Podziały terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

Citation preview

PODZIAŁY

TERYTORIALNE POMORZA W XII-XIII WIEKU

POZNAŃSKIE

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK

WYDZIAŁ

HISTORII I NAUK

SPOŁECZNYCH

PRACE KOMISJI HISTORYCZNEJ TOM XVIII -

KAZIMIERZ

ZESZYT 4

śLASRI

PODZIAŁY

TERYTORIALNE POMORZA W XII-XIII WIEKU

POZNAŃ

1960

KOMITET REDAKCYJNY Przewodniczący:

Józef Matuszewski Sekretarz: Kazimiez Kolańczyk Członkowie: Kazimierz Tymieniecki, Władysław Gerard Labuda, Janusz Pajewski Redaktor książki Sczaniecki

Michał

PRINTED

IN

POLAND

Rusiński,

WSTĘP

1. Zagadnienie podziałów terytorialnych Pol1s ki średniowiecznej staod dawna przedmiot zainteresowania historyków. Wcześniejsze prace z tej dziedziny miały jednak bądź to charakter ogólnikowy, bądź t eż obejmowały tylko niektóre terytoria1. Dorobek naukowy ostatniego dziesięciolecia przyniósł próbę odtworZJenia sZJc2egółowych podziałów Polski plemiennej, podjętą przez J . Natan s on-Leskiego. Natomiast dla okresu państwa średniowiecznego brak dotychczas dzieła, obejmującego swym zasięgiem całość terytorium ówczesnych ziem polskich. Cenna, ch oć dziś już nieco przestarzała praca S. Ar n o 1d a nie ogarnęła Pomorza, ziemi Chełmińskiej i ziemi Lubuskiej 2 • Luki tej nie wypełniają prace Z. Wojciechowskiego, ani ~ późniejszy podręcznik geografii historycznej S. Arnolda, czy też rozprawa S. Z a ją cz ko w s kiego, naświetlająca tylko niektóre momenty organizacji terytorialnej3. Tymczasem właśnie opracowanie zagadnienia Pomorza jako dzielnicy o daleko posuniętej specyfice rozwojowej, stanowi jedną z pilniejsZJych potrzeb naszej geografii historycznej. nowiło już

Podziały terytorialne Pomorza w XII i XIII w. były już od połowy u biegłego stulecia przedmiotem zaint eresowań historyków niemieckich. Wśród ważniejszych pozycji z t ego okresu należy wymienić prace L. Qua n d ta, kt6re mimo prymitywnych jeszcze metod badawczych i nie-

Z. G 1 oger, Geografia historvczna ziem dawnej Polski, Warszawa 1903; Objaśnienia do mapy Wie1kopo1ski w ś redniowieczu „Kod. Wielkop." IV, 1884. 2 J. N at a n son - L es ki, Zar'lJs granic i podziałów Polski najstarszej „Prace Wrocł. Tow. Naukowego", 1953; S. Ar n o l d, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej - „Prace kom. a tlasu hist. Polski" II, 1926; z. W oj c ie c ho w s k i, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów 1924, te n że, Momenty t erytorialne organizacji grodowej w Polsce P iastowskiej - „Studia nad hist. prawa pol." VIII, z. 3, 1924. 2 S. Ar n o l d, G eografia historyczna Polski, Warszawa 1951; S. Z aj ą cz ko wski, Uwagi nad terytorialna-administracyjnym ustrojem Polski XII w. - „Czasop. prawno-hist." VII, z. 1, 1955.. 1

I. Z akrze wski,

6

Kazimierz Slaski

[292)

dostatecznej bazy źródłowej, zawierają wiele trafnych ustaleń•. Współ­ czesny mu M. To e pp en położył podwaliny pod późniejsze badania granic Pomorza Gdańskiego. Ustalił on ze znaczną dokładnością zasięgi okręgów administracji krzyżackiej i wskazał na ich powiązania z podziałami dawniejszymi 5 • Podstawowe znaczenie dla Pomorza nadodrzań­ skiego miała praca F. Cu r s c hm a n n a: Die Landeseinteilung Pommerns im MitteLalter, ogłoszona w 1911 r. Przy wzorowym zastosowaniu metody retrogresywnej , autor ten odtworzył średniowieczne podziały ter.ytorialne Pomorza środkowego. Cu r s c hm a n n pierwszy zwrócił uwagę na dwustopniowość organizacji kasztelańskiej i bardzo trafnie określił przynależność jeruiostek niższego rzędu. Ponieważ jednak nie przeprowadził on analogii ze stosunkami innych dzielnic polskich, wiele z jego trafnych spostrzeż,eń nie znalazło dostatecznego uzasadnienia. Zgodnie z ówczesną metodą badawczą analizował on przy tym rozwój granic głównie od strony wydarzeń politycznych, przeważnie w oderwaniu od rozwoju społecmego i gospodarczego Pomorza w tym okresie6 • Pod wpływem Cu r s c hm a n n a powstało w okresie międzywojennym kilka mniejszych prac o zasięgu lokalnym, jak monografie: ziemi Wkrzań­ skiej - Karli He u er, ziemi Kołobrzeskiej - Gerharda M ii 11 er a i ziemi Wołogojskiej - Klemensa Me nk e. Mimo poszerzonego materiału źródłowego nie wniosły one nowych osiągnięć metodycznych, a co się tyczy okresu do połowy XIII w . wykazywały nawet odwrót od niektórych słusznych ustaleń Cu r s c hm a n n a. Zupełnie błędne ujęcie granic podziałów terytorialnych w XII-XIII w. zawiera historyczna mapa Pomorza, opracowana przez F. En g 1 a w 1955 r. Autor jej nie odróżnia okr~ ­ gów kasztelanii od podległych im jednostek niższego rzędu, jak również późniejszych utworów organizacji lennej, od dawnych terytoriów sło­ wiańskich7 •

Z nowszych prac dotyczących Pomorza Gdańskiego największe znaczenie posiada rozprawa E. Ba h r a o podziałach terytorialnych 4 L . Qua n d t , Die Landestheilungen in Pommern vor 1295 „Balt. Stud. AF", XI, 1845; te n ż e, Ostpommern etc. - „Balt.Stud.AF", XVI, 1856; te n że, Zur Urgesch ichte der Pomoranen „Balt. Stud. AF", XXII, 1868. s M. To e pp en; Historisch. comparative Geographie von Preussen, Gotha 1858. 6 F . Cu r s c hm a n n, Die Landeseinteilung Pommerns im M i ttelalter und die Verwaltungseinteilung der Neuzeit - „Porom. Jahrb." XII, 1911. ' K . He u er, Das Amt Uckermiinde - „Porom. Jahrb." ·xxIX, 1935; G. Li nk e, Die pommerschen Landesteilungen des XVI Jahrh, Greifswald 1935; G. M il 11 e r, Das Fiirstentum Kammi n - „Balt. Stud. NF", XXXL, 1929, K. Me n k e, Das Amt Wolgast - „Porom. Jahrb." XXVI, 1931; F. En g e I, Historische Karteien: Pommern - „Staats und Verwaltungsgrenzen in Ostmitteleuropa", Milnchen 1955.

[293]

Podziały

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

7

księstw

wschodnilo pomJorskkh. Pozostaje ona w ścisłym powiązaniu chronologicznym i metodycznym z artykułem G. Dier fe 1 da o podziałach administracyjnych krzyżackich oraz z inną rozprawą Bahr a, dotyczącą okresu rządów polskich 0 • Badania tych autorów wykazały daleko posuniętą zgodność późno-feudalnych granic terytorialnych z zasięgami dawnych kasztelanii pomorskich. Obaj autorzy kładą jednak główny nacisk na odtworzenie podziałów dynastyczny;ch i administracyjnych, pomijają natomiast zagadnienia dynamiki osadnictwa i funkcji społeczno-gospodarczych posZJczegóinych jedno.stek terytorialnych. Oprócz wymienionych dzieł syntetycznych, historiografia niemiecka dostarczyła . sporo opracowań, do·tyczących poszczególnych zagadnień czy obszarów. Znajdą one uwzględnienie w dalszych ustępach nintejsziej pracy. Historycy polscy, zwłaszcza we wcześniejszym okresie, poświęcali mniej uwagi zagadnieniom geografii historycznej Pomorza. Problemy te znalazł.y częściowe uwzględnienie w dziełach S. Kujota, który uzyskał cenne wyniki w zakresie odtworzenia podziałów 1 opole sta n owi ło organizację opartą na zasadzie terytorialnej, ukształtowa­ ną dopiero pod wpływem państwa wczesnofeudalnego, która nie posiadała własnych władz i nie była związana bezpośrednio z organizacją g rodową 24 •

Nie przesądzając spornego zagadnienia genezy instytucji opola, można w okresie rozwiniętego feudalizmu stw ierdzić wyraźny związek między terytoriami opolnymi a okręgami organizacji grodowej. A Gieysztor, analizując odległości niektórych ośrodków opolnych stwierdził, że obszar opola mógł obejmo~ać powyżej 500 km kw. Odpowiada to przeciętnym rozmiarom kasztelanii terytorialnych w XII-XIII w., według ustalen kartograficznych F . Bujak a. S. Ar n o 1 d wykazał, że ob.szary wielu z tych ostatnich pokrywały się z terytoriami opól (np. Łekno, Giecz). Kasztelania Radzimska odpowiadała swym zasięgiem opolu chojnickiemu. Były również opola, na których terenie znajdował się gród niekasztelański (np . Żnin, Kościan, Kostrzyn) albo zgoła pozbawione grodu (np. opole mstowskie). Zdaniem S. ArnoMa, zarząd takich niekasztelań·skich okręgów sprawowali urzędnicy, zwani w kronice Galla: vastaldio, pristald, vicedominus, a w XII-XIII w. villicus - włodarz 25 • Organizacja terytorialna Pomorza w okresie od XII-XIII w. opierała B. W. Gr ek o w, Wielka rodzina , s. 565, 568, 578; J . Bard ach, Historia s. 59, 61 ; tenże , Uwagi, s. 420 i nast.; A . Gieysztor, Historia Polski, s. 105-109; K. T ym ie n ie ck i, Przemiany, s. 21; te n że, Społeczeństwo , s. 228235; t e n że, Plemiona, s. 343, 364. 25 A. Gieysztor, 1. c., s. 106; te n że, Geneza, s. 116, 120·, 122; F. Bujak, o. c., s. 189 i nast.; W. Semko w i cz, Ród Paluków, s. 77, 173, 248; S. Ar n o Id, Terytoria , s. 5, 10. Planimetryczne pomiary okręgów niższego rzędu na Pomorzu wykazały, że nie przekraczały one rozmiarów spotykanych wśród opół Polski 24

państwa,

środkowej.

16

Kazimierz Slaski

[302]

się zasadniczo na tych samych założeniach co w innych dzielnicach polskich, z tym zastrzeżeniem, że zarówno Pomorze nadodrzańskie jak i Pomorze nadwiślańskie wykazują szereg właściwych im odrębności. Wczesnofeudalni? państwowość zachodniopomorska uk ształtowała się w swych zasadnil:zych zarysach jeszcze przed uzależnieniem tej dzielnicy od monarchii Bolesława Krzywoustego. W XI i początku XII w. wystę­ puje w źródłach szereg jednostek politycznych z ośrodkami w głównych . miastach. Charakter tych „republik miejskich" nie jest jeszcze dostatec:znie ustalony, podobnie jak ich stosunek do władzy przedstawicieli dynastii zachodniopomorsk iej, wymienionych na początku XII w. Terytoria owych państewek pozostawały tylko w pewnym stopniu w związku z pierwotnym zasiedleniem plemiennym 26 • Co się tyczy Pomorza Gdańskiego, to brak niemal zupełnych wiadomości ź ródłowych, nie pozwala na wytworzenie jasnego obrazu jego podzia łów terytorialnych w XI i XII w . Wzmianka o księciu Swiętopełku, pokonanym przez Bolesława Krzywoustego, pozwala przypuszczać , że również i na tym obszarze ukształtowały się już w tym okresie jakieś r;alążki organizacji pai1stwowej 27• Po włączeniu Pomorza nadodrzańskiego i nadwiślańskiego w orbitę państwa Piastów, oparto ich organizację terytorialną na podstawach przyjętych już w innych dzielnicach kraju. Zasługą F. Cu r-s c hm a n n '1 było wykazanie, że księstwa zachodniopomorskie dzieliły się w XII-XIII w . na kilkanaście okręgów, z ośrodkami w głównych grodach, którym z kolei podlegały jednostki niższego rzędu, analogicznie do stosunków Wielkopolski czy Sląska. Tak np. Karw'owo w pobliżu Łobza i Kłodkowo pod Trzebiatowem , zaliczano d o zasięgu wła dzy K amienia, mimo że były one położone już poza obrębem okręgu, określanego w źródłach jako „ziemia Kami eńska" . Grodowi w Chockowie (Gutzkow) podlegały okręgi (terra): łosicki i międzyrzecki. Podobne stosunki występu ją na Pomorzu Gdańskim , gdzie n p. wsie położone w okręgu puckim, obowiązane były do świadczeń i służb na rzecz głównego grodu gdańskiego28 • 25 R. Kiersnowski, W sprawie Rozwój, s. 57-59; K. T y m ie n i e ck i,

początków,

passim ; M . Sc z a n ie ck i, s. 155 i nast. Przykładem ro zbież no ś ci g ranic polityczny ch X II-XIII w. i wcześ nie j szych rozgraniczeń plemiennych będzie np. p rzynależność pierwotnie wolińskiego Lubina do terytorium Szczecinian. 27 G a 11 A n o n im, o. c„ s. 110; R. K ie r s n o ws ki, Swiętopolk-clux Odrensis, s. 528 i nast. 2 s PU, Il, nr 615, r . 1255 ,„„Carwou.„ Caminensis districtus"; ibid„ nr 762, r. 1264 „„.Clodekowe„. Caminensis districtus"; por. PU, VI, nr 3530, r. 1321 ; I, nr 125, r. 1194„. „decrevimus quatenus.„ castro Cotscof: Mizeres, Locisse attinerunt"; I, nr 18, r . 1220. Spoleczeństwo ,

Podziały

[303]

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

17

Nadrzędne

regiony Pomorza Zachodniego odpowiadały w przybliżeniu „ziemi" według terminologii przyjętej przez W. Semkowicza, a następnie S. Arnolda. W odróżnieniu jednak od owych „ziem" piastowskich, obejmujących zazwyczaj po kilka podległych im kasztelanii terytoriafoych, na Pomorzu Zachodnim spotyka się kasztelanów w y ł ą c z n ie w grodach naczelnych, będących czołami tych regionów. Każdemu z kasztelanów podlegała pewna ilość jednostek terytorialnych niższego rzędu, których ośrodkami były niekiedy osady niegrodowe, częściej grody, zawsze jednak pozbawione własnych kasztelanów. Tak więc na Pomor,zu Zachodnim określenie: kasztelania (nie znane zresztą źródłom), odlpowiada poj ęciu kasztelanii naczelnej, względnie „ziemi" według definicji W. Semkowicza i S. Arnolda. W tym też znaczeniu ter~in, kasztelania znajdzie zastosowanie w niniejszej pracy. Stosunki istniejące na Pomorzu nadodrzańskim wykazują wiele analogii z nadłabskim burgrabstwem i jego podziałem na żupy-burgwardy. Istotnie w źródłach tej dzielnicy spotyka się niekiedy nazwę burgrafa dla vznaczenia kasztelana. Wcześniejsze określenie burgwardu: civitas, pojawia się w jednym z przywilejów dotyczących wsi Przećmino w powiecie kołobrzeskim, podobnie jak spotykany również w źródłach pomorskich późniejszy termin: burgward29 • Nieco odmiennie przedstawiały się stosunki panujące na Pomorzu nadwiślańskim, które nie różniły się zasadniczo od układu spoitykanego w księstwach piastowskich tegoż okresu. Istniało tutaj kilka naczelnych grodów kasztelańskich, kt6rym podlega pewna ilość jednostek niższego rzędu, przy czym niektóre z 01 w ych okręgów posiadały własnych kasztelanów terytorialnych (np. Puck, Serock, Nowe), inne natomiast nie (np. Oksywie, Gniew). Podobnie jak w Polsce środkowej liczba kasztelanii terytorialnych doznała zwiększenia w drugiej połowie XIII w. Tak np. Puck w pierwszej połowie tegorż stulecia był tylko osadą targową, stanowiącą czoło okręgu, natomiast za rządów Mestwina II urzęduje tu kasztelan30. Niejasna terminologia dokumentów utrudnia ustalenie liczby grodów naczelnych Pomorza Zachodniego. Podstawowym źródłem z tego zakresu jest ibulla protekcyjna biskupstwa pomorskiego z r. 1140. Wylicza ona pojęciu

29 PU, . I, nr 226, r. 1225: „Petrus burgravius de Barth"; II, nr 1844, r. 1278: ,,. ..eo tempore quando Cazymarus et Borco milites borchgravii erant in castro Colberg"; Pll. UB, nr 725, r . 1262; r. 1265: „Vitico burggravius Svecensis"; PU, I, nr 220, r . 1222: „ ...quam oblationem (Przećmino) ... ab universis ... nec non castellanis„. et ceteris officialibus Colbergensis civitatis volumus observari"; Cod. Po m., nr 33, r. 1175: „villa Sclathkouiz in burgwardio Goscouiensi". 30 Por. s. 189-190 niniejszej pracy; K. Tym ie n ie ck i, Spoleczeństwo, s. 225.

2

Po d ziały

Ler yit oria!1n e

Pom orzia

Kazimierz ~Haski

18

[304]

główne

grody zachodniopomorskie wraz z okręgami, których daniny biskupów. Są to: Dymin (Demmin) , Wolin, Trzebudzice (Tribsees), Chocków (Gutzkow), Wołogoszcz (Wolgast), Uznam (Usedom), Grozwin, Pyrzyce, Starogard, Szczecin, Kamień, Koło­ brzeg. Potwierdzenie tej bulli z r. 1188 wyszczególnia ponadto Przemysław (Prenzlau). We wszystkich tych ośrodkach, za wyjątkiem Pyrzyc, Stargardu i Przemysławia, późniejsze źródła wymieniają imiennie szereg kasztelanów 31 • Na podstawie jednak wiadomości z żywotów Ottona z Bambergu można uznać również Pyrzyce i Stargard za siedziby kasztelań­ skie. Pewne przesłanki wskaziują również na istnienie kasztelanii w Cedynii i Przemysławiu 32 • Bezpośrednia wiadomość o kasztelanach w Bardzie (Barth) pochodzi dopiero z 1225 r., niemniej jednak, ze względu na kluczowe znaczenie tego grodu w XII stuleciu, należy odnieść powstanie kasztelanii naczelnej już do tegoż wieku. Na obszarze państwa sławieńskich Raciborzyców istniały grody kasztelańskie : w Białogardzie zaliczanym jesz,cze przez Galla do stolic Pomorza - w Sławnie oraz prawdopodobnie w Słupsku, gdzie jednak kasztelanowie poświadczeni są dopiero dla okresu panowania książąt miały stanowić uposażenie

gdańskich.

Pomorza nadwiślańskiego należały : Białogarda, Gdańsk, Starogard, Lubiszewo zastąpione w XIII w. przez Tczew, Raciąż - później Szczytno, dalej Świecie i sporny z Kujawami Wyswgród''. O ile sama zasada dwu stopniowości w podziałach terytorialnych Pomorza zdaje się nie ulegać wątpliwości, o tyle wzajemny stosunek obu kategorii okręgów, a zwłaszcza charakter jednois tek niższego rzędu nie przedstawia się dostatecznie jasno w świetle skąpych źródeł wcześ­ niejszego okresu. Okręgi, stanowiące poddziały terytoriów plemiennych występuj ą na ziemiach późniejszych księstw zachodniopomorski.eh ju ż w dokumentach Xw. np. w946 r.: Ploth,Mizeres, Brotwin, Wanzlo, Wostze. Te same jednostki spotyka się w XII w. , a niekiedy w XIII w. jako części składowe kasztelanii naczelnych. Wiadomości źródłowe, pozwalające na bliż.sze określenie ich funkcji są nader szczupłe. Jak wspomniano powyżej, Roczniki Korbejskie poDo

czołowych

grodów

kasztelańskich

31 PU, I, nr 30, r . 1140; ibid„ nr 41, r . 1188 ; H . Bo 11 n o w, Burg und Stadt, s .. 73; Z. S u . ł owski, Najstarsza granica, s. 386 i nast. 32 E b bo, I. c. 4 ; Herb ord, II, c. 14; PU, I, nr 106, r. 1175. 33 Ga 11„ II, c. 39; Pll. UB, nr 23, r . 1223; ibid., nr 54, r . 1236; ibid„ nr 349, r. 1285; ibid„ nr 2, r . 1148; ibid., nr 9, r . 1198; ibid., nr, 39, r . 1229; ibid., nr 195, r . 1253 ; ibid„ nr 578, r . 1299; ibid„ nr ·274, r. 1275; ibid„ ni'\ 65, r ~ 1238.

[305]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

19

dają, że

obszar plemienia Czrezpienian dzielił się na 3 okręgi grodowe (provincioLas), o ściśle określonych granicach. W myśl układu zawartego z księciem saskim, każda z tych jednostek dostarczała w ramach posił­ ków wojennych po stu wojów. Wskazuje to na związek z organizacją wojskową. Na podstawie d~szego ustępu tegoż przekazu, omawiającego daniny opłacane przez Czrezpienian, można wnosić, że były one również ściągane za pośrednictwem owych okręgów grodowych. Przywilej dla klasztoru w Brodach z 1182 r. zawiera ciekawą wiadomość o odpowiedzialności zbiorowej. Książę przestrzega wszystkich poddanych przed wyrządzaniem zakonnikom jakichkowiek szkód i kradzieży: „quia non soLum reus, si detectus fuerit, graui sententie subiacebit, uerum etiam uicini circummanentes cogentur, dampnum eis iHatum ad integrum de propriis rebus restituere" 34 • Mamy tu przykład odpowiadający dokładni e jednej z funkcji polskiego opola, mianowicie odpowiedzialności współ­ opolników za przestępstwo popełnione przez jednego z nich. Instytucja opola znana była niewątpliwie na Pomorzu Gdańskim, chociaż pod~bnie j ak na Śląsku termin ten nie występuje w źródłach w odniesieniu do określonej jednostki terytoralnej. Natomiast w przywilejach uwalniających od ciężarów prawa polskiego, pojawia się kilkakrotnie libertacja: „ab opole"; spotyka się ją np. w nadaniu dla premonstratensów ze Słupska w 1288 r. Inny dokument z tego roku , odnoszący się do okolicy Pucka, rzuca światło na zbiorową odpowiedzialność opola pomorskiego w zakresie obowiązku „śladu". Odpowiada ona w zupełności stosunkom znanym z innych dzielnic Polski. Pdóbnie jak w źródłach Polski środkowej, spotykamy w jednym z dokumentów XIV w., termin: districtus w znaczeniu kilkunastowsiowego okręgu gródka w Tuchomiu" . 34 Cod. Po m., nr 6, r. 946 p~zywilej fund . . bp. hoboliń skiego; ibid ., nr 74, r. 1195; ibid., nr 20, r . 1150 potwierdzenie przywileju z r. 946-48; MGHSS, III, p. 8: „Dux.„ Liutgerus.„ habens in auxilio marchionem Heinricum Stadensem qui conttraxerat Scyrcipensium Sclavorum 300 equit es, id est centum de unaquaque urbe sua. Nam tres urbes cum suis t erdtoriis tantum possident, quae disterminantes per singula, provinciolas esse referunt... civitati Corbeiae, sancto Vito quodam inibi patrocinante ac dominante, annuatim se debere aut vulpinam pellem, aut bis terdena nomismata Bardenwiccensis monetae similima vel propria de uniuscuiusque soli sui unci cultura, quem nostrates aratrum vocitant. Haec autem provinciola est trium tantum, ut infra dictum est urbium, sive in tres divisas, Rugiacensibus et Havelbergensi episcopio interiacet"; PU, I , nr 90, r. 1182. 35 PU, III, nr 1470, r. 1288; PU. UB ., nr 433, r. 1288: „ ...sed op quoddam furtum duum boum, perpetratum in una villarum et territorio Pylensi (Pieleszewo) traductorum trans paludem versus Starin (Starzyno), quod insequabantur circumsedentes eandem paludem usque ad ipsam paludem, ibique subsistentes, affirma-

2•

20

Kazimierz Sfa.ski

[306]

Na podstawie analogii rozwojowych z nadłabskimi żupami, skandynawskimi haradami i hundare, czy też fińskimi kihlakuntami, należy sądzić, że pomorskie okręgi niższego rzędu, wymieniane w źródłach XI-XIII w. wywodziły się od wspólnot terytorialnych, podporządkowa­ nych stopniowo kształtującej się organizacji państwa wczesnofeudalnego. Terytoria owych wspólnot weszły w XII w. w skład utworzonych za wzorem polskim kasztelanii naczelnych, tworząc podstawę ich podziałów administracyjnych. Na podobne zjawisko występujące na ziemiach Polski centralnej zwrócił już uwagę S. Arnold, a ostatnio J, Bard ach, wskazując, że obszary niektórych kasztelanii niższego rzędu pokrywały się z granicami opoili. W obrębie takiego okręgu, obok pozostałości dawnej wspólnoty sąsiedzkiej, funkcjonującej w ramach swych pierwotnych czy też później narzuconych zadań (jak: ślad, rozgraniczenia , daniny), działali we właściwym sobie zakresie „urzędnicy" feudalni, jak kasztelan i podlegli mu funkcjonariusze. Tak więc analogicznie do procesu znanego z innych krajów ościennych, terytorium pomorskiej wspólnoty po·służyło w zasadzie za podstawę tliła ustalania najniższych okręgów działania władzy feudalnej. Mimo ubóstwa przekazów źródłowych, analogie między polskim i pomorskim procesem rozwojowym pozwalają przypuszczać, że wspólnoty terytorialne, ukształtowane na ziemiach Słowian nadbałtyckich nie róż­ niły się zasadniczo od form spotykanych na ziemiach Po1 l ski piastowskiej, czyli opoli, według definicji przyjętej przez J. Bardacha i A. Gieysztora. Analogiczne stosunki występowały zdaniem K. P i er a d zk ie j również na obszarze Dolnych Łużyc. Wydaje się tedy prawdopodobne, że znana nam bliżej ze źródeł polskich organizacja opolna była formą współnoty terytorialnej, rozpowszechnioną u wszystkich Słowian północno-zachodnich. Stąd też w pomorskich jednostkach niższego rzędu XII-XIII w. można dopatrywać się uzależnionych feudalnie opoli, któ·rych terytoria stały się podstawą dla okręgów administracji wczesnofeudalnej. Zródła zachodniopomorskie nie do.starczają bezpośrednich wiadomości, jaką nazwą rodzimą określano na tym terenie wspólnotę sąsiedzką. Nie można wyk~uczyć możliwości, że było nią określenie: żupa, używana u Milczan dla oznaczenia obszaru burgwardu, a znane również Słowianom południowym w zastosowaniu do większych jed·· nostek. W jednym z dokumentów XII w. występują żupani, jako uczestnicy wiecu książęcego, co wskazywałoby jednak raczej na możliwość bant se nihil iuris in illa habere, sed ad fratres de Oliua totam paludem... pertinere". Dokument ten jest przypuszczalnie falsyfikatem o prawdziwej podkładce; R. Cr a rri e r, o. c., I, s. 23, r. 1375: „villa Chotkowo sita iii districtu Tuchomiensi"-

[307]

Podziały

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

21

z zarządcą jakiegoś większego okręgu. Więcej prawwykazuje przypuszczenie, że nazwa: opole, ?oświadczona dla Pomorza Gdańskiego była znana również na Pomorzu nadodrzańskim. Termin łaciński: uicini circummanentes w przytoc2ionym źródle z 1182 r. odpowiada dość dokładnie określeniom źródłowym dla oznaczenia wielkopolskiego czy małopolskiego opola. Na obszarze wschodniej Meklemburgii występuje nazwa wsi: Gross Upahl, którą S. Ko zie ro wski interpretuje jako: Wielkie Opole; natomiast zdaniem R. Tr a ut ma n n a brzmiała ona: Upale. Bliskość etniczna i założenia rozwojowe u Pomorzan nadodrzańskich i nadwiślańskich przemawiałaby za wspólną nazwą dla oznaczenia wspólnoty terytorialnej 36 • W braku ustalonej nazwy źródłowej stało się konieczne zastosowanie w niniejszej pracy umownego terminu, dla oznaczenia jednostek niższego rzędu, w których dopatrujemy się, jak wspomniano, uzależnionych feudalnie wspólnot terytorialnych. Przyjęto w tym celu określenie kr a i n a, oddające stosunkowo najdokładniej terminy: terra, land, którymi oznaczano najczęściej w źródłach pomorskich owe jednostki. Nazwy kasztelanii, krain, terytoriów itp. okręgów pisane są w tekście dużą literą celem wyraźnego uwypuklenia podziałów terytorialnych, które stanowią temat pracy. W części analitycznej pracy omówiono kolejno granice poszczególnych kasztelanii naczelnych oraz krain wchodzących w ich skład. W opisach omawiano w miarę mo~ności charakter krain, jako dawnych terytoriów opolnych względnie późniejszych kasztelanii niższego stopnia. Autor starał się również uwzględnić, w miarę materiałów stosunek okrę­ gów, powstałych w ramach przemian ustrojowych XIII w. do jednostek z poprzedzających okresów3 7 • identyfikacji

żupana

dopodobieństwa

36 A. Gieysztor, Historia Polski, t. I, cz. 1, s. 129- 132; J. Bard ach, Histori a państwa i prawa, s. 195, 257; K : Pi e rad z ka, o. c., s. 294; PU, I, nr 109,

r. 1187: „ ... principes..: in generali conventu et consilia, con.sensu fere omnium baronum et suppanorum suorum, universali decreto statuerunt ... "; S. Ko zie ro wski, Atlas nazw, cz. II; R. Tr a ut ma n n, o. c., II, s. 9; MU, I, nr 469, r . 1237: Upall; II, nr 983, r. 1263: Opal. 37 Np. Cod. Po m., nr 241: „terra Wostrowe"; ibid., nr 183: t erra Gymeu (Gniew); ibid., nr 220: „terra Banen"; ibid., nr 198: „terra Lositz". Należy zaznaczyć, że określenie „kraina" było ongiś używane w geografii fizycznej, jednak od ·kilku lat nie jest już stosowane.

I. KASZTELANIA BARDZKA (BARTH)

W X-XI w. okolice Barda (Barth) wchodziły w skład ter.y torium plemiennego wieleckich Chyżynów, których siedziby rozciągały się również na przyległe tereny Meklemburgii. Charakter tego obszaru w okresie przedpaństwowym nie daje się bliżej ustalić. Pierwszą chronologicznie wiadomość o krainie Bardzkiej podaje kronika Saxa Gramatyka, która wspomina, że w r. 1159 Duńczycy urządzili najazd na tę okolicę1. Brak źródeł nie pozwala ustalić z całą pewnością czy już wówczas wchodziła ona w skład księstwa pomorskiego. Przeciwko takiemu przypuszczeniu przemawia pozornie okoliczność, że kraina Bardzka nie podlegała nigdy jurysdykcji biskupów pomorskich, natomiast z chwilą utworze nia diecezji zwierzyńskiej (Schwerin) weszła od razu w jej skład. Jednakże dokumenty z lat 1178 i 1186 stwierdzają wyraźnie, że podówczas Bardo (Barth) należało do księcia Kazimierza dymińskiego 2 • Okres panowania Pomorzan był niezmiernie krótki. W następstwie porażek Bogusława I księcia pomorskiego w walkach z Duńc zykami, krainą Bardzką zawładnął Jaromar I, książę rański. Przywilej z r. 1193 wymienia już te obszary w liczbie posiadłości rańskich na lądzie stałym'. Odtąd kraina Bardzka stanowiła nieprzerwanie część składową państwa Ranów aż dó jego złączenia z Pomorzem w XIV w. Istnienie ośrodka kaszt elańskiego w Bardzie poświadczone jest dla w. XIII, ale prawdopodobnie istniał on już wcześniej. Ze źródeł wynika , że gród w Bardzie bywał często miejscem pobytu książąt rańskich. W r . 1225, a więc j esl'lcze przed wprowadzeniem administracji terytorialnej na wzorach niemieckich, występuje Petrus burgravius de Barth, a w r. 1242 Ratzlaus de Bart, wymieniony w liczbie inpych dostoj ników ziemskich, być może więc ostatni kasztelan4 • Począwszy od; połowy XIII w . okręg Barda tworzył landwójtostwo książęce, o zasięgu odpowiadającym w przybliż eniu dawnej kasztelanii'. 1

Sax o Gr am mat i c us, G esta Danorum, ed. Holder, XIV p. 511: Barta

provincia„.

z PU, I , nr 75, r . 1178; ibid„ nr 99, r. 1186. 3 PU, I, nr 123, r. 1193. 4 PU, I , nr 226, r. 1225; ibid„ nr 399, r. 1242. s R. K 1 e mpi n, G. K r at z, Matrikeln, s. 3, 4.

[309]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

23

Osadnictwo kasztelanii Bardzkiej skupiało się zwłaszcza nad wyzatoki, dzielącej półwysep Dars i wyspę Sianożęt (Zingst) od lądu stałego. Na południe od doliny Bardy (Barthe Fl.) rozciągały się natomiast obszary lesiste i słabo zaludnione. Głównym ośrodkiem kasztelanii było zawsze Bardo (Barth), gdzie pod osłoną grodu rozwinęło się podgrodzie i port". W połowie ~III w. nastąpiła lokacja miasta na prawie niemieckim, obok którego jednak istniała w 1290 r. chyża sło­ wiańska. Późniejszego pochodzenia była natomiast Dębogóra (Damgarten). Miasto lokowane w 1258 r . powstało na terenach dawnej wsi tejże nazwy1 • Granice kasztelanii Bard2'lkiej utrzymały się bez większych zmian w późniejszych podziałach terytorialnych. Można odtworzyć je dość dokładnie na podstawie dokumentu z 1317 roku. Od półnooy i pół­ nocnego zachodu rubieże stanowiło wybrzeże morskie aż po Zatnkę Zalską (Saaler Bodden). Na południowym zachodzie bagnista dolina Rokitnicy (Recknitz Fl.) oddzielała ka,sztelanię Bardzką od posiadłości meklemburskich0. Począwszy od ujścia strumienia Trzebomi (Tribohmer Bach) do Rokitnicy, rozpoczynało się pogranicze z kasztelanią Trzebudzicką. Linia podziałowa zdążała ku północo-wschodowi poprzez lasy i bagna nad górną Bardą, obejmując Komorów (Cummerow), Raciborzyce (Redebas), Starków (Starkow), Lubanowice (Lubnitz), Karnin i Wielgoszcz (Velgast) 9 • Na ostatnim odcinku, od źródeł Bardy aż po Zatokę Bardzką, kasztelania sąsiadowała z krainą Pucieńską, należącą również do k asztelanii Trzebudzickiej. Dokładny przebieg rubieży nie daje się t u brzeżem

ustalić' 0 •

Ubóstwo materiałów nie pozwala na odtworzenie wewnętrznych podziałów kaszt elanii Bardzkiej . Prawdopodobnie okolice Zalów (Saal) w raz z półwyspem Dar s tworzyły odrębną j ednostk ę, która utrzymda się jako określenie terytorialne jeszcze w XIV wieku". Nie jest równ ież wykluczone, że Święty Ostrów (płw. Fischland) stanowił również osobne terytorium, związane z ośrodkiem kultowym 12 • Ibid., s. 25, 26; PU, III, nr 1533, r. 1290; W. Ko w a 1 e n ko, Staroslowim'iBałtyku, „Przegl. Zach." 1950, nr 5/6, s. 406, 407, 418. 7 G. Kr at z, Die Stiidte, s . 105- 107; PU, II, nr 661, r . 1258. s PU, V, nr 3141, r. 1317; MU, I, nr 192, r. 1210; ibid„ nr 127, r . 1179. 9 PU, V, nr 2792, r : 1312; ibid „ nr 488, r . 1242. 10 PU, I , nr 44, r. 1185; O. Eggert, Die W endenziige, s. 112. 11 PU, II, nr 604, r. 1255: Albertus advocatus de Sale; VII, nr 4213, r. 1326: „ ...terra Sale cum Dartze". 12 S. Ko zie ro wski, Atlas nazw, s. 29, r . 1228: Zwant Wostrow; s. 31, r. 1442: L and tho Wuzstrow. 6

skie grody portowe na

II. KASZTELANIA TRZEBUDZICKA (TRIBSEES) Kraina Trzebudzicka stanowiła zapewne odrębną jednostkę terytorialną już w ramach plemiennego Związku Wieleckiego. Po raz pierwszy nazwa jej pojawia się w liczibie tych okręgów wieleckich, których daniny przekazane zostały w r. 1136 biskupowi Ottonowi z Bambergu 1• W tym czasie podlegała ona niewątpliwie panowaniu pomorskiemu, gdyż bulla protekcyjna biskupstwa wolińskiego z r. 1140 wymienia Trzebudzice (Tribsees) w rzędzie innych grodów ka,sztelańskich. Także kronika Saxa Gramatyka wspomina pod r. 1164 o krainie Trzebudzickiej jako o osobnej jednostce terytorialnej 2 • Istnienie ka,s ztelanii w Trzebudzicach należy więc odnieść do XII w. chociaż pierwsza wzmianka o kasztelanie pochodzi dopiero z r. 1231'. Można też przypuszczać, że okręg grodu kasztelańskiego odpowiadał dawnemu terytorium plemiennemu. Prawdopodobnie w tym samym czasie co sąsiednia kraina Bardzka, kasztelania Trzebudzicka opanowana została przez książąt rańskich, w których posiadaniu utrzymała się odtąd nieprzerwanie. W związku z tym Trzebudzice dostały się pod jurysdykcję biskupów zwierzyńskich i stanowiły siedzibę archidiakonatu, obejmuj'ąc_ego lądowe posiadłości rań1skie4 • W XIII w. wprowadzenie podziałów administracyjnych według wwrów niemieckich spowodowało znaczne zmiany. Obszar dawnej kasztelanii rozbity został na trzy landwójtostwa: w Trzebudzica·c h (Tribsees), Grzymiu (Grimmen) i Strzałowie (Stralsund) względnie Piorunie (Prohn). Jednakże pojęcie owej pierwotnej jednostki terytorialnej utrzymywało się w użyciu jeszcze w ciągu XIV w. 5 • W okresie panowania pomorskiego terytorium w Trzebudzicach tworzyło w przybliżeniu prostokąt,

podległe

grodowi pod-

opierający się

PU, I, nr 27, r. 1136. PU, I, nr 30, r. 1140; Sax o, XIV, p. 555; XVI p. 671. ' PU, I, nr 208, r . 1221; ibid., nr 277, r. 1231. 4 PU, I, nr 123, r. 1193; ibid. nr 208, r . 1221; ibid. nr 429, r. 1245; ibid. nr 535, r. 1250; G. Kr at z, R. KI empi n, Die Stiidte, s . 524. 5 G. Kr at z, R. K 1 empi n, Matrikeln, s. 1-4; PU, VII, nr 4454, r. 1329:· „Oppidum Stralessunt quod est pars dicte terre Tribbuses". 1

1

[311]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

25

stawą o bagnistą pradolinę, którą płynęły wody Rokitnicy (Recknitz) i górnej Trzebuli (Trebel), a sięgający aż po wybrzeże Cieśniny Strzałowskiej (Bodden). Osadnictwo tego obszaru skupiało się w dwóch głów­ nych zespołach, przedzielonych Puszczą Wielochowską (myrica Velgowe), rozciągającą się od obecnego miasta Franzburg, między Srolcem (Stoltenhagen), Niegoszczem (Negast), Myślą (Moysal) i dorzeczem górnej Bardy (Barthe) 6 • Południowe skupienie osadnicze rozmieściło się w dorzeczu Trzebuli (Trebel) i jej dopływu Kępienicy (Blinde Trebel) . N a lewym brzegu rzeki, w pobliżu przeprawy wiodącej przez dolinę Rokitnicy (Recknitz) do ziem Obodrzyców, wznosił się gród w Trzebudzicach z prz;yległym podgrodziem, przekształconym w miasto na prawielubeckim około r. 1240 7 • Ku północy wzdłuż doliny Kępienicy ciągnął się pas osadniczy aż po jezioro Buków (Richtenberger See), gdzie istniały źródła solne. W sąsiedztwie solanek powstał w r. 1231 klasztor cystersów Neuenkamp, a w XVI w. miasto Franzburg 8• Z zespołem trzebudzickim łączyło się osadnictwo okolic Grzymia (Grimmen). Osiedle tej nazwy pojawia się w źródłach dopiero od połowy XIII w. Być może, iż zajęł0> ono miejsce wcześniejszych ośrodków grodowych w Willershusen luh Grodzisku (Borgstedt). Wiodła tędy stara droga z Trzebudzic do Gryfii (Greiswald) i do Wołogoszczy (Wolgast) przez Potthagen9 • Na północ od Puszczy Wielochowskiej rozciągał się nadmorski region osadniczy. W Strzałowie (Stralsund) istniała odwieczna przeprawa z Rany na ląd stały oraz port; wokół którego rozwinęło się w XIII w. znaczne miasto 10 • Okolica Strzałowa wchodziła zapewne pierwotnie w skład opola Putno (Piitte) wymienionego w źródłach XII w. Czołem tego kręgu był przypuszczalnie gród nad jeziorem Bądzin (Burgwall see) 11 • W późniejszym okresie rolę jego przejął Piorun (Prohn). Inna, prawdopodobnie wcześniejsza przeprawa prze,z cieśninę, znajdowała się w miejscowości zwanej w XIV w. Starym Brodem (Stahlbrode) . Na szlaku tym rozmieściło się większe skupisko osadnicze, występujące w źródłach pod nazwą krainy Chróstowskiej (terra Gristow). O dawn,y m znaczeniu tego zespołu świadczą pozostałości aż trzech grodów, położo­ nych w nieznacznej odległości od siebie, mianowicie Gród (Gart) na t Co d. Po m ., nr 188, r. 1231, objaśnienia; PU, III, nr 1599, r . 1291. ' PU, I, nr 395, r . 1241 ; ibid., II, nr 1336, r. 1285; E. Keys er, Deutsches: Stiidtebuch, I, s. 284. s PU, I , nr 277, r . 1231; G. Kratz, R. Klem pin, Die Stiidte, s. 137. 9 E. K e y s e r, o. c., I, s. 178. 10 PU, I , nr 375, r. 1240; Cod. Pom., nr 218, r. 1234; G. Krat z, R. Kl.emp i n, Die Stiidte, s. 434-450. n PU, I, nr 75, r. 1178 ; ibid., III, nr 1409, r. 1287: stagnum Bandinrese.

Kazimierz Ślaski

26

(312]

wyspie Kostno (Koos Insel), Grodziszcze (Gardist koło Horst) i Guttin koło Willershusen. W połowie XIII w. były on~ opuszczone. Przypuszczalnie gród w pobliżu Horst stanowił pierwotnie czoło okręgu. Kronika Saxa używa odnośnie do Chróstowa terminu: urbs, a w drugiej połowie XIII w. osada ta określana była jako oppidum12 • W pobliżu Redoszewic (Rosental) istniały w XII w. warzelnie soli, eksploatowane pierwotnie przez książęcego mincerza. W początku XIII w. przeszły one w posiadanie założonego w pobliżu klasztoru w Eldenie' 3 • Układ

granic w dobie organizacji grodowej pozostawał w wyraźnym z rozmieszczeniem owych skupisk osadniczych i łączącego je szlaku. Wydaje się, że od chwili swego powstania kasztelania Trzebudzicka sięgała ku północy aż do wybrzeża morskiego. W. Br ii s k e zwrócił słu sznie uwagę, że wyprawy duńskie w XII w. bezpośrednio z Rany osięgały krainę Trzebudzicką. W XIII w. zaliczano do niej okręg miasta związku

Strzałowa 14 •

N a przestrzeni od wybrzeża aż do Rokitnicy (Recknitz) kas,z telania Trzebudzicka sąsiadowała z kasztelanią Bardzką. Rubieże tworzyło tutaj pasmo bagien i lasów, między Zatoką Grabowską a doliną rzeki Bardy (Barthe). W XIV w. zasięg landwójtostwa Strzałowa i Pioruna (Prohn) wyz naczyły wsie : Niesułów (Nisdorf), Gościenice (Giinz), Stare i Nowe Polno (Alt, Neu Pleen), Lasocin (Lassentin) i Niepierce (Niepars) 15 • Na pod stawie trzynastowiecznej przynależności Starkowa i Wielgoszczy (Ve lgast) do krainy Bardzkiej, a Putna (Putten) do kasztelanii Trzebud zickiej, jak również ze względu na przynależność Boraszyna (Bi.issin) do parafii w Wielgoszczy, a Muckowa (Mi.itzkow) do parafii w Putnie mo ż na przypuszczać, że stan z XIV w. odpowiadał również podziałowi z doby organizacji grodowej' 6 • N a przestrzeni od wybrzeża aż do Rokitnicy (Recknitz) kasztelania telanii wyznaczała pusz;cza, rozciągaj ąca się na północny zachód od Franzburga. Krańcowe osady trzebudzickie to : Hovet, Słomin (Schlem12 PU, I, nr 405, r. 1250; ibid., nr 148, r . 1209; ibid., nr 207, r . 1221; ibid., nr 501, r . 1249: „suita nostra iuxta Cristow ..."; II, nr 1017, r. 1275: „in oppido Grist ow "; S ax o, XVI, s. 633. 13 PU, I, nr 124, r . 11 93- 1198 ; ibid „ nr 145, r. 1207: „ „.v illa m Re dos, locum salis„." . 14 PU, III, nr 1630, r . 1293 „ ...totam terram nostram Tribuses„. prout proten ·oitur in Stralessunt inclusive"; Sa x o, XIV, s. 555 ; XVI, s. 670 ; W. Br ii s k e, O. C„ s. 187. 15 PU, V, nr 3441, r. 1320-25 ; ibid., nr 3442; ibid ., nr 2884, r. 1314 ; VII, nr 4180, r. 1326 : VI, nr 3804. r. 1324; V, nr 3442, r . 1320-1325. i s PU, I , nr 408, r. 1242; ibid., nr 75, r . 1178.

[313]

Podziały

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

27

min), Lubkowice (Neuenliibke); Altenwillershagen i Behrenshagen powstały zapewne dopiero w XIII w. Nieco na południu od Dębogóry (Damgarten) rozpoczynało się pogranicze z Meklemburgią, przy czym granicę stanowiła Rokitnica. Źródła XIII w. zaliczajały

teryt&ialne P omorza

34

Kazimierz Ślaski

[320]

Kraina Chockowska tworzyła pr awdopodobnie w dobie plemiennej typu opola, która w XIII w. przeszła w całości w posiadanie jednej rodziny feudalnejjednostkę te~ytorialną

2. KRAINA

ŁOSICKA

(LOITZ)

Badania archeologiczne wykazały, że w Łosicach is:tniała wczesnośredniowieczna osada grodowa, stanowiąca zapewne czoło jednostki typu opola, w ramach terytorium plemiennego Czrezpienian. Pierwszą źród­ łową wzmiankę o krainie Ło sickiej podaje falsyfikat przywileju cesarza Fryderyka I dla biskupstwa zwierzyńskiego, pochodzący rzekomo z 1170 r. i oparty istotnie na danych z w. XII. Treść jego w skazuj e na ówczesną zależność Łosic od księstwa dymińsko-pomorskiega2 2 • Odtąd z wyjątkiem krótkiego okresu zwierzchnictwa rańskiego na przełomie XII i XIII w., kraina ta aż do schyłku tegoż stulecia podlegała władzy książąt pomorskich i zależała od kasztelanów chockowskich 23 • Utrzymała się ona także nieprzerwanie w granicach diecezji kamieńskiej, pomimo roszczeń podnoszonych kilkakrotnie przez biskupów zwierzyńskich 2 ' . Około 1236 r. niemiecki fe udał Detlev von Gadebusch otrzymał w lenno krainę Łosicką. W posiadaniu jego rodziny pozostawała ona aż · do wygaśnięcia tej ostatniej około r. 1271 , po czym w nieznanych bliżej okolicznościach odstąpiona została przez Barnima I, księciu rańskiemu Wi sławowi II. Transakcja owa nastąpiła przed r . 1275, gdyż pod tą datą książę Wisław wystawił już przywilej dla miasta Łosic 25 • Odtąd Łosice stanowiły rańskie landwójtostwo. Kraina Łosicka posiadała stosunkowo gęste osadnictwo, rozmieszczone zwłaszcza na północ od Goleszowa (Gi.ilzow). W miej scowości tej wznosi się grodzisko, wymienione w 1232 r. Ku południowi rozciągały s:ię więk­ sze przestrzenie l eśne. W połowie XIII w. Drozdów (Drosedow) i Czar·· nogłów (Zarnekla) otoczone były borami, które podchodziły aż do doliny Piany (Peene) . W samych Łosicach istniał gródek z podgrodziem. Wiódł tędy W XIH W · szlak handfowy, przy którym znajdowała się stacja celna. Osada otrzymała w 1242 r . prawo miejskie26 •

Kraina Łosicka miała w przyblriżeniu kształt nieregularnego prostokąta opartego swą podstawą o d olinę Piany. Zasięg jej ku północy ogra22 PU, I , nr 53, r. 1170 ; w ślad za R. Trautmannem, W. Bril s ke.m , o. c., 146 i inni, przyjęto nazwę: Ło s i ce, a nie jak u Kozierowskiego : Łozica. 23 Por. PU, I, nr 126, r. 1194; ibid„ nr 287, r. 1232. 24 H . G rot e f e n d, o. c., s. 226-228. 25 G. Kr a t z, Die Stadte, s. 256; PU, II, nr 938, r . 1271 ; ibid ., nr 1022, r . 1275. 26 E. Keys e r, o. c., I, s. 200 ; PU, I, nr 397, r . 1242; II, n r. 1022, r. 1275.

[321]

Podziały

terytorialne Pomorza w X II-XIII wieku

35

niczały silnie zabagnione dolinki strumieni Czupigi (Schwinge) K arskowej, dzielące ją od sąsiedni ej krainy Chockowskiej. Przebieg granicy na odcinku od doliny Piany do Kądzielina (Kandelin opisany został na str. 32). Od Kądzielina do Modrzowa (Medrow) rozciągało się pogranicze z kasztel anią Trzebudzicką (por. s. 33). Dalej zasięg krainy Łosicki ej opierał się o bagnistą dolinę Krośnicy (Krongraben) i o las tejże nazwy, jak również o dolinę Piany. Czarnogłów (Zarnekla) i Drozdów (Drosedow) należały w 1242 r. do pana na Łosicach 27• Wykaz wsi krainy Łosickiej z 1343 r . podaje, że Rostów (Rustow), zaliczano on giś do kr ainy Łosickiej. W 1292 r. książę pomorski Bogusław IV nadając miastu Dymin wspomniany Rostów oraz Tycze (Toitz), Wodeńkę (Seedorf) i Rądków (Randow), zaznaczył w przywileju, że są siadują one z posiadłościami rań skimi, a więc z krainami Łosicką i Trzebudzicką 2 • . Tenże książę dysponował w r. 1280 wsiami Szczerbięcin (Sophienhof) i Benczyn (Bentzin), z czego wynika, że nie mogły one należeć do krainy Łosickiej, znajdującej się podówczas w posiadaniu rańskim. Istotnie wspomniany wykaz z 1343 r. zalicza Trą­ t ów (Trantow), Wirów (Vierow), Trzyszów (Trissow) i J arogniew (Jargenow) do landwójtostwa Łosickiego29 • Z powyższych danych można wywnioskować , że granicę południową krainy Łosickiej, na odcinku od Rostowa do Trzyszowa i J aro gniewu tworzyła dolina Piany, w zgodności z dawną rubieżą międzyplemienną, dzielącą Czrezpienian od Dołężan. W XIV w. zasięg landwójtost wa Ło­ sickiego wykazywał już znacznp odchy lenia od stanu, z doby organizacji kasztelańskiej, m.in. zaliczano do niej okolice Chróstowa (Gristow)30 •

3. KRAINA Okolicę położoną

MIĘDZYRZECKA

określano nazwą krainy dolinami P iany (Peene) i Doł ęży (Tollense). W okresie istnienia Związku Wieleckiego stanowiła ona już odrębną jednostkę terytorialną, wymienioną po raz pierwszy w interpolowanym przywileju fundaoyjnym biskupstwa hobo1ińskiego

Międzyrzeckiej,

gdyż

na

południ e

(MESERECHS)

rozciągała

od Chockowa

się pomiędzy

2 7 PU, I, nr 397, r. 1242: granice m. Ło s ice : „ver su s villam Rustowe ... ad uillam Mederowe ... contra villam ... J anek endorp ... Insuper d uas v illas: Drusdowe et Zarn egloue... A... J an ekendorp... contra... Pretwisch, Duueger et Nilans... u sque ad m edium rivi qui Suinga nominatur". 28 WAP Szczecin, Rep. 40, I. 59, 1343 r. : „villa Rustow ... qui olim a diacebat terre Lotze, nunc consules civit a tis Dem in dicunt e is p er tinere"; PU, III, nr 1615, r. 1292. 29 PU, II, nr 1160, r. 1280; WAP: 1. c. 30 Z. Sułowski, Najstarsza granica, s. 474.

3*

Kazimierz Slaski

36

(322]

z 946 r. Zdaniem Z. Su ł o w s k ie go, do którego skłania się rówmez W. Br ii s k e, wchodziła ona podówczas w skład obszaru plemiennego Dołężan31 •

W dwa wieki później . kraina Międzyrzecka pojawia się znów w nadaniu LO/tara III dla biskupa Ottona z Bambergu, przy czym treść tego p-rzywileju zdaje się wskazywać na jej łączność z krainą Sicieńską32 • Natomiast pod koniec XII w., kraina Międzyrzecka wchodziła niewątpli­ wie w skład kasztelanii Chockowskiej, podczas gdy Sitno (Ziethen) podlegało podówczas kasztelanom z Wołogoszczy (Wolgast). Zarysowuje się tutaj wyraźnie proces ustalania się nowych jednostek t erytorialnych w ramach organizacji kasztelańskiej przy zatarciu dawnych podziałów plemiennych, gdyż jak wspomnieliśmy, zarówno Sitno jak Chocków należały do obszaru Czrezpienian33 • W początku XIII W· odrębność krainy Międzyrzeckiej ulega zatarciu. Po zniesieniu ustroju grodowego i oddaniu Chockowa w lenno rodzinie Salzwedel podlegała ona prawdopodobnie landwójtom dymińskim. W XV w. wchodziła w skład Amtu Wkryujście (Dckermi.inde) 34• Wiadomości źródłowe, dotyczące Międzyrzecza są tak fragmentaryczne, że nie sposób ustalić dokładniej ani rozmiarów, ani charakteru tej jednostki. Prawdopodobnie tworzyła ona opole z przypuszczalnym ośrod­ kiem w Jarominie (Jarm.en), który w XIII w. był najważniejszą miejscowością w tej okolicy. Żródła wymieniają w krainie Międzyrzeckiej m1eJscowosc1: Przemczyce (Priemen), Uścięcin (Owstin), Grotków (Gri.ittow), Podrzewie (Padderow), Lipno (Liepen), Porzecze (Preetzen) 35 • Położenie owych osad wskazuje, że opole miało kształt pasma, ciągnącego się wzdłuż południowego brzegu Piany, a oddzielonego krainą Płocką od doliny Dołęży (Tollense) 36 • Była to okolica gęsto zasiedlona, przez którą wiódł stary szlak han~ PU, I, nr 10, r. 946; Z. Sułowski, o. c.; W. Br ii s k e, o . c ., s. 146, 167. PU, I, nr 27, r. 1136: „Grozwin cum Rochow, Lesane, Meserchs et Sitne, insuper et Tribuses„. tributa IV provinciarum Slauie tradidimus . 3 3 PU, I, nr 125, r. 1194; Co d. P o m„ nr 11, r. 1055, potwierdzenie granic a rchidiecezji hamburskiej: „„.in illis partibus Slauorum quae sunt a flumine Pene usque fluvium Egidoris"; Ad am Brem, III, cap. 24: „Circipani p ertinent ad Hammaburgensem episcopatum" ; por. odmienny nieco pogląd W. Br lis k e, o-c., s. 139- 140. 34 R. KI empi n, G. Kr at z, Matrikeln, s. 161, 162. as PU, I, nr 94, r. 1183; ibid„ nr 209, r . 122; ibid„ nr 250, r. 1228; IV, nr 2267, r. 1305. 38 PU, I, nr 99, r. 1186: „„.a Wolegost Penam fluvium sursum usque Mizerech ipsam terram Myzerech u sque Plote includens et terram Plote totam usque Tolen se". 31

32

[323]

PodziałY

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

37

dlowy z U znarnia (Usedom) przez Groźwin (koło obecnego Anklam) do Dymina· W pobliżu Chockowa istniały dwie przeprawy przez Pianę: koło Jaromina (Jarmen) i koło Kochanowa (Kagenow). Południową granicę krainy Międzyrzeckiej stanowiły prawdopodobnie dolinki strumieni, pły­ nących między Nieradzinem (Nerdin) i Wilczkowem (Volschow) oraz od Mścięcina (Mussentin) do Siedlucic nad Pianą (Zeitlow). Zewnętrzny jej zasi~g wyznaczały: Szczerbięcin (Sophienhof) w krainie Dymińskiej, Kruków (Kruckow) i Wilczkowo (Volschow), w krainie Płockiej 37 oraz Słup (Stolp) i Grąbczów (Gramzow) w krainie Groźwifrskiej 36 • Źródła drugiej połowy XIII w. ~mieniają odrębną krainę J aromiń~ ską (terra Germyn), która według dokumentu z r. 1305 obejmowała miasteczko Jaromin (Jarmen) oraz wsie: T.ajęcin (Gr. Toitin), Slow. Tajęcin (Kl. Toitin). Mścięcin (Mussentin), Sumin (Zemnin), Benczyn (Bentzin). Była to prawdopodobnie jednostka terytorialna powstała dopiero w okresię rozdrobnienia feudalnego, w zwią2'lku z nadaniem tej okolicy biskupom kamieńskim, co nastąpiło przed 1270 r„ w nieznanych bliżej okolicznościach39. Z położenia geograficznego tego okręgu wynika, że pierwotnie musiał on wchodzić w skład krainy Międzyrzeckiej, względnie Płockiej .

L. Qua n d t, Cod. Pom., s. 982; W. Br ii s k e, o. c„ s. 168, szuka granicy na Dołęży, co jest niemożliwe, gdyż brak wtedy miejsca na krainę Płocką. 36 Wydawcy PU lokalizują Ci dl ot i z na miejscu obecnego Zeitlow. Przeczy j ednak temu położenie owej wsi tuż pod Dyminem. Por. H. Ho o g ewe g, Kirchen und KWster, II, s. 657. 39 PU, IV, nr 2206, r. 1305; G. Kr at z, Die Stiidte, s. 237; W. Br i.i s k e, 1. c„ zalicza Jaromin do krainy Międzyrzeckiej . 37

płd.- zach.

IV. KASZTELANIA DYMIŃSKA (DEMMIN) Dymin był już w XI w. portową osadą miejską i grodem wchodzącym przypuszczalnie w skład posiadłości wieleckich Dołężan. W dobie misji Ottona z Bambergu najbliższa jego okolica należała już do Pomorza, ale w pobliżu znajdowały się tereny niezależnych jeszcze Wieletów, skorn według relacji, książe Warcisław mógł w ciągu jednego dnia powrócić znów do Dymina z przedsięwziętej przeciw nim wyprawy 1 • Bulla zr.1140 wymienia Dymin w liczbie grodów kasztelańskich, a tutejsi kasztelanowie pojawiają się niejednokrotnie w źródłach z lat 1175-1235. W okresie podziałów dynastycznych XII i XIII w„ był on również siedzibą książęcą2 • W ramach systemu lennego Dymin zachował nadal swe znaczenie ośrodka władzy terytorialnej, jako siedziba landwój tów, chociaż okręg mu podległy uległ znacznemu zmniejszeniu 3 • W okresie organizacji grodowej Dymin spełniał zadanie głównego centrum dyspozycyjnego dla zdobytych przez Pomorzan obszarów wieleckich. Stąd też kasztelania Dymińska tworzyła ze spół nader różnorodnych okręgów o niejednolitych rozmiarach i stopniu asymilacji. Była to niewątpliwie jednostka o charakterze raczej politycznym niż gospodarczym. Obok terytoriów zdobytych przez Pomorzan już w początku XII w„ należały do niej okręgi włączone dopiero w pełni pod koniec tegoż stulecia w ramy pomorskiej państwowości feudalnej . Należały do nich obszarypołożone na południe i wschód od doliny Piany, występujące w źródłach pod nazwami krain: Czrezpieńskiej, Dołęskiej, Ostrowskiej, Stargardzkiej, Bezrzeckiej i Płockiej . Organizacja t ych jednostek w ramach ustroju kaszte,l anii nie daje się w pełni określić- Nazwy większości z nich odnoszą się jeszcze do podziałów z doby plemiennej, jednakże nie posiadamy pewności czy w końcu XII i w XIII w. odzwierciedlały one 1 Ad am Brem, II, cap. 16; Z . Sułowski, Najstarsza granica, s. 474; H e r b o r d, Il, c. 2; E b b o, III, c. 5. W pracy zastosowano, w oparciu o badania R. Tr a ut ma n n a powszechnie przyjęte nazwy: Dymiń, Dargun, Stargard, w miejsce spolonizowanych form S. Ko zie ro wskiego (Tymin, Droguń, Starogard). Por. W. B r ii s k e, o. c. 2 PU, I, nr 66, r. 1175; ibid., nr 321, r. 1235. 3 PU, I, nr 467, r. 1248; ibid., nr 400, r. 1248.

f325]

P od zia ły

t er yt orial ne P om orza w XII- XIIJ wieku

39

istotnie dawnie jszy układ? Odnośnie do krainy Czrezpieńskiej Dołęs­ kiej istnieją wyraźne przesłanki, wskazując e, że w tym okresie nazwy ich nie oznaczały bynajmniej całości t erytorium plemiennego. Wydaje się, że w związku z późny m włączeni em tych krain w orbitę wczesnofeudalnego państwa pomorskiego podporządkowanie ich systemowi kasztelanii pozostawało luźniejsze niż w innych dzielnicach Pomorza, a ich organizacja zachowała więcej cech z poprzedniego okresu. Między innym i wskazuje na to trwałość nazw plemiennych jako określeń poszczególny ch terytoriów, jak również okoliczność, że aż do połowy XIII w. wszystkie dokumenty książęce, dotyczące t y ch okolic, wystawiane były jedynie w stołecznym Dym.inie. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, terytoria na południe od Trzebuli i Piany podlegały kasztelanom dy.mińskim. Na wspomnianym obszarze brak jakichkolwiek śiadów istnienia odrębnych kasztelanii; w iadomo również, że nie .sięgała tutaj jurysdykcja innych, sąsiednich grod ów kasztelańskich, jak Chocków, czy Groźwin. Również w źródłach spot ykamy wzmianki potwierdzające to przypuszczenie. W liczbie pierwszych uposażycieli klasztoru darguńskiego w krainie Czrezpieńskiej występuje Rakiel, zapewne identyczny z kasztelanem dymińskim tegoż imien ia, fundatorem kościoła w Liwinie (Lewin) pod Darguniem, którego syn, Dobie sław, sprzedał temuż klasztorowi wieś Bralin około 1227 r. W 1264 r. lokalizowano młyn Zachorzyn (Zacharia) w krainie Dołęskiej, podczas gdy niemal równocześnie sąsiedni Tyszyn (Teusin), a n aw et położony dalej ku południowi Gąsków (Ganschendod) zaliczano do okręgu podległego grodowi w Dyminie4 - Podobnie archidiakonat dym iński obejmował również kościoły krainy Trzebutowskiej (Treptow), co wskazywałoby na jej dawną przynależność do Dymina. Należy wreszcie wspomnieć, że w XIV w. wsie nad górną Pianą, pozostałe pod władzą pomorską , jak: Czetomin (Zettemin), Rątnów (Rottmannshagen), Rusinów (Rutzenfelde), Duchów (Duckow), Pniów (Pinnaw), Wronczyn (Warrenzin) i Czarnków (Zarnekow) pełniły świadczenia na rzecz zamku w Dyminie5. Wszystkie te przykłady wskazują na nadrzędną funkcję ośrodka dymiń skiego odnośnie do krain na południe i zachód od Piany. Najmniej pewną pozostaje przynależność administracyjna krainy P łockiej w dobie organizacji grodowej, a to wobec zupełnego braku, nawet pośrednich przekazów współczesnych. Istnieją jednak dwie późne wiadomości, które uzasadniają przypusziczenie, że kraina Płocka podle4 PU, I , nr 193, r . 1219; Cod. Pom., nr 163, r . 1227; ibid., s. 997, PU, II, nr 758, r . 1264; III, nr 1435, r. 1287; ibid., nr 1468, r. 1288. s PU, IV, nr 2191, r. 1304; VII, nr 4274, r. 1327.

objaśnienia;

Kazimierz Slaski

40

[326)

gała również

kasztelanom dymińskim. Jedno źródło podaje, że dziedzic rycerz v. Apeldoren, układał się w 1282 r. o dochody z tych posiadłości: coram castellanis Dymminensibus. Drugi dokument ustalając w 1304 r. granice archidiakonatu słupskiego (StolpealP) stwierdzał, że wsie podległe jego jurysdykcji, mianowicie: Bartków (Bartow), i Grąb­ czów (Gramzow), stanowiły przedmiot granicznego sporu z archidiakonatem dymińskim6 • Z powyższego wynika, że ten ostatni musiał obej mować także okolicę Płotów. Ponieważ sąsiednia kasztelania Groźwińska, należała w całości do archidiakonatu słupskiego i to juz od połowy XII w., kiedy granice jednostek kościelnych kształtowały się w ścisłym związku z jednostkami terytorialnymi, istnieją podstawy by sądzić, że kraina Płocka podlegała ze swej strony kasztelanom dymińskim7 • Na temat przynależności krain: Ostrowskiej, Bezrzeckiej' i Stargardzkiej źródła nie dostarczają żadnych, nawet pośrednich wskazówek. Ponieważ jednak nie ma danych o istnieniu tam własnych kasztelanii, więc ze względu na położenie geograficzne wypada zaliczyć je również do okręgu naczelnego grodu w Dyminie. Tak więc w skład kasztelanii Dymińskiej wchodziły pr:oypuszczalnie następujące krainy: Dymińska, Płocka, Czrezpieńska, Dołęska, Ostrowska, Bezrzecka i Stargardzka. dóbr

Płoty,

1. KRAINA DYMif.i"SKA (DEMMIN)

w bezpośrednim otoczeniu grodu dymińskiego, z jego obsługą, tworzyły niewielkie opole, rozcią­ gające się po obu brzegach Piany. Ośrodek miejski w Dyminie występuje już wyraźnie w źródłach z XI i początku XII w. Mimo kilkakrotnych najazdów niemieckich (1147 r., 1163 r., 1177 r.) oraz duńskich (1174-1177), nie utracił on swego znaczenia także w ramach feudalnego państwa pomorskiegd. Korzystne położenie topograficzne osady, w pobliżu głównej ·przeprawy przez Pianę, przy zbiegu jej dopływów: Trzebuli (Trebel) i Dołęży (Tollense), ułatwiało powiązania rzemieślniczo-handlowej osady z rynkiem lokalnym. O ży­ wych kontaktach z okolicą świadczy określenie wsi Drzonowice (Dronnewitz), odległej przecież o kilka km od Dymina, jako podmiejskiej (suburbana) 9 • Z Dymina przez Luchów (LU.chow) i Ławno (Laage) biegł główny gościniec (via regia) do kraju Obodrzyców; inny podobny szlak Osady

a

położone

związane być może

PU, Il, nr 1230, r. 1282; IV, nr 2191, r . 1304. PU, I, nr 43, r . 1153; ibid„ nr 289, r. 1233. 1 W. Ko w a Ie n ko, Staroslowiańskie grody, s. 418; G. Kr at z, R. KI emp i n, Die Stiidte, s. 114-116; Sax o Gr am m, XIV, s. 547, 561, 633 ; XVI, s. 671. 1 PU, I, nr 249, r. 1228. 4

7

[327]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

wiódł

przez Uznam i Wolin na Pomorze10 • W pierwszej połowie XIII w .. miasto lokowano na prawie lubeckim11 • Przyrodzoną granicę kasztelanii i opola d·ymińskiego od strony krain: Łosickiej i Trzebudzickiej, tworzyły przestrzenie leśne, ciągnące się n a1 południe od Drozdowa (Drosedow) i Rądkowa (Randow) oraz wzdłuż. doliny strumienia Krongraiben, dopływu Trzebuli. W XII w. zaliczano· Wodniki (Wotenick) i Wodeńkę (Seedorf) do krainy Dymińskiej 12 • Parafia w Wodnikach, należąca w połowie XIII w. do diecezji kamieńskiej, obejmowała podówczas osady: Wodeńka (Seedorf), Tycze (Toitz), Nosków (Nossendorf) i Volksdoirf. Sąsiadowała ona bezpośrednio z parafiami: Modrzów (Medrow) i Darów (Dorow), które podlegały już jurysdykcji biskupów zwierzyńskich (Schwerin), co wskazuje na ich przynależność­ do kasztelanii Trzebudzickiej 13• Pierwotna granica północna opola dymińskiego uległa w drugiej połowie XIII w. nieznacznym przesunięciom w związku z oddziaływaniem stosunków własnościowych. Jak już wspomniano, miasto Dymin otrzymało w 1292 r. wsie: Rostów (Rustow) i Rądków (Randow), nabyte przez księcia w 1281 r. od cystersów z Eldeny. Odtąd wchodziły one· w skład terytorium miejskiego14• Istnieją jednak wyraźne wskazówki~ że w okresie organizacji kasztelańskiej, należały ·one do opola łosickiego· W przywileju z 1249 r., książę Warcisław III przyobiecał cystersom z Eldeny obszar 30 łanów, które miały ·być położone w krainie Łosickiej ~ Chockowskiej lub Płockiej. W wykonaniu tego przyrzeczenia książę: nadał istotnie klasztorowi w 1251 r. dobra Rądków (Randow), obejmujące przypuszczalnie także i Rostów (Rustow). Ponieważ położenie tych osad wyklucza zupełnie ich przynależność ter.ytorialną do Chockowa. czy Płotów, można wnosić, że musiały "one znajdować się w krainie Łosickiej. Istotnie, jak już wspomniano, dokument z 1343 r. wspomina o dawnej przynależności Rostowa do okręgu grodu łosickiego 15 • Południowy zasięg krainy Dymińskiej wyznaczały doliny Trzebuli (Trebel) i Dołęży (Tollense). Bezląd (Beestland), Wilków (Wolkow), Wroncz;yn (Warrenzin) i Liwin (Lewin) wchodziły pod koniec XII w. w składl okręgu grodu w Darguniu, położonego w krainie Czrezpieńskiej. Drzonowice (Dronnewitz) należały w XIV w. do parafii liwińskiej 16 • Podobnie 1o PU, I, nr 169, r. 1216; ibid„ nr 174, r. 1216; II, nr 907, r. 1270. u PU, I, nr 500, r . 1249. 12 PU, I, nr 55, r. 1171; ibid., nr 99, r. 1186; Il, nr 1060, r. 1277. 13 H. Gr ot ef en d, o. c., s. 228. H PU, Ul, nr 1218, r. 1281; ibid., nr 1615, r . 1292. u PU, I, nr 499, r. 1249; ibid., nr 538, r. 1251. 11 PU, IU, nr 1730, r. 1295; I, nr 61, r. 1173; ibid., nr 77, r . 1178.

Kazimierz

42

Śla s ki

[328]

Zachorzyn (Zacharia) zaliczano w połowie XIII w. do krainy Dołęskiej. Natomiast Broniszów (Sieden-Briinzow), Gwiazdarzów (Quitzerow) i Wiistenfelde uważano w tym okresie za przynależność krainy Dymiń­ skiej. Granicę stanowiła rzeka Dołęża (Tollense) zapewne aż do ujścia potoczk~ Babicy, koło Broniszowa17• Zasięg krainy Dymińskiej ku wschodowi można odtworzyć tylko w przybliżeniu. W 1232 r. pośród wielmożów tego okręgu występuje Andrzej ze Szczerbięcina (Sophienhof). Ponieważ w XVI-XVIII w. zaliczano do parafii szczerbięcińskiej wsie: Plastelin (Alt Plestlin), Wkrzyce (Uckeritz) i Kluczyn (Kletzin), należy sądzić, że wchodziły one również w skład dawnego opola dymińskiego, które w XIII w. uległo rozbiciu, w wyniku nadań na rzecz miasta Dymina i klasztoru w Wierzchnie (Verchen) 18 • 2. KRAINA

PŁOCKA

(PLOTZ)

Geneza tego kręgu sięga jeszcze czasów podziałów plemiennych. Nazwa krainy Płockiej pojawia się po raz pierwszy w przywileju fundaoyjnym biskupstwa ~obolińskiego i utrzymuje się w użyciu do połowy XIII w., przy czym po raz ostatni wymieniono ją w dokumencie z 1249 r. Nieliczne przekazy źródłowe zdają się wskazywać, że było to opole, którego czoło stanowiły Płoty, gdzie zachowało się grodzisko. Podobny pogląd wyraził również W. Br ii sk e 19 • Pierwotny ośrodek utracił swe znaczenie już w pierwszej połowie XIII w., co wiązało się przypuszczalnie z likwidacją opola płockiego. W 1255 r. cystersi z Dargunia posiadali w Płotach 6 łanów z dziesięciną i immunitetem. Miejsce dawnego czoła opolnego zajął Chartlów (Kartlow), gdzie w połowie XIII w. znajdował s ię prawdopodobnie gródek względnie dworzec książęcy, gdyż władcy Pomorza datowali niejednokrotnie z Chartlowa swe przywileje dla okolicznych dóbr 20 • W 1249 r. parafia w Chartlowie obejmowała wsie: Chartlów (Kartlow), Węcław ·(Vanselow}, Płoty (Plotz), Wilczków (Volschow), Jawiszów (Jagetzow), Smardzów (Schmarsow), Kruków oraz zapewne powstały później Tutów, Por. s. 53 : PU, III, nr. 1615, r . 1292; II, nr 3513, r . 1321. PU, I, nr 286, r. 1232: „ ... Henricus plebanus in Dimin, Woltherus comes, Luberadus prefectus ... Andreas de Cyrbrecin, Domasca filius Luberadi et plures Diminensis territorii nobiles". PU, IV, nr 2040, r. 1302; ibid., nr 2217, r. 1305. 19 PU, I, nr 10, r . 946; ibid., nr 41, r. 1150; ibid., nr 499, r. 1249; W. Br ii s k e, •O. C., S. 169. 20 Por. PU, I, nr 422, r. 1243 (fals.); ibid., nr 440, r. 1245; II, nr 718, r . 1265; ibid., nr 1002, r . 1274; ibid., nr 796, r. 1266; Cod. Po m ., nr 486, r. 1253. 17

13

[329]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

43

który w XVIII w. zaliczono do parafii smardzowskiej , powstałej z rozpadu chartl ewskiej 21 • Granice krainy Płockiej można odtworzyć tylko hipotetycznie. Pół­ nocny i zachodni jej zasięg wynika z u przednich opisów krain: Między­ rzeckiej i Dymińskiej. Treść przywileju z 1186 r. wskazuj e, że kraina Płocka sięgała k u południowi aż po dolinę Dołęży (Tollense) i sąsiadowała z krainą Dołęską 22 • Granicę wschodnią wyznacza najprawdopodobniej podział archidiakonatów w 1304 r., który jak wspomniano, zaliczał i3artków (Bartow), Dobrzyków (Daberkow) i Grąbczów (Gramzow) do kasztelanii Groźwińskiej. Wydaje się prawdopodobne, że w XIII w . parafia chartlowska obejmowała cał.y obszar opola płockiego23 • 3. TERYTORIUM CZREZPIEŃSKIE

Obszar położony między rzekami: Trzebulą (Trebel), Rokitnicą (Recknitz) i górną Pianą (Peene) stanowił t erytorium wieleckiego plemienia Czrezpienian wymienianego w źródłach począwszy od p ołowy X w . Dokładne określenie ich siedzib pozostaje dotychczas sprawą sporn ą. W . Br i.isk e skłania się do przypuszczenia, że nie sięgały one na pół­ noc od T:rzebuli, n atomiast z. Sułowski przyp uszcza, że nal eżały również do nich okolice Trzebudzic i Chockowa24 • W XII w., po ostatecznym ukształtowaniu się państwowości meklemburskiej i pomorskiej, dorzecze Piany było stałym terenem sporów mię­ dzy tymi sąsiadami. Przy założeniu m eklemburskiego bisku pstwa w Zwierzynie (Schwerin) w 1170 r. objęto jego zasięgiem krainy: Czrezpienian, Dołężan, Płocką i Łosicką. W rzeczywistości jednak o przynależności kościelnej i państwowej tych okolic zadecydował faktyczny układ sił między Pomorzem i Meklemburgią . Stąd też w drugiej połowie XII w. ~mienione powyżej ziemie wiel eckie podlegały władzy książąt i biskupów pomorskich 25 • Mimo zaniku dawnych podziałów plemiennych , nazwa „terytorium Czrezpieńskie" (Circipen, Circipene) utrzymała się w użyciu dla oznaczenia obszaru na południe od doliny Trzebuli, aż do połowy XIII w . W dalszych ustępach pracy omówimy charakter tego pojęcia terytorialnego w ramach organizacji kasztelańskiej . Tutaj n al eży t.y lko zauważyć, Por. s. 65; PU, I , nr 493, r. 1249. PU, I, nr 99, r. 1186: „ ...terram Plote totam usque Tolenze . 23 PU, IV, nr 2191, r . 1304; por. s ... 24 PU, I, nr 12, r. 965 ; Saxo Gra mm, XIV, s. 599; XVI , s. 671 ; W. Brilske, o. c., s. 139 i nast. 2 5 PU, I, nr 53, r. 1170 (fals.); ibid., nr 61, r. 1173. 211

22

44

Kazimierz

Ślaski

[330]

że

ustalenie się feudalnej władzy książęcej na tych obszarach nastąpiło stosunkowo późno. Pogaństwo utrzymywało się niepodzielnie, do drugiej połowy XII w., a dopiero w 1170 r. nastąpiło poświęcenie pierwszej kapliczki na terytorium Czrezpińskim. Wzmianka Saxa o przywódcy obrońców Ciecierowa (Teterow) (princep s urbis) Chocimiarze w 1171 r., nie wyklucza możliwości istnienia na tych terenach lokalnych władców plemiennych, pod zwierzchnictwem pomorskim.

Dorzecze Piany pozostało pod panowaniem pomorskim do pierwszych dziesięcioleci XIII w. Wskazują na to nadania i potwierdzenia dóbr: Pil_; chowa (Alt Polchow), Raju (Rey), Skorzęcina (Schorrentin), Pieńkowa (Alt Pannekow), Grązowa (Gransow), Dębna (Damm) , Głazowa (Glasow) przez księcia Kazimierza dymińskiego w latach 1216 i 1219 26 , jak potwierdzenia własności Kosarzowa (Kusserow) z r. 1225 i Gilowa (Gielow) z r. 1228 przez jego następcę Warcisława III 27• Tymczasem jednak w trzecim dziesiątku XIII w. nastąpiła ofensywa meklemburska zmierzająca do opanowania zachodnich połaci księstwa pomorskiego. Przedsięwzięcie to zostało uwieńczone powodzeniem. Okolice Ostrowa (Gustrow) podlegały już w latach 1219-26 Meklemburgii. W r. 1229 książęta roztoccy Mikołaj i Henryk Borwin wystawili przywilej, potwierdzający dawniejsze nadania Wargęcina (Wargentin) przez księcia Kazimierza dymińskiego28 • Wieś owa leżała w samym środku spornego obszaru. Podobnie w dokumencie z r. 1236 b i'Skup zwierzyński stwierdził wyraźnie, że odzyskał dziesięciny nal eżne jego sfolicy z terytorium Czrezpienian i przynależnej do niej krainy Bezlądzkiej (Beestland). W kilka miesięcy później odstąpił on księciu Janowi meklemburskiemu dziesięciny 4000 łanów na terytorium Czrezpieńskim, zatznaczając, że czyni to z powodu przynależności jego do Meklemburgii (prout sua est) 29 • Prawdopodobnie więc zabór większości krain za Pianą przez Meklemburczyków nastąpił około r . 1229-30. W posiadaniu książąt pomorskich utrzymało się ostatecznie tylko kilka wsi np. Miedniki (Gross Methling), Dobromyśl (Brudersdorf), natomiast pozostałe obszary na południu od Trzebuli odpadły na stałe od Pomorza 30 • Jedynym śladem panowania pomorskiego na terytorium Czrezpieńskim pozostała jego przynależność do diecezji kamień skiej, której biskupi w XIII w. zdołali tam odzyskać swe dawne u prawnienia 31 • Osadnictwo zs PT,J, I, nr 169, 174, 175, r. 1216, 1219. 27 PU, I, nr 227, r. 1225; ibid„ nr ·248, r . 1228. 28 MU, I, nr 331, r. 1226; PU, I, nr 258, r. 1229; ibid„ nr 166, r. 1215; ibid., nr 167, r . 1215. 2 9 PU, I, nr 325, 326, r. 1236. 30 PU, III, nr 1615, r. 1292; VI, nr 4134, r. 1257; VII, nr 4274, r . 1327. 11 PU, II, nr 648, r. 1257; ibid., nr 649, r. 1257; ibid„ nr 652, tego roku.

[331)

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

45

Czrezpienian skupiło się głównie w północnej części omawianego terytorium wokół dorzecza Trzebuli i Piany. W oparciu o silnie zaludnione zaplecze rozwinęły się tam niektóre większe ośrodki gospodarcze: Darguń, Rokitnica (Rocknitz), Luchów, Stare Kalno (Alt Kalen), Lubochnia (Behren-Liibchin), Pilchów (Alt Polchow), Ławno (Laage). Wiódł tędy waż­ ny szlak handlowy ze Starej Lubeki przez Wy.szomierz (Wismar), Ode (Werle), Ławno (Laage), Rędziszów (Rensow), Stare Kalno (Alt Kalen}, Rokitnicę (Rockuitz), Darguń, Wilków (Wolkow) do Dymina, Uznamia i Wolina32• Środkową część obszaru Czrezpienian zalegały puszcze; największa z nich w okolicy Wielochowa (Gross Wiistenfelde i Klein Wiistenfelde) znana była pod nazwą Wielochowskiej (Velgowe). Dalej ku południowi osadnictwo było rzadsze niż na północy i rozrzucone wśród więkseych przestrzeni leśnych. Na obszarze tym dają się wyróżnić dwa ważniejsze zespoły osadnicze: wokół ośrodków w Ciecierowie (Teteirow) i Ostrowie (Giistrow) 33• Pasmo puszcz i jezior ciągnące się od źródeł Niewli (Nebel F luss) do jeziora Marzyce (Miiritz See) oddzielało od dziedziny Czrezpienian sąsiednich Doszan i Morzyczan. Zachodnią granicę osadnictwa tworzyła bagnista dolina rzeki Rokitnicy (Recknitz FI.). Suchsze i bardziej dostępne tereny nad górną Niewlą (Nebel), położone m[ędzy tymi naturalnymi rubieżami, stanowiły jakby bramę wypadową dla inwazji ze strony Meklemburgii. Granice terytorium Czrezpieńskiego, w dobie panowania książąt pomorskich, dają się tylko częściowo ustalić na podstawie bezpośrednich przekazów. Natomiast w znacznej mierze trzeba opierać się na przypuszczeniach. Tak np. znane jest rozgraniczenie diecezji zwierzyńskiej i kamieńskiej w XIII w. ów podział ustalił się w drugiej połowie XII w. jako wynik ekspansji feudalnych księstw meklemburskiego i pomorskiego na obszary plemienne pogańskich jeszcze Czrezpienian. Odzwierciedlał on zakres ówczesnych zasięgów politycznych. Wiadomości zarówno bezpośrednie jak i pośrednie wskazują, że granicę północną między terytorium Czrezpienian a okręgami Trzebudzic i Dymina, stanowiła dolina rzeczki Trzebuli, począwszy od Trzebudzic 32 Darguń: gród PU, I , nr 77, r. 1178, kościół ibid., nr 61, r. 1173; Rok i t n i ca : kościół - ibid., nr 77, r . 1178, karczma, ibid., nr 193, r. 1219; Lu chów : karczma, ibid., nr 61, r. 1173; St. K a 1 n o : urbs - ibid., nr 62, r. 1173, kościół - ibid., nr 264, r. 1232; Lub och n i a: gród - Sax o, XVI, s. 671, r. 1185, kościół PU, I , nr 353, r . 1238; Pil c h ów; kośció ł - ibid., nr 175, r. 1216, karczma - ibid., nr 193, r . 1219; E. St e gem a n, Die via r egia in M ecklenburg. „Mannus" 32, r. 1940, s. 440; PU, I, nr 77, 169, 193. 33 saxo, o. c., XIV, s. 599, 601, r. 1173: „vicu s"; PU, I, nr 258, r. 1219.

46

Kazimierz Slaski

[332J

(Tribsees) aż do jej UJscia. Zasi ęg jednostki czrezpieńskiej wyznaczJają grody w Lubochni (Behren-Li.ibchin) i Darguniu wraz z ich okręgami, jak również Bobol.ice (Babelitz) i Miedniki (Gr. Methling) 34 • W skład okręgu grodowego Dargunia wchodziły jako osady pograniczne wsie: Dobromyśl (Brudersdorf), Wronczyn (Warrenzin), Wilków (Wołkow) i Bezląd (Beestland) 35• Zachodnią granicę obu sąsiadujących diecezji, zarazem terytorium Czrezpieńskiego, tworzyła bagnista dolina rzeki Rokitnicy (Recknitz) 36 • Wieliścice (Vilz) i Pilchów (Alt Polchow) podlegały władztwu pomorskiemu 37, a Marłów (Marlow), Słonica (Bad Si.ilze), Cieszyn {Tessin) i Czarnowąs (Zarnewanz) meklemburskiemu 38 • Dalszy przebieg rubieży, począwszy od ujścia Pilchowej (Polchow FL) do Rokitnicy (Recknitz) nie przedstawia się równie jasno. Wiadomo, że ustalenie podziałów kościelnych w połowie XIII w„ pozostawiało Ławno (Laage) i Rokitnicę (Recknitz) przy diecezji zwierzyńskiej, a natomiast Pilchów (Alt Polchow), Przybieradz (Prebberede), Jamno (Jahmen), Lisów (Lissow), Wronków (W arnkenhagen), Sierów (Zierh agen), Niegolew (Niegleve), Dymin (Dehmen), Kusów (Ki.i&sow) podlegały biskupstwu w Kamieniu 39 • Jednakże już L. Qua n d t wyraził przypuszczenie, że okolice Ławna należały zapewne pierwotnie do terytorium Czrezpieńskiego, a dopiero w XIII w. przeszły pod panowanie meklemburskie 40 • Istotnie położenie topograficzne grodu w Ławnie w skazuje, że strzegł on przeprawy przez Rokitnicę (Recknitz) wobec ataków od zachodu, a więc od strony Obodrzyców. Również jeden z dokumentów księcia Kazimierza II dymińskiego wspomina o głównej drodze (via regia) z Luchowa do Ławna (Laage) w kontekście, który pozwala przypuszczać, że oba ośrodki podle-. gały jego władzy 41 • N!ajprawdopodOlbniej więc dziedziny pomorskie oddzielała od meklemburskich dolina Rokitnicy. Obraz pogranicza południowo-zachodniego przedstawia się jeszcze bardziej niejasno. Obszar poło,żony u źródeł Rokitnicy i w dorzeczu Niewli (Nebel. Fl.) stanowił mniejszą jednostkę terytorialną, wy:stępującą w źró34 Sax o, XVI, s. 671, r. 1173; PU, I, nr 75, r. 1178; ibid„ nr 325, r . 1236; IVIU, I, nr 439, r. 1235. 35 PU, I, nr 61, r. 1173 ; por. tak że PU, II, nr 1233, r. 1282. 36 H . G rot e f e n d, o. c„ s. 230 i nast . 37 PU, I, nr 169, r. 1216; ibid ., nr 325, r . 1236. 38 MU, I, nr 127, r. 1179; ibid., nr 550, r. 1243 ; II, nr 1141, r. 1268; III, nr 1862, r. 1286. 39 H. Gr ot ef end, o. c., s. 235-241. 40 L. Q u a n d t, Cod. Pom., s. 1006, objaśnienia. 41 PU, I, nr 169, r. 1216.

Podziały

[333] dłach

t erytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

47

nazwą kr a i ny Bi ez dz i,ie dz ki ei j (terra Bisdede). Przypolityczna tego obszaru nie jest w pełni wyjaśniona. G. C. L is c h i L. Q u a n d t przyjmowali, że wchodziła onJa w skład terytorium Czrezpieńskiego, a dopiero około 1205 r. została 2ldobyta na Pomorzanach przez Meklemburczyków 42 • Za tą hipotezą przemawia okoliczność, że okolice Ostrowa (GU.straw) podle~ały co najmniej od począt­ ku XII w. diecezji kamień skiej, co wskazywałoby na ich dawną przynależność do księstwa pomorskiego43 • Pozorne zastrzeżenia co do słus·1.­ ności tej ·tezy budzi treść potwierdzeń !buskupstwa zwierzyi1.skiego z lat 1177 i 1186, które wliczają do jurysdykcji tej diecezji także i krainy po obu brzegach Niewli44 • Również nadanie wsi Rosina z r. 1229, ·przez książąt roztockich Mikołaja i Henryka, obejmowało krainy aż po Niewlę, przy czym n adawcy stwierdzali, że granice wspomnianej wsi zostały ustalone z dawien davvna przez ich przodków. Wydaje się jednak, że tereny nad Niewlą, podległe biskupom zwierzyńskim w myśl dokumentów z lat 1177 i 1186, leżały raczej nJad jej dolnym biegiem, a więc w obodrzyckiej krainie Budziszowskiej (Land BU.tzow), skoro potwierdzenie z r. 1186 wymienia w tym samym kontekście także wieś Wilkonię (W olken). Co do okolic Rosina, to określenie o· dawności granic mogło w r. 1229 odnosić się także do początku stulecia, kiedy wieś ta podlegała już, według L. Qua n d ta, władztwu Meklemburgii. Jest rzeczą charakterystyczną, że podczas gdy źródła meklemburskie XII w. wymieniają niejednokrotnie różne miejscowości w krainie Budziszowskiej, to sąsiedni Ostrów (Gilstrow) występuje dopiero w źródle z 1219 r. Okoliczność ta wskazywała1by na niedawne opanowanie tych t erenów. Również G . Li s c h zwrócił słusznie uwlagę, że wspomniane potwierdzenie z r. 1186 podaje, i'ż kraina Budziszowska graniczyła z krainą Trzebiedzką (Tribeden), stanowiącą jego ZJd aniem okręg t erytorium Czrezpieńskiego czyli kraina Budziszowska była ostiatnią posiadłością meklemburską ku wschodowi45 • Jeżeli książęta meklemburscy po zajęciu całego t erytorium Czrezpieńskiego uznali ostatecznie pretensje bisku pów kamieńskich w stosunku do terenów spornych z ich własnym bisku pem

pod

należność

~

42 G. Lis c h, Vber die Li:inder Bisdede und Tribedne , „Jb. d es Ver. f. m ecklenburgische Gesch. u . Altertumsk.", XII, 1847, s. 30, 31; L. Qua n d t, Die Lan d estheilungen in Pommern va r 1295. - „Balt. Stud. AF", XI, 1945, s . 123-127. 43 PU, I, nr 301, r . 1233 ; ibid „ nr 320, r. 1235: n adanie kapitule w Ostrowie (Giistrow) przez bp. kamieńsk iego „„.archidiaconatum per tota m terram Bisdede siv e Tribedne". 44 MU, I, nr 124, r . 1178 ; PU, I , nr 99, r. 1186; C o:d . Po m„ nr 59, r. 1186. 45 Cod. Po m ., s. 469, r . 1229; ibid„ nr 59, r. 1186 : „.„a Butissowe in ultraque parte aquae„. Nebula usque ad terram „. Tribeden ".

Kazimierz Slaski

48

[334]

:zwierzyńskim,

to widocznie owe roszczenia opierały się na jakichś dawnych i mocnych podstawach. Wydaje się tedy prawd~podlobne, że za1sięg państwa pomorskiego na tym odcinku, odpowiadał w XII w. podziałom diecezjalnym, znanym w późniejszych latach, czyli, że kraina Biezdziedzka (terra Bisdede), tzn. 1okolica Nowego Ostrowa (N. Gilstrow) wchodziła w skład terytorium Czrezpieńskiego. Zachodnia granica krainy Biezdziedzkiej, a zarazem ·księstwa pomorskiego w XII w„ przebiegała zapewne rzeczką Parzymnicą {Parmenitz) do jeziora Parzym (Parum S.}; dalej przez Bylów (Billow) ido jeziora Giedce (koło Karchgeetz) i jeziora Łężnica (Lentzen S.), obejmując okolice Ostrowa (Gilstrow) 48• Od południa terytorium Czrezpieńskie opierało się o lesiste pojezierze, :rozciągające się między Golczem (Goldberg) a źródłami Piany (Peene). Zasięg państwa pomorskiego w XII w. pokrywał się prawdopodobnie z zasięgiem diecezji kamieńskiej, której pogranicznymi osadami na tym odcinku 1były: Dymin (Dehmen), Rosin Kościelny (Kirch-Rosin), Nowy Ostrów (N. Gustrow), Żuków (Suckow), Badendiek, Gąsków (Gantschow), Cienia (Zehna), Bielin (Bellin), Kraków, Dobin (Dobbin), Siedliszcze (Ziedlitz), Grubów (Grubenh.agen), W. Bobolin (Gr. Babelin), Malczów {\foitzow), Rąbów (Rambow), Świnki (Schwinkendorf). Z powyżej wymienionymi wsiami sąsiadowały ze strony diecezji zwierzyńskiej miej:Scowości: Trzcinica (Strenz), Lusów (Lilssow), Parzym (Parum), Giedce Kościelne (Karchgeetz), W. Opole (Gr. Upahl), Łomno (Lohmen), Kłodno (Kloden), Dobin (Dobbin), Dobrocin (Dobbertin), Golcz (Goldberg), Osetno ((Woosten), Pozarzyn (Gr. Pozerin), Karwów (Karow), Kity (Kieth), Drzew·ce (Drewitz), Linistaw (Linstow), Małkowice (Malkwitz), M. Bobolin (Kl. Bbibelin), Słowiański Wąglin (Hohen Wangelin), Lipin (Liepen), Krzemion {Cramon), Lutków (Kirch Lutchendorf), Sommerstorf, Pąszyn (Panschenhagen), W. i M. Wiewiórcze (Gr„ Kl. Giewitz) 47 • Począwszy od źródeł Piany (Peene), aż po ujście Dołęży (Tollense) rozdągały się rubieże terytorium Czrezpieńskiego i dawnych dziedzin Dołężan. Według dokumentu z r . 1255 Dębno (Dahmen) zaliczano do krainy Por. MU, I, nr 398, r. 1232; ibid., nr 331, r. 1226; ibid„ nr 323, r . 1226. H. Gr ot ef end, o. c., s. 250-252; G. F. Lis c h, o. c., s. 33, Por. także: MU, I, nr 331, r. 1226: ibid„ nr 1292, r. 1273; IV, nr 2511, r. 1298; ibid„ nr 2500, r. 1298; PU, II, nr 939, r. 1279 ; MU, I, nr 420, r. 1233; PU, III, nr 1760, r . 1296; II, nr 654, r . 1258; MU, I, nr 397, r. 1232; ibid., nr 732,r r. 125·1. ·no granic bp. skwierzyńskiego: MU, I, nr 365, r. 1229; ibid., nr 420, r . 1233; ibid., nr 425, r. 1234; ibid., nr 469, r. 1237; ibid., nr . 411, r. 1233; ibid., nr 425, r. 1234; ibid., nr 436, r. 1235; V, nr 2935, r . 1304; III, nr 2016, r. 1289. 4e

47

Podziały

[335]

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

49

Dołęskiej

48 • Na przynależność Małkini (Malchin) do terytorium CzrezpieD.skiego wskazuje okoliczność, że owo miasto znalazło się w posiadaniu meklemburskim równocześnie z innymi zdobyczami Meklemburgii. Ponieważ brak wzmianek o zdobyciu przez Meklemburczyków jakichkolwiek części terytorium Dołęskiego, trudno 2godzić się z poglądem L. Q u a nt a, który lokalizuje w nim Małkinię 49 • Ustalenie właściwej treści pojęcia : „ter;ytorium Czrezpieńskie" w dobie panowania pomorskiego napotyka na trudności, gdyż ubóstwo źródeł zmu sza badacza do opierania się przede wszystkim na domysłach. Z opisu kroniki Saxa Gramntyka zdaje się wynikać, że podówczas tworzy ło ono określony region, którego głównym ośrodkiem był przypuszczalnie potęż­ ny gród w Ciecierowie (Teterow) . Ten ostatni po niszczącym najeździe duńskim około 1170 r. utracił swe dawne znaczenie 50 • Określenie „ziemia Czrezpieńska" występuje również w niektóry ch innych źródłach aż do pierwszej połowy XIII w. Wydaje się jednak, że w tym okresie stanowiło o no przeżytek stosunków z doby plemiennej i oznaczało wprawdzie konkretny obszar, ale nie odnosiło się do żadnej faktycznej jednostki funkcjonalnej w ramach feudalnej organizacji kasz~elańskiej. Wskazuje na to okoliczność, ie We wspomnianych źródłach brak jakiej kolwiek wzmianki o urzędnikach tego tel'lYtoir ium, ani też o jednym wspólnym dląń ośrodku . Wszystkie dokumenty, dotyczące mi ejsco.wości na tym obszarze, wystawiane były w Dyminie, w obecności tamtejszych kasztelanów i niekiedy czrezpieńskich feudałów, jak np. Rać sława ze Skorzęcina w 1216 r. i innych . Już dla trzeciej ćwierci XII w. mamy poświadczone istnienie na terytorium Czrezpieńskim odrębnego książęc ego okręgu grodowego w Darguniu oraz kilku ·i nnych opoli. Ponieważ jednak zasięg i liczba tych jednostek terytorialnych nie dają si ę dokładnie ustalić, omawiamy je łącznie w ramach bardziej sprecyzowanego obszaru, określanego nazwą terytorium Czrezpieńskiego.

Naj więcej wiadomości źródłowych zachowało się na temat okręgu

grodowego Dargunia,który w związku z fundacją klasztoru cystersów, około 1171 r., przeszedł z rąk księcia w ich posiadanie. Dokument z 1173 r. podaje, że tamtej szy kościół powstał jako pierwsza świątynia chrześcijań48 A d am Brem, II, cap. 18 „Circipani, quos a Tholosantibus„ et Rethris separat flumen Panis."; PU, II, nr 64, r . 1255. 49 L. Qua n d t, Cod. Pom. , s. 982, cbj a śn ienia. Por. meklemburskie potwierdzen ie nadania wsi Wargutin: PU, I , nr 258, r. 1129 - oraz Gilowa (Gielow) w ziemi Małkińskiej; ibid., nr 379, r. 1240. so K. pie rad z ką, Zagadnienie grodów i" wczesnośredniowiecznej "organizac;i grodowej u Słowian północno-zachodnich - „Pam. Slow. " IV, z. 2, 1954, s. 286288; Sa x o, XIV, s. 599-601.

4 P odllia ly

terytorialne

P omona

50

Kazimierz

Ślaski

[336]

ska na całym obszarze terytorium Czrezpieńskiego. Z wiadomości tej wynika, że włączenie tych ziem do organizacji wczesnofeudalnego państwa pomorsk)ego, musiało nastąpić w niezbyt odległej przeszłości, nic więc dziwnego, że przeżytki podziałów terytorialnych z doby plemiennej mogły jeszcze zachowywać znaczną żywotność 51 , Przywilej z 1178 r . wymienia jako przynależność dawnego grodu 25 wsi: Wygon (Wagun), Kucice (Klitzerhof), Liwin (Levin), Toporzyszcze (Upost), Wronczyn (Warrenzin), Wilków (Wolkow), Bezląd (Beestla:nd), Dobromyśrl (Brudersdorf), Oomagniewo (Damm?), Niechorze (N ecroz-Nikohr?), Dołgolice (Dolgolize-Dorgelin), Złotów (Schlutow), Głazów (CegŁos-Glasow) , Więcedrogów (Finkental) i 11 nazw nieodgadnionych 52 • W dwóch dokumentach z lat< 1235 i 1236 występuj e określenie: „kraina Bezlądzka" (terra Wozlende). Zasięg tej jednostki nie zo stał nigdzie określony, mo·żna tylko przypuszczać, że odpowia d ał on obszar owi pa rafii !iwiń skiej, ustalonemu w dokumencie z 1248 r. Parafia obejmowa ł a wsie: Liwin (Levin), Kątom (Cantim-Len enhof), Drogobądy (Darbein), Bralin (Barlin), Bezląd (Beestland), Wilków (Wolkow), vyronczyn (Warrenzin), Toporzyszcze (Upost) i zaginione osady: Caunin i Gnewotin 5~. Niemal wszystkie mi ejscowości wymienione powyżej zaliczano· w 1178 r. do okręgu grodu w Darguniu. Wynika z tego, że tzw. kraina Bezlądzka była ]ednostką późniejszego poch odzenia. Przypuszczalnie nazwa ta pojawiła się dopiero w pierwszej połowie XIII w. dla oznaczenia tej części terytorium Czrezpieńskiego, która utrzymała się przy Pomorzu po zaborach meklemburskich. Wskazuje n a to okoliczność, że np. Bralin i Wronczyn, wymieniano później w liczbie tych nielicznych m~ejscowości czrezpieńskich, jakie utrzymały się we władaniu książąt pomorskich 54. Ubóstwo źródeł nie pozwala również na stanowcze ustalenie, czy zachodnia część terytorium Czrezpieńskiego stanowiła jedną, względnie kilka jednostek t erytorialnych? W dokumentach XII i XIII w. pojawiają się dwie nazwy: kr a inia Trzeb ie dna (Tr~bedne, Tribeden) oraz kr a i n a 'Bi ez dz ie dz ka (Bisdede). Występują one bądź to z osobna, bądź też wymiennie. G. Li s c h, który poświęcił temu zagadnieniu osobne studium, wyraził uzasadnione przypuszczenie, że były to j ednak 51 PU, I nr 77, r. 1178: „villas illas que quondam veteri castro d e Dargon subiecte fuerunt; ibid., nr 61, r. 1173: „ ...cum altare in prima capellula in Da rgon consecraremus, quod et primum consecratum est in tota Circipen". 52 PU, I, nr 77, r . 1178. 53 MU, I , nr 439, r. 1235; ibid., nr 446, r . 1236 ; ibid., nr 613, r. 1248; PU, III, nr 627, r. 1256. 54 PU, VI, nr 4134, r. 1257; VII, nr 4274, r. 1327.

[337]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

51

dwie odrebne jednostki terytorialne, przy czym kraina Biezdziedzka obejmowała południowo-zachodnią część terytorium Czrezpieńskiego, natomiast Trzebiedną zwano okolicę Gnojna (Gnoien) 56 • Wyd3.je się prawdopodobne, że owe jednostki wywodziły się ze wspólnot terytorialnych doby plemiennej. Ośrodkiem krainy Biezdziedzkiej był przypuszczalnie gród Biezdziedza (castrum Bridder w falsyfikacie przywileju dla biskupstwa zwierzyńskiego z 1171 r .), położony na połud­ nie od Ostrowa (Giistrow) nad Jeziorem Gilowskim. Południowo-zachodnia granica tej jednostki pokrywaha się z przedstawionym powyżej zasięgiem paóstwa pomorskiego w XII w. Nad dolną Niewlą (Nebel) graniczyła ona z krainą Trzelbiedną i meklemburską krainą Budziszowską (L. Biitzow). W dwóch dop1skach z XV w. archidiakonat ostrowski nazwany został „biezdziedzkim", co nasuwa przypuszczenie, że jego zasięg północny odpowiadał dawniejszemu podziałowi krain Biezdziedzkiej i Trzebiednej. Wspomniany archidiakonat sięgał po Diekhof, Wronków (Warnekenhagen) i Turków (Thiirkow) 56 • Domniemane opole Trzebiedna obejmoWla ło przypusi.'Jczalnie północną część terytorium Czrezpieńskiego. Czołem jego po upadku Ciecierowa (Teterow) był prawdopodobnie gródek w Lubochni (Behren-Liibchin), wymieniony w 1238 r. jako siedziba meklemburskiego landwójta. W drugiej połowie XIII w. miejsce jego zajęło Gnojno (Gnoien). Późniejsze określ enie: terra Gnogen pokrywało się prawdopodobnie z pojęciem pierwotnej krainy Trzebiednej 57 • Nazwa kr a i ny Małkińskiej (Malchin) występuje dopiero w źródłach z XIII w. Sc hm a 1 t z przypuszcza jednak, że była to dawna jednostkJa terytorialna. Ob ejmowała ona wybrzeża Jeziora Małkińskiego (Malchiner S.), aż po dolinę wschodni:ej Piany. W 1247 r. zaliczano do parafii małkińskiej wsie: Jasień (Geesin), Lipin (Liepen), Zawal (Sagel) Bzów (Basedow). W XIII w. obejmowaha ona takż e : Gilów (Gie•l ow), 55 K ny t I i n g a Sag a, MGR.SS., s. 316; MU, I, 439; „ ... per totam terram Bisdede sive Tribedene"; II, nr 804, r. 1257 : „ .. .in die possesion der orter Bizden, Tribeden, Cirspen ... einzusetzen"; G. F. Lis c h, o. c., s. 300; O. Eggert, Die Wendenziige Watdemars, s. 126; W. Br ii s k e, o. c„ s. 142, zwraca słusznie uwagę, że uderzenie Waldemara (Kntl.S.) nastąpiło od strony Strzałowa, co wskazuje, że ziemia Trzebiedna leżała na północ od ziemi Czrezpieńskiej . 56 PU, I, nr 99, r . 1186 : „a Butessowe in utraque parte aqu e„. Nebula„. usqu e ad terram.„ Tribeden"; MU, I, nr 438, r. l235: „nota de archidiaconatu in Bistede nunc in preposituram Gustrowensem mutato".; ibid„ nr 398, r . 1232 ; G. Lis c h, . o.c„ s. 25-27; W. B r ii s k e, o.c„ s. 142. 57 PU, I, nr 353, r. 1238; ~· Key s er, D eutsches Stiidtebuch, I, s . 288; PU, III, nr 1468. r. 1288: Miedniki (Kl. Methling) „in t erra Gnogen" ; MU, II, nr 826, r . 1258: „.„Allenzehenden im Lande Trybeden und Gnoigen".

52

Kazimierz

Ślaski

(338]

Grubów (Grubenhagen), Karstorf oraz Świnki (Schwinkendorf), Hinrich shagen , Christinenhof i zapewne Rąbów (Rambow)"". Wyraź1 1ą granicę przyrodzoną od strony ·krainy Trzebiedna tworzyło pasmo lasów na północ od Jez tora Małkińskiego oraz bagna zachodniej Piany. 4. KRAINA

DOŁĘSKA

(TOLLENSE)

Krainę Dołęską, położoną na wschód od Czrezpieńskiej, zamieszkiwało w X-XI w . wieleckie plemię Dołężan. Według A. B r em eń s k i e go oba te ludy dzieliła dolina Piany. Wydaje się, że nazwa „krainy Dołęskiej" występująca w źródłach z d~ugiej połowy XII i XIII w„ nie oznaczała już całości ich dawnego terytorium plemiennego, które prawdopodobnie obejmowało również krainy: Płocką i Międzyrzecką, aż po dolinę Piany 59 • Ponieważ jednak kraina owa w omawianym okresie stanowiła wyraźne poj ęcie terytorialne, chociaż przypuszcwlnie nie była już wtedy jednostką administracyjną, w niniejszej pracy .o mówiono ją osobno. Losy krainy Dołęskiej, po upadku Związku Wieletów, nie są dokładnie znane. Zdaniem Z. S u ł o wski ego tereny te zostały częściowo opanowane przez księcia Albrechta Niedźwiedzia i stąd wliczono je do posiadłości biskupa hobolińskiego (Havelberg), wymienionych w potwierdzeniu Konrada III z r. 115060 • Panowanie Askańczyków, o ile faktycznie istniało" było tylko- przemijającym epizodem. W drugiej połowie XII w. dawne posiadłości Dołężan wchodziły już niewątpliwie w skład księstwa pomorskiego i podlegały jurysdykcji biskupów kamieńskich, chociaż biskupi zwierzyńscy (Schwerin) wysuwali również do nich swe roszczenia61• W ramach pomorskiej państwowości wczesnofeudalnej obszar plemienny Dołężan uległ podziałowi między różne jednostki terytorialne. Nazwa „krainy Dołęskiej " (terra Tolenze) określała odtąd tylko połud­ niowo-zachodnią jego część graniczącą.i z terytorium Czrezpieńskim. Ten stan utrzymywał się do połowy XIII w. Około 1280 r. okręg Stawna (Stavenhagen) zastawiony został książętom meklemburskim i w 1317 r. se PU, I, nr 379, r. 1246; III, nr 454 a, r. 1247; W . Br li s k e, o .c ., s. 140, uważa równie ż,

że gra nicę mię dzy Czrezpienianami i Dołężanam i stanowiła wschodnia, a nie zachod nia Piana. 59 Ann. Sang. maior., MGH.SS, I, s. 72, r . 955; PU, I, nr 10, r . 946; Adam Brem, II, c. 18; Z. Las o ck i, Dolężanie, S .O„ XVII, 1938, s. 125 i nast.; Z. Sul ow sk i, Najstarsza granica, s. 474; W. Br il s k e, s. 144-146. 60 PU, I, nr 41, r. 1150; Z. Sułowski, Najstarsze dokumenty, s. 57. 61 Por. np. MU: I , nr 124, r. 1178; ibid., nr 130, r. 1179 ; ibid„ nr 141, r. 1186; ibid„ nr 149, r . 1189; Cod. Pom., nr 241, r . 1236; F. S a 1 is, Die Schweriner Fiilschunqen, s. 273-354.

[339]

Podziały

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

53

odpadł ostatecznie od Pomorza. W posiadaniu pomorskim utrz.ymała się tylko niewielka enklawa koło Czetomina (Zettemin), natomiast północna część krainy Dołęskiej pozostała nadal przy Pomorzu, tworząc okręg (Am t ) Trzebutów (Treptmorsko-krzyżackim z r. 1313, a następnie w wielu późniejszych recesach, położony był w pobliżu Grc:!bcza, na południowy zachód od jeziora Grębosz. Począwszy od tego miejsca granica dóbr zmierzała przez rzeczkę Białą do granicy krzyżackiej na jeziorze Bielsko i przekracZJając te os. tatnie bległa do rzeki Czarnej, którą schodziła w dół do Gwdy. Stąd kierowała się ona na północ przez Szady Kierz do jeziora Dołgie, gdzie, w myśl słów przywileju „graniczyły posiadłości księcia i biskupa", a dalej już zgodnie z granicą dzielnicy książęcej podążała pod B obolice, z t ym, że j ezioro Wierzchowo zatrzymywał biskup, a jezioro Kiełpino zatrzymywali Bartuszkiewice20 • Wydaje się dość prawdopodobne, że roszczenia feudałów zachodni)pomorskich opierały się na pierwotnym w schodnim zasięgu o pola bobolickiego tzn„ że w XIII w. od kasztelanii Szczycieńskiej dzieliła je dolina Czarnej oraz jeziora: Bielsko i Cieszęcin~. Stan ten jednak uległ niebawem zmianom. Niezwłocznie po zajęciu Pomorza Gdańskiego zakon krzyżacki podjął akcję zmierzającą do likwidacji wysuniętego klina posiadłości zachodniopomorskich. T endencje takie występują już wyroźnie w układach prowadzonych w latach 1323-1326 z ksi ęciem Warcisła­ w em IV. Krzyż acy domagali się l inii podziałowej, idącej od miejsca „Pod Mieczami" do j eziora Dołgie, dalej rowem z jeziora Dołgie do jeziora Wielimie i stąd do wypływu Gwdy z t ego j eziora. Układ 21awarty z biskupem w r. 1350 miał położyć ostateczny kres wzajemnym pretensjom. W myśl tej umowy granica szła od jeziora Wołcza do miejsca „Pod Mieczami", skąd do rzeki Bi a łej w pobliż u B iałego Boru, dal ej do pnia z zaciosem, ·stojącego n a „Ostrej Górze" (Malbom), po czym przez jezio ro Dołgie do rowu granicznego 21 • Niemniej jednak Krzyżacy nie ustawali w swych dążeniach do zapewnienia sobie prostego przebiegu rubieży. Rozwinęli oni na szeroką skalę kolonizację puszczy pogranicznej, zagarniając stopniowo teren sp:>·r ny. W r. 1395 założone zostało miasto Biały Bór, a w r. 1408 zaliczano także do posiadłości zakonnych wsie Biskupice , Linowo i Stepień, położone na obszarze, należącym w r . 1350 do biskupów 22 • W edług recesu z r. 1408 granica krzyżacko-pomorska szła z południa na północ rzeką Gwdą aż do ujścia Czarnej, dalej przez drogę :o PU, V I, nr 3491, r . 1321; G. M ii 11 er, o. c„ s. 168, 198. 21 R. C ram e r, o. c., II, s. 32, r . 1350. 22 P. p a n s k e, H andfesten d er Komturei SchLochau, nr 151, 159.

I453J

Podziały

t erytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

167

w pobliżu Czarnego zwaną Surningesweg (Henkendorfscher W eg w r . 141 1) do wzgórza Szady Kierz, po czym do ujścia strumienia Doł­ g iej (Lu ttau;) z jeziora Dołgie, następnie wzdłu ż jeziora aż do rowu do_ pływowego . Tutaj przeprawiała .się przez jezior:::i do wzgórza „Ostra Góra" , a stąd ,biegła do dębu, stojącego na zachodniej granicy BiałegoBoru i do miejsca „Pod Mieczami", wreszcie do jeziora Cieszęcino. Późniejsze r ecesy graniczne np. z r. 1438 pJtwierdzają . ten stan rzeczy dla następ­ nych stuleci, z tym, ż e Biskupice, Linowo i Stepień powróciły pod panowanie pomorskie 23 • Północny zasi ęg opola bobolickiego znany nam jest tylko fragmentar y cznie. W r. 1313 sięgał;)' ono mniej wi ęcej do Sępolna Wielkiego, a n ad jeziorem Ci e szęcina sąsia dowały już tereny kasztelanii Sławieńskiej i Szczyci eńskiej . Natomiast układ z 1350 r. stwierdza znów, że granice biskupiej krainy Bobolickiej i państwa krzyżackiego zbiegają się nad j eziorem Wołcza . Prawdopodobnie nastąpiło t utaj niewielkie przesunię­ cie graniczne w wyniku akcji osadniczej inicjowanej przez biskupa kam i eńskiego na obszarze dzisiejszy ch wsi Sępólno Wielkie i Kołtki 24 • Najbliż szy odcinek pogranicza z krainą Sławieńską daje się również o dtwo rzyć. W r. 1321 cystersi z Bukowa otrzymali od Piotra Swięcy dobra w krainie Sławieńskiej •.:ibejmuj ące okolice jezior: Bobi ęcino, Kamie!\ i Żydowskie oraz obszar u źródeł Radwi. Porozumienie zawarte w r. 1357 m iędzy cyster sami a biskupem kamieńskim ustalało, że granicę ich wzajemnych posiadłości tworzy linia ciągnąca od południoweg o krańca j ezbra Bobięcino do jeziora Iłowatka, a następnie przecina ona .T ezioro Żydowskie i biegnie aż do granicy Chocimina, należącego j eszcze do kminy Sławień skiej 25 • Począwszy od Chocimina brak śred­ niowiecznych przekazów źródłowych . W r. 1565 pogranicznymi wsiami k rainy Bob:ilickiej były: Garbno, Cetuń i R ekowo 26 • Nie mamy jednak pewności czy istotnie stanowiły one część składową dawn ego opola bobolickiego, gdyż istnieje również możliwość, że były b późniejsze nabytki powstałe w związku z czasowym posiadaniem Polanowa przez. biskupów kamieńskich. Rozmieszczenie przestrzeni leśnych wskazywałoby raczej na tę ostatnią ewentualność. R. Cr amer, o. c ., s. 39, r . 1408; P. Pa n s k e, o. c., nr 178, r. 1438. P ll. UB, nr 702, r . 1313 ; R. Cr a m e r , o. c., II, s. 32, r . 1350. 2s PU, VI, nr 3491, r. 1321 ; G. Mi.i 11 er, o. c., s. 171, r . 1357. 2s G . Mi.i 11 e r , o. c., s. 172 ; R. K 1 empi n, G . Kr a t z, Mat r i k e 1 n, s. 212, 492. W XVI! w . Garbno zaliczano do Amtu Sławno. 23

2•

XVII. KASZTELANIA SŁAWIEŃSKA Okolice Sławna i Słupska tworzyły w okresie wczesnego feudalizmu jed en r egion, stanowiący prawdopodobnie wspólny obszar plemienny 1 • Dzieje tego regionu w dobie kształtowania się państwowości p:>morskiej okryte są mrokiem, wynikającym z niemal zupełnego braku źródeł. Okoliczność, że misja Ottona z Bambergu ograniczyła się do obszarów na zachód :>d góry Chełm, nasuwa przypuszczenie, że okolice Sławna i Słupska mogły być już wcześniej nawrócone na chrześcijaństwo. W planach Krzywoustego dzielnica ta miała prawdopodobnie podl egać archidiecezj i gnieźnieńskiej . Wsk1azywałyby na to późniejsze roszczenia arc)libiskupów gnieźnieńskich do jurysdykcji nad Słupskiem oraz okoliczność posiadania przez nich dóbr nad jeziorem Gardno w XIII w. Bulla z r. 1140 zakreśliła wprawdzie granice diecezji wolińskjej aż po Łebę, jednakż e w liczbie kasztelanii, których świadczenia miały stanowić podstawę uposażenia biskupów, nie wymieniła ani jednego grodu na wschód od Unieści. Przypuszczalnie w tym okresie okręg sławieńsk:>-słupski stanowił już odrębne księstwo, w posiadaniu •Racibora, brata Warcisława I, a następnie jego potomków. Potwierdzenie posiadłości joannitów z r . 1238 stwierdza, że dobra wokół Sławna ·: >trzymali oni z nadania Racibora i syna jego Bogusława, a więc w drugiej połowie XII w. W' r. 1186 w liczbie świadków na dworze Bogusława I szczecińskiego występuje WartizLaus ZLauinie., przypuszczalnie książę na Słąwnie. D okument z r. 1200 wspomina o zamianie wsi SeLglow na dwie inne, zdaniem L. Qua n d ta, Kanin i Kosierzewo, dokonanej między księciem Bogusławem ze Sławna a j c1annitami2. W początku XIII w. władoy Sławna uznawali zwierzchnictwo Wła­ dysława Laskonogiego, który w r. 1205 udaremnił najazd duński, przedsięwzięty na te okolice. Dynastia sławieńska wygasła, względnie raczej utraciła władzę w trzecim dziesiątku XIII w. Ostatni znany jej p rzedstawiciel - Racibor - być może syn Bogusława III, pojawia się tylko jeden raz w dokumencie z 1223 r., który też po raz pierwszy wymienia J. N at a n son - Leski, o. c., i>. 337. Pll, UB, nr 63, r. 1238, ibid., nr 8, r. 1186 ; ibid., nr 11, r. 1200 : Scarnino. Cosmaceuo; ibid., nr SI, r. 1198; Cod. Pom., s . 540, 11114, objaśnienia. 1

2

Podziały

[455]

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

169

kasztelana sławieńskiego 3 • Po zniknięciu z widowni Raciborzyców, region sławieńsko-słupski został opanowany przez Świętopełka II, księcia gdańskiego. Dokładna data tego podboju nie jest znana. W każ­ dym razie Sławno było w jego posiadaniu przed r. 12404 •

godność

Książęta Pomorza Zachodniego, z tytułu pokrewieństwa z Raciborzycami, wysuwali stałe roszczenia do ich sukcesji. Wyprawa Warcisła­ wa III, która dotarła aż po Słupsk w r. 1259, slwńczyła się niepowodzeni em. Także Barnim I , który po śmierci Świętopełka opanował ·::>kolicę Sławna, nie zdołał się tam utrzymać, gdyż już w styczniu 1269 r. władał tam Mestwin II5. Niebawem jednak zgłosił się nowy współzawodnik w osobie księcia rańskiego Wisławia II, który pretendował do krainy Sławieńskiej z tytułu spadku po Świębpełku jako bracie swej matki. Panow:mie rańskie trwało od 1270 do 1273 r. Ostatecznie Mestwin odzyskał Sławno i Słupsk, ale musiał złożyć hołd lenny z tej dzielnicy margrabiom brandenburskim w r. 1273°. Raz jeszcze w r . 1301 Ranowie pokusili się o opanowanie okolic Sławna, przy poparciu części miejscowych feudałów, ale zostali wnet usuni ęci przez Friczka z Szachovic, namiestnika króla Wacława. Odtąd Sławno i Słupsk pozostawały w posiadaniu polskim aż do inwazji krzyżackiej w r. 13097 •

Obszar kasztelanii Sławieńskiej obejmował dorzecze Grab::>wy (Wtry) i Wieµrzy . Równolegle do wybrzeża na północ od Sławna, między doliną Unieści i Słupi, ciągnie się pas ciężkich, urodzajnych glin, zaj ęty w okresie wczesnofeudalnym częściowo przez gęste osadnictwo, częsc10wo, w partiach bardziej wilgotnych, przez lasy liściaste. Także inne obszary moreny dennej o lżej szych glebach, próchnicznych silnie zbielicowanych pomiędzy Sławnem i Słupskiem, zaludnione były stosunkowo gęst::>. Rolniczy charakter tego osadnictwa potwierdzają liczne nazwy miejscowe jak: Kopań, Kopnica, Ratiajki, Karwice, Wołowa Góra, Wołowa Struga, Gumieniec. Dotychczasowe badania archeologiczne wykazały stosunkowo znaczną ilość grodzisk i osad wczesnofeudalnych 8 • Zdaniem W. Łęg i do VIII-IX w. odnieść można gród i osadę w Żydowie, do X-XII w. gródki w Sławsku, Cisowie, Obłężu, Barwinie i Darłowie oraz osady w BoPU, I, nr 144, r. 1205; Pll, UB, nr 23, r. 1223. Pll. UB, nr 73, r. 1240.' s MPH, II, s. 583, r. 1259; PU, Il, nr 807, 810, r . 1266; ibid., nr 868, r . 1268; Pll. UB,nr 234, r. 1269. e MPH, II, s. 597; PIL UB, nr 242, r. 1270; ibid., nr 246, r. 1274; ibid., nr ~56, r. 1273. 7 Pll. UB, nr 594, r. 1301 ; ibid., nr 608, r. 1302. 1 Pll. UB, nr 42, r . 1229; PU, II, nr 1004, r. 1275; III, nr 1901'i, r . 1299; T . Mieczyńiki, Gleb'll - mapa. 3

4

170

Kazimierz Ślaski

[456]

ryszewie, Tychowie, Pałówku i Pękaninie. Nowsze poszukiwania wykryły takż e grodziska w Kczewie-Wrzącej, Kopaniu, Kopańcu, Marszewie, Mirocinie, Ostrowcu, Polanowie, Biesowicach, Bobięcinie, Miłocicach i Cieeholubiu, o nieokreś1'::>nej dostatecznie chronologii9 • Krainę moreny dennej odgraniczała od południa rynna pradoliny pomorskiej, ciągnąca się od Barnowa przez Trzebielino, Ciecholub i Poianów do rzeki Radwi. Wielkie puszcze, porastające brzegi pradoliny i przyległe stoki moreny .czołowej, zakreślały od południa obszar zwartego osadnictwa wczesnofeudalnego. Nazwa osady Trzebielino, stwierdzonej już dla X-XII w., wskazuję na akcję rozszerzania przestrzeni uprawnych kosztem owych lasów. Dopiero jednak począwszy od XIII w. osadnictwo, posuwając się głównie dolinami Wieprzy, Studnicy i Grabowej, wgryzło się na dobre w puszczę 10 • Obszar kasztelanii rozpadał się według wszelkiego prawdopodobieil.stwa na trzy krainy: Darłowską, Sławieńską i Polanowską. Z powodu braku źródeł granice ich można odtworzyć tylko w przybliżeniu na pod; stawie badań geograficznych i retrogresji, toteż podane niżej wyniki należy poczyt,ywać jedynie za hipotezę. 1. KRAINA

DARŁOWSKA

Pomimo że rodzima nazwa Darłowa znana jest tylko z XIII wiecznego falsyfikatu oraz dopiski w matrykule klasztoru kołbackiego z XVI w., materiały archeologiczne wskazują, ż e był to stary ośrodek grod::>wy, sięgający swymi początkami X-XI w. n. Z t ego okresu pochodzi też skarb monet arabskich, angielskich i innych, znaleziony na terenie obecneg::> miasta. Pierwsza chronologicznie pewna wzmianka o Darłowie z r. 1271 podaje, że klasztor w Bukowie otrzymą.ł dwie działki w nowo założonej osadzie miejskiej, nazwanej od księcia rańskiego Wisława II - Rugenwolde. Potwierdzenie tego nadania określa Darłów jako civitas. Pierwsza lokacja nie powi:odła się jednak i w 1312 r. trzej synowie wojewody święcy nadali ponownie osadzie miejskie prawo lubeckie 12 • Położenie Darłowa u zbiegu dwóch większych rzek Grabowej i Wieprzy, przy ujściu ich do Bałtyku, po·z wal1a przypuszczać, że już w okresie wczesnofeudalnym istniał tutaj ośrodek portowy. Zarazem można wnosić, że stanowił on również cz::>ło opolne, gdyż we wszystkich 9 W. Łęg a, Kultura Pomorza, I , s. 528, 562, 608; te n że, Obraz gospodarczy Pomorza gdańskiego w XII-XIII w. - Instytut Zachodni 1947, s. 196. 10 K. ś 1 as ki, Zasięg lasów, s. 235, 246. 11 W. Łęg a, Kultura I, s. 581, 608. 12 PU, II, nr 934, 935, r . 1271; G. Kr at z, Die Stiidte, s. 329; PU, V, nr 2726,

_r. 1312.

[457]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

171

źródłach

z doby feudalizmu Darłowo występuje jako centrum odrębnej jednostki terytorialnej. Falsyfikat pochodzący rzekomo z 1205 r., a wykonany w istJcie w końcu tegoż stulecia, wymienia wsie: Żukowo i zaginioną Żyrawę w pobliżu Porzecza: in terra Dirloua. W 1285 r. Mestwin II rozporządził wsiami: ·„in castellatura de Rugenwolde: Palszewithze ... , Staniuithze". Pierwsza z tych osad to Palczewice, druga raczej Wicko niż Staniewice które należały do parafii w Sławsku, a vi1ięc do opJla sławieńskiego. Wydaje się jednak, że określenie castelLatura oznaczało tutaj tyle, co okręg grodowy, gdyż żaden kasztelan darłowski nie wyst ępuje w źródłach 13 • Pod rządami Święców kontynuację opola darłowskiego stanowił ·::ikręg landwój towski. Dokumenty z tego okresu wyróżniają nadal wyrazme osobną j~nostkę terytvrialną, do której zaliczano w r. 1317 Domasła­ w ice, a w falsyfikacie rzekomo z r. 1324 - jezioro Wicko i wieś Kopań . W 1341 r. występuje Jarosław z Palczewic, l andwójt darłowski (advocatu s terre Rughenwold) 14 • Wobec ubóstwa wcześniejszych źródeł i sprzecznoś ci, występując ych w późniejszych przekazach, odtworzenie pierwotnego zasięgu opol a nastręcza wielkie trudności i nie daje się w pełni osiągnąć. Zrąb zasadniczy tego obszaru stanowiły niewątpliwie gęsto zasiedlone tereny nadbrzeż ne wokół Darłowa, okolone od północy i północnego zachodu przez B ałtyk. Wykaz danin biskupich z r. 1493 wylicza w okręgu darłowskim wsie : Cisowo, Krupy, Zielnowo, Kopnicę, Sitelube, Dro:adowo, Sulimice, Barzowice , Bylicę Rusinowo, Naćmierz, D0;bi esławiec , Jarosławiec, Łącko, vVszedzień, Karlino, Królewo, Karsina, Chudaczewo, Marszewo, Górsko, Zł akowo, Pieńkowo, Postomino, Tyn i Pieszcz. Większość tych osad wy stępuje również w spisach służb rycerskich Amtu Darłowo z r. 1523, względnie 1628 15 • Odnośnie do południowego zachodu i południowego zasięgu opola E. Bahr przypuszczał, że rozciągiało się ono aż po Unieść, obejmując późniejsze posiadłości cystersów z Bukowa. Oparł się on w tym wypadku na zasięgu okręgu synodalnego w Darłowie z XVI-XVII w., który obej13 PU, I, nr 143, r. 1205 (!); II, nr 1324, r. 1285; L . Qua n d t, Ostpommern „Balt. Stud." XVI , z. 1, s. 113. 14 PU, V, nr 2726, r. 1312; Piotr i Wawrzyniec Swięcowie „domini t erre Slavnensis videlicet et Rugenwoldensis"; VII, nr 4571, r . 1330: J aśko Swięca „dominus Slawnensis ac provisor Rugenwoldensis"; V, nr 3129, r. 1317 ; VI, nr 3790, r. 1324 (!); Becker, Schlawer Urkunden - „Jahrb. des Gymnasiums zu Schlawe'', 1875, nr 1, r . 1341. 15 R. K 1 em pi n, Dipl. Beitrćige: Reg. Ep. Camin, nr 715, r . 1493; te n że, Matrikeln, s. 170, 250.

Kazimierz

172 mował

Ślaski

[458J

Kościernicę,

Sowno, Ratajki, Borkowo, Zielenicę, Sulechowa, Paproty i Malechowo, Schawin, Stary Jarosław, Kraków, Chudaczewko i Królewo. Podobny pogląd wypowiedział E. Mor r e16 • Przeciwko temu przemawia jednak kilka przekazów źródłowych. W źródłach XIII w. zaznaczono przynależność Bielkowa (1265 r.), Karnieszewic (1278 r.), Bukowa (1287 r .), i Malechowa (1288 r.) do Sławna 17 • Chociaż nie jest to argument bezwzględny, gdyż wobec bałamutnej terminologii źródeł pomorskich określenie terra, territorium, mogło równie dobrze odnosić się do kasztelanii Sławieńskiej, k> jednak znajduje on potwierdzenie w innych przekazach (por. niżej s. 173). Wydaj e się tedy prawdopodobne, że granice synodu darłowskiego na tym odcinku odbiegały od zasięgu pierwotnego op.:>la, co pozostawało niewątpliwie w związku z rozwojem latyfundium cystersów z Bukowa. W dobie organizacji opolnej rubieże od południowego zachodu tworzyły najprawdopodobniej bagna w widłach Graibowej i Wieprzy, a dalej puszcza, obejmująca także obszary obecnych osad: Sińczyca, Stary Jarosław, Radosław i Wilkowice. Wsie Żuk owo i zaginiona Żyrawa należały w latach 1321 i 1324 do działu spadkobierców Wawrzyńca Święcy, który pisał się panem na Darłowie 18 • W r. 1322 opiekunowie małoletniego Jaśka, syna Wawrzyńca, spr zedlali miastu Darłowo wieś Zielnowo. Stary Jarosław zawdz ięcza swe powstanie na karczunkach Jarosławowi z Palczewic, który w latach 1337-1340 był landwójtem darbwskim 19 • Na. podstawie dokumentu z r. 1493 i przebiegu podziałów parafialnych można przypuszczać. że wschodni zasięg opola darłowskiego obejmował wsie: Pieszcz, Pałowo, Pałówko, Tyn, Pieńkowo, Postomino, Marszewo, Złakowo, Górs~o oraz lasy, zajmujące obszary późniejszych osad: Męciny, Kfośnik, Unica, Mirosławin i Zabło­ cie20. Na tym odcinku granica opola pokrywała się z zasięgiem kasztelanii Sławieńskiej w stosunku do Słupskiej . 2. KRAINA

Kraina n ej

SŁAWIEŃSKA

Sławieńska obejmowała

środkowego

dorzecza

szerokim pasem obszar.y moreny denGrabowej i Wieprzy. Ośrodkiem jego był

16 E. Bahr, o. c., s. 233; F. Mor re, Die Swenzonen in Ostpommern „Bc.1.t. Stud." XLI, 1939, s. 61. 11 PIL UB, nr 208, r . 1265; ibid., nr 294, r . 1278; „Carnesseuiz in terra Sclaven"; ibid ., nr 426, r . 1287: „Ecclesia Bucowiensis territorii Slavnensis"; ibid., nr 428, r. 1288: „in terra Sclavene ... Malchowe". 18 PU, VI, nr 3547, r. 1321; ibid., nr 3720, r . 1324. lu PU, VI, nr 3646, r . 1322 ; Becker, o. c., nr 5, 6, r. 1337, 1340. 21 R. K 1 empi n, Dip!. B eitriige, Reg. Ep. Camin, nr 715; L. Qua n d t, Oitpommern, i . 113; F . 1\11 or r e, o. c., s. 14.

I 459]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

173

w XII-XIII w. gród w Sławsku, noszący podówczas nazwę Sławna. Osada, położona u przeprawy przez Wieprzę, miała charakter rzemieślni­ czo-handbwy. Tędy przebiegał ważny szlak, łączący Wolin i Kołobrzeg z Gdańskiem oraz droga do Kujaw, wymieniona w r. 1225. Przy grodzie istniał kościół i komandoria joannitów, sprowadzonych tutaj w połowie XII w. 21 • W r. 1317 przy ·; )kazji lokacji, przeniesiono ośrodek miejski na obecne miejsce. Nowa osada przejęła odtąd nazwę Sławna 22 • Wiadomości, mogące posłużyć do odtworzenia zasięgu opola, a następ­ nie krainy Sławieńskiej są nader fragmentaryczne. Najwyraźniej rysuje s ię pogranicze zachJdnie z kasztelanią Kołobrzeską. Jak już wspomniano uprzednio, tworzyła je dolina Unieści. Jeszcze w r. 1333 połowa jeziora Jamno należała do Swięców ze Sławna. W r . 1335 Jaśko Swięca zatwierdził sprzedaż części wsi Mokre zakonnicom z Koszalina, a w r. 1330 wystawił dokument in castro nostro Sanowe (Sianów) 23 • Obie te miejscowości wchodziły jednak prawdopodobnie w skład opola polanowskiego, a Jaśko dysponował nimi tylko z tytułu ·::>pieki nad spadkobiercami swego b rata Piotra z Nowego, pana na Polanowie. Południową granicę opola sławieńskiego tw0rzyły najprawdopodobniej lasy na południe od Sierakowa, Borkowa i Krągu. Do Shawna przynależała zapewne parafia w Niemicy, erygowana około 1200 r., która w połowie tego ·wieku obejmowała Niemicę, Bartolino, Sulechowo, Lejkowo, Borkowo, Kusice, Sierakowo i P ękanino . Ponieważ w dobie schyłkowego feudalizmu w sie: Krąg, Boże nice, Bukowo Sławieńskie, Komorowo, Rzyszczewko i Drz eńsko pozos tawa ły w zależności kościelnej od Sierakowa, nasuwa się domysł, że i one należały jeszcze d ~) opola sławieńskiego 2 •.

W r. 1319 Jaśko Swięca ze Sławna, uwalniając od świadczeń wsie: Go rzycę , Malechowo i Paproty stwierdził wyraźnie, ż e są one po łożone na podl egłym mu terytorium25 • Do parafii św. Jakuba w Sławnie należały w r. 1273 wsie : KosierzeW;)•, Kwasowo, Rzyszczewo, Bobrowice, Wilkow ice, Warszkowo, Tychowo, Noskowo, Wrześnica, Nosalin, Janiewice i zaginiony Mielin. W XVI w. Wrześnica i Staniewice stanowiły filie S ławska. Poniew aż kościół św . Jakuba był już w posiadaniu joannitów przed r. 1200, a niektóre z wymieruonych osad, jak Tychowo i zapewne Kosierzewo, należały do nich w XII w., powstaje możliwość odniesienia KWP, ~r 116, r. 1225 : „via magna que vadit in Slauna". PU, V, nr 3060, r. 1317. 23 w AP Szczecin, Reg. rep. 38f. Koszalin 19, r. 1333; ibid., r ep. 1, nr 22, r . 1335; P U, VII, nr 4571, r. 1330. 24 PIL UB, nr 130, r. 1250; ibid., nr 224, r. 1267. 2s PU, V, nr 3297, r. 1319. 21 22

, Kazimierz Slaski

174

(460]'

zasięgu

tej parafii do czasów wcześniejszych 26 • Na podstawie podziałów z XVI w. można przypuszczać, że granica k asztelanii Sła­ wieńskiej i Słupskiej przebiegała mniej więcej na wschód od Pałowa, Komorczyna, Noskowa, Runowa, Słonowic, Wrzącej, Barwina, Barcina, Bronowa, następnie rzeczką Mieszewnicą, obejmując Osówkę, d alej w górę Wieprz.y, obejmując Trzcinna, Kwisno, Świeszyno i Lubkowo . Linia t a, z n iewielkimi odchyleniami, odpowiada również rozgraniczeniu la ndwójt ostw w zględnie Amtów Sławna i Słu pska w XVI-XVII w .27• kościelnych

Krótki odcinek w spólnej granicy, dzielącej kasztelanie Sławień ską i Szczycieńską, znany j est dokładnie z układów granicznych krzyżacko ­ brandenburskich w początku XIV w. Według szczegółowego r ecesu z r. 1313 Pietrzykowo, jezioro Studzieniczno, grupa jezior koło W ołczy i wybrzeże j eziora Cieszęcina należały do Sławna 28 • Obszary grzbietu morenowego i jego zboczy w dorzeczu górnej Grabowej i Wieprzy, pokrywała w XIII w. puszcza, bardzo słabo zaludniona. K rańcowymi punktami zwartego osadnictwa były: Obłęże z grodziskiem wczesnofeudalnym, wymienione w źródłach z r. 1301, Płocka z 0 !:1adą wczesnofeudalną i Trzebielino29 • Z tego względu u stalenie przynależności opolnych tych obszarów nie jest i;nożliwe. Ponieważ osadnictwo przenikające w głąb pu szczę w XIV w. posuwało się w górę dolin rzecznych, istniej e pewne prawdopJdobieństwo, że dorzecze . Grabowej ciążyło do Polanowa, a osiedla w dolinach Studnicy i Wieprzy - do Sławna. 3. KRAINA POLANOWSKA Południowa ,

silnie zalesiona część kasztelanii Sławieńskiej była sła­ biej zaludniona i opóźniona w rozwoju gospodarczym w stosunku do okolic pomors kich. Z tego względu wiadomości źródłowe, odnoszące się d o tegJ regionu, pojawiają się dopiero w XIV w. i nie dostarczają jasn ego poglądu na stosunki z okresu wczesnofeudalnego. Pierwszą wi!adomość o Polanowie podaje Kronika Wielkopolska, określając go jako gród u granic Pomorza. Nie wiemy zgoła jaka była funkcja społeczna tej osady, a samo istnienie op()la polanowskiego jest tylko domysł em, opartym głównie na argumentach natury geograficznej. Przywilej marg r abiów Wald emara i Ottona, potwierd zający w r. 1307 posiadłości Święców, wymienia w ich liczbie gród Polanów z okręgiem. 2s 21

2s 29

PU, VI, F . Mor Pll. UB, Pll. UB,

nr 3977, x:. 1273 ; Pll. UB, nr 42, r. 1229; ibid., nr 11, r. 1200. re, o . c., s. 64; R. K 1 empi n, Matrikeln, s. 169-171, 278-282. nr 702, r. 1313. nr 594, r. 1301 ; Kreis Rummelsburg, s. 37-40.

Podziały

[461]

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

175

Wchodził

on w skład bezpośredniego działu najstarszego syna wojewody - Piotra z Nowego. Na temat zasięgu tej jednostki zachoWJały się ty lko fragmentaryczne wskazówki. Prawdopod.:ibnie sięgała ona aż po Koszalin, gdyż w r. 1308 Piotr z Nowego dokonał sprzedaży Gorzebądza 30 • Syn jego Piotr •. Polanowa, dysponował w r. 1339 wsiami: Węg.)rzewem i Mokrem, a w r. 1343 lokował miasto Sianów31 • Południowa granica domniemanego opola odp.:iwiadała zasięgowi kasztelanii Sławieńskiej. Potwierdzają to również późniejsze źródła. W r. 1474 zamek w Polanowie wraz z okręgiem otrzymała w lenno r.:idzina v. Glasenapp. Dobra te obejmowały w r. 1628 miasteczko Polanów oraz w sie: Jacinki, Ratajki, Przybrodzie, Bobięcino, Dadzewo, Wietrzno, Garbno, Nacław. Stan taki prawdopodobnie można odnieść do średnio­ wiecza, gdyż w r. 1321 Piotr z Nowego, prziywilejem wystawi.:inym apud castrum nostrum PoLlnow, nadał cystersom z Pelplina znaczny obszar wokół jezior Żydowskiego i Bobięcina. Porozumienie graniczne, zawarte między zakonnikami a biskupem kamieńskim w r. 1357 wspomina, że ·owe dobra położone były: „in terra Polnowe" 32 • Wyszczególnione wyżej osady zajmują pasmo żyźniejszych gleb próchnicznych, zbielicowanych, na glinie zwałowej, rozCiągające się na połud­ niowy zachód od Polanowa. Ustalenie wzajemnego zasięgu opoli Polanowskiego i Sławieńskiego nie jest możliwe wobec ubóstwa źródeł. Pewne przypuszczenia z tego zakresu przedstawiono na str. 174. Swięcy

PU, IV, nr 2355, r . 1307; Pl!. UB, nr 655, r. 1308. F. Mor re, o. c„ s. 46, nr 60, r. 1339; WAP Szczecin, Reg. rep. 38b, Zanow. Urk. I, r. 1343. 32 G . Kr at z, Die Stiidte, s. 305; R. K 1 empi n, Matrikel n, s . 240; PU, VI, nr 3488, r. 1321 ; Schóttgen u. Kreising, Diplomatar, III, nr 81, s. 50, r. 1357. 3o

31

XVIII. KASZTELANIA

SŁUPSKA

Region Słupski wykazuje ścisłe powiązanie z okolicami Sławna i dzieje tych obszarów był.y wspólne do początku XIII w. Z okresu panJwania Raciborzyców nie zachowała się żadna wz.mianka o Słupsku tak, iż należy przypuszczać, że gród tamtejszy, sięgający X-XI w. nie pełnił jeszcze podówczas funkcji kasztelańskich, lecz stanowił tylko czoło opola. W nie znanych bliżej okolicznościach okręg ten opanowany został przez Świętopełka gdańskiego i to zapewne wcześniej, niż Sławno. Falsyfikat rzekomo z r. 1180 wspomma, ż e Słupsk został zdoby ty na Duń­ czykach. Nie jest wykluczone, że Duńczycy zajęli i·stotnie dziedziny Raciborzyców - w tym wypadku musiało to nastąpić między r. 1223, kiedy występuje ostatni władca na Sławnie, a r. 1227 - klęski pod Bornhi:ived. Z tegoż roku pochodzi również niezbyt jasne nadanie przez Barnima: N eżt ic in parvo S tolp, które identyfikuje się z Niestkowem w powiecie słupskim 1 • O ile lokalizacja ta odpowiada prawdzie, mielibyśmy tutaj ślad współzawodnictwa ze Świętopełkiem o schedę po Raciborzycach. W każdym razie w r . 1236 Słupsk był już w posiadaniu książąt gdańskich i po_został w ich władaniu oraz ich nas tępców królów polskich do r. 1309. Pierwsza wzmianka o t amtejszym kasztelanie p.::>chodzi z r. 1236, a w r. 1248 Świętopełk wy.stawia dokument in castro Stolp. Począwszy od r. 1274 występują t eż wojewodowie słupscy 2 • W ew nęt rzne podziały kasz telanii nie są bliżej znane. Nie ulega wąt­ pliwości, że obejmowała ona również okolicę Bytowa, gdyż r eces z r. 1313 mówi wyraźnie 'J demilitacji inter terram nostram Stolpensem ac partem Pomeranie. Ze względu na wczesnofeudalną metrykę tamtej szego grodu oraz wyraźną odrębność krainy Bytowskiej w XIV w ., można dopatrywać się w niej opola. Wydaje się, ż e okolica Tuchomia stanowiła również opole, gdyż po sprzedaży w r . 1321 Bytowa marszałko~i v. Behr tworzyła ona aż do r. 1385 odrębną j edno stkę (por. s. 179) w posiadaniu Swięców . 1 W. Witt e, Die B urgwiiUe des Stolper Landes „Beitrage zur Heimatkunde Hinterpommerns'', 9, s. 16 ; Pll. UB, nr 7, r. 1180 (!); ibid., nr 23, r. 1223; ibid., nr 37, r . 1227. 2 Pll. UB, nr 54, 57, r . 1236; ibid., nr 73, r . 1240; ibid., nr 264, r. 1274.

[463]

Podziały

t er ytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

177

Znaczne rozmiary pozostałego obszaru kasztelanii nasuwają przypuszczenie, że i tutaj mogły istni eć podziały opolne, jednak brak co do tego \Vszelkich, nawet pośrednich danych. Z tego względu w niniejszych roz''-' ażaniach omówiono odrę bnie tylko opola bytowskie i tuchomskie, traktując resztę terytorium kasztelanii jako jedną całość, tak jak przedstawiała się ona już w XIV w. 1. KRAINA

SŁUPSKA

Obszar, określony u schyłku średniowiecza jako kraina Słupska (Land Stolp), zajmował dorzecze Słupi i Łupawy. Wzdłuż wybrzeża Bałtyku ciągnął się pas wydm nadmorskich, torfowisk i wielkich jezior, pozo.stałych z dawnych zalewów. Mimo nie sprzyjających warunków dla rolnictwa, rozwinął się tutaj łańcuch osad, których mieszkańcy zajmowali się rybołówstwem jak: Rowy, Objazda, Gardna, Smołdzino i pogańskie miejsce kultu na Rowokole 3 • Dalej ku południowi, na dość urodzajnych glebach moreny dennej rozmieściły się główne skupienia osadnictwa rolniczego'. Znaleziska archeologiczne wskazują na znaczne zaludnienie i wysoki poziom sił wytwórczych tych okolic w dobie wczesnofeudialnej. Wyróżniają się tutaj grodziska w Bięcinie, Budowie (2), Darżewie, Gałęzinowie, Gałąźni Małej, Głobinie , Podolu Małym, Łosinie, Nożynie, Podolu Wielkim, Potęgowie (2), Runowie, Sierakowie, Siodłani, Skórowie, Słupsku , Zagórzycy, a także inne ślady osadnictwa w Nieckowie, Żoruchowie, Osiekach koło Objazdy, Sieciach, Równie, Warciminie, Barwinie, Bronowie, Zbysławcu, Kołczygłówkach , Raduszu, Trzebielinie 1 Gołębsku~. Radusz, Kołczygłówki i Trzebielino stanowiły najdalsze punkty zwartego osadnictwa, dalej ku południowi , na stokach moreny czołowej, rozciągały się puszcze o słabym zaludnieniu. Sam Słupsk roz1winął się właśnie w centrum obszaru rolniczego, a zarazem w niewielkiej odległości od ujścia spławnej Słupi na szlaku, wiodącym z Gdańska do Koło­ brzegu i Białogardu. Pierwsza źródłowa wzmianka o podgrodziu słupskim i jego kościele pochodzi z r. 1269, jednakże powierzchniowe badania archeologiczne, jak również odkrycie w Słup sku jednego z największych skarbów wczesnofeudalny ch Pomorza, świadczą o znacznej starszej m etryce tutej szego ośrodka życia gospodarczego 5 • J W. Witt e, D er Revekol „Beitrage zur H eimatkunde Hinterpommerns", 7, s. 39 i nast .; Pll. UB, nr 594, r. 1301 ; ibid., nr 330, r . 1281 ; ibid., nr 339, r . 1282. 4 W. Witt e, Die Burgw iiHe, s. 16, 32; W. Łęg a, Kultura , I , s . 528, 563 ; t e n że, Obraz gospodarczy, s. 196 ; Kr e is Rum m e 1 s bur g, s. 33-40. s PU, Il, nr 886, r. 1269: „Cristianus castellanus in castro Stolpis et Her-

12

Pod ziały

te r y torial n e

Pomo~za

178

Kazimierz Slaski

[464!

Z XIII w. posiadamy kilka przekazów o miejscowościach, co do których zaznaczono, że położone były w okręgu grodowym Słupska , a mianowicie: w r. 1240 - Ryczewo, w r . 1282 - Wiatrowo, Łebień, w r . 1283 - Cecenowo i jeZJioro Łebsko, w r . 1284 - Wieszyno, w r . 1285 Bukowta, Wrzeście i Niewier owo, w r. 1286 - Gałąźnia, Włynkowo i S trzelina, w r. 1288 - Ryczewo, Redzikowo, Zydzino, Wiklino, Gałę­ zów {?), w r. 1294 - D obieszewo". W zestawieniu z późni ej s2l}'mi materiała mi, w ykorzystanymi na zasadzie retrogresji, możemy w przybliżeniu od Lworzyć zasięg krainy Sł upskiej w początku XIII w. Północną granic ę tworzyło wybrz eże Bałtyku. Pogranicze zachodnie z lrnsztelanią Sławieńską omówiono uprzednio. Na podstawie podziałów kościelnych z XVI w. można przypuszczać, że krańc owymi osadami, podległymi g r odowi w Słu psku były: Możdża­ nowo, Swołowo, Gać, Zębowo, Sycewice, Reblino, Sienakowo S łupski e, Koil.czewo, Kul eszewo, Zagórki, Miszewo, Zielin, Trzebielino - obszary wokół późni ej szych wsi: Żabno, Wałdowo i Piaszczyna7 • Gra nica z opolem tuchomskim i bytowskim utrzym ała się bez zmian od XIV w. w przebiegu dzisiejszych podziałów powiatowych. Wyj ątek stanowi wieś Kramarzyny , którą w wyniku stosunków posiadania przyłączono do powiatu miasleckiego . Znaczna trwałość podziałów terytorialnych na t ym odcinku wynika z opa rcia się ich o pasma puszcz, zasiedlonych dopiero stopniowo, począwszy od X IV w. W dobie orga nizacji grodowej obszar y zwartego osadnictwa nie przekraczały linii G ałę zów­ Kołczygłowy-Trzebiel ino. Zródła pisane wymieniają Galęzów{? ) w r. 1288, Gumieniec (1229 r .), Zielin (1301 r.), a w Kołczygłowa ch, Raduszu i Trzebielinie odkryto ślady osad z doby wczesn ofeudalnejR. Granica kasztelanii Słupskiej i Białogardzkiej odpowiadała późni ej­ szemu zasięgowi krainy Lębor skiej. Opiera ła się ona o rozl egłe bagna doliny Łeby i pasmo pu szczy, łączące ją z doliną górnej Łup awy . Stanow i ona przykład wyj ątkowej . trw ałości podziałów t erytorialnych vv oparciu o specyfikę warunków geograficznych, g dyż wystę puj e j uż w ustaleniu zasięgu b iskupstwa pomorskiego w r . 1140. Ustalony wówczas pod ział diecezjalny przetrwał b ez zmian do r. 1821, z tym, że okolice m a nn u s capellanus in ciuitat e a nte castrum pre dictum "; W . Wi t t e , Di.e qwii.tle, s. 16. 6 Pil. UB, nr 70, r . 1240 ; ibid ., nr 267, r . 1274; ibid„ nr 360, r . 1283 ; nr 374, r. 1284; ibid., nr 389, r. 1285; ibid., nr 41 5, r . 1286; ibid., nr 437, r. ibid ., n r 571, r . 1294. 7 E. B a h r , o. c., s. 232. 8 K r e i s But o w, s. 277 ; PU, III, nr 1470, r . 1288; Pll. U B , nr 594, r . PU, I, nr 257, r. 1229.

B-ur-

ibid., 1288 ;

1301 ;

Podzi ały

[465)

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

179

okresowo do archidiecezji gnieźnień skiej do XIV w. przebieg tej granicy podają układy brandenburska-krzyżacki e z lat 1310 i 13139• Odpowiada ona w zupełności dzisiejszej granicy powia towej, pozostawiając po stronie słupskiej Małoszyce, Unieszyno i Oskowo. Sł upska

nal eżały

Dokładny

2„ KRAINA TUCHOMSKA

Okolica Tuchomia występ uj e jak o odrębna jednostka terytorialna dopiero w źródłach XIV w. tak, iż trudno orzec z całą pewnością, czy st a nowiła ona rzeczywiście odrębne opole, czy t eż zawdzięcziała swe powstanie kształtowaniu się wielkiej własności feudalnej. Za pierwszą hip otezą przemawia jednak pewna odrębność topograficzna osadnictwa, skupionego wzdłuż doliny Kamienicy. W r. 1315 margrabia Waldemar brandenburski potwierdził w liczbie posiadłości rycer za Chocimira z rodu Swięców także i 3 wsie zwane T uchomie. Wy st ępuj e on w późniejszych źródłach jako pan okolicznego okręg u, wyst awiaj ąc nadania lokacy jne i inne. Si edzibą jego był gród w Tuchomiu, wymieniony w r. 1345. Okręg jego, określany jako terra Tuchen (ostatnio w r. 1408), wchodził nie.wątpliwi e pierwotnie w skład kasztelanii Słupskiej , gdyż w r . 1329 Chocimir składał hołd lenny Krzy~: akom , obejmującym j ą prawem zastawu od książąt pomorskich. W r . 1385 T uch omie z przyległościami n a1b yte zostało przez Krzyżaków i włączone do komturstwa Bytowskiego10 • Okręg grodu w Tuchomiu obejmował wsie: Modrzejewo, Trzebiatkowa, Ciemno, zaginione Kanice (Canitz) na wch ód od Tuchomia, Tuchomie, Tuchomko, Tągowie, Chotkowo, Struszewo i Niezab yszewo o~az lasy, wśród których powstały u schyłku feudalizmu osady: Masłowice, Masłowiczki, Poręby, Krama rzyny, Piaszno, Płótowa i Nowe Huty 11 • 3. KRAINA BYTOWSKA

Okolice Bytowa nal eżą do szczególnie ubogich w wcześniejsze wiaW dokumentach XIII w. nie zachowała się wzmianka o ż adnej z miej scowości, położonych n a tym obszarze. J ednak nie była t o bynajmniej b ezludna pusty nia, jak świadczą o t.ym odkrycia arch eologiczne. Z IX- XI w. zachowały się grodzisk a w Bytowie, Borzymtudomości źródłowe.

P ll. UB, nr 685, r. 1310; ib id„ n r 702, r. 1313. R. Cr a m e r , o . c„ II, s. 143, r . 1345, I, s. 55, II, s . 40, r. 1408; „Land Tuch e n", II, s. 25 r. 1385. 11 R. Cr ame r , o. c„ II, s . 25- 27, r. 1385: Wyż ej wymienione w sie należały w XVI w . do parafii w Tuchomiu. 0

10

12*

Kazimierz Slaski

180

[466]

chomiu, Jutrzence i Luboradzu (VIII-X w .), jak również pozostałości osad wczesnośredniowiecznych w Gostkowie, Małym Pomysku, Udorpiu12. Osadnictwo z tego okresu rozmieściło się przede wszystkim na zbielicowanych glebach próchnicznych wokół Bytowa. Natomiast zarówno pradolina Słupi, jak i jałowe grunty moreny czołowej i zandrów (na wschód od Studzienic) pokryte były puszczą , kolonizowaną częściowo w XVI-XVIII wieku. Obfitsze wiadomości źródłowe spotykamy dopiero w XIV w. Wymieniają one szereg miejscowości, które jednak istniały już niewątpliwie wcześniej, jak Wielki Pomysk (1310 r.) nadany wraz z jeziorami Łupaw­ sko, Obrowo i Skotawskie (Schottofsker S .) klasztorowi w Oliwie przez margrabiego Waldemara, Sierzno (1303 r.), Ja sień (1335 r .), Ząibinowice (1335 r.), Studzienice (1335 r .) 13 • W r. 1321 książę Warcisław IV nadał dominium terre Butow marszałkowi H. Behrowi. Synowie jego sprzedali dominium et castrum Bytów zakonowi krzyżackiemu w r. 1329 14. Granice domniemanego opola bytowskiego dają się łatwo ustalić, gdyż zmiany od XIV w . są tu bardzo nieznaczn e. Zasięg północny wyznaczała puszcza porastająca pradolinę Słupi. Żródła z XIV w. w~mieniają w liczbie posiadłości zakonu krzyżackiego: Jasień, Gostkowo (1412 r .), Krosnowo (1384 r.) , Jutrzenkę (1 387 r.), Struszewo (1387 r.). Od zachodu sąsiadowało opole tuchomskie aż po Rekowo, wymienione jako kr:oyżac­ kie w r. 1438. Granicę zachodnią kasztelanii Słupskiej podają opisy z lat 1310 i 1313. Pozostawiała ona po stronie słupskiej lasek naprzeciw Golczewa, jezioro W etzken, jezioro Łąkie, wybrzeże jeziora Somino, rzeczkę koło Skoszewa oraz północne wybrzeża jezior Kamieniec i Łąkie 15 • Trasa ta odpowiada na ogół przebiegowi obecnej granicy powiatowej z tym, że po· traktacie wersalskim przyłączono do powiatu by towskiego Żukówko, a natomiast odłączono na rzecz powiatu chojnickiego: Prą­ dzonkę , Starą Hutę i Żelewiec. Kr eis Bi.i to w, s. 21, 22, 203, 214, 221. Pll. UB, nr 695, r. 1310; ibid., nr 595, r . 1303; R. Cr amer, o. c„ II, s. 21, 172; WAP Szczecin, Rep. 1, N. 22, nr 1, r . 1385. 14 PU, VI, nr 3549, r . 1321; R. Cr am e r, o. c„ II, nr 20, r. 1329. is R. Cr amer, o. c., II, nr 21, r. 1335; Kr e is B ii t o w, s. 49, 211, 236, 247, '.l58; WAP Szcze~ in , Rep . 71 Bytów, nr 261. 12

13

XIX. KASZTELANIA

BIAŁOGARDZKA

Obszar kasztelanii Białogardzkiej obejmował w przybliżeniu dzisiejszy powiat lęborski. Była to jedna z najmniejszych nadrzędnych jednostek terytorialnych na Pomorzu, co wiązało się prawdopodobnie zarówno z jej odrębnością geograficzną, jak również ze znacznym rozwojem osadnictwa. W · okresie wczesnofeudalnym najgęstsze zaludnienie posiadały okolice, położone na północ od dyluwialnej pradoliny, przez którą płynie Łeba. Na tym niewielkim obszarze skupiło się kilkanaście gródków i osad, jak stołeczna Białogarda, Chocielewko, Chynowie, Garczegorze, Gardkowice, Krępa Kaszubska, Lubiatowo, Łebień, Nowa Wieś, Osieki (VIII w .), Salino, Strzeżewo, Wy~okie, osady otwarte w Kopaniewie, Zelaznie, Roszczycach (XI w .), Kopalinie (VIII-IX w.), To.Uszczku (VI-IX w.) i Lublewku (XII-XIII w.)1. Stąd osadnictwo posuwało się w górę południo­ wych dopływów Łeby i przenikało w głąb puszczy moreny czołowej . Na stosunkowo urodzajnych glebach o gliniastym podłożu między dolną Łebą i Jeziorem Żarnowieckim rozwinęło się rolnictwo. Natomiast w życiu mieszkańców wybrzeża powiażne znaczenie miała żegluga. świad­ czą o tym zarówno odkrycia łodzi dalekomorskich w bagnach pod Charbrowem, jak i liczne podania o piratach, związane z J eziorem Ł ebskiem, Nowęcinem i Łebą, wreszcie źródłowe wzmianki o przystani rybackiej koło Wierzchucina (1257 r.) i połowach na jeziorze Łeb sko (1281 r.)2. Ośrodkiem kasztelanii był gród we wsi Białogarda, którego funkcje przejął za rządów krzyżackich nowo założony Lębork. Pierwszą wiadomość o odrębności terytorialnej tych okolic przynosi nadanie wsi Belzcowe„.in Belegart przez Mestwina I w r . 1209. S. Kujot i M. Per 1b ach identyfikowali tę osad ę z Bolszewem w pow. Wejherowskim, jednakże T. Hi r s c h i E. B a hr wykazali przekonywająco" że musiała ona leżeć na obszarze obecnego. powiatu l ęborskiego3 • W dobie podziałów W. Łę g a, Kultura I, s. 419, 529, 563, 609 ; t e n że, Obraz, s. 168; T. Mi eski, Gleby i wytwórczość, s. 6-7, mapa. 2 O. K n o op, Volkssagen, Erzćihlungen etc. aus dem ostlichen H interpommern, Posen 1885, s. 72, 74, 76-82, 126-129; Pll. UB, nr 168, r. 1257; ibid., nr 330, r. 1281. 1

ezy

ń

3

S.

Kujot, Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej?, Toruń

1903, cz. I , s. 164; T. Hi r s c h, Gesch. des K arthauser Kreises r. 1880, s. 14; E. Bahr, o. c„ s. 184; PU. UB, nr 26, r. 1209.

„ZWGV", VI,

182

Kazimierz Ślaski

[468)

dynastycznych pomiędzy synów Mestwina I Białogarda była siedzibą Racibora, który władał także Chmielnem. W latach 1284 i 1287 występuj e wojewoda białogardzki Dobiegniew, w r . 1285 kasztelan Sulimir, a w latach 1296-1300 skarbnik Chrystian 4 • Wiadomości źródłowe, mogące posłużyć do odtworzenia granic tej jednostki terytorialnej ograniczają się do kilku bezpośrednich wzmianek. W r. 1224 książę Świętopełk potwierdził klasztorowi żukowskiemu posiadanie w spomnianej już zaginionej wsi, n azwanej tu BeLekowe, oraz Lędziechowa w kraini '.:! Uialogardzkiej. Przy nadaniu wsi Wierzchucino w r. 1257 zaznaczono, że udzielił na to zgody Racibor, z czego wynika, że leżała ona w jego dzielnicy. W latach 1287 występuj e w Białogardzie wojewoda, a w r . 1285 kasztelan Sulimir. W r. 1286 Mestwin II nadał Charbrowo in castelLatura Belgardensi5. Mimo tego można jednak odtworzyć pierwotne granice kasztelanii ze stosunkowo znaczną dokładnością, gdyż zachowały si ę one w później­ f'zych podziałach tery torialnych. Istnieje prawdopodobieństwo, że landwójtostwo krzyżacki e objęło obszary dawnej pomorskiej klasztelanii. Zasięg jego odpowiada niemal dokładnie granicy d ekanatu lębor skiego i póź­ niejszego lenna książąt pomorskich6 • Nat uralną rubieżą od północy by ło wybrzeże Bałtyku. Linię podziałową z kasztela nią Słupską opisano uprzednio na s. 178. Układ g raniczny krzyżacka-brandenburski z lat 1310 i 1313 podaje, ż.e b iegła ona od jeziora Łebsko w górę rz eką Łebą aż do jazu Ragy, a stąd ku południowi, pozostawiając Mał oszyce, Unieszyno po stronie krzyżackiej, a więc w kasztelanii Białogardzkiej, a Oskowo po stronie słupskiej7. Zasięg wschodni okręgu białogardzkiego opierał się 'o lasy n ad górną Łebą, pu szczę u źró­ deł Łeby i dolinę Piaśnicy wraz z J eziorem Żarnowieckim. N a podstawie podziałów kościelnych ' można przypuszczać, że granica linearna przeksięcia

4 P ll. UB, nr 417, r. 1284; ibid., nr 424, r. 1287; ibid„ nr 382, r . 1284; ibid., n r 399, r.1285; ibid., nr 546, r . 1296; ibid., nr 592, r . 1300. s Pll. UB, nr 26, r. 1224; ibid., nr 168, r. 1257; ibid., nr 360, r . 1283; ibid., nr 399, r. 1285; ibid., nr 424, r . 1287. 6 l\II. Bisku p , A. Tomczak, Mapy woj. pomorskiego w 2 poł. XV i w . „Roczn. Tow. Nauk. To ru ń", 58, z. 1. 1953, Granica dekanatu odpowiadała na ogół r;ranicy politycznej lenna lęborsko - by towsk iego . Istniejące odchylenia należy tłu­ maczyć układem st osunków własnościowych . Tak np. granica dekanatu lęborskiego dzieliła grupę wsi szlacheckich : Okalice, Zakrzewo, Niepoczołowice, Kętrzyno, w woj . pomorskim, od sąs ie dnich królewszczyzn, natomias t dekanat nie obejmował Wierzchucina, własności klasztoru w Zarnowcu. Przynależność Brzyna, Prusewa, Nadola i St rzebielinka w woj. pomorskim do dekanatu lęborskiego, wynikała przypuszczalnie z położe nia tych osad n a zachodnim brzegu Jeziora Zarnowieckiego. 7 Pll. UB, nr 685, r. 1310 ; ibid., nr 702, r. 1313.

[469]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

183

b iegała na wschód od wsi : Siemirowice, Bukowina, Osiek, Paraszyno, Chmieleniec, Chynowie, Słuszewo, Gniewino, Bychowo i Wierzchucina8 . Pozostaje kwestią sporną, czy kasztelania Białogardzka obejmowała jedno czy też więcej opoli. W źródłach krzyżackich pojawia się ok reśle­ nie: „das dorff Gnewyno in dem Gebiete Saul.yn". Zdaniem E. Bahr a n ic nie w skazuje na to, aby Salino było ośrodkiem jaki ejś osOlbnej jedn ostki terytorialnej. Ponieważ jednak jest to osada stara, posiadająca grodzisko wczesnofeudalne i wymieniona jako wieś z kościołem parafialnym w r. 1268, nie można wykluczyć możliwości, że mogła ona stanowić czoło opolne. W takim wypadku obszar owego domniemanego opofa odpowiadałby zapewne pierwotnemu zasięgowi parafii salińskiej, tzn. -:>bejmował późniejsze parafie Salino, Osieki, Brzeźno, a więc w przybliż e­ niu okol ice między Jeziorem Żarnowieckim, doliną Łeby, a rynną, ciąg­ nącą się n.a zachód od Brzeźna pod jezioro Sarbsko9 •

Bisku p, o. c., s. 59; E . Ba hr, o. c., s. 185. S. Kujot, Kto za.lożyl pa.rafie, I, s. 165, 214-216. Autor opierając s iq n::i identyfikacji Bele z ko we z Bolszewem zalicza, moim zdan iem błędnie, do o ~Jszaru lejże parafii, Lu zino i Górę; E. Bahr, o. c., s. 186; Pll. UB, nr 235, r. 1268. u 'VI. !l

XX. KASZTELANIA

GDAŃSKA

Stołeczna

rola Gdańska występuje wyraźnie już w najwcześniejszych pisanych. W dobie misji św. Wojciecha był on siedzibą lokalnego władcy, podległego Bolesławowi Chrobremu. Nadanie biskupstwu kujawskiemu w r. 1148: „castrum Gdańsk ... cum decima tam annonae quam omnium eorum, quae de navibus solvuntur" wskazuje na istnienie ośrodka okręgu grodowego i portu. Funkcja Gdańska jako ośrodka, wła­ dzy terytorialnej występuje jeszcze wyraźniej w przywileju fundacyjnym klasztoru w Oliwie, który zobowiązywał dobra cystersów do służebności wobec grodu gdańskiego 1 • Nie ulega tedy wątpliwości, że Gdańsk był w XII w. naczelnym grodem kasztelańskim, chociaż pierwsza bezpośrednia wzmianka o kasztelanie pochodzi z r. 1220. W latach 1247-1306 występują w źródłach także wojewodowie gdańscy ostatnim piastuźródłach

jącym tę godność był Swięca 2 •

Liczba jednostek .t erytorialnych niższego rzędu, podległych naczelnej kaszt elanii Gdańskiej, ulegała jak się zdaje wahaniom w związku z podziałami dynastycznymi Pomorza nadwiślańskiego. Zagadnienie to zostało obszernie uwzględnione w pracach L. Qua n d ta i E . Bahr a tak, iż nie zachodzi potrzeba ponownego omawiania procesu tworzenia się i rozpadania dzielnic pomorskich w XIII w. Z tego względu za podstawę przynależności jednostek niższego rzędu, przyjęto okresy kiedy Pomorze Gdańskie stanowiło całość tj. za rządów Mestwina I (zm. 1220 r.) i w latach 1273- 1309, a okresowe zmiany przynależności zostały uwzględnione w opisie. W skład naczelnej kasztelanii Gdańskiej wchodziły nieprzerwanie: l. Kraina Gdańska, czyli kasztelański okręg grodowy gdański. 2. Kraina Oksywska. 3. Kraina Pucka - wyodrębniona w drugiej połowie XIII w . w osobną kaszt elani ę terytorialną. Przed śmiercią Meistwina I należały do niej ponadto: 4. Kraina Chmieleńska - w latach 1220-1273 część dzielnicy białogardzkiej, a następnie kasztelania ter.y torialna. 5. Kraina i Mir acula S. Adalberti, „SS. R er. Pruss.", II, s. 416 ; Pll. UB, nr 2, r. 1148; ibid., nr 6, r. 1178; „damus ... libertatem de omni exactione.„ excepta reedificatione castri et pontis in Gdanzc". 2 Pll. UB, nr 33, r. 1220-27; ibid., nr 101, r. 1247; ibid., nr 650, r. 1306.

[471]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

Pirsna od 1220 część dzielnicy 6. Kraina Goręczyńska - tworząca tejże dzielnicy 3•

księcia

Sambora

185

lubiszewskiego. w ramach

kasztelanię terytorialną

Na zależność Pucka, Oksywia, Chmielna i Goręczyna od Gdańska, wskazuje obowiązek służb na rzecz grodu gdańskiego, obciążający miejscowości położone w tych okręgach4 • Kraina Pirsna tworzyła wspólnie z Chmielnem dekanat mirachow:ski, wyodrębniony z pierwotnego dekanatu gdańskiego, który prawdopodobnie odpowiadał zasięgowi kasztelami naczelnej 5 • 1. KRAINA GDAŃSKA

we wczesnym średniowieczu do najbardziej 'Jżywionych gospodarczo regionów Pomorza nadwiślańskiego. Osadnictwo tego obszaru pozostawało w ścisłym powiązaniu z gdańskim ośrodkiem portowym, który ukształtował się przy ujściu Wisły w ciągu X w. Najbliższe otoczenie grodu nie sprzyjało rozwojowi rolnictwa, gdyż wzgórza morenowe podchodzą tutaj prawie do samego wybrzeża. Z tego względu gęsta sieć osad wczesnofeudalnych rozmieściła się przede wszystkim na stokach, opadających do nizin Żuławy, kędy wiódł szlak handlowy z Wielkopolski. Same Żuławy były w tym okresie pokryte jeszcze przeważnie mokradłami i wodami, wśród których wznosiły się tyll~o poszczególne wyniosłości. Takźe doliny Raduni i Kłodawy były szlakami, którędy osadnictwo przenikało w głąb pogórza morenowego. Geografia osadnicza regionu gdańskiego znajduje wyraźne odbicie w rozmieszczeniu wczesnofeudalnych grodzisk w Elganowie (VIII-XIII w.), Gra1binach Duchownych, Kłodawie, Osowie, Pręgowie, Sopocie (IX-XI w .), Straszynie (XII w.) i Zaborni, jak również pozostałości osad nieobronnych w Łęgowie (VIII-XI w .), Kamionce (XII-XIII w .), Pruszczu (VIII-XI w.), Grzy bnie (XIII w.), Oliwie (VIII-IX w-) i Zaskoczynie (XI-XIII w.). Występują tu również liczne znaleziska skarbów z IXXI w-, rozmieszczone przeważnie na szlaku handlowym nadwiślańskim np. w Gdańsku, Biskupiej Górce, Orunii, Sw. Wojciechu, Małym Kacku, Fiszerowej Hucie, Oliwie,' Stegnie, Sopocie i innych 6 • Badania archeologiczne, prowiadzone w ostatnim dziesięcioleciu, wyjaśniły w znacznej Okolice

Gdańska należały

a E. Bahr, o. c., s. 173. 4 Pll. UB, nr 18, r . 1220 ; ibid., nr 25, r. 1224; ibid., nr 51, r . 1235 (!). 5 S. K u j o t, Kto założył parafie, I, s. 226. 6 W. Ł ę g a, Kultura, I, s. 554, 569, 614 ; t e n że, Obraz, s. 196- 98 ; W. La B a u m e, Die Si lberhortfunde des friih en M i ttel alter s aus d em G ebiet an d er unter en W ei chsel -

„Altpr. Forsch.", XV, 1938, s. 44-46, 49, 50, 60.

Kazimierz Śla s ki

186

mierze genezę nadmorskiego na tle regionu dolnej Wisły 7 •

ośrodka

.[472]

w

Gdańsk u

j ego

funkcję

kasztelanii terytorialnej odtworzył w sposób przeE. Ba h r 3 • 2róciła XIII w. wymieniają na j ej obszarze nastę­ puj ące osady: zaginione Skrobotowo, położone zapewne w pobliżu Witom ina (1220 r.), Bi skupią Górkę, zaginione Uniemino, Wielki i Mały Kack, Warzno oraz jezioro Tuchomie (1277 r.), Lisewiec i Nenkowo (1284 r.), Mać­ kowy (1286 r.) i Chwaszczyno. Należała t utaj również Kłodaw a , gdyż spór o tę posiadłość toczył się w r. 1304 przed sądem ka sztelańskim w G dańskug. Granice

Gdańskiej

konywający

Analizując

w dobie

materiały,

odnoszące

rządów krzyżackich,

się

do podziałów terytorialnych zestawione przez Dier fe l d a, E. B a hr

doszedł

do wniosku, że tzw. okręg sulmiński odpowiadał dość dokładnie zasięgowi kasztelanii terytorialnej Gdańskiej. W oparciu o zasięg okrę­ gów krzyżackich oraz o podziały parafialne w XVI w . można przyj ąć, że pogranicznymi osadami tejże kasztelanii były . od pół nocy: Wielki i Mały Kack, Chwarzno (?), Koleczkowo i Przetoczyno. Sąs:odo w ałyone' z opolem, później kasztelanią Pucką. Zachodnią granicę od strony opola chmielei1skiego tworzyły lasy, ciągnące się na zachód od Kielna, Kło­ sowa, Kobysewa i Smołdzina. W dobie rządów krzyżackich osady te należały jeszcze do okręgu sulmińskiego 10 • Tutaj granica ki er.owała się ku wschodowi. Dzierżążno i Borcz należały już do kasztelanii terytorialnej Goręczyńskiej. W r. 1209 Mestwin I nadał zakonnicom z Żukowa jaz Ol szycę od r zeczki Warznica (dopływ Wisły Elbląskiej) aque ad terminos castri Gedanensis . W potwiedlzeniiu Świętopełka z r. 1224 podano: ...castri Gardensis . W tymże przywileju książę dodał nadto żeremie bobrowe w strumieniu Varsnica, obecnie Strzelnica od jej uj ścia do Raduni w górę. „.Usque ad metas castri Gardensis et Gedanensisn. E. Bahr przyjmuje, że termin: Gardensis oznacza w obu wypadkach te•n sam okręg, a mianowicie grodu w Gorzędzieju, który jego zdaniem miał być poprzednikiem Lu1 biszewa, następnie Tczewa jako siedziba kasztelańska. Pogląd ten wydaje się niesłu szny . Już M . Per 1 bach zwrócił słusznie uwagę, że w przywileju Swiętop ełka ustęp, potwierdza7

-

K.

Ja ż d żewski,

Gdafisk ś r edniowieczny w świetl e bada·ń z lat 1953-1954

„Spraw. Arch . IHKM PAN", I , s. 137- 154. a E. Bahr, o. c ., s. 187-195. 9 Pll. UB, nr 6, r. 1220; ibid., nr 288, r. 1277; ibid., nr 374, r. 1284; ibid ., nr 403, r. 1286; ibid., nr 596, r . 1301; ibid., nr 628, r. 1304. 10 E . Ba h r , o. c., s. 185, 188, 193; G. Di e ri eld , o. c., s. 33. 11 P ll. UB, nr 74, 75, r. 124 1; ibid., nr 14, r. 1209; ibid., nr 26, r. 1224; E. Keys e r, Oliv aer Studien I - „ZWGV", s. 84.

1473]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku

187

jący nadanie Mestwina winien mieć: Gedanensis, podobnie jak w pierwotnym nadaniu, a określenie: Gardensis jest pomyłką pisarza, powstałą pod wpływem następnego u stępu przywileju. Należy też zwrócić uwagę, że w myśl tekstu dokumentu, granice grodu gdańskiego i owego sąsied­ niego spotykały się w górze st rumienia Strzelnicy, a więc na północ od Żukowa, gdzie w żadnym wypadku nie mogły sięgać dziedziny Gorzę­ dziej a-Tczewa. Natomiast uważam, że termin Gardensis odnosi się do Garcza, który, wnosząc z nazwy, był niewątpliwie grodem, prawdopodobnie poprzednikiem Chmielna. Tak więc we spomnianym źródle mowa c. granicy między kasztelaniami terytorialnymi: Gdańską i GarckoChmieleńską. Wiadomość taka pozostaje w zupełnej zgodności ze wzajemnym zasięgiem obu okręgów ustalonym powyżej 1 2 • Począwszy od Borcza zasięg kasztelanii odpowiadał najprawdopodobniej zasięgowi dektanatu gdańskiego. Linia graniczna tegoż przebiegała :w XVI w. na południe od wsi: Ząbrsko Dolne, Klonowo, J adłowno, Buszkowy, Domachowo, Zaskoczyn, Czerniewo, Kleszczewo, Kaczki, Zakrzewko, Łaguszewo, Ulkowy i Różyny. Trąbki Małe należały w XIII w. do kasztelanii Gdańskiej, gdyż w r. 1236, a więc już w dobie podziałów dzielnicowych, dysponował nimi Swiętopełk 1 3 • Podobnie posiadłości nadane klasztorowi w Lądzie przez Mestwina w r. 1280, tj. Kłodawa, Zła­ wieś, Żukczyn i Zakrzewko podlegały grodowi w Gdańsku, gdyż Kleszczewko, położone na południe od tych dóbr, tworzyło za czasów krzyżackich enklawę komturstwa gdańskiego. Grabiny Duchowne leżały również na obszarze tejże kasztelanii, ponieważ dysponował nimi Mestwin II w r. 1273, a więc jeszcze za życia swych braci. Natomiast Skowarcz leż ał już w dekanacie i kasztelanii Tczewskiej14. ·

Żuława Steblewska nie wchodziła już w skład komturstwa gdań­ skiego. Krzyżacy nabyli ją w r. 1310 od kasztelana i podkorr,orzego tczewskiego tak, iż najprawdopodobniej podlegała ona temu grodowi. Granica kasztelanii Gdańskiej odpowiadała zapewne zasięgowi później­ szego komturstwa, tzn. szła ona do ujścia Kłodawy w dół Motławy, obejmując Przejazdowo, a następ nie strugą płynącą przez Składy (Leegen Vorflut) do jej ujścia do Martwej Wisły pod Górkami, a następnie Martwą Wisłą do Kiezmarku 15 • D alej granicę z kasztelanią Tczewską tworzyła Wisła Elbląska. W r. 1309 Salomea, córkJa Sambora II, sprzedała swe po,siadłości na Wielkiej Żuławie z ryibołówstwem w Magnum CabaL 12 13

14 15

E. Bahr, o. c„ s. 188-189. PU. UB, nr 54, r . 1236 ; M. Biskup, o. c„ s. 64. P ll. UB, nr 314, r. 1280; G. Dier fe 1 d, o. c„ s. 46; PU. UB, nr 258, r. 1273. Pll. UB, nr 680- 81, r. 1310; G. Di er fe 1 d, o. c„ s. 35; E. Bahr, o. c„ s. 190

Kazimierz Ślaski

1.88

[474]

i Parvurn CabaL. Nazwa ta określała jedno z północnych UJSC Wisły El~ eląskiej. Rzeka ta stanowiła granicę kasztelanii, gdyż część mierzei od Wisłoujścia do Lipy na zachód od Łysicy należała około r. 1227 do Sw1ę­ topełka. Dopiero w r. 1283 Mestwin II odstąpił Krzyżakom odcinek mie~ i-zei od Lipy na zachód aż po Campenkne tj. Stegnę 1 ", a w r . 1285 odstą~ pił im wyspę między Przemysław1em, Wisłą, E.IJblągiem i Wielkim .Ka balem. Tak

więc

G dańskiej

ostatni,

stanowiło

północny

odcinek granicy kasztelanii terytorialneJ wybrzeże zatoki, od Lipy aż po Kack. Obszar prawdopodobnie jedno opole, ale nie mamy co do

wspommany tworzył tego bezwzględnej pewności .

2. KRAINA OKSYWSKA

Okolica Oksywia występuje po raz pierwszy w źródłach w r . 1209 i to jako odrębna jednostka terytorialna (tctum Oxsiua), nadana norbertankom z Żukowa przez żonę księcia Mestwina I jako część jej wiana. Prof. K. Górski w osobnym studium wykazał dawne pochodzenie tego skupienia osadniczego. W samym Oksywiu odk.ryto 3 stanowiska po osadach wczesnofeudalnych, podobne relikty znajdowano również w Obłużu. W obu wspomnianych miejscowościach, jak też .w Dębogórzu, znajdują się grodziska z t ego okresu 17 • We wszystkich źródłach okolica Oksywia występuje jako osobne terytorium, które w r . 1291 określono terminem ierra. Nie ulega wątpliwości, że było to odrębne opole, toteż pogląd Bahr a, o przynależności tych okolic do krainy Pud~iej, nie jest słuszny 18 • Czołem tego okręgu była wieś Oksywie, która już w r. 1224 posiadała kościół.

Opole oksywskie uległo likwidacji już w pierwszej połowie XIII w„ pod władzę klasztorów w Żukowie i Oliwie. Zasięg krainy przekraczał prawdopodobnie obszar -Kępy Oksywskiej . Parafia oksywska w r. 1253 obejmowała wsie: Gdynię, Witomino, Obłuże, Pogórze, Dębogórze, Kosakowo, Mosty, Pierwosz;yno, Grabówek, Żbi­ kowo oraz zaginione Kochowo, Gogolewo, Niemichowo, Cedrzyno, · Niebędowo, Scredauo i Bacchocino, Zbychowo oraz Nasucino, alias Cieszę­ cina (1245 r.), być może obecne Ciechocino pod Redą. Natomiast Rumia z

chwilą przejścia

1e PU. UB, nr 671, r . 1309; ibid„ nr 33, r . 1220-27; ibid„ nr 394, r. 1285; ibid„ nr 351, r . 1283; E. Bahr, o. c„ s. 191 i nast. 11 Pll. UB, nr 14, r. 1209 ; K. Gór s ki, Oksywie „Rocz. Gdański" XII, 1939 ; W. Lęg a, Kultura, I, s. 553, 568. is PU. UB, nr 26, r. 1224: „dimidia m Oxive"; ibid„ nr 91, r . 1245; ,;Oxive cum villis„."; ibid„ nr 481, r . 1291; E. B a h r, o. c„ s. 193.

[475]

Podziały

terytorialne Pomorza w XIl-XIII wieku

189

należała

zapewne do sąsiedniej krainy Puckiej, gdyż w potwierdzeniu dóbr cystersów oliwskich z r. 1291 wymieniona jest osobno obok posiadłości na Oksywiu 19 • 3. KRAINA I KASZTELANIA TERYTORIALNA PUCKA

Na przykładzie Pucka można śledzić proces powstawania kasztelanii terytorialnej ze zwykłego opola. Pierwsza wiadomość źródłowa z r. 1220 wspomina o Pucku jako o osadzie niegrodowej, którą książę Sambor I (zm. 1207 r.) nadał swego czasu cystersom z Oliwy. Ponieważ jednak istniał tam targ, książę wymienił ją po pewnym czasie na wieś Starzyno. Kraina Pucka podlegała w tym okresie grodowi gdańskiemu 20 • Rozwój gospodarczy opola i jego ośrodka przyczynił się nie_wątpliwie do utworzenia tu kasztelanii. Kasztelanowie puccy pojawiają się w źródłach od r. 1271 aż do do zajęcia Pomorza przez Krzyżaków 21 • stosunkowo gęsto zaludnione. Osadnictwo rozmieściło się zwłaszcza na wschodnich, nadbrzeżnych terenach, natomiast wzgórza na północ od pradoliny Redy, jak również bagna, ciągnące się wzdłuż wybrzeża Wielkiego Morza, były niemal bezludne. Grodziska wczesnofeudalne spotyka się w Ciechocinie, Małym Starzynie, Pieleszewie, Sławutówku, Sobieńczycach (VIII-IX w.), Tyłowie (XIII-IX w.), Będargowie (VIII-XI w.) i Orlu (VIII-XIII w.), a poza:stałości osad z tego okresu w Wielkiej Wsi 22 • Żródła wyliczają w kasztelanii Puckiej: Wielką Wieś i Będargowo (1284 r.), zaginione Miłostowo pod Mrzezinem i Cetniewo (1277 r.) oraz Brudzewo (1285 r .). Pośrednio można wnioskować o przynależności Starzyna (1285 r .), jak również Swiecina, Domatowa, Połchówka, Lubocina i Warzewa (1281 r.), gdyż rozgraniczenie tych wsi przeprowadzał kasztelan pucki Scibor. Również w sporze w Ziwiązku ze sprzedażą wisi Darż·­ lu bie i Mechowo świadczył kasztelan puck1i w r . 1300 2'3 • . Opole puckie

było

Pll. UB , nr 157, r . 1253 ; ibid., nr 91 , r . 1245; ibid ., nr 481 , r . 1291. Pll. UB, nr 18, r . 1220. 21 Pll. UB nr, 248, r . 1271 ; ibid. , nr 288, r. 1277 ; ibid ., nr 327, r . 1281 ; ibid., nr 421, r . 1287; ibid., nr 650, r. 1306. 22 W. Łęg a, Kultura , I, s. 552, 568, 613; te n że, Obraz, 1. c. 23 Pll. UB, nr 374, r. 1284. Nie mogło to być Będargowo koło Strzepcza, gdyż to ostatnie le żało w krainie Mirachowskiej, odcięte ponadto od krainy Puckiej okolicą Zęblewa, która w 1238 r. należała do dzielnicy Racibora (Pll. UB, nr 67) . Przypuszczalnie była to osada zaginiona w pobliż u Wielkiej Wsi; ibid., nr 288, r. 1277; ibid., nr 400, r. 1285; ibid., nr 327, r . 1281; ibid., nr 394, r. 1285 ; ibid., nr 592, r. 1300. 19

20

Kazimierz Ślaski

190

[476]

Funkcje kasztelanów puckich przejął, w okresie rządów krzyżackich, „rybickiego", ia okręg jego zwano jeszcze niekiedy puckim, stąd można przyp u szczać, że i granice utrzymały się bez większych zmian po zaborze. Wschodni i północny zasięg krainy wyznaczało morze. Granicę z kasztelanią Białogardzką omówiono uprzednio (s. 182). Granica południowa z ka sztelanią Chmieleńską szła zapewne tak jak delimitacja dekanatów. Krańcowymi osad ami pierwotnego opola puckiego były zapewne: Góra, Bolszewo, Bieszkowice i Łężyce. Od opola oksywskiego dzieliła je silnie zabagniona dolina Redy. Była to niewątpliwie jednostka o wyraźnej odrębności osadniczej, która występowała także w późniejszych okresach dziejowych. urząd

4. KRAINA I KASZTELANIA TERYTORIALNA

CHMIELEŃSKA

Wiadomości źródłowe, odnoszące się do Chmielna, są bardzo szczupłe i stosunkowo późne. Niemniej jednak, zarówno na podstawie badań archeologicznych, jak i liczny ch podań, odnoszących się do tej okoUcy, nie ulega wątpliwości, że istniał tutaj jakiś stary zespół osadniczy. Na terenie Chmielna znajduje się grodzisko wczesnofeudalne, położone na półwys­ pie m : ędzy jeziorami Białym i Kłodnem. Na północ od tegoż jeziora odkryto p osiadłości znacznego cmentarzyska z tego okresu 24 • Nazwta pobliskiego Garcza wywodzi się również od grodu, mimo to j ednak na obszar ze tej wsi nie natrafiono dotąd na ślady żadnego grodzi.ska. Nasuwa się tedy przypuszczenie, że nazwa Garcza odnosiła się pierwotnie do gródka na półwyspie i osady związanej z cmentarzyskiem. Mogła ona znajdować się w pobliżu obecnego Garcza, gdyż cmentarzysko leży na pograniczu Chmielna i tej ostatruej wsi. W XIII w. poczęto przezywać gród nazwą sąsiadującego od wschodniej strony Chmielna. Za słusznoscią owej hipotezy przemawia okoliczność, że w przywileju Mestwina I z r . 1220 wymieniono zarówno Chmielno, 'nadane cystersom z Oliwy jak i gród Garcz, jako ośrodek książęcej władzy terytorialnej (ad metas... castri Gardensis ...). Z późniejszych źródeł w~nika, że nie cały obszar Chmielna znalazł się w posiadaniu zakonu. W e wspominkach żukowskich zachowała się notatka, że kościół w Chmielnie miała fundować księżna Damroka, zmarła w r . 1223. W r. 1283 Mestwin II n adał prawo patronatu cysterskom z Żukowa wraz z jeziorami: Raduń skim, Nierostowo, Białe, Kłodno , Płęża (Plansa-część Kłodna), Rakowo, Wielkie i Małei Brod­ no „z wszelkimi pożytkami , które mieli śmy z nich my, czy też nasi kasztelanowie w Chmielnie". Podobną wiadomość podaje potwierdzenie dóbr ~·

K. G ~ r s ki, Oksywie, s. 26; W. Łęg a, Kultura, s. 550, 613.

(477]

Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XI II wieku

191

klasztoru w Żukowie z r. 1295 25 • W r. 1304 wy stępuje kasztelan chmieTrojan. Wieś Chmielno przeszła na wła sność zakonnic z Żukowa w r . 131621 • Z powy ż szego w ynika, że mimo iż rozkład krainy Chmi e l eńskiej l'OZpoczął się już w p o czą t ku XIII w., to j ednak do końca st ulecia tamtej szy gród zachował swe funkcje ośrodka władzy terytorialnej. Pierwotnie pozostawał on w stosunku zależnym od kasztelanów gdańskich , gdyż przywilej z r. 1220 zobowiązuje wszystkie wyliczone w nim p osiadłości Oliwy, wśród nich także i część Chmielna, do służb wobec grodu gdań­ skiego. E. B a h r wysunął wiarogodne przypuszczenie, że w dob ie podział!iw dzielnicowy ch kra ·na Chmiel eńska na leżał a do sch edy księci a Ra cibor a . K si ążę ten dysp o nował w r. 1238 Z ębl ewem , a w r . 1259 potwierdził ·wspóln ie z b r atem Świ ętopełkiem , jako seniorem, nadanie Ręb o­ szewa. Położenie tych obu mi ejscowości wyklucza możliwość przynależ ­ ności ich do krainy Białogardzkiej 27 • Po r ezygnacji Racibora w r . 1273 0 1u e g Chm~ e1na wsodł w sH a d zj ennocwnego p aflstw11 MPstwina n, jako kasztelania. Nie jest jasne, czy p owróci ha ona ~o zal eżności od Gdań·­ ska, czy też stanowiła zupełnie sam odzielną j edn ostk ę . Nieob ecność kaszt ela n ów chmieleńskich w liczbie świadków na ważniejszych dokumentach z tego okresu (np. 1287 r .) nasuwa przypuszczenie, że stanowisko ich miało charakter podrzędny. Po zaj ęciu Pomor za przez Krzyżaków gród w Chmielnie utracił swe znaczenie, a si ed zi bą okregu stało si ę Mirach owo. Jednakż e ów tzw. I' flege -rr;mt odp owi a d ci.ł c:wvm z asi ęgi em d awne; k asztelanii , a n aw et w źródłach z XIV w. dawna nazwa (L and Chmelln) poj awia si ę często dla oznaczenia przy nal eż ności t ery tor ialnej miejscowości w t ym okręgu 23 • O c:a dnictwo pierwot.neg opol a chmiel eńs1