Sibi, deo, posteritati: Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku 978-83-61033-38-7

Table of contents :
WSTĘP
1. Stan badań nad działalnością fundatorską magnaterii w Rzeczypospolitej w XVIII wieku ●
2. Zakres pracy. Podstawy archiwalne badań nad rodziną Jabłonowskich
3. Jabłonowscy w XVII wieku ● 4. Fundacje i stosunek hetmana Stanisława Jabłonowskiego do sztuki)
I. SIBI. Jan Stanisław Jabłonowski
1. Stan badań
2. Pamiętniki i diariusze Jana Stanisława Jabłonowskiego. Źródła archiwalne
3. Biogram, działalność polityczna, literacka, podstawy ekonomiczne
4. Wrażliwość artystyczna, odbiór dzieł sztuki
5. Rezydencje (Zamek w Podkamieniu ● Pałac we Lwowie ● Zamek-pałac w Mariampolu)
6. Pomnik ojca — mauzoleum rodziców
7. Fundacje sakralne (Kościół parafi alny w Podkamieniu ● Kościół parafi alny w Mariampolu ● Kościół Bernardynów we Fradze ● Fundacje dla kościołów Karmelitów w Bołszowcach i parafi alnych (?) w Mościskach oraz w Kąkolnikach)
8. Abrysy
9. Kolekcjonerstwo, zamówienia złotnicze, projekty (?) oraz zamierzenia niezrealizowane (?)
10. Charakterystyka działalności. Postawa i smak artystyczny Jana Stanisława Jabłonowskiego

II. DEO. Stanisław Wincenty Jabłonowski
1. Stan badań
2. Źródła archiwalne
3. Biogram
4. Obraz starosty, wojewody, księcia, rodu — kreacja wizerunku w tekstach panegirycznych i przedstawieniach heraldycznych
5. Działalność fundacyjna w świetle druków panegirycznych
6. Fundacje sakralne
(Misja jezuicka w Białej Cerkwi ● Kościół Karmelitów w Bołszowcach ● Kościół parafialny w Krzywinie ● Kościół Jezuitów w Międzyrzeczu ● Kaplica św. Feliksa przy kościele Kapucynów we Lwowie ● Kościół Paulinów w Niżniowie ● Ołtarz Pana Jezusa Miłosiernego w katedrze łacińskiej we Lwowie ● Kaplica św. Jana Nepomucena przy kościele parafialnym w Ostrogu ● Fundacje dla paulinów i karmelitów w Hlinnikach ● Pozostałe fundacje sakralne)
7. Mauzolea i pomniki Jabłonowskich
(Nagrobek miecznika koronnego Jana Stanisława i wojewody ruskiego Jana Stanisława w kościele Jezuitów we Lwowie ● Epitafi um Joanny z Potockich Jabłonowskiej w kościele Jezuitów we Lwowie ● Mauzoleum Jabłonowskich w kościele Jezuitów we Lwowie ● Mauzoleum jasnogórskie)
8. Rezydencje
(Pałac w Krzywinie ● Dwór w Płużnem ● Siedziba w Ostrogu ● Dwór w Białej Cerkwi ● Pałac w Niżniowie ● Pałace warszawskie)
9. Charakterystyka działalności fundacyjnej Stanisława Wincentego Jabłonowskiego. Rola i znaczenie fundacji

III. POSTERITATI. Józef Aleksander Jabłonowski
1. Stan badań
2. Źródła archiwalne
3. Biogram polityczny, podstawy majątkowe działalności
4. Rezydencje
(Pałac w Podhorcach koło Stryja ● Zamek w Lachowcach ● Pałac w Jabłonowie Litewskim ● Siedziba w Busku i dwór w Stronibabach ● Zamek w Zawałowie ● Zamek w Nowogródku ● Pałac w Ulowcach ● Pałace w Książęcinie (Dębowym Lesie) i w Prussowie (Suszowcach) ● Pałac w Zemielińcach ● Zamek w Lisiance ● Dwór w Steblowie ● Dwory w Czarnolesie i Gródku ● Pozostałe siedziby ● Rezydencje lipskie)
5. Ceremoniał na zamku lachowieckim. Ceremonie jako element propagandy i autokreacji
6. Galerie portretowe w rezydencjach — obraz jako świadectwo i kreacja wizerunku książęcego
7. Fundacje sakralne
(Kościół i klasztor Trynitarzy w Teofi lpolu ● Kościół parafi alny i misja bazyliańska w Podhorcach ● Kościół i klasztor Dominikanów w Lachowcach ● Kaplica pałacowa i misja bazyliańska w Jabłonowie Litewskim ● Kościół i klasztor Franciszkanów w Lisiance ● Kościół zamkowy w Nowogródku ● Kościół parafi alny w Jabłonowie na Pokuciu)
8. Postawa Józefa Aleksandra Jabłonowskiego wobec dzieł sztuki. Zakupy artystyczne i kolekcje. Artyści w kręgu książęcym. Pozostałe inicjatywy artystyczne
9. Działalność literacko-naukowa Józefa Aleksandra Jabłonowskiego. Wspieranie wydawnictw. Societas Jablonoviana
10. Charakterystyka postawy Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (Kultura upamiętniania przeszłości ● Od upamiętniania przeszłości do kreacji historii ● Upamiętnianie przeszłości i gust ● „Oświecony Sarmata”, mecenas)

ZAKOŃCZENIE. Jabłonowscy a sztuka, czyli od działalności fundacyjnej do mecenatu kulturalnego
1. Chronologia fundacji Jabłonowskich (1718–1730 ● 1730–1754 ● 1755–1777)
2. Sposoby i etapy kreowania wizerunku Jabłonowskich
3. Aspiracje literackie
4. Od rodziny do rodu
5. Wartości artystyczne
6. Ewolucja postaw

BIBLIOGRAFIA ● INDEKS OSÓB ● INDEKS TOPOGRAFICZNO-RZECZOWY ● SPIS ILUSTRACJI ● SUMMARY

Citation preview

SOCIETAS

ANDRZEJ BETLEJ

SIBI, DEO, POSTERITATI J ABŁONOWSCY

A SZTUKA W XVIII WIEKU

SOCIETAS YISTULANA

KRAKÓW 2010

Publikacja dofinansowana ze środków: przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagielłońskiego

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Fundacji Studentów i Absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego „Bratniak”

Departamentu Dziedzictwa Kulturowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

© Copyright by Andrzej Betlej & Towarzystwo Naukowe „Societas Yistulana”, Kraków 2010

Opracowanie redakcyjne Anna Kucińska-Kucharczyk Korekta Justyna Zarzycka

Projekt okładki i stron tytułowych Łukasz Dąbrowski UNIVERS!T ATS-

Skład i opracowanie fotografii Tomasz Szatkowski

BIBLIOTHEK HEIDELBERG _

ISBN 978-83-61033-38-7

Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana” ul. Garczyńskiego 10/2, 31-524 Kraków Redakcja:

tel./fax: 012 421 75 78; e-mail: [email protected] Dystrybucja: tel./fax: 012 411 47 36; e-mail: [email protected]

www.vistulana.pl

Moim Rodzicom

WSTĘP

1. STAN BADAŃ NAD DZIAŁALNOŚCIĄ FUNDATORSKĄ MAGNATERII W RZECZYPOSPOLITEJ W XVIII WIEKU

Badania nad inicjatywami i fundacjami artystycznymi poszczególnych przedstawicieli rodzin magnackich Rzeczypospolitej w XVIII wieku zaowocowały licznymi publikacjami i objęły właściwie wszystkie znaczące rody arystokratyczne. Szczególne miejsce w literaturze zajmuje oczywiście monumentalne opracowanie Romana Aftanazego, poświęcone rezydencjom magnackim Rzeczypospolitej, będącym, niejako naturalnie, głównymi ośrodkami działalności artystycznej poszczególnych dworów1. Na uwagę zasługują opracowania dotyczące artystów pracujących dla hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego (1666-1726), a przede wszystkim dworu artystycznego jego małżonki Elżbiety z Lubomirskich (1669-1729), chyba najczęściej i najszerzej analizowanego przez wielu badaczy2, jak również ich wnuczki Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1733—1816)3. Szczególnie obfita jest literatura poświęcona inicjatywom artystycznym hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego Jana Klemensa Branickiego (1689-1771)4. Trzeba także odnotować studia odnoszące się do artystów i inicjatyw Pawła Karola (1680-1750) i Barbary z Duninów Sanguszków (1718-1791) oraz niektórych fundacji ich synów, opracowane głównie przez Józefa Skrabskiego5. Wyjątkowe miejsce w literaturze historyczno-artystycznej zajmują realizacje powstałe pod patronatem Radziwiłłów — Anny Katarzyny z Sanguszków (1676-1746) oraz jej synów: ordynata nieświeskiego i ołyckiego, wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza „Rybeńki” (1702-1762), jego młodszego brata, pana na Białej, Hieronima Lloriana (1715-1760) oraz syna pierwszego z nich, Karola Stanisława „Panie Kochanku” (1734-1790)6.

1. Aftanazy; zob. też: Kowalczyk 1997a. 2. Bohdziewicz 1964; Gajewski 1984; Gajewski 1988; Zwierzchowski 2005; a zwłaszcza ostatnio prace: Nestorow 2005; Nestorow 2006a; Nestorow 2006b; Nestorow 2008a; Nestorow 2008b. Rafał Nestorow przygotowuje pracę doktorską poświęconą rezydencjom Adama Mikołaja i Elżbiety Sieniawskich. Na temat działalności politycznej Elżbiety zob.: Popiołek 1996.

3. Majewska-Maszkowska 1976. 4. Poza podstawowymi artykułami Jana Glinki — Glinka 1938/1939; Glinka 1939; Glinka 1961 — zob. też: Szulborski 1986; Kowalczyk 1988; a przede wszystkim najszersze opracowanie — Kowecka 1991, oraz artykuły: Oleńska 1997; Oleńska 1998; Noworolska 2004; Oleńska 2004a; Oleńska 2004b; Żórawska-Witkowska 2005; Oleńska 2005; Oleńska 2008. W tejże pracy najpełniejsze zestawienie wcześniejszej literatury. Bardzo dziękuję Autorce za udostępnienie maszynopisu nieopublikowanej jeszcze dysertacji. Zob. także opracowania: Nieciecki 1998; Nieciecki 2000; Nieciecki 2001a; Nieciecki 2001b; Wątroba 2001; Nieciecki 2006 (tu odwołania do pozostałych prac autora dotyczących Antoniego Herliczki, nadwornego malarza Jana Klemensa Branickiego: przyp. 31-34); Nieciecki 2008.

5. Skrabski 2002; Skrabski 2004; Skrabski 2006; Skrabski 2007a; Skrabski 2007b; Skrabski 2007c; zob. też: Ałeksandrowska 1992; Popiołek 2002, s. 587-588; Popiołek 2003, s. 13,35,144,145,244, 263,269, 314; Berkowski 2004; Nestorow 2007; Komorowski 2007; Betlej 2007a; Rolska-Boruch 2007, a ostatnio Jakuboszczak 2008.

6. Próbę całościowego, przekrojowego ujęcia tematyki mecenatu radziwiłłowskiego podjął Sajkowski 1965; ponadto zob.: Kondratiuk 1986; Karkucińska 1990; Mikocka-Rachubowa 1989; Chrościcki 1989b; Kowalczyk 1995a;

9

Wstęp

Również i fundacjom sapieżyńskim poświęcono osobne opracowania7. Aktywnością na polu sztuki, a zwłaszcza architektury, kolejnych ordynatów Zamoyskich: Tomasza Antoniego (1708-1758), Klemensa Antoniego (1737-1767), Jana Jakuba (1716-1780), zajął się Jerzy Kowalczyk8. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że poza wymienioną literaturą spotkać można dziesiątki

bardzo wartościowych i istotnych, ale rozproszonych artykułów oraz nierzadko niełączących się w całość przyczynków, ujmujących z reguły bardzo wąskie aspekty magnackiej działalności fundacyjnej9.

W przypadku wielu innych rodzin możnowładczych bibliografia nie jest już tak bogata. Szczególnie jaskrawo widać to na przykładzie Lubomirskich. Na temat działalności przedstawicieli tej rodziny można właściwie wskazać opracowania odnoszące się tylko do aktywności fundacyjnej Jerzego Ignacego (1687-1753) z „linii rzeszowskiej”10. Jeszcze skromniejsze opracowania dotyczą działalności na polu artystycznym potomków Stanisława Herakliusza — wojewody krakowskiego Teodora (1683-1745)11, Józefa (zm. 1732), jego syna, marszałka wielkiego koronnego Stanisława (1720-1783) oraz z „linii przeworskiej”: właściciełi dóbr na Wołyniu i Ukrainie — wojewody sandomierskiego Jerzego Aleksandra (1669-1735), podstolego litewskiego Józefa (zm. 1755) i przede wszystkim jego brata, wojewody kijowskiego, Stanisława (1704-1793), właściciela m.in. Równego i Dubna12. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku Potockich, gdzie brak całościowych opracowań aktywności takich postaci jak kasztelan krakowski Józef (1637-1751) czy potomkowie Feliksa Kazimierza: strażnik wielki koronny Józef Felicjan (zm. 1723), wojewoda kijowski Franciszek Salezy (1700-1772)13. Na tym tle wyróżniają się prace dotyczące fundacji Eustachego Potockiego (1720-1768; starosty tłumackiego, cześnika koronnego, od r. 1759 generała artylerii litewskiej) autorstwa Krzysztofa Gombina14. Powierzchowną próbą ujęcia problemu mecenatu jest książka dotycząca fundacji rodziny Ossolińskich na Podlasiu15. Również w przypadku tak ważnych rodów jak Czartoryscy, Wiśniowieccy, Mniszchowie, Rzewuscy czy Tarłowie powstały dotąd bardzo skromne przyczynki bądź to niewiełkie opracowania historyczne16; brak też szerszego ujęcia aktywności na polu sztuki synów Jana III Sobie-

Kowalczyk 1997b; Bernatowicz 1998c; Mikocka-Rachubowa 1995; Kasprzak 1999; Karkucińska 2000; Kowalczyk 2001b; Bernatowicz 2001; Bender 2003; Bernatowicz 2004; Goliński 2005; Kolendo-Korczakowa 2005; Bernatowicz 2006; Bernatowicz 2008; zob. również bardzo cenne prace: Stojek-Sawicka 2004; Stojek-Sawicka 2005; Stojek-Sawicka 2007a; Stojek-Sawicka 2007b; Stojek-Sawicka 2007c; Stojek-Sawicka 2009; a także kuriozalny artykuł: Pawlikowski 1996. Trzeba odnotować w tym miejscu kompleksowe opracowania inwentarzy siedzib radziwiłłowskich, zob.: Aleksandrowycz 2007; Aleksandrowycz 2008; Bernatowicz 2009a; Bernatowicz 2009b.

7. Poza uwagami zawartymi w: Dom Sapieżyński 1995 (rozdz. Ważniejsze majątki, fundacje, rezydencje), należy wymienić: Kaczorowski 1988; Boberscy 1993; Kałamajska-Saeed 2006; zob. także: Żuromskaite 2006 i Paliusyte 2007. Można w tym miejscu jeszcze zasygnalizować artykuł dotyczący inicjatyw rodziny Scypionów w XVIII wieku, zob.: Paliusyte 2008. 8. Kowalczyk 1959; Kowalczyk 1980; Kowalczyk 1984; Kowalczyk 2001a; Kowalczyk 2003b; zob. też: Maj 2003; Krasny 2005b.

9. Próbę przekrojowego ukazania zjawiska patronatu jednej rodziny (Firlejów) na przestrzeni 200 lat podjęła ostatnio Rolska 2009.

10. Majewski 1966; Majewski 1972a; Majewski 1972b; Majewski 1994, s. 399-400.

11. Wyjątkiem jest tekst: Majewski 1982. 12. W przypadku Stanisława znane są właściwie wyłącznie wzmianki dotyczące jego dwóch rezydencji: pałacu lwowskiego i w Równem, głównie zawarte w: Hornung 1995.

13. W odniesieniu do Franciszka Salezego, można tu jedynie przypomnieć przedwojenną (sic) publikację Czernecki 1939; pewne uzupełnienia dotyczące jego inicjatyw artystycznych znajdują się również w: Kowalczyk 1988.

14. Gombin 2003; Gombin 2004a; Gombin 2004b; Gombin 2004c; Gombin 2005; Gombin 2006a; Gombin 2006b; Gombin 2006c; Gombin 2007; Gombin 2009 oraz Zwierzchowski 2007.

15. Niewiarowska-Bogucka 2004. Choć w tytule użyto sformułowania „mecenat rodziny”, opracowanie to de facto jest wyłącznie mechanicznym, bezrefłeksyjnym przedstawieniem kolejnych fundacji. 16. Na temat Wiśniowieckich zob.: Czamańska 2007, s. 364-453; pewne uwagi dotyczące działalności fundacyjnej Wiśniowieckich zob. też: Betlej 2003b, s. 42-43; Klimczyk 2006. Najszerzej opracowanym aspektem działalności

10

2. Zakres pracy. Podstawy archiwalne badań nad rodziną Jabłonowskich

skiego17. Na tym tle stan badań w odniesieniu do Jabłonowskich wygląda podobnie. Właściwie można wskazać (poza wzmiankami) zaledwie cztery artykuły poświęcone wybranym źródłom czy dziełom tego rodu (diariuszowi Jana Stanisława Jabłonowskiego, kaplicom rodzinnym i jednej z siedzib)18.

Ten bardzo pokaźny, ale w sumie niekompletny zespół opracowań uświadamia, że są to opracowania głównie pojedynczych przykładów dzieł, inicjatyw artystycznych polskiej magnaterii lub poszczególnych artystów pozostających na usługach dworów. Efektem tego jest, jak się wydaje, niemożność uzyskania całościowej perspektywy. Właściwie podjęto wyłącznie dwie próby syntetycznego ujęcia całości zjawiska mecenatu magnackiego w XVIII wieku19 i nadal odczuwalny jest brak kompleksowych, szerszych studiów nad fundacjami polskich rodów arystokratycznych w tym stuleciu. Te dostępne przekazują natomiast daleko niepełny obraz „polityki artystycznej” najznakomitszej klasy Rzeczypospolitej20.

2. ZAKRES PRACY. PODSTAWY ARCHIWALNE BADAŃ

NAD RODZINĄ JABŁONOWSKICH

W porównaniu z innymi familiami magnackimi na ziemiach południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, takimi jak wspomniani powyżej Sieniawscy, Sanguszkowie, Wiśniowieccy czy Potoccy, Jabłonowscy pozostają w cieniu i nie są wymieniani jako licząca się rodzina zasłużona na polu fundacji artystycznych. Zresztą pod względem znaczenia politycznego rzeczywiście byli pomniejszym domem, nie odgrywali ważnej roli w życiu politycznym nie tylko Rzeczypospolitej, ale nawet w skali lokalnej Rusi Koronnej i Wołynia. Przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w stosunkowo późnym awansie Jabłonowskich do grona magnaterii; stało się to dopiero w ostatniej ćwierci XVII wieku, a krótkie apogeum znaczenia rodziny to okres życia najwybitniejszej jej postaci, czyli hetmana Stanisława. Po jego śmierci następne pokolenia właściwie nie odznaczyły się (może za wyjątkiem wczesnej kariery syna hetmana — Jana Stanisława) na arenie życia społeczno-politycznego, choć to właśnie XVIII stulecie jest okresem, kiedy Jabłonowscy byli już postrzegani nie tylko jako rodzina, ale jako ród — sami zresztą określałi się mianem „starożytnego domu rodowitego” czy wręcz jako „Ród Jabłonowskich”21. W niniejszym opracowaniu postanowiono skoncentrować się na trzech postaciach: najstarszego syna hetmańskiego — Jana Stanisława (1669-1731), jego najstarszego syna — Stanisława Wincentego (1694-1754) oraz bratanka tego pierwszego — Józefa Aleksandra (1711-1777). Pominięto natomiast osoby Aleksandra Jana (1670-1723, młodszego syna hetmańskiego, brata Jana Stanisława) oraz Jana Kajetana (1700-1764, drugiego syna Jana Stanisława). Uzasadnienie takiej

fundacyjnej przedstawicieli tej rodziny jest galeria portretów w pałacu wiśniowieckim, zob.: Tomkiewicz 1934; Głowacka-Pocheć 1968; Ukraiński portret, s. 188-195; Kałamajska-Saeed 2006, s. 40-41. Jeśli chodzi o pozostałe wymienione powyżej rody, to właściwie jedynym szerzej znanym artykułem dotyczącym fundacji najznakomitszego przedstawiciela Tarłów — wojewody sandomierskiego Jana (1684-1750) jest: Mącik 2007. Szczególnie dotkłiwą łuką jest brak omówienia działałności fundacyjnej Augusta Czartoryskiego, zob. materiały z sesji zawarte w: Ogrody rezydencji magnackich, oraz artykuł Skowronek 2005, s. 6-8; zob. też: Kuras 2007.

17. Zob.: Roszkowska 1984, s. 147-152. 18. Gajewski 1985; Betlej 2006a; Betlej 2007b; Betlej 2008b.

19. Karpowicz 1997; Karpowicz 1999b, s. 117-122. Wykaz literatury dotyczącej wybranych aspektów fundacji magnackich w XVIII wieku można uzupełnić ponadto o opracowania nieco bardziej przekrojowe, jak np.: Trzebiński 1962 czy Urwanowicz 2003.

20. Termin zaproponowany w: Chrościcki 1989a, s. 187,191.

21. Określenia „dom rodowity” użył Jan Stanisław Jabłonowski (zob.: BNAN-Lw. 4/78, k. 16r); Józef Aleksander okreśłał swą familię mianem rodu; tak zatytułował księgę opisującą historię Jabłonowskich, zob.: BNAN-Lw. 103/836.

11

decyzji jest jednak proste: wybór trzech postaci warunkowało istnienie materiałów archiwalnych odnoszących się do rodziny Jabłonowskich. W przypadku Aleksandra Jana i Jana Kajetana po prostu brak odpowiedniej bazy źródłowej, aby w pełni nakreślić ich zaangażowanie w sprawy artystyczne. Przekazy na temat ich fundacji zostaną jednak przedstawione jako tło dla dokonań brata i ojca. Podobnie postąpiono w przypadku Antoniego Barnaby (1732-1799, syna Stanisława Wincentego). Powodem, dla którego z kolei zajęto się Józefem Aleksandrem (synem Aleksandra Jana), jest fakt, że był on bardzo związany ze swym stryjem, a po wczesnej śmierci ojca, de facto był przezeń wychowywany. Na zamku Jabłonowskich w Zawałowie znajdowały się inskrypcje: „Deo — Sibi — Populo” oraz „Sibi — Amicis — Posteritati”. Wykorzystując słowa z tych napisów i odwracając ich kolejność, postanowiono tak zatytułować niniejszą rozprawę, łącząc odpowiednio poszczególne zwroty z kolejnymi bohaterami rozprawy, dedykacje te bowiem bardzo dobrze opisują charakter ich działalności na polu sztuki, główne cele i dziedziny aktywności22. Z pełną świadomością w części wstępnej pominięto rozważania na temat definicji pojęć „działalność fundacyjna” i „mecenat” czy „patronat”. Zdecydowano bowiem najpierw ukazać zasadnicze pola aktywności przedstawicieli Jabłonowskich, aby następnie w ostatniej części pracy podjąć próbę dookreślenia, właściwego nazwania ich postaw23. Przedmiotem rozważań uczyniono szczególnie interesujący wycinek dziejów Rzeczypospolitej, ograniczony datami 1702-1772. Oczywiście, takie ujęcie ma charakter umowny, bowiem Jan Stanisław Jabłonowski swą karierę polityczną, jak również patronat na polu sztuki rozpoczął wcześniej, jeszcze pod koniec poprzedniego stulecia. Rok 1702 to data śmierci jego ojca i rozpoczęcia przez niego całkowicie samodzielnej aktywności publicznej, a zarazem jest to rok zajęcia Warszawy przez wojska szwedzkie Karola XII i zwycięstwa tegoż nad Augustem II Mocnym pod Kliszowem. Wojna północna dla Rzeczypospolitej zakończyła się właściwie po pokonaniu konfederatów tarnogrodzkich i Sejmie Niemym w r. 1717. Ostatnie piętnastolecie panowania Augusta II to okres rozgrywek politycznych monarchy mających na celu zapewnienie ciągłości sukcesji. Jego syn Fryderyk August II poślubił w r. 1721 Marię Józefę, córkę cesarza Józefa I Habsburga. Następny okres w dziejach Rzeczypospolitej rozpoczął się podwójną elekcją Stanisława Leszczyńskiego i Wettyna, w wyniku której zawiązano w r. 1734 konfederację dzikowską. Wojna domowa pomiędzy zwolennikami Sasa i Leszczyńskiego zakończyła się w r. 1736 sejmem pacyfikacyjnym. Następne dwudziestolecie to właściwie okres inercji Polski, jeśli chodzi o politykę międzynarodową. Wojna rosyjsko-turecka, wojny śląskie i o sukcesję austriacką to czas nieudanych aukcji wojska, kolejnych zerwanych sejmów. Wydarzenia za granicą miały wszakże konsekwencje artystyczne, wówczas bowiem artyści śląscy chętnie podejmowali pracę poza ogarniętym wojną krajem. Wydaje się, że ważnym, choć chyba niedocenianym przez historyków sztuki wydarzeniem było zaangażowanie Augusta III jako ełektora w wojnę o sukcesję cesarską, kiedy to w r. 1741 monarcha, mimo iż pierwotnie uznał tzw. sankcję pragmatyczną, wysunął swe roszczenia do tronu cesarskiego. Fakt ten otwierał możliwość kolejnej elekcji w Polsce, a co za tym idzie, zwiększenie aktywności możnowładców, nie tylko publicznej, ale, jak się wydaje, również

na polu sztuki, traktowanej jako środek propagandy — w celu wykreowania własnej osoby. Lata czterdzieste i pięćdziesiąte to okres największej aktywności fundacyjnej i przemian artystycznych. Następna elekcja nastąpiła dopiero w r. 1764, kiedy obrano krółem Stanisława Augu-

22. Z tego powodu w niniejszej rozprawie zdecydowano się w odmiennej kolejności omawiać pola działalności fundacyjnej poszczególnych jej bohaterów. I tak, w przypadku Jana Stanisława najpierw omówiono fundacje świeckie, a następnie dopiero sakralne. Odwrotnie postąpiono w przypadku Stanisława Wincentego Jabłonowskiego.

23. Określanie a priori, co powinno nazywać się mecenatem, czy też patronatem, wydaje się (zwłaszcza wobec niejednoznaczności i wielkiej liczby proponowanych w literaturze objaśnień) niepotrzebne i, zdaniem autora, narzuca z góry interpretację przy opisie inicjatyw magnaterii na polu sztuki. Na temat terminologii zob.: Dmitruk 1999, a ostatnio Pieniążek-Samek 2005, s. 12-29 (zob. zwłaszcza: trzystronicowy [sic] przyp. 9, zbierający wcześniejszą literaturę); zob. też uwagi w: Rolska-Boruch 2001; Rołska-Boruch 2006; Paknys 2006; Jusiak 2008; Rolska 2009; Gombin 2009, s. 11-15.

2. Zakres pracy. Podstawy archiwalne badań nad rodziną Jabłonowskich

sta. Szybkie ograniczenie prób reform, konfederacje innowierców i radomska, sejm delegacyjny, a następnie konfederacja barska oraz hajdamacczyzna doprowadziły do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w r. 1772. Jest to zarazem data, która do pewnego stopnia wyznacza koniec niniejszych rozważań. To znamienne wydarzenie łączy się z postacią Józefa Ałeksandra Jabłonowskiego. Choć on sam już w r. 1768 wyjechał do Lipska, gdzie nadal prowadził działalność na polu artystycznym (i literackim), to w r. 1773 z jego polecenia i jego sumptem opublikowano w Paryżu znany atlas Rizziego-Zannoniego. W tym samym roku Józef Ałeksander — jako jedyny — zrezygnował z urzędu senatorskiego, protestując w ten sposób przeciw podziałowi kraju. Podstawą dla badań nad Jabłonowskimi są pozostałości ich archiwum rodzinnego. Jak zasygnalizowano powyżej, nie jest to zespół zbyt obszerny, dzięki czemu można go łatwo objąć kwerendą. Trzeba jednak zarazem podkreślić, że materiały te są, niestety, bardzo rozproszone. Wiadomo, że dokumenty rodzinne przechowywane były we Lwowie, a po śmierci hetmana Stanisława odziedziczył je zarówno Jan Stanisław, jak i Aleksander Jan, a następnie Józef Aleksander, który zreorganizował archiwum, umieszczając je w swej rezydencji lachowieckiej. Po śmieci wojewody nowogródzkiego w r. 1777 Lachowce przeszły na jego syna Augusta Dobrogosta, który zmarł bezpotomnie w r. 1792. Po nim dobra przejęła córka Józefa Aleksandra — Teofila (1743-1816), zamężna za Józefem Sapiehą (zm. 1792). Po bezpotomnej śmieci swego syna Ałeksandra (1812) Teofila połączyła zbiory własne z Teofilpola z dawnymi łachowieckimi. Część zbiorów teofilpolskich, w tym bibliotekę, w r. 1805 przekazała do biblioteki Liceum

Krzemienieckiego (te po łikwidacji szkoły w r. 1834 trafiły do zbiorów Bibłioteki Uniwersytetu im. św. Włodzimierza w Kijowie, a stamtąd przekazano je w r. 1927 do Biblioteki Naukowej Akademii Nauk Ukrainy im. Wernadskiego w Kijowie)24. Zbiory teofilpolskie przeszły w posiadanie syna szwagra Teofili, Leona Sapiehy (1802-1878), a następnie jego syna Adama Stanisława (1828-1903). Za sprawą tego pierwszego archiwum włączono do zbiorów krasiczyńskich, podobnie jak archiwum kodeńskie (z tzw. archiwum romanowskiego Kajetana Kraszewskiego) oraz różańskie Sapiehów25. W ramach tego zbioru ze-

spół teofilpołski zachował autonomię, choć część materiałów archiwalnych scalono (głównie korespondencję). Nie uchroniło to jednak zbiorów przed podziałem. W r. 1858 Tytus Działyński zakupił z archiwum teofilpolskiego rękopisy dotyczące spraw religijnych ludności Podola i Wołynia, a w r. 1860 Konstanty Zamoyski włączył do zasobu biblioteki swej ordynacji część dawnego księgozbioru i archiwum rodzinnego Jabłonowskich. Zbiory krasiczyńskie w r. 1910 zostały przekazane jako depozyt do zbiorów Lwowskiego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, jednak część materiałów pozostała w rękach Sapiehów26. Po II wojnie światowej niektóre materiały z zasobu krasiczyńskiego zostały przekazane do Wrocławia. Reszta pozostała we Lwowie, tworząc tzw. fond Sapiehów (nr 103) Biblioteki Naukowej Akademii Nauk Ukrainy im. Wasyla Stefanyka27.

Losy zbiorów jabłonowskich w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich są tragiczne. Przechowywane w Pałacu Błękitnym Zamoyskich zbiory ordynackie „na przełomie XIX i XX zostały w większości uporządkowane i zinwentaryzowane, jednak nie objęło to archiwum Jabłonowskich, które do r. 1939 pozostawało nadal w nie rozpakowanych paczkach”28. We wrześniu r. 1939 większość materiałów spłonęła, a te, które ocalały, znajdują się obecnie w Dziale Rękopisów Biblioteki Narodowej oraz Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

24. Rolle 1923, s. 247; Chwalewik, 1.1,1926, s. 271; Rachuba 1999, s. 105-106.

25. Wagner 1997,1.1, s. 11-12. 26. Są to głównie materiały dotyczące samej rodziny Sapiehów. Większość z nich ostatecznie trafiła do Biblioteki Książąt Czartoryskich i do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, zob.: Inwentarz 2004; Inwentarz 2005. 27. Wagner 1997, t. 1, s. 11-12; zob. też: Pijaj 1995, s. 70-72. Część tych materiałów w ostatnich latach została zeskanowana i udostępniona we wrocławskiej Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W niniejszej rozprawie korzystano jednak wyłącznie z oryginałów znajdujących się we Lwowie.

28. Wagner 1997,1.1, s. 12.

13

Wstęp

W Bibliotece Narodowej w Warszawie przechowywana jest także korespondencja Józefa Aleksandra z Józefem Andrzejem Załuskim, podobnie jak w Archiwum Radziwiłłowskim (w Archiwum Głównym Akt Dawnych), zachowana jest częściowo korespondencja poszczególnych przedstawicieli Jabłonowskich, a zwłaszcza właśnie Józefa Aleksandra, żonatego z Karołiną Teresą z domu Radziwiłłówną. Zbiory zakupione przez Tytusa Działyńskiego trafiły do Biblioteki w Kórniku29. Część materiałów z dawnego archiwum lachowieckiego znajduje się także w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Są to archiwalia pochodzące z kołekcji Tadeusza Czackiego30; wśród nich odnałeźć można liczne rękopisy prac historycznych księcia Józefa Aleksandra. Na uwagę zasługują również listy Jabłonowskich zawarte w zbiorze korespondencji Sieniawskich. Do wszystkich wymienionych i zachowanych powyżej zespołów udało się dotrzeć i wykorzystać je przy pisaniu niniejszej pracy. Kwerendą objęto też niektóre zespoły przechowywane

w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie oraz w Kijowie — chodzi tu głównie o poszukiwania prowadzone w zespołach rodzinnych Lubomirskich i Zamoyskich. Podczas przygotowania tekstu wykorzystano również liczne druki panegiryczne, anonse z „Kuryera Polskiego” oraz publikacje wydane przez samych Jabłonowskich31.

3. JABŁONOWSCY W XVII WIEKU

Jabłonowscy herbu Prus III wywodzili się ze średniej szlachty z powiatu mławskiego. Swą wielkopańską karierę rozpoczęli dopiero po połowie XVII wieku32. Posiadłości na ziemiach ruskich nabyli w początkach tego stułecia za sprawą Walentego i jego syna Macieja (1569-1619), który był jednym z zaufanych klientów dworu hetmana i kanclerza Jana Zamoyskiego i, co ważne w kontekście późniejszych rozważań, fundatorem kościoła Dominikanów w Kołomyji, gdzie został pochowany. Choć Jabłonowscy mieli stosunkowo duże posiadłości na Pokuciu, Podolu i w województwie bełskim, to nie piastowali jednak znaczących urzędów33. Pierwszą wyróżniającą się postacią z rodziny był Jan Stanisław Jabłonowski (1600 lub 1601-

-1647). Wykształcenie uzyskał w lwowskim kolegium jezuickim, a uzupełnił je podczas podróży zagranicznej, którą odbył jako towarzysz przyszłego króla Władysława IV. Brał udział w wojnach ze Szwecją w latach dwudziestych oraz z Tatarami i z Rosją na początku lat trzydziestych XVII wieku. W r. 1634 uzyskał stopień rotmistrza. Początkowo pełnił funkcję dworzanina królewskiego, a od r. 1638 był podczaszym królowej Cecylii Renaty. W r. 1641 uzyskał godność miecznika koronnego. Był marszałkiem poselskim w r. 1637 i na sejmie r. 1640. Należał

do wiernych klientów dworu królewskiego, zachowując jednak podkreślaną przez historyków niezależność sądów. Jan Stanisław w r. 1633 pośłubił Annę, córkę Jana Ostroroga, wojewody poznańskiego i Zofii z Ostroga Zasławskiej. Małżeństwo to podniosło prestiż Jabłonowskiego, a zarazem znacznie podbudowało zaplecze majątkowe (w późniejszych czasach stanowiło

29. Ibidem, s. 12. 30. Kutrzeba 1908-1913, s. 108-122. 31. W cytatach źródłowych pozostawiono w większości pisownię oryginalną, uwspółcześniając jedynie najbardziej jaskrawe odstępstwa od współczesnych zasad ortografii i interpunkcji. W przypadku XVII- i XVIII-wiecznych cytatów i tytułów francuskich zdecydowano się pozostawić pisownię oryginalną (czasami znacznie różniącą się od zapisu współczesnego języka francuskiego). 32. Wcześniejsze dzieje rodziny (a właściwie szkice sylwetek jej przedstawicieli) zostały przedstawione w: Wagner 1997,1.1, s. 30-31. W niniejszej pracy zdecydowano się ich nie omawiać, zresztą sami Jabłonowscy właściwie nie

odwoływali się do historii rodziny z XVI stulecia (w przeciwieństwie do „historii mitycznej” rodziny, zob. uwagi na ten temat w części III, s. 322-324).

33. Kętrzyński 1876; Wagner 2003.

14

3. Jabłonowscy w XVII wieku

CD

fl)

NJ

O o

vO

O N

n>

:>

o (O n>

3 rt>

SL

o

10 n N

3

rt>

i_ QJ

£ o

3 O

53

n‘ 3-

X


lasL/dii. !

| ff Ohcmn e

Wr&n,/ f/mem/ . u.iz &ur 1 • y&r/srs%s /ur/e. fjrnmd rstaoneJi j/j/f/oh/itr łi • MeriłafW 7ir& e/elj fi>rtereife.C (eureut dfJ .'\e/ut