. uv. L; ac. D) E (ac.) | et4 om. S ‖ E (ac.) | facimus F (ac.) ‖ 8 caeleste D (ac.) ‖ 9 euidentur S (ac.) ‖ 10 uel om. S (ac.) ‖ 13 superiori am

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 4 – 8 | 223

sancti, qui faciunt uoluntatem dei dicentes in oratione: Fiat uoluntas tua. Cum enim iam facta sit in eis, cur, ut fiat, adhuc petunt, nisi ut perseuerent in eo, quod esse coeperunt? Quamuis hic dici possit non petere sanctos, ut uoluntas dei fiat in caelo, sed ut fiat in terra sicut in caelo, ut terra scilicet imitetur caelum, id est, uel homo angelum uel infidelis fidelem, ac per hoc id sanctos poscere, ut sit, quod nondum est, non ut perseueret, quod est. Quantalibet enim homines sanctitate praepolleant, nondum sunt aequales angelis dei. Nondum ergo sicut in caelo in eis fit uoluntas dei. Quod si ita est, in ea quidem parte, qua optamus, ut homines ex infidelibus fiant fideles, non perseuerantia, sed initium uidetur optari; in ea uero, qua optamus, ut homines in facienda uoluntate dei aequentur angelis dei, cum hoc orant sancti, perseuerantiam demonstrantur orare, quoniam nemo peruenit ad illam summam, quae in regno est, beatitudinem, nisi in ea sanctitate, quam sumpsit in terra, perseuerauerit usque in finem. IV. 7. Quarta petitio est: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, ubi beatus Cyprianus ostendit, quomodo et hic intellegatur perseuerantia postulari. Ait quippe inter cetera: “Hunc autem panem dari nobis quotidie postulamus, ne, qui in Christo sumus et eucharistiam quotidie ad cibum salutis accipimus, intercedente aliquo grauiore delicto, dum abstenti et non communicantes a caelesti pane prohibemur, a Christi corpore separemur.” Haec uerba sancti hominis dei perseuerantiam prorsus a domino sanctos indicant poscere, quando hac intentione dicunt: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, ne a Christi corpore separentur, sed in ea sanctitate permaneant, qua nullum, quo inde separari mereantur, crimen admittant. V. 8. Quinto orationis loco dicimus: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, in qua sola petitione non inuenitur posci perseuerantia. Praeterita enim sunt peccata, quae nobis ut dimittantur oramus. Perseuerantia uero, quae in aeternum saluos facit, tempori quidem huius uitae non tamen peracto, sed ei, quod usque ad eius finem restat, est necessaria. Operae pretium est tamen

15 Mt. 6,10 7,1 Mt. 6,11 3–6 Cypr. domin. orat. 18 (CCSL 3A, p. 101,331–335) 7sq. Mt. 6,11 8,1sq. Mt. 6,12 β (L D P S) E γ (B F) am mi 16 ut fiat] fieri (al. ut fiat vl. mg.) am | adhuc] ut huc E (ac.); om. am ‖ 18 fiat … ut2 om. S | ut2 … scilicet] in terra scilicet ut am | uel] ut β E am mi ‖ 19 uel] ut P ‖ 20 est2] et E (ac.) ‖ 21 sint D (ac.) | fit om. S ‖ 22 infidelibus] fidelibus E (ac.) ‖ 24 hoc om. E (ac.) | orant] pro add. L (pc.) ‖ 26 eam sanctitatem L (ac.) 7,2 intellegitur P | perseuerantiam L (ac.) | ait] aut L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 3 quotidie om. F (ac.) ‖ 4 et om. F (ac.) | ad] a D (ac.) | accipimus ad cibum salutis tr. β E ‖ 5 absentes γ (absenti ac. F) am; abstinere S (pc.) ‖ 5sq. a2 … separemur om. E (ac.) ‖ 7 indicat β (ac. D) E ‖ 8 hodie om. F (ac.) | saparentur F (ac.); saperentur S ‖ 9 quo] quae L (ac.) 8,1 demitte P (ac.) S (ac.) ‖ 1sq. demittimus S (pc.) ‖ 2 petitione … perseuerantia] licet de perseuerantia taceatur S | non om. L (ac.) ‖ 3 sunt enim tr. P (pc.) | ut] et S (ac.) | dimittuntur S (ac.) ‖ 4 in aeternum] internum E (ac.) | tempore P | pacto am ‖ 5 quod om. S; quo γ

15

20

25

5

5

224 | Augustinus

10

999mi 15

20

5

paulisper intueri, quomodo et in hac petitione iam tunc lingua Cypriani tamquam telo inuictissimo ueritatis longe postea futuri confodiebantur haeretici. Etiam hoc enim Pelagiani audent dicere hominem iustum in hac uita nullum habere omnino peccatum et in talibus hominibus esse iam praesenti tempore ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid eiusmodi, quae una et sola sponsa sit Christi, tamquam sponsa eius non sit, quae per uniuersam terram, quod ab eo didicit, dicit: Dimitte nobis debita nostra. Sed attendite, quomodo istos gloriosissimus Cyprianus interimat. Cum enim locum ipsum dominicae orationis exponeret, ait inter cetera: “Quam necessarie autem, quam prouidenter et salubriter admonemur, quod peccatores sumus, qui pro peccatis rogare compellimur, ut, dum indulgentia de deo petitur, conscientiae suae animus recordetur. Ne quis sibi quasi innocens placeat et se extollendo plus pereat, instruitur et docetur peccare se quotidie, dum quotidie pro peccatis iubetur orare. Sic denique et Ioannes in epistula sua ponens dixit: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus, et ueritas in nobis non est” et cetera, quae hic inserere longum est. 9. Iam uero cum dicunt sancti: Ne nos inferas in temptationem, sed libera nos a malo, quid aliud quam, ut in sanctitate perseuerent, precantur? Nam profecto concesso sibi isto dei dono, quod esse dei donum, cum ab illo poscitur, satis aperteque monstratur – isto ergo concesso sibi dono dei, ne inferatur in temptationem, nemo sanctorum non tenet usque in finem perseuerantiam sanctitatis. Neque enim in proposito christianitatis quisquam perseuerare desistit, nisi in temptationem primitus inferatur. Si ergo concedatur ei, quod orat, ut non inferatur in temptationem, utique in sanctificatione, quam deo donante percepit, deo donante persistit. 10. Sed nolunt, ut scribitis, isti fratres ita “hanc perseuerantiam praedicari, ut VI. non uel suppliciter emereri uel amitti contumaciter possit”, ubi, quid dicant, parum diligenter attendunt. De illa enim perseuerantia loquimur, qua perseueratur usque in finem. Quae si data est, perseueratum est usque in finem; si autem non est

9sq. Eph. 5,27 12 Mt. 6,12 14–20 Cypr. domin. orat. 22 (CCSL 3A, p. 104,409–417) 18–20 1 Io. 1,8 9,1sq. Mt. 6,13 10,1sq. Hil. epist. = Aug. ep. 226,4 (CSEL 57, p. 473,10sq.) β (L D P S) E γ (B F) am mi 7 inuictissimae am ‖ 8 enim om. E (ac. et pc.) am ‖ 9 iam] in add. am ‖ 10 aut1] neque am | eiusmodo L (ac.) D (ac.) ‖ 11 ab eo] habeo E (ac. uv.) ‖ 12 demitte S (ac.) ‖ 12sq. interimat Cyprianus tr. F (ac.) ‖ 13 ipsum] istum S | ait om. E (ac.) ‖ 15 indulgentiam S ‖ 15sq. petimur S (petimus pc.) ‖ 16 recordetur] et add. F (pc.) ‖ 17 peccare] pecore E (ac.) | se peccare tr. am mi 9,1 temptatione E ‖ 2 ut om. B (ac.) am; et E (ac.) | in ut tr. F (ac.) | perseuerant S (ac.) ‖ 3 poscitur] 4 ergo] igitur am | dei dono tr. D (pc.) E | ne] non E (ac.) | inferantur β E am mi pascitur E (ac.) ‖ temptatio D (ac.) ‖ 5 non tenet] est qui non teneat am ‖ 5sq. quisquam in proposito christiano (christianitatis am) β E am mi ‖ 6 temptatione S; temptationi E (ac.) ‖ 7 ut] quod D (ac.) | in temptationem om. β E mi ‖ 8 in sanctificatione utique tr. am | percipit D | percepit … donante2 om. D (ac.) persistat S 10,2 quid] qui L (ac.) D (ac.) ‖ 3sq. qua … finem1 om. F (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 8 – 12 | 225

perseueratum usque in finem, non est data, quod iam et superius satis egimus. Non itaque dicant homines perseuerantiam cuiquam datam usque in finem, nisi, cum ipse uenerit finis, et perseuerasse, cui data est, repertus fuerit usque in finem. Dicimus quippe castum, quem nouimus castum, siue sit siue non sit in eadem castitate mansurus. Et si quid aliud diuini muneris habeat, quod teneri et amitti potest, dicimus eum habere, quamdiucumque habet, et, si amiserit, dicimus habuisse. Perseuerantiam uero usque in finem quoniam non habet quisquam, nisi qui perseuerat usque in finem, multi eam possunt habere, nullus amittere. Neque enim metuendum est, ne forte, cum perseuerauerit homo usque in finem, aliqua in eo mala uoluntas oriatur, ne perseueret usque in finem. Hoc ergo dei donum suppliciter emereri potest, sed cum datum fuerit, amitti contumaciter non potest. Cum enim perseuerauerit quisque usque in finem, neque hoc donum potest amittere nec alia, quae poterat ante finem. Quomodo igitur potest amitti, per quod fit, ut non amittatur etiam, quod posset amitti? 11. Sed ne forte dicatur usque in finem perseuerantiam non amitti quidem, cum data fuerit, id est, cum perseueratum fuerit usque in finem, sed tunc amitti quodam modo, quando agit homo per contumaciam, ut ad eam peruenire non possit, sicut dicimus hominem, qui non perseuerauit usque in finem, amisisse uitam aeternam uel regnum dei – non quod iam acceperat et habebat, sed quod acciperet et haberet, si perseuerasset –, uerborum controuersias auferamus et nonnulla etiam, quae non habentur, sed habenda sperabantur, posse dicamus amitti. Dicat mihi, quisquis audet, utrum deus dare non possit, quod a se posci imperauit. Hoc certe qui sapit, non dico desipit, sed insanit. Imperauit autem deus, ut ei sancti eius dicant orantes: Ne nos inferas in temptationem. Quisquis igitur exauditur hoc poscens, non infertur in contumaciae temptationem, qua possit uel dignus sit perseuerantiam sanctitatis amittere. 12. At enim uoluntate sua quisque deserit deum, ut merito deseratur a deo. Quis hoc negauerit? Sed ideo petimus, ne inferamur in temptationem, ut hoc non fiat. Et si exaudimur, utique non fit, quia deus non permittit, ut fiat. Nihil enim fit, nisi quod aut ipse facit aut fieri ipse permittit. Potens ergo est et a malo in bonum flectere

5 et…egimus] cf. 1,3–20 11,10 Mt. 6,13 β (L D P S) E γ (B F) am mi 6 datum L (ac.) D (ac.) ‖ 7 perseuerans S ‖ 8 quem … castum2 om. γ ‖ 9 ammitti E (ac.) 12 perseueret uv. L (pc.); perseuerauerit am ‖ 13 metuendus S | est om. D (ac.) ‖ 16 usque om. P (ac.) ‖ 16sq. alia quae] aliquae P (ac.) ‖ 17 igitur] enim β am ‖ 18 possit S 11,3 homo] bona L D | ut iter. S ‖ 4 non om. E (ac.) | perseuerauerit L D S F am mi ‖ 5 et1] uel am 6 et] ut L (pc.) ‖ 7 habenda] haberi (al. habenda vl. mg.) am | sperabuntur γ; sperantur am mi 10 inferas nos tr. am mi | exauditor E (ac.) ‖ 11 uel … sit om. L (ac.) 12,1 quisquis P ‖ 2 fiat] faciat S (ac.) ‖ 3 deus iter. D (ac.) ‖ 4 est ergo tr. D (pc.) E

5

10

15

1000mi 5

10

226 | Augustinus

5

10

15

20

25 1001mi

30

uoluntates et in lapsum pronas conuertere ac dirigere in sibi placitum gressum, cui non frustra dicitur: Deus, tu conuertens uiuificabis nos, non frustra dicitur: Ne des ad mouendum pedem meum, non frustra dicitur: Ne tradas me, domine, a desiderio meo peccatori, postremo, ne multa commemorem, cum uobis plura fortassis occurrant, non frustra dicitur: Ne nos inferas in temptationem. Nam quisquis in temptationem non infertur, profecto nec in temptationem suae malae uoluntatis infertur et, qui in temptationem suae malae uoluntatis non infertur, in nullam prorsus infertur. Vnusquisque enim temptatur, ut scriptum est, a concupiscentia sua abstractus et illectus, deus autem neminem temptat, temptatione scilicet noxia. Nam est et utilis, qua non decipimur uel opprimimur, sed probamur, secundum quod dictum est: Proba me, domine, et tempta me. Illa ergo noxia temptatione, quam significat apostolus dicens: Ne forte temptauerit uos, qui temptat, et inanis sit labor noster, deus, ut dixi, neminem temptat, hoc est, neminem infert uel inducit in temptationem. Nam temptari et in temptationem non inferri non est malum, immo etiam bonum est; hoc est enim probari. Quod itaque dicimus deo: Ne nos inferas in temptationem, quid dicimus, nisi: ‘Ne nos inferri sinas’? Vnde sic orant nonnulli, et legitur in codicibus plurimis, et hoc sic posuit beatissimus Cyprianus: Ne patiaris nos induci in temptationem. In euangelio tamen Graeco nusquam inueni nisi: Ne nos inferas in temptationem. Tutiores igitur uiuimus, si totum deo damus; non autem nos illi ex parte et nobis ex parte committimus, quod uidit iste uenerabilis martyr. Nam cum eundem locum orationis exponeret, ait post cetera: “Quando autem rogamus, ne in temptationem ueniamus, admonemur infirmitatis et imbecillitatis nostrae, dum sic rogamus, ne quis se insolenter extollat, ne quis sibi superbe atque arroganter aliquid assumat, ne quis aut confessionis aut passionis gloriam suam dicat, cum dominus ipse humilitatem docens dixerit: Vigilate et orate, ne ueniatis in temptationem, spiritus quidem promptus est, caro autem infirma, ut, dum praecedit humilis et submissa

12,6 Ps. 84,7 6sq. Ps. 65,9 7sq. Ps. 139,9 9 Mt. 6,13 12sq. a…illectus] Iac. 1,14 13 deus… temptat] Iac. 1,13 15 Ps. 25,2 16 1 Thess. 3,5 19 Mt. 6,13 21sq. Mt. 6,13 secundum Cypr. domin. orat. 25 (CCSL 3A, p. 106,471) 22sq. Mt. 6,13 25–32 Cypr. domin. orat. 26 (CCSL 3A, p. 106sq.,491–500) 29sq. Mt. 26,41 β (L D P S) E γ (B F) am mi 5 digere S (ac.) ‖ 7 meum] tuum L (ac.) D E (ic.) | non frustra] postremo β (non frustra pc. D) E (ac.) | a om. S ‖ 8 uobis] nobis am | fortasse am ‖ 9 non] ne S ‖ 10 non] ne S | nec] ne D (ac.) ‖ 11 nullum S ‖ 12 conpiscentia F ‖ 13 intellectus E (ac.) | autem] enim F (ac.) ‖ 14 qua] quando β E am (al. qua vl. mg.) | non om. S (ac.) | quod] quam B ‖ 15 temptatione] temptationem S (ac.); temptatio est am ‖ 16 qui] is praem. am | noster] uester am ‖ 17 inducit om. E (ac.) ‖ 18 non1 om. P (ac.) ‖ 19 inferat E (ac.) ‖ 20 inferri] inferas E (ac.) | codicibus] quo dicimus L (ac.) D (ac.) 21 *pluribus β E am mi | beatus am ‖ 23sq. et … parte om. S ‖ 26 firmitatis L (ac.) ‖ 27 atque om. β (et pc. L) am; et E mi | arroganterque am ‖ 28 ducat mi ‖ 30 est om. β (ac. D) E | ut dum] aut deum E (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 12 – 15 | 227

confessio et datur totum deo, quidquid suppliciter cum timore dei petitur, ipsius pietate praestetur.” VII. 13. Si ergo alia documenta non essent, haec dominica oratio nobis ad causam gratiae, quam defendimus, sola sufficeret, quia nihil nobis relinquit, in quo tamquam in nostro gloriemur, siquidem et ut non discedamus a deo, non ostendit dandum esse nisi deo, cum poscendum ostendit a deo. Qui enim non infertur in temptationem, non discedit a deo. Non est hoc omnino in uiribus liberi arbitrii, quales nunc sunt. Fuerat in homine, antequam caderet. Quae tamen libertas uoluntatis in illius primae conditionis praestantia quantum ualuerit, apparuit in angelis, qui diabolo cum suis cadente in ueritate steterunt et ad securitatem perpetuam non cadendi, in qua nunc eos esse certissimi sumus, peruenire meruerunt. Post casum autem hominis nonnisi ad gratiam suam deus uoluit pertinere, ut homo accedat ad eum, neque nisi ad gratiam suam uoluit pertinere, ut homo non recedat ab eo. 14. Hanc gratiam posuit in illo, in quo sortem consecuti sumus, praedestinati secundum propositum eius, qui uniuersa operatur, ac per hoc, sicut operatur, ut accedamus, sic operatur, ne discedamus. Propter quod ei per prophetam dictum est: Fiat manus tua super uirum dexterae tuae et super filium hominis, quem confirmasti tibi, et non discedimus a te. Iste certe non est Adam primus, in quo discessimus ab eo, sed Adam nouissimus, super quem fit manus eius, ut non discedamus ab eo. Christus enim totus cum membris suis est propter ecclesiam, quae est corpus eius, plenitudo eius. Cum ergo fit super eum manus dei, ut non discedamus a deo, ad nos utique peruenit opus dei (hoc est enim manus dei), quo opere dei fit, ut simus in Christo permanentes cum deo, non sicut in Adam discedentes a deo. In Christo enim sortem consecuti sumus, praedestinati secundum propositum eius, qui uniuersa operatur. Manus igitur dei est ista, non nostra, ut non discedamus a deo. Manus, inquam, eius est ista, qui dixit: Timorem meum dabo in cor eorum, ut a me non recedant. 15. Propter quod et posci a se uoluit, ne inferamur in temptationem, quia et, si non inferimur, nulla ab eo ratione discedimus. Quod poterat nobis et non orantibus

14,1sq. Eph. 1,11 4sq. Ps. 79,18sq. 11sq. Eph. 1,11 13sq. Ier. 32,40 β (L D P S) E γ (B F) am mi 13,1 ergo om. E (ac.) ‖ 2 reliquit β E am mi ‖ 4 nisi] a add. D (pc.) S am mi ‖ 5 temptatione E 6 fuerant D (ac.) ‖ 7 primae om. S (ac.) | conditiones L (ac.) | uoluerit S E (ac.) ‖ 8 ad om. L D (ac.) 9 casum] causam F ‖ 10 pertinere uoluit tr. F ‖ 11 recedat] credat L (ac.) D (ac.) 14,2 sicut om. S (ac.) ‖ 2sq. ut … operatur om. S ‖ 3 per om. S (ac.) | prophetiam L P (pc.) ‖ 6 nouissim D | fiat β (ac. L) | eius om. D (ac.) | discedimus S (ac.) F (ac.) ‖ 8 cum lnp. D | dei] domini F non om. F (ac.) ‖ 9 enim om. E (ac.) | quo] quoniam am | fit] sit F (ac.) | simus] sim D ‖ 10 in om. B (ac.) | decendentes S (ac.) ‖ 11 secundum] sumus E (ac.) ‖ 12sq. non1 … ista om. L (ac.) D (ac.) 12 a deo om. S ‖ 13 eius] dei D (pc. in corr.) E | ista est tr. S 15,1 posci a se] postea se L (pet add. pc. uv.) D (ac.) | et2 om. S (ac.) γ am ‖ 2 non1] nec S | et] etiam am | errantibus S (ac. uv.)

5

10

5

10

1002mi

228 | Augustinus

5

10

15

5

10

dari, sed oratione nostra nos uoluit admoneri, a quo accipiamus haec beneficia. A quo enim, nisi ab illo accipimus, a quo iussum est, ut petamus? Prorsus in hac re non operosas disputationes exspectet ecclesia, sed attendat quotidianas orationes suas. Orat, ut increduli credant. Deus ergo conuertit ad fidem. Orat, ut credentes perseuerent. Deus ergo donat perseuerantiam usque in finem. Haec deus facturum se esse praesciuit, ipsa est praedestinatio sanctorum, quos elegit in Christo ante constitutionem mundi, ut essent sancti et immaculati in conspectu eius in caritate, praedestinans eos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum secundum placitum uoluntatis suae in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit eos in dilecto filio suo, in quo habent redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum secundum diuitias gratiae eius, quae abundauit in eos in omni sapientia et prudentia; ut ostenderet eis mysterium uoluntatis suae secundum bonam uoluntatem suam, quam proposuit in illo, in dispositione plenitudinis temporum instaurare omnia in Christo, quae in caelis sunt et quae in terris in ipso, in quo etiam et sortem consecuti sunt praedestinati secundum propositum, qui uniuersa operatur. Contra istam ueritatis tam claram tubam, quis homo sobriae uigilantisque fidei uoces ullas admittat humanas? 16. ‘Sed cur’, inquit, ‘gratia dei non secundum merita hominum datur?’ Respon- VIII. deo: ‘quoniam deus misericors est.’ ‘Cur ergo’, inquit, ‘non omnibus?’ Et hic respondeo: ‘quoniam deus iudex iustus est.’ Ac per hoc et gratis ab eo datur gratia, et iusto eius in aliis iudicio demonstratur, quid eis, quibus datur, conferat gratia. Non itaque simus ingrati, quod secundum placitum uoluntatis suae in laudem gloriae gratiae suae tam multos liberat misericors deus de tam debita perditione, ut, si inde neminem liberaret, non esset iniustus. Ex uno quippe omnes in condemnationem non iniustam iudicati sunt ire, sed iustam. Qui ergo liberatur, gratiam diligat. Qui non liberatur, debitum agnoscat. Si in remittendo debito bonitas, in exigendo aequitas intellegitur, nusquam esse apud deum iniquitas inuenitur.

15,8–17 Eph. 1,4–11 16,4–7 non…iniustus] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,2 (CSEL 57, p. 455,15sq.); Hil. epist. = Aug. ep. 226,2 (CSEL 57, p. 469,6sq.) 5sq. Eph. 1,5sq. 10 cf. Rom. 9,14 β (L D P S) E γ (B F) am mi 3 incipiamus E; accepimus S ‖ 5 ecclesiam S (ac.) ‖ 6 suas] nostras am | conuertit] eos add. B am 7 haec] hoc am ‖ 7sq. facturum se] futurum (al. facturum se vl. mg.) am ‖ 8 ipsa] ipse E | est] enim add. P ‖ 9 maculati S (ac.) ‖ 11 eos] nos S F ‖ 12 habemus S (pc.) | ipsius] in add. P ‖ 15 in2 om. E am | dispositionem D; dispensatione E γ mi | instaurere S (ac.); instare E ‖ 16 et2 om. F | ortem E (ac.) ‖ 17 sunt] sumus β E F (ac.) am mi | secundum om. D (ac.) | propositum] eius add. B am 18 praeclaram F | uigilantesque L (ac.) D (ac.) E (ac.) | ullas om. D (ac.) ‖ 19 amittat L (ac.) D (ac.) 16,1 meritum E (ac.) ‖ 3 deus om. S (ac.) | iustus om. β E mi ‖ 4 quid] in add. β E mi ‖ 5sq. in …  suae om. γ ‖ 6 liberet S ‖ 7 esse P (ac.) ‖ 8 iniustam] iustam F (ac.); iniustitia am | sunt] filii add. am | ire] irae L (filii praem. pc.) | iustam] iusticia am ‖ 9 debito] debitum L D am ‖ 10 esset L (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 15 – 19 | 229

17. ‘Sed cur’, inquit, ‘non solum in paruulorum, uerum etiam in geminorum una atque eadem causa, tam diuersum iudicium?’ Nonne similis quaestio est, cur in diuersa causa idem iudicium? Recolamus igitur illos operarios, qui in uinea toto die laborauerunt, et eos, qui hora una. Nempe causa diuersa est impensi laboris et tamen idem iudicium in redhibitione mercedis. Numquid et hic audierunt murmurantes a patrefamilias nisi: ‘Hoc uolo’? Ita quippe eius erga alios fuit largitas, ut erga alios nulla esset iniquitas. Et isti quidem utrique in bonis sunt, uerumtamen, quantum ad iustitiam spectat et gratiam, potest et de reo, qui liberatur, recte dici reo, qui damnatur: Tolle, quod tuum est, et uade. Huic autem uolo, quod non debetur, donare. An non mihi licet facere, quod uolo? Aut oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum? Hic ille, si dicat: ‘Cur non et mihi?’, merito audiet: O homo, tu quis es, qui respondeas deo? Quem certe in uno uestrum benignissimum largitorem, in te uero exactorem iustissimum, in nullo tamen cernis iniustum. Cum enim iustus esset, etiamsi utrumque puniret, qui liberatur, habet, unde gratias agat, qui damnatur, non habet, quod reprehendat. 18. ‘Sed si iam’, inquit, ‘hoc oportebat, ut damnatis non omnibus, quid omnibus deberetur, ostenderet atque ita gratius suam gratiam uasis misericordiae commendaret, cur in eadem causa me quam illum potius puniet aut illum quam me potius liberabit?’ Hoc non dico. Si quaeris, quare: quia fateor me non inuenire, quid dicam. Si et hoc quaeris, quare: quia in hac re, sicut iusta est ira eius, sicut magna misericordia eius, ita inscrutabilia iudicia eius. 19. Adhuc pergat et dicat, cur quibusdam, qui eum bona fide coluerunt, perseuerare usque in finem non dedit? Cur putas, nisi quia non mentitur, qui dicit: Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis, nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum? Numquid ergo hominum naturae duae sunt? Absit. Si duae naturae

17,3sq. illos…una] cf. Mt. 20,1–15 9sq. Mt. 20,14sq. 11sq. Rom. 9,20 18,6 Rom. 11,33 19,3sq. 1 Io. 2,19 4 numquid…sunt] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,3 (CSEL 57, p. 458,11–13) β (L D P S) E γ (B F) am mi 17,6 nisi ... uolo lnp. L 7 utrique ... bonis lnp. L 17,1 in2 om. γ | una] unam E (ac. uv.) ‖ 2 dissimilis F (ac.) ‖ 3 operarius E (ac.) | in uinea qui toto (tota S am) tr. β am mi | tota E (ac.) ‖ 4 una om. E (ac.) ‖ 5 redhibitione] redditione am mi | et om. S 7 isti] ista B | utrique] utique γ ‖ 8 spectat et] expectat et L (ac.) D; spectate P (ac.) | dici] dice L (ac.) 9 tollo S (ac.) D (ac.) | reo2] et de praem. L (pc.); et add. L D (ac. uv.); uolo potest et de eo am ‖ 10 licet mihi tr. am mi | quod uolo facere tr. γ | aut] an D (pc.) E am mi ‖ 11 si om. S | et non tr. P | et om. E (ac.) | audiat S | o om. L D (ac.) ‖ 12 benignissimam E (ac.) | largitore D (ac.) | in te uero] intuero E (ac.) | exactore D (ac.) ‖ 15 quod] quid S 18,2 gratius] gratias S (gratis pc.) | gratiam] in add. D am ‖ 3 me1 om. E (ac.) | potius quam illum tr. am | quam me om. E (ac.) ‖ 3sq. liberauit E (ac.); libera S (ac.) ‖ 4 quare] quam re E (ac.) | quid] qui L (ac.) D (ac.) ‖ 5 sicut2] sic et am | magna] *est add. β E am mi 19,1 coluerunt bona fide tr. am mi ‖ 2 dedit] dedi L (ac.) | quia] qui F (ac.) | non2 om. F (ac.) ‖ 3 ex nobis1 om. E (ac.) | ex nobis2 om. E (ac.) ‖ 4 naturae hominum tr. F (ac.) | si] sed E (ac.)

5 1003mi

10

15

5

230 | Augustinus

5

10

15

1004mi

5

10

essent, gratia ulla non esset. Nulli enim daretur gratuita liberatio, si naturae debita redderetur. Hominibus autem uidetur omnes, qui boni apparent fideles, perseuerantiam usque in finem accipere debuisse. Deus autem melius esse iudicauit miscere quosdam non perseueraturos certo numero sanctorum suorum, ut, quibus non expedit in huius uitae temptatione securitas, non possint esse securi. Multos enim a perniciosa elatione reprimit, quod ait apostolus: Quapropter, qui uidetur stare, uideat, ne cadat. Voluntate autem sua cadit, qui cadit; et uoluntate dei stat, qui stat. Potens est enim deus statuere illum, non ergo se ipse, sed deus. Verumtamen bonum est non altum sapere, sed timere. In cogitatione autem sua uel cadit quisque uel stat. Sicut autem apostolus ait, quod et in libro superiore memoraui, non sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. Quem secutus et beatus Ambrosius audet et dicit: “Non enim in potestate nostra cor nostrum est et nostrae cogitationes.” Quod omnis, qui humiliter et ueraciter pius est, esse uerissimum sentit. 20. Hoc autem Ambrosius ut diceret, in eo libro loquebatur, quem de fuga saeculi scripsit, docens hoc saeculum non corpore, sed corde fugiendum, quod nisi auxilio dei fieri non posse disseruit. Ait enim: “Frequens nobis de fugiendo saeculo isto sermo atque utinam quam facilis sermo, tam cautus et sollicitus affectus! Sed, quod peius est, frequenter irrepit terrenarum illecebra cupiditatum, et uanitatum offusio mentem occupat, ut, quod studeas uitare, hoc cogites animoque uoluas. Quod cauere difficile est homini, exuere autem impossibile. Denique uoti magis eam esse rem quam effectus testatur propheta dicendo: Declina cor meum in testimonia tua et non in auaritiam. Non enim in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogitationes, quae improuiso offusae mentem animumque confundunt atque alio trahunt, quam tu proposueris. Ad saecularia reuocant, mundana inserunt, uoluptaria 10sq. 1 Cor. 10,12 12 Rom. 14,4 14 libro superiore] cf. 1,15,13sq. 14sq. cf. 2 Cor. 3,5 16 Rom. 10,20 16sq. Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32/2, p. 163,9sq.) 20,3–13 Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32/2, p. 163,1–14) 8sq. Ps. 118,36 β (L D P S) E γ (B F) am mi 19,5sq. debita ... hominibus lnp. L 9sq. nostra ... quae lnp. L 10 animumque ... atque lnp. L

20,8sq. in ... auaritiam lnp. L

5 nulla P S ‖ 6 redderentur S | qui om. P (ac.) ‖ 7 iudicabit L D (ac.) | misceri S ‖ 8 suorum om. S 9 temptationem L (ac.) D (ac.) S (ac.) | securitas temptatione tr. F (ac.) ‖ 11 uoluntate1] uoluntatem L (ac.) D (ac.) | suam L (ac.) D (ac.) | qui cadit iter. F (ac.) ‖ 12 se ipse] se ipsum β (exc. S) E; ipse se ipsum S am | deus2] sed add. L D (ac.) | tamen L (pc.) ‖ 13 cogitatinem L (ac. uv.) | sua om. E (ac.); suam L (ac.) D (ac.) ‖ 14 et *om. β E mi | superiori am ‖ 15 nobismetipsis] nobis ipsis F | sed] si add. E (ac.) ‖ 16 et1 om. F am | est cor nostrum tr. am | est om. β E mi ‖ 17 omnes E (ac.) | qui om. S est om. S 20,1 de om. S (ac.) ‖ 2 ducens D (ic. uv.) | corde] esse add. am ‖ 3 ait enim om. F ‖ 3sq. isto saeculo tr. F (ac.) ‖ 4 isto] est add. am | quam] quem S (ac.) | effectus D ‖ 5 cupitatum L (ac.) D (ac.) 6 uitare] euitare am | cogitas E (ac.) ‖ 8 affectus S | propheta] per prophetam P | declina] inclina P F; in add. E (ac.) ‖ 9 uaritiam S | nostra] est add. am | nostrum] est add. F (pc.) ‖ 9sq. cogitationes nostrae tr. am mi ‖ 11 proposueris] atque animum add. E | uoluntaria S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 19 – 21 | 231

ingerunt, illecebrosa intexunt ipsoque in tempore, quo eleuare mentem paramus, insertis inanibus cogitationibus ad terrena plerumque deicimur.” Non itaque in hominum, sed in dei est potestate, ut habeant homines potestatem filii dei fieri. Ab ipso quippe accipiunt eam, qui dat cordi humano cogitationes pias, per quas habeat fidem, quae operetur per dilectionem, ad quod bonum sumendum et tenendum et in eo perseueranter usque in finem proficiendum non sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est, in cuius est potestate cor nostrum et nostrae cogitationes. IX. 21. Ex duobus itaque paruulis originali peccato pariter obstrictis cur iste assumatur, ille relinquatur, et ex duobus aetate iam grandibus impiis cur iste ita uocetur, ut uocantem sequatur, ille autem aut non uocetur aut non ita uocetur, inscrutabilia sunt iudicia dei. Ex duobus autem piis cur huic donetur perseuerantia usque in finem, illi non donetur, inscrutabiliora sunt iudicia dei. Illud autem fidelibus debet esse certissimum hunc esse ex praedestinatis, illum non esse. Nam si fuissent ex nobis, ait unus praedestinatorum, qui de pectore domini biberat hoc secretum, mansissent utique nobiscum. Quid est, quaeso: non erant ex nobis, nam si fuissent, mansissent utique nobiscum? Nonne utrique a deo creati, utrique ex Adam nati, utrique de terra facti erant et ab eo, qui dixit: Omnem flatum ego feci, unius eiusdemque naturae animas acceperant? Nonne postremo utrique uocati fuerant et uocantem secuti, utrique ex impiis iustificati et per lauacrum regenerationis utrique renouati? Sed si haec audiret ille, qui sciebat procul dubio, quod dicebat, respondere posset et dicere: ‘Vera sunt haec, secundum haec omnia ex nobis erant, uerumtamen secundum aliam quandam discretionem non erant ex nobis; nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum.’ Quaenam est tandem ista discretio? Patent libri dei; non auertamus aspectum. Clamat scriptura diuina, adhibeamus auditum. Non erant ex eis, quia non erant secundum propositum uocati, non erant in Christo electi ante constitutionem mundi, non erant in eo sortem consecuti, non erant praedesti-

14 potestatem…fieri] cf. Io. 1,12 16 fidem…dilectionem] cf. Gal. 5,6 17sq. 2 Cor. 3,5 21,1sq. iste…relinquatur] cf. Mt. 24,40 4 Rom. 11,33 6–9 1 Io. 2,19 7 de…domini] cf. Io. 13,25 10 Is. 57,16 15sq. 1 Io. 2,19 18–20 electi…operatur] cf. Eph. 1,4.11 β (L D P S) E γ (B F) am mi 12 contexunt D (ic. uv.) E ‖ 13 inserti β E am mi | plerumque ad terrena tr. F (ac.) | terrenam S (ac.) | in om. S (ac.) ‖ 14 filius E (ac. uv.) F (ac.) ‖ 15 habeant am ‖ 16 tenendum] obtinendum E 17 perseueranter usque] persueraturus quae E (ac.) ‖ 19 cogitationes nostrae tr. am mi 21,1 districtis L ; districtus D (ac. uv.) ‖ 2 et *om. γ ‖ 3 aut2 … uocetur3 om. P (ac.) | uocetur3] ut sequatur add. B (pc.); ut uocantem sequatur am ‖ 5 finem] et add. B (pc.) | illi] autem add. am | donetur] detur γ | autem] tamen β E am mi ‖ 7 bibebat am ‖ 9 utrique1] utique D (ac.) ‖ 13 renouati] renati F | si om. β (exc. S; ac. D) | haec] hoc am ‖ 14 possit S ‖ 16 quaenam tandem est tr. F; quae est tamen β E ; quae est tandem mi | patet D (ac.)

15

5

10

15 1005mi

232 | Augustinus

20

5

10

15

5

nati secundum propositum eius, qui uniuersa operatur. Nam si hoc essent, ex illis essent et cum illis sine dubitatione mansissent. 22. Vt enim non dicam, quam sit possibile deo, auersas et aduersas in fidem suam conuertere hominum uoluntates et in eorum cordibus operari, ut nullis aduersitatibus cedant nec ab illo aliqua superati temptatione discedant, cum possit et, quod ait apostolus, facere, ut non eos permittat temptari super id, quod possunt – ut ergo id non dicam, certe poterat illos deus praesciens esse lapsuros, antequam id fieret, auferre de hac uita. An eo redituri sumus, ut adhuc disputemus, quanta absurditate dicatur iudicari homines mortuos etiam de his peccatis, quae praesciuit eos deus perpetraturos fuisse, si uiuerent, quod ita abhorret a sensibus Christianis aut prorsus humanis, ut id etiam refellere pudeat. Cur enim non dicatur et ipsum euangelium cum tanto labore passionibusque sanctorum frustra esse praedicatum uel adhuc etiam praedicari, si iudicari poterant homines etiam non audito euangelio secundum contumaciam uel oboedientiam, quam praesciuit deus eos habituros fuisse, si audissent? Nec damnarentur Tyrus et Sidon (quamuis remissius quam illae ciuitates, in quibus non credentibus a domino Christo mirabilia signa sunt facta), quoniam, si apud illas facta essent, in cinere et cilicio paenitentiam egissent, sicut se habent eloquia ueritatis, in quibus uerbis suis dominus Iesus altius nobis mysterium praedestinationis ostendit. 23. Si enim quaeratur a nobis, cur apud eos tanta miracula facta sint, qui uidentes ea non fuerant credituri, et apud eos facta non sint, qui crederent, si uiderent, quid respondebimus? Numquid dicturi sumus, quod in libro illo dixi, ubi sex quibusdam quaestionibus paganorum sine praeiudicio tamen aliarum causarum, quas prudentes possunt uestigare, respondi? Hoc quippe, ut scitis, cum Christus quare post tam longa tempora uenerit, quaereretur, dixi, quod “his temporibus et his

22,4 cf. 1 Cor. 10,13 13 remissius] cf. Mt. 11,22; Lc. 10,14 15 Mt. 11,21; Lc. 10,13 23,5 ut scitis cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,3 (CSEL 57, p. 471,1–5) 6–9 Aug. ep. 102,14 (CSEL 34/2, p. 556,17–22) β (L D P S) E γ (B F) am mi 22,7sq. etiam ... uiuerent lnp. L 12sq. quam ... si lnp. L 13sq. Tyrus ... a lnp. L

8 ‒12 christianis ... secundum lnp. L

20 ex] de E (ac.) ‖ 21 essent om. E (ac.) | dubitationem P 22,1 et aduersas om. S ‖ 2 hominum conuertere tr. am mi | uoluntate set P (ac.) | in] cor add. S cordibus del. S ‖ 3 illo] ipso am | aliquo S (ac.) ‖ 4 non om. L D (ac.) | permittat] eos add. E (ac.) 5 lapsurus E (ac.) ‖ 6 reddituri β (exc. S; ac. L D) | disputem S ‖ 7 iudicare am | his] eis S | eos] illos γ ‖ 11 si iudicari om. β (lnp. L; ac. D) ‖ 12 secundum … oboedientiam] se contumacia uel oboedientia S | eos om. β E mi ‖ 13 Tyron S | quam del. F ‖ 13sq. illis ciuitatibus F ‖ 14 mirabilia] et add. D (pc.) am | signa] multa add. S ‖ 15 quoniam] quando uv. E | facta] factae B (uirtutes add. pc.) 17 praedestinationes S 23,1 sunt β ‖ 2 fuerint E (ac.) | sunt E (ac.) ‖ 3 illo] alio am ‖ 4 causarum aliarum tr. E ‖ 5 possum E (ac.) | inuestigare S (pc.) am | ut om. P (ac.) ‖ 6 tam om. S ‖ 6sq. temporibus … locis om. P (ac., uerbum erasum incertum)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 21 – 23 | 233

locis, quibus euangelium eius non est praedicatum, tales omnes in eius praedicatione futuros esse praesciebat, quales multi in eius corporali praesentia fuerunt, qui in eum nec suscitatis ab eo mortuis credere uoluerunt.” Item paulo post in eodem libro atque in eadem quaestione: “Quid mirum”, inquam, “si tam infidelibus plenum orbem terrarum Christus prioribus saeculis nouerat, ut eis praedicari merito nollet, quos nec uerbis nec miraculis suis credituros esse praesciebat?” Haec certe de Tyro et Sidone non possumus dicere et in eis cognoscimus ad eas causas praedestinationis haec diuina iudicia pertinere, sine quarum causarum latentium praeiudicio tunc ista respondere me dixi. Facile est quippe, ut infidelitatem accusemus Iudaeorum de libera uoluntate uenientem, qui factis apud se tam magnis uirtutibus credere noluerunt. Quod et dominus increpans arguit et dicit: Vae tibi, Chorozain et Bethsaida, quia, si in Tyro et Sidone factae fuissent uirtutes, quae factae sunt in uobis, olim in cilicio et cinere paenitentiam egissent. Sed numquid possumus dicere etiam Tyrios et Sidonios talibus apud se uirtutibus factis credere noluisse aut credituros non fuisse, si fierent, cum eis ipse dominus attestetur, quod acturi essent magnae humilitatis paenitentiam, si in eis facta essent diuinarum illa signa uirtutum? Et tamen in die iudicii punientur, quamuis minore supplicio quam illae ciuitates, quae apud se uirtutibus factis credere noluerunt. Secutus enim dominus ait: Verumtamen dico uobis, Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam uobis. Seuerius ergo punientur isti, illi remissius, sed tamen punientur. Porro, si etiam secundum facta, quae facturi essent si uiuerent, mortui iudicantur, profecto, quia fideles futuri erant isti, si eis cum tantis miraculis fuisset euangelium praedicatum, non sunt utique puniendi. Punientur autem. Falsum est igitur et secundum ea mortuos iudicari, quae facturi essent, si ad uiuentes euangelium perueniret. Et si hoc falsum est, non est, cur dicatur de infantibus, qui pereunt sine baptismate morientes, hoc in eis eo merito fieri, quia praesciuit deus eos, si uiuerent praedicatumque illis esset euangelium,

10–12 Aug. ep. 102,14 (CSEL 34/2, p. 557,5–9) 17–19 Mt. 11,21; Lc. 10,13 24sq. Mt. 11,22; Lc. 10,14 2

β (L D P S) E γ (B F) am mi 23,9 ‒13 in  ... eis lnp. L 13sq. causas ... haec lnp. L 15 respondere ... dixi lnp. L 29 punientur ... iudicari lnp. L 30 essent ... ad lnp. L 31 pereunt ... morientes lnp. L 32 praedicatumque ... esset lnp. L 7sq. praedicatione] praedestinatione β (exc. S; ac. L D) ‖ 8 futurus E (ac.) | fuerant S ‖ 9 eum] eo E (ac.) ‖ 10 eandem D (ac.) | si tam] istam P | tamen fidelibus S ‖ 13 cognoscim S | causa D (ac.) 14 sine om. S (ac.) | praeiudicio latentium tr. F (ac.) ‖ 15 ut] quod S | accusamus S ‖ 17 noluerunt] et add. E (ac.) | et dicit om. S | Chorozain] uae add. F (ac.) ‖ 18 quia] qua S (ac.); et add. E (ac.) | factae1] sunt add. F (ac.); facta E (ac.) ‖ 19 cinere et cilicio am | dicere possumus tr. F (ac.) | etiam om. F; in add. E (ac.) ‖ 20 talibus] tales γ ‖ 21 eis] et E (ac.) | attestatur γ (pc. B; ac. F) am ‖ 22 factae B | signaui tutum S (ac.) ‖ 23 diem E (ac.) | minori mi ‖ 26 isti] illae L D (ac. uv.) ‖ 30 peruenisset E | est1 om. am ‖ 31 baptismo F | eo om. am ‖ 32 dominus F (ac.) | eos deus tr. am mi | uiueret F (ac.) | praedicatumque] praediatum E (ac.) | esset om. F (ac.); fuisset am mi

10

15 1006mi

20

25

30

234 | Augustinus

35

40

5

1007mi 10

15

infideliter audituros. Restat igitur, ut solo peccato originali teneantur obstricti et propter hoc solum eant in damnationem, quod uidemus aliis eandem habentibus causam non nisi per dei gratuitam gratiam regeneratione donari et eius occulto, iusto tamen iudicio, quoniam non est iniquitas apud deum, quosdam etiam post baptismum pessime uiuendo perituros, in hac tamen uita, quo usque pereant, detineri, qui non perirent, si eis corporis mors lapsum eorum praeueniens subueniret, quoniam nullus mortuus iudicatur ex bonis seu malis, quae fuerat, si non moreretur, acturus – alioquin Tyrii et Sidonii non secundum ea, quae gesserunt, poenas luerent, sed potius secundum ea, quae gesturi fuerant, si in eis illae uirtutes euangelicae factae fuissent, per grandem paenitentiam et per Christi fidem consequerentur salutem. 24. Quidam disputator catholicus non ignobilis hunc euangelii locum sic expo- X. suit, ut diceret praescisse dominum Tyrios et Sidonios a fide fuisse postea recessuros, cum factis apud se miraculis credidissent, et misericordia potius non eum illic ista fecisse, quoniam grauiori poenae obnoxii fierent, si fidem, quam tenuerant, reliquissent, quam si eam nullo tempore tenuissent. In qua sententia docti hominis et admodum acuti, quae sint adhuc merito requirenda, quid me nunc attinet dicere, cum et ipsa nobis ad id, quod agimus, suffragetur? Si enim miseratione dominus non fecit in istis uirtutes, per quas fieri possent fideles, ne grauius punirentur, cum postea fierent infideles, quod eos futuros fuisse praesciuit, satis aperteque monstratur de his peccatis neminem iudicari mortuorum, quae praescitur fuisse facturus, si aliquo modo ei, ne illa faciat, subuenitur, sicut Tyriis et Sidoniis, si sententia illa uera est, subuenisse dicitur Christus, quos maluit non accedere ad fidem quam scelere multo grauiore discedere a fide, quod eos, si accessissent, praeuiderat fuisse facturos. Quamuis si dicatur: ‘Cur non factum est, ut crederent potius et hoc eis praestaretur, ut, antequam fidem relinquerent, ex hac uita migrarent?’, quid responderi possit, ignoro. Qui enim dicit relicturis fidem beneficium fuisse concessum, ne habere inciperent, quod grauiore impietate desererent, satis iudicat non

36 Rom. 9,14 24,1sq. quidam…exposuit] cf. Ambr. in Luc. 7,65 (CSEL 32/4, p. 309,18–310,1) β (L D P S) E γ (B F) am mi 33 restat ... solo lnp. L 34 eant in lnp. L 24,7 ad ... quod lnp. L | si ... dominus lnp. L 33 *originali peccato (peccati ac. E) tr. β E ‖ 34 in] ad S | quod] quoniam B (pc.) am ‖ 34sq. habentibus causam tr. F (ac.) ‖ 35 gratuitam om. S; gratiam D (ac.) | regenerationem D S B ‖ 36 quosdam] quos S ‖ 39 mortuos B (ac.) ‖ 41 sed] se S (ac.) ‖ 42 euangeli E (ac.); euangeliae S (ac.) 24,1 disputatur E (ac.) ‖ 2 Tyros S (ac.) ‖ 3 eum illic] enim E (ac.) ‖ 4 grauiora E (ac.) | poena β E (pona ac.) ‖ 6 quae om. F (ac.); quaeque S | merita β (exc. S) E | quid] quod am ‖ 7 quod] quid am | miserationem E (ac.) ‖ 7sq. non fecit dominus tr. F (ac.) ‖ 8 feri D (ac.) ‖ 9 eos] iterum infideles add. am ‖ 10 demonstratur D (ic. uv.) am ‖ 10sq. praesciuit fuisse facturum β E am mi 12 accidere E (ac.) ‖ 15 uita emigrarent β (uitae migrarent ac. P; pc. S) 11 si2 om. D (ac.) ‖ 16 beneficio mi ‖ 17 impietatem P (ac.) | dissererent D (ac. uv.) | indicat L (pc.) D (iudicat ic.) E (pc.) am mi

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 23 – 25 | 235

iudicari hominem ex eo, quod praenoscitur male fuisse facturus, si ei quocumque beneficio, ut id non faciat, consulatur. Consultum est igitur et illi, qui raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius. Sed cur non ita consultum fuerit Tyriis et Sidoniis, ut crederent et raperentur, ne malitia mutaret intellectum eorum, forsitan responderet ille, cui placuit isto modo hanc soluere quaestionem; ego uero, quantum ad hoc, quod ago, attinet, sufficere uideo, ut secundum istam quoque sententiam demonstrentur homines non iudicari de his, quae non fecerunt, etiamsi facturi fuisse praeuisi sunt. Quamquam, ut dixi, hanc opinionem, qua putantur in morientibus uel mortuis uindicari, quae praesciti sunt facturi esse, si uiuerent, etiam refellere pudeat, ne uideamur et nos existimasse alicuius esse momenti, quam maluimus disputatione cohibere quam silentio praeterire. XI. 25. Proinde, sicut apostolus ait, non uolentis neque currentis, sed miserentis est dei, qui et paruulis, quibus uult, etiam non uolentibus nec currentibus subuenit, quos ante constitutionem mundi elegit in Christo, daturus eis gratiam gratis, hoc est, nullis eorum uel fidei uel operum meritis praecedentibus, et maioribus etiam his, quos praeuidit, si apud eos facta essent, suis miraculis credituros, quibus non uult subuenire, non subuenit, de quibus in sua praedestinatione occulte quidem, sed iuste aliud iudicauit. Non enim est iniquitas apud deum, sed inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius, uniuersae autem uiae domini misericordia et ueritas. Inuestigabilis ergo est misericordia, qua, cuius uult, miseretur nullis eius praecedentibus meritis, et inuestigabilis ueritas, qua, quem uult, obdurat eius quidem praecedentibus meritis, sed cum eo, cuius miseretur, plerumque communibus, sicut duorum geminorum, quorum unus assumitur, unus relinquitur, dispar est exitus, merita communia, in quibus tamen sic alter magna dei bonitate liberatur, ut alter nulla eius iniquitate damnetur. Numquid enim iniquitas est apud deum? Absit!, sed inuestigabiles sunt uiae ipsius. Itaque misericordiam eius in his, qui liberantur, et ueritatem in his, qui puniuntur, sine dubitatione credamus neque inscrutabilia scrutari aut inues-

19sq. Sap. 4,11 25 ut dixi] cf. 2,22,7sq. 25,1sq. Rom. 9,16 3 cf. Eph. 1,4 7 iniquitas…deum] cf. Rom. 9,14 7sq. inscrutabilia…eius2] Rom. 11,33 8 uniuersae…ueritas] Ps. 24,10 9 cuius…miseretur] Rom. 9,18 10 quem…obdurat] Rom. 9,18 12 unus1 …relinquitur] cf. Mt. 24,40 14 Rom. 9,14 14sq. Rom. 11,33 β (L D P S) E γ (B F) am mi 26 uindicari ... esse lnp. L 27 ‒25,2 pudeat ... dei lnp. L 25,2 etiam ... currentibus lnp. L 18 facturos D (ac.) γ (ac. B; facturum pc. F) | ei om. F (ac.) ‖ 19 consolatur E (ac.) ‖ 20 malitiam E (ac.) | sed] se S (ac.) | et] ac mi ‖ 23 secundam E (ac.) ‖ 24 quae] qui D (ac.) ‖ 25 fuisse] esse F praeuise L (ac.) ‖ 26 mortuis] morituris am | uindicari] peccata add. am mi | quae om. D (ac.) 27 pudeant D (ac.) | nos] nox E (ac.) | momento S (ac.); monenti E (ac.) ‖ 28 quam] quem P (ac.) 25,1 sed] se D (ac.), lnp. L ‖ 2 uult om. S | nec] neque D E am mi, lnp. L ‖ 3 daturus] etiam add. am 5 praeuidet D ‖ 8 et1] in add. E | misericordiae L (ac.) ‖ 9 inuestigabiles D (ac.) | qua] quia E (ic.) γ (ac. uv. B) ‖ 10sq. et … meritis om. D (ac.) ‖ 10 qua] quia E (ic.) ‖ 12 unus2] alius am 13 nulla] sine (al. nulla vl. mg.) am ‖ 15 ipsius] eius E ‖ 16 punientur S | aut] neque am

20

25

5

10

1008mi

236 | Augustinus

20

5

10

tigabilia uestigare conemur. Ex ore quippe infantium et lactantium suam perficit laudem, ut, quod in his uidemus, quorum liberationem bona eorum merita nulla praecedunt, et in his, quorum damnationem utrisque communia originalia sola praecedunt, hoc et in maioribus fieri nequaquam omnino cunctemur, id est, non putantes uel secundum sua merita gratiam cuiquam dari uel nisi suis meritis quemque puniri, siue pares, qui liberantur atque puniuntur, siue dispares habeant causas malas, ut, qui uidetur stare, uideat, ne cadat, et, qui gloriatur, non in se ipso, sed in domino glorietur. 26. Cur autem “causam paruulorum ad exemplum maiorum”, sicut scribitis, “non patiuntur afferri” homines, qui contra Pelagianos non dubitant esse originale peccatum, quod per unum hominem intrauit in mundum, et ex uno omnes isse in condemnationem? Quod et Manichaei non accipiunt, qui non solum omnes ueteris instrumenti scripturas in ulla auctoritate non habent, uerum etiam eas, quae ad nouum pertinent testamentum, sic accipiunt, ut suo quodam priuilegio, immo sacrilegio, quod uolunt, sumant, quod uolunt, reiciant, contra quos agebam in libris de libero arbitrio, unde isti nobis praescribendum putant. Ideo quaestiones operosissimas incidentes enucleate soluere nolui, ne nimium longum opus esset, ubi me aduersus tam peruersos testimoniorum diuinorum non adiuuabat auctoritas. Et poteram, sicut feci, quodlibet horum uerum esset, quae non definite interponebam, certa tamen ratione concludere in omnibus deum esse laudandum sine ulla necessitate credendi duas, sicut illi uolunt, coaeternas boni et mali permixtas esse substantias. 27. Denique in primo retractationum libro, quod opus meum nondum legistis, cum ad eosdem libros retractandos uenissem, hoc est, de libero arbitrio, ita locutus sum: “In his”, inquam, “libris ita multa disserta sunt, ut incidentes nonnullae

17sq. Ps. 8,3 23 1 Cor. 10,12 23sq. 1 Cor. 1,31 26,1sq. Hil. epist. = Aug. ep. 226,8 (CSEL 57, p. 477,9sq.) 2sq. originale…mundum] cf. Rom. 5,12 3sq. ex…condemnationem] cf. Rom. 5,16 7sq. contra…arbitrio] cf. Aug. retr. 1,9,2 (CCSL 57, p. 23,19–24) 12 deum…laudandum] cf. Aug. lib. arb. 3,12.16.37.65.72 27,3–12 Aug. retr. 1,9,2 (CCSL 57, p. 23,12–24) β (L D P S) E γ (B F) am mi 20 praecedunt ... maioribus lnp. L 20sq. omnino ... putantes lnp. L 21 merita ... dari lnp. L 22 puniri ... liberantur lnp. L 27,2 ‒5 libros ... omnibus lnp. L 17 inuestigare E (ac. et pc.) | lactentium B (pc.) mi | perfecit L D S am ‖ 18 quorum] in praem. E (ac.) liberatione S ‖ 19 praecedant S ‖ 21 cuiquam] cuique am ‖ 22 quaque E (ac.); quemquam am mi | puniantur E (ac.) 26,1 maiorem L (ac.) ‖ 2 qui contra om. E (ac.) | dubitantes se P E (ac.) ‖ 2sq. peccatum originale tr. am mi ‖ 4 et] etiam E (ac.) | qui om. S (ac.) ‖ 5 ulla] nulla β (exc. S; ac. D) E (scripturas si nulla 8 libro B (ac.) ac.) am ‖ 7 sumunt E (ac.) | uolunt2] nolunt am mi | agebam] aiebam F (ac.) ‖ 9 incedentes E (ac.) | esset ubi iter. F (ac.) ‖ 11 poteram] poterat F (ac.) | quae] quod S ‖ 12 certa tamen] certamen F ‖ 13 crededi D (ac.) 27,2 libero lnp. L; libro D (ac.) ‖ 3 ita om. E (ac.) | nonnullas am

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 25 – 27 | 237

quaestiones, quas uel enodare non poteram uel longam sermocinationem in praesenti requirebant, ita differrentur, ut ex utraque parte uel ex omnibus earundem quaestionum partibus, in quibus non apparebat, quid potius congrueret ueritati, ad hoc tamen ratiocinatio nostra concluderetur, ut, quodlibet eorum uerum esset, laudandus crederetur uel etiam ostenderetur deus. Propter eos quippe disputatio illa suscepta est, qui negant ex libero uoluntatis arbitrio mali originem duci et deum, si ita est, creatorem omnium naturarum culpandum esse contendunt eo modo uolentes secundum suae impietatis errorem (Manichaei enim sunt) immutabilem quandam et deo coaeternam introducere naturam mali.” Item post aliquantum alio loco: “Deinde dictum est”, inquam, “ex qua miseria peccantibus iustissime inflicta liberat dei gratia, quia sponte homo, id est libero arbitrio, cadere potuit, non etiam surgere, ad quam miseriam iustae damnationis pertinet ignorantia et difficultas, quam patitur omnis homo ab exordio natiuitatis suae, nec ab isto malo quisquam nisi dei gratia liberatur, quam miseriam Pelagiani nolunt ex iusta damnatione descendere negantes originale peccatum. Quamuis ignorantia et difficultas etiamsi essent hominis primordia naturalia, nec sic culpandus, sed laudandus deus esset, sicut in eodem libro tertio disputauimus. Quae disputatio contra Manichaeos habenda est, qui non accipiunt scripturas sanctas ueteris instrumenti, in quibus peccatum originale narratur, et, quidquid inde in litteris apostolicis legitur, detestabili impudentia immissum fuisse contendunt a corruptoribus scripturarum, tamquam non fuerit ab apostolis dictum. Contra Pelagianos autem hoc defendendum est, quod utraque scriptura commendat, quam se accipere profitentur.” Haec dixi in primo libro retractationum, cum retractarem libros de libero arbitrio. Nec sola sane ista ibi a me dicta sunt de his libris; uerum et alia multa, quae huic ad uos operi inserere longum putaui et non necessarium, quod et uos existimo esse iudicaturos, cum omnia legeri-

12–25 Aug. retr. 1,9,6 (CCSL 57, p. 29,175–191) 13–17 ex…liberatur] cf. Aug. lib. arb. 3,51–53 (CCSL 29, p. 305sq.,12–22) 19sq. in…tertio] cf. Aug. lib. arb. 3,64sq. (CCSL 29, p. 312–314,9–66) β (L D P S) E γ (B F) am mi 6 partibus ... non lnp. L 6sq. ueritati ... nostra lnp. L 21 ‒25 originale ...  profitentur lnp. L 25sq. retractationum ... retractarem lnp. L 26sq. ibi ... de lnp. L 4 longa sermocinatione B ‖ 4sq. in … requirebant om. F (ac.) ‖ 5 differrentur lnp. L; differentur D (ac.) E (ac.) F (ac.) | ut om. D (ac.); lnp. L | erundem L (ac.) D (ac.) ‖ 7 concluderetur] conderetur γ quidlibet S ‖ 9 uoluntates E (ac.) ‖ 10 creatore D (ac.) | naturarum] creaturarum F ‖ 11 errorem] errore D (ac.) ‖ 12 item] id est D (ac.); iterum S | aliquantam S (aliquanta in pc.) ‖ 13 liberet am 14 homo sponte tr. am mi | homo id est om. F ‖ 16 malo] modo S (ac.) ‖ 16sq. liberatur quisquam nisi dei gratia tr. am mi ‖ 17 nolunt Pelagiani tr. am mi ‖ 19 esset deus tr. F (ac.) am mi | sicuti L D E am ‖ 21 qui] quibus F (ac.) | ueteres E (ac.) ‖ 22 inde om. E (ac.) | in om. D E (pc.); lnp. L 24 defendum P (ac.) ‖ 25 scriptura om. E (ac.) | protentur E (ac.) | libro primo tr. E (ac. et pc.) 25sq. retractationum libro tr. F (ac.) ‖ 25sq. retractionum β (exc. D; ac. P; lnp. L) ‖ 26 libero] uoluntatis add. F | a me om. E (ac.) ‖ 27 quae] quos β (lnp. L; ac. uv. D) ‖ 28 esse om. F ‖ 28sq. legeretis L D (ac.)

5

10

1009mi 15

20

25

238 | Augustinus

30

35

40

5 1010mi

10

tis. Quamuis ergo in libro tertio de libero arbitrio ita de paruulis disputauerim, ut, etiamsi uerum esset, quod dicunt Pelagiani, ignorantiam et difficultatem, sine quibus nullus hominum nascitur, primordia, non supplicia esse naturae, uincerentur tamen Manichaei, qui uolunt duas, boni scilicet et mali, coaeternas esse naturas, numquid ideo fides in dubium uocanda uel deserenda est, quam contra ipsos Pelagianos catholica defendit ecclesia, quae asserit esse originale peccatum, cuius reatus generatione contractus, regeneratione soluendus est? Quod si et isti nobiscum fatentur, ut simul in hac causa Pelagianorum destruamus errorem, cur putant esse dubitandum, quod etiam paruulos deus, quibus dat suam gratiam per baptismatis sacramentum, eruat de potestate tenebrarum et transferat in regnum filii caritatis suae? In eo ergo, quod aliis eam dat, aliis non dat, cur nolunt cantare domino misericordiam et iudicium? Cur autem illis potius quam illis detur? Quis cognouit sensum domini? Quis inscrutabilia scrutari ualeat, quis inuestigabilia uestigare? 28. Conficitur itaque gratiam dei non secundum merita accipientium dari, sed XII. secundum placitum uoluntatis eius, in laudem et gloriam ipsius gratiae eius, ut, qui gloriatur, nullo modo in se ipso, sed in domino glorietur, qui hominibus dat, quibus uult, quoniam misericors est, quod, et si non det, iustus est, et non dat, quibus non uult, ut notas faciat diuitias gloriae suae in uasa misericordiae. Dando enim quibusdam, quod non merentur, profecto gratuitam et per hoc ueram suam gratiam esse uoluit. Non autem omnibus dando, quid omnes mererentur, ostendit, bonus in beneficio certorum, iustus in supplicio ceterorum, et bonus in omnibus, quoniam bonum est, cum debitum redditur, et iustus in omnibus, quoniam iustum est, cum debitum sine cuiusquam fraude donatur. 29. Defenditur autem sine meritis dei gratia, id est uera gratia, etiamsi paruuli baptizati, sicut Pelagiani sentiunt, non eruuntur de potestate tenebrarum, quia nulli 29–31 quamuis…naturae] cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,8 (CSEL 57, p. 477,9–13) 30sq. ignorantiam…nascitur] cf. Aug. lib. arb. 3,52 (CCSL 29, p. 306,50–55); 3,54sq. (CCSL 29, p. 306,23–307,5) 38 cf. Col. 1,13 39sq. cf. Ps. 100,1 40 Rom. 11,34 28,2 Eph. 1,5 2sq. 1 Cor. 1,31 5 Rom. 9,23 2

β (L D P S) E γ (B F) am mi 28,3 hominibus ... quibus lnp. L 4 est  ... dat lnp. L 6sq. esse ... non lnp. L 29 libero] libro D (ac.) | disputauerim ut] disputauerimus β (ac. L; ac. uv. D); disputauerimus ut L (pc.) am ‖ 30 quod] quam P | et om. D (ac.) S ‖ 31 homo am ‖ 33 quam] qua am ‖ 34 quae] qui P (ac.) | originale esse tr. am mi | reatus om. F (ac.) ‖ 35 quod] quid F (ac.) ‖ 35sq. fatentur nobiscum tr. am mi ‖ 36 hac] ac B (ac.) | destruamur S ‖ 37 paruulis β (exc. S; ac. L D) am ‖ 38 claritatis am ‖ 41 inuestigare E (ic.) 28,1 conficitur] confiteamur B am (vl. mg.); confiteatur S | conficitur … dari om. L D (ac.) | gratia S accipientum D (om. ac., accipientium pc.) P E (accipiendum pc.1; accipientium vel accpientum pc.2) γ 3 se] semet E | quibus] quod E (ac.) ‖ 4 dat] det S ‖ 5 notat D (ac.) | uasis γ | enim] autem F 7 autem *om. β E am mi | quid] quod P (ac.) S (pc.) E | omnis E (pc.) | merentur β (ac. L) E am mi | ostendit] ostendi S; innotuit F (ac.) ‖ 8 beneficiorum B (ac.) F (ac.) | certorum] ceterorum F (ac. uv.) | ceterorum] certorum β (lnp. L) E | in omnibus om. S ‖ 9 bonum] bonus F | est1] esse S | debitam E (ac.) iustus] ius D (ac.) | iustum] iustus F ‖ 10 indebitum mi 29,1 gratia1] gratiam E (ac.) ‖ 2 sicut] sunt S | quia] iam S | nullo γ

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 27 – 30 | 239

peccato, sicut putant, tenentur obnoxii, sed tantum in regnum domini transferuntur. Etiam sic enim sine ullis bonis meritis datur eis regnum, quibus datur, et sine ullis malis meritis non datur eis, quibus non datur, quod aduersus eosdem Pelagianos dicere solemus, quando nobis obiciunt, quod fato tribuamus dei gratiam dicendo eam non secundum merita nostra dari. Ipsi enim potius dei gratiam fato in paruulis tribuunt, qui dicunt: ‘Fatum est, ubi meritum non est’. Nulla quippe merita etiam secundum ipsos Pelagianos possunt in paruulis inueniri, cur alii eorum mittantur in regnum, alii uero alienentur a regno. Sicut autem nunc, ut ostenderem gratiam dei non secundum merita nostra dari, secundum utrumque sensum hoc defendere malui, et secundum nostrum scilicet, qui obstrictos originali peccato paruulos dicimus, et secundum Pelagianorum, qui originale negant esse peccatum, nec tamen ideo mihi est ambigendum habere paruulos, quod eis dimittat, qui saluum facit populum suum a peccatis eorum, ita in tertio libro de libero arbitrio secundum utrumque sensum restiti Manichaeis, siue supplicia siue primordia naturae sint ignorantia et difficultas, sine quibus nullus hominum nascitur, et tamen unum horum teneo ibi quoque a me satis euidenter expressum, quod non sit ista natura instituti hominis, sed poena damnati. 30. Frustra itaque mihi de illius libri mei uetustate praescribitur, ne agam causam, sicut agere debeo, paruulorum, et inde gratiam dei non secundum merita hominum dari perspicuae ueritatis luce conuincam. Si enim, quando libros de libero arbitrio laicus coepi, presbyter explicaui, adhuc de damnatione infantium non renascentium et de renascentium liberatione dubitarem, nemo, ut opinor, esset tam iniustus atque inuidus, qui me proficere prohiberet atque in hac dubitatione remanendum mihi esse iudicaret. Cum uero rectius possit intellegi non me propterea de hac re dubitasse credi oportere, quia, contra quos mea dirigebatur intentio, sic mihi uisi sunt refellendi, ut siue poena esset peccati originalis in paruulis, quod ueritas habet, siue non esset, quod nonnulli errantes opinantur, nullo modo tamen, quam

29,8 fatum…est2] cf. Aug. c. Iul. 4,46 (PL 44,761B) et c. ep. Pel. 2,10 (CSEL 60, p. 469,13–16) 14sq. Mt. 1,21 15 in…arbitrio] cf. Aug. lib. arb. 3,51sq. (CCSL 29, p. 305,12–306,57) β (L D P S) E γ (B F) am mi 29,14sq. qui ... populum lnp. L 16sq. naturae ... ignorantia lnp. L 3 putant] Pelagiani add. β E mi | dei F | transferunt L (ac.) ‖ 4 sic] si P (ac.) ‖ 5 meritis malis tr. F (ac.) ‖ 6 fato] facto L (ac.) D (ac.) S ‖ 7 fato] facto L (ac.) S; facta D (ac.) ‖ 8 fatum] factum L (ac.) D (ac.) S | est1] esse am mi ‖ 9 ipsos] ipsas S (ac.) | possunt] posuit L (ac.) D (ac.) | alii] aliorum S (ac.) eorum om. S | mittuntur E (ac.) ‖ 10 uero om. am | ut nunc tr. F (ac.) | ut om. S B (ac.) ‖ 13 Pelagianorum] Pelagianos F (ac.); sensum add. am | originale lnp. L; originali S ‖ 14 eis] eos E (ac.) | faciat S ‖ 15 ita] et add. am | de libero om. S ‖ 16 sint om. S ‖ 17 nullis D (ac.) ‖ 18 expressum] est add. γ am ‖ 19 instituti] intituli S | homines P (ac.) | damnatio S 30,1 libri om. F (ac.) | uetustate] uestate S ‖ 2 debeo agere tr. mi | dei om. S ‖ 3 perspicue γ | libros de om. S | libro B (ac.); liberos S (ac.) ‖ 4 coepi] romae coepi et in africa am | explicui S | infantum γ 5 renascentium2] renascium S | esset] est am ‖ 7 non me] nonne D (ac.) ‖ 8 dubitasse] debutasse P ‖ 9 ut om. F (ac.)

5

10

15

5

10

240 | Augustinus

1011mi

15

20

5

10

Manichaeorum error inducit, duarum naturarum, boni scilicet et mali, permixtio crederetur, absit, ut causam paruulorum sic relinquamus, ut nobis esse dicamus incertum, utrum in Christo regenerati, si moriantur paruuli, transeant in aeternam salutem, non regenerati autem in mortem secundam, quoniam, quod scriptum est, per unum hominem peccatum intrauit in mundum et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit, aliter recte intellegi non potest nec a morte perpetua, quae iustissime est retributa peccato, liberat quemquam pusillorum atque magnorum nisi ille, qui propter remittenda et originalia et propria nostra peccata mortuus est sine suo ullo originali proprioue peccato. Sed quare illos potius quam illos? Iterum atque iterum dicimus nec nos piget: O homo, tu quis es, qui respondeas deo? Inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius. Et hoc adiciamus: Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris. 31. Videtis enim, carissimi, quam sit absurdum et a fidei sanitate atque sinceritate ueritatis alienum, ut dicamus paruulos mortuos secundum ea iudicari, quae praesciti sunt facturi esse, si uiuerent. In hanc autem sententiam, quam certe omnis sensus humanus quantulacumque ratione subnixus maximeque Christianus exhorret, ire compulsi sunt, qui sic a Pelagianorum errore alieni esse uoluerunt, ut tamen gratiam dei per Iesum Christum dominum nostrum, qua nobis una post lapsum primi hominis, in quo omnes cecidimus, subuenitur, secundum merita nostra dari adhuc sibi existiment esse credendum et disputatione insuper proferendum, quod ipse Pelagius ante orientales episcopos iudices damnationis suae timore damnauit. Hoc autem si non dicatur, de mortuorum scilicet operibus, quae facturi erant, si uiuerent, bonis aut malis ac per hoc nullis et in ipsa dei praescientia non futuris – hoc ergo si non dicatur, quod cernitis, quanto errore dicatur, quid restabit, nisi ut

30,15sq. Rom. 5,12 20 Rom. 9,20 21 Rom. 11,33 21sq. Sir. 3,22 31,2sq. dicamus…uiuerent] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,5 (CSEL 57, p. 461,11–20) 9 cf. 1,3,8 2

β (L D P S) E γ (B F) am mi 30,16 homines pertransiit lnp. L 31,12 cernitis ... dicatur lnp. L 11 inducit error tr. F (ac.) | naturarum om. S ‖ 12 crederetur] caederetur S | causarum E (ac.) | relinquamur E (ac.) | esse nobis tr. am mi | dicamus esse tr. F (ac.) ‖ 13 aeternum S (ac.) ‖ 14 autem] transeant add. β E am mi | in om. L (ac.) D (ac.) | secundum S (pc.) | quod] quidem am ‖ 15 intrabit E (ac.) ‖ 16 pertransit E (ac.); transiit am | nec a om. S (pc.) ‖ 17 quemquam] quamquam S (ac.) 18 remittende S ‖ 19 *ullo suo tr. β (pc. D) E F (ac.) mi | potius … illos2 om. S ‖ 20 atque iterum dicimus] addicimus S | dici F (ac.) | tu om. B | quis] qui L D ‖ 21 inuestigabiles] in praem. E | hoc] ad praem. F (ac.) am | adicimus L (pc.) F (pc.) | te] a praem. β (ac. uv. D) ‖ 22 ne quaesieris] neque si eris S; ne quis ita eris E (ac. uv.) | fortiora] a add. S; litteram erasam add. β (exc. S) 31,1 enim] ne am | atque] ac L D (ac.) ‖ 3 uiderent S (ac.) | hanc] hac D | quam] quem P (ac.) | omni L (ac.) D (ac.) ‖ 6 gratia P S F (ac.) | qua] quia D (ac.) ‖ 7 hominis primi tr. E | qua β (ac. L D) E γ (ac. F) ‖ 8 ad hoc F (ac.) | sibi adhuc tr. am mi | sibi] ibi E (ac.) | exaestimant L (ac.); exaestiment D (ac.); aestiment am ‖ 9 antea S (uv.) | episcopus P (ac.) | timore] timere L (ac.); timorem P (ac.) ‖ 10 facturi] futuri β (ac. D); faturi B (ac.) | erant] fuerant D (pc.) E mi ‖ 11 in om. S ‖ 12 cernitis] nitis S (ac.) | errore lnp. L; error D (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 30 – 32 | 241

gratiam dei non secundum merita nostra dari, quod contra haeresim Pelagianam catholica defendit ecclesia, remota contentionis caligine fateamur atque id maxime in paruulis euidentiore ueritate cernamus? Neque enim fato cogitur deus illis infantibus subuenire, illis autem non subuenire, cum sit utrisque causa communis, aut res humanas in paruulis non diuina prouidentia, sed fortuitis agi casibus opinabimur, cum rationales uel damnandae uel liberandae sint animae, quandoquidem nec passer cadit in terram sine uoluntate patris nostri, qui in caelis est, aut parentum neglegentiae sic tribuendum est, quod paruuli sine baptismate moriuntur, ut nihil ibi agant superna iudicia, tamquam ipsi, qui hoc modo male moriuntur, parentes sibi neglegentes uoluntate propria, de quibus nascerentur, elegerint. Quid dicam, quod paruulus aliquando, antequam illi per ministerium baptizantis succurri possit, exspirat? Plerumque enim festinantibus parentibus et paratis ministris, ut baptismus paruulo detur, deo tamen nolente non datur, qui eum paululum in hac uita non tenuit, ut daretur. Quid etiam, quod aliquando paruulis infidelium filiis potuit, ne irent in perditionem, et filiis fidelium non potuit baptismate subueniri? Vbi certe ostenditur, quod personarum apud deum non sit acceptio, alioquin cultorum suorum potius quam inimicorum filios liberaret. XIII. 32. Iam uero, quoniam de bono perseuerantiae nunc agimus, quid est, quod morituro non baptizato subuenitur, ne sine baptismate moriatur, et baptizato casuro non subuenitur, ut ante moriatur? Nisi forte adhuc illi absurditati auscultabimus, qua dicitur nihil prodesse cuiquam mori, antequam cadat, quia secundum eos actus iudicabitur, quos eum praesciuit deus acturum fuisse, si uiueret. Hanc peruersitatem sanitati fidei tam uehementer aduersam quis patienter audiat, quis ferat? Et tamen hoc dicere urgentur, qui non patiuntur gratiam dei non secundum merita nostra dari. Qui autem nolunt dicere unumquemque mortuorum secundum ea iudicari, quae deus illum praesciuit acturum fuisse, si uiueret, intuentes, quam manifesta falsitate et quanta absurditate dicatur – non eis remanet, cur dicant, quod in Pela-

19 passer…nostri] Mt. 10,29 28 Rom. 2,11 β (L D P S) E γ (B F) am mi 13 dei ... secundum lnp. L 32,1 nunc ... est lnp. L 2sq. casuro ... ut lnp. L 3 absurditati auscultabimus lnp. L 13 gratia P S E | nostra iter. E (ac.) ‖ 14 catholicam D (ac.) S (ac.) | fatemur F (ac.) ‖ 15 enim] est im D (uv.) | facto D (ac.) | cogitur] cogitare L (ac.) ‖ 16 utriusque am ‖ 19 passer] parser D | terra S 20 paruuli om. S | baptismo am | morientur S ‖ 22 quibus om. F (ac.) ‖ 23 paruulos E (ac.) | misterium F (ac.) | baptismatis β ‖ 24 paratis] parantis D (ic.) ‖ 25 nolente] uolente S | paululum] al. paruulum vl. am (mg.) ‖ 26 quid est D | filiis] filius D (ac.) S (ac.) ‖ 27 filius D (ac.) | potuit om. E (ac.) | subuenire E (ac.) F (ac. uv.) 32,1 bono] dono L (pc.) D (pc.) mi ‖ 3 ut om. E (ac.); quae aut S (ac.) | *illi adhuc tr. β E am mi | auscultauimus γ (ac. F); stabimus am ‖ 4 nihil … cuiquam] nihil esse cuique γ (uel prodesse mg. B; nihil esse om. ac. F) ‖ 5 uiuerent F (ac.) ‖ 6 tamen S (ac.) ‖ 7 patiuntur γ (pc. B); patiantur B (ac.); fatentur β E am (al. patiuntur vl. mg.) mi ‖ 8 uolunt am ‖ 10 remanet] remaneret S | in om. B (ac.) ‖ 10sq. in Pelagianis] Pelagianus am

15

20

1012mi 25

5

10

242 | Augustinus

15

5

10 1013mi

15

gianis damnauit et ab ipso Pelagio damnari fecit ecclesia gratiam dei secundum merita nostra dari, cum uideant paruulos alios non regeneratos ad aeternam mortem, alios regeneratos ad aeternam uitam tolli de hac uita ipsosque regeneratos, alios usque in finem perseuerantes hinc ire, alios, quousque decidant, hic teneri, qui utique non decidissent, si, antequam laberentur, hinc issent, et rursus quosdam lapsos, quousque redeant, non exire de hac uita, qui utique perirent, si, antequam redirent, exirent. 33. Vnde satis dilucide ostenditur et inchoandi et usque in finem perseuerandi gratiam dei non secundum merita nostra dari, sed dari secundum ipsius secretissimam eandemque iustissimam, sapientissimam, beneficentissimam uoluntatem, quoniam, quos praedestinauit, ipsos et uocauit uocatione illa, de qua dictum est: Sine paenitentia sunt dona et uocatio dei, ad quam uocationem pertinere nullus homo est ab hominibus certa asseueratione dicendus, nisi cum de hoc saeculo exierit; in hac autem uita humana, quae temptatio est super terram, qui uidetur stare, uideat, ne cadat. Ideo quippe, sicut iam supra diximus, non perseueraturi perseueraturis prouidentissima dei uoluntate miscentur, ut esse discamus non alta sapientes, sed humilibus consentientes, et cum timore et tremore nostrum ipsorum salutem operemur. Deus est enim, qui operatur in nobis et uelle et operari pro bona uoluntate. Nos ergo uolumus, sed deus in nobis operatur et uelle. Nos ergo operamur, sed deus in nobis operatur et operari pro bona uoluntate. Hoc nobis expedit et credere et dicere, hoc est pium, hoc uerum, ut sit humilis et submissa confessio et detur totum deo. Cogitantes credimus, cogitantes loquimur, cogitantes agimus, quidquid agimus. Quod autem attinet ad pietatis uiam et uerum dei cultum, non sumus idonei cogitare aliquid tamquam ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. “Non enim est in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogitationes”, unde idem, qui hoc ait, item 33,4 Rom. 8,30 4sq. Rom. 11,29 6sq. in…terram] cf. Iob. 7,1 LXX 7sq. 1 Cor. 10,12 8 sicut…diximus] cf. 2,19,7–9 9sq. Rom. 12,16 10sq. cum…operemur] cf. Phil. 2,12 11 Phil. 2,13 16sq. 2 Cor. 3,5 17sq. Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32/2, p. 163,9sq.) β (L D P S) E γ (B F) am mi 33,5sq. nullus ... certa lnp. L 6 saeculo ... hac lnp. L 7 quae ... stare lnp. L 11 ab] ad S | Pelagio] Pelagiano am | ecclesiam S (ac.) ‖ 12 alios paruulos tr. am mi ‖ 13 alios] autem add. β E am mi | ipsosque] ipsos quoque am ‖ 14 perseuerantes (perseuerantos ac. S; perseueratur pc. S) usque in finem tr. β E am mi | in] ad γ | aliquo usque E (ac.) | qui] quia am ‖ 15 si om. F (ac.) | laberentur] liberentur (liberarentur pc.) S | issent] essent P (ac.); exissent D (pc.) E mi 16 antequam] autem iam E (ac.) 33,2 dari2] donari β E am ‖ 3 eandemque … sapientissimam om. γ | beneficentissimam sapientissimam tr. am | beneficentissimamque γ ‖ 5 uocatio] uotio S | ad] at E | uocationem] uotionem S (ac.) nullis S | homo est lnp. L; est homo tr. D S am mi ‖ 6 hominibus] omnibus S ‖ 7 quae] quem S temptatio est] temptationem (temptationum pc.) S | qui lnp. L; que D (ac.) ‖ 8 non] ne E (ac.) 9 discamus] dicamus S E (ac.) ‖ 10 nostram D (ac. lnp.) E am mi; quoniam S ‖ 11 deus est om. mi enim est tr. E | et2 om. S ‖ 12sq. nos … operatur om. E (ac.) ‖ 12 operamur] operemur P (pc.) L (pc. uv.) ‖ 15 cogitantes2] cogitante S ‖ 17 nosmetipsis am ‖ 18 nostra om. F (ac.) | idem] quidem S ait] agit β (exc. S; ac. L) E (ac.) am

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 32 – 34 | 243

dicit Ambrosius: “Quis autem tam beatus, qui in corde suo semper ascendat? Sed hoc sine auxilio diuino qui fieri potest? Nullo profecto modo. Denique”, inquit, “supra eadem scriptura dicit: Beatus uir, cuius est auxilium eius abs te, domine, ascensus in corde eius.” Hoc itaque ut diceret, non solum in litteris sacris legebat, sed sicut de illo uiro sine dubitatione credendum est, etiam in corde suo sentiebat Ambrosius. Quod ergo in sacramentis fidelium dicitur, ut “sursum cor habeamus ad dominum”, munus est domini, de quo munere ipsi domino deo nostro gratias agere a sacerdote post hanc uocem, quibus hoc dicitur, admonentur et “dignum et iustum” esse respondent. Cum enim non sit in nostra potestate cor nostrum, sed diuino subleuetur auxilio, ut ascendat, et quae sursum sunt sapiat, ubi Christus est in dextera dei sedens, non quae super terram, cui de hac tanta re agendae sunt gratiae nisi hoc facienti domino deo nostro, qui nos per tale beneficium liberando de profundo huius mundi elegit et praedestinauit ante constitutionem mundi? XIV. 34. Sed aiunt praedestinationis definitionem utilitati praedicationis aduersam, quasi uero aduersata sit apostolo praedicanti. Nonne ille doctor gentium in fide et ueritate et praedestinationem totiens commendauit et uerbum dei praedicare non destitit? Numquid, quia dixit: Deus est, qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona uoluntate, ideo non ipse et, ut uelimus, quae deo placeant, et, ut operemur, hortatus est? Aut quia dixit: Qui in uobis bonum opus coepit, perficiet usque in diem Christi Iesu, ideo, ut inciperent homines et perseuerarent usque in finem, ipse non suasit? Nempe ipse dominus hominibus praecepit, ut crederent, atque ait: Credite in deum et in me credite, nec tamen ideo eius falsa sententia est nec uana definitio, ubi ait: Nemo uenit ad me, hoc est, nemo credit in me, nisi fuerit ei datum a patre meo. Nec rursus, quia uera est haec definitio, ideo uana est illa praeceptio. Cur ergo praedicationi, praeceptioni, exhortationi, correptioni, quae omnia frequentat scriptura

19–22 Ambr. fug. saec. 2 (CSEL 32/2, p. 163,14–164,3) 21sq. Ps. 83,6 24–26 cf. Aug. s. 227 28sq. quae…sedens] Col. 3,1sq. 29 non…terram] Col. 3,2 31 praedestinauit…mundi2] cf. Eph. 1,4 34,1 aduersam] Hil. epist. = Aug. ep. 226,2 (CSEL 57, p. 469,5–9); ep. 226,5 (CSEL 57, p. 474,1sq.), Prosp. epist. = Aug. ep. 225,6 (CSEL 57, p. 463,13–464,10) 2sq. 1 Tim. 2,7 4sq. Phil. 2,13 6sq. Phil. 1,6 8sq. Io. 14,1 10 Io. 6,66 β (L D P S) E γ (B F) am mi 25 de ... ipsi lnp. L 26 uocem ... hoc lnp. L 26sq. iustum ... respondent lnp. L 29 re expl. D 20 auxilium S | diuino auxilio tr. am mi ‖ 22 itaque] utique mi ‖ 23 sentiebat] sciebat S (ac.) 24 corda am ‖ 25 nostro] a add. S (ac.) ‖ 26 hoc om. E (ac.) | et2] ac D (pc.) E γ mi ‖ 28 sunt om. S dexteram D S E (ac.) ‖ 29 hac] hanc F (ac.); ac S | agenda E 34,2 sit om. F (ac.) | in om. S ‖ 3 et1 om. am | praedestinatione B; praedestionem P (ac.) ‖ 4 destinit S (ac.) | dixi S | qui] quo S | uobis] nobis am | pro om. L (ac.) ‖ 5 uoluntate] sua add. am | deo om. S | placeat F (ac.) ‖ 6 dixi S (pc.) | bonum] est add. E (ac.) | perficiet] perfiet E (ac.); proficiat (perficiat pc.) S ‖ 7 Iesum S (ac.) | perseuerent S ‖ 8 praecipit E (ac.) | atque] ita add. F (ac.) ‖ 9 ideo eius] id scelus P (ac.) | eius om. F (ac.) | sententiae S (ac., est om.) | est om. E (ac.) ‖ 10 hoc] *id β E am mi 11 ideo] deo S ‖ 12 correptioni] correctionique am

20

25

30

5

10

244 | Augustinus

1014mi

5

10

15

20

25

diuina, existimamus inutilem definitionem praedestinationis, quam commendat eadem scriptura diuina? 35. An quisquam dicere audebit deum non praescisse, quibus esset daturus, ut crederent, aut quos daturus esset filio suo, ut ex eis non perderet quemquam? Quae utique si praesciuit, profecto beneficia sua, quibus nos dignatur liberare, praesciuit. Haec est praedestinatio sanctorum, nihil aliud, praescientia scilicet et praeparatio beneficiorum dei, quibus certissime liberantur, quicumque liberantur. Ceteri autem ubi nisi in massa perditionis iusto diuino iudicio relinquuntur? ubi Tyrii relicti sunt et Sidonii, qui etiam credere potuerunt, si mira illa Christi signa uidissent. Sed quoniam, ut crederent, non eis erat datum, etiam, unde crederent, est negatum. Ex quo apparet habere quosdam in ipso ingenio diuinum naturaliter munus intellegentiae, quo moueantur ad fidem, si congrua suis mentibus uel audiant uerba uel signa conspiciant, et tamen, si dei altiore iudicio a perditionis massa non sunt gratiae praedestinatione discreti, nec ipsa eis adhibentur uel dicta diuina uel facta, per quae possent credere, si audirent utique talia uel uiderent. In eadem perditionis massa relicti sunt etiam Iudaei, qui non potuerunt credere factis in conspectu suo tam magnis clarisque uirtutibus. Cur enim non poterant credere, non tacuit euangelium dicens: Cum autem tanta signa fecisset coram eis, non crediderunt in eum, ut sermo Isaiae prophetae impleretur, quem dixit: Domine, quis credidit auditui nostro? Et brachium domini cui reuelatum est? Et ideo non poterant credere, quia iterum dixit Isaias: Excaecauit oculos eorum et indurauit cor illorum, ut non uideant oculis nec intellegant corde et conuertantur et sanem illos. Non erant ergo sic excaecati oculi nec sic induratum cor Tyriorum et Sidoniorum, quoniam credidissent, si, qualia uiderunt isti signa, uidissent. Sed nec illis profuit, quod poterant credere, quia praedestinati non erant ab eo, cuius inscrutabilia sunt iudicia et inuestigabiles uiae, nec istis obfuisset, quod non poterant credere, si ita praedestinati essent, ut eos caecos deus illuminare et induratis cor lapideum uellet auferre. Verum quod dixit

35,2 quos…quemquam] cf. Io. 18,9 23 Rom. 11,33

6sq. Tyrii…Sidonii] cf. Mt. 11,21sq.

16–20 Io. 12,37–40

β (L P S) E γ (B F) am mi 35,20 non ... excaecati lnp. L 13 praedestinationem E (ac.) 35,1 quisque audebit dicere γ | esset] esse S | daturos L (ac.) ‖ 2 quos] quis am ‖ 3 sua] tua S (ac.) 4 est om. am | aliud] est quam add. am ‖ 5 liberantur1] liberatur S (ac.) | liberantur2] liberentur S (ac.) ‖ 6 perditionis] praedicationis S (ac.) ‖ 7 potuerant E (pc.) ‖ 8 erat eis tr. am mi ‖ 9 habere om. S | in om. S (ac.) | ingenio] in ieiunio S ‖ 9sq. intelligentia commoueantur S ‖ 10 moueamur L (ac.) | ad] a L (ac.) | congrue S ‖ 10sq. conspicient S (ac.) ‖ 11 altioris F (ac.) ‖ 12 praedestinationem S; al. discretione vl. am (mg.) | dicreti S (ac.) | eis] eius γ (ac. uv. F) | per om. F | quae] quem S ‖ 13 possint E (ac.) | credere] factis add. S | auderent E (ac.) ‖ 18 quia iterum] qui alterum P 19 Isaias] et add. S | indurauit] obturauit E (ac.) | ut non] ne am ‖ 21 si om. F ‖ 22 signa] si praem. F; si add. B (ac.) | quod] quid E (ac.) ‖ 23 eo] inserunt add. E (ac.) | cuius om. P | inuestigabiles] in praem. E ‖ 24 ita] id a S ‖ 25 *illuminaret β E mi

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 34 – 36 | 245

dominus de Tyriis et Sidoniis aliquo alio modo potest fortassis intellegi, neminem tamen uenire ad Christum, nisi cui fuerit datum, et eis dari, qui in illo electi sunt ante constitutionem mundi, procul dubio confitetur, a quo non surdis auribus cordis eloquium diuinum auribus carnis auditur. Et tamen haec praedestinatio, quae satis aperte etiam uerbis euangelicis explicatur, non prohibuit dominum et propter incipiendum dicere, quod paulo ante commemoraui: Credite in deum et in me credite, et propter perseuerandum: Oportet semper orare et non deficere. Audiunt enim haec et faciunt, quibus datum est, non autem faciunt, siue audiant, siue non audiant, quibus non est datum. Quia uobis, inquit, datum est nosse mysterium regni caelorum, illis autem non est datum. Quorum alterum ad misericordiam, alterum ad iudicium pertinet illius, cui dicit anima nostra: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine. 36. Nec praedestinationis igitur praedicatione impedienda est praedicatio fidei perseuerantis et proficientis, ut, quod oportet, audiant, quibus datum est, ut oboediant. Quomodo enim audient sine praedicante? Nec rursus praedicatione fidei proficientis et usque ad ultimum permanentis impedienda est praedicatio praedestinationis, ut, qui fideliter et oboedienter uiuit, non de ipsa oboedientia tamquam de suo non accepto bono extollatur, sed, qui gloriatur, in domino glorietur. “In nullo enim gloriandum, quando nostrum nihil sit.” Quod uidit fidelissime Cyprianus et fidentissime definiuit, per quod utique praedestinationem certissimam pronuntiauit. Nam si in nullo gloriandum est, quod nostrum nihil est, profecto nec de oboedientia perseuerantissima gloriandum est, nec ita nostra, tamquam non sit nobis desuper donata, dicenda est. Et ipsa igitur dei donum est, quod se daturum deus uocatis suis illa uocatione, de qua dictum est: Sine paenitentia sunt dona et uocatio dei, omni Christiano confitente praesciuit. Haec est igitur praedestinatio, quam fideliter atque humiliter praedicamus. Nec tamen idem doctor et factor, qui et in Christum credidit et in sancta oboedientia usque ad passionem pro Christo perseuerantissime uixit,

31 paulo…commemoraui] cf. 2,34,8sq. | Io. 14,1 32 Lc. 18,1 34sq. Mt. 13,11 36sq. Ps. 100,1 36,3 Rom. 10,14 6 1 Cor. 1,31 6sq. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 9 cf. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 12 Rom. 11,29 β (L P S) E γ (B F) am mi 26 Tyros S (ac.) | Sidoneis S ‖ 27 tamen om. E (ac.) | datum fuerit tr. F (ac.) ‖ 28 confiteretur E (ac.) ‖ 28sq. cordis … auribus om. γ ‖ 29 auribus iter. E (ac.) | quae satis] quaeratis E (ac.) 30 etiam] enim E (ac.) | euangeliis S ‖ 31 creditis am ‖ 32 oporteret am ‖ 34 *datum non est tr. β E; non datum est tr. am mi 36,1 nec] non E (ac.) ‖ 2 proficientis] perseuerantis S | audiant] et add. am | ut2] et E ‖ 3 nec iter. F (ac.) ‖ 5 et om. P (ac.) ‖ 6 enim] est add. E ‖ 7 sit] est E | fidelissimus E ‖ 7sq. fidentissime] infidentissime S ‖ 8 praedestinatione S ‖ 9 quod] quando β E am mi | nihil om. am | est2] sit E (pc.) mi ‖ 10 perseuerantissime F (ac.) | non] nos F (ac.) ‖ 11 dicenda om. E (ac.) | igitur] agitur S 12 illa] ista am ‖ 13 confitenti F; confitendum am ‖ 14 factor et doctor tr. F (ac.) | in] sancta add. P S ‖ 14sq. in … et om. L (ac.) ‖ 15 pro om. S | perseueranter am

30

1015mi

5

10

15

246 | Augustinus

20

5

10 1016mi

15

20

ideo cessauit praedicare euangelium, exhortari ad fidem piosque mores atque ad ipsam usque in finem perseuerantiam, quoniam dixit: “In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit”, ubi ueram dei gratiam, id est, quae non secundum merita nostra datur, sine ulla ambiguitate declarauit. Quam se daturum quoniam praesciuit deus, his Cypriani uerbis procul dubio praedestinatio praedicata est, quae, si Cyprianum a praedicatione oboedientiae non prohibuit, nec nos debet utique prohibere. 37. Quamuis ergo dicamus dei donum esse oboedientiam, tamen homines exhortamur ad eam, sed illis, qui ueritatis exhortationem oboedienter audiunt, ipsum donum dei datum est, hoc est, oboedienter audire. Illis autem qui non sic audiunt, non est datum. Non enim quicumque, sed Christus: Nemo, inquit, uenit ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo, et: Vobis datum est nosse mysterium regni caelorum, illis autem non est datum, et de continentia: Non omnes, inquit, capiunt uerbum hoc, sed quibus datum est. Et cum apostolus ad pudicitiam coniugalem coniuges hortaretur: Vellem, inquit, omnes homines esse sicut me ipsum, sed unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic, alius autem sic, ubi satis ostendit non tantum continentiam donum dei esse, sed coniugatorum etiam castitatem. Quae cum uera sint, hortamur tamen ad haec, quantum cuique nostrum datum est, ut possit hortari, quia et hoc eius donum est, in cuius manu sunt et nos et sermones nostri. Vnde et apostolus: Secundum gratiam, inquit, quae data est mihi, ut sapiens architectus fundamentum posui, et alio loco: Vnicuique, inquit, sicut dominus dedit. Ego plantaui, Apollo rigauit, sed deus incrementum dedit. Itaque neque, qui plantat, est aliquid neque, qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Ac per hoc sicut exhortatur et praedicat recte, sed ille, qui accepit hoc donum, ita exhortantem recte atque praedicantem profecto ille oboedienter audit, qui accepit hoc donum. Hinc est, quod dominus, cum eis loqueretur, qui carnis aures apertas haberent, dicebat tamen: Qui habet aures audiendi, audiat, quas non omnes habere procul dubio nouerat. A quo autem habeant, quicumque habent, ipse dominus ostendit, ubi ait: Dabo eis cor

17sq. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 37,4sq. Io. 6,66 5sq. Mt. 13,11 6sq. Mt. 19,11 8sq. 1 Cor. 7,7 12 Sap. 7,16 13sq. 1 Cor. 3,10 14–16 1 Cor. 3,5–7 19sq. Lc. 8,8 21sq. Bar. 2,31 β (L P S) E γ (B F) am mi 16 euangelium predicare tr. E | piosque] pios F (ac.) | mores] moras S | ad2 om. E (ac.) ‖ 17 quando] quoniam F (ac.) ‖ 18 id est quae] idem quem S ‖ 19 quoniam om. am ‖ 20 his] hic P (ac.) | praedicata] praedestinata S | quae] quem S | a] ad E (ac.) ‖ 21 oboedientia S | utique debet tr. am mi 37,2 illos (?) B | audiunt] quibus add. sl. B (ac.) ‖ 3 *dei donum tr. β E ‖ 5 ei om. S (ac.) ‖ 6 et] si add. S | capiant S (ac.) ‖ 8 homines om. E | me] met S | unusque P (ac.); unus usque S (ac.) 10 continentia S | coniugatorum] congatorum L (ac.) | castitatem quae] castitate quem S ‖ 11 tamen om. am | ad] a S (ac.) | ad haec] adhuc E (ac.) | haec] hoc am ‖ 12 donum eius tr. F | et nos om. E (ac.) ‖ 13 data] enim (?) add. L (pc.) ‖ 14 dedit om. S (diuisit mensuram fidei sl.) ‖ 15 aliquid est tr. am mi ‖ 16 rigant L (ac.) | ac] hac S (ac.) | exhortatur] hortatur F ‖ 17 recte2 om. am 18 oboedientem S | deus (vel dei?) P (ac.) ‖ 19 carnes L (ac.) E (ac.); carnales am | habent S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 36 – 38 | 247

cognoscendi me et aures audientes, aures ergo audiendi. Ipsum est donum oboediendi, ut, qui id haberent, uenirent ad eum, ad quem nemo uenit, nisi fuerit ei datum a patre ipsius. Exhortamur ergo atque praedicamus, sed, qui habent aures audiendi, oboedienter nos audiunt; qui uero eas non habent, fit in eis, quod scriptum est, ut audientes non audiant, audientes uidelicet corporis sensu non audiant cordis assensu. Cur autem illi habeant aures audiendi, illi non habeant, hoc est, illis datum sit a patre, ut ueniant ad filium, illis autem non sit datum, quis cognouit sensum domini aut quis consiliarius eius fuit? Aut tu quis es, o homo, qui respondeas deo? Numquid ideo negandum est, quod apertum est, quia comprehendi non potest, quod occultum est? Numquid, inquam, propterea dicturi sumus, quod ita esse perspicimus, non ita esse, quoniam, cur ita sit, non possumus inuenire? XV. 38. Sed aiunt, ut scribitis, ‘neminem posse correptionis stimulis excitari, si dicatur in conuentu ecclesiae audientibus multis: Ita se habet de praedestinatione definita sententia uoluntatis dei, ut alii ex uobis de infidelitate accepta oboediendi uoluntate ueneritis ad fidem uel accepta perseuerantia maneatis in fide; ceteri uero, qui in peccatorum delectatione remoramini, ideo nondum surrexistis, quia necdum uos adiutorium gratiae miserantis erexit. Verumtamen si qui estis nondum uocati, quos gratia sua praedestinauerit eligendos, accipietis eandem gratiam, qua uelitis et sitis electi, et, si qui oboeditis, si praedestinati estis reiciendi, subtrahentur oboediendi uires, ut oboedire cessetis’. Ista cum dicunt, ita nos a confitenda uera dei gratia, id est, quae non secundum merita nostra datur, et a confitenda secundum eam praedestinatione sanctorum deterrere non debent, sicut non deterremur a confitenda praescientia dei, si quis de illa populo sic loquatur, ut dicat: ‘Siue nunc recte uiuatis, siue non recte, tales eritis postea, quales uos deus futuros esse praesciuit, uel boni, si bonos, uel mali, si malos.’ Numquid enim, si hoc audito nonnulli in

23sq. Io. 6,66 26 Mt. 13,13 28sq. Rom. 11,34 29 Rom. 9,20 38,1–9 cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,5 (CSEL 57, p. 474,1–9); Prosp. epist. = Aug. ep. 225,6 (CSEL 57, p. 463,13–464,10) β (L P S) E γ (B F) am mi 22sq. obiendiendi S ‖ 23 ut] et L | qui id] quid P (ac.) F (ac.); quid id E (ac.); qui S B ‖ 25 eas] eos S (ac.) | fit] sit S ‖ 26 corpori L (uv.) ‖ 26sq. non2 … assensu om. E (ac.) ‖ 27 ascensu P; asensu L S | est] cur add. am mi ‖ 28 sit1 om. S ‖ 29 eius consiliarius tr. β am mi; eius om. E (ac.) | fuit] fuerit L (ac.) | quis2] qui L | o om. am | qui] ut am ‖ 30 qui conpraehendit S ‖ 31 ita esse quod tr. F (pc.) 32 praespicimus S | sit] est β 38,1 ait L (ac.) | correctionis am ‖ 2 conuentu om. F (ac.) | ecclesia F (ac.) ‖ 4 ueneris L (ac.); ueniretis E | perseuerantiam E (ac.) ‖ 5 rememoramini L (ac.) | surrexeritis B (pc.); resurrexistis E (ac.) 6 adiutorum S | nondum] *necdum β E am mi ‖ 7 qua om. S (ac.) | uellitis S (ac.) ‖ 8 oboedientis S subtrahentis S ‖ 9 cessitis E | cum om. E (ac.) | dicuntur E mi | a] ad S | uera om. E (ac.) am 10 quae] quem S | merita … secundum2 om. S ‖ 11 praedestinationem β am | deterre uia S (ac.) 11sq. a confitenda] ad confitendum S ‖ 11sq. confitendi am ‖ 12 ut dicat om. S | siue] sic S (ac. uv.) | nunc om. γ ‖ 13 tales] uos add. am | futurus S (ac.)

25

30

5

10

248 | Augustinus

1017mi

20

25

5

5

torporem segnitiamque uertantur et a labore procliues ad libidinem post concupiscentias suas eant, propterea de praescientia dei falsum putandum est esse, quod dictum est? Nonne si deus illos bonos futuros esse praesciuit, boni erunt, in quantalibet nunc malignitate uersentur, si autem malos, mali erunt, in quantalibet nunc bonitate cernantur? Fuit quidam in nostro monasterio, qui corripientibus fratribus, cur quaedam non facienda faceret et facienda non faceret, respondebat: ‘Qualiscumque nunc sim, talis ero, qualem deus me futurum esse praesciuit.’ Qui profecto et uerum dicebat et hoc uero non proficiebat in bonum, sed usque adeo profecit in malum, ut deserta monasterii societate fieret canis reuersus ad suum uomitum, et tamen adhuc, qualis sit futurus, incertum est. Numquid ergo propter huiusmodi animas ea, quae de praescientia dei uera dicuntur, uel neganda sunt uel tacenda, tunc scilicet, quando, si non dicantur, in alios itur errores? 39. Sunt etiam, qui propterea uel non orant uel frigide orant, quoniam domino XVI. dicente didicerunt scire deum, quid nobis necessarium sit, priusquam petamus ab eo. Num propter tales huius sententiae ueritas deserenda aut ex euangelio delenda putabitur? Immo cum constet alia deum danda etiam non orantibus, sicut initium fidei, alia nonnisi orantibus praeparasse, sicut usque in finem perseuerantiam, profecto, qui ex se ipso hanc habere se putat, non orat, ut habeat. Cauendum est igitur, ne, dum timemus, ne tepescat hortatio, exstinguatur oratio, accendatur elatio. 40. Dicatur ergo uerum, maxime, ubi aliqua quaestio, ut dicatur, impellit, et capiant, qui possunt, ne forte, cum tacetur propter eos, qui capere non possunt, non solum ueritate fraudentur, uerum etiam falsitate capiantur, qui uerum capere, quo caueatur falsitas, possunt. Facile est enim, immo et utile, ut taceatur aliquod uerum propter incapaces. Nam unde est illud domini: Adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo, et illud apostoli: Non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Quasi paruulis in Christo lac uobis potum dedi, non escam.

23 canis…uomitum] cf. Prov. 26,11; 2 Petr. 2,22 39,2sq. scire…eo] cf. Mt. 6,8 40,1–5 dicatur1 … incapaces] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,3 (CSEL 57, p. 459,12sq.) 5sq. Io. 16,12 6–8 1 Cor. 3,1sq. β (L P S) E γ (B F) am mi 38,15 procliues ... post lnp. L 16 propterea ... praescientia lnp. L 39,4 putabitur expl. S 15 segnitiemque P (pc.) F am mi | a om. γ (ac. F) ‖ 16 est om. S ‖ 17 illos om. E (ac.) ‖ 18 qualibet F ‖ 20 et … faceret2 om. γ ‖ 20sq. qualescumque S (ac.) ‖ 21 sim] sint S (ac.) | talis] alis S | me deus tr. am mi | futurus S (ac.) ‖ 22 et1 *om. β | proficiebat] prociebat E (ac.) | profecit] proficit S | in2 om. S ‖ 23 fierat S (ac.) ‖ 24 adhuc om. F (ac.); ad hoc E (ac.) ‖ 25 animas] causas am | de om. E (ac.) ‖ 26 dicantur] dicatur S (ac.) | itur] igitur S 39,3 diserenda E (ac.) | euangelio] euangelii (add. serie sl.) S ‖ 4 deum alia tr. am | danda] dare L (pc.) ‖ 5 perseuerantiam] et add. B ‖ 6 se1 om. β E am | se habere tr. am mi | putat] putant L E (ac.) | non om. E ‖ 7 ne2 om. am | hortatio] oratio L (ac.) 40,2 propter om. E (ac.) ‖ 3 nudentur (al. fraudentur vl. mg.) am ‖ 5 unde] inde B (pc.) F (pc. uv.) 6 illa om. F

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 38 – 41 | 249

Nondum enim poteratis, sed nec adhuc quidem potestis? Quamuis modo quodam dicendi fieri possit, ut id, quod dicitur, et paruulis lac et grandibus esca sit, sicut: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. Quis Christianus potest tacere, quis capere? Aut quid in doctrina sana inueniri potest grandius? Quod tamen et paruulis non tacetur et grandibus nec paruulis occultatur a grandibus. Sed alia est ratio uerum tacendi, alia uerum dicendi necessitas. Causas uerum tacendi longum est omnes quaerere uel inserere, quarum tamen est et haec una, ne peiores faciamus eos, qui non intellegunt, dum uolumus eos, qui intellegunt, facere doctiores, qui nobis aliquid tale tacentibus doctiores quidem non fiunt, sed nec peiores fiunt. Cum autem res uera ita se habet, ut fiat peior nobis eam dicentibus ille, qui capere non potest, nobis autem tacentibus ille, qui potest, quid putamus esse faciendum? Nonne dicendum est potius uerum, ut, qui potest capere, capiat, quam tacendum, ut non solum id ambo non capiant, uerum etiam, qui est intellegentior, ipse sit peior? Qui si audiret et caperet, per illum etiam plures discerent. Quo enim est capacior, ut discat, eo magis est idoneus, ut alios doceat. Instat inimicus gratiae atque urget modis omnibus, ut credatur secundum merita nostra dari ac sic gratia iam non sit gratia. Et nos nolumus dicere, quod teste scriptura possumus dicere? Timemus enim uidelicet, ne loquentibus nobis offendatur, qui ueritatem non potest capere, et non timemus, ne tacentibus nobis, qui ueritatem potest capere, falsitate capiatur? 41. Aut enim sic praedestinatio praedicanda est, quemadmodum eam sancta scriptura euidenter eloquitur, ut in praedestinatis sine paenitentia sint dona et uocatio dei, aut gratiam dei secundum nostra dari merita confitendum, quod sapiunt Pelagiani, quamuis ista sententia, quod saepe iam diximus, legatur gestis episcoporum orientalium etiam ipsius Pelagii ore damnata. A Pelagianorum porro haeretica peruersitate tantum isti remoti sunt, propter quos haec agimus, ut, licet nondum uelint fateri praedestinatos esse, qui per dei gratiam fiant oboedientes atque permaneant, iam tamen fateantur, quod eorum praeueniat uoluntatem, quibus datur, haec gratia, ideo utique, ne non gratis dari credatur gratia, sicut ueritas loquitur, sed potius secundum praecedentis merita uoluntatis, sicut contra ueri-

9sq. Io. 1,1 41,2sq. Rom. 11,29 4 legatur] cf. 1,3,8 β (L P) E γ (B F) am mi 41,7 qui inc. S 8 enim om. P (ac.) ‖ 9 possit fieri tr. F ‖ 10 principibus F (ac.) ‖ 11 christianis L (ac.) | tacere potest tr. am mi | potest inueniri tr. am mi ‖ 12 et2] nec add. am ‖ 12sq. a grandibus om. L am; et grandibus γ ‖ 13 dicendi alia uerum tacendi tr. am ‖ 14 tacendi] dicendi F (ac.) ‖ 16 qui] quia L (ac.) | tale] om. γ ‖ 17sq. dicentibus] tacentibus F (ac.) ‖ 19 potius est dicendum tr. am mi 21 etiam om. β ‖ 24 gratia1] non add. am 41,2 loquitur L am ‖ 3 merita nostra dari tr. E mi ‖ 4 legatur] in add. B am ‖ 5 orientalium om. F Pelagii ore] Pelagio re L (ac.); Pelagio re P (ac.) ‖ 6 haec om. γ ‖ 7 gratia S ‖ 9 non om. am | gratis om. E (ac.) ‖ 10sq. ueritatem Pelagianus] uoluntatem pelagianos S

10

1018mi

20

25

5

10

250 | Augustinus

15

20

1019mi

30

tatem Pelagianus error obloquitur. Praeuenit ergo et fidem gratia, alioquin, si fides eam praeuenit, procul dubio praeuenit et uoluntas, quoniam fides sine uoluntate non potest esse. Si autem gratia praeuenit fidem, quoniam praeuenit uoluntatem, profecto praeuenit omnem oboedientiam, praeuenit etiam caritatem, qua una deo ueraciter et suauiter oboeditur, et haec omnia gratia in eo, cui datur et cuius haec omnia praeuenit, operatur. Restat in his bonis usque in finem perseuerantia, quae XVII. frustra quotidie a domino poscitur, si non eam dominus per gratiam suam in illo, cuius orationes exaudit, operatur. Videte etiam, a ueritate quam sit alienum, negare donum dei esse perseuerantiam usque in finem huius uitae, cum uitae huic, quando uoluerit, ipse det finem. Quem si dat ante imminentem lapsum, facit hominem perseuerare usque in finem. Sed mirabilior et fidelibus euidentior largitas bonitatis dei est, quod etiam paruulis, quibus oboedientia non est illius aetatis, ut detur, datur haec gratia. Ista igitur sua dona, quibuscumque deus donat, procul dubio se donaturum esse praesciuit et in sua praescientia praeparauit. Quos ergo praedestinauit, ipsos et uocauit uocatione illa, quam me saepe commemorare non piget, de qua dictum est: Sine paenitentia sunt dona et uocatio dei. Namque in sua, quae falli mutarique non potest, praescientia opera sua futura disponere, id omnino nec aliud quidquam est praedestinare. Sicut autem ille, quem castum futurum esse praesciuit, quamuis id incertum habeat, agit, ut castus sit, ita ille, quem castum futurum praedestinauit, quamuis id incertum habeat, non ideo non agit, ut castus sit, quoniam dei dono se audit futurum esse, quod erit, immo etiam gaudet eius caritas nec inflatur, tamquam id non acceperit. Non solum ergo praedicatione praedestinationis ab hoc opere non impeditur, uerum et ad hoc adiuuatur, ut cum gloriatur, in domino glorietur. 42. Quod autem dixi de castitate, hoc de fide, hoc de pietate, de caritate, de perseuerantia et, ne pergam per singula, hoc de omni oboedientia, qua oboeditur

24sq. Rom. 8,30 25 saepe] cf. e.g. Simpl. 1,2,12sq.; spir. et litt. 60; c. ep. Pel. 2,13.22; praed. sanct. 1,33,1sq.; 38,16sq.; 2,33,4sq.; 36,12 26 Rom. 11,29 31sq. caritas…inflatur] cf. 1 Cor. 13,4 33sq. 1 Cor. 1,31 β (L P S) E γ (B F) am mi 11 praeuenit inc. Eug 28 praedestinare expl. Eug 11 gratiam S (ac.) ‖ 13 gratiam S (ac.) | fidem quoniam praeuenit om. γ ‖ 14 profacto S | praeue15 et suauiter om. S ‖ 16 perseuerantiam S (ac.) ‖ 17 frustra] a add. nit1] peruenit E (ac.) ‖ L (ac.) | a domino quotidie tr. Eug ‖ 18 orationem L Eug am; oratione P S | operetur F | etiam Eug γ; *iam β E am mi | negari E ‖ 19 finem … uitae1] huius uitae finem tr. B ‖ 22 oboedientiam S | ut] ob S | detur] datur E (ac.) ‖ 23sq. donaturum se tr. am ‖ 24 praesciuit esse tr. EugV | et om. S 25 ipso S (ac.) ‖ 26 dei] definitio praedestinationis add. E (ac.) | nam quae E (ac.); nam am 27 mutarique] mutari quae E (ac.) | praescientia om. F (ac.) ‖ 28 est] nisi add. B am ‖ 30 quamuis id] quam uisus F (ac. uv.) | id om. am | agit] ait S B (ac.) ‖ 31 erit] quaerit E ‖ 32 praedestinationis] praedicationis S ‖ 33 et om. am | cum] qui F 42,1 dixit S | castitatem S (ac.) | pietate] hoc add. E mi ‖ 2 qua] quae L (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 41 – 43 | 251

deo, ueracissime dici potest. Sed hi, qui solum initium fidei et usque in finem perseuerantiam sic in nostra constituunt potestate, ut dei dona esse non putent, neque ad haec habenda atque retinenda deum operari nostras cogitationes et uoluntates, cetera uero ipsum dare concedant, cum ab illo impetrantur credentis fide, cur ad ipsa cetera exhortationem eorumque ceterorum praedicationem definitione praedestinationis non metuunt impediri? An forte nec ipsa dicunt praedestinata? Ergo nec dantur a deo aut ea se daturum esse nesciuit. Quod si et dantur et ea daturum se esse praesciuit, profecto praedestinauit. Sicut ergo ipsi quoque hortantur ad castitatem, caritatem, pietatem et cetera, quae dei dona esse confitentur, eaque ab illo esse praecognita ac per hoc praedestinata negare non possunt nec dicunt exhortationes suas impediri praedicatione praedestinationis dei, hoc est, praedicatione de his donis eius futuris praescientiae dei, sic uideant nec ad fidem nec ad perseuerantiam impediri exhortationes suas, si et ipsa, quod uerum est, esse dei dona eaque praecognita, id est, ad donandum praedestinata, esse dicantur, sed impediri potius atque subuerti hac praedestinationis praedicatione illum tantummodo perniciosissimum errorem, quo dicitur gratiam dei secundum merita nostra dari, ut, qui gloriatur, non in domino, sed in se ipso glorietur. 43. Quod ut apertius propter tardiusculos explicemus, remorationem meam ferant, quibus ingenio praeuolare donatum est. Dicit apostolus Iacobus: Si quis uestrum indiget sapientia, postulet a deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei. Scriptum est et in Prouerbiis Salomonis: quoniam dominus dat sapientiam. Et de continentia legitur in libro Sapientiae, cuius auctoritate usi sunt magni et docti uiri, qui longe ante nos eloquia diuina tractarunt – ibi ergo legitur: Cum scirem, quia nemo esse potest continens, nisi deus det, et hoc ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum. Haec ergo dei dona sunt, id est, ut de aliis taceam, sapientia et continentia. Acquiescunt et isti. Neque enim Pelagiani sunt, ut aduersus

43,2–4 Iac. 1,5 4sq. Prov. 2,6 7sq. Sap. 8,21 β (L P S) E γ (B F) am mi 3 sed] si am | hii S; ii mi ‖ 5 habenda] ne add. S | retinenda] continenda am | deum operari] domini opera F | operari nostras] opera nostra B ‖ 6 concedunt β E (ac.) am mi | imperantur E (ac.); impetrantis F (ac.) | credentes β (ac. L) ‖ 7 ceterum S | definitione om. S; definitionem P ‖ 8 nec] non E; ne S ‖ 9 si et] et si tr. am | et1 om. F (ac.); ad S ‖ 9sq. se daturum tr. β am mi ‖ 10 ipse γ (ac. F) hortantur quoque tr. am | hortatur γ (ac. F) ‖ 11 quae] quam S | ea quae E (ac.) ‖ 13 praedicatione1 … est iter. F (ac.) | praedestinationis dei] praedestinationes S | praedicatione2] praedicationi L 14 praescientia S B ‖ 15 suas om. γ | ipsa] opera add. am | ea quae E (ac.) ‖ 16 ad] ab S ‖ 17 hac] haec S | praedestinationis] praedicationis S ‖ 18 quo] quod S | gratia E (pc. uv.) γ am ‖ 19 non om. B (ac.) | se om. L (ac.) 43,1 ut om. β (ac. L) | rememorationem L (ac. uv.) am ‖ 3 sapientiam S E (ac.) | postolat E (ac.); postulo S (ac. uv.) ‖ 4 datur S (ac.) | dominus] deus S ‖ 5 legitur] legi S (ac.) | auctoritatem E (ac.) 6 antea S (anta ac.) ‖ 7 hoc om. E (ac.) ‖ 8 esset] esse S | erga S (ac.) | sunt] esse B ‖ 9 sapientiam S

5

10

15

5 1020mi

252 | Augustinus

10

15

20

25

5

istam perspicuam ueritatem dura et haeretica peruersitate contendant. ‘Sed haec’, inquiunt, ‘ut a deo dentur nobis, fides impetrat, quae incipit a nobis’, quam fidem et incipere habere et in ea usque in finem permanere, tamquam id non a domino accipiamus, nostrum esse contendunt. Hic procul dubio contradicitur apostolo dicenti: Quid enim habes, quod non accepisti? Contradicitur et martyri Cypriano dicenti: “In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit.” Cum haec et alia multa, quae piget repetere, dixerimus atque ostenderimus et initium fidei et usque in finem perseuerantiam dei dona esse nec ulla sua futura dona, et quae danda essent et quibus danda essent, deum non praescire potuisse ac per hoc praedestinatos ab illo esse, quos liberat et coronat, respondendum putant praedestinationis definitionem utilitati praedicationis aduersam eo, quod hac audita nemo possit correptionis stimulis excitari. Haec dicentes nolunt hominibus praedicari dona dei esse, ut ueniatur ad fidem et permaneatur in fide, ne plus desperatio quam exhortatio uideatur afferri, dum cogitant, qui audiunt, incertum esse humanae ignorantiae, cui largiatur deus, cui non largiatur haec dona. Cur ergo et ipsi nobiscum praedicant dona dei esse sapientiam et continentiam? Quod si, haec cum dona dei esse praedicantur, non impeditur hortatio, qua homines hortamur esse sapientes et continentes, quae tandem causa est, ut existiment impediri exhortationem, qua exhortamur homines uenire ad fidem et in ea permanere usque in finem, si et haec dona dei esse dicantur, quod scripturis eius testibus comprobatur? 44. Ecce, ut de continentia taceamus et de sola in hoc loco sapientia disputemus, nempe supra memoratus apostolus Iacobus dicit: Quae desursum est sapientia, primum quidem pudica est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, plena misericordia et fructibus bonis, inaestimabilis, sine simulatione. Cernitisne, obsecro, a patre luminum sapientia quam multis et magnis bonis referta descendat? Omne quippe datum optimum, sicut idem dicit, et omne donum perfectum desursum est descendens

14 1 Cor. 4,7 14sq. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 16 dixerimus] cf. 1,3,1–1,16,3; 2,2,1–2,14,14 44,2 supra] cf. 2,43,2 2–4 Iac. 3,17 5–7 Iac. 1,17 β (L P S) E γ (B F) am mi 10 perspicuam] perspiciam S (ac.) ‖ 11 quae] qui E (ac.) ‖ 12 in ea om. F (ac.); in eo S | ea usque] eamus quae E (ac.) ‖ 15 sit] est F (ac.) | et om. S ‖ 17 dei] deo S (ac.) | ulla] illa S | sua futura] futura esse sua am | danda] dicendum S (ac.) ‖ 18 praesciret S (ac.) | praedestinatus S (ac.) | esse] essent S (ac.) ‖ 19 putat S ‖ 19sq. utilitate E (ac.) γ ‖ 20 hac audita] audita S; auditam γ | correctionis am ‖ 21 hominem am | praedicare L (ac.) | dei dona tr. E | ad] in E (ac.) ‖ 21sq. ad … permaneatur om. E (ac.) ‖ 22 fide] fidem L (ac.) S (ac.) | ne om. S (ac.) | afferre B am ‖ 24 nobiscum] nobis E (ac.) ‖ 25 dei dona tr. β (exc. S) E am mi ‖ 26 qua] qui B (ac.); incertum L (ac.) ‖ 28 et si tr. β am dei dona tr. F ‖ 29 scripturis] scripsit S 44,1 in om. γ ‖ 2 desursum] sursum S | est om. S (ac.) ‖ 3 quidem] quidam S (ac.) | misericordiae β (exc. S) F (ac.) am ‖ 4 frugibus γ; operibus E ‖ 5 refecta S (ac.); fulta B (fort. fuerant ac.) am (vl. mg.); fuerant F (plena add. mg.) | descendat] nascenda S ‖ 6 de rursum L | descendes S (ac.); descendentes L (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 43 – 45 | 253

a patre luminum. Cur ergo, ut omittam cetera, corripimus impudicos et contentiosos, quibus tamen praedicamus donum dei esse sapientiam pudicam atque pacificam? Nec timemus, ne permoti diuinae uoluntatis incerto plus in hac praedicatione desperationis quam exhortationis inueniant nec correptionis stimulis aduersus se ipsos, sed aduersus nos potius excitentur, quia eos corripimus haec non habentes, quae ipsi dicimus non humana uoluntate proferri, sed diuina largitate donari. Cur denique ipsum apostolum Iacobum huius gratiae praedicatio non deterruit corripere inquietos et dicere: Si zelum amarum habetis et contentiones sunt in cordibus uestris, nolite gloriari et mendaces esse aduersus ueritatem, non est ista sapientia desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica. Vbi enim zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus prauum? Sicut ergo corripiendi sunt inquieti et diuinis eloquiis testibus et ipsis, quos nobiscum isti communes habent, actibus nostris, neque hanc impedit correptionem, quod pacificam sapientiam, qua contentiosi corriguntur atque sanantur, donum dei esse praedicamus, ita corripiendi sunt infideles uel in fide non permanentes non impediente istam correptionem praedicatione gratiae dei, quae fidem quoque ipsam et in ea permansionem dei dona esse commendat, quia, etsi ex fide impetratur sapientia, sicut ipse Iacobus, cum dixisset: Si quis uestrum indiget sapientia, postulet a deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei, mox addidit: postulet autem in fide nihil haesitans, non tamen, quoniam fides datur, priusquam postuletur ab illo, cui datur, ideo dicenda est non esse donum dei, sed esse a nobis, quia data est nobis, non petentibus nobis. Apostolus enim apertissime dicit: Pax fratribus et caritas cum fide a deo patre et domino Iesu Christo. A quo ergo pax et caritas, ab illo est et fides, propter quod ab illo eam non solum augeri habentibus, uerum etiam non habentibus poscimus dari. 45. Neque isti, propter quos haec dicimus, qui praedicatione praedestinationis et gratiae exhortationem clamitant impediri, ad sola illa exhortantur dona, quae non a deo dari, sed a nobis esse contendunt, sicut sunt initium fidei et in ea usque in finem perseuerantia, quod utique facere deberent, ut tantummodo infideles hortarentur, ut crederent, et fideles, ut credere permanerent. Ea uero, quae nobiscum dei

14–17 Iac. 3,14–16 23–25 Iac. 1,5 25 Iac. 1,6 28sq. Eph. 6,23 β (L P S) E γ (B F) am mi 45,3 sicut ... initium lnp. L 7 cetera] etera L | contentiosus E (ac.) ‖ 8 dei donum tr. E ‖ 9 nec] ne S (ac.) | ne] nec E (ac.) 10 nec] ne S | aduersus] aduersos E (ac.) ‖ 11 sed om. S | *potius aduersus nos tr. β E am mi | excitantur E (excitenter ac.) | hae B (ac.) ‖ 13 corripere] corrumpere E (ac.) ‖ 14 sunt om. γ (pc. F) 16 contentio] contemptio S ‖ 17 corripiendi sunt] corripiendis S ‖ 18 ipsis] ipsi β | nobiscum isti communes] communes nobiscum E | isti om. F (ac.) ‖ 19 sapientiam pacificam tr. β E am mi | qua contentiosi] quia contemptio S ‖ 20sq. infideles] fideles S ‖ 21 praedicationem β ‖ 22 dona (donum am) dei tr. am mi ‖ 23 sapientiam S (ac.) | sicut] et add. S ‖ 24 sapientiam S E (ac.) 27 quia … nobis2 om. L (ac.) 45,1 praedestinationes E (ac.) ‖ 2 exhortationem] exortatione S ‖ 3 nobis] uobis S | ea] eo γ 4 deberem S (ac.) ‖ 5 fideles] fides S | credere] credentes am

1021mi

15

20

25

30

5

254 | Augustinus

10

1022mi 5

10

5

dona esse non negant, ut nobiscum Pelagianum demoliantur errorem, sicut est pudicitia, continentia, patientia et cetera, quibus recte uiuitur et ex fide impetrantur a domino, oranda monstrare et orare solum uel sibi uel aliis debuerunt, non autem quemquam, ut ea capesseret et retineret, hortari. Cum uero et ad haec exhortantur, ut possunt, atque exhortandos esse homines confitentur, satis utique ostendunt nec ea praedicatione impediri exhortationes siue ad fidem siue ad perseuerantiam usque in finem, quia et ista dei dona esse nec a se ipso cuiquam, sed ab illo tribui praedicamus. 46. ‘At enim uitio suo quisque deserit fidem, cum cedit temptationi atque consentit, qua cum illo agitur, ut deserat fidem.’ Quis negat? Sed non ideo dicenda est in fide perseuerantia non esse donum dei. Hanc enim quotidie poscit, qui dicit: Ne nos inferas in temptationem, et si exauditur, hanc accipit. Ac per hoc quotidie, ut perseueret, petens profecto perseuerantiae suae spem non in se ipso, sed in deo ponit. Ego autem nolo exaggerare meis uerbis, sed illis potius cogitandum relinquo, ut uideant, quale sit, quod sibi persuaserunt praedicatione praedestinationis plus desperationis audientibus quam exhortationis afferri. Hoc est enim dicere tunc de sua salute hominem desperare, quando spem suam non in se ipso, sed in deo didicerit ponere, cum propheta clamet: Maledictus omnis, qui spem habet in homine. 47. Haec itaque dona dei, quae dantur electis secundum dei propositum uocatis, in quibus donis est et incipere credere et in fide usque ad uitae huius terminum permanere, sicut tanta rationum atque auctoritatum contestatione probauimus, haec, inquam, dei dona, si nulla est praedestinatio, quam defendimus, non praesciuntur a deo. Praesciuntur autem. Haec est igitur praedestinatio, quam defendimus. Vnde aliquando eadem praedestinatio significatur etiam nomine praescientiae, sicut XVIII. apostolus dicit: Non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit. Hoc, quod ait: praesciuit, non recte intellegitur nisi: ‘praedestinauit’, quod circumstantia ipsius lectionis ostendit. Loquebatur enim de reliquiis Iudaeorum, quae saluae factae sunt,

46,3sq. Mt. 6,13 10 Ier. 18,5 47,3 probauimus] cf. 2,1,1–2,25,24 7 Rom. 11,2 9 quae…sunt] cf. Rom. 11,5 β (L P S) E γ (B F) am mi 6 Pelagianorum F | demoliuntur F (ac.) ‖ 7 continentia om. S ‖ 10 exhortandos] exhortando se L am ‖ 12 ista] isti S 46,1 at] ad S | enim] quod add. B (pc.) am | uitio] initio B (ac.) | deserat B am | cum cedit om. L 1sq. consentit] quanta add. S ‖ 3 perseuerantiae S ‖ 4 accepit S | ac] hac S (ac.) ‖ 5 perseueret] perseueraret S | in se om. S ‖ 6 nolo] noli S | cogitandum potius tr. am mi ‖ 7 quales S (ac.) | per suas serunt E ‖ 7sq. audientibus plus desperationis tr. am mi ‖ 8 hortationis γ ‖ 9 deo] domino F ‖ 10 ponere om. S | profecto S (ac.) | habet] ponit F am 47,1 itaque] utique am ‖ 3 permanere] *perseuerare β E (permanere perseuerare ac.) am mi | probabimus E ‖ 4 nulla] nulle (pro nullae?) S (ac.) ‖ 6 eadem] ad eam P | significatur] significatum S praescientiae] praesentiae L (ac.) ‖ 7 apostolus dicit] *ait apostolus β E am mi | hic β E mi 8sq. lectionis ipsius tr. F (ac.) ‖ 9 lectionis] locutionis am | reliquiis] re quis S (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 45 – 47 | 255

pereuntibus ceteris. Nam superius dixerat ad Israel dixisse prophetam: Tota die extendi manus meas ad populum non credentem et contradicentem, et, tamquam responderetur: ‘Vbi ergo sunt promissiones dei factae ad Israel?’, continuo subiunxit: Dico ergo: Numquid reppulit deus plebem suam? Absit. Nam et ego Israelita sum ex semine Abraham, de tribu Beniamin, tamquam diceret: ‘Nam et ego ex ipsa plebe sum.’ Deinde addidit, unde nunc agimus: Non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit. Atque, ut ostenderet dei gratia fuisse relictas reliquias, non meritis operum eorum, secutus adiunxit: An nescitis in Elia, quid dicit scriptura, quemadmodum interpellat deum aduersus Israel? et cetera. Sed quid dicit illi, inquit, responsum diuinum? Reliqui mihi septem milia uirorum, qui non curuauerunt genua ante Baal. Non enim ait: ‘Relicta sunt mihi’ aut ‘reliquerunt se mihi’, sed: Reliqui mihi. Et: Sic ergo, inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae factae sunt. Si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. Et connectens illa, quae iam supra interposui, quid ergo? inquit et huic interrogationi respondens: Quod quaerebat, inquit, Israel, hoc non est consecutus. Electio autem consecuta est, ceteri uero excaecati sunt. In hac ergo electione et in his reliquiis, quae per electionem gratiae factae sunt, uoluit intellegi plebem, quam propterea deus non reppulit, quia praesciuit. Haec est illa electio, qua eos, quos uoluit, elegit in Christo ante constitutionem mundi, ut essent sancti et immaculati in conspectu eius in caritate, praedestinans eos in adoptionem filiorum. Nullus igitur, qui haec intellegit, negare uel dubitare permittitur, ubi ait apostolus: Non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit, praedestinationem significare uoluisse. Praesciuit enim reliquias, quas secundum electionem gratiae fuerat ipse facturus; hoc est ergo: praedestinauit. Sine dubio enim praesciuit, si praedestinauit, sed praedestinasse est hoc praescisse, quod fuerat ipse facturus.

10sq. Rom. 10,21; Is. 65,2 13sq. Rom. 11,1 15sq. Rom. 11,2 17sq. Rom. 11,2 18–20 Rom. 11,4 20 Rom. 11,4 21sq. Rom. 11,5sq. 23 supra interposui] cf. 1,11,4–9; 1,33,34–37 24sq. Rom. 11,7 27–29 Eph. 1,4sq. 30sq. Rom. 11,2 β (L P S) E γ (B F) am mi 11 extendi] expandi S am ‖ 12 respondetur S (ac.) | *sunt ergo factae promissiones dei tr. β E am mi promissiones] remisiones (sic) S | dei om. E (ac.) ‖ 13 dico] dicit F; de quo S ‖ 14 Abraham om. F (ac.) | de om. L S E mi | tribu … tamquam] iam ita quam S ‖ 15 agemus S ‖ 16 ut om. S (ac.) | relictas] relicta si S ‖ 17 eorum] uerum S; suorum vel tuorum F (ac.) | dicat am ‖ 18 interpellet S inquit om. β ‖ 19 non] in add. S | genu β (exc. S) E am mi ‖ 20 et *om. β E mi ‖ 21 et om. S | gratiae] saluae add. S (pc.) am ‖ 23 iam om. E | supra] super E (ac.); sumpta F | posui am | inquit om. β E am mi | huic] ab hic S ‖ 27 qua … elegit om. L (ac., qua eos uoluit eligi pc.) | quos] quas E (ac.) 28 mundi constitutionem tr. F (ac.) ‖ 30 permittitur] al. putatur vl. am (mg.) ‖ 32 fuerat] fuerit S 33 sine … praedestinauit om. γ | praedestinans se S (praedestinan se pc.) | hoc est tr. F ‖ 34 fuerat] fuerit S

10

15

20

25

1023mi 30

256 | Augustinus

5

10

15

20

48. Quid ergo nos prohibet, quando apud aliquos uerbi dei tractatores legimus XIX. dei praescientiam et agitur de uocatione electorum, eandem praedestinationem intellegere? Magis enim fortasse uoluerunt hoc uerbo in ea re uti, quod et facilius intellegitur et non repugnat, immo et congruit ueritati, quae de praedestinatione gratiae praedicatur. Hoc scio neminem contra istam praedestinationem, quam secundum scripturas sanctas defendimus, nisi errando disputare potuisse. Puto tamen eis, qui de hac re sententias tractatorum requirunt, sanctos et in fide atque doctrina Christiana laudabiliter usquequaque diffamatos uiros, Cyprianum et Ambrosium, quorum tam clara testimonia posuimus, debere sufficere et debere ad utrumque, id est, ut et gratiam dei gratuitam, sicut credenda atque praedicanda est, per omnia credentes per omnia praedicent et eandem praedicationem praedicationi, qua hortamur pigros uel corripimus malos, non opinentur aduersam, quia et isti uiri, cum sic praedicarent dei gratiam, ut unus eorum diceret: “In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit”, alter autem: “Non est in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogitationes”, non tamen hortari et corripere destiterunt, ut fierent praecepta diuina. Nec timuerunt, ne diceretur eis: ‘Quid nos hortamini? Quid corripitis, si nihil boni, ut habeamus, est nostrum et si non est in nostra potestate cor nostrum?’ Haec ne dicerentur eis, nequaquam illi sancti ea mente timere potuerunt, qua intellegebant paucissimis esse donatum, ut nullo sibi homine praedicante per ipsum deum uel per angelos caelorum doctrinam salutis accipiant, multis uero id esse donatum, ut deo per homines credant. Quolibet tamen modo dicatur homini uerbum dei, procul dubio, quo sic audit, ut illi oboediat, donum est dei. 49. Vnde supra dicti excellentissimi tractatores diuinorum eloquiorum et gratiam dei ueram, sicut praedicanda est, praedicarunt, id est, quam nulla merita humana praecedunt, et ad facienda dei praecepta instanter hortati sunt, ut, qui 48,9 posuimus] cf. 2,2,4–12.19sq. 13sq. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 14sq. Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32, p. 163,9sq.) 49,1 supra dicti] cf. 48,1 β (L P S) E γ (B F) am mi 48,2 agitur] igitur P (ac.) | de uocatione] deuotione S F (ac.) ‖ 3 enim] autem am | hoc uerbo om. F (ac.) ‖ 4 ueritate F (ac. uv.) | de om. E (ac.) F (ac.) ‖ 5 gratiae] et gratia F; gratia S ‖ 6 sanctus L (ac.) | defendi (defen ac.) S ‖ 7 re] res S | tractarum E (ac.) ‖ 8 Christi an S | usquaque E (ac.) 9 testimonia] in add. S | debere1] deberes S (ac.) ‖ 10 id est] idem S | et om. am | gratuitam] gratiam S | credenda] praedicanda F (ac.) ‖ 11 omnia1] omni S | credentes per omnia om. P (ac.); credant et per omnia E mi | omnia2] omni S (ac.) ‖ 12 qua] quo L | corripimus] corrumpamus S (corrumpimus pc.) ‖ 14 est] esse am ‖ 15 corripe S | fieret S ‖ 16 dicetur S (dicentur ac. uv.) | quid2] quid et L (pc.) E; quia et β (ac. L) ‖ 17 ut om. am | est1] quod sit am | in om. S (ac.) | nostra om. am | *potestate nostra tr. β E mi ‖ 18 ea mente] et amen L (ac.) ‖ 19 intellegambam (sic) S | homini S 20 dominum L am | multis] multi S ‖ 21 deo] deus S | dicitur S | uerbum] uerum E (ac.) ‖ 22 dubium S | quo] quoniam B; qui F (ac.) am (al. quoniam vl. mg.) | audit] audiat β E mi | oboediet S | est om. S (ac.); esse L | dei est tr. am mi 49,1 tractatores excellentissimi tr. am mi | et om. S (ac.) ‖ 2 praedicauerunt S | merita] men S (ac.) 3 dei praecepta iter. B (ac.); *diuina praecepta β E am mi | hortati] orati S (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 48 – 49 | 257

haberent donum oboedientiae, quibus iussis oboediendum esset, audirent. Si enim gratiam merita ulla nostra praecedunt, profecto aut facti alicuius aut dicti aut cogitationis est meritum, ubi et ipsa intellegitur uoluntas bona, sed breuissime complexus est omnium genera meritorum, qui dicit: “In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit.” Qui uero ait: “Non est in nostra potestate cor nostrum et nostrae cogitationes”, nec ipse facta et dicta praeteriit. Non enim est ullum factum dictumue hominis, quod non ex corde et cogitatione procedat. Quid autem amplius de hac re agere Cyprianus martyr gloriosissimus et doctor lucidissimus potuit, quam ubi nos in oratione dominica etiam pro inimicis fidei Christianae orare oportere commonuit, ubi de initio fidei, quod etiam hoc donum dei sit, quid sentiret, ostendit et pro perseuerantia usque in finem, quia et ipsam nonnisi deus eis, qui perseuerauerint, donat, ecclesiam Christi quotidie orare monstrauit? Beatus quoque Ambrosius, cum exponeret, quod ait Lucas euangelista: Visum est mihi: “Potest”, inquit, “non soli uisum esse, quod sibi uisum esse declarat. Non enim uoluntate tantum humana uisum est, sed sicut placuit ei, qui in me loquitur Christus, qui, ut id, quod bonum est, nobis quoque bonum uideri possit, operatur. Quem enim miseratur, et uocat. Et ideo qui Christum sequitur, potest interrogatus, cur esse uoluerit Christianus, respondere: Visum est mihi. Quod cum dicit, non negat deo uisum. A deo enim praeparatur uoluntas hominum. Vt enim deus honorificetur a sancto, dei gratia est.” Itemque in eodem opere, hoc est, in expositione eiusdem euangelii, cum ad illum uenisset locum, ubi dominum ad Ierusalem pergentem Samaritani recipere noluerunt: “Simul disce”, inquit, “quia recipi noluit non simplici mente conuersos. Nam si uoluisset, ex indeuotis deuotos fecisset. Cur autem non receperint eum, euangelista ipse memorauit dicens: quia facies eius erat euntis in Ierusalem. Discipuli

7sq. Cypr. testim. 3,4 (CCSL 3, p. 92,1) 8sq. Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32, p. 163,9sq.) 11 Cyprianus martyr] cf. Cypr. or. dom. 17 (CCSL 3A, p.100,308–313); 12 (CCSL 3A, p. 96,193–199); cf. 2,55,5–9 16 Lc. 1,3 16–22 Ambr. in Luc. 1,10 (CSEL 32, p. 17,7–16) 18 qui1 …Christus] cf. 2 Cor. 13,3 21 Lc. 1,3 21sq. a…hominum] cf. Prov. 8,35 25–29 Ambr. in Luc. 7,27 (CSEL 32, p. 293,15–20) 27 Lc. 9,53 β (L P S) E γ (B F) am mi 4 oboedientiae] oboedientia S (ac.) B | audiret L (ac.) B (ac.); audient S ‖ 5 gratia S | ulla] illa S nostra ulla tr. am | aut1] ut P ‖ 6 est] et L (ac.) | sed om. β (ac. L) ‖ 7 omnium] genetium add. S | qui] quid S ‖ 8 sit] est F (ac.) | in om. S ‖ 9 ipsa E mi | ullum om. am; illum S B (ac.) | dictum factumue tr. am | dictumue] ue L (ac.) ‖ 10 corde et] cordis am | et om. β (ac. L P) ‖ 10sq. amplius agere de hac re tr. β E ‖ 11 et doctor lucidissimus om. S E (ac.) ‖ 13 donum] domum S (ac.) | et ostendit tr. S 14 nonnisi] non sit S | perseuerauerunt am; perseuerarint β (exc. S) ‖ 15 cum] quod S ‖ 16 est] et add. β E mi | solum S E γ (ac. F) am ‖ 17 humane E (ac.) ‖ 18 loquitur] uisum est sed sicut placuit add. S ‖ 19 uideri bonum tr. β E am mi | uoderi S | miseretur F (ac.); misereatur S ‖ 20 potest] possit S | cur … uoluerit] respondere uisum est F (ac.) ‖ 21 est] et add. β E am mi | cum om. S 24 deum γ ‖ 25 noluerunt] uoluerunt S | simul om. γ | noluit] a add. mi; uoluit S | conuersus B; conuersis F (ac.) mi ‖ 26 fecisset deuotos tr. am | reciperint S; receperunt am ‖ 27 ipse om. E (ac.) commemorauit E mi; demonstrat am | eius] eis S

5 1024mi

10

15

20

25

258 | Augustinus

30

1025mi

5

10

15

autem recipi intra Samariam gestiebant. Sed deus, quos dignatur, uocat et, quem uult, religiosum facit.” Quid euidentius, quid illustrius a uerbi dei tractatoribus quaerimus, si et ab ipsis, quod in scripturis clarum est, audire delectat? Sed his duobus, qui sufficere debuerunt, sanctum Gregorium addamus et tertium, qui et credere in deum et, quod credimus, confiteri dei donum esse testatur dicens: “Vnius deitatis, quaeso uos, confitemini trinitatem: si uero aliter uultis, dicite unius esse naturae, et deus uocem dari uobis a sancto spiritu deprecabitur”, id est: ‘Rogabitur deus, ut permittat uobis dari uocem, qua, quod creditis, confiteri possitis.’ “Dabit enim, certus sum. Qui dedit, quod primum est, dabit et, quod secundum est. Qui dedit credere, dabit et confiteri.” 50. Isti tales tantique doctores dicentes non esse aliquid, de quo tamquam de nostro, quod nobis deus non dederit, gloriemur, nec ipsum cor nostrum et cogitationes nostras in potestate nostra esse et totum dantes deo atque ab ipso nos accipere confitentes, ut permansuri conuertamur ad eum, ut id, quod bonum est, nobis quoque uideatur bonum et uelimus illud, ut honoremus deum et recipiamus Christum, ut ex indeuotis deuoti efficiamur et religiosi, ut in ipsam trinitatem credamus et confiteamur etiam uoce quod credimus – haec utique gratiae dei tribuunt, dei munera agnoscunt, ab ipso nobis, non a nobis esse testantur. Numquid autem quisquam eos dicturus est ita confessos istam dei gratiam, ut auderent eius negare praescientiam, quam non solum docti, sed indocti etiam confitentur? Porro, si haec ita deum nouerant dare, ut non ignorarent eum daturum se esse praescisse et, quibus daturus esset, non potuisse nescire, procul dubio nouerant praedestinationem, quam per apostolos praedicatam contra nouos haereticos operosius diligentiusque defendimus. Nec tamen eis oboedientiam praedicantibus et ad eam, sicut quisque poterat, feruenter hortantibus ullo modo recte diceretur: ‘Si non uultis oboedientiam, ad quam nos accenditis, in nostro corde frigescere, nolite nobis istam dei gratiam praedicare, qua deum dare fatemini, quae, ut nos faciamus, hortamini.’

32–37 Rufin. Greg. Naz. orat. 4,8 (CSEL 46, p. 150,15–19) 50,1 doctores] cf. 2,49,11.15.31 β (L P S) E γ (B F) am mi 49,31 sanctum inc. D 28 autem om. F (ac.) | recipe S (ac.) | intra] in terram S | quos] quod S ‖ 29 quid1] quod S 30 quaesimus S | ipsis] ipsos E (ac.) | audere S (pc.) ‖ 31 et2 iter. F (ac.) ‖ 32 unus E (ac.) 33 quaesumus am | uero om. E (ac.) | dicitis S | unus E (ac.) ‖ 34 deus om. β (ac. D) | spiritu sancto tr. F (ac.) | deprecabimur L (pc.) ‖ 35 promittat S (ac. sive pc.) | qua om. S | possetis D (ac.) ‖ 36 qui dedit] quid dicit S | est2 om. am 50,1 de quo om. am ‖ 2 dedederit S ‖ 5 et1] quod add. am | et2] ut D (pc.) E γ; ait P ‖ 6 *efficiamur deuoti tr. β E am mi | religiosi ut] religio fuit S | ipsa trinitate S ‖ 8 munere S (ac.) ‖ 9 dicturos D (ac.) | confessus S B (ac.) | audirent S (ac.) ‖ 9sq. negare eius tr. am mi ‖ 10 confitentur] confitemur L D (ac. uv.) ‖ 12 esset daturus tr. B | potuit se S | nouerant om. S ‖ 13 apostolus S (ac.) 14 ad] in S ‖ 16 ascenditis S ‖ 17 qua] quam S am | fatemur quam et nos ut faciamus am | hortamini om. S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 49 – 52 | 259

XX.

51. Quamobrem, si et apostoli et ecclesiae doctores, qui eis successerunt eosque imitati sunt, utrumque faciebant, id est, et dei gratiam, quae non secundum merita nostra datur, ueraciter praedicabant et piam oboedientiam praeceptis salubribus instruebant, quid est, quod inuicta conclusi uiolentia ueritatis recte se isti nostri dicere existimant: ‘Etsi uerum est, quod dicitur de praedestinatione beneficiorum dei, non est tamen populis praedicandum’? Praedicandum est prorsus, ut, qui habet aures audiendi, audiat. Quis autem habet, si non accepit ab illo, qui ait: Dabo eis cor cognoscendi me et aures audientes? Certe qui non capit, reiciat, dum tamen, qui capit, sumat et bibat, bibat et uiuat. Sicut enim praedicanda est pietas, ut ab eo, qui habet aures audiendi, deus recte colatur, praedicanda est pudicitia, ut ab eo, qui habet aures audiendi, nihil genitalibus membris illicitum perpetretur, praedicanda est caritas, ut ab eo, qui habet aures audiendi, deus et proximus diligatur, ita praedicanda est et ista praedestinatio beneficiorum dei, ut, qui habet aures audiendi, non in se ipso, sed in domino glorietur. 52. Quod autem dicunt non opus fuisse huiuscemodi disputationis incerto minus intellegentium tot corda turbari, quoniam non minus utiliter sine hac definitione praedestinationis per tot annos defensa est catholica fides cum contra alios, tum maxime contra Pelagianos tot catholicorum et aliorum et nostris praecedentibus libris, multum miror eos dicere nec attendere, ut de aliis hic taceam, ipsos libros nostros et, antequam Pelagiani apparere coepissent, conscriptos et editos et uidere, quam multis eorum locis futuram nescientes Pelagianam haeresim caedebamus praedicando gratiam, qua nos deus liberat a malis erroribus et moribus nostris non praecedentibus bonis meritis nostris faciens hoc secundum gratuitam misericordiam suam. Quod plenius sapere coepi in ea disputatione, quam scripsi ad beatae memoriae Simplicianum episcopum Mediolanensis ecclesiae in mei episcopatus exordio, quando et initium fidei donum dei esse cognoui, ut asserui.

51,6 praedicandum] cf. Prosp. epist. = Aug. ep. 225,3 (CSEL 57, p. 459,14–17) 6sq. Lc. 8,8 7sq. Bar. 2,31 14 in2 …glorietur] cf. 1 Cor. 1,31 52,1–5 non…libris] cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,8 (CSEL 57, p. 477,19–478,7) 12 et…ut] cf. Aug. Simpl. 1,2,7 (CCSL 44, p. 31,199–201); cf. 1,8,1–36 β (L D P S) E γ (B F) am mi 51,1 *doctores ecclesiae tr. β E am mi ‖ 2 fatebantur S (pc.) ‖ 3 salubrius B (lnp. ac.) ‖ 4 inuicta] inuita E (ac.) | conclusi om. am ‖ 7 qui] que S (ac.) ‖ 8 capit] accipit β (exc. S; ic. D) am; accepit D S E (e ir.) mi ‖ 9 capi D (ac.) | bibat2 om. am | ab eo] habeo S ‖ 10 ab eo] habeo S (ac.) ‖ 12 ab eo] habeo S (ac.) | aures om. S (ac.) | et proximus] proximusque P (proximus ac.) ‖ 12sq. et praedicanda est tr. am ‖ 14 in1 om. S (ac.) 52,1 disputationis om. F (ac.) ‖ 2 intellegentia S (intellegentio ac.) | quoniam] quae S ‖ 3 praedestinationes D (ac.) | est D (pc., ac. incertum) | cum] tum am mi ‖ 4 tum] tam S | contra] con S (ac.) 5 nec om. B ‖ 6 coepissent] concoepissent F (ac.) | conscriptus S (ac.) ‖ 7 Pelagianum S | caedemamus (sic) S; credebamus am ‖ 8sq. non … nostris om. γ ‖ 9 gratuitam] gratiam S ‖ 10 in ea om. E (ac.) ‖ 11 mei] me S ‖ 12 initio D (ac.) | ut] *et β E am mi

5

10

1026mi

5

10

260 | Augustinus

5

10

15

20

53. Quid autem meorum opusculorum frequentius et delectabilius innotescere potuit quam libri Confessionum mearum? Cum et ipsos ediderim, antequam Pelagiana haeresis exstitisset, in eis certe dixi deo nostro et saepe dixi: “Da quod iubes, et iube quod uis.” Quae mea uerba Pelagius Romae, cum a quodam fratre et coepiscopo meo fuissent eo praesente commemorata, ferre non potuit et contradicens aliquanto commotius paene cum eo, qui illa commemorauerat, litigauit. Quid uero primitus et maxime deus iubet, nisi ut credamus in eum? Et hoc ergo ipse dat, si bene illi dictum est: “Da quod iubes.” In eisdem etiam libris quod de mea conuersione narraui deo me conuertente ad eam fidem, quam miserrima et furiosissima loquacitate uastabam, nonne ita narratum esse meministis, ut ostenderem me fidelibus et quotidianis matris meae lacrimis ne perirem fuisse concessum? Vbi utique praedicaui non solum auersas a recta fide, sed aduersas etiam rectae fidei deum sua gratia ad eam conuertere hominum uoluntates. De proficiente porro perseuerantia quemadmodum deum rogauerim, et scitis et potestis recensere, cum uultis. Omnia itaque dei dona, quae in eodem opere siue optaui siue laudaui, quis, non dicam negare, sed dubitare saltem audeat deum daturum se esse praescisse et, quibus daturus fuerit, numquam potuisse nescire? Haec est praedestinatio manifesta et certa sanctorum, quam postea diligentius et operosius, cum iam contra Pelagianos disputaremus, defendere necessitas compulit. Didicimus enim singulas quasque haereses intulisse ecclesiae proprias quaestiones, contra quas diligentius defenderetur scriptura diuina, quam si nulla talis necessitas cogeret. Quid autem coegit loca scripturarum, quibus praedestinatio commendata est, copiosius et enucleatius isto nostro labore defendi, nisi quod Pelagiani dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari? Quod quid est aliud quam gratiae omnino negatio?

53,3sq. Aug. conf. 10,40.45.60 (CCSL 27, p. 176,2; p. 179,52; p. 188,3sq.) 8 Aug. conf. 10,40.45.60 (CCSL 27, p. 176,2; p. 179,52; p. 188,3) 10sq. ostenderem…concessum] cf. Aug. conf. 3,21 (CCSL 27, p. 39,21); 5,13 (CCSL 27, p. 64,36–38); 8,30 (CCSL 27, p. 132,38–52) 23sq. gratiam…dari] Caelestius (?), Liber deperditus cap. 3 = Aug. gest. Pel. 30 (CSEL 42, p. 84,5) β (L D P S) E γ (B F) am mi 53,1 eorum S ‖ 3 dixi1] dixit S | deo] domino praem. F (ac.) | saepe dixi da] se dixit a S | iubes] iubet S ‖ 4 Pelagius] cum add. F (sl.) | cum a om. F | et2 om. am ‖ 4sq. episcopo L (ac.) D (ac.); coepsico P ‖ 6 aliquanto] aliquando S | commemorabat am | uero] nobis add. am ‖ 7 nisi] ni S (ac.) | dat] dabat S ‖ 8 illi (ille ac.) bene tr. E (ac.) | in] *et praem. β E am mi | eidem D (ac.) | quod2] quo L D (ac.) am | mea] ma L (ac.) ‖ 8sq. conuersatione E (ac.) ‖ 9 narraui] narrabit S | onuertente L (ac.) 11 confessum B am; conuersum F ‖ 12 praedicauit S | auersas a] aduersa L (ac.; auersas pc.) D (ac.); auersa se S | aduersas] at auersas S (ac.); aduersus S (pc.) E (ac.) ‖ 13 gratiam S (ac.) | uoluntatis S (ac.) ‖ 14 perseuerantiam S (ac.) | rogauerunt S | et1 om. β E ‖ 15 laudaui] audiui γ ‖ 18 operiosus E (ac.); operiosius P ‖ 19 didicimus] dicimus S | singulos S ‖ 20 quas om. β (ac. L D) ‖ 21 tales S (ac.) ‖ 23 gratiam] gratia L (uv.) ‖ 24 quid] quod E (ac.) | aliud] alius S (ac.) | aliud quam] aliquam P (ac.) | gratiae] gratia S | negotio L (ac.)

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 53 – 55 | 261

XXI.

54. Haec ergo ut ingrata deo sententia destruatur, gratuitis dei beneficiis, quibus liberamur, inimica, et initium fidei et in ea usque in finem perseuerantiam secundum scripturas, unde multa iam diximus, dona dei esse defendimus, quoniam, si a nobis esse dicimus initium fidei, ut eo cetera dona dei mereamur accipere, concludunt Pelagiani gratiam dei secundum merita nostra dari – quod ita exhorruit catholica fides, ut damnari timens hoc Pelagius ipse damnauerit – itemque, si dicimus a nobis esse perseuerantiam nostram, non a domino, respondent illi ita nos a nobis habere initium fidei sicut finem sic argumentantes multo magis nos habere a nobis illud initium, si a nobis habemus permanere usque in finem, cum perficere quam inchoare sit maius, ac sic identidem concludunt gratiam dei secundum merita nostra dari. Si autem utrumque dei donum est et haec dona sua deus – quod negare quis potest? – daturum se esse praesciuit, praedestinatio praedicanda est, ut possit uera dei gratia, hoc est, quae non secundum merita nostra datur, insuperabili munitione defendi. 55. Et ego quidem in illo libro, cuius est titulus de correptione et gratia, qui sufficere non potuit omnibus dilectoribus nostris, puto me ita posuisse donum dei esse etiam perseuerare usque in finem, ut hoc antea, si me non fallit obliuio, tam expresse atque euidenter uel nusquam uel paene nusquam scripserim. Sed ita hoc nunc dixi, ut non ante me nemo dixerit. Beatus quippe Cyprianus in oratione dominica, sicut iam ostendimus, petitiones nostras ita exposuit, ut in ipsa prima petitione perseuerantiam nos diceret poscere id nos orare asserens dicendo: Sanctificetur nomen tuum, cum iam in baptismate sanctificati fuerimus, ut in eo, quod esse coepimus, perseueremus. Videant tamen hi, quibus amantibus me ingratus esse non debeo, qui praeter hoc, quod in quaestionem uenit, omnia mea, sicut scribitis, se profitentur amplecti – uideant, inquam, utrum in primi libri posterioribus partibus 54,6 damnauerit] cf. 1,3,8 55,2sq. donum…finem] cf. Aug. corrept. 10 (CSEL 92, p. 228–231,6–68) 6 sicut…ostendimus] cf. Aug. corrept. 10 (CSEL 92, p. 230,57–66); praed. sanct. 2,2,4–12 6–9 in… perseueremus] cf. Cypr. domin. orat. 12 (CCSL 3A, p. 96,193–199) 7sq. Mt. 6,9 10 sicut scribitis] cf. Aug. ep. 226,9 (CSEL 57, p. 479,6–8); ep. 225,9 (CSEL 57, p. 467,12–15) β (L D P S) E γ (B F) am mi 54,1 ingrata] in gratia a S | gratuitas L (ac.) D (ac.) ‖ 2 inimici F (ac.) | perseuerantia am ‖ 3 iam multa tr. am mi ‖ 4 *dei dona tr. β E am mi ‖ 5 dei] non S ‖ 6 fides ut] fide sicut S | ipse] in se F; ipsa S | damnauerit] damnaret B; damnauit F (ac.) ‖ 7 dicamus D (pc. uv.) E | perseuerantia nostra S ‖ 8 sic] si E (ac.) | magi S (ac.) | nos om. E (ac.) ‖ 8sq. a nobis2 om. E (ac.) ‖ 9 initium] fidei add. am ‖ 10 maius] magis S | idemidem D (ac.) ‖ 11 est] esse S | et] ut L (ac.) | et … deus om. F | deus dona sua tr. am mi | deus om. S | negari S ‖ 13 insuperbiali (sic!) B ‖ 13sq. insuperabili … defendi om. F (ac.) ‖ 13sq. mutione E (ac.) 55,1 correptioni L (ac.) ‖ 2 delectoribus E (pc.) | me ita] merita S | potuisse F (exposuisse pc.) | dei donum tr. F ‖ 3 si] nisi L (pc.) | non om. L D (ac.) | tam] tamquam S ‖ 4 hoc] haec am ‖ 5 nunc] non am | dixi] dixit S | me om. F (ac.) | nemo] quis piam am ‖ 6 exposui S (ac.) ‖ 7 nos1] nostram F ‖ 8 sanctificate S (ac.) ‖ 9 perseueramus B (ac.) | hi] in S; ii mi ‖ 10 praeter] propter S | sicut] sunt S | scriptis γ | se] sed S

1027mi

5

10

5

10

262 | Augustinus

15

20

1028mi

30

eorum duorum, quos mei episcopatus initio, antequam Pelagiana haeresis appareret, ad Simplicianum Mediolanensem episcopum scripsi, remanserit aliquid, quo uocetur in dubium gratiam dei non secundum merita nostra dari, et utrum ibi non satis egerim etiam initium fidei esse donum dei et utrum ex his, quae ibi dicta sunt, non consequenter eluceat, etsi non sit expressum, etiam usque in finem perseuerantiam non nisi ab eo donari, qui nos praedestinauit in suum regnum et gloriam. Deinde ipsam epistolam, quam iam contra Pelagianos ad sanctum Paulinum Nolanum episcopum feci, cui epistolae contradicere modo coeperunt, nonne ante annos plurimos edidi? Eam quoque inspiciant, quam dedi ad Sixtum Romanae ecclesiae presbyterum, quando aduersus Pelagianos acerrima conflictione certauimus, et talem reperient, qualis illa est ad Paulinum. Vnde recolant aduersus haeresim Pelagianam iam ante aliquot annos ista dicta esse atque conscripta, quae nunc eis displicere mirandum est, quamuis neminem uelim sic amplecti omnia mea, ut me sequatur, nisi in his, in quibus me non errare perspexerit. Nam propterea facio nunc libros, in quibus opuscula mea retractanda suscepi, ut nec me ipsum in omnibus me secutum fuisse demonstrem, sed proficienter me existimo deo miserante scripsisse, non tamen a perfectione coepisse, quandoquidem arrogantius loquor quam uerius, si uel nunc dico me ad perfectionem sine ullo errore scribendi iam in ista aetate uenisse. Sed interest, quantum et in quibus rebus erretur et quam facile quisque corrigat uel quanta pertinacia suum defendere conetur errorem. Bonae quippe spei est homo, si eum sic proficientem dies ultimus uitae huius inuenerit, ut adiciantur ei, quae proficienti defuerunt, et perficiendus quam puniendus potius iudicetur.

14 gratiam…dari] cf. Aug. Simpl. 1,2,7 (CCSL 44, p. 32,212); 1,2,21 (CCSL 44, p. 54,755.sq) 15 initium…dei] cf. Aug. Simpl. 1,2,7 (CCSL 44, p. 31,199–201); 1,2,21 (CCSL 44, p. 53,748; p. 54,755) 17sq. in…gloriam] cf. 1 Thess. 2,12 18sq. contra…feci] Aug. ep. 186; cf. ep. 186,7 (CSEL 57, p. 20sq. quam…presbyterum] Aug. ep. 194; cf. ep. 194,9 (CSEL 57, p. 50,16–51,7) et passim 183,8–16) et passim 27sq. proficienter…scripsisse] cf. Aug. retr. prol. (CCSL 57, p. 6sq.,51–53) β (L D P S) E γ (B F) am mi 12 quos duorum tr. S | mei om. β (ac. D); in D (pc.) E ‖ 14 quo] quod L D (ac.) am | quo uocetur] couocetur S ‖ 15 his] iis mi ‖ 16 eluceat] ducat L D (ac.) | etiam om. F (ac.) ‖ 17 ab eo] a deo D (pc. uv.) E ‖ 19 Paulum S (ac.) | Nolanum] Mediolanum P | epistola S | contradicerem S ‖ 20 nonne] non E (ac.) | annos] nos L (ac.) D (ac.) | inspiant E (ac.) ‖ 21 aduersos E (ac.) | conflictatione L (pc.) D (pc.) E mi ‖ 22 talem] tandem S (ac.) ‖ 23 ante iter. S ‖ 24 eis] is S (ac. uv.; his pc.) ‖ 25 his] iis mi in2 om. E (ac.) | errasse D (pc.) E mi ‖ 25sq. *nunc facio β (nunc facto ac. uv. L D) E am mi ‖ 26 suscepi ut] suscipiunt S (ac.) ‖ 27 demonstra S (ac.) | proficienter] pro S ‖ 29 loquar F | nunc] non E (ac.) | perfectionem] lectionem B ‖ 30 in1 om. S ‖ 31 conetur errorem] con et errore S ‖ 32 si] sic S (si sic pc.) | sic om. F (ac.) ‖ 33 ut] aut S | ei] et S | proficiendus P (ac.) S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 55 – 57 | 263

56. Quocirca, si hominibus, qui propterea me dilexerunt, quia peruenit ad eos, antequam me diligerent, aliqua mei laboris utilitas, nolo existere ingratus, quanto magis deo, quem non diligeremus, nisi prior dilexisset nos et fecisset dilectores suos, quoniam caritas ex ipso est, sicut dixerunt, quos fecit magnos non solum amatores, uerum etiam praedicatores suos. Quid est autem ingratius quam negare ipsam gratiam dei dicendo eam secundum merita nostra dari? Quod in Pelagianis fides catholica exhorruit, quod ipsi Pelagio capitale crimen obiecit, quod ipse Pelagius non quidem amore ueritatis dei, sed tamen suae damnationis timore damnauit. Quisquis autem dicere gratiam dei secundum merita nostra dari sicut catholicus fidelis exhorret, nec ipsam fidem subtrahat dei gratiae, quia misericordiam consecutus est, ut fidelis esset, ac per hoc gratiae dei tribuat perseuerantiam quoque usque in finem, quia misericordiam consequitur, quam poscit quotidie, ne inferatur in temptationem. Inter initium autem fidei et perfectionem perseuerantiae media sunt illa, quibus recte uiuimus, quae ipsi etiam donari nobis a deo fide impetrante consentiunt. Haec autem omnia, initium scilicet fidei et cetera usque in finem, dona sua deus uocatis suis largiturum se esse praesciuit. Nimiae igitur contentionis est praedestinationi contradicere uel de praedestinatione dubitare. XXII. 57. Quae tamen non ita populis praedicanda est, ut apud imperitam uel tardioris intellegentiae multitudinem redargui quodam modo ipsa sua praedicatione uideatur, sicut redargui uidetur et praescientia dei, quam certe negare non possunt, si dicatur hominibus: “Siue curratis, siue dormiatis, quod uos praesciuit, qui falli non potest, hoc eritis.” Dolosi autem uel imperiti medici est etiam utile medicamentum sic alligare, ut aut non prosit aut obsit. Sed dicendum est: Sic currite, ut comprehendatis atque ut ipso cursu uestro ita uos esse praecognitos noueritis, ut legitime

56,1sq. hominibus…utilitas] cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,9 (CSEL 57, p. 479,6–8) 3 quem…nos] cf. 1 Io. 4,19 (cf. gr. et lib. arb. 38,1–3) 4 caritas…est] cf. 1 Io. 4,7 8 damnauit] cf. 1,3,8 10sq. misericordiam…esset] cf. 1 Cor. 7,25 12sq. ne…temptationem] cf. Mt. 6,13 57,6sq. 1 Cor. 9,24 β (L D P S) E γ (B F) am mi 56,1 me dilexerunt] male dixerunt D (ac.) | quia] qua S ‖ 2 aliqua mei] aliquam ei L (ac.) D (ac.); aliqua ei E (ac.) | ingratus] intus D (ac.); ingradus S (ac.) ‖ 3 dilegerimus (sic) S | prior] *prius β E am mi ‖ 4 amatores] oratores am ‖ 5 ingratius] grauius B am (vl. mg.) | ipsam] ipsa D ‖ 6 quod] quid E (ac.) ‖ 7 ipsi] ipse P S (ac.) ‖ 9 autem om. F (ac.) | diceret am ‖ 10 fidelis] fideles D (ac.) | fidem ipsam tr. F (ac.) | quia] qua B (pc.) am mi ‖ 11 ac] hac S (ac.) | tribuit S (ac.) ‖ 12 quia] qua B (pc.) am mi | posit S (ac.; possit ic.) | ne] ut non am ‖ 16 *largiturum se uocatis (uotis S) suis tr. β E am mi 17 praedestinationem S (ac.) 57,2 quodam] quod a S | praedestinatione (al. praedicatione vl. mg.) am ‖ 3 uidetur] uideatur S negauit S ‖ 4 si] sic F (ac.) ‖ 5 imperiti] impediti E (ac.) | utile] ut illi S ‖ 6 alligare ut] alligarent E (ac.) | prosit] possit E (ac.) | ut2] non add. E (ac.) ‖ 7 ut1] in am | praecognitus S (ac.) | ut2] uel E (ac.)

5

10

15

5

264 | Augustinus

1029mi

5

10

15

5

curratis, et si quo alio modo dei praescientia praedicari potest, ut hominis segnitia repellatur. 58. Quamuis ergo ita se habeat de praedestinatione definita sententia uoluntatis dei, ut alii ex infidelitate accepta uoluntate oboediendi conuertantur ad fidem uel perseuerent in fide, ceteri uero, qui in peccatorum damnabilium delectatione remorantur, si et ipsi praedestinati sunt, ideo nondum surrexerint, quia nondum eos adiutorium gratiae miserantis erexit – si qui enim nondum sunt uocati, quos gratia sua praedestinauit eligendos, accipient eandem gratiam, qua electi esse uelint et sint; si qui autem oboediunt, sed in regnum eius et gloriam praedestinati non sunt, temporales sunt nec usque in finem in eadem oboedientia permanebunt –, quamuis ergo haec uera sint, non tamen isto modo dicenda sunt audientibus multis, ut sermo ad ipsos etiam conuertatur eisque dicantur illa istorum uerba, quae uestris litteris indidistis et quae superius interposui: ‘Ita se habet de praedestinatione definita sententia uoluntatis dei, ut alii ex uobis de infidelitate accepta oboediendi uoluntate ueneritis ad fidem.’ Quid opus est dici ‘alii ex uobis’? Si enim ecclesiae dei loquimur, si credentibus loquimur, cur alios eorum ad fidem uenisse dicentes ceteris facere uideamur iniuriam, cum possimus congruentius dicere: ‘Ita se habet de praedestinatione definita sententia uoluntatis dei, ut ex infidelitate ueneritis ad fidem accepta uoluntate oboediendi et accepta perseuerantia permaneatis in fide’? 59. Nec illud, quod sequitur, est omnino dicendum, id est: ‘Ceteri uero, qui in peccatorum delectatione remoramini, ideo nondum surrexistis, quia necdum uos adiutorium gratiae miserantis erexit,’ cum bene et conuenienter dici possit ac debeat: ‘Si qui autem adhuc in peccatorum damnabilium delectatione remoramini, apprehendite saluberrimam disciplinam; quod tamen cum feceritis, nolite extolli quasi de operibus uestris aut gloriari, quasi hoc non acceperitis. Deus est enim, qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona uoluntate. Et a domino gressus uestri

58,1–8 quamuis…permanebunt] cf. 2,38,1–9 11 superius] cf. 2,38,2–4; 58,1–3 11–13 cf. Hil. epist. = Aug. ep. 226,2 (CSEL 57, p. 469,4–7) 59,1–3 ceteri…erexit] cf. 2,38,4–6 6sq. Phil. 2,13 7sq. a…uelitis] cf. Ps. 36,23 β (L D P S) E γ (B F) am mi 8 curritis B (pc.); curretis F (ac.); *curreretis β E mi | praescientia] praesentia E (ac.) | hominis] omnis S 58,1 uoluntates D (ac.) ‖ 2 fidelitate P (ac.) B F (ac.) ‖ 3 fidem L D (ac.) | damnabilium om. F (ac.) 4 remorarentur S | surrexerunt D (pc.) E (pc.) am mi | nondum2] non L (ac.) ‖ 6 accipiant S am | qua electi] quae lecti L (ac.) D (ac.) | electis S (ac.) | esse om. E (ac.) | uelint esse tr. am ‖ 10 eisque] eiusque F (ac.) ‖ 11 indidistis] indidisti sed S | praedesticione E (ac.) ‖ 12 oboedientia γ (ac. F) 13 dici] dicit S ‖ 15 uidemur γ; iudicamur (al. uidemur vl. mg.) am | habere am ‖ 16 definitam sententiam am ‖ 16sq. ueneritis … uoluntate om. γ ‖ 17 maneatis am | fide] fidem L D (ac.) 59,2 delectione S (ac.) | rememoramini L (ac.) D (ac.) ‖ 3 gratia D (ac.) | bone S (ac.) | conuenientem S (ac.) | ac] hac L; et am mi ‖ 4 debet am | delectione B (ac.) | rememoramini L (ac.) D (ac.) ‖ 5 displicinam S | cum] quod L (ac.) D (ac.) ‖ 6 quasi2] qua S | non acceperitis] acceperis L (ac.) D (ac.) enim om. E (ac.) ‖ 7 et2 om. S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 57 – 61 | 265

diriguntur, ut eius uiam uelitis. De ipso autem cursu uestro bono rectoque condiscite uos ad praedestinationem diuinae gratiae pertinere.’ 60. Item, quod sequitur et dicitur: ‘Verumtamen si qui estis nondum uocati, quos gratia sua praedestinauerit eligendos, accipietis eandem gratiam, qua uelitis et sitis electi’, durius dicitur, quam dici potest, si nos non quibuslibet hominibus loqui, sed Christi ecclesiae cogitemus. Cur enim non potius ita dicitur: ‘Et si qui sunt nondum uocati, pro eis, ut uocentur, oremus’? Fortassis enim sic praedestinati sunt, ut nostris orationibus concedantur et accipiant eandem gratiam, qua uelint atque efficiantur electi. Deus enim, qui omnia praedestinauit, implebit, ideo et pro inimicis fidei orare nos uoluit, ut hinc intellegeremus, quod ipse etiam infidelibus donet, ut credant, et uolentes ex nolentibus faciat. 61. Iam uero, quod illis uerbis connectitur, miror, si ullo modo potest in populo Christiano quisquam infirmus patienter audire, cum dicitur eis: ‘Et si qui oboeditis, si praedestinati estis reiciendi, subtrahentur oboediendi uires, ut oboedire cessetis.’ Hoc enim dicere quid uidetur aliud esse quam maledicere aut mala quodam modo prophetare? Sed si et de his, qui non perseuerant, aliquid placet dicere uel necesse est, cur non potius ita saltem dicitur, ut paulo ante a me dictum est: primum, ut non de ipsis, qui in populo audiunt, hoc dicatur, sed de aliis ad ipsos, id est, ut non dicatur: ‘Si qui oboeditis, si praedestinati estis reiciendi’, sed: ‘Si qui oboediunt’ et cetera per tertiam uerbi personam dicantur, non per secundam? Res enim non optabilis, sed abominabilis dicitur et durissime atque odiosissime quasi in audientium frontem compellando colliditur, quando, qui eis loquitur, dicit: ‘Et si qui estis, qui oboeditis, si praedestinati estis reiciendi, subtrahentur oboediendi uires, ut oboedire cessetis.’ Quid enim sententiae deperit, si ita dicatur: ‘Si qui autem oboediunt, sed in regnum eius et gloriam praedestinati non sunt, temporales sunt nec

60,1–3 uerumtamen … electi ] cf. 2,38,6–8 2,58,1–7

61,2sq. et…cessetis] cf. 2,38,8sq.

6 paulo ante] cf.

β (L D P S) E γ (B F) am mi 8 dirigentur F (ac.); dirigantur am | eius] eos L (ac.) D (ac.) | uiam eius tr. F (ac.) ‖ 9 diuina S | pertinere om. E (ac.) 60,1 quietis S (ac.) ‖ 2 praedestinauerint S (ac.) | eadem gratia S ‖ 2sq. et sitis] etis sitis S (ac.) 3 nos] no E (ac.) ‖ 4 qui] quis S (ac.) ‖ 5 sic] si B ‖ 6 concedatur S (pc.) ‖ 7 praedestinauit implebit] quae (om. S) praedestinauit impleuit β E am mi ‖ 8 ipsa iam E (ac.); etiam ipse tr. am | fidelibus β E 3 subtrahentur] uobis add. B am ‖ 4 quid] qui S | mala] 61,2 quisquis E (ac.) | si om. S (ac.) ‖ malum L (pc.) | quodam] quo S ‖ 5 de om. F (ac.) | his] iis mi ‖ 6 ita] item S | ante a me] antea β (ac. D) | a me om. am | est2 om. S | primum ut non] primum ut nondum P L (pc.) E (ac.) am; primum ut 8 si1 om. S nondum ut nondum L (ac.) D (ac. uv.) ‖ 7 de1 om. L (ac.) | ad] ab β (ac. D P) ‖ 9 *uerbi personam tertiam (tertia S) tr. β E am | uerbi om. F (ac.) | dicantur om. mi ‖ 10 atque odiosissime om. γ ‖ 10sq. audientum β (exc. S) E; audiendum S ‖ 11 fronte γ; fontem E (ac.) | compellando om. F (ac.) | qui1] quis am | dixit S (ac.) ‖ 12 oboedistis E (ac.) ‖ 13 cessitis E (ac.)

5

1030mi

5

10

266 | Augustinus

15

20

5

1031mi 10

15

usque in finem in eadem oboedientia permanebunt’? Nonne et uerius eadem res et congruentius dicitur, ut non ipsis tantum malum tamquam optare uideamur, sed de aliis referre, quod oderint, nec ad se existiment pertinere sperando orandoque meliora? Illo autem modo, quo id dicendum putant, eadem sententia eisdem paene uerbis etiam de praescientia dei, quam certe negare non possunt, pronuntiari potest, ut dicatur: ‘Et si qui oboeditis, si praesciti estis reiciendi, oboedire cessabitis.’ Nempe hoc uerissimum est, ita sane, sed improbissimum, importunissimum, incongruentissimum, non falso eloquio, sed non salubriter ualetudini humanae infirmitatis apposito. 62. Illum etiam modum, quo utendum esse in praedestinationis praedicatione nos diximus, loquenti apud populum non existimo debere sufficere, nisi hoc uel aliquid huiusmodi addat, ut dicat: ‘Vos itaque etiam ipsam oboediendi perseuerantiam a patre luminum, a quo descendit omne datum optimum et omne donum perfectum, sperare debetis et quotidianis orationibus poscere atque hoc faciendo confidere non uos esse a praedestinatione populi eius alienos, quia etiam hoc, ut faciatis, ipse largitur. Absit autem a uobis ideo desperare de uobis, quoniam spem uestram in ipso habere iubemini, non in uobis. Maledictus enim omnis, qui spem habet in homine, et: Bonum est confidere in domino quam confidere in homine, quia beati omnes, qui confidunt in eum. Hanc spem tenentes seruite domino in timore et exsultate ei cum tremore, quoniam de uita aeterna, quam filiis promissionis promisit non mendax deus ante tempora aeterna, nemo potest esse securus, nisi consummata fuerit ista uita, quae temptatio est super terram. Sed faciet nos perseuerare in se usque in eius uitae finem, cui quotidie dicimus: Ne nos inferas in temptationem.’ Haec atque huiusmodi cum dicuntur siue paucis Christianis siue multitudini ecclesiae, cur metuimus sanctorum praedestinationem et ueram dei gratiam, id est, quae non secundum merita nostra datur, sicut eam sancta scriptura praedicat, praedicare? An uero timendum est, ne tunc de se homo desperet, quando spes eius

62,4sq. a1 …perfectum] cf. Iac. 1,17 8sq. Ier. 18,5 9 Ps. 117,8 10 beati…eum] Ps. 2,13 10sq. seruite…tremore] Ps. 2,11 11sq. Tit. 1,2 13 uita…terram] cf. Iob 7,1 LXX 14 Mt. 6,13 β (L D P S) E γ (B F) am mi 15 in2 om. B ‖ 16 dicitur] quam add. am | non] nondum L D (ac.) | ipsi β (exc. L) E | uideamus S 17 oderunt S | exaestiment S (pc.) | resperando E (ac.); sperant D (ac.) ‖ 18 quo id] quod β; quo D (pc.) E (quos ac.) | eandem L (sed corr. uv.) D (ac.); easdem E (ac.) | eisdem] eidem S ‖ 19 praesentia L (ac.) D (ac.) ‖ 20 oboediendi recessabitis E (ac.) ‖ 21 uerissime S 62,1 praedicationis E (ac.) ‖ 2 loquendi D | apud] ad am ‖ 3 huiusmodi aliquid tr. β E am mi 7 adsit D (uv.) ‖ 8 uestram] nostrum S | omnis] homo add. am 5 sperare debetis om. F (ac.) ‖ 9 quia] qua S ‖ 10 in1 om. S | eum] et add. am ‖ 11 exaltate P (ac.) B (ac.) | cum] in β (exc. S; ac. D) filius D (ac.) ‖ 12 aeterna] et S | nisi] cum add. am ‖ 13 uita om. F (ac.) | faciat L D ‖ 14 eius] uius L (h sl.) | cui] qui D (ac.) ‖ 15 multitudine D (ac.) P (ac.) E (ac.) F (ac.) ‖ 16 metuimo S | quae] qui E (ac.) ‖ 17 datur] dari L | sanctam S ‖ 17sq. praedicare] praedicari S

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 61 – 63 | 267

ponenda demonstratur in deo, non autem desperaret, si eam in se ipso superbissimus et infelicissimus poneret? XXIII. 63. Atque utinam tardi corde et infirmi, qui non possunt uel nondum possunt scripturas uel earum expositiones intellegere, sic audirent uel non audirent in hac quaestione disputationes nostras, ut magis intuerentur orationes suas, quas semper habuit et habebit ecclesia ab exordiis suis, donec finiatur hoc saeculum. De hac enim re, quam nunc aduersus nouos haereticos non commemorare tantum, sed plane tueri et defensare compellimur, numquam tacuit in precibus suis, etsi aliquando in sermonibus exserendam nullo urgente aduersario non putauit. Quando enim non oratum est in ecclesia pro infidelibus atque inimicis eius, ut crederent? Quando fidelis quisquam amicum, proximum, coniugem habuit infidelem et non ei petiuit a domino mentem oboedientem in Christianam fidem? Quis autem sibi umquam non orauit, ut in domino permaneret? Aut quis sacerdotem super fideles dominum inuocantem, si quando dixit: ‘Da illis, domine, in te perseuerare usque in finem’, non solum uoce ausus est, sed saltem cogitatione reprehendere ac non potius super eius talem benedictionem et corde credente et ore confitente respondit: ‘Amen’, cum aliud non orent fideles in ipsa oratione dominica dicentes maxime illud: Ne nos inferas in temptationem, nisi ut in sancta oboedientia perseuerent? Sicut ergo in his orationibus, ita et in hac fide nata est et creuit et crescit ecclesia, qua fide creditur gratiam dei non secundum merita accipientium dari, quandoquidem non oraret ecclesia, ut daretur infidelibus fides, nisi deum crederet et aduersas hominum ad se conuertere uoluntates, nec oraret ecclesia, ut perseueraret in fide Christi non decepta uel uicta temptationibus mundi, nisi crederet dominum sic in potestate habere cor nostrum, ut bonum, quod non tenemus nisi propria uoluntate, non tamen teneamus, nisi ipse in nobis operetur et uelle. Nam si haec ab ipso quidem poscit ecclesia, sed a se ipsa sibi dari putat, non ueras, sed perfunctorias orationes

63,14 corde…confitente] cf. Rom. 10,10 15sq. Mt. 6,13 21sq. dominum…nostrum] cf. Ambr. fug. saec. 1 (CSEL 32/2, p. 163,9sq.) 23 ipse…uelle] cf. Phil. 2,13 β (L D P S) E γ (B F) am mi 19 desperet L D (ac.) 63,1 corde] cor S ‖ 2 uel1] nec β (ac. D) | expositionis D (ac.) S | uel non audirent iter. E (ac.) 3 quaestione … nostras] quaestiones nostras β (ac. L D); disputatione quaestiones nostras (uestras pc.) F ‖ 5 quam] qui am S (pc.) | nunc] non S | commemorarem S | plana S ‖ 7 exercendam β (ac. uv. D) | non1 om. am | potauit L (ac.) D (ac.) E (ac.) ‖ 9 fideles D (ac.) ‖ 10 christiana fide D (pc.) E sibi om. L D (ac.) ‖ 11 sacerdotum S | dominum] deum D (ac.) ‖ 13 uoce om. L (ac.) ‖ 15 *in ipsa oratione dominica non orent fideles tr. β E am mi | dominica oratione tr. F ‖ 16 inferas om. S (ac.) ; in praem. P | temptatione S | ut om. S ‖ 17 crescit et creuit tr. am mi | ecclesiae S ‖ 18 accipientiam S orare P ‖ 19 et] et auersas praem. am mi | aduersas] d eras. L ‖ 19sq. hominum conuertere ad se tr. F ‖ 20 uoluntatis S (ac.) E (ac.) ‖ 21 dominum] deum L (pc.) D (pc.) E | sic] si F (ac.) ‖ 22 cor om. L (ac.) D (ac.) ‖ 23 tamen om. E (ac.) ‖ 24 ipsa] ipse B; ipso am | perfunctorios E (ac.)

20

5

10

15

20

1032mi

268 | Augustinus

25

5

10

15

20

5

habet, quod absit a nobis. Quis enim ueraciter gemat desiderans accipere, quod orat, a domino, si hoc a se ipso se sumere existimet, non ab illo? 64. Praesertim, quoniam, quid oremus, sicut oportet, nescimus, sed ipse spiritus, ait apostolus, interpellat gemitibus inenarrabilibus. Qui enim scrutatur corda, scit, quid spiritus sapiat, quia secundum deum interpellat pro sanctis. Quid est ipse spiritus interpellat, nisi interpellare facit gemitibus inenarrabilibus, sed ueracibus, quoniam ueritas est spiritus? Ipse est enim, de quo alio loco dicit: Misit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem: ‘Abba, pater’. Et hic quid est clamantem, nisi ‘clamare facientem’ tropo illo, quo dicimus laetum diem, qui laetos facit? Quod alibi manifestat, ubi dicit: Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: ‘Abba, pater’. Ibi dixit clamantem, hic uero in quo clamamus aperiens uidelicet, quomodo dixerit clamantem, id est, sicut iam exposui, ‘clamare facientem’, ubi intellegimus et hoc ipsum esse donum dei, ut ueraci corde et spiritaliter clamemus ad deum. Attendant ergo, quomodo falluntur, qui putant esse a nobis, non dari nobis, ut petamus, quaeramus, pulsemus, et hoc esse dicunt, quod gratia praeceditur merito nostro, ut sequatur illa, cum accipimus petentes et inuenimus quaerentes aperiturque pulsantibus, nec uolunt intellegere etiam hoc diuini esse muneris, ut oremus, hoc est, petamus, quaeramus atque pulsemus. Accepimus enim spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: ‘Abba, pater’, quod uidit et beatus Ambrosius. Ait enim: “Et orare deum gratiae spiritalis est, sicut scriptum est: Nemo dicit: ‘Dominus Iesus’, nisi in spiritu sancto.” 65. Haec igitur, quae poscit a domino et semper, ex quo esse coepit, poposcit ecclesia, ita deus uocatis suis daturum se esse praesciuit, ut in ipsa praedestinatione iam dederit, quod apostolus sine ambiguitate declarat. Scribens quippe ad Timotheum: Collabora, inquit, euangelio secundum uirtutem dei saluos nos facientis et uocantis uocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum suum

64,1–4 Rom. 8,26sq. 5sq. Gal. 4,6 8sq. Rom. 8,15 11 exposui] cf. 2,64,7 13sq. petamus… pulsemus] cf. Mt. 7,7 16sq. petamus…pulsemus] cf. Mt. 7,7 17sq. Rom. 8,15 18–20 Ambr. in Is. frg. 3 Ballerini (CCSL 14, p. 405) 19sq. 1 Cor. 12,3 65,4–7 2 Tim. 1,8–10 β (L D P S) E γ (B F) am mi 64,15 inuenimus expl. S 25 quis] his S 64,2 interpellat] pro nobis add. am mi ‖ 3 sapiat spiritus tr. am mi ‖ 4 interpellare] nos add. F (ac.) ‖ 5 ueritas] ueritatis D (pc.) F | quo] in add. D (pc.) E | filii] fideli S (ac.) ‖ 6 hic] hoc am 6sq. clamare facientem] clamantem E (ac.) ‖ 7 quo] quod S | laetum] bonum β (ac. uv. L D) | diem …  facit] dei est quila (sic!) est S | laetos] laest S ‖ 12 clamamus F (ac.) ‖ 13 petemus E (ac.) | quaeramus] et add. S ‖ 14 quod] quo am | quod … praeceditur] quo … praedicetur γ | praeceditur] praeditur S (ac.); praedicetur am | sequitur S ‖ 15 cum] eum mi | inueniemus F (ac.) ‖ 16 muneris esse tr. am mi | operemus D (ac.) ‖ 17 accipimus am | adpotione E (ac.) ‖ 18 et om. am 65,1 igitur] ergo F (ac.) | poscit am ‖ 2 ita] ista am ‖ 4 euangelio] non add. L (ac.) | saluos nos facientis] saluantis nos γ ‖ 5sq. propositum suum tr. F

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 63 – 66 | 269

propositum et gratiam, quae data est nobis in Christo Iesu ante saecula aeterna, manifestata autem nunc per aduentum saluatoris nostri Iesu Christi. Ille itaque dicat ecclesiam aliquando in fide sua non habuisse ueritatem praedestinationis huius et gratiae, quae nunc contra nouos haereticos cura diligentiore defenditur. Ille, inquam, hoc dicat, qui dicere audet aliquando eam non orasse uel non ueraciter orasse, siue ut crederent infideles siue ut perseuerarent fideles. Quae bona si semper orauit, semper ea dei dona esse utique credidit, nec ab illo esse praecognita umquam ei negare fas fuit. Ac per hoc praedestinationis huius fidem, quae contra nouos haereticos noua sollicitudine nunc defenditur, numquam ecclesia Christi non habuit. XXIV. 66. Sed quid plura? Satis docuisse me existimo – uel potius plus quam satis – dona dei esse et incipere in dominum credere et usque in finem in domino permanere. Cetera uero bona ad uitam piam, qua deus recte colitur, pertinentia etiam ipsi, propter quos haec agimus, dei dona esse concedunt. Omnia porro dona sua et, quibus ea fuerat largiturus, deum praescisse negare non possunt. Sicut ergo cetera praedicanda sunt, ut, qui ea praedicat, oboedienter audiatur, ita praedestinatio praedicanda est, ut, qui oboedienter haec audit, non in homine ac per hoc in se ipso, sed in domino glorietur, quia et hoc dei praeceptum est et hoc praeceptum oboedienter audire, id est, ut qui gloriatur, in domino glorietur, similiter ut cetera, dei donum est. Quod donum qui non habet, non dubito dicere: ‘Alia, quaecumque habet, inaniter habet.’ Hoc Pelagiani, optamus, ut habeant, isti autem nostri, ut plenius habeant. Non itaque simus in disputationibus prompti et in orationibus pigri. Oremus, dilectissimi, oremus, ut deus gratiae det etiam inimicis nostris maximeque fratribus et dilectoribus nostris intellegere et confiteri post ingentem et ineffabilem ruinam, qua in uno omnes cecidimus, neminem nisi dei gratia liberari eamque non secundum merita accipientium tamquam debitam reddi, sed tamquam ueram gratiam nullis meritis praecedentibus gratis dari.

66,8 sed…glorietur] cf. 1 Cor. 1,31 9 1 Cor. 1,31 β (L D P) E γ (B F) am mi 6 nobis est tr. β E | saecula] tempora β E am mi ‖ 7 nunc om. γ | Christi Iesu tr. β (exc. D) E ‖ 9 diligentiora F (ac.); diligentiori am ‖ 11 perseuerent D (ac.) γ | semper] per add. P ‖ 12 dona dei tr. F esse2] se β (ac. L D) | esse praecognita] semper cognita am ‖ 13 ei] et F 66,2 *dei dona tr. γ | in1 om. F (ac.) | dominum] domino β E am | in3 om. D (ac.) ‖ 3 bonam E (ac.) 5 largituros D (ac.) ‖ 6 qui ea] quia a P (ac. uv.) ‖ 7 haec] hanc B (pc.) | hoc] nec add. β E F (pc.) am mi; ut non add. am ‖ 8 et hoc praeceptum om. am ‖ 9 glorietur D (ac.) | ut2] et E (ac.) ‖ 10 qui] quod D (ac.) ‖ 11 habet1] et add. E (ac.) | habet2 om. γ | Pelagianis am | istis autem nostris E (ic.) 12 prompti] primiti L (ac.) D (ac.) ‖ 13 deus] dei D (ac.) | gratiae] ut add. E (ac.); gratiam am | det etiam om. P (ac.) ‖ 14 et1 om. γ ‖ 15 qua] quia E (ac.) | gratia dei tr. am mi ‖ 16 accipientium lnp. P; accipientum L D (ac.) E γ

10 1033mi

15

5

10

15

270 | Augustinus

5

1034mi 10

15

20

25

67. Nullum est autem illustrius praedestinationis exemplum quam ipse Iesus, unde et in primo libro iam disputaui et in huius fine commendare delegi. Nullum est, inquam, illustrius praedestinationis exemplum quam ipse mediator. Quisquis fidelis uult eam intellegere, bene attendat ipsum atque in illo inueniat et se ipsum, fidelis, inquam, qui in eo ueram naturam credit et confitetur humanam, id est nostram, quamuis singulariter suscipiente deo uerbo in unicum dei filium sublimatam, ita ut, qui suscepit et quod suscepit, una esset in trinitate persona. Neque enim homine assumpto quaternitas facta est, sed trinitas mansit assumptione illa ineffabiliter faciente personae unius in deo et homine ueritatem, quoniam non deum tantum dicimus Christum, sicut haeretici Manichaei, nec hominem tantum, sicut haeretici Photiniani, nec ita hominem, ut aliquid minus habeat, quod ad humanam certum est pertinere naturam, siue animam siue in ipsa anima mentem rationalem siue carnem non de femina sumptam, sed factam de uerbo in carnem conuerso atque mutato, quae omnia tria falsa et uana haereticorum Apollinaristarum tres partes uarias diuersasque fecerunt. Sed dicimus Christum deum uerum natum de deo patre sine ullo initio temporis eundemque hominem uerum natum de homine matre certa plenitudine temporis nec eius humanitatem, qua maior est pater, minuere aliquid eius diuinitati, qua aequalis est patri. Hoc autem utrumque unus est Christus, qui et secundum deum uerissime dixit: Ego et pater unum sumus, et secundum hominem uerissime dixit: Pater maior me est. Qui ergo hunc fecit ex semine Dauid hominem iustum, qui numquam esset iniustus sine ullo merito praecedentis uoluntatis eius, ipse ex iniustis facit iustos sine ullo merito praecedentis uoluntatis ipsorum, ut ille caput, hi membra sint eius. Qui ergo fecit illum hominem sine ullis eius praecedentibus meritis nullum, quod ei dimitteretur, uel origine trahere uel uoluntate perpetrare peccatum, ipse nullis eorum praecedentibus meritis facit credentes in eum,

67,2 in1 …libro] cf. 1,31,8–24 19 Io. 10,30 20 Io. 14,28 β (L D P) E γ (B F) am mi 22 ut inc. V

67,1 nullum inc. V 4 ipsum1 inc. S 6 ut expl. D 21 praecedentis expl. V

67,1sq. nullum … delegi om. L (ac.) ‖ 1 autem est tr. am mi | praedestinationes D (ac.) | quam … Iesus om. V ‖ 1‒3 quam … exemplum om. D (ac.) ‖ 1 Iesus om. γ ‖ 2 iam om. F (ac.) | finem L D (ac.) V | delegi] diligi V ‖ 3 inquam] autem L (ac. uv.) | praedestinationes D (ac.) ‖ 4 *bene intellegere tr. β E am mi | illo] illum V | fideles D (ac.) ‖ 5 inquam] umquam S | in eo] in eam β (ac. L; ac. uv. D; in om. S) | humana V | nostra V ‖ 6 deo] dei F | uerbo] et add. D (ac.) | filium dei tr. am mi | sublimata V ‖ 7 esset] esse β (exc. S; ac. L P) | persona om. L (ac.) | hominem V ‖ 9 et] in add. S E hominem P | ueritate V | deo V ‖ 11 ut om. S (ac.) ‖ 12 siue animam] sicut anima V | ipsam animam β (ac. L) | rationabilem V ‖ 13 feminam (uv.) P E (ac.) | sumpta V | carnem2] carne V 14 tria om. γ am ‖ 15 natum] esse add. S ‖ 16 nullo V | hominem uerum iter. V ‖ 17 plenitudini S | humanitate V | qua] quae P | maior … pater] minor est patre am mi ‖ 18 diuinitatem am | huc S (ac.) | utrumque om. F (ac.) ‖ 19 ergo S (ac.) | et2 om. S ‖ 21 esset] est B am | praecedentes V 23 hii S | hi … eius1 om. E (ac.) | eius2 om. F (ac.) ‖ 25 facit] fecit V

De praedestinatione sanctorum, liber secundus 67 – 68 | 271

quibus dimittat omne peccatum. Qui fecit illum talem, ut numquam habuerit habiturusque sit uoluntatem malam, ipse facit in membris eius ex mala uoluntate bonam. Et illum ergo et nos praedestinauit, quia et in illo, ut esset caput nostrum, et in nobis, ut eius corpus essemus, non praecessura merita nostra, sed opera sua futura praesciuit. 68. Qui legunt haec, si intellegunt, agant deo gratias. Qui autem non intellegunt, orent, ut eorum ille sit doctor interior, a cuius facie est scientia et intellectus. Qui uero errare me existimant, etiam atque etiam diligenter, quae sunt dicta, considerent, ne fortassis ipsi errent. Ego autem, cum per eos, qui meos labores legunt, non solum doctior, uerum et emendatior fio, propitium mihi dominum agnosco et hoc per ecclesiae doctores maxime exspecto, si et in ipsorum manus uenit dignanturque nosse, quod scribo.

68,2 Prov. 2,6 β (L P S) E V γ (B F) am mi 26 omne] hominem S (ac.) | ut] qui V ‖ 26sq. habiturusque sit] habiturus am ‖ 27 mala V | facit] fecit S V γ am | uoluntatem B ‖ 28 et2 om. am | illo] illud S | esset] esse V ‖ 29 nostra om. V 68,1 si om. γ (et pc.) ‖ 2 doctor om. V | interior a] in interiore B | a om. S | et om. V ‖ 3sq. considerant V ‖ 4 errant S | qui meos om. E (ac.) | labores] libros E (ic.) ‖ 5 doctor E (ac.) | et1 om. am; etiam mi | fio] fior V | deum D am mi ‖ 6sq. dignaturque S (dignatur scilicet manus quae pc. uv.); dignentur am ‖ 7 scribo] amen add. γ Explicit liber sancti Augustini de bono (dono pc. L) perseuerantiae L S; Explicit liber secundus (uv.) P; Explicit beati Augustini de dono perseuerantiae liber secundus E; Explicit liber secundus de praedestinatione sanctorum B; Explicit liber II F

30

5

Indices 1 Bibelstellen Gen. 1,4: 208 1,26: 148 3: 86 17,5: 197 25,23: 183 35,25f.: 209 Ex. 4,21: 165 8,3: 165 8,32: 165 9,16: 159 10,20.27: 165 11,10: 165 14,8: 165 14,17: 165 20,17: 153 Lev. 19,2: 97, 221 Deut. 5,21: 153 8,17f.: 52, 142 Ios. 7,12: 160 11,20: 58, 160 1 Sam. (1. Reg.) 10,25–27: 216 2 Sam. (2. Reg.) 16,10: 160 16,11: 35, 160 16,11f.: 58, 160 16,12: 160 17,14: 161 3 Reg. 8,57f.: 70, 217 12,15: 161 4 Reg. 14,10: 162 1 Par. 11,9: 216 12,11.38: 216 28,9: 139 2 Par. 15,2: 138 19,7: 206 21,16: 161 21,16f.: 161 21,17: 28 25,7f.: 58, 162 25,20: 162 Esther 15,3: 58 15,5: 58.162 15,10f.: 162 Iob 7,1 LXX: 203, 242, 266 Ps. 1,2: 133 https://doi.org/10.1515/9783110607789-005

2,11: 54, 111, 266 2,13: 266 8,3: 236 13,1: 200 24,10: 190, 235 25,2: 226 26,9: 136, 140 29,7: 140 29,8: 140 31,8: 180 31,9: 133, 135 33,14: 152 35,2: 133 35,4: 134 36,23: 153, 217, 264 38,2: 153 43,22: 52, 142 50,12: 144 55,8: 190 58,11: 210 61,13: 143 65,9: 226 67,9: 141 68,12: 86 68,23f.: 189 78,6: 135 79,4: 152 79,8: 138 79,18f.: 227 83,6: 243 83,8: 157 84,5: 138, 152 84,7: 88, 138, 181, 193, 226 94,8: 150f. 100,1: 165, 189, 238, 245 102,4: 145 104,25: 163 117,8: 266 118,36: 217, 230 126,1: 190 134,6: 162 139,9: 226 140,3: 153 Prov. 1,8: 133

Indices | 273

1,29: 133 2,6: 159, 251, 271 3,1: 133 3,7: 133 3,11: 133, 137 3,16: 157 3,27: 133 3,29: 133 4,2: 133 5,2: 133 8,35: 153f., 180, 184, 189, 217, 257 19,3: 49f., 132, 135, 163 19,14: 136 20,24: 217 21,1: 31, 162 21,2: 217 26,11: 248 29,19: 135 Cant. 8,5: 140 Sap. 4,11: 4, 92, 165, 202, 204f., 235 7,16: 246 8,21: 137, 251 Sirach 3,22: 103, 240 15,11–18: 132 15,14: 50 15,16: 152 22,33: 152 23,4f.: 153 23,5: 153 23,6: 153 Is. 1,18: 51, 140 11,2: 159 11,2f.: 158 11,3: 31 29,13: 220 42,16.18f.: 146 45,11 LXX: 196 54,13: 191f. 57,16: 231 65,2: 255 Ier. 9,24: 187 17,5: 135f., 179 18,5: 254, 266 32,40: 220, 227 Bar. 2,31: 217, 246, 259 Ez. 11,19: 150, 192, 217 11,19f.: 150 14,9: 28, 162, 165 18,24: 202

18,31: 152 18,31f.: 151 18,32: 48, 56 33,11: 56 36,22: 55, 151 36,22–27: 150 36,23: 55, 151 36,26: 48, 56, 152f. 36,27: 153, 199, 217 Hab. 2,4: 143, 197 Zach. 1,3: 138 Mal. 1,2f.: 183 Mt. 1,21: 239 5,17: 148 5,44: 193 6,8: 248 6,9: 151, 221f., 261 6,10: 193, 223 6,11: 223 6,12: 223f. 6,12f.: 148 6,13: 224f., 254, 263, 266f. 6,19: 133 7,7: 268 10,22: 219 10,26: 165 10,28: 133 10,29: 241 11,21: 232f. 11,21f.: 244 11,22: 232f. 11,30: 56, 154 13,11: 215, 245f. 13,13: 247 16,24: 133 16,27: 134, 143, 165 19,10: 47, 51 19,10f.: 136 19,11: 136, 246 20,1–15: 229 20,14f.: 229 20,15: 100 20,16: 209 22,3: 207 22,14: 209 22,38–40: 156 24,13: 219 24,40: 231, 235 26,41: 137, 226

274 | Indices

  Mc. 12,28–31: 156 14,66–72: 154, 158 Lc. 1,3: 108, 257 1,28: 205 2,14: 133 8,8: 246, 259 9,23: 133 9,53: 257 10,13: 232f. 10,14: 232f. 12,4: 158 12,5: 158 12,47f.: 134 18,1: 245 19,10: 148 22,32: 138 24,44(45): 96 Io. 1,1: 249 1,5: 158 1,12: 231 1,16: 144, 166 3,17: 165 3,27: 52, 141 5,14: 221 6,28: 87 6,28f.: 87, 190 6,29: 191 6,36f.: 191 6,39: 94, 210 6,43–45: 191 6,44: 193 6,45: 88, 191f., 209 6,54: 91, 201 6,57: 193 6,61f.: 193 6,64: 88 6,64f.: 193 6,65f.: 193 6,66: 96, 138, 194, 215, 243, 247 9,39: 165 10,30: 270 12,37–40: 244 13,25: 231 13,34f.: 156 13,37: 154 14,1: 243, 245 14,28: 270 15,5: 140, 143 15,13: 154

15,16: 157, 210f., 214 15,22: 132 16,12: 248 18,9: 244 Act. 4,24–28: 208 4,24: 93 4,28: 216 9: 181 9,3–6: 139 9,15: 143 10,1–4: 190 10,5: 190 13,48: 217 16,14: 96, 216 22,6f.: 139 Rom. 1,1–4: 206 1,17: 143, 197 1,18–20: 132 1,24: 163 1,26: 58, 163 1,28: 31, 163, 197 2,6: 134, 142–144 2,11: 206, 241 2,12: 134 3,8: 164 3,20: 54, 145 3,28: 143 4,4: 139, 143 4,5: 152 4,12: 197 4,15: 145 4,16: 197f. 4,20f.: 182, 197 4,21: 197f. 5,3–5: 158 5,5: 184 5,12: 74, 236, 240 5,16: 194, 236 5,20: 164 6,12: 53 6,14: 148 6,20–22: 152 6,23: 53, 143–145 7,6: 145 7,7: 153, 186 7,7–13: 146 7,10: 28 7,14: 186 7,25: 186

Indices | 275

8,12f.: 146 8,13: 198 8,13f.: 147 8,14: 147, 198 8,15: 268 8,26f.: 268 8,28: 26, 154, 207, 213 8,29: 207 8,29f.: 210 8,30: 94, 242, 250 8,35: 56 8,35–39: 154f. 8,36: 52 8,36f.: 142 9,10: 186 9,12: 183, 208, 214 9,13: 183 9,14: 163, 203, 228, 234f. 9,16: 142, 180, 184, 203, 235 9,17: 159 9,18: 165, 192, 235 9,19: 192 9,20: 92, 194, 206, 229, 240, 247 9,20f.: 192 9,22: 159 9,22f.: 192 9,23: 102, 192, 238 9,29: 186 10f.: 87 10,1: 88, 193 10,3: 147 10,9: 198f. 10,10: 267 10,14: 150, 190, 245 10,20: 230 10,21: 255 11,1: 255 11,2: 108, 254f. 11,4: 107f., 255 11,5: 53, 184, 209, 254 11,5f.: 143, 189, 255 11,6: 68, 163f. 11,7: 108, 209, 255 11,7–10: 189 11,9: 87 11,17: 209 11,25–27: 208 11,28: 93, 208f.

11,29: 4, 94f., 208f., 213f., 242, 245, 249f. 11,30: 59 11,30–32: 164 11,32: 164 11,33: 164, 190, 194, 203, 229, 231, 235, 240, 244 11,34: 105, 203, 238, 247 11,35: 85 11,35f.: 180 11,36: 180 12,3: 144, 149, 182 12,21: 133, 135, 137 13,8: 26, 155 13,8–10: 154 14,4: 230 14,23: 197 1 Cor. 1: 93 1,12: 187 1,18: 192 1,23: 207 1,24: 207 1,27–29: 187 1,29: 86, 187 1,30f.: 187 1,31: 187f., 194, 213, 236, 238, 245, 250, 259, 269 2,12: 158 3,1f.: 248 3,2–7: 187 3,5f.: 187 3,5–7: 246 3,6f.: 180 3,10: 246 3,21: 187, 213 4,6f.: 188 4,7: 4f., 76, 86, 141, 183, 186–189, 252 7,2–5: 136 7,7: 136f., 144, 246 7,25: 142, 149, 181, 185, 263 7,36: 136 7,36f.: 133 7,37: 136 8,1: 57, 159 9,17: 133 9,24: 263 10,12: 81, 89, 198, 230, 236, 242 10,13: 232 12,3: 268

276 | Indices

  12,6: 184 12,9: 199 12,11: 198 12,16: 242 12,31–13,8: 155 13: 56f. 13,2: 56f. 13,4: 159 13,6: 28 13,13: 198 13,13–14,1: 155 13,14: 250 15,9: 139 15,10: 51, 139 15,34: 133 15,56: 137 15,57: 137, 142 16,8f.: 215 16,14: 155 2 Cor. 2,12f.: 216 2,14–16: 216 2,16: 216 3,2f.: 150 3,5: 74, 142, 181f., 230f., 242 3,6: 146f., 156 4,13: 149, 191 5,10: 199f. 5,17f.: 144 6,1: 139 8,11: 133 13,3: 257 Gal. 1,23: 181 2,16: 146, 190 2,21: 48, 148 3,16: 209 4,6: 268 5,4: 148 5,6: 143, 231 5,13f.: 155 6,7: 77, 95, 215, 220 6,17: 179 Eph. 1,3f.: 212 1,3–5: 212 1,3–12: 211 1,4: 4, 196, 210, 212f., 231, 235, 243 1,4f.: 213, 255 1,4–11: 228 1,5: 212f., 238 1,5f.: 228

1,6: 212 1,7f.: 212 1,8: 212 1,10–12: 212 1,11: 95, 100, 213f., 227, 231 1,11f.: 213 1,13–16: 214 2,8: 88, 142, 149, 180, 190 2,8f.: 143 2,9: 142, 190 2,9f.: 144, 196 2,10: 144, 196 3,19: 159 4,8: 141 5,27: 224 6,6: 134 6,9: 206 6,23: 149, 158, 182, 184, 253 Phil. 1,6: 154, 243 1,29: 149, 181, 219 2,8: 207 2,12: 54, 111, 145, 242 2,13: 54, 145, 153f., 180, 193, 213, 217, 242f., 264, 267 3,1: 179 3,8f.: 147 3,9: 147 3,12: 131 3,15: 85, 131, 179, 186 3,15f.: 131, 165, 179 Col.: 28 1,13: 238 3,1f.: 243 3,2: 243 3,14: 155 4,2f.: 215 4,3: 96, 216 1 Thess.: 28 2,12: 262 2,13: 215 3,5: 226 3,12: 28, 157 5,14f.: 155 2 Thess. 1,3: 157 1,8: 135 2,10–12: 163 2,11f.: 58 2,12: 59 3,2: 148, 189

Indices | 277

1 Tim. 1,5: 155 2,4: 192 2,5: 199, 205 2,7: 52, 243 4,14: 133 5,11: 133 5,22: 136 2 Tim. 1,7: 158f. 1,8: 111 1,8f.: 139 1,8–10: 268 3,12: 50, 133 4,6f.: 141 4,7: 142 4,8: 141 Tit. 1,2: 266 2,12: 183 2,12f.: 166 3,3: 51, 139 3,4–7: 140 3,6: 51 Philem. 14: 133 Hebr. 3,7f.15: 150 10,38: 143 11,6: 197 12,2: 207 Iac. 1,5: 166, 251, 253 1,6: 253 1,13: 226 1,13–15: 132

1,14: 137, 226 1,16: 134 1,17: 141, 252, 266 2,1: 134 2,5: 210 2,8: 155 2,19: 143 3,14–16: 253 3,14–17: 166 3,15: 166 3,17: 107, 252 4,11: 134 1 Petr. 3,17: 220 4,8: 155 2 Petr. 2,22: 248 1 Io. 1,8: 224 2,10: 156 2,15: 134 2,19: 210, 229, 231 3,1: 158 3,10f.: 156 3,23: 156 4,7: 57, 157, 159, 263 4,16: 159 4,18: 154 4,19: 109, 157, 263 4,21: 156 5,2f.: 156 2 Io. 5: 156 Apoc. 22,12: 143

2 Autoren 2.1 Augustinus (Nicht erfasst sind die Zusammenstellungen von Binde- und Sonderfehlern einzelner Handschriften bzw. Handschriftengruppen.) Adnotationes in Iob (adn. Iob) 38: 54 39: 111 De adulterinis coniugiis (adult. coniug.) 2,19: 51 De anima et eius origine (an. et or.) 1,1: 85

1,26: 101 4,5f.8: 103 4,29: 59 De animae quantitate (an. quant.) 22: 101 64: 85 De baptismo (bapt.) 1,12: 57 1,28: 57 2,6: 85 2,2.5.6f.12.15.19: 88 3,20: 85 4,7.16: 88

278 | Indices

  4,17: 85 5,7: 88 6,87: 88 De beata uita (beata u.) 8: 55 30: 55 De catechizandis rudibus (cat. rud.) 4: 59 Ad catholicos fratres (cath. fr.) 3: 106 28: 85 De ciuitate dei (ciu.) 5,10: 96 9,5: 102 9,20: 57 13,2: 90 13,10: 91 14,7: 53, 57 14,16: 59 16,1: 58 17,4: 90 18,45: 57 18,46: 87 18,51: 26 19,14: 86 20,7: 57 20,9: 90 20,10: 89 20,19: 58f. 21,24: 59 22,29: 90 Confessiones (conf.): 4 3,21: 260 5,13: 260 6,8: 59 8,15: 88 8,30: 260 9,26: 88 10,40.45.60: 260 Conlatio cum Maximino (conl. Max.): 3 6,10: 51 De consensu euangelistarum (cons. eu.) 4,9: 108 4,20: 90 Contra Adimantum (c. Adim.) 17: 59 Contra aduersarium legis et prophetarum (c. adu. leg.) 1,16: 90

1,28: 59 1,38: 56f. 2,13: 107 2,28: 28 Contra Cresconium (Cresc.) 1,11: 103 1,30: 57 2,41: 88 3,47: 110 4,21.30: 56 Contra duas epistulas Pelagianorum (c. ep. Pel.) 1,13: 54 1,14: 28 1,15: 51 1,37: 58 1,38: 105 2,10: 239 2,13: 100, 250 2,13–23: 180 2,21: 96 2,22: 111, 250 3,22: 85 4,11: 57 4,14f.: 55 4,25: 88, 97f., 149 4,30: 54 Contra epistulam Parmeniani (c. ep. Parm.) 2,36: 97 3,5: 89 3,8: 88 Contra Faustum (c. Faust.) 6,9: 96 11,5: 85 12,33: 53 12,42: 51, 53 13,11: 58 15,8: 57 16,19: 57 16,26: 85 19,27: 26 21,2: 58 22,71: 105 22,81: 96 26,8: 97 Contra Felicem (c. Fel.) 1,6f.: 90 Contra Gaudentium (c. Gaud.) 1,20.24: 50

Indices | 279

1,24: 50 1,25: 90 2,9: 57 Contra Iulianum (c. Iul.): 4 1,32: 88 4,24: 56 4,46: 239 4,83: 91 5,12: 58 5,13: 28 5,14: 94, 111 Contra Iulianum opus imperfectum siehe Opus contra Iulianum imperfectum Contra litteras Petiliani (c. litt. Pet.) 2,173: 28 2,241: 96 3,66: 56 Contra Maximinum (c. Max.): 3 1,9: 111 Contra mendacium (c. mend.) 24: 85 De correptione et gratia (corrept.): 1, 3, 4, 5, 31, 36, 117f., 120 1: 1 10: 61, 97, 261 14: 94 15: 52 19: 202 22: 89 23: 94 24: 26 34: 94 37: 86 45: 216 46: 57 De cura pro mortuis gerenda (cura mort.) 21: 103 De decem cordis siehe s. 9 De diuersis quaestionibus (diu. qu.) 66,5: 28 69,7: 54 De diuinatione daemonum (diuin. daem.) 13: 56 De doctrina christiana (doctr. chr.) 2,62: 57 3,33: 89 3,48: 55, 111 3,49: 111 4,43: 52

4,53: 3 De dono perseuerantiae siehe praed. sanct. 2 sowie S. 60–62 De Dulcitii quaestionibus octo (Dulc. qu.) 5,3: 59 Enarrationes in Psalmos (en. Ps.) 2,9: 111 21,2.28: 57 30,2,2,13: 88 32,2,2,11: 111 36,11: 111 41,12: 89 43,21: 52 50,4: 111 50,12: 51 51,13: 54, 89, 111 57,3: 91 57,8: 58, 104 58,19: 111 65,4: 86 65,5: 111 67,17.21: 51 69,4: 58 71,6: 104 75,1: 106 75,17: 111 83,2,11: 52 84,8: 88 85,4: 97 85,16: 111 87,7: 57 87,10: 89 92,7: 93 103,3,4: 51 103,4.16: 111 104,9: 58 105,37: 58f. 106,14: 89 112,6: 51 118,5,3: 88 118,7,2: 28 118,19,3: 89 118,27,5: 109 122,8: 50 140,1: 96 141,7: 57 144,10: 88 145,4: 101 147,24.26: 94

280 | Indices

  149,15: 51 150,3: 94 Enchiridion (ench.) 30: 88 Epistulae (ep.) 22,3: 91 40,2: 88 93,30: 59 98,3: 88 102: 4 102,14: 63, 89, 102, 195, 232f. 102,14f.: 194 138,13: 57 140,68: 56 145,6: 52 149,20: 93 149,21: 94f. 175–177: 2 181–183: 2 184A,4: 88 185,50: 90 186: 4, 262 186,7: 26, 109, 262 186,38: 88 187,14: 56 190,6: 57 194: 1f., 4, 262 194,5: 85 194,9: 262 194,12: 89 194,29: 50 196,3: 28 196,8: 57 214: 2, 36, 113, 123, 131 214,4: 149 215: 2, 36, 113, 123 215A: 3, 123 216: 1, 3, 123 217,13: 104 217,27: 88 217,44: 89 225: 3f., 36, 60, 179 225,2: 4, 228 225,3: 4, 229, 248, 259 225,5: 240 225,6: 243, 247 225,7: 4 225,8f.: 203 225,9: 4, 261

226: 3, 36, 60, 179 226,2: 228, 243, 264 226,3: 4, 232 226,4: 4, 202, 219, 224 226,5: 243, 247 226,7: 4, 217 226,8: 4, 203, 236, 238, 259 226,9: 4, 203, 261, 263 226,10: 3f. 232,7: 96 3*,3: 51 Epistulae ad Romanos inchoata expositio (ep. Rm. inch.) 1: 55 21: 51 In epistulam Iohannis ad Parthos (ep. Io. tr.) 5,7: 26 9,9f.: 109 Expositiones quarundam propositionum ex epistula ad Romanos (exp. prop. Rm.): 4, 80f. 12(13): 54 52(60),11: 183 52(60),12: 183f. 53(61),7: 184 54(62),3.4: 184 54(62),9: 185 54(62),12: 185 54(64),2: 185 58(66): 88 67(75): 26 Expositio epistulae ad Galatas (exp. Gal.) 34: 55 45: 26 De fide et operibus (f. et op.) 49: 88 De Genesi ad litteram (Gn. litt.) 8,5,9: 90 10,15,27: 90 11,18,24: 111 11,29,37: 86 12,18,39: 59 De Genesi aduersus Manichaeos (Gn. adu. Man.) 1,19: 55 1,34: 111 2,10: 55 De gestis Pelagii (gest. Pel.): 2 7: 102

Indices | 281

23: 51 30: 138, 260 40: 180 De gratia et libero arbitrio (gr. et lib. arb.) 1,14–22: 165 3,7: 50, 59 3,10: 50 4: 85 4,21: 50 4,27–6,23: 48 5,1–14: 49 5,29: 50 5,30–32: 137 5,31: 50 7,7: 50 8,25: 51 10: 88 10,1: 138 10,16: 28 11,3: 51 11,12f.: 26, 51 12: 111 12,9: 51 12,17f.: 51 12,25: 51 13,11: 51 13,20: 51 15,2: 51 15,13: 52 16,2: 52 16,3: 52 16,9: 52 16,11: 52 16,16: 52 16,20–41,42: 30, 32 17: 149 17,4f.: 149 17,8: 53f. 17.20.28: 88 19,6: 53 19,10: 45, 53 20,7: 53 20,17: 53 20,20: 53 21,7: 53 21,10: 53 21,15: 53 21,20f.: 54 21,22: 54

21,24: 54, 111 22,4: 54 22,5: 27, 54 22,7: 54 22,9: 54 22,19f.: 28 23,15: 54 24,7: 54 24,8: 31 24,16: 55 25,12–18: 48 25,13: 55 28,1: 55 28,10: 55 30,2: 55 30,5: 55 30,14f.: 55 30,25: 55 30,27: 55 31,6–34,2: 48 31,5f.: 48 31,6: 48, 56 32,1: 56 32,24: 56 32,30: 56 32,31: 48 33,19–27: 49 33,23: 26, 48f., 56 33,24: 49, 56 34,3: 56, 121 34,4: 30, 52 34,11: 56 34,16: 28 34,22: 26, 57 34,27: 57 36,1: 57 37,18: 57 37,19: 31 38: 109 38,1f.: 28 38,1–3: 263 38,14: 28 39,7: 57 40,9: 57 40,16: 57 41,10: 57 41,13: 57 41,22: 58 41,30: 58

282 | Indices

  41,37: 27, 45, 58 42,10: 58 42,12: 28 42,14.18.19.20: 28 42,26: 58 42,28: 58 42,37: 28 42,41: 58 42,46–43,11: 49 42,46–45,26: 48 42,52: 58 42,56: 58f. 43,5: 59 43,9: 49 43,10: 50, 59 44,10: 45, 59 44,11: 59 44,15f.: 59 44,20: 45, 59 44,22–33: 49 45,4: 32 45,24: 29 45,25: 29 46: 107 46,14: 59 46,15: 59 De gratia et peccato originali (gr. et pecc. or.) 1,9: 54 1,27: 57, 109 1,34: 88, 138 1,55: 26 De haeresibus (haer.): 3 38: 110 Iohannis euangelii tractatus (Io. eu. tr.) 5,16: 85 7,9: 91 17,4: 59 18,4: 58 25,12: 87 25,19: 94 27,5: 57 37,3: 57 39,6: 57 45,6: 85 53,7: 103 82,2: 109 109,2: 52 De libero arbitrio (lib. arb.) 3: 4

3,12.16.37: 236 3,51f.: 239 3,51–53: 237 3,52: 238 3,54f.: 238 3,64f.: 237 3,65.72: 236 Locutionum libri septem (loc.) 1,104: 53 1,148: 53 6,16: 58 De mendacio (mend.) 9: 90 De musica (mus.) 6,41: 86 De natura boni (nat. b.) 48: 56 De natura et gratia (nat. et gr.): 36 17: 107 24: 58, 106 60: 103 70: 90 75: 108 De nuptiis et concupiscentia (nupt. et conc.) 2,5: 56 2,31f.: 102 De octo Dulcitii quaestionibus (Dulc. qu.): 3 De opere monachorum (op. mon.): 113 25: 86 Opus contra Iulianum imperfectum (c. Iul. imp.): 1, 3 1,45: 50 1,141: 107 1,124: 88 1,130: 105 1,133: 55, 87 2,90: 105 2,234: 88 3,39.142: 85 4,31: 58 6,10: 87f. De patientia (pat.) 17: 53 22: 54 De peccatorum meritis et remissione (pecc. mer.) 1,21: 57 1,22: 103 1,48: 111

Indices | 283

1,49: 51, 59 2,29–31: 180 De perfectione iustitiae hominis (perf. iust.): 36 34: 94 40: 50 41: 89 De praedestinatione sanctorum (praed. sanct.) 1: 2, 60, 67, 113, 118 tit.: 60–62 1,1,7: 85 1,1,9: 85 1,2: 1 1,2,5.8: 85 1,2,13: 85 1,2,19: 85 1,3,1–1,16,3: 220, 222, 252 1,3–20: 225 1,3,3–1,4,7: 82 1,3,6: 83, 85 1,3,8: 240, 249, 261, 263 1,4,1: 85 1,4,7–21: 219 1,4,15: 64, 85 1,4,16: 86 1,5,17–1,8,27: 63, 73, 86 1,6,1–17.17–21: 82 1,6,14.17: 83 1,7,1–5: 186 1,7,1–12.33–36: 83 1,7,4: 83 1,7,20–25.30–34.40–46: 80f. 1,7,39f.47–49.51–53: 80 1,8,1–36: 259 1,8,6: 186 1,8,32: 189 1,9,2: 86 1,9,12: 86 1,9,12f.: 63 1,9,24: 86 1,10,5f.14–28: 80 1,10,15: 86 1,10,16: 86 1,10,18: 86 1,10,25–27: 80 1,10,31f.: 81 1,11,2–4.18–20: 80 1,11,4–9: 108, 255 1,11,8: 86

1,11,10: 87 1,11,15: 66, 87 1,12,1: 95 1,12,3: 64 1,12,4: 87 1,12,5: 87, 191 1,12,7f.: 83 1,12,7–9: 87 1,12,9f.: 88 1,12,10f.: 88 1,12,15: 88 1,13,7: 88 1,13,9: 88 1,13,11: 64 1,13,22: 63 1,14,13: 88 1,14,25: 88 1,15,2: 88 1,15,4–7: 222 1,15,5: 88 1,15,7: 88 1,15,9: 88 1,15,13f.: 230 1,15,19: 88 1,15,23: 89 1,15,25: 96 1,15,27: 89 1,16,1–3.3–11: 81 1,17,1: 89 1,17,9: 89 1,17,9–11: 196 1,17,12–14: 196 1,17,15: 63 1,17,21: 64, 89 1,17,34–36: 196 1,19,4–9.14–16: 80 1,19,5: 197 1,19,5.6–8.8–16: 83f. 1,19,8–14: 81 1,19,8–1,24,17: 81 1,19,15–27: 84 1,19,18f.: 64 1,19,25: 89 1,20,1: 89 1,20,14–1,21,3: 84 1,21,4: 89 1,22,10: 89 1,22,21: 89 1,22,24: 90

284 | Indices

  1,22,25: 90 1,24,4: 90 1,24,7: 90 1,24,16f.: 90 1,24,21: 91 1,24,26: 90 1,24,28: 63 1,24,30f.: 90 1,25,1: 95 1,25,4: 91 1,25,7: 91 1,25,8: 63 1,25,11: 91 1,25,12: 91 1,25,14: 91 1,25,18: 91 1,26,10: 91 1,26,12: 92 1,26,12f.: 91 1,26,14: 91 1,26,15f.: 91 1,26,18: 92 1,26,31: 92 1,27,1: 92 1,27,5: 92 1,27,6.10: 92 1,27,11: 92 1,27,17: 92 1,28,9: 92 1,30,1–10.13–15: 82 1,30,1–1,31,8.9–19: 83 1,30,4: 92 1,30,10: 92 1,30,15: 92 1,31,1–7.13–16.23–25: 80 1,31,2–35: 74 1,31,8–24: 270 1,31,13–23: 82 1,31,22: 64 1,31,26: 93 1,31,31: 93 1,32,3f.: 93 1,33,1: 95 1,33,1f.: 250 1,33,7: 93 1,33,8–12: 80 1,33,8.13: 93 1,33,8–10.27: 84 1,33,13–16: 80, 81

1,33,14: 93 1,33,16: 93 1,33,19: 93 1,33,25: 93 1,33,34–37: 108, 255 1,33,35–38.45f.: 84 1,33,36: 93 1,33,39: 93 1,33,39–1,34,22: 80 1,33,45: 94 1,33,48: 94 1,33,51: 94 1,34,7: 94 1,34,18: 94 1,34,19f.: 94 1,35,7: 94 1,35,9: 94, 100 1,35,11: 100 1,35,13: 94 1,36,22: 94 1,36,27f.: 94, 100 1,36,28: 100 1,37,16: 94 1,38,1: 94 1,38,8: 95 1,38,9: 95 1,38,13: 95 1,38,16f.: 95, 250 1,38,18: 95 1,39,10: 77, 79, 95, 220 1,39,21: 95 1,40,3: 96 1,40,5: 96 1,40,5f.: 84 1,40,5–1,41,27: 82 1,40,12: 96 1,41,1–13: 84 1,41,18: 96 1,41,19–21: 80 1,42,8–2,6,2: 73 1,42,11: 96 1,43: 2 1,43,16f.: 60 2: 2, 60, 113f. tit.: 60–62 2,1: 2 2,1,1–2,25,24: 254 2,1,3f.: 61 2,1,9: 96

Indices | 285

2,1,11: 96 2,2,1–2,14,14: 252 2,2,2: 96 2,2,4–12: 256, 261 2,2,6f.: 80 2,2.19f.: 256 2,3,1: 96 2,3,2: 96 2,3,3: 96 2,3,5: 95 2,3,7: 96 2,4,4–10: 80 2,4,17: 97 2,4,21: 97 2,4,29–33: 97 2,4,31: 97 2,5,2: 97 2,5,4: 97 2,6: 88 2,6,4: 97 2,6,18: 97 2,7,4: 97 2,7,5: 98 2,7,7: 98 2,8,3: 66 2,8,5: 98 2,9,1f.: 98 2,9,4: 98 2,9,5f.: 98 2,9,7: 98 2,10,8: 63 2,10,17: 98 2,11,7: 99 2,12,7: 99 2,12,14: 99 2,12,21: 99 2,12,27: 99 2,12,30: 99 2,13,2: 99 2,13,6–2,14,12: 80 2,14,6: 99 2,15,1: 100 2,15,9.12: 100 2,15,13: 94 2,15,15: 94, 100 2,16,3: 100 2,16,4: 100 2,16,5f.: 63 2,17,1f.: 100

2,17,7: 100 2,17,10: 100 2,19,7–9: 242 2,19,12: 101 2,19,16f.: 101 2,20,9: 101 2,20,13: 101 2,21,5: 101 2,21,16: 101 2,22,5.7: 101 2,22,7f.: 235 2,22,11: 101 2,22,12: 101 2,23,1f.: 101 2,23,7f.: 63, 101 2,23,10: 67 2,23,20: 102 2,23,22–2,24,25f.: 80 2,24,4: 102 2,24,6: 102 2,24,10f.: 102 2,24,18f.: 102 2,24,25–27: 102 2,25,9f.: 102 2,26,5: 102 2,26,12: 102 2,27,7: 102 2,27,29: 102 2,27,37f.: 102 2,28,5: 102 2,28,7: 102 2,28,8: 103 2,29,2: 103 2,29,18: 103 2,30,4: 103 2,30,14: 103 2,30,21: 103 2,31,10: 103 2,31,23: 103 2,32,1: 61 2,32,4: 103 2,32,12f.: 104 2,32,13: 103 2,32,14: 104 2,33,1: 104 2,33,2: 104 2,33,3: 63, 104 2,33,4f.: 250 2,33,5: 95

286 | Indices

  2,33,18: 101, 104 2,33,26: 104 2,33,29–2,49,31: 64, 66, 72, 76 2,34,8f.: 245 2,34,9: 67 2,34,10: 96 2,35,1: 104 2,35,1–8: 81 2,35,28f.: 63, 104 2,36,9: 104 2,36,12: 95, 250 2,36,14: 66 2,37,4f.: 96 2,37,29: 105 2,37,32: 105 2,38,1–9: 81, 264 2,38,2–6: 264 2,38,6–8: 265 2,38,8f.: 265 2,38,10f.: 105 2,38,12f.: 105 2,38,15: 105 2,38,20: 63 2,39,4–2,41,7: 68 2,39,6: 105 2,40,12f.: 105 2,40,16: 105 2,40,21: 105 2,41,6: 105 2,41,11–28: 82 2,41,13: 64 2,41,18: 105 2,41,23–28: 84 2,41,26: 95 2,41,26–28: 80 2,42,4: 106 2,42,5: 64 2,42,6: 106 2,42,10: 106 2,42,13.15: 106 2,42,18: 106 2,43,1: 106 2,43,2: 252 2,43,4: 57 2,43,19.20: 106 2,43,22.29: 107 2,43,26.28: 106 2,44,1: 106 2,44,3: 107

2,44,4: 107 2,44,5: 107 2,44,18: 107 2,44,21: 107 2,45,3: 107 2,45,4.12: 107 2,45,11: 107 2,46,8: 107 2,47,3: 107 2,47,7: 107 2,47,18: 107 2,47,19: 107 2,47,20: 108 2,47,23: 108 2,47,33: 64 2,48,16: 108 2,48,22: 108 2,49,6: 108 2,49,8–10: 108 2,49,11.15.31: 258 2,49,16: 108 2,49,19: 108 2,49,21: 108 2,49,24: 108 2,49,25: 109 2,49,34: 109 2,50,4–7: 109 2,51,8: 109 2,51,9–14: 80 2,51,12: 109 2,52,8f.: 64 2,53: 4 2,53,11: 64 2,53,14: 109 2,53,15: 109 2,53,20: 109 2,54,6: 109 2,55: 4 2,55,5–9: 257 2,55,10: 109 2,55,12: 109 2,55,30–34: 80 2,56,3: 109 2,56,16–2,57,6f.: 80 2,57,8: 109 2,58,1–3: 264 2,58,1–7: 265 2,58,1–9: 80 2,58,2: 64

Indices | 287

2,58,15: 110 2,58,16f.: 64 2,60,7: 110 2,60,8: 63, 110 2,61,6: 110 2,61,7: 110 2,61,9: 110 2,61,10: 110 2,61,11: 110 2,61,16: 110 2,61,18: 110 2,62,11: 54, 111 2,63,2: 111 2,63,3: 111 2,63,15: 111 2,64,7: 111, 268 2,64,14: 111 2,64,15–2,67,4: 68 2,65,4: 111 2,65,6: 111f. 2,65,7: 112 2,65,11: 112 2,65,12f.: 112 2,66,2: 63, 112 2,66,7: 112 2,66,11: 112 2,66,14: 112 2,67,1: 64 2,67,1–fin.: 74 2,67,4–7: 83 2,67,4–20: 82 2,67,6f.: 112 2,67,6–fin.: 64 2,67,12: 112 2,67,14: 112 2,67,27: 112 2,68,1: 112 Quaestionum libri septem (qu.) 2,154: 59 2,167: 54 3,66: 97 6,18: 58 Retractationes (retr.): 3f., 60 prol.: 85, 262 1,7,2: 52 1,7,3: 56 1,9,2: 102, 236 1,9,6: 237 1,10,3: 56

1,23,2: 53, 183f. 1,23,2–4: 183 1,23,3: 185 1,23,4: 185 2,1,1: 185 2,31: 89 2,54: 56 2,66: 123 De sermone domini in monte (s. dom. m.) 1,3: 57 2,41: 98 2,83: 28 Sermones (s.) 1,3: 94 8,17: 57 8,18: 106 9 (De decem cordis): 114 13,2f.: 111 22,1: 87 26,14: 88 33,2: 26 34,2: 109 37,1: 106 47,13: 86 53,15: 105 56,8: 222 57,6: 222 58,4: 222 59auct.,5: 222 59A,5: 222 73,4: 89 78,2: 51 79: 51 88,20: 89 90,6: 57 100,3: 107 110,4: 85 122,3: 106 127,8: 90 131,5: 111 153,10: 28 153,12: 106 154,1: 28 158,3: 85 158,9: 52 169,10: 88 178,6: 91 212,1: 165 213,6: 165

288 | Indices

  227: 104, 243 250,1: 86 261,3: 85 270,3: 57 278,14: 106 279,13: 52 290,4: 52 291,1: 52 293,2: 52 294,19: 88 297,6: 52 335,1: 52 350,3: 28 353,3: 28 380,1: 52 380,7: 51 s. Caillau 2,6,2: 50 s. Denis 4,1: 56 s. Dolbeau 3,2: 52 s. Dolbeau 13,1: 52 s. Dolbeau 19,2: 87 s. Dolbeau 20,8: 56 s. Dolbeau 26,33: 58 s. Dolbeau 30,10: 59 s. Guelf. 27,2: 93 s. Guelf. 27,4: 88 s. Guelf. 28,2: 88 s. Lambot 9: 52 s. Lambot 21,5: 88 s. Mai 94,8: 107 s. Mai 101,1: 52 Ad Simplicianum (Simpl.): 4 1,1,4: 28 1,1,9: 186 1,1,17: 26 1,2: 4 1,2,7: 259, 262 1,2,12f.: 250 1,2,12.21: 180 1,2,18: 102 1,2,19: 53 1,2,21: 262 2,1,8: 57 Soliloquia (sol.) 2,23: 59 De spiritu et littera (spir. et litt.) 25: 28 40: 94 53–60: 180

60: 250 De trinitate (trin.) 1,24: 94 3,8: 86 De uera religione (uera rel.) 8: 98 53: 86 De uirginitate (uirg.) 23: 51 33: 56 39: 111 40: 89

2.2 Andere Autoren Ambrosiaster in Rom. 8,36: 52 11,5: 53 Ambrosius Expositio euangelii secundum Lucam 1,10: 108, 257 7,27: 109, 257 7,65: 234 De fuga saeculi 1: 230, 242, 256, 257, 267 2: 243 In Isaiam frg. 3: 268 Anonymi Nachtrag zu den Retractationes: 61f. Vita beati Augustini ex dictis ipsius: 114 Vita Sancti Guarini: 114 (Pseudo-)Augustinus De communi vita clericorum: 114 Speculum Christianae perfectionis: 114 Beda Liber collectionum ex scriptis beati Augustini in epistulas beati Pauli apostoli elaboratus fol. 4r/4v: 49 fol. 5r/5v: 49 fol. 6r: 49 fol. 9r: 84

Indices | 289

fol. 27v: 49 fol. 28r: 62, 84 fol. 28v: 84 fol. 35r: 84 fol. 69r/69v: 84 fol. 80v: 83 fol. 92v: 83 Caelestius Liber deperditus 3: 260 Cicero Epistulae 5,9,2: 100 12,41,3: 100 16,2,5: 100 Concilium Arausicanum a. 529 can. 21: 48 Cyprianus De mortalitate 3.15: 204 15: 204 23: 202 26: 204 De oratione dominica: 2, 5 12: 149, 221, 257, 261 14: 149 16–18.26: 149 17: 193, 257 18: 223 22: 224 25: 226 26: 226 Testimonia ad Quirinum 3,4: 183, 186, 245, 246, 252, 256 Eugippius Excerpta ex operibus Augustini cap. 283f.: 48 cap. 287: 62 cap. 287–289: 81f. Facundus Hermianensis Ad Iustinianum 1,3,16: 83 1,4,25–27: 83 9,5,35–40: 83

Fulgentius Ruspensis Ad Monimum 1,29,1f.: 62, 81 Gregorius Nazianzenus Oratio 4,8: 258 Hilarius Epistula siehe Augustinus, ep. 226 Iohannes Maxentius Responsio aduersus epistulam: 82f. Possidius Indiculus: 60 Prosper Epistula siehe Augustinus, ep. 225 Liber sententiarum 317: 48 318: 80 Responsiones: 61f., 80f. Rufinus siehe Gregorius Nazianzenus Symbolum Hipponense: 165 Vergilius Aeneis 11,309: 179 Vincentius Lerinensis Excerpta 8: 82 Zosimus Tractoria: 2