Sa chistione mundiali de s’Energhia
 88-85998-97-6

Citation preview

Paulu Giuseppe Mura

Sa chistione

mundiali

de s’Energhia

CUEC

PROSPETTIVE

a mamma et a babbu pro m’ haer dadu duas limbas nadìas

Sa chistione mundiali de s’energhia ISBN: 88 85998 97 6 prima edizione maggio 1996 © CUEC 1996 Cooperativa Universitaria Editrice Cagliaritana Via Is Mirrionis 1 09123 Cagliari Tel. 070291201 Stampa: Litografia Cuec, Via Tolmino, Cagliari

PAULU GIUSEPPE MURA

SA CHISTIONE MUNDIALI DE S’ENERGHIA inue semus andende chin-d una Tecnologia et una Economia chi non giughent respettu pro sa Natura?

CUEC

Sa chistione mundiali de s’energhia

Prefazione Introduzione

7

13 17

CAPITULU I 1.

Definizione de su Trabagliu et significadu scientificu de s’Energhia 2. Su Trabagliu et sa Potenzia 3. Sa ziviltadi de sas macchinas et de s’Energhia 4. Diversas formas de s’Energhia 4.1. S’Energhia Idraulica 4.2 S’Energhia Eolica 4.3. Su Calore- definizione et mesura; sa Lé de sa Conduzione de su Calore 4.3.1. Calore et Trabagliu; 1ª et 2ª Lé de sa Termodinamica 4.3.2. Rendimentu de sa Macchina termica ideali. Definizione de s’Exerghia 4.4. S’Energhia Elettrica 4.5. Combustibiles Fossiles 4.6. S’Energhia de su Sole 4.6.1. Energhia solare deretta 4.6.2. Energhia solare de sa Biomassa 4.6.3. S’Effettu dom’e-bidru 4.7. S’Energhia Atomiga 4.8. Resumendo

23 30 32 35 35 39 42 45 52 56 61 64 66 67 70 73 80

CAPITULU II 1. 2. 3. 4. 4.1.

Energhia, Ricchesa et Beneistari 85 Energhia et Sviluppu Economigu 92 Comente est isparzia s’Energhia intra sas naziones 94 Creschida de sa Populazione et de su bisonzu d’Energhia 98 Creschida de sa populazione et incuinamentu de sa Natura 101

8

4.2. 5. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 7. 7.1. 7.2. 7.3.

Paulu Giuseppe Mura

Etica et controllu de sa populazione Cantu reservas d’Energhia tenimos ancora S’Energhia et sa Natura Prinzipiu de s’unizidade de sa Biosfera et de sa Vida in s’“Universu locali” Pirigulos de sos Combustibiles fossiles; s’Effettu “dom’e-bidru” Pirigulos de s’Energhia nucleari Energhia nucleari et pirigulu de gherra atomiga Energhia, Abba et Autonomia Energhia et abba Energhia et agricultura Su Crabone Sulcis et s’Energhia eolica et solare pro s’Autonomia

101 103 105 108 112 114 117 121 123 125 126

Capitulu III 1. 1.1. 1.2. 2. 3. 3.1. 3.2.

Programmazione de su Sviluppu Economicu et de su Bisonzu de Energhia Conseguenzias de sa creschida esponenziali et limides de su sviluppu Ateros limides de su Sviluppu, sa 4ª Lé de sa Termodinamica Critìca de sa Teoria de su Sviluppu EconomicuSu Sviluppu Sustennibili Calchi Idea pro cumenzari a cambiari Ponner in su computu sos costos globales de sas tecnologias Su Sviluppu Sustennibili respettosu de cultura, libertadi et Natura

135 137 140 143 152 152 155

Sa chistione mundiali de s’energhia

9

Capitulu IV 1. 2. 2.1. 2.2. 2.3.

Tecnologias pro s’usu razionali de s’Energhia Ideas et tecnologias noas pro resparmiari s’Energhia Ideas antigas de no ismentigare Ideas et tecnologias noas Cunversione industriale et proibizione de su imprea et fulia 3. Dae Bentu et Sole Energhia pro su sviluppu et respettu pro sa Natura 3.1. Su Collettore solare fotovoltaicu 3.2. Su Collettore solare termicu 3.2.1. Collettore pianu pro sas temperaduras a ghiru de 100°C 3.2.2. Collettore a cunzentrazione pro sas temperaduras altas 3.3. Sas Turbìnas eòlicas- Energhia elettro-eolica in su Mundu et in Sardigna 3.4. S’Energhia de sa Biomassa 3.5. Impiantos de abba durche dae su mare 4. Cunfrontu de sos costos de sas diversas formas de Energhia 5. Soluzione de su problema de s’Energhia pro su seculu XXI6. Sa tecnologia de s’Idrogenu. Conclusiòne

Postfazione

163 166 166 168 174 176 178 181 181 185 189 193 194 198 200 201

209

Sa chistione mundiali de s’energhia

11

Mariedda a funtana Fit una die de iberru mala et fritta, fit bentu, fit froccande a frocca lada et Mariedda tottu tostorada ghirabat chin sa brocca dae Istiritta. Buffandesi sas ungras, poberitta, fachiat a cada passu un’arressada et dae sa fardettedda istrazzulada nd’essiat un’anchichedda biaitta. Mentres c’andabat gai arressa-arressa, istabat annotandesi sa frocca ch’imbiancabat una murichessa; cando intrabbucat...et a terra sa brocca! Mariedda pianghende tando pessat chi li cazzan su frittu chin sa socca... (Pasquale Dessanay)

Gai fit sa vida candu sa ziviltade de sas Macchinas et de s’Energhia non fit ancora intrada a revolutionare sa vida nostra...

Sa chistione mundiali de s’energhia

13

PREFAZIONE

Una limba pro s’iscenzia Franziscu Masala In s’annu milleottighentosvintisette, Efisiu Nonnis, professore in s’Universidade de Casteddu, prubicheit unu liberu in limba sarda, intituladu Brevis lezionis de ostetricia po usu de il levadoras. In su millenoighentosnorantachimbe, un’ateru professore de sa matessi Universidade, Paulu Mura, hat iscritu un’ateru liberu in limba sarda, intituladu Sa chistioni mundiali de s’energia. Ite cheret narrere? Propiu cheret narrer chi sa limba sarda no est solu sa limba de sa poesia e de sos contos de foghile ma est puru sa limba de s’iscenzia, sa limba de s’Universidade, sa limba de totu sas iscolas, ue sos giovanos sardos potana imparare totu sas cosas de su mundu in sa limba nadìa. Est beru chi, a sos tempos de Efisiu Nonnis, levadoras, mastros e istudiantes ischiant pius sa limba sarda de sa limba italiana. Ma, pro malasorte, oe, no est pius gai: oe, mastros e istudiantes connoschent sa limba italiota meda pius de sa limba nadìa. E, duncas, propriu pro custu motivu, su Professore Paulu Mura hat iscritu su liberu sou totu in sardu: pro faghere iscenzia ma puru pro fagher politica. In cale variante de sa limba nostra, Paulu Mura hat iscritu custa opera sua? Paulu Mura est naschidu a Meana, hat istudiadu in Casteddu e hat giradu tota sa Sardigna e,

14

Paulu Giuseppe Mura

tando, s’idea sua est custa: ha fattu una “mistura” e, a bell’a posta, hat iscritu in tres limbas, in Meanesu, in Casteddaiu e in Logudoresu. Custu modu de iscriere, in latinu si narat “contaminatio”. Segundu me, sa limba de Paulu Mura est una cosa noa, proite noa est sa materia trattada: Fisica de s’energia. Su liberu cominzat goi: “Ego creo chi calichisiat omini o femina chi bivit in custu mundu ...”. Attentos a sa prima paraula: “ego”. Custa paraula no est né meanesa né casteddaia né logudoresa. Est una paraula noa e antiga, est una paraula de sa limba latina, chi est sa mama de sa limba sarda. E lu narat issu matessi, su Professore Paulu Mura: “Forsis misturende totas sas variantes de sa limba sarda e imbentende paraulas noas, hamus a unificare sa limba nostra”. Ite est, œ, sa limba sarda? Est s’ispiju de tremiza annos de una istoria malefadada. In “saecula saeculorum”, totu sos chi sunu bennidos dae su mare nos hant battidu sa limba issoro. Donzi limba noa ch’iscazzat sa limba ezza: Karel cartaginesa, Caralis romana, Caller ispagnola, Cagliari italiana (ma sempre sarda est Casteddu). Cherzo narrere, puru, chi donzi limba hat lassadu paraulas suas in sa limba nostra e, duncas, in su vocabolariu sardu b’agatamus paraulas fenicias, latinas, vandalicas, bizantinas, arabas, pisanas, genovesas, catalanas, castiglianas, piemontesas, italianas. Custa est sa paristoria de sa limba nostra. Eris, fit una limba de pastores e de massajos, de arvures e de flores, de abes e de anzones, de rundines e de filumenas, de sirbones e de margianis. Oe, est una limba de operaios, de tennicos, de industrias e de fabricas, de macchinas e de aereos, de computeros e de televisores. Pro cussu, oe sun bintrende in sa limba nostra ateras e

Sa chistione mundiali de s’energhia

15

ateras paraulas noas e istranzas: inglesas, tedescas, russas, cinesas, marochinas, senegalesas e atera zenta gai. No b’hat nudda ite narrere, duncas, si su Professore Paulu Mura faghet intrare, in su vocabolariu sardu, sa paraula “energhia”, chi est una bella paraula greca e, in sardu, cheret narrere “trabagliu-a-intro” ma est mezus a lassare sa bella paraula greca. (A sa matessi manera, lassemus intrare sa paraula robot chi in limba russa, cheret narrere propriu “trabagliu”). Su professore Paulu Mura nos narat, puru, sas diversas formas de energhia: 1. Energia dae su fogu (de linna, de carvone, de petroliu, de gas); 2. Energia dae s’abba (idraulica, un’atera bella paraula greca); 3. Energia dae su sole (sos pannellos solares); 4. Energia dae su bentu (sas turbinas eolicas); 5. Energia dae s’atomo (sas pilas nucleares). A la narrere giara, su Professore Paulu Mura, impari cun sas paraulas nos narat sas cosas: tra sas tantas frommas de energia, toccat a nois sardos de seberare sa pius zusta pro su bene de s’isula nostra e de totu su mundu. Ca sa limba est su mundu e, intro sas paraulas de sa limba nostra, b’est totu su mundu. Calicunu hat nadu: “A unu populu tue li podes leare totu ma, si li lassas sa limba, custu populu sighit a esistere; si a issu tue li lassas totu ma li leas sa limba, custu populu no hat a esistere pius”.

Sa chistione mundiali de s’energhia

17

SA CHISTIONE MUNDIALI DE S’ENERGHIA inue semus andende chin-d una Tecnologia et un’Economia chi non giughent respettu pro sa Natura?

Introduzione Ego creo chi calichisiat homini o femmina chi bivit oe in custu mundu happat intesu narrer ca sa ziviltadi moderna de sas macchinas in sa cali bivimos no la podimos mantennere chenza de s’Energhia, chenza su crabone, su petroliu o chenza s’Energhia Atomiga. Et tando ite nos hat a capitare cras si no hamos a tènnere pius a disposizione s’Energhia chi serbit a nois? A cali ateras formas de Energhia podimos dimandare azudu? Et su sfruttamentu gai arrabiadu de s’Energhia juat o noghet a sa Natura? Ma no ndi podimos aberu fagher de mancu de impreare tottu cust’Energhia? Hat a essere beru chi s’Energhia serbit pro su Sviluppu Economicu, o no hat a essere, prus-a-prestu, chi pro more de su bisonzu de s’Energhia hamos a bendere a zente anzena et istranza s’Autonomia nostra? Guvernantes et zittadinos chircamos tottus de assegurare su sviluppu economicu a sa nazione nostra pro nos assegurari Ricchesa et Beneistari; ma candu bidimos s’abba et i s’aèra imbruttada et ferenada dae una petroliera sperrada o

18

Paulu Giuseppe Mura

dae una zentrale atomica che a sa de Chernobil, e comente podimos ancora creere ca custu Sviluppu Economicu nos hat a dare su Beneistare? Custas preguntas attendent una respusta prezisa dae sa Scienzia et dae sos Guvernos de su Mundu, est-a-narrer dae noismatessi chi formamos custa soziedadi industriali. Ma meda zente ancora, mancari ca istudiada, no hat cumpresu aberu su proite sa ziviltadi industriali moderna siat gai dipendente dæ s’Energhia, nè sas inzimìas profundas de custu fenomenu chi nos paret nou. Pro custu seo cunvintu chi balit sa pena de istudiare in custu scrittu impare chin su lettore interessadu custos problemas chi formant sa “Chistione mundiali de s’Energhia”. A bisu meu però est diffizili a cumprendere de cada intru custos problemas chene de haer cumpresu a innantis su significadu fisicu de custu faeddu antigu, chi oe parit magicu: Energhia. Politicos, amministradores, sindacalistos o industriales, nd’arrejonant comente chi fessit pani, mancari ca sceti pagu de issos connoscant su significadu scientificu de s’Energhia et sas lezes fisicas chi la guvernant. Est pro poder chircare impare su modu pro resolvere sos problemas de chi hamos nadu chi mi toccat a bos forzare a ligere a-su-mancu sos cunzettos prinzipales de sa Fisica a giru de su Trabagliu, de sa Potenzia, de su Calore et de sas diversas formas de s’Energhia. A sa fini hamos a tennere a-sumancu sa seguresa ca sas propostas chi hamos a faghere siant fundadas subra de sa Scienzia et non subra sos interessos de gruppos economicos dominantes o de cunfrarias malas. Non jugo sa presumenzia de resolvere deo in pagu paginas sa Chistione Mundiali de s’Energhia, ma chirchen-

Sa chistione mundiali de s’energhia

19

de de respundere a sas preguntas postas hamos a cumprendere comente sas maneras de impreare s’Energhia podent ruinare oppuru no sa Natura; hamos a bier comente sa teoria de su sviluppu economicu, oe sighìda dae tottu sas naziones industriales, non jughet pius sa capazidade de assegurare su Beneistari beru et cumpletu a s’homine. Ma custu non cheret narrer chi nois depimos nos arrendere a su pessimismu de torrare a coa a biver comente in sos tempos de Mariedda. Sa Scienzia globali de s’Humanidade, et non solu sa scienzia fisica, nos hat a ghiare caras a unu progressu respettosu de sa Natura et de sa Libertade pro nois et pro sos fizos de fizos nostros; custu Sviluppu Sustennibili dae su Pianeta et dae s’Humanidade però non benit a solu, nois lu depimos chircare cum d una “cultura noa”, cum d una teoria economica noa, impreandu sas tecnologias energheticas noas pro assegurari su Beneistari globali non solu a unu miliardu de homines de su Nord de su mundu, ma a sos ateros chimbe miliardos puru chi bivint in su Sud de su Mundu.

CAPITULU I

Imparamos a connoschere su significadu scientificu de s’Energhia et de sas leges fisicas prinzipales chi serbint pro cumprendere sos prroblemas accappiados a s’usu de s’Energhia et sas fundamentas de sa revoluzione de sas macchinas.

Sa chistione mundiali de s’energhia

23

1. Definizione de su Trabagliu et significadu scientificu de s’Energhia Su cunzettu de Energhia podet esser ispiegadu in manera crara finzas pro chie no happat istudiadu sa Fisica in s’iscola, bastat a tenner sa passienzia de sighiri custu arrejonu ajudandòsi cum s’esperienzia d’onnia die. Candu s’homini ndi pesat dae terra unu corpus grai finzas a unu metru de altesa tottus naramos ch’issu hat fattu unu Trabagliu (unu Laore), comente est ammostadu in sa fig.1. Cantu prus mannu est su pesu et cantu prus manna est s’altesa, prus mannu est su Trabagliu fattu dae s’homini. Coment’est ammostadu dae sa fig.2, pro chi s’homini fatzat unu Trabagliu bisonzat ch’issumatessi ponzat una forza F a pizzus de su corpus grai chi depet ampulari et pompiare custa forza applicada pro tottu su spostamentu S, dae su puntu A finzas a su puntu B. Duncas pro fagher unu Trabagliu serbit una forza F applicada a unu corpus pro tottu su spostamentu S. Pro custu motivu benit s’idea de mesurari su Trabagliu fattu L multiplicandu sa forza applicada F pro su spostamentu S fattu in sa derettura de samatessi forza: L=F×S

(1)

Unu molente movendo sa mola pro moler s’olia o su trigu faghet unu Trabagliu applichende una forza a sa mola pro la ispostare a ghiru. Candu s’homini faghet unu Trabagliu intendet sa sensazione crara ca est una cosa chi ndi li bessit dae su corpus sou; gai benit puru s’idea chi su Trabagliu ainnantis de essere fattu subra de unu corpus esternu fit a intru de su corpus

24

Paulu Giuseppe Mura

S’ HOMINE CHI FAGHET SU TRABAGLIU

F F=-P

Forza pesu P

posizione a s’ accabbu

spostamentu S

posizione de su corpu grai a su cumenzu

Fig. 1. Custu esperimentu serbit a cumprendere sa definizione fisica de su Trabagliu meccanicu fattu dae un homine candu issu nde ampulat dae terra unu corpus attiradu caras a giosso dae sa forza-pesu P. B

S

F

Sa forza applicada dae s’ homini

P

Sa forza pesu

A

Fig. 2. Disìgnu schematicu de sa Forza et de su Spostamentu pro calculari su Trabagliu fattu dae s’ homini de sa fig.1.

Sa chistione mundiali de s’energhia

25

de s’homini trabagliadore. Duncas su corpus de s’homini (o de su cuaddu) tenet a intru ‘e sé su Trabagliu, o menzus sa possibilidadi de fagher su Trabagliu. Cust’idea de su Trabagliu a intru de unu corpus, est una cosa giai sentia dae sos antigos et beniat tradusia in limba grega gai: a intru = en, Trabagliu = ergon, est-a-narrere: Trabagliu a intru = Energon = Energhia (dae sa limba grega antiga: ενεργεια, chi pronunziamos “energheia”). Su narrer ca su corpus de un homini o de unu pegus tenet una cantidadi de Energhia cheret narrer ca tenet Trabagliu intro ‘e sé, in su sensu chi tenet sa possibilidadi de fagher una cantidadi de Trabagliu L mesurada dae s’equaz. (1). Sigumente est nodiu ca unu cuaddu tenet sa possibilidadi de fagher una cantidadi de Trabagliu prus manna cunfrontes a un’homini, impreandu su cunzettu fisicu de s’Energhia podimos narrer ca unu caddu tenet prus Energhia de un’homini. Faghimos un esempiu pro cumprendere menzus ancora: s’homini podet fagher in d una die su Trabagliu: L1 = F1 ×S1 =100 kgp × 100 m =10.000 kgp × m

(1’)

et a pustis s’intendet canzadu meda; su cuaddu podet fagher in d una die su Trabagliu: L2 = F2 × S2=100 kgp × 1.000 m = 100.000 kgp × m

(1”)

Podimos narrer chi su caddu tenet un’Energhia 10 bortas pius manna de s’homini proita ca podet fagher unu Trabagliu 10 bortas prus mannu. Sa forza de 1 kgp (unu kilogrammu pesu) est sa forza de gravidadi cum sa cali sa Terra attirat caras a giosso unu cor-

26

Paulu Giuseppe Mura

pus pesanti che a unu litru de abba a su livellu de su mari. Energhia de posizione Su Trabagliu de arziari de 100 m unu corpus grai spostandu 100 kgp contras a sa forza de gravidadi deretta caras a giosso lu podet fagher puru s’abba de una spendula faghinde ghirare una roda cum palittas, comente est ammostadu dae sa fig.3. Pro sa definizione de s’Energhia chi hamos dadu podimos narrer chi s’abba de una spendula tenet Energhia chi est depida a s’artaria a sa cali est posta cunfrontas a sa roda, la giamamos Energhia de posizione. Cust’esempiu nos permittit de narrer chi “calichisiat corpus naturali chi podet faghere Trabagliu tenet Energhia”; prus a innantis hamos a bier ca esistint medas formas d’Energhia in sa Natura chi sos homines podent isfruttari pro su bene ipsoro. Energhia zinetica Pigamos unu corpus de massa m et de pesu F(kgp) firmu (velozidade W=0), si lassamos falare de un’artaria h, osservamos et mesuramos, comente fateit Galilei, ch’issu arribat a terra cum d una velozidade W2; non podimos faghere ‘e mancu de pensare chi siat istetia sa forza de gravidade F (sa forza de attrazione caras a giosso de sa Terra) a dare a sa massa m sa velozidade W. Pro custu nos benit cust’idea: cunfrontamos su Trabagliu Fxh fattu dae sa forza pesu F chin su produttu 1/2 m W 2; agattamos chi sunt ugualis. Podimos concluìre chi su trabagliu Fxh de sa forza pesu subra sa massa m s’est cunvertidu in Energhia Zinetica (o energhia de movimentu) chi est subra de su corpus chi tenet sa massa m et sa velozidade W: (2)

Sa chistione mundiali de s’energhia

27

Energhia potenziali de s’Abba

F Sa Turbina idraulica

S

P

Fig. 3. S’ abba de sa spendula faghet furriari sa turbina idraulica, custa tirende sa funi faghet su Trabagliu de ampulari su pesu P; pro custu podimos narrer chi s’ abba candu est in altu jughet Energhia de posizione.

28

Paulu Giuseppe Mura

essendo pro sa segunda Lè de sa Dinamica sa forza F uguali a su produttu de sa massa m pro s’accelerazione de gravidade g de sa Terra a su livellu de su mare. Pro cumprendere menzus s’equaz.(2) osservamos sa fig.4 chi ammostat comente in d una ralla zirculari su Trabagliu de sa forza gravitazionali si cunvertet in Energhia zinetica in sa calada dae A finas a B; candu su corpus est in su puntu pius basciu B tenet una Energhia zinetica chi podimos calculare chin s’eguaziòne (2); mentres in sa bessida dae su puntu B finas a C est s’Energhia zinetica possidia dae sa massa m chi si torrat a cunvertìre in Trabagliu contras a sa forza pesu deretta caras a giosso, pro unu spostamentu derettu caras a susu. Dae como podimos narrer chi calichisiat corpus solidu o fluidu de massa m kilogrammos chi si movet cum d una velozidade W a respettu de un osservadore “O” tenet subra de sé una Energhia Zinetica Ec chi podimos calculare chin s’eguazione: (3) duncas s’Energhia zinetica de unu corpus in movimentu est sa mettadi de su produttu de sa massa pro su cuadradu de sa velozidade; (in su Sistema Internazionali de mesura est mesurada, comente su trabagliu, in newton × metru = joule). S’esperimentu de sa fig.4 nos ammostat puru un’atera propriedadi importanti de s’energhia meccanica chi balit candu podimos narrer chi sas forzas de attrìttu sunt pitticcheddas meda: s’Energhia meccanica si trasformat dae sa forma de posizione a sa forma zinetica et poi ancora a s’imbes-

W=0

W

Energhia zinetica, E=1/2 m×W2

B

W=0

C

Energhia potenziali

Fig. 4. A su cumenzu de s’ esperimentu sa boccia est firma in sa posizione A; si la lassamos calari in sa ralla sutta s’ azione de sa forza de gravidadi issa cunvertet a-pagu-a-pagu sa Energhia potenziali chi jughet in A in Energhia zinetica finzas a candu arribat in B, et a pustis arziandu contras a sa forza de gravidadi torrat a cunvertire s’ Energhia zinetica in Energhia potenziali finzas a candu si firmat in sa posizione C chi est a samatessi altesa de A.

ZA=Zc

A

Energhia potenziali L=P×ZA

Sa chistione mundiali de s’energhia 29

30

Paulu Giuseppe Mura

se, ma issa si cunservat comente cantidade totali; custa est sa Lé de sa cunservazione de s’Energhia Meccanica. Candu però sas forzas de attrittu destruint s’Energhia zinetica ite fine faghet custa? Hat a iscumparessere o no? pius addeni l’hamos a biere. 2. Su Trabagliu et sa Potenzia. Cunfrontamos primu su Trabagliu chi podet fagher un’homineddu cum su chi podet fagher un’homine forte che a unu bastasciu et apustis cum su Trabagliu chi podet fagher una macchina che a una gru. S’esperienzia de onnia dia nos imparat chi non bastat a fagher unu datu Trabagliu ma bisonzat a lu fagher ind unu tempus disizadu. Ponimos chi su Trabagliu de faghere siat de ampulari unu corpus grai de 50 chilogrammos de pesu (kgp) dae terra finas a 10 metros (m) de altesa; su Trabagliu de faghere si podet calculare fazilmente cument’hamos bidu: L= F × S = 50 kgp × 10 m = 500 kgp × m

Como mesuramos cum s’horologiu su tempus postu pro fagher custu Trabagliu dae s’homineddu, apustis dae su bastasciu et infinis dae sa gru; ponimos chi su resultadu de sas mesuras siat custu: -homineddu : -bastasciu: -gru:

50 segundos (s), 25 segundos (s), 10 segundos (s),

hamos a narrer chi su bastasciu est prus forte de s’homineddu, proita bi ponet su mesu de su tempus pro fagher su

Sa chistione mundiali de s’energhia

31

matessi Trabagliu, et tandu pro sa matessi arrejone sa gru est prus forte de su bastasciu. Ma tottu sos tres tenent sa forza de ampulari su pesu de 50 kgp, pro custu est chi sa Scienzia Fisica preferit de narrer chi su bastasciu est prus potente de s’homineddu et i sa gru est prus potente de su bastasciu. Sa grandesa fisica chi distinguit s’homineddu dae su bastasciu et dae sa gru non est sa forza ma est sa Potenzia, ossiat sa capazidadi de su bastasciu de fagher su matessi Trabagliu in su mesu de su tempus chi bi ponet s’homineddu. Duncas depimos narrer chi sa macchina de sa gru est pius potente de su bastasciu mancari custu siat pius potente de s’homineddu. Cust’idea chi benit de s’esperienzia de sa vida podet essere menzus prezisada matematicamente dae sa Scienzia Fisica definendo sa Potenzia comente sa divisione de su Trabagliu fattu L pro su tempus postu pro lu faghere τ: (4)

impreandu custa formula podimos calculare sa Potenzia de sos tres trabagliadores: Potenzia de s’homineddu:

potenzia de su bastasciu:

32

Paulu Giuseppe Mura

potenzia de sa gru:

Su calculu de sa Potenzia ammostat craru chi s’homineddu, su bastasciu et i sa gru podent faghere su matessi Trabagliu de 500 kgpm, ma bi ponent unu tempus differente: su bastasciu tenet una Potenzia doppia de s’ homineddu, ma sa gru tenet una Potenzia duas bortas et mesu pius manna de su bastasciu; s’ homini modernu oe podet fabbricare macchinas che a sa gru chi tenent Potenzia finas a milli bortas prus manna de sa Potenzia de unu caddu! Infinis sigumente su Trabagliu est sa mesura de s’ Energhia, podimos narrer puru chi sa Potenzia est uguali a su rapportu tra s’ Energhia E liberada et su tempus in su cale est istetia liberada: (4’)

3. Sa ziviltadi de sas Macchinas et de s’Energhia Giamamos Macchina calichisiat inginnu tecnicu (est-anarrer artifiziali, fattu dae s’homini) fraigadu in manera de fagher bessire cunvertida in Trabagliu una forma de Energhia primaria chi li damos a s’intrada. Cunfrontamos como s’homini, su caddu et sa macchina basandòsi subra sos cuncettos de su Trabagliu, de s’Energhia et de sa Potenzia chi hamos ispiegadu como pag’

Sa chistione mundiali de s’energhia

33

hora. S’homini e-i s’animali podent trabagliari pro pagu tempus tottu de fattu (de 8 a 10 horas) proite ca non tenent una reserva (serbatoiu o tanca) manna de Energhia in su corpus issoro et, mancari chi torrent a mandicare, sos musculos si depent pausare. Sa Macchina podet tennere imvezes una reserva manna de Energhia ind una “tanca” (serbatoiu), in formas de linna, de carbone, de petroliu, de gas, et podet trabagliare pro unu tempus longu cantu bolimos (dias, cidas et meses ) chenza si firmare, chene si chesciari, issa non tenet bisonzu de si pausare! Un’atera differenzia tra s’animali et sa macchina est ca sa macchina trabagliat cum d-una Potenzia chi podet essere profinzas 1000 bortas pius manna de sa potenzia de unu caddu, mancari chi occupet unu spaziu prus pitticcu de unu cuaddu solu; osservamos pro esempiu una vittura et pensamos a su pagu logu chi piga su motore, eppuru custu motoreddu sviluppat sa potenzia de 50 cuaddos! Eccu custa cuncentrazione manna de potenzia in pagu logu est una caratteristiga importanti meda de sas macchinas artifiziales cunfrontes a sas naturales chi sunt sos animales. Su carru de sas cursas antigas, che a sa cuadriga de Ben Hur, teniant sa potenzia de cuattru cuaddos; sos carros de cursa modernos, che a sa vittura Ferrari N 27 de Alboreto, tenent unu motore chi sviluppat una potenzia de 600 caddos! Custas caratteristigas hant fattu de sas Macchinas un’inginnu preziosu pro poder produìre trabagliu ind onni logu, ind onni tempus et cum Potenzia manna meda; gai sa macchina hat sostituidu s’homini e-i s’animali in tottu sos trabaglios et hat permittìdu a s’homini de fagher ind un annu solu medas cosas, fabbricas, pontes et carrelas, chi a s’antiga cheriant degh’annos pro essere accabadas. Pro custu est ca sa ziviltade industriale fundada subra sas macchinas et s’ Energhia hat permittiu a s’ homine de

34

Paulu Giuseppe Mura

“Istare-Bene”, est -a-narrer de esser pius erriccu chenza si canzare meda. Mentres s’homine et su pegus tirant s’energhia chi serbit pro trabagliare dae sos alimentos che a su pane o dae s’ebra chi mandicant, sas macchinas artifiziales fattas dae s’homine cherent comente alimentu ateras formas de Energhia prus addattas a su tipu de inginnu et a essere immagasinadas ind unu serbatoiu (o tanca). Pro fraigare sas Macchinas però serbint mineras mannas de ferru, de ramini, de prumu, de alluminiu, etc., et pro las faghere trabagliare serbint reservas mannas de corpos chi cuntenent Energhia. Gai cuminzat in sos primos annos de su 1800 unu tempus de chirca tecnologicascientifica dae su cale hat a bessire sa Termodinamica; ma gai cuminzat puru unu tempus de gherras coloniales de sas naziones pius prepotentes pro ponnere sas manos a pizzus de sas reservas de s’Energhia; gherras de eri pro su trigu et pro sa linna, gherras de oe et forzis de pusticras pro sos metallos et pro s’Energhia; sempere gherras de egoisimu economicu, ammontadas cum ipocrisia dae ideologias o religiones, oe fattas pro nde leare a fura materiales strategicos pro fagher sas macchinas et pro las fagher trabagliare. Gai est cuminzada sa ziviltade industriale de sas Macchinas et de s’Energhia et gai forzis hat a sighire a essere. Veramente custa no est cosa noa, pensamos a su passaggiu dae s’edade de sa pedra a s’edade de su ramini et poi de su ferru; storia humana et sviluppu tecnologicu sunt istetios sempere accappiados a pare. Gai però cuminzamos a cumprendere menzus chi sa chistione de s’Energhia non podet essere sceti allega de scienzia et tecnologia, ma custas connoscenzias de Fisica sunt importantis puru pro cumprendere sa cara econo-

Sa chistione mundiali de s’energhia

35

mica et sa cara politica de su problema de s’Energhia. Pro custu chircamos de cumprendere cales formas de Energhia chi s’agattant in sa Natura sunt addattas a fagher de alimentu pro sas Macchinas et sos impiantos ziviles et industriales de sas soziedades modernas. 4. Diversas formas de s’Energhia Chircamos como de biere pius bene cales formas de Energhia chi s’agattant in sa Natura podimos ingollere et cunvertìre in sas formas disizadas dae sas utenzias modernas. Cust’analisi nos hat a serbire siat pro computare cantu Energhia una nazione jughet a disposizione, siat pro cumprendere sos effettos chi subra sa Natura s’usu de onnia forma de Energhia podet j’ughere. 4.1. S’Energhìa Idraulica Finzas a s’ultima gherra manna, su molinu de su trigu candu non fit mòvidu dae una besti’ ‘e mola, fit mòvidu dae s’ abba de unu riu: s’ abba grazias a sa velozidadi et a sa massa chi tenet spingit sas pailas de sa roda cumd una forza et las ispostat a giru (fig.5), gai prodùit su Trabagliu ( forza pro spostamentu) subra s’ assali chi tragat in rotazione sa perda de su mòlinu a su postu de su molente. Dae custu fattu ndi tiramos s’ idea chi s’ abba j’ughet sa possibilidadi de cumplire unu Trabagliu grazias a sa velozidadi de sa currente in su nassalgiu (energhia zinetica) o a sa posizione sua in altura comente una spendula (energhìa de posìziòne) (fig.3). Pro sa definizione scientifica chi hamos dadu depimos narrer chi cust’ abba j’ughet una Energhia; custa

36

Paulu Giuseppe Mura

Su trigu Forzas de attrittu

Sa mola

Trabagliu

W Energhia zinetica de sa currente

Fig. 5. Su mòlinu idràulicu. S’ Energhia zinetica de sa currente de s’ abba de su frumini est cunvertida in Trabagliu subra sas palittas de sa roda (turbina idraulica) et benit trasmittìda pro mesu de s’ assali a sa perda de sa mola; su Trabagliu fattu dae sa currente de abba serbit a binchere sas forzas de attrittu sviluppadas dae sa pruppa de su trigu et intra custu et sas perdas de sa mola.

Sa chistione mundiali de s’energhia

37

forma de Energhia la jamamos Energhia Idraulica (de sa limba grega: Idros = abba); sa Macchina chi cunvertet s’ Energhia idraulica in Trabagliu la giamamos “Turbina Idraulica”.. Cust’ Energhia s ‘agattat inub’ est su riu, duncas pro la poder impreari toccat a ponner sas Macchinas et sos impiantos a s’ oru de su riu o a sutta de sa spendula; custu però est unu limidi chi sa scienzia hat superadu, comente hamos a biere prus a innantis. Sa potenzia idraulica de una currente de abba ( energhia zinetica) de 1m2 de sezione deretta si podet calculare cum s’ eguazione (4) et (4’): (5) essendo sa densidade de s’ abba ρ= 1000 kg/m3 et sa velozidade de sa currente W= 2m/s . S’ energhia idraulica de posizione immagasinada in d unu lagu artifiziali (fig.6) (che a su lagu Omodeo in su Tirsu) dae sa massa de 100.000.000 m3 de abba posta a un’ artaria h = 100 m subra s’ assali de sa turbina, podet essere calculada dae sa definizione de su Trabagliu arregordende ca s’ accelerazione de gravidade est dada dae g = 9,8 m/s2 : (5’)

Sa Turbina

100 m

Su Generadore elettrigu

Energhia meccanica

Energhia elettriga

Fig. 6. S’ Energhia potenziali idràulica, pompiada in altura dae sa diga, est cunvertìda in Energhia meccanica dae sa turbina, custa faghet furriari unu generadore elettricu inue s’ Energhia meccanica est cunvertìda in Energhia elettriga ( bier sa fig.11) chi est pius fazili a esser trasportada dae su trettu inue s’ agattat su lagu artifiziali a sa zittadi o a s’ impiantu industriali, mancari ca siant attesu meda.

Energhia potenziali idraulica

38 Paulu Giuseppe Mura

Sa chistione mundiali de s’energhia

39

Sigumente su Bisonzu de Energhia Elettriga in Sardigna est de 2500 kWh/annu persona, pro fagher un esempiu chi nos toccat in manera deretta, dividendo s’ energhia totali annua pro custu valore agattamos ca custa reserva hiat a bastare pro 11.000 personas pro un annu. Non sempere però cust’ energhia podet essere isfruttada proite ca medas annos candu faghet siccore meda s’ abba est pius preziosa de samatessi Energhia et la depimos chistire pro bibere , abbare sas cultivaziones et pro nos samunare. Hoc annu, su 1995, hat fattu un’ annada mala de siccore, su lagu Omodeo de su Tirsu est buidu; in tottu su mese de santu Miali non hat bettadu unu stiddìu de proa, duncas Energhia Idraulica zero, però, assumancu, hat fattu sole et bentu meda...Sa raighina de s’ Energhia idraulica est sa radiazione solari chi faghet evaporari s’ abba de sos mares; sende su vapore pius lebiu de s’ aéra si nde pesat a chelu et cundensat formende sas nues; s’ Energhia potenziali chi s’ abba jughet candu est a s’ artaria de sas nues est depida a s’ Energhia de su Sole. 4.2. S’ Energhia eolica Dae su tempus antigu s’ homini hat chircadu de isfruttari sa velozidade de s’ aèra, su bentu, pro produìre Trabagliu; su mòlinu a bentu est istadu fabbricadu in Cina et in s’ antiga Persia prus de duasmillas annos a oe, et fit impreadu pro fagher su Trabagliu de pigare s’ abba dae sos putzos et pro abbare sos hortos, pro molere s’ olia o su trigu. Su fenomenu fisicu s’ assimbizat ai cussu de sa turbina idraulica, solu chi como tenimos una currente de aèra chi essende pius lebia de s’ abba sas pailas depent essere pius mannas (fig.7). Duncas podimos narrer chi su bentu possidit un’ Energhia uguali a

40

Paulu Giuseppe Mura

Energhia eolica

W

Sa Forza aerodinamica Fa

W

Forza de portanzia

W

-Fa

Profilu aerodinamicu de sa paila

Fig. 7. Prinzipiu de funzionamentu de su mòlinu a bentu et de sas turbinas eolicas modernas cum pailas a profilu aerodinamicu. Sa paila deviat sa velozidadi W de su bentu et pro su prinzipiu de azione-reazione su bentu applìcat una forza de spinta a sa paila; sas duas forzas Fa et -Fa formant una Coppia chi faghet girari s’ assali de sa turbina. Si sa paila est a profilu aerodinamicu sa turbina eolica jughet unu rendimentu energheticu pius mannu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

41

su Trabagliu chi podet faghere. Custa forma de Energhia, chi est depida a sa velozidadi et a sa massa de s’ aèra, est Energhia zinetica et la podimos nomenare Energhia de su bentu o, pro narrer menzus, a sa manera arega, Energhia Eolica, ‘sende Eolo su re de sos bentos pro sos gregos antigos. Sa Macchina chi cunvertet s’ Energhia Eolica in Trabagliu meccanicu subra unu assali la giamamos “Turbina Eolica”. Impreandu sas formulas (4) et (4’) podimos calculare s’ Energhia zinetica de s’ aèra chi passat in d unu segundu in d una vena de unu metru cuadradu (1m2) de sezione deretta, est-a-narrer sa Potenzia unitaria Pu de su bentu, ponendo sa velozidade W=10m/s et sa densidade de s’ aèra = 1,2 kg/m3: (5”) si sa turbina eolica spazzat una àrea perpendiculari a su flussu de grandesa A= 1000 m2, sa Potenzia totali Pt de su bentu chi passat in cust’ àrea est dada dae: (5’”) custa est una Potenzia manna si pensamos ca pro spazzari 1000 m2 de àrea bastat una turbina a elica de 36 metros de diametru.

42

Paulu Giuseppe Mura

4.3. Su Calore- definizione et mesura; sa Lé de sa Conduzione de su Calore Dae candu in sos tempos pius antigos su mesu-deus Prometeu nd’ hat furadu su fogu dae su chelu pro lu donare a s’ homine, narat su mitu de sos gregos antigos, s’ Homine hat connottu sa prima et manna revoluzione tecnologica: grazias a s’ azudu de su Calore de su fogu hat bogadu su ramini et su prumu dae sas perdas, hat imparadu a forgiari su brunzu et su ferru, a coghere sos alimentos et sos mattones. Ma pro poder connoschere sas Lezes scientificas de su Calore medas seculos ancora depiant colare. Primu de tottu definimos su Calore comente cussa cosa invisibili et chene pesu chi passat dae unu corpus callente a unu fridu (dae una temperadura manna a una minore) candu sunt postos a cuntattu intra ipsos separados dae unu materiali de grussesa connotta z metros (fig.8a). Pro mesurari su Calore impreamos su “calorimetru“ a abba et giamamos “kilocaloria” sa cantidade de Calore chi depimos furnire a unu kilogrammu de abba pro fagher creschere sa temperadura sua dae 14.5°C a 15,5°C. Ponimos pro craresa ca su corpus pius fridu in su cale intrat su calore siat propriu su Calorimetru a abba; gai podimos mesurare fazilmente cantu kilocalorias de Calore bessint dae su corpus callente (es: su fogu) et intrant in su calorimetru trapassandu sa piastra de grussesa z. Podimos faghere medas esperimentos cum samatessi strumentazione cambiandu feti su materiali de sa piastra de grussesa z (ferru, linna, ramini, alluminiu, aria, lana, ortigu, etc.). Su scienziadu fisicu Fourier hat fattu in sos annos 1822 custos esperimentos de Calorimetria et hat agattadu chi issos obbedint a-i custa Lé de sa conduzione de su Calore: (6)

CALORIMETRU a ABBA

Q (tb)

ta ∆z

andamentu de sa temperadura aintru de sa sbarra

Fig. 8a) Sa figura serbit a cumprendere ita est cussa cosa invisibili et chene pesu chi jamamos Calore, in prus bidimos comente si faghet sa misura de su Calore Q chi travessat una sbarra; su resultadu de sos esperimentos est sa Lé de Fourier de sa Conduzione de su Calore.

Isolanti termicu

sbarra de area A chi jughet conduttividadi termica

( ta)

Calore Q

TERMOSTATU

Sa chistione mundiali de s’energhia 43

44

Paulu Giuseppe Mura

sa costanti k est una cantidade fissada et caratteristiga de onni materiali chi separat su corpus callente dae su corpus fridu; k est giamada sa conduttividadi termica de su materiali de grussesa z. Sa Lè de sa conduzione nos narat duncas ca fissada chi siat s’ area A de cuntattu et sas temperaduras de sos duos corpos sa potenzia de Calore chi trapassat sa piastra est tanti pius manna cantu prus manna est k de su materiali et tantis pius pitticca cantu pius grussa est sa piastra. Sa tabella in noghe sutta nos ammostat calchi valore de conduzibilidade termiga pro sos materiales pius impreados in sas costruziones modernas. Est craru chi sa perda et su cimentu si faghent trapassare dae su calore pius fazilmente chi non s’ ortigu o sa lana de perda de grussesa uguali. Custos cunzettos fisicos hant a essere de utilidade manna in su cap.II pro nos azudare a cumprendere comente resparmiare su calore in sos impiantos de callentamentu de sas domos. TABELLA I.- Conduttividadi termiga de calchi materiali in unidades S.I. Materiali

conduttividadi termiga (W/m K)

aèra a pressione et temp. ambiente ortigu autoespandidu perdas cumpattas cimentu, calcistruzzu metallos liquidos ramini solidu prata solida alluminiu azzalzu azzalzu inox 18-8 ghiacciu abba liquida ozu vapore de abba tra 300 et 600 K

0,018 0,045 1 2,3 8,7 81 350 420 190 40 12 2 3 0,75 0,12 0,040

Sa chistione mundiali de s’energhia

45

4.3.1.Calore et Trabagliu; 1ª et 2ª Lè de sa Termodinamica De corpos chi possidint Energhia, et pro custu podent produìre Trabagliu, in sa Natura nd’ esistint medas, ma su chi est diffizili est a imbentare sas macchinas et sos impiantos capassos de ndi bogare a foras de unu corpus naturali s’ Energhia cunvertendòla in Trabagliu utili pro s’ homine. Pro medas millas de annos sos homines hant chircadu de bogari Trabagliu dae su fogu de sa linna et dae su crabone, ma bi sunt resessidos solu a giru de s’ annu 1700 cum s’ imbenzione de sa Macchina a vapore de abba (Savery, Papin, Newcomen, Watt). Agiudandòsi chin sa fig 8b podimos cumprendere comente si podet bogari a foras una cantidadi de Trabagliu dae su Calore de su fogu de sa linna. Como bidemus craru dae sa fig.8b chi su Calore chi bessit dae su fogu et intrat in su zilindru de sa macchina provòcat un aumentu de sa pressione de su gas chi est a intru de su zilindru, gai su gas prodùit una forza F a pizzus de su pistone et faghet arziare su pesu de F kgp (su corpus grai) dae s’ altesa A a s’ altesa B; comente podimos biere sa macchina hat fattu su Trabagliu L=F×S essendo intradu in su zilindru feti su Calore produìdu dae su fogu. Duncas depimos arrejonare gai: sa linna brujande chin s’ ossigenu de s’ aèra hat produìdu su Calore et custu intrandu in sa macchina hat produìdu su Trabagliu, mentres s’ homini et su bestiolu si sunt pausados. Goi hamos cumpresu duas cosas bellas et mannas aberu: 1) su Calore chi bessit dae su fogu de sa linna podet produìre Trabagliu si lu faghimos intrare ind una Macchina Termiga, ossiat su Calore tenet aintru ‘e sé Trabagliu, duncas su Calore est una forma de Energhia;

Calore Q

GAS (ARIA) GAS

P

F

Z1

spostamentu

Fig. 8b). Custu disìgnu nos ammostat sa Macchina termica ideali chi cunvertet su Calore Q produìdu dae su fogu in su Trabagliu L = PxS nezessariu pro ampulari su pesu P a un’ altesa S = z2-z1. Su Calore intrandu in su gas provocat unu aumentu de sa Pressione chi spingit su pistone caras a susu...

Su Fogu

Sas Forzas de pressione

Z2

46 Paulu Giuseppe Mura

Sa chistione mundiali de s’energhia

47

2) Sa linna in pare cum s’ aèra possìdint Energhia, pro custu motivu sa linna est unu corpus naturali preziosu meda, non solu cum su Calore sou serbit a callentare sa domo et a coghere su pane, ma si sumatessi Calore lu faghimos intrare ind una Macchina Termica issu si trasformat in Trabagliu chi podimos impreare pro ampulare pesos in altu o movere una vittura, unu trattore o sa locomotiva de unu trenu. Ponimos mente como a un’ ateru fenomenu chi podimos biere a giru de nois in sa vida d’ onnia die et chi est ammostadu dae sa fig.9; una scatula de ferru grussu bene isulada chin s’ ortigu est tottu piena de 1 kg de abba, chin su termometru bene assentadu mesuramos sa temperadura T1=20°C a su cumenzu de s’ esperimentu, como lassamos falare de 10 metros su pesu de 80 kilogrammos pesu chi gai ha fattu intrare in sa scatula unu Trabagliu: L=F × s=80kgp × 10,68m=854kgp × m=80×9,8N × 10,68m=8372 joule

pro mesu de sas rodeddas, de s’ assali et de sas palittas de su molinu su Trabagliu hat treuladu et pistadu s’ abba, a pustis chi su pesu s’est firmadu ispettamos chi s’ abba puru si firmet et poi ligimos in su termometru su valore de sa temperadura T2=22°C; s’ abba s’ est callentada comente chi l’ haessimus posta in pizzus de su fogu, comente chi essit intradu a intro ‘e s’ abba su Calore de 2 kilocalorias; duncas s’ esperimentu narat chi su Trabagliu treulande s’ abba, sa cale isviluppat sas forzas de attrrittu subra sas palittas frenende gai su mòlinu, s’ est cunvertidu in Calore, et si semus in pizzus de una turri alta meda su pesu podet sighire a falare et cantu prus Trabagliu intrat in s’ abba tanti pius manna est sa temperadura T2 a s’ accabada.

48

Paulu Giuseppe Mura

Termometru Isolamentu termicu de ortigu

Trabagliu: L=PxS Abba H2O

S

P

Fig. 9. Esperimentu de cunversione de su Trabagliu meccanicu in Energhia termica et in Calore: 4186 joule de Trabagliu = 1 kilocaloria de Calore.

Sa chistione mundiali de s’energhia

49

Dae custu esperimentu ndi tiramos unu resultadu importanti, s’ equivalenzia tra su Trabagliu et su Calore: 4186 joule de Trabagliu = 1 kilocaloria de Calore Como tenimos sas ideas pius craras pro poder cuncluìre cum custu arrejonu: cando sas forzas de attrittu destruint su Trabagliu o s’ Energhia zinetica, custa non scumparesset in su nudda, ma benit trasformada in Calore, et sigumente hamos bidu chin s’ esperimentu de sa Macchina termica de laboratoriu ca su Calore est una forma de Energhia, tando podimos narrer ca s’ Energhia si cunservat non solu in sos fenomenos meccanicos (paragr.1, fig.4) ma in sos fenomenos termicos et termomeccanicos chin attrittu puru; anzis, de pius, nos benit sa tentazione de nos attrivire a narrer ca “s’ Energhia de s’ Universu non si podet perder in su nudda, ma si cunservat passandu dae unu corpus a s’ ateru, cambiandu sa forma sua ma non sa cantidadi” (dae s’ Energhia zinetica a su Calore, dae su Calore a su Trabagliu etc); custa est sa Lé de sa cunservazione de s’ Energhia, jamada puru 1ª Lè de sa Termodinamica. Pensade bois chi s’ homine est arribadu a cumprendere sa Lé de s’ Energhia in custa forma sceti a pustis de su 1850, grazias a s’ inginneri Joule, ma a-pustis de 150 annos dae s’ imbenzione de sa Macchina a vapore!. Su fattu chi s’ Energhia siat una entidade fisica chene materia, chene pesu, chenza volumi definidu, et pro custu nos paret magica, non chere mancu narrer chi unu magu faularzu la potzat criare dae su nudda, proite ca como nois ischimos, et non l’ hamos zertu a ismentigare pius, ca s’ Energhia est “Trabagliu a intro de calchi corpus” et duncas, si est beru chi est Energhia, in d una manera o in d un’ atera, nde depet essire sutta forma de Trabagliu, mesuradu

50

Paulu Giuseppe Mura

cum prezisione dae su produttu FxS et chi hamos bidu essere cosa tangibili meda. Fundandu sas ideas nostras subra sos fenomenos fisicos esaminados finzas a-i como podimos concluìre ca in custu Universu esistint duas entidades fisicas chi sunt istetias criadas una borta pro semper: sa Materia chi forma tottu sos corpos et chi mesuramos chin sa massa issoro; s’ Energhia, chi mesuramos chin su Trabagliu chi podet fagher issa, chi est in calchi forma presente in d onni culungone de su mundu. S’ una e-i s’ atera s’ homine non las podet criare nén destruìre; las podet sceti cunvertire pro las impreare bene o sperdissiare impreandòlas male. Non b’ hat magu pro cantu trasseri et imboddiosu siat chi potzat violare custas Lezes de sa Natura: 1) sa Lé de cunservazione de sa Materia et de sa Massa, 2) sa Lé de sa cunservazione de s’ Energhia. Sa connoschenzia de custu fenomenu fisicu nou, de sa trasformazione de su Calore in Trabagliu, hat fattu nascher in sos annos 1800 una scienzia noa, sa Termodinamica, chi si basat subra sa Lé de sa Cunservazione de s’ Energhia. Ma sa macchina termica chi hamos bidu in sa fig.8b non cumbenit meda a la impreare foras dae su laboratoriu scientificu proite candu su pistone est arribadu a sa fini de su zilindru si depet firmare et non podet pius cunvertìre Calore in Trabagliu. Ma in sos annos 1830 sos inginneris, che a James Watt et a Sadis Carnot, haiant cumpresu chi pro sighìre a impreare samatessi macchina pro cunvertìre Calore in Trabagliu cumbeniat a isfridare su gas aintru de su zilindru scarrighende su calore Q0 a intru de unu corpus fridu esternu, comente est ammostadu dae sa fig.10; gai pro non che fuliare sa macchina chi nos hat costadu dinare et tribulias pro la faghere, semus obbligados a che fuliare una

Serbatoiu de Calore a T0

Q0

Trabagliu L Prozessos utilizzadores de Trabagliu

Fig.10. Sa Macchina termica ideali de Carnot cunvertet una parti de su Calore Q1 in Trabagliu funzionende intra duos serbatoios de Calore; goi podimos sighìre a impreari samatessi Macchina, ma depimos scarrigari su Calore Q0 a unu corpus a sa temperadura T0 pius bascia (a su mari o a s’ aèra).

Macchina termica

Q1

Serbatoiu de Calore a T1

Sa chistione mundiali de s’energhia 51

52

Paulu Giuseppe Mura

parti Q0 de su calore Q1 chi est intradu in sa macchina. Custu fenomenu curiosu chi sos inginneris de s’ ottoghentos hant attoppadu chirchende de cunvertìre su massimu de su Calore in Trabagliu est un’ atera lè importanti meda de sa Natura chi est jamada sa segunda Lé de sa Termodinamica: In su mundu de sas cosas senza vida No est possibili costruìri una macchina in sa cali s’ unicu resultadu siat de cunvertìre su Calore intradu in Trabagliu. Sa macchina termica mancari sa pius perfetta, duncas, non podet rendere sutta forma de Trabagliu tottu su Calore intradu; pro poder cunfrontare duas macchinas et bier cali est menzus fabbricada cumbenit a giamare rendimentu su rapportu tra su Trabagliu fattu L et su Calore intradu Q1: (7)

pro effettu de sa segunda Lè de sa Termodinamica su rendimentu est semper minore de s’ unidade: < 1. Si bi pensamos bene custu fattu in su mundu tecnologicu de oe lu podimos bier onnia die in sos motores de sas vitturas o de sos trattores chi scarrigant a s’ aera su 65% de su Calore intradu (bogadu dae sa benzina chi brujat cum s’ ossigenu de s’ aèra) et ndi cunvertent in Trabagliu meccanicu, chi andat subra de sas rodas, sceti su 35% ( = 0,35). 4.3.2. Rendimentu de sa Macchina termica ideali Definizione de s’ Exerghia Ponimos como chi su corpus fridu a intru de su cali sa macchina termica scarrigat su Calore Q0 siat s’ aera o su mare, duncas sa temperadura sua est fissada a 293 K (20°C);

Sa chistione mundiali de s’energhia

53

sa Termodinamica nos ajudat a cumpredere chi cantu prus alta est sa temperadura T1 de unu corpus callente dae su cali nde tiramos a foras una cantidadi de Calore Q1 tanti prus manna est sa cantidadi de Trabagliu L chi dae sumatessi Calore ndi podimos ottennere. Dae su Teorema de Carnot, chi no est cosa chi cherimos dimostrare in cust’ iscrittu, si nde tirat sa formula pro calculare su valore pius mannu de su rendimentu de una macchina termica ideali chi trabaglia intra duos serbatoios de Calore chi tenent sas temperaduras Termodinamicas connotas, T1 mazore de T2 (est-a-narrer T1>T2): (7’)

Pro effettu de custu teorema su Calore Q1 tiradu a foras dae su Fogu a 1800°C est prus appreziadu de su Calore tiradu dae s’ abba callente a 50 °C de sa surgente termali de Fordongianus o de Sardara, proita ca dae sa prima nde tiramos a foras unu Trabagliu pius mannu, comente bessit craru dae su calculu fattu inoghe sutta:

(7’’)

54

Paulu Giuseppe Mura

Est craru como ca si tenimos una cantidadi de Calore Q1 de una pampa a 1800°C et lu faghimos ruere a 50°C pro callentare s’ abba in d una caldaja chene de l’ haer fattu passare in d una macchina termica ideali pro lu cunvertìre in Trabagliu a s’ 85%, rutta chi siat a 50°C sa temperadura, sumatessi Calore Q1 podet produire feti su 9% de Trabagliu; est-a-narrer chi su Trabagliu perdidu est su 76% de su calore Q1, et non l’ hamos a podere pius ottennere. Duncas cando sa temperadura de su Calore Q1 ruet dae 1800°C a 50°C sa cantidadi de su Calore non cambiat, ma sa capazidade de produire Trabagliu si che ruet issa puru dae s’ 85% a su 9%! Cumprendimos benissimu chi custu est lastima et no l’ hiamos a deper faghere mai, eppuru, oe chi est oe a battor annos dae s’ annu 2000, casi tottu sos impiantos de callentamentu funzionant fuliende a s’ aliga sa capazidade de produire Trabagliu preziosu chi tenet su Calore de una pampa. Comente hamos a bier pius addeni cumbenit a jamare Exerghia sa capazidade de produire Trabagliu, est-a-narrer su Trabagliu massimu Lc chi sa macchina ideali de Carnot podet bogare dae su Calore Q1 furnidu a sa temperadura T1 , et la podimos calculare gai pro definizione: (8) Sa macchina bera tenendo defettos et attrittos hat a bogare unu Trabagliu reali L r minore de L c; duncas s’ Exerghia est su Trabagliu massimu chi podimos ispettare de ottennere dae su Calore Q1 a T1. Inginneris, industrias et impiantistos depent trabagliare bene donzunu pro sa parti sua pro no che fuliare s’ Exerghia lassende ruere pro de badas sa temperadura de su Calore.

Sa chistione mundiali de s’energhia

55

Dae sa discussione chi hamos fattu pius a susu a-giru de su fenomenu de sa cunversione de su Trabagliu in Calore pro more de sos attrittos, et dae sa definizione de s’ Exerghia nde falat un ateru fattu nou: candu su Trabagliu si cunvertet in Calore a una temperadura gai bascia che a sa de s’ aera, custu calore non podet essere pius cunvertidu in Trabagliu, pro sa segunda Lè de sa Termodinamica, non teninde ateru corpus pius fridu a intro ‘e su cale iscarrigare su Calore Q0. Duncas su Trabagliu cunvertìdu in Calore dae sas forzas de attrittu, et iscarrigadu a s’ aera o a su mare, cumente Energhia non scumparesset, ma non tenet pius su valore de poder torrare a fagher Trabagliu, comente Trabagliu est perdidu pro semper. Propriu pro custu motivu unu prozessu che a-i custu de sa fig.9 lu giamamos prozzessu irreversibili, est-a-narrer chi su prozessu de su corpus non podet torrare a coa finzas a torrare puru donnia atera cosa comente fit a su cumenzu. Applichende sa definizione de s’ Exerghia chi hamos dadu podimos narrer: a su cumenzu de su prozzessu tenimos unu Trabagliu chi est Exerghia chi intrat in sa scatula, a sa fini dae sa scatula bessit unu Calore uguali a su Trabagliu chi est intradu (1ª Lè de sa Termodinamica: s’ Energhia si cunservat) ma chi essendo a sa temperadura T0 de su mare tenet Exerghia zero; s’ Exerghia chi est intrada s’ est “ispacciada” tottu pro more de sos attrittos a intru de sa scatula (2ª Lè de sa Termodinamica: sos prozessos irreversibiles distruint s’ Exerghia). Resumendo Dae custos cunzettos et lezes de sa Fisica chi hamos ispiegadu nde falant sas ideas chi cumbenit ammentare innoghe sutta resumendòlas pro comodidade de su lettore: Hamos cumpresu ca su Calore, giai nodiu dae su tempus chi Prometeu impareit a s’ homine antigu a allumere su

56

Paulu Giuseppe Mura

fogu, est una cosa pius preziosa ancora, est Energhia, est-anarrer ca lu podimos cunvertire in Trabagliu. S’ Energhia totali de unu sistema isuladu si cunservat; su Trabagliu si podet cunvertìre tottu in Calore chenza limidis, mentres no arrenneschimos a cunvertìre tottu su Calore in Trabagliu “salvende” sa macchina pro chi pozat sighire a funzionare pro medas annos; su Calore chi no est cunvertidu in Trabagliu dae sa macchina termica no est iscumparessidu ma est iscarrigadu a una temperadura pius bascia a unu corpus esternu fridu (aèra, abba de riu o lagu o mare) et si nde tenimos abbisonzu comente Calore ebbia pro si callentare sas domos, lu podimos ancora impreare. S’ Exerghia est su Trabagliu massimu chi podimos tirare dae su Calore in sas condiziones esternas de su Pianeta nostru; s’ Exerghia est pius manna cantu pius manna est sa temperadura de su Calore; sigumente su Trabagliu est sa forma de Energhia pius importanti, pro chi unu prozessu siat fattu bene non bastat a non che fuliare s’ Energhia, bisonzat primu ‘e tottu imparare a non che fuliare s’ Exerghia. Hamos a bier ca custu cunzettu de Exerghia est importanti meda pro cumprendere cando depimos impreare sos impiantos termoelettricos cumbinados et a cungenerazione. 4.4. S’ Energhia elettrica In sos annos 1800 s’ homini hat fattu un’ atera imbenzione manna: s’ imbenzione de sa currente elettrica cum sa “pila voltaica” ( A. Volta, 1800); in su 1831 Faraday hat dimostradu ca su movimentu de una calamida a respettu de unu circuitu de ramini podet trasformari su Trabagliu FS fattu subra sa calamida in su movimentu de sa Carriga Elettrica a intru de su filu de ramini; si como nomenamos

Sa chistione mundiali de s’energhia

57

Energhia Elettrica sa chi est possidia dae sa Carriga Elettrica in movimentu et chi faghet allumere sa lantia elettrica, podimos narrer chi calisisiat forma de Energhia podet essere cunvertìda in Energhia Elettrica impreandu sa Macchina Elettrica elementari, formada dae sa calamida et dae su zircuitu de ramini bene postos imparis cumente est ispiegadu dae sa fig.11. (Comente esempiu podimos aperrere su generadore elettricu de una bizicletta et biere chi est fattu propiu gai). Sa potenzia meccanica si cunvertet in d una potenzia elettrica chi podimos calculare comente produttu de sa tensione elettrica V pro sa intensidade de sa currente elettrica I : (9) Sigumente oe tottus connoschimos cantas cosas bellas si podent faghere chin s’ Energhia Elettrica, no b’ hat bisonzu de medas faeddos pro ispiegare ca dae custa forma de Energhia dipendet su prus de sa vida nostra moderna. Su malu est ca s’ Energhia Elettrica no esistit in sa Natura pronta a esser impreada candu serbit a nois. Jai est beru chi su raju, su lampu, est un’ iscarriga de Energhia Elettrica chi falat a su terrinu dae sas nues elettrizzadas dae s’ attrittu chin s’ aèra, ma issa non podet esser acciappada et tancada ind unu serbatoiu, comente s’ abba, pro la impreare candu serbit a nois. Duncas pro distribuiri s’ Energhia Elettriga a sas domos et a sas fabbricas in s’ hora et in sa cantidadi disizada bisonzat a esser capassos de costrùiri macchinas mannas chi trasforment s’ Energhia Idraulica, s’ Energhia de su bentu, s’

58

Paulu Giuseppe Mura

Sa Calamida

Nord

i

V

Energhia elettriga = V× i× t

Sud

Lineas de forza de su campu magnetigu

S

P

Trabagliu = L =P × S

Fig.11. Schema de su prinzipiu fisicu de sa cunversione de s’ Energhia meccanica in Energhia elettrica : est goi chi funzionat su generadore elettricu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

59

Energhia Termica (su Calore) de sa linna, de su carbone o de su petrozu in energhia de movimentu de una roda cum palittas, chi jamamos “turbina”; custa movet una macchina elettrica che a sa Dinamo o s’ Alternadore, chi produit s’ energhia elettrica et la ghettat a intru de sos filos elettricos de ràmine chi la battint finzas a sas domos et a sas fraigas. Sa fig.6 et sa fig.13 ammostant duos esempios de impiantos industriales chi trasformant s’ Energhia idraulica o s’ Energhia de su Calore in Energhia Elettrica; custos impiantos de potenzia manna los jamamos “Zentrale idroelettrica” sa prima et “Zentrale Termoelettrica” sa segunda. Una nazione moderna et industriali depet tennere medas Zentrales Elettricas distribuidas in su territoriu sou pro poder dare a sas domos, a sas fraigas, a sas buttegas, a sos trenos s’ Energhia Elettrica chi abbisonzat. S’ Energhia Elettrica est nodia proita cum-d una lantia elettriga podet essere cunvertida cum fazilidadi in sa Luxi; sa lugh’ elettrica est tanti nodia in sa vida de onnia die chi sa zente hat pigadu su viziu de narrer “mancat sa lughe” pro narrer chi mancat s’ Energhia Elettrica; ma custa est meda prus de sa lughe e tottu, proite ca issa faghet caminare sos trenos, et ndi pesat dae terra pesos mannos finas a chentu metros, et movet su mòlinu de s’ olia o de su trigu, et tottu sos ateros inginnos chi congruint a fagher funzionare una fabbrica industriali moderna. S’ Energhia Elettriga est sa menzus forma pro trasportari s’ Energhia a distanzias mannas, dae sa Zentrale elettriga de produzione finas a sas industrias et a sas zittades. Pro custu motivu podimos faghere sa Zentrale elettriga in su trettu inue s’ agattat sa surgente primaria de s’ Energhia (Lagu, zona bentosa, minera de crabone, etc.)

60

Paulu Giuseppe Mura

Sigumente hamos bidu chi s’ Energhia Elettrica no esistit in Natura comente una forma primaria de Energhia toccat a la produire dae sos combustibiles et dae s’ Uraniu cum d unu prozzessu de cunversione (fig.13): su combustibili brujande chin s’ ossigenu de s’ aèra trasformat s’ energhia chimica in Calore, custu benit cunvertidu in Trabagliu dae una Macchina Termica chi, pro effettu de sa 2ª Lè de sa Termodinamica depet scarrigare a su mare pius de su 50% de su Calore bogadu dae su combustibili; est-a-narrer ca si intrat un’ Energhia de 100 unidades sutta forma de Petrozu in sa caldaja de sa Zentrale Termoelettrica, dae custa nde bessint feti 40 unidades sutta forma de Energhia elettrica (rendimentu de cunversione η=40%); in samatessi manera su Calore spresonadu dae sa reazione de fissione nucleari de s’ Uraniu benit cunvertidu in Energhia elettrica; sa Zentrale Termonucleari tenet unu rendimentu profinas e minore de su 35%. Pro custu motivu s’ Energhia elettrica costa meda, spezialmente a sas naziones, che a s’ Italia, chi tenent pagu-enudda Petroliu, Crabone o Uraniu, et no la podimos isperdiziare. S’ imbenzione de su Generadore elettrigu et de sas zentrales elettricas hant revoluzionadu su mundu, proite ca prodùsia chi siat s’ Energhia elettrica et gettada aintru de sa reza de filos de ramini podet essere impreada pro calisisiat utenzia de sa zittadi, de sas industrias, de un’ azienda agricula: motores de sollevamentu, pumpas pro abbare, lantias, macchinas frigoriferas, etc. Ma su leggiu est ca in sa Natura non s’ agattat Calore prontu a temperadura manna pro fagher funzionare a rendimentu altu una zentrale termoelettrica; s’ unica possibilidade est a chircare combustibiles o ateras formas de

Sa chistione mundiali de s’energhia

61

Energhia abbundantes in sa Natura chi potzant essere cunvertidas in Calore a una temperadura manna. 4.5. Combustibiles fossiles Pagu faeddos a giru de s’ origini de custas sustanzias: oe sos espertos sunt de accordiu chi sos combustibiles fossiles siant istetios generados dae sa sustanzia organica formada dae sa Biosfera medas milliones de annos prima de oe. Su Petrozu est su resultadu de unu prozessu biochimucu de decumposizione de organismos de su mare, est formadu dae medas idrocarburos (cumpostos chimicos de idrogenu H, carboniu C). Su gas naturali, chi est formadu pro su pius dae unu idrocarburu feti, su metanu CH4, s’ agattat casi semper paris chin s’ Oz’e-pedra, in sa parti alta de su depositu, et pro custu motivu est possibili chi tenzat samatessi origini. Su Carbone fossili est su resultadu de unu prozessu biochimicu de trasformazione de sa linna de sas forestas de s’ Era carbonifera accabadas a sutta ‘e terra treschentos milliones de annos faghet, ma est formadu casi tottu dae su Carboniu C, proite in tottu custu tempus hat perdidu casi tottu s’ Ossigenu et s’ Idrogenu de sa linna. Ponimos como attenzione a i custu fattu: in tottu custos milliones de annos chi custas sustanzias naschidas in s’ atmosfera sunt istetias sutta terra separadas dae s’ aèra hant perdidu casi tottu s’ Ossigenu chi cunteniant candu fint pisches, cambaras o arvures. Como podimos cumprendere proite issas sunt tanti preziosas pro s’ homine modernu. Pigamos unu kilogrammu de crabone, lu ponimos in d unu foghile de ramini, custu lu ponimos a bagnu de s’ abba cuntenida in d unu strejiu bene isuladu caras

62

Paulu Giuseppe Mura

a foras (comente unu calorimetru); faghimos intrare in su foghile s’ aèra chi cuntenet s’ Ossigenu et cum d unu luminu l’ allughimos et lu lassamos brughiare finzas a candu s’ est ispacciadu et hat lassadu solu cinisu; como si mesuramos s’ aumentu de sa temperadura de s’ abba podimos calculare su Calore chi hat ispresonadu cum custa equazione, ammentandòsi ca su calore spezificu de s’ abba cp est de 1 kilocaloria/kg °C: (10)

Su resultadu est custu: su fenomenu de su brughiare est dépidu a sa reazione chimica de su Carboniu C chin s’ Ossigenu O2 ch’ impare formant un’ atera sustanzia gassosa chi est su biossidu de carboniu CO2; custu fenomenu chimicu lu giamamos “Reazione de combustiòne” et annotamos chi custa est semper accumpazada dae una produzione de Calore (Calore de combustione), ma sigumente hamos bidu chi su Calore est una forma de Energhia, la podimos puru jamare “Energhia chimica de combustiòne”. Impreande sos sinnos de sa scienzia chimica podimos iscriere goi: (11)

chi correspundit a 7844 kcalorias/kg de C. S’ Idrogenu puru est disizosu meda de s’ accappiare chin s’ ossigenu, pro custu motivu si allughimos (intinniamos) cun d una cincidda una miscela de Idrogenu et aèra s’ Idrogenu s’ allughet formende una pampa dae sa cale nde bessit vapore de abba et Calore; cum sos sinnos de sa chimica podimos iscriere: (12)

chi correspundit a 34.161 kilocalorias/kg de H2.

Sa chistione mundiali de s’energhia

63

S’ esperienzia nos ammostat puru ca si nois furnimos dae foras s’ Energhia a sa CO2 o a sa H2O sa reazione de s’ eq. (11) et (12) si sviluppat a s’ imbesse, dae manu-deretta a manu ‘e-manca; custu fenomenu podet essere impreadu pro produiri Idrogenu comente combustili partendo dae energhia elettrica furnida a una Zella elettrolitica speziali. Custas (11) et (12) sunt sas duas prinzipales reaziones chimicas de combustione proite ca sos ateros combustibiles che a su metanu et a s’ Oz’e-pedra sunt formados casi cumpletamente dae Idrogenu et Carboniu. Duas cosas como toccat a s’ annotare pro cumprendere menzus su chi hamos a narrer pius a innantis a giru de su bene et de su mali chi faghent custos combustibiles a s’ homini et a sa Natura: 1) sa surgente de s’ Energhia no est feti su Crabone o su Petrozu o su metanu, no! proite chi chenza de s’ Ossigenu de s’ aèra sa reazione de combustione non si podet cumplire; duncas est tanti preziosu su “depositu “ de Ossigenu de s’ aèra cantu lu est su depositu de ‘ Oz’epedra. Su malu est ca s’ Ossigenu de s’ aèra no lu podimos tancare, est a gratis pro tottus, non podet tennere unu valore economicu, nos imparant sos economistos! 2) sa reazione de combustione non produit solu su Calore ma iscarigat a intru de s’ aèra su gas biossidu de carboniu CO2 (anidridi carbonica) et ateras sustanzias malas formadas dae sa reazione de sas impuridades de zurfuru de radon etc. cuntenidos a intru de sos combustibiles fossiles. Pro finire annotamos puru chi s’ inzimìa, sa causa prima, de su Calore de sa reazione de combustione est s’ Energhia de su Sole acciappada dae sos arvures et sos animales de sa Biosfera medas milliones de annos a-innantis

64

Paulu Giuseppe Mura

(comente hamos a biere menzus faeddende de sa Biomassa). Sa tabella II resumet pro sos combustibiles prinzipales su Podere Calorificu chi est su Calore de sa reazione de combustione sviluppadu dae unu kilogrammu de su combustibili consideradu. TABELLA II. Podere Calorificu de sos combustibiles Materiali energheticu Crabone (polaccu, Americanu) Crabone de Sulcis (samunadu) Petrozu Gas naturali (metanu) Biogas Linna siccada

Podere Calorificu (kcal/kg) 6.500 5.300 10.500 9.000 kcal/Nm3 5.000 ÷ 6.000 kcal/Nm3 3.000

4.6. S’ Energhia de su Sole Sos rajos de su Sole non sunt feti Lughe, onnia die sperimentamos subra sa pedde chi issos sunt puru calchi cosa chi assimbizat meda a su Calore. Osservamos su fenomenu ammostadu in sa fig.12; podimus bier chi candu sos rajos de su Sole intrant in su cobercu fattu de bidru de una pingiada bene ammontada de ortigu a giru a giru, si ponimos intro de sa pingiada unu litru de abba frida et mesuramos sa temperadura cum su termometru ligimos, ponimos, 10°C, apustis de duas horas, mesuradas cum s’ horologiu, su termometru mesurat una temperadura de s’ abba de 30°C; depimos ammittiri chi sos rajos de su Sole hant callentadu unu litru de abba de 10°C a 30°C de temperadura, propriu commente chi haessimus postu sa pingiada de abba

! litru de Abba

Isulamentu termicu cum ortigu autoespandidu

Rajos de Sole

Fig.12. Custu esperimentu, chi podimos fagher in domo cum fazilidade, nos ammostat ca sa radiazione de su Sole est equivalente a su Calore de su fogu; duncas comente a su Calore sa radiazione, podinde produire Trabagliu, jughet issa puru Energhia.

Potenzia de s’ Energhia solari a foras de s’ atmosfera = 1353 W/m2

Horologiu

10°C

30°C

Sa chistione mundiali de s’energhia 65

66

Paulu Giuseppe Mura

subra su fogu; duncas sa radiazione de su Sole est equivalente a su Calore de su fogu. Podimos compudare su Calore equivalente a sa Radiazione Solare assurbida impreandu s’ equazione (10) de su calorimetru. Sigumente hamos giai dimostradu (paragr.4.3) ca su Calore est Energhia proite podet produìri Trabagliu, tandu benit s’ idea chi sos rajos de su Sole puru podent produiri Trabagliu, bastat a los faghere intrare o assurbire dae su zilindru de sa macchina termica (fig.8b) pintadu de nieddu; duncas tenimos arrejone de narrer ca sa Radiazione de su Sole est Energhia: l’ hamos a giamare Energhia Solare. Hamos agattadu un’ atera forma de Energhia naturali sempere presente in sa Terra, a bortas finzas e troppu comente in s’ istadi o in su desertu. De s’ Energhia de su Sole hant sempere bìvidu sas mattas, sos animales et i sos homines chene si-nde sapire bene. Como bisonzat a bier si ischimos imbentare et fraigare sas macchinas solares addattas a cunvertìre bene s’ Energhia de su Sole in Calore et in Trabagliu o, menzus ancora, in Energhia Elettriga. In beridadi s’ homini cum sa tecnologia moderna est resessidu a costrùiri motores a Energhia Solare chi podent movere una vittura oppuru una pumpa pro ndi tirari s’ abba de unu puzzu pro abbari un hortu. Pius a innantis nd’ hamos a faeddare. 4.6.1. Energhia solare deretta Sa radiazione solare chi arribat a sa Terra in foras de s’ Atmosfera ( a 50 km de altesa) tenet una potenzia de 1353 watt/m2; ma sa potenzia chi arribat a su terrinu est minore pro more de s’ assurbimentu et de sas reflessiones de s’ aèra. In sas regiones mediterraneas (40° de latitudini Nord)

Sa chistione mundiali de s’energhia

67

in d una die (dae sa pesada a sa calada ‘e su Sole) chin su chelu limpiu dae su mese de abrile finas a santu-Miali sa potenzia chi arribat subra de unu metru cuadru, postu derettu caras a su Sole a mesudie, est a su massimu de 1000 joule/sm2 (1000 watt/m2); custu valore calat finas a zero candu su Sole est pius basciu in su chelu. In d una die, a chelu limpiu de beranu, subra unu metru cuadru de collettore solare falat sa bellesa de un’ Energhia de 5 a 7 kilowatthora (est-a-narrer a giru de 5000 kcal/m2), non paret meda ma est equivalente a 1 kg de carbone bonu et seberadu dae sa rena, oppuru, si cherimos, podet callentare 100 litros de abba dae 0°C a 50°C comente si fessit Calore. Sa radiazione de su Sole est una entidadi fisica ancora misteriosa pro sos iscienziados matessi, proite ca si presentat a nois chin d una natura doppia: issa podet essere pensada comente una famillia de undas elettromagnietigas de diversa longaria chi correspundent a sos colores de s’ Iride o zirculu-’e-chelu, oppuru comente una proa de pisos chenza massa materiali, perdigoneddos invisibiles, chi giamamos “fotones” oppuru “cuantos de lughe”(comente hant proponidu a-giru de s’ annu 1900 Planck et Einstein). Siat-comente-siollat-chi-siat custa est sa forma de Energhia pius pura et immateriali. 4.6.2. Energhia solare de sa biomassa Sa scienzia de sa biochimica moderna nos imparat chi sa linna de sos arvures, s’ amidu de su trigu et su zuccuru de s’ aghina sunt fattos dae s’ Energhia Solare grazias a su prozessu biochimicu de sa Fotosintesi clorofilliana: sas fozas respirende assorbint dae s’ aèra su biossidu de carboniu CO2, sas raighinas de s’ arvure assorbint dae su terrinu s’ abba; sas

68

Paulu Giuseppe Mura

fozas però assorbint puru s’ Energhia de su Sole grazias a una sustanzia, sa Clorofilla, chi ponet impare abba e biossidu de carboniu cun d una reazione chimica chi format sa molecula de glucosiu: (13)

medas de custas moleculas C6H12O6 de glucosiu accappiadas a pari (polimeru) formant s’ amidu et i sa zellulosa, esta-narrer sos fruttos et sa linna. Su bellu est chi, comente podimos biere dae sa reazione chimica (13), dae sas fozas bessit Ossigenu purissimu, sustanzia nezessaria pro sa vida de homines et pegos in custu Pianeta. Candu sa matta si che morit, sa linna brughiande chin s’ Ossigenu nde torrat a foras s’ Energhia de su Sole assurbia dae sas fozas: unu kilogrammu de linna siccada sviluppat unu Calore de 3000 kilocalorias, casi cantu unu kilogrammu de carbone de Sulcis “comentebessit” dae miniera, ma sa linna lassat prus pagu cinisu et non tenet zurfuru et non faghet creschere s’ ossidu de carboniu in s’ aèra proita ca dae custa e tottu l’ haiat pigadu calchi annu prima. Est bellu su pensare ca sa lughe de sa pampa de sa linna ardente in sa ziminera, in d’ una notte fritta de iberru, est torrandòsi sos rajos de Sole chi sas fozas haiant ingoltu in sa vida de s’ arvure in beranu et in istadi. S’ Alcul etilicu de su binu et de s’ abbardente est unu combustibili purissimu biologicu chi podet essere impreadu in logu de sa benzina in sos motores de vitturas et de trattores; custu puru candu brughiat est torrandòsi s’ Energhia solare chi sas fozas de s’ aghina haiant assurbidu in beranu et in istiu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

69

Custa forma de Energhia hat sempere azudadu s’ homine dae sos tempos antigos, comente nos ammentant sos versos de su poeta chi parent iscrittos in onore de s’ Energhia de sa Biomassa: “sa montagna est niada. Tristu e frittu/ passa s’ ierru subra ogni cosa,/ ma intro ‘e sa coghina calorosa/ tenzo coghinde arrustu unu crabittu./ Subra sa banca binu beneittu color ‘e ambra meravigliosa:/ in giru sa famili’ amorosa, piena de alligria e d’ appetittu.”... (Montanaru, “notte de ierru”). Ma sa gana poetica nos passat in presse si pensamos a una coghina callentada a petrozu aràbu o americanu, ca intendimos luego su fragu leggiu et bidimos s’ incuinamentu de mares et aèras. Sos pegos de allevamentu, baccas, brebeis, proccos et puddas, lassant in sos escrementos issoro bona parti de s’ ebra et semenes chi mandicant; sos batterios chi sunt in sos escrementos cunvertent custas sustanzias in biogas chin d unu prozessu biochimicu cumplicadu; su biogas est una miscela de metanu (CH4) et de biossidu de carboniu (CO2) et tenet unu Podere Caloricu de 5500 kilocalorias pro Nm3 (Normal-metru cubu, est-a-narrer a sa pressione de 1 atm.). Sa massa de sa linna, de su fenu et de sos escrementos de sos animales formant sa chi giamamos Biomassa; gai podimos narrer chi s’ Energhia de sa Biomassa est Energhia solare accumulada in forma solida. Finzas a sos primos annos de su 1900 sa biomassa est istetia sa reserva de Energhia pius importanti subra de sa cale s’ est isviluppada sa ziviltade agricula de sas naziones ozzidentales puru, mancari ca oe benzat cunsiderada un’ Energhia minore. Pro sos duos-miliardos-et-mesu de homines famidos de su Sud de su mundu sa linna est ancora sa pius importanti forma de Energhia pro poder bivere; ma

70

Paulu Giuseppe Mura

pro sas soziedades industrializzadas puru est una forma de Energhia chi podet essere bene impreada in sas aziendas agriculas modernas et in sas domos de medas biddas. 4.6.3. S’ Effettu dom’e-bidru Proite s’ homine hat imparadu a proteggere dae su frius de s’ ierru sas birduras cultivandòlas a intru de una domo de bidru? in italianu la giamant “serra”, sos inglesos la giamant “Green-huose” (domo birdi), nois in limba sarda l’ hamos a giamare “dom’e-bidru”, et gai est aberu, est una domo fatta de bidru; proite ca su bidru tenet una propriedade fisica bell’ aberu a respettu de sa radiazione solare: issu lassat intrare bene sa radiazione de su sole chi est faltta de undas elettromagnetigas de longaria finas a 3 micrometros (est-a-narrer ca est trasparente), mentres pro sa radiazione termica infrarubia, chi est emmittìda dae sa terra et dae sas fozas chi tenent una temperadura de 10 a 20°C, su bidru no est trasparente, ca sunt undas de longaria pius manna de 7 micrometros; su bidru assurbit custa energhia radianti et la torrat a emmittìri pro sa mettadi caras a intru de sa dom’e-bidru, et s’ atera mettadi caras a su chelu. Est craru como chi sa terra et sas fozas chi sunt aintru de sa dom’è-bidru arriccint duas cantidades de radiazione: una deretta dae su sole et un’ atera dae su bidru, est a-a-narrer chi arriccint pius energhia de sa fozas chi s’ agattant a foras de sa dom’e-bidru, et pro custu abarrant pius callentes. Propriu pro custu motivu s’ impleu de sa dom’e-bidru in s’ agricultura moderna s’ est isviluppadu meda. Pro chie nde cheret ischire de pius cunsizamos sa lettura de unu libru de Fisica Tecnica, ca sa spiegazione scientifica cheret formulas unu pagu cumplicadas; ma pro su chi

Sa chistione mundiali de s’energhia

71

serbit como a nois su chi hamos naradu bastat. Su prinzipiu fisicu de s’ effettu dom’e-bidru nos serbit in cust’ iscrittu pro duos fattos prinzipales: 1) pro cumprendere su funzionamentu de sos collettores solares termigos, chi hamos a istudiare in su cap.III 2) pro cumprendere s’ effettu dom’e-bidru planetariu chi capitat in su Pianeta nostru et assegurat temperaduras aggradessias a sos esseres biventes. Innoghe faeddamos solu de su segundu ca de su primu d’ hamos a faeddare in sas tecnologias solares. Duncas e it’est “s’ effettu dom’e-bidru planetariu”? Sa trattazione scientifica cumpleta est diffizili meda ca cumplicada meda est sa manera cum sa cale sos gas atmosfericos naturales et artifiziales si cumportant a respettu de sa radiazione solare et de cussa termica infrarubia. Ma su prinzipiu fisicu podet essere spiegadu cum craresa sumatessi. Pensamos a s’ aèra comente chi fessit unu tendone trasparente chi ammontat tottu su terrinu et su mare de su Pianeta; s’ aèra est abbastanzia trasparente pro sa radiazione solare, propriu cumente hamos bidu pro su bidru de una ventana, mentres no est trasparente pro sa radiazione termica a onda longa de 7 a 11 micrometros et de 14 a 50 micrometros, radiazione termica chi est emmittìda dae su terrinu et dae su mare candu, spezialmente a-de-notte si sfridant. omo est utili a ischire chi sa radiazione de 7 a 11 micrometros est assurbia dae su vapore de s’ abba presente in s’atmosfera, mentres sa radiazione de 14 a 50 micrometros est assurbia prinzipalmente dae su biossidu de carboniu (CO2) presente in s’ atmosfera naturali sempere comente gas et chi non cundensat mai. Candu su chelu est limpiu, “lughente che isprigu, ... in d una notte de lugore”, comente nat su poeta Montanaru, s’aèra est pobora de vapore de abba et sa radiazione termica

72

Paulu Giuseppe Mura

de 7 a 11 micrometros si che fuit dae sa terra derettamente a su spaziu buidu siderali, sa terra et s’ebra si sfridant meda finas a formari sa ciligia o su ghiacciu in sa piscinas; est su chi capitat medas bortas in sas nottes serenas de aprile et chi abbrugiat gemmas et frores. Inveces candu su chelu est annuiladu sa terra abarrat tebida. Ma grazias a Deus, finzas e in sas nottes a chelu serenu su biossidu de carboniu est sempere presente et faghet su matessi effettu de su bidru de ventana: assurbit sa radiazione termica de longaria pius manna de 14 micrometros, callentat s’aèra et torrat a emittìri sa radiazione caras a giosso callentandu domos terrinos et arvures. Oramai sa scienzia fisica hat postu in craru ca chenza custu effettu dom’e-bidru planetariu chi depimos prinzipalmente a sa CO2 sa temperadura de su Pianeta nostru hiat a essere de -60°C, sutta sa temperadura zero de su ghiacciu, coment’est in sa Luna chi non tenet peruna atmosfera, et sa vida comente la connoschimos no hiat a essere possibili. Ma attenzione caru lettore, a su cumenzu de s’era industriali sa cantidade de sa CO2 in s’atmosfera fiat de 280 partes pro millione, oe est arribada a 340 p.p.m. et sighit a creschere sempere pius; et custa creschida tenet s’ effettu de bloccari sa radiazione termiga emittìda dae sa terra de pius de su chi est nezzasssariu, s’Energhia termiga chi atturat aintru de sa Terra profinzas e a-de-notte est troppu, est craru ca nde podet sighire un aumentu de sa temperadura de su Pianeta cum conseguenzias malas pro sa Biosfera et pro s’ homine. Duncas pro accabari, no est s’ efettu dom’e-bidru planetariu su chi dispiaghet, ma est s’aumentu de custu effettu causadu dae sos gas artifiziales chi sas naziones industrializzadas sunt ghettende in s’aèra su chi podet fagher dannu a sa Natura.

Sa chistione mundiali de s’energhia

73

4.7. S’ Energhia Atomica Sa pius giovona forma de Energhia imbentada dae s’ homine in sos primos annos de su 1900 est s’Energhia Atomica o Nucleari, nomenada gai proite est ispresonada dae su “coro” de s’atomu, ossiat dae su nucleu atomicu. Mentres ca s’Energhia chimica ponet in giogu solu s’ energhia de sos elettrones chi sunt a ghiru de su nucleu. In custu fenomenu meravilliosu est propriu sa materia o sa massa de unu corpus chi scumparesset cunvertendòsi in Energhia sutta sa forma de movimentu, de Radiazione et de Calore. Sa cantidadi de Energhia chi ndi bessit dae unu chilogrammu de massa chi scumparesset la podimos calculare cum fazilidade cum sa lè de Einstein (1905): (14)

inuba E est s’Energhia mesurada in joule, “c” est sa velozidadi de sa lughe in su spaziu buidu e balit 300.000.000 m/s, “m” est sa massa chi scumparesset mesurada in kilogrammos (kg). Custa est una Lé de sa Teoria de sa Relatividade de Einstein chi est de importanzia manna proite ca negat su valore de sas duas Lezes classicas de sa cunservazione de sa Massa et de sa cunservazione de s’Energhia donzuna a sa sola (bier parag.4.3) et affirmat ca “est sa summa de sa Massa et de s’ Energhia chi si cunservat”. Si renneschimos a fagher cumenzare unu prozessu nucleari a intru de una macchina speziali chi consumet una massa de unu chilogrammu (pro esempiu de Idrogenu H2) ndi benit ispresonada un’ Energhia chi calculamos luego cum s’equaz. (14): E=m×c2=1kg×(300.000.000)2=90.000.000.000.000.000 joule=9×1016 joule

chi est uguali a s’Energhia spresonada brughiande 3000

74

Paulu Giuseppe Mura

milliones de chilogrammos de crabone de bona calidadi; est unu spantu mannu! Custu fenomenu, narant sos iscienziados astrofisicos, est su chi suzzedet aintru de su Sole, est sa surgente manna de s’ Energhia chi sustenet sa Terra nostra. Ma custa forma de Energhia nucleari est sa matessi chi est ispresonada tott’ ind una dae sa Bomba Atomica, oppuru a pag’ a-pagu a cabu de un’ annu a intru de su Reattore Nucleari de una Zentrali Elettrica de potenzia manna fig. 13. Custu fenomenu istraoldinariu de sa cunversione de sa Massa in Energhia si podet isviluppare in duas maneras diversas: a) in sa reazione nucleari de fissione o spaccamentu de su nucleu de un’ atomu grai che a s’ Uraniu 235, b) in sa reazione nucleari de fusione o unione de duos nucleos de atomos lebios, che a s’ Idrogenu, pro nde formare unu pius grai. a) fissione nucleari Candu un atomu grai che a s’ Uraniu 235 de massa atomica est ingoltu dae unu neutrone lentu (o termigu) si spaccat in duas perras, sos duos elementos noos X1 et X2 et sos 2 o 3 neutrones chi ndi bessint jughent una massa totali minore de sa massa chi teniat a su cumenzu s’atomu de Uraniu, sa massa chi mancat s’est cunvertida in Energhia sighendo sa Lè de Einstein eq.(14); sa reazione nucleari de fissione podet essere de custu tipu: (15)

sos elementos X1 et X2 de massa atomica a giru de sa metadi de 235 sunt sempere radioattivos et medas de issos atturant gai pro seculos et seculos. Ma ite cosa est sa Radioattividade? Sos nucleos de sos atomos X1 et X2 non podent abarrare a

Sa chistione mundiali de s’energhia

75

seliu ca sunt iscumbinados de cada intru et de hora-in-hora sparant una balla o unu perdigone chi podet essere una partizella α (nucleu de Eliu) o β (elettrone) o rajos γ (sa radiazione eletromagnetica pius ener-ghetica et chi crapit de pius); custos perdigones tenent ener- ghia zinetica manna et ingollendo sas zellulas dilicadas de sos esseres biventes, arvures pegos et homines, las istruppiant malamente o las bochint derettamente. Custas sustanzias radioattivas chi bessint dae su prozessu de fissione hant a minettare sa Natura et s’Humanidade pro seculos ancora o medas millas de annos, est pro custu chi benit sa gana de la giamare Aliga Radioattiva. S’ Uraniu naturali comente l’ agattamos in miniera est formadu dae su 7 pro milli de Uraniu 235 et pro su restu dae Uraniu 238 chi no est fissili. X2

n

n

Neutrones lenos o termigos

U

235

X1

n

n

n

W m/s

Neutrones a velozidadi manna

Sos 2 o 3 neutrones bessint dae s’ atomu de U 235, chi est inghiriadu dae atomos de Uraniu 238, cum d una velozidade manna meda, pro custu tenent un’ Energhia zinetica manna chi si cunvertet in calore aintru de su materiali moderadore (su Carboniu de sa Grafite o s’ abba grai) a forza de urtos; custos neutrones gai rallentados (neutrones termicos) podent provocari sa fissione de sos ateros atomos de Uraniu 235; gai est craru chi sa reazione non si nde studat finzas a candu assumancu unu de custos neutrones ingollet un atomu de U 235. Sos ateros unu o duos neutrones si che fuint dae sa massa de s’ Uraniu naturali oppuru sunt “assurbidos” dae su nucleu de s’ Uraniu 238 chi si cunvertet in d

76

Paulu Giuseppe Mura

un’ elementu chimicu nou, su Plutoniu 239, mai esistìdu prima in sa Natura, chi est issu puru radioattivu meda et si est biccadu dae unu neutrone si spaccat che a s’ Uraniu 235. Comente hamos a narrer pius addeni est propiu su Plutoniu chi hat permittìdu a Fermi et Openheimer de fraigare sa prima bomba atomica ghettada a Hiroshima in su 1945. Pro dare un idea pius pratiga ammentamos a sa fini ca una massa de 1 kg de Uraniu naturali, postu aintru de unu reattore nucleari in modu chi si sviluppet sa reazione de fissione chi amos bidu spresonat sumatessi Calore de sa combustione de una massa de 10.000 kg de oz’epedra. Candu su materiali moderadore est sa grafite custa si callentat et depet essere sfridada dae una currente de unu gas che a sa CO2; candu su materiali moderadore de sa velozidade de sos neutrones est s’ abba custa benit deret-tamente callentada dae sos urtos de sos neutrones ch’ issa frenat o chi acciappat et benit trasformada in vapore; custa Energhia termica de su gas CO2 o de s’ abba vaporizzada podet essere cunvertida in Trabagliu pro mesu de una macchina termiga a turbina, comente est ammostadu dae sa fig.13. Candu sa massa de Uraniu naturali est gai manna ca de sos 2 o 3 neutrones sparados dae un atomu a-su-manc’ unu primu de si nde fuire dae sa massa ingollet un atomu de U235, sa reazione de fissione no si nde studat et si sviluppat gai sa “reazione a cadena”; custu valore de sa massa lu jamamos massa critìca chi in d unu reattore nucleari est de pariccias tonnelladas. Si pigamos inveces U235 o Plutoniu 239 purissimu sa massa critìca est a giru de 10 kg, pro custu sa reazione a cadena si sviluppat tott’ ind una scutta (calchi miliardesimu de segundu) et s’ Energhia atomica spresonada est propriu sa chi giamamos “esplosione de sa Bomba Atomica”.

Barras de Uraniu naturali

Cumpressore

MODERADORE

BLOCCU DE GRAFITE

CO2

Cundensadore

TURBINAS

Pumpa de s’ abba

Generadore de vapore

Q0

Alternadore

ENERGHIA ELETTRICA

Fig.13. Schema de funzionamentu de un impiantu termoelettricu pro sa cunversione de su Calore in Energhia meccanica et in Energhia elettrica. Su Calore podet essere sviluppadu dae s’ aèra cum-d unu combustibili (linna, biogas, crabone, petrozu, gas naturali) o dae una reazione nucleari de fissione de s’ Uraniu, comente est ammostadu in custa figura.

sbarras de Uraniu naturali.

Sbarras de Controllu

SU REATTORE NUCLEARI

Sa chistione mundiali de s’energhia 77

78

Paulu Giuseppe Mura

b) fusione nucleari Dae s’analisi de sos pesos atomicos de sos elementos chimicos bidimos ca un atomu de Eliu (He), chi essendo formadu dae duos protones et duos neutrones, lu podimos pensare bessidu dae una reazione de fusione nucleari de battor atomos de Idrogenu, presentat una massa atomica minore de sa summa de sas massas atomicas de sos battor atomos de Idrogenu chi l’ hant formadu; ub’ est accabada sa massa chi mancat? sa Lè de Einstein de s’ equivalenzia de sa massa e de s’ Energhia, eq.(14), nos arrespundit chi sa massa chi mancat a s’ Eliu s’ est cunvertida in Energhia sighendo cust’ equazione: (16)

Sos iscienziados astrofisicos pensant chi in su “coro” de su Sole suzzedant propriu custu tipu de reaziones de fusione nucleari et chi siant issasmatessi sa surgente de s’ Energhia solare. Un’ atera reazione de fusione nucleari pius interessanti est cussa de su Deuteriu 21H (pro comodidade lu indicamos cum D) chi est Idrogenu pius grai proite chi tenet su nucleu formadu dae unu protone et dae unu neutrone: (17)

De Idrogenu pesanti nd’ est pienu su mari chi cuntenet 1 parti de abba grai D2O donzi 6500 partes de abba lebia H2O; custa surgente de Energhia hiat a poder resolvere su bisonzu de s’ Humanidade pro milliones de annos. Su malu pius a prestu est chi finzas a-i como sos iscienziados fisicos non sunt ancora resessidos a intinniari et a sustennere custa reazione nucleari in d unu laboratoriu; et issos e-tottu calculant chi, siat-comente-sisiat, basciu de s’

Sa chistione mundiali de s’energhia

79

annu 2050 non potzat essere prontu unu reattore nucleari a fusione pro sa produzione industriali de Calore. Mancari chi custa forma de Energhia non fatzat s’ aliga radioattiva de sa fissione de s’ Uraniu et de su Plutoniu, non podimos ancora connoschere sos effettos subra sa Natura de un’ impiantu industriali de potenzia manna. Annotamos como però chi sa reazione de fusione nucleari de s’ Idrogenu grai sos fisicos atomicos Fermi et Teller sunt resessidos a la faghere a intro de sa bomba atomica giamada bomba H (est-a-narrer a Idrogenu grai) chi podet essere pius de chentu bortas pius potente de sa bomba a Plutoniu de Hiroshima! A intru de sa bomba H b’ est una bomba a fissione de Plutoniu chi serbit giustu pro intinniari a 15 milliones de grados (K) de temperadura su “fogu” de sa fusione nucleari de s’ Idrogenu. Su chi est difizili est a la controllari pro chi non siat esplosiva custa reazione, pro la faghere andari a pag’ a-pagu sighendo sa dimanda de energhia de sas utenzias. Ammentamòsi duncas pro sos arrejonos chi hamos a faghere pius a innantis chi s’ Energhia atomica, siat chi benzat dae sa fissione de s’ Uraniu o dae sa fusione de s’ Idrogenu, est naschida accappiada in manera deretta et forte chin sa bomba atomica. Un’ ateru elementu pesanti, abbundanti in sa Natura, chi podimos isfruttare pro produire Calore est su Toriu (Th) de massa atomica 232, a-ghiru de su cale est cuminzada dae pagu tempus sa chirca scientifica pro lu trasformare in Uraniu 233 radioattivu; nemos ancora ischet e candu hat a benner a essere unu prozessu industriali provadu; su professore C. Rubbia hat annunziadu ca est faghinde una chirca scientifica a ghiru de su Toriu chi est importanti meda proite ca jughendo massa atomica 232 sa reazione nucleari de fertilizzazione non podet produìre su Plutoniu 239.

80

Paulu Giuseppe Mura

4.8. Resumendo Como cumbenit a resumere sos cunzettos chi hamos presentadu in custu Capitulu. Dae su chi amos nadu finas a-i como, ndi congruint custas beridadis de sa Natura (Lezes de sa Fisica): 1) su Trabagliu est sa cantidade fisica fundamentali chi podimos compudare et mesurare; 2) onni corpus naturali chi tenet sa possibilidadi de produìri Trabagliu possìdit a intru ‘e sé un’ Energhia paris a su Trabagliu matessi; 3) sa Massa si cunservat; 4)s’ Energhia si cunservat cambiende formas; 5) in beridade sa Teoria de sa Relatividade narat ca est sa summa de sa massa et de s’ Energhia chi si cunservat; 6) esistint in sa Natura medas formas primarias de Energhia chi podent esser impreadas dae s’ homine pro produìri Calore et Trabagliu: - s’ Energhia Idraulica de s’ abba, - s’ Energhia chimica chi est possidia dae tottu sos corpos chi podent abbrujare cum s’ Ossigenu de s’ aèra (linna, carbone de miniera, petroliu, gas nuturali), - s’ Energhia eolica de su bentu, de sas undas de su mare, - s’ Energhia solare, deretta et de sa Biomassa, - s’ Energhia atomica o nucleari de fissione et de fusione. - Ateras formas de energhia chi agattamos in cantidade manna cunzentrada però in pagu logos de sa Terra sunt s’ Energhia geotermica et s’ Energhia de sas mareas. S’ Energhia termica comente su Calore, su Trabagliu et i s’ Energhia elettriga sunt casi sempere formas segundarias d’ Energhia chi ottenimos dae sos impiantos de cunversione. Sas reservas d’ Energhia, che a sos combustibiles fossiles et a s’ Uraniu, s’ hant a ispacciare in calchi seculu; mentres

Sa chistione mundiali de s’energhia

81

ca s’ Energhia solare, dae sa cale benit puru s’ Energhia idraulica et de sa biomassa, et s’ Energhia eolica, dae sa cale benit puru s’ energhia de sas undas de su mare, s’ hant a ispacciare cando su Sole matessi s’ hat a ispacciare tra 10 o 20 miliardos de annos. Pro custu motivu las giamamos Energhias Rennovabiles. Ammentamos puru chi de tottu sas formas de Energhia chi hamos bidu solu s’ Energhia solare et cussa eolica no iscarrigant peruna sustanzia in su terrinu in s’ aèra o in su mare, dae candu benint arregoltas a candu benint impreadas. *** Su passaggiu de sas soziedades europeas dae su trabagliu de sos animales a su trabagliu de sas macchinas (1700), chi sinnat su passaggiu dae sa ziviltadi agricula a sa ziviltadi industriali, est una revoluzione energhetica puru, proita s’ homine a pustis de medas millas de annos non si serbit pius de s’ Energhia de sa “materia bia” ma de cussa de sa “materia morta” (carbone, petroliu...). Ammentandòsi de custos cunzettos fundamentales chi hamos sinteticamente presentadu, est bennida s’ hora de chircare de arrespundere a sas preguntas chi hamos fattu a su cumenzu, de cumprendere pius a fundu comente mai s’ Energhia siat gai importanti ind una soziedadi moderna industriali che a sa nostra. Oe istamus menzus de eri, propriu pro merìtu de s’ Energhia et de su progressu chi hant permittidu a sas macchinas de fagher’issas sos trabaglios pesantes; ma semus seguros chi s’ Energhia aumentat sempere sa ricchesa de sos homines et faghet sempere su Bene ipsoro, commente narant medas economistos et politicos? Pro arrespundere ai custas preguntas est nezessariu con-

82

Paulu Giuseppe Mura

noschere sa Fisica de s’ Energhia, però non bastat, bisonzat a connoscher puru sas relaziones de s’ Energhia siat chin s’ Attividade Economica siat cum s’ Ambiente naturali et cum ateros aspettos de sa vida de una soziedade humana moderna; de s’ analisi de custas relaziones nos hamos a occupare in su capitulu prossimu.

CAPITULU II

Studiamos como comente s’ impreu de s’ Energhia podet serbiri a produìri oe Ricchesa et Beneistari, ma in su matessi tempus, si lassamos chi fatzat dannu a sa Natura, podet ruinari su Beneistari de s’ Humanidade pro su tempus bennidore. Chircamos de cumprendere cales dannos a sa Natura podimos faghere cum donniuna de sas tecnologias energheticas oe connottas. Castiandu bene aintru de sa Soziedadi hamos a biere ca s’ Energhia est intrada in donnia pinniga de sa vida moderna; est pro custu ca fines-e sa cultura, sa democrazia et s’ autonomia de una soziedade industrializzada podent dipendere, et non pagu, dae sa disponibilidade de Energhia et dae sas tecnologias energheticas chi hamos a dizidire de impreare. Si tottu custu est importanti pro calichisiat nazione, pro un’ isula che a sa Sardigna lu est de pius ancora.

Sa chistione mundiali de s’energhia

85

1. Energhia, Ricchesa et Benistari Dae su tempus antigu homines prepotentes hant isfruttadu ateros homines pro fagher sa ricchesa ipsoro cum su trabagliu de sos isciaos et de sos tzeraccos; duncas ca su Trabagliu serbit a produìre Ricchesa (domos mannas et bellas, cosas bonas pro mandigare, friscura in s’ istadi et callentura in s’ iberru) est cosa nodìa dae sos tempos de sas ziviltades egiziana, grega, romana. S’ imbenzione de sa Macchina Termica a vapore in su 1700 sfruttandu s’ Energhia de su crabone hat cuminzadu a liberari sos homines dae s’ isciaidude de sa miniera et de remare pro spingere sas naves in su mare; gai a pag’ a-pagu sas soziedades bessidas dae sa revoluzione industriali impreandu macchinas de onnia spezia et de potenzia manna alimentadas a carbone, petroliu, o energhia elettrica hant liberadu s’ homine dae s’ isciaitudi de su trabagliu grai et hant potziu faghere cantidades mannas de trabagliu in tottu cantas sas fabbricas et produìri una cantidadi de benes, est-a-narrer de Ricchesa, meda prus manna ch’ in su tempus antigu: non pani et casu feti, ma palazios, vitturas, et meda pius trigu puru impreandu trattores a petroliu et macchinas pro messari et treulari. Tottu sa ricchesa chi oe jughimos in prus de su chi teniant jaios nostros o de su chi tenent oe e tottu sos populos de s’ Africa o de s’ Asia, est pro merìtu de sa cantidadi manna de Energhia chi intrat in sas macchinas et las faghet trabagliare pro produìri sos benes chi cherimos, mentres ca s’ homini trabagliat sempere de mancu. Custu fattu est cosa scientificamente provada dae s’

86

Paulu Giuseppe Mura

esperienzia de pius de unu seculu et podet essere bene presentada cum sos diagrammas de sa fig.14 chi ammostant duos fattos: a) su numeru de horas pro die de trabagliu fattu dae un homine est andadu sempere impitticcandu dae s’ annu1890 a s’ annu 1984, b) sa Ricchesa annua pro-duida pro homine est andada sempere creschendo; custu est su resultadu de sa revoluzione industriali de sas Mac-chinas et de s’ Energhia, de su progressu scientificu et tecnologicu: pius Ricchesa cum pius pagu fatiga! Alimentos pius abbundantes pro meda zente, domos callentadas, etc. Non podimos fagher ‘e mancu de narrer ca grazias a s’Energhia oe jughimos unu “Beneistari” chi ancora barant’-annos faghet non si lu podiamos nemmancu sonnare. Gai semus arribados a cumprendere custu fenomenu nou de s’ Energhetica et de s’ Economia moderna: prus Ricchesa donni annu cherimos produìri (pani, binu, vitturas, televisores, casu, cadiras,...) prus Energhia sa nazione nostra depet tennere a disposizione pro movere macchinas, impiantos industriales, impiantos pro s’agricoltura et s’ allevamentu de sos pegos. Pro evitari chi suzzedat de non jughere pius reservas de Energhia bisonzat a imparari a programmari s’ usu de s’ Energhia et sas maneras zustas de faghere sa produzione Economica (Ricchesa); pro custu iscopu est nezzessariu connoscher bene sa relazione matematica tra sa Produzione de Ricchesa et s’ Energhia. Ma comente podimos mesurare sa Ricchesa? S’ unica manera de ponner impare cosas diversas che domos bestias et vitturas etc. est de pigare sos valores in dinare de donzuna et de los acciungere; sa summa de custos valores in Liras italianas o in Dollaros USA mesurat sa Ricchesa economica de una nazione; su valore monetariu de sa Ricchesa

1955

1950

1940

1935

1930

1925

1920

1915

1910

1905

1900

1895

1890

1970

1965

1960

Horas de trabagliu

PNB pro homini

1975

Fig.14. Su progressu economicu de s’ Italia dae su 1890 a su 1984. [Samuelson; Ed. Zanicchelli].Sas duas curvas ponent in craru una spezia de meraculu: sas horas de trabagliu et de fatiga si sunt redusias a unu mesu, mentres sa ricchesa de donzunu est creschida pius de ses bortas. Custu est su meraculu de sa ziviltade de sas Macchinas et de s’ Energhia.

Annu

1945

SU PROGRESSU ECONOMICU DE S' ITALIA, DAE SU 1890 A SU 1984

1980

600 560 520 480 440 400 360 320 280 240 200 160 120 80 40

Sa chistione mundiali de s’energhia 87

88

Paulu Giuseppe Mura

Economica prodùsia in d un annu lu giamamos Produttu Nazionali Bruttu (PNB) (Prodotto nazionale Lordo, PNL). Pro agattare sa relazione intra sa Ricchesa economica produsia (PNB) et s’Energhia impreada in d un annu dae una nazione, cumbenit a dividire su PNB et s’Energhia pro su numiru de abitantes de sa nazione. Gai agattamos su diagramma de sa fig.15 chi nos ammostat ca b’ hat una relazione chi est considerada una Lé de s’ Energhetica et de s’ Economia moderna: si creschet sa Ricchesa annua produsia pro homini, s’ Energhia annua impreada pro homini depet creschere. Considerende tottu sas naziones de su Mundu podimos iscriere cum approssimazione bona sa Lé Ricchesa-Energhia gai: (18) Pro s’ Italia: (19) Sa cantidade a, chi giamamos intensidade energhetica, rappresentat su bisonzu de Energhia (in kilogrammos de petrozu eguivalente) nezessariu pro produìre sa ricchesa de 1000 dollaros U.S.A. de su 1975. Tantis pius pitticcu est su valore de a tantis pius effiziente est unu sistema economicu, pro custu motivu sa cantidade 1/a est giamada puru effizienzia economicu-energhetica. Annotamos bene ca sa

1

10

100

10

1000

PNB pro homini [$ (1975)/ab.an.]

100

India

Cina

URSS Italia

USA

10000

Fig.15. Diagramma de sa Lé Ricchesa-Energhia: cantu prus manna est sa Ricchesa economica produìda dae una nazione tanti prus mannu est su Bisonzu de Energhia. (1 GJ = 1giga joule = unu miliardu de joule de Trabagliu = a s’ energhia sviluppada dae sa combustione de 25 kg de petrozu).

Energhia pro homini [GJ/ab.an.]

1000

Sa chistione mundiali de s’energhia 89

90

Paulu Giuseppe Mura

costanti a non tenet unu valore fissadu dae una Lé de sa Natura, ma est su resultadu de sas tecnologias et de s’ organizzazione de una soziedade et de su “sistema politicu” (economia pianificada sovietica, mercadu liberu americanu, etc.). Una soziedade basada subra s’ agricultura tenet unu valore de a pius pitticcu de una soziedade basada subra s’ industria de sa Petrolchimica et de sa Metallurgia chi sunt nodias comente papadoras d’ Energhia. In s’ eq. (18) hamos dadu su valore mediu pro su mundu am=650, in s’ eq.(19) su valore pro su sistema economicu italianu ait=500. Sa fig.16 nos ammostat bene sas differenzias intra sos diversos sistemas economicos et-i sa dinamica de donzi nazione. Su diagramma de sa fig.15 nos ammostat puru chi cantu prus unu populu de s’ Africa o de s’ India est poberu tanti prus pagu Energhia totali impreat. Sos populos de s’ Europa, comente s’ Italia, o de s’ America (USA, Canada) chi impreant meda Energhia sunt puru sos populos pius erriccos de su Mundu. Dae custos fattos verificados annu pro annu dae s’ ONU sos Economistos et i sos Guvernos ndi tirant s’ idea chi si cherimos aberu azudare sos tres miliardos de homines de sas naziones poberas a ndi bessire dae su famine, dae sas maladias et dae s’ ignoranzia, depimos azudare custa zente a costrùiri sas macchinas et sos impiantos industriales chi abbisonzant a issos, et depimos assegurare a issos puru sa cantidadi manna de Energhia, primu ‘e tottu pro faghere sos impiantos et a pustis pro los faghere trabagliare. Hat a tenner duncas su Mundu tottu s’ Energhia nezessaria pro assegurare Ricchesa et Beneistari a tottu sas naziones?

Intensidadi energhetiga (kgep/1000 $ 1975)

1820

1840

USA

1860

1880 annu

1900

1920

Italia

1940

Germania Feder.

1960

1980

2000

Fig. 16. Sa cantidadi de Energhia nezessaria pro produìre una Ricchesa de 1000 $ (1975) est diversa pro sas diversas naziones; ma s’ urgenzia de resparmiari Energhia et reduìre sos dannos fattos a sa Natura est faghinde accurzare de annu-in-annu su valore de s’ intensidade energhetiga. Subra custu resultadu de sas tecnologias noas depet essere fundada sa programmazione energhetiga-economica.

0 1800

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

Sa chistione mundiali de s’energhia 91

92

Paulu Giuseppe Mura

2. Energhia et Sviluppu Economicu S’ aumentu de sa Ricchesa annua produsia dae una nazione si giamat, in sa limba de s’ Economia “Sviluppu Economicu”. Pro essere seguros chi una nazione potzat mantennere sa ricchesa sua et arresistere a sa cuncurrenzia de sas ateras naziones, pro pòder assegurare donzi annu su trabagliu et s’ implèu a sa zente, et massimamente a sos zovonos chi sperant de agattare su primu trabagliu, sos guvernantes cunsizados dae sos economistos si proponent de fagher creschere donni annu sa Ricchesa de su 3% de su valore de s’ annu ainnantis; est-a-narrer chi issos programmant unu Sviluppu Economicu de su 3% a s’ annu. Como pro effettu de sa Lè Ricchesa -Energhia de sa fig.15 depimos narrere ca pro ottennere su Sviluppu Economicu de una nazione bisonzat a li furnire una cantidadi de Energhia annua sempere creschente. Dae unu programma de Sviluppu Economicu a tassu annuali costanti nde falat una creschida esponenziali de sa Produzione Economica et dae custa una creschida esponenziali de su bisonzu de Energhia. Propriu pro custu motivu est suzzediu chi movendo dae sos primos annos de sa soziedadi industriali moderna, ponimos s’ annu 1850, su bisonzu annuali de Energhia de su Mundu est andadu semper creschendo; et in custos annos sa creschida est meda repente pro duas inzimìas: a) onni pressone, profinas de sas naziones giai erriccas, cheret a s’ arriccari donni annu de prus; mancari ca sa zente de sas naziones poberas nd’ hiat a tenner prus derettu. b) A donni annu chi passat sa Populazione de su Mundu est creschendo de 110 milliones de animas in pius; su resultadu est ca de custu passu s’ Energhia nezessaria pro

Sa chistione mundiali de s’energhia

93

assegurare a tottu s’ Humanidade su Sviluppu Economicu est bennida a esser gai manna ca forzis tra 100 o 200 annos tottu s’ Energhia de su petrozu et de su crabone hat a esser accabada (bier Cap.II parag.5). Custu hiat a benner a esser unu disastru pro sos fizos de fizos nostros: torrare a coa dae sa Tecnologia automobilistica-elettronica moderna a sa vida de sa pizzinnia mia; torrare a lugh’e candela, a su trabagliu de su marradore, de su molente et de su giua, a faghere sa lessia a s’ erriu, et andare a linna pro coghere su pani, a sa funtana a pe’ cun tidili e brocca che a-i cussa poberitta de Mariedda; gia’, proite ca chene sa pumpa elettriga s’ abba a su cuintu pianu de sos palazzios no arribat! Nois ischimos chi gai puru si podet bivere, eo puru l’ happo provadu a pizzinnu, ma como est diffizili a torrare tott’ in d una a bivere chenza sa ricchesa a sa cale semus oramai imbizzados. Profinzas una crisi energhetica de pagu annos est pirigulosa: a cabu de un annu sos macchinarios s’ orruinant, tottu s’ organizzazione de sa soziedadi industriali si firmat. Un’ esperienzia trista che-i custa la sunt bivende forzis in Cuba, proita ca non tenent Energhia in su terrinu ipsoro et non podent arricciri petrozu o crabone dae sa Russia chi, apustis de sa revoluzione de Gorbaciov de su 1989, est ipsa matessi in crisi politica-economica, né dae s’ America (USA) chi hat postu s’ embargu pro forzari su dittadore Fidel Castro a sas reformas democratigas. Chene petroliu et pezzos de recambiu sos trattores et sas macchinas de treula sunt firmas rughinendòsi et sa terra benit arada cum caddos et boes! Sa matessi sorte hiat a podere capitare a s’ Italia in casu de gherra mundiali, proita ca tenet reservas de Energhia pro unu o duos annos sceti; et peus ancora pro sa Sardigna chi

94

Paulu Giuseppe Mura

non tenet reservas de Energhia comente su petroliu o su gas; a posta non hamos computadu su crabone de Sulcis ca essendo s’ unica reserva bera de Energhia de s’ Istadu italianu hiat a essere impreada pro tottu s’ Italia et non pro sa Sardigna sceti. Sa disponibilidade de Energhia condizionat puru s’ autonomia de unu populu, (nd’ hamos a chistionare in su parag. 7 de su Cap.II). Pro evitari de arribari a i custu puntu depimos pigare sa Lè Ricchesa-Energhia comente resultadu de sas aziones, a bortas tontas et trottas, de sos homines et non comente una Lè de sa Natura. Est-anarrer chi pro ottennere unu Sviluppu de su 3% no est nadu chi depimos creschere puru s’Energhia de su 3%, proite chi meda sperdissiu podet essere evitadu, medas ideas et tecnologias noas podent torrari a sa metadi de su valore de oe su bisonzu de Energhia chenza firmare su Sviluppu. Ma depimos puru preguntare a noismatessi su proite de custu Sviluppu de su 3% donni annu; chie s’ obbligat a lu faghere? A ghiru de cust’ allega hamos a torrare pius addeni (biere su cap.III). Propriu proite sa Lé Ricchesa-Energhia jughet unu fundamentu scientificu depimos imparare cum sabiore a distribuire menzus s’ Energhia tra su tempus presente et su tempus bennidore, tra sas naziones riccas et sas poberas chi ancora depent cuminzare su Sviluppu Economicu. 3. Coment’ est distribuida s’ Energhia impreada dae sas nationes Est beridadi su narrer chi sa ziviltade de sas Macchinas et de s’ Energhia nos hat azudadu a eliminari sas formas pius leggias de isciaidudi, permittendo a teraccos et trabagliadores, a forza de sas luttas soziales de custu seculu, de

Sa chistione mundiali de s’energhia

95

ottennere condiziones de vida pius humanas, ma custu fattu est beru aintru de sas nationes riccas de su Nord de su Mundu ebbìa, mentres in sa parti ‘e Sud de su Mundu sos populos de s’ India, de sa Cina, de s’ Indonesia, de s’ Africa, de s’ America Latina bivint in condiziones de miseria peus de comente biviant 200 annos faghet, ‘sende ca, mali cunsizados dae sos ozzidentales, hant segadu s’ equilibriu naturali de s’ antiga ziviltadi tribali ipsoro. Como dae sos documentos de s’ O.N.U. bidemus una situazione de inzustizia manna, proita chi unu miliardu de homines de su Nord erriccu si papant a solos su 70% de s’ Energhia annua impreada, lassende solu su 30% a sos ateros quattru miliardos de homines de su Sud poberu de su Mundu. Calchi numiru nos azudat a cumprendere menzus sa chistione; dae su diagramma de sa fig.15 si biet ca un amaricanu de sos USA tenet a disposizione sua 300 unidadi de Energhia a s’ annu, mentres ca un’ americanu de su Brasili o de su Chile nde tenet sceti 40; un italianu nde tenet 120 caras a un’ indianu o unu cinesu chi nde tenent a disposizione solu 20 o a unu de s’ Africa zentrali chi nde tenet solu 5, zustu s’ Energhia de sa figu siccada, de sa linna pro coghere et de su bestiolu. Ma ita cos’ hat a essere a tennere a disposizione un’ Energhia de 100 Giga joule pro d onzunu? Lu podimos calculare applicchende sos cunzettos imparados in su cap.I. Unu bastasciu forte podet trabagliare cum sa potenzia de 100 joule/segundu pro 10 horas a sa die, pro 300 dies a s’ annu; gai est fazili a calculare s’ Energhia annua bogada a foras sutta forma de Trabagliu et de Calore :

s die J J h E=100—x10–—x3600—x300——˜=1.000.000.000—= s die h a a =1GJ / anno (20)

96

Paulu Giuseppe Mura

Duncas jughere a disposizione 100 GJ/a de Energhia est coment’ a narrer chi donzunu tenet a disposizione sua 100 homines isciaos si fessimus ancora in sa ziviltade egiziana o romana! E custu chene pensare a sas comodidades chi grazias a sas macchinas energhetigas podimos gosare. Sas disparidades sunt ammostadas bene dae sa fig.17 dae sa cale, pro esempiu, bidimos ca s’ India manna de populazione a su doppiu de s’ America (U.S) est casi scumparessia in sa distribuzione de s’ Energhia. Custas disparidades sunt cosa mala, non solu proita chi offendent su sensu de zustissia chi tenimos pro formazione politica o religiosa, ma proita ca est pirigulosu meda, ‘sende cosa nodia chi sas populaziones poberas prima o pusti invadint sas naziones riccas: disordinis, gherras ziviles, gherra manna. Comente in su tempus de sas grassaziones chi mi conteit sa bonanima de babbu: sos poberos de sas pius poberas biddas beneint a Miana a isdorrobbare sos meres de sos terrinos riccos de trigu et de pastura. Duncas si cherimos mantennere sa paghe in custu Mundu nois ozzidentales depimos cumprendere chi s’ egoismu non pagat, depimos azudare sos populos poberos de su Sud de su Mundu a isviluppare sa cultura meiga moderna pro binchere sas maladias et s’ industria agricula pro produìri su nutrimentu in cantidadi semper pius manna pro una populazione chi sighit a creschere; saludi et trigu depimos dare oe a i custa pobera zente, si non cherimos los agattare cras furende aintru de domo nostra pro su famine. S’ inzustissia nos paret ancora pius manna candu una nazione pobera, proite sutta sviluppada, jughet reservas mannas de energhia et las depet bendere a barattu a sas naziones riccas. Si cunfrontamos sas cartas geograficas de su Mundu (fig.17) chi presentant sa distribuzione de sa populazione et de su bisonzu de Energhia, cum sa distribuzione de sas reservas de combustibiles et uraniu, cumprendimos menzus

Sa chistione mundiali de s’energhia

97

Fig.17. Custa figura nos ammostat cum craresa ca su cunsumu de sas reservas de Energhia est isparziu intra sas naziones cum disparidades troppu mannas. S’ Europa et s’ America sunt pitticcheddas cunfrontes a sa Cina et a s’ India in sa mappa de sa Populazione, mentres ca in sa mappa de s’ Energhia sa proporzione est a s’ imbesse, S’ India et s’ Africa casi casi scumparessent. [André Gardel, Energie...,Pergamon p. ‘77]

98

Paulu Giuseppe Mura

sas inzimìas de sas luttas de sos annos colados et sas cumplicaziones de politica internazionali chi nde podent bessire de una die a s’ atera. Comente podimos faghere? Sa pregunta est diffizili, ma calchi cosa la podimos narrer e tottu: pagare su giustu de sas materias primarias, imparare a issos sa scienzia et sa tecnologia chene destruire sa cultura ipsoro, bendere a su prezziu giustu impiantos et macchinas pro s’ agricultura moderna, pro sa meighina et i sos hospidales...E inveces et ite faghent medas guvernos ozzidentales? Bestint a Generali unos cantos prepotentes, bendent a i custos priogosos onnia spezia de armamentu, carros armados, cannones et missìles a cambiu de petroliu et de uraniu, et los lassant a si nde bogare sos ojos de par’ a pari, mentres pizzinnos et femminas si nde morint ‘e pesta et de famini et i sos ateros sighint a bivere in s’ isciavidudi de s’ ignoranzia. Su chi depimos fagher inveces lu narat bene unu libru, pubblicadu s’ annu passadu, intituladu “Cambiare rotta”; sa ziviltade industriale nostra chi s’ est illudia de arresolvere tottu pumpende sempere pius Energhia a intru de sa soziedade depet cambiare sa cultura sua, depet cambiare strategia, pighende unu cuminu nou, no b’ hat atera manera, et propriu como est s’ hora, anzis est giai trigadiu. Sos riccos de su Mundu depent lassare semper pius Energhia a disposizione pro su Sviluppu Economicu de sas naziones poberas, imparende a i custas et a issos e tottu a isfruttare sas formas de Energhia chi non ruinant sa Natura. 4. Creschida de sa Populazione et creschida de su bisonzud’ Energhia Dae sos numiros istoricos chi connoschimos sa populazione humana in su Pianeta ha creschidu lentamente finzas

Sa chistione mundiali de s’energhia

99

a sa fini de su seculu XIX, ma dae sos primos annos de su 1900 hat cuminzadu a creschere esponenzialmente chin d unu tassu annuali mediu de su 2% a s’ annu, comente est ammostadu dae sa fig.18, finas a lompere a 5 miliardos et 600 milliones de oe; est-a-narrer chi d onzi annu sa populazione mundiali creschet de 110 milliones de animas in pius! Custa zente depet essere bestia et calzada et nutria cum dignidade, alloggiada in domos noas et sanada in Ospidales noos. Si custa zente chi est naschende prinzipalmente in sas naziones poberas de su mundu hiat a pretendere su Beneistari de sos europeos, sa Ricchesa produìda in pius d onzi annu hiat a deper essere uguali a tottu sa Ricchesa annua de sa Francia et de s’ Italia postas impares. Ma cument’ hamos bidu pro fagher Produzione Economica in pius bi cheret Energhia in pius sutta sa forma de Trabagliu, de Calore, de energhia elettriga etc. Basta cust’ argumentu pro bier craru chi sa creschida esponenziali de sa populazione mundiali tenet s’ effettu de fagher creschere esponenzialmente su bisonzu mundiali de s’Energhia, mancari ca su bisonzu pro homine atturit costanti. Sighendo chin su tassu de isviluppu de sa populazione de su 2% a s’ annu, comente si biet dae sa curva esponenziali de sa fig.18, in pagu deghinas de annos sa populazione mundiali hat a lompere a 9 o 10 miliardos de animas! Non podimos fagher ‘e mancu de nos ponner noismatessi custa pregunta diffizzili: hat a essere s’ humanidade capaze de assegurare su Benistari a una Populazione doppia de ‘sa de oe dae como a trintannos sceti? E ponendo puru chi siat possibili, pro cantu tempus ancora sas reservas de sas materias primarias, et spezialmente de s’ Energhia, hant a bastare?

Energhia

Energhia(EJ/annu)

1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

0 2000

1

2

3

Miliardos de homines

Fig.18. Sa créschida istorica de sa Populazione mundiali et de su Bisonzu de Energhia sighint una lé de tipu esponenziali; sa Populazione est creschendo cum-d unu tassu a giru de su 2% a s’ annu; sa créschida de s’ Energhia puru est esponenziali; osservamos ca issa hat cambiadu pendenzia a-pustis de su 1975 pro effettu de sos programmas de resparmiu, ma in su 1995 est arribada sumatessi a su valore mannu de 8000 Milliones de tonnelladas equivalentes de petroliu (Mtep) a s’ annu.

0 1850

50

100

150

1860

4

200

Populazione

5

250

7

8

6

8000 Mtep

Bisonzu de Energhia - creschida de sa populazione

300

350

400

100 Paulu Giuseppe Mura

Sa chistione mundiali de s’energhia

101

4.1. Creschida de sa Populazione et s’ incuinamentu de sa Natura Un ateru effettu de sa creschida de sa populazione est sa creschida de s’ incuinamentu de sa Biosfera. Su fattu est ca tottu sa Ricchesa Economica produida accabat luego trasformada in aliga chi est andende a formare megamuntonarzos chi sunt aundende de pudesciores et ferenos chimicos et nucleares terrinos, aèra et mare. Et sa Natura, spezialmente cussa parti pius dilicada chi est sa Biosfera, hat a poder pompiare s’ incuinamentu produìdu dae ateros chimbe miliardos de homines sighende puru a nos assegurare su nutrimentu chin d una agricultura sana? Comente podimos biere sos problemas sunt medas et sunt accappiados a pare cumente sos aneddos de una cadena, ma de una cadena tottu attrogolada chi paret ca non tenzat né cabu et nen coa. Duncas dae sa creschida eponenziali de sa populazione nde sighet puru sa creschida esponenziali de su Bisonzu de Energhia et de sa produzione de Incuinamentos de sa Natura. 4.2. Etica et controllu de sa Populazione B’ hat et ita pensare chi bi depimos ponner arremediu et luego puru; ma comente? B’ hat zente puru seria in sos organimos internazionales pro su guvernu de sa Populazione chi la pensat gai forzis pro disperazione: sos guvernos de sas naziones chi sunt creschendo troppu, che a sa Cina et a s’ India, depent crastari sos mascos o fagher aultire a forza sas femminas, comente chi fessint animales o peus puru. Ma un’ azione che i custa nde pesat, et a bisu meu zustamente, una chistione de Morali, de Etica chi toccat

102

Paulu Giuseppe Mura

sa raighina de sa persona humana et de su derettu a sa vida, calichi siat sa religione chi d onzunu professat. Et attenzione, oe s’ allega est de aultire oppuru no, cras hat a essere de che lassare morrer sos “bezzos improduttivos”, babbos et jajios, la jamana “Eutanasia” et no est brulla, ca la sunt applicchende in Olanda et l’ hant proponida in Giappone puru. A bi pensare solu un’ iscutta, dae su chi hamos bistu pius a susu cumprendimos chi sa Populazione hat creschidu propriu proite ca sa ziviltade de sas Macchinas et de s’Energhia hat aumentadu sa Ricchesa et duncas sa salude et su Beneistari de sos homines liberandèlos dae su famine et dae sas maladias, et allonghiende sa vida ipsoro. Curpa manna o merìtu de s’ Energhia? Bastat a bier cantu Energhia et potenzias de d onnia spezia bi cherent pro fagher funzionare sos macchinarios de un ospidale modernu. Ladda sa cadena tottu attrogolada: dae s’ Energhia a sa chistione morali; custa no est pius cosa pro inginneris, est beru, ma giai est sempere dovere de homine zivile a s’ ind’ occupare, a chircare cum sabiore et cum sentidu unu sciolletrammas ispeziale pro agattare su cabudu bonu. Siat comente si cherza chi siat, si non cherimos arribare luego luego a sa crisi energetica-ambientale, chi cheret narrer puru crisi de s’ agricultura intensiva et duncas famine pro miliardos de animas, depimos agattare unu remediu respettosu de sa persona humana pro guvernare et aderezzare sa creschida de sa Populazione mundiale. Nemos cheret pensare de controllare sa creschida de sa Populazione torrende a coa renunziende a sas tecnologias energheticas chi sunt sempere su motore de su Sviluppu, prus a prestu cumbenit a imparare a compudare bene sas resevas de Energhia ancora disponibiles et cumenzare luego

Sa chistione mundiali de s’energhia

103

a istudiare tecnologias noas pro isfruttare sas formas rennovabiles de s’ Energhia. 5. Cantu Reserva de Energhia tenimos ancora B’ hat in su Pianeta nostru abbastanzia Energhia pro assegurare a tottu sas naziones, finas e a sas pius poberas oe, unu Sviluppu Economicu pro medas seculos ancora, pro chi sa ziviltade industriale nostra potzat sighire a bivere in erricchesa et cum salude? Un’ atera pregunta diffizili; sa respusta est semper arriscada proite chi su calculu de su petroliu, crabone, gas, uraniu etc., est sempere cambiende pro sas minieras noas chi benint agattadas, et sas cantidades beras sunt secretos nazionales; in d onni modu sas cantidades pubblicadas dae s’ ONU sunt sas pius craras et subra issas cumbenit a faghere sos calculos. Tabella II. Reservas de sas formas non-rennovabiles de s’ Energhia (dae: Energie- A.Gardel-Pergamon Press; ENI.). Materiali energhetigu petrozu (reservas provadas) (reservas stimadas) crabone gas naturali arena et schistos bituminosos. gas naturali (reservas stimadas) Uraniu cum reattores termigos.. Uraniu et Toriu cum reattores autofertilizzantes.

(M.t.e.p.) 135.000 1.000.000 7.000.000 123.705 2.700.000 500.000 136.000 13.000.000

Cunfrontamos como custas cantidades cum su bisonzu

104

Paulu Giuseppe Mura

mundiali d’ Energhia de su 1994 chi est de 8100 milliones de tonnelladas eguivalentes de petrozu (8100 M.t.e.p.) a s’ annu. Duncas pro unu tempus de quattru o chimbe seculos s’ Humanidade hiat a poder biver trancuilla; no est meda cunfrontes a sa ziviltade egiziana o romana, ma nos podimos cuntentare pensende chi b’ hat su tempus pro chi sa Scienzia pozzat imbentare ateras formas de Energhia et sa Tecnologia ateras Macchinas. Su malu est ca custas formas de Energhia non sunt rennovabiles; sos combustibiles fossiles si sunt formados dae sa biosfera in d unu tempus de medas milliones de annos, dae s’ ossidu de carboniu de s’ atmosfera primitiva grazias a su prozessu de sa fotosintesi clorofilliana et a s’ Energhia solare; s’ Uraniu et su Toriu si sunt formados forzis in su nucleu de calecunu isteddu bezzu collassadu, primu de sa naschida de su Sole matessi, in d unu prozessu de fusione termonucleari a pressiones de medas miliardos de atmosferas, condiziones chi non si podent pius produire in sa Terra. Gai est puru pro s’ Energhia geotermiga chi forzis est produida dae sas reaziones de fissione nucleari de s’ Uraniu et de su Toriu chi sunt in sas roccas chi formant su corgiu de sa Terra. Duncas una borta spacciadas custas reservas de Energhia non si podent pius formari a nou in su tempus de una ziviltade humana. Pro custu est importanti como de s’ ammentare de sas formas rennovabiles de s’ Energhia chi hamos istudiadu in su primu capitulu: s’ Energhia solare, eolica, de sa biomassa, de sas mareas chi hant a fluire et a nutriri sa Terra nostra ancora pro medas miliardos de annos, comente unu riu mannu chi non si siccat mai. Pro chi custas formas rennovabiles potzant essere impreadas depimos imparare sas tecnologias noas pro fraigare macchinas et impiantos addattos a ingollere et cunvertìre

Sa chistione mundiali de s’energhia

105

s’ Energhia de su Sole, de su bentu, etc. prima de ispacciare sas reservas de sos combustibiles et de s’ Uraniu et Toriu. Ma como a coa, in custos ultimos degh’ annos, s’ istudiu de s’ effettu subra de sa Natura de custas formas nonrennovabiles de s’ Energhia in cantidadi manna aberu nos hat fattu cumprendere ca primu de haer ispacciadu custas reservas, hamos a esser arribados a ispacciare sa capazidade de sa Natura de supportare custas feridas, de digirire tottu s’ aliga chi pro more de s’ Energhia bi semus ghettende dae pius de chentuchimbant’ annos. Non podimos fagher ‘e mancu de istudiare bene sos effettos de sos impleos artifiziales de s’ Energhia subra sa Natura et in primis subra de sos biventes, prima de ponnere unu capitali de miliardos de Liras de investimentu in d una tecnologia chi a cabu de calchi deghina de annos cummenzat a noghere a sa Natura et in finis a s’ homine matessi. Cust’ arrejonu s’ homine zivile cuscenziosu lu depet faghere pro calichisiat tecnologia, dae su disebranti o su cunzimu chimicu chi verenant s’ abba de sas mizzas et podent alterarare su codize geneticu de sos biventes, finzas a s’ insemenazione artifiziali de sas baccas chi hiant a tenner issas puru derettu a su piaghere de s’ incontru cun su trau, cumente mamma Natura hat istabilidu. Ma nois in cust’ iscrittu hamos a rejonare sceti de s’ effettu subra sa Natura de sas tecnologias energheticas. 6. S’ Energhia et sa Natura Comente hamos ammostadu in su Capitulu I, pro brughiare ozepedra, crabone et gas metanu spacciamos ossigenu de s’ aèra et ghettamos aintru de issa s’ ossidu de carboniu et ateros ossidos et pruineddos chi guastant sa calidadi

106

Paulu Giuseppe Mura

de s’ aèra; su petrozu chi si sperdet aintru de su mare candu sas naves petrolieras si segant faghet dannu a tottu sos organisimos biventes, dae sos pius pizzinnos che a su plancton a sos pius mannos che a sa balena, et finzamentas a s’ homine chi dae su mare nde tirat nutrimentu. S’ Energhia nucleari faghet dannos ancora pius mannos coment’ hamos a bier pius addeni. Custos sunt sos dannos derettamente fattos dae s’ usu de s’ Energhia, ma bi sunt puru ateros medas dannos chi sunt depidos a sas aligas chi scarrigamos in sa Natura, aligas chi no hiamos a fagher si no bi fessit tanta Energhia a barattu pro fagher produttos economicos chi a bortas non tenent peruna utilidade. Inzaras, calichisiat prozessu artifiziali chi nois faghimos pro su Beneistari nostru semus alterende sa Natura; gai est semper istetiu: dae cando s’ homine segaiat unu boscu pro bi ponner su trigu et su laore o una domo; et gai est puru pro tottu sos animales de sa Terra. Et tando cali est sa chistione? Su chi andat mali est chi oe s’ homine podende impreare macchinas potentes et cantidades mannas meda de Energhia podet faghere dannos a sa Natura chentu et milli bortas pius mannos chi no in su tempus antigu, et dae su chi bidimos in s’ esperienzia de oe sa Natura no arrenneschet a pompiare pius custos dannos. Pro custos motivos si sunt isviluppados dae sos annos 1960 sos movimentos culturales et politicos de sos Naturalistos o Ambientalistos chi chircant de difendere in milli maneras sa Natura dae sos dannos provocados dae sas tecnologias malas et dae s’ Economia de su consumismu. Ma sos tecnologos et sos economistos et tottu sa zente chi tenet sosmatessi interessos et cultura critìcant sos Ambientalistos nende ca issos hant fattu de sa Natura una divinidade o una ideologia noa; meda de custa zente arribat a narrer chi sos partidos de “manu’e-manca”, mortu su

Sa chistione mundiali de s’energhia

107

Marxismu l’ hant sostituidu chin s’ ideologia de sa Natura. Ateros narant chi est una chistione de Etica sceti pro chie cret in d unu Deus criatore, cosa chi non depet trumentare sos “laicos” materialistos chi, narant issos, criant sos postos de trabagliu pro su populu. Gai cuminzat una confusione chi non faghet caminare sas ideas de cambiamentu mentre su dannu a sa Natura sighit a creschere. Et chie lu podet ispiegare a sos minadores de Carbonia o a sos trabaglidores de s’ Aluminia, amenezzados de lizenziamentu, chi cussas industria sunt ferenende sa Natura? Issos hant a dare rajone a Dario Pacino chi in su libru “L’ imbroglio Ecologico” (ediz. Einaudi 1972) hat nadu ca sa difesa de sa Natura est unu lussu chi si podent permittiri sos erriccos de sas naziones riccas. Ai custa confusione s’ acciungit puru s’ astronoma Margherita Hack, et la sighet Rubbia, nende a unu populu chi hat imparadu dinnanterisero chi sa Terra est tunda, ca non depimos nos preoccupare ca tantis in sa Galassia nostra, fatta dae 100 miliardos de isteddos, “hant a esistiri a-seguru medas millas de pianetas abitados dae sa Vida” che a sa Terra. Ego creo chi custu puru fatzat dannu in sa mente nostra; mancari ca non si nde sapemus cust’ idea trabagliat in conca nostra a-iscusi, est coment’ una oghe: “hou! non ti preoccupis homine, sighit trancuillu a ti che papare tottu sa Terra tua, tantis hant a bennere sos anzenos pius progredidos dae un ateru pianeta a ti salvare”. Caru lettore, mi dispiaghet de la deper tirare gai a longu, ma su fattu est ca de custa confusione chi b’ est a giru de sa chistione de sa difesa de sa Natura nde depimos bessire chirchende su cabudu de custu filu attrogoladu, chirchende unu “Prinzipiu neutrali” chi nos agiudet a agattare unu “caminu nou” pro su progressu beru de sa persona.

108

Paulu Giuseppe Mura

6.1. Prinzipiu de s’ unizidade de sa Biosfera et de sa Vida in s’ “Universu locali” Dae su primu lanciu aerospaziali sovieticu in su 1957 a oe sa chirca scientifica hat agrugadu tottu su spaziu interplanetariu cum sas astronaves faladas subra sa Luna, su pianeta Marte, su pianeta Venere, et cum sos telescopios chi hant esploradu sos pianetas Giove, Sadurru, Uranu, etc., finzas a sos limides de su spaziu fridu pius a-tesu de su sistema solare. Bene, custa chirca scientifica fatta chin su metodu sperimentali galileianu hat dimostradu chi in su sistema solare sa Biosfera et sa vida esistint sceti, et propriu solamente, in su Pianeta nostru, in sa Terra! Et si bos pare pagu cosa custu resultadu, ca semus tottus stontonados dae su mulinare de novas de pagu capia de chi sunt prenos zornales et televisiones, bos ammento ca finzas a su 1960 et prus, non solu nois populu, ma profinzas sos iscienziados astronòmos creiant ca sos pianetas Marte, Venere et forzis sa Luna fessint abitados dae marzianos, venusianos et lunares. Oe ischimos cum provas scientificas sperimentales chi Marte est unu desertu chene aèra pro respirare, Venere tenet una atmosfera piena de ossidu de carboniu et de azidu zurfuricu a prus de 200°C de temperadura, sa Luna est unu disisperu de pruìne et de piccoccas chenza peruna atmosfera et chene abba; et no hant agattadu in custos logos nemmancu batterios microscopicos, propriu peruna forma de vida! Ponimos puru como, pro fagher cuntenta sa professoressa Hack, chi s’ isteddu pius a s’ oru de su Sole, chi est giamadu “Proxima Centauri” et chi est a una distanzia de battor annos-lughe, tenzat a ghiru ‘e sé unu pianeta zustuzustu che a sa Terra nostra, cum alvores, mares et molentes et, proite no, chin “homines” pius zivilizzados, comente

Sa chistione mundiali de s’energhia

109

narant sos chi “bident” sos UFOs et sos “anzenos”; pro nois poberos peccadores no hiat a cambiare propriu nudda; bastat pagu aritmetica pro si nde cunvinzìre: si sa lughe chin sa velozidade sua de 300.000 km/s bi ponet 4 annos pro lompere a sa Terra, sigumente su prinzipiu de sa Relatividade de Einstein narat chi perunu corpus non si podet nemmancu accurzare a sa velozidade de sa lughe, unu viaggiu cun astronaves pro cantu modernas hiat a durare calchi seculu; est-a-narrer ca si oe tenimos abbisonzu de ossigenu, ca semus ispaccende su de s’ atmosfera nostra, et mandamos unu trenu aerospaziali a fagher provvista custu nd hiat a torrare a-pustis de pius de duos seculos! Et si tenessimus bisonzu de cunsizos scientificos et tecnologicos comunichende chin radioundas elettromagneticas chi tenent samatessi velozidade de sa lughe, oe ponimos sa pregunta et apustis de ott’ annos arricimos sa respusta, et custu cun “sa massima urgenzia!” Paret brulla pro comente m’ est bessidu dae sa pinna, ma, mi depides creere, est propriu gai. Est inutili pro finzas a l’ ischire de tenner un ateru pianeta bighinu a battor annos-lughe dae nois, hat a esser de importanzia pro sa connoschenzia de s’ Humanidade et de s’ Universu, non lu nego, ma pro su chi est sa chistione de salvare sa Terra nostra chin sa Biosfera, chin sa vida, non serbit propriamente a nudd’ ateru che a nudda. Duncas est pro custos motivos ca ego mi permitto de enunziari custu prinzipiu scientificu nou, chi nemos s’ est ancora attrividu a postulare, su Prinzipiu de s’ unizidade de sa Biosfera: Su fenomenu de sa Vida, est-a-narrer de sa materia bivente de sa Biosfera, dae sos microbos a s’ “homo sapiens sapiens”, est unicu in s’ “Universu locali “ et i s’ agattat sceti in su Pianeta Terra. S’ “Universu locali” est su spaziu de unu cubu chi tenet

110

Paulu Giuseppe Mura

su ladu de 4 annos-lughe, spaziu dae su cale s’ homine, pro su chi sa scienzia oe podet calculare, no hat a poder bessire in vida sua. Semus in pizzus de “s’ astronavi Terra” chi si movet in unu spaziu desertu et fridu, buidu et scuriosu....Si ruinamos malamente custa Biosfera non b’ hat iscampu pro s’ Humanidade intera. Ma b’ hat ancora homines agnosticos in sa cultura nostra chi narant cum d unu pensamentu disumanu: “et postu puru chi siat unica custa Biosfera, et chie nos obblìgat a la salvare?” Custa est una pregunta crara et infìda a sa cale respundimos chin Einstein (“Pensieri degli anni difficili”, ed. Boringhieri): si unu si presentat et mi narat: “s’ Humanidade intrea depet morrer”, et ite li potzo narrer? li naro solu: “pro te est gai pro me est a s’ imbesse, proite s’ Etica naturali mi consizat chi s’ Humanidade depet sighire a esistìre”. Duncas su Prinzipiu de sa difesa de sa Natura unica de sa Terra est unu prinzipiu eticu fundadu subra una beridade scientifica. Et a ite serbit custu prinzipiu? Serbit a nos dare sa cuscenzia et i sa forza de narrer ca sa Natura depet essere salvada non proite semus cattolicos o sozialistos ma primu’etottu ca semus Homines et in prus pro s’ unizidade scientificamente provada de custu fenomenu irripetibili in s’ Universu locali nostru. Non depimos tennere duncas peruna timoria a venerare “Mamma Natura” comente la veneraiant sos antigos in donni logu de sa Terra, cum su cultu de sa Mamma Mediterranea in Sardigna o cum su mitu de Gea in sa cultura grega; anzis est propriu custu unu fundamentu de sa cultura noa chi nos depimos imparare a su mundu intreu, si cherimos salvare su Pianeta nostru. Ma s’ homini zivili tecnologicu est presumidu, si credet onnipotente, issu creet chi cun sa potenzia de sas Macchinas suas et de s’ Energhia ato-

Sa chistione mundiali de s’energhia

111

mica podet dominare chin prepotenzia sa Natura, non cheret istare suttas sas lezes severas de sa Biosfera, non cheret tennere lacanas in sa prepotenzia sua; s’ issu est su re de su mundu. Sa cultura noa inveces, fundada subra su prinzipiu de s’ unizidade de sa Natura in s’ Universu locali, biet s’ homine cumente un’ amministradore sabiu de sa Biosfera fatta dae tottu sos biventes, pro sos homines de eri de oe et de cras, et pro durare finzas a sa fini de sos tempos chi no est dadu a nois de connoschere. Giamadela puru Etica naturistica o comente cherides, eo naro chi est una cultura noa fundada subra su “paradigma de sa globalidade Natura-zentrica”, est-a-narrer chi tottu su chi pensamos et faghimos depet essere fattu pensende a sa globalidade de sos effettos et depet ponner a su zentru de sos pistighinzos nostros non pius solu s’ Homine-meresfruttadore, ma sa Natura intrea de sa Terra. Cumprendimos bene chi tottu custu tenet cunseguenzias in s’ azione politica et forzis puru in su campu de sa Religione; ma inoghe depimos passare sa manu a sos espertos de custas disciplinas. Cumprendo puru chi happo a esser criticadu pro haer fattu filosofia in cust’ iscrittu de tecnologia, ma ispero chi su lettore happat cumpresu ca no est pro mi fagher mannu ca l’ happo fattu, ma proite ca seo cunvintu chi si non fundamos un’ arrejonu scientificu subra de unu prinzipiu scientificamente provadu sa “Chistione mundiali de s’ Energhia et de sa salvesa de sa Natura” torrat a essere sceti allega de cumbenienzia economica et de sos interessos de sos gruppos dominantes. Ma ammittimos como de esser egoistos, tantis no si toccat isforzu mannu a lu pensare, et naramos: “como pensamos a biver bene noisateros; sos fizos de fizos nostros hant a imbentare calch’ inginnu nou; l’ hant a imbentare a

112

Paulu Giuseppe Mura

seguru si cherent sa ricchesa et su bene-istari chi nois tenimos oe”. Mancu cust’ arrejonu podimos nos permittiri pius; proite ca su dannu fattu a sa Natura sighende gai acchipit a falare a pizzus de nois e tottu, coment’ handamos a ispiegare como. 6.2. Pirigulos de sos combustibiles fossiles; s’ effettu dom’e-bidru Sighendo a brughiare su petrozu et su crabone in cantidadi che a oe et sempere pius creschendo, semus ferenande s’ aèra, proita ca ndi li papamos s’ Ossigenu chi serbit a nosateros et a sos pegos pro arrespirari et semus prenendòla de ossidu de carboniu (CO2), de pruineddos, de ossidu de zurfuru, e de ateras sustanzias malas, ruinande gai sa vida nostra et de tottu sos esseres biventes de sa Biosfera. Sighendo gai podimos arribare a distrùere sa meravilliosa variedadi de sa Vida, s’ Opera manna de su Criatore, primu de l’ haer connotta et cumprendida in tottu sa grandesa sua. Medas iscienziados istudiados in sa connoscenzia de s’ aèra hant calculadu chi sa cantidadi giai troppu manna de ossidu ‘e carboniu (CO2) in s’ arèa podet lompere in s’ annu 2030 a 500 partis pro millione cunfrontes a sas 280 p.p.m. chi fit a ghiru de su 1850; mancari custa cantidadi pargiat pittica faghet creschere “s’ effettu dom’e-bidru”, causende un aumentu de sa temperadura de sa Terra intrea de 3 a 6 °C cum su pirigulu mannu de furriari fund’ a sus su tempus de s’ aèra (su Climu) pro comente oe lu connoschimos (prus temporales et siccores et bentos pius fortes hant a bennere, et giai lu bidimos in custos annos..) et de scazare su ghiàcciu de sos montes et de sos polos. Su scazamentu de custa manna cantidadi de ghiàcciu hiat a provocare un aumentu de su livellu de su mari de 80 finas a 100 metros aundandu

Sa chistione mundiali de s’energhia

113

zittadis che a Kalari, Roma, New York et medas terras bonas pro s’ agricultura. Mi depides creere, bona zente, sos chircadores scientificos de oe mancari ca tenzant sa possibilidade de impreari sos computadores elettronicos pro fagher sos calculos pius complicados, non tenent ancora sa connoscenzia cumpleta de sos secretos de sa Natura, et non sunt ancora capassos de narrer e comente hat andare a accabare s’ allega; però tottu sos iscienziados chi tenent sentidu et respettu pro sa Natura et pro su tempus bennidore de s’ Humanidadi, siat chi cretant o non cretant ind unu Criatore, ammittint onestamente chi su dannu chi semus faghinde a sa Natura est mannu et chi sighendo gai a cabu ‘e trinta-quarant’ annos podet arribare a essere chene berunu remediu. Duncas non podimos sighire a brughiare petrozu et crabone pro produiri s’ Energhia elettriga, su Calore pro coghere et si callentari, pro movere macchinas et trenos, pro produiri Trabagliu et Ricchesa; ma Economistos, Industriales et Guvernantes nos narant chi no nde podimos fagher ‘e mancu, et l’ hamos bidu, proita sa produzione de Ricchesa, su Sviluppu Economicu tenet bisonzu de Trabagliu et de Calore ossiat de Energhia. Ladda sa difficultade pro s’ Humanidade de arresolvere sa chi hamos giamadu sa”Chistione mundiali de s’ Energhia”. Tott’ un-d-una però arribant sos meres de sos secretos de s’ Energhia Atomica, chi si fuint callados apustis de su disastru planetariu nucleari de Chernobil de su 1986 et de su referendum contras a s’ Energhia Nucleari, pro nos narrer ca cum issa si podet arresolvere su problema mundiali de s’ Energhia et de sa Natura proite ca custa forma de Energhia non bogat s’ ossidu de Carboniu. Ma como a giru de custa allega nos toccat a istudiari de

114

Paulu Giuseppe Mura

pius pro cumprendere si siat beridadi oppuru faula, mancari ca lu fatzant narrer in televisione dae calchi “Premiu Nobel”, ca si tratta de sa vida nostra et de su futuru de s’ Humanidade. 6.3. Pirigulos de s’ Energhia nucleari Dae su 1942 a oe s’ homini hat imparadu a impreare s’ Energhia Atomiga pro produìri industrialmente energhia elettriga. Coment’ hamos bidu in su Cap. I, s’ Energhia atomica est ispresonada dae s’ atomu de s’ Uraniu 235 et 238 et de su Plutoniu 239 grazias a sa reazione de fissione chi cunvertet s’ unu pro milli de sa massa in energhia. Sa cunzentrazione manna de cust ‘ Energhia in pagu trettu la rendet attraente a sos ojos de sos “meres de su vapore”, ma però sas reservas mundiales de custos elementos no assegurant un’ autonomia energhetica pro s’ Humanidadi pius manna de su petrozu et de su crabone. Duncas s’ Energhia atomica a sola non podet arresolvere sa chistione mundiali de s’ Energhia pro su seculu XXI, ma su peus est ch’ issa est pirigulosa meda pro tottu sos esseres biventes. Ma sos meres de s’ Energhia Atomica narant ca issa assumancu non produit sa creschida de s’ effettu “domo’ebidru”; custu est beridadi, però est beridadi puru chi tottu sos prozessos industriales fattos subra de s’ Uraniu et de su Plutoniu, pro produiri Energhia oppuru bombas no importat, sunt sos pius pirigulosos chi s’ homini happat imbentadu; proita ca sa radioattividadi spresonada dae sos atomos produidos dae sa reazione de fissione provòcat unu bombaldamentu de sas zellulas de un essere bivente, siat homine pegus o matta; las destruit, las faghet ammacchiare, faghen-

Sa chistione mundiali de s’energhia

115

de iscoppiare a intru de sos organismos ordinados dae sa Natura su disordini de su Cancru chi casi sempere nos portat derettu a campusantu. Custas non sunt allegas mias, non sunt paristorias, nde sunt pienas rivistas scientificas et giornales, et jai l’ ischet bene sa pobera zente pigada in prenu dae sa radioattividadi spresonada dae sa Zentrale Termonucleare de Chernobil in Ucraìna su 26 de abrile de su 1986. Et nemmancu custu bastat a cumprendere cantu maladitta siat custa forma “magica et tentadora” de s’ Energhia. Est nodiu chi sa Zentrale Nucleare, colaos chi siant 20 o 25 annos, hat a esser diventada tottu radioattiva et hat a deper esser istudada et abbandonada (sos espertos lu giamant a s’ inglesa su “Decommissioning”), non podinde pius trabagliare in condiziones de seguresa ‘sende sos materiales de s’ “Isula Nucleare” debilitados dae su bombaldamentu neutronicu et radioattivu; et ube hamos a ponner custas medas millas de tonnelladas de cimentu, azzalzu etc. chin sa radiottividadi ipsoro chi basciu de mill’ annos no hat a accabare? Un’ idea est de lassare tottu inia et tancare su logu pro semper a su pe’ humanu; ma coment’ hamos a impresonare puzzones, sorighes, zunzurreddos et pibizziris? et comente pompiare sos impiantos siddados pro chentu et chent’annos a s’ abba et a s’ aèra chi penetrant in donzi fissura in d una Terra semper treme-treme piena de terramutos? Duncas su logu occuppadu dae sa Zentrale Nucleare hat a sighire a essere radioattivu et pirigulosu pro medas millas de annos et depet essere sorvelliadu dae sos militares pro seguresa. Un ateru problema de onnia die est in cale scusorgiu allogare s’ aliga radioattiva scarrigada annu pro annu dae su

116

Paulu Giuseppe Mura

reattore; custa est sa pius pirigulosa proite ca cuntenet su Plutoniu et ateros elementos radioattivos a vida longa; mancari ca benzat allogada sutta terra in calecuna minièra bezza, issa sighit a ispresonare radioattividadi pirigulosa pro homines et pegos pro pius de 50.000 annos! Su malu est ca unu kilogrammu de Plutoniu, naschidu oe intro de unu reattore nucleari, apustis de 25.000 annos pro effettu de su decadimentu radioattivu s’ hat a essere redusiu a mesu kg, et apustis de ateros 25.000 annos s’ hat a essere torradu a unu cuartu de kg; ma sigumente in d unu reattore nucleare de 1000 MW si podent formare finas a 300 kg de Plutoniu a s’ annu, podimos narrer chi hamos a tenner intra mes’e sos pes custu ferenu radioattivu pro un’ eternidade! Si sas naziones industrializzadas de Ozzidente hant a dizidire de ponner’e fattu a su Bisonzu de Energhia fraighende Zentrales Nucleares in su 2040 hamos a tennere spainadas in su Pianeta medas millas de Zentrales Atomigas, su mesu funzionantes et s’ ateru mesu studadas. Deghinas de millas de sitos in montes et pianos, in mineras abbandonas o in gruttas naturales, in tott’ue a s’ accabada hamos a esser pienos de “Aliga radioattiva”. Bell’ arregalìa lassamos in testamentu a sos fizos de fizos nostros. Poberu fedu de su seculu XXI! tue no has a podere jogare chin su pruìne che a mie, né mandigare fenugheddu et cardu areste ghirende in sos montes chene beruna preoccupaziòne o pistighingiu! no has a poder biber abba de calichisiat mizza nodia dae babbu tou pro lebiesa et friscura, proite ca si sa vena est passada sutta de unu depositu de aliga radioattiva, pizzinnu caru, sa radioattividadi t’ hat a trumentare sa corada et, a sa traittora, ti nd’ hat a furare sa vida. Bell’ arregalìa, pro essere lassada dae nois, chi sighimos a nos creere modernos, iscienziados! Ite balentìa pro nois de s’ Era Atomica! de s’ era de s’ Informatica!

Sa chistione mundiali de s’energhia

117

Ma de tottu custas allegas ite si nd’ hat a importare a nois sardos de-ca non giughimos Zentrales nucleares in Sardigna? Ischìda lettore caru, chi no has a esser zertu americanu, has bidu chi s’ energhia atomica no est pius unu secretu arcanu; non penses chi siant cosas chi non ti potzant toccare pro niente. Si est propriu nezessariu chi ego a conca ti lu ammente, in cussu mare de isulas hermosas de Gallura, si no b’ hant postu s’ àliga radioattiva anzena a fura, sommergibiles a motore nucleare notte et die sunt sempere nadende et nè mai non l’ hamos a ischìre su chi sunt in su mare scarrighende. Ma bastat goi, ca sos amigos de s’ Energhia nucleari, jai las connoschimos bene sas allegas issoro, sunt prontos a nos narrer chi custos sunt contos de foghile, chi custu est mescamente sentimentu chi depimos lassare a sos poetas, ca custu no est un arrejonu dignu de s’ homini-tecnologicuzivile chi depet intendere subra ‘e sè su dovere de assegurare s’ Energhia a su Sviluppu Economicu ebbìa. Bene, non tenimos peruna timoria de torrare a s’ arrejonu fridu, mescamente scientificu-tecnologicu: chircamos como luego de cumprendere comente sa produzione de s’ Energhia Elettronucleari siat accappiada in manera deretta a sa produzione de sa Bomba Atomica. 6.4. Energhia nucleari et pirigulu de gherra atomica Pro cumprendere cust’ ateru pirigulu mannu accappiadu in manera deretta a s’ usu de s’ Energhia nucleari pro produìri Energhia elettriga, depimos torrare chin sa mente a s’ annu 1942; in su mese de Onnia Santos su scienziadu italianu Enrico Fermi paris chin Openheimmer sunt reses-

118

Paulu Giuseppe Mura

sidos pro primos a fagher funzionare su primu reattore nucleare (sa Pila Atomica). Andat bene, l’ ischimos chi sunt cunsiderados duos iscienziados mannos, ma a mie piaghet a bier sa cara prus pagu connotta de custa allega. Sos iscienziados de su progettu Manhattan, pro lu narrer in pagu paraulas, fuint pagados pro cunvertìre s’ Uraniu 238 in Plutoniu 239 proita ca serbiat pro podere fraigare in presse et primu de sos tedescos sa bomba atomica pro bìnchere sa segunda gherra mundiali et non pro imbentare una forma de Energhia maseda et generosa pro s’ Humanidade, comente narant oe sos amigos de s’ Energhia nucleari. In cussu tempus non fut ancora possibili, pro difficultades industriales et economicas, de faghere sa bomba atomica chin s’ Uraniu 235 ebbia (chi s’ agattat in s’ Uraniu naturali cum 7 partis onnia milli) seberandòlu dae s’ Uraniu 238 pius abbundanti; cunvertendo imbezes s’ Uraniu 238 in Plutoniu 239 (elementu artifiziali mai esistidu prima in sa Terra) diventat prus fazili meda seberare in manera chimica su Plutoniu dae s’ Uraniu. Sigumente su Plutoniu est fortemente radioattivu bastat a nde ponner appare unos cantos deghe kilogrammos (comment’ un’ aranzu maduru) pro fagher “una massa critìca” est-a-narrrer una bomba atomica chi tenet sa potenzia destruidora de binti milliones de kilogrammos (20 kiloton)de tritolo! in prus custu Plutoniu spresonat sa radioattividadi chi destruit a su livellu zellulari tottu sos organismos biventes chi attopat in su camminu sou. Haides cumpresu bois su proite s’ Energhia Atomica piaghet meda a tottu sos prepotentes de su mundu de calichisiat colore politicu, proite chi si castiamos sutta su colore politicu forzis agattamos sempere prepotenzia et avididade. Custas bombas de Plutoniu sunt sas chi hant destruidu, chimbant’ annos a hocannu, sas zittades giapponesas de Hiroshima e Nagasaki; fit su 6 de austu de su 1945,

Sa chistione mundiali de s’energhia

119

dughentosmillas mortos tott’ in d un’ iscutta, et ancora oe est morinde zente chi hat pigadu sa radioattividadi de cussas bombas atomicas. E ita ch’ intrat s’ historia de sa segunda gherra mundiali cum sa chistione mundiali de s’ Energhia? m’ hazis a dimandare bois. Ecco su chi podimos arrespundere scientificamente faeddandu. A intru de su reattore nucleari de onnia impiantu fattu pro produìri energhia elettriga (fig.13) una parti de Uraniu 238 acciappandu unu neutrone sparadu dae s’ Uraniu radioattivu 235 si cunvertet in Plutoniu 239, propriu cumente suzediat in sa prima Pila Atomica de Fermi; candu su reattore benit isbuidadu dae “s’ aliga radioattiva” chi non podet pius produìri energhia elettriga, issa est preziosa pro chie cheret seberare su Plutoniu 239 dae sos ateros elementos radioattivos pro si fagher una bomba; et sigumente cust’ operazione chimica est fazili meda et a barattu, calichisiat guvernu de ignorantis bastat chi tenzat su dinare pro comporare dae s’ Europa o dae s’ America(USA) una zentrali atomica, cum sa scusa de produìri Energhia elettriga, a cabu de ses meses de funzionamentu nde podet bogare a foras una bomba atomica che i ‘sa de Hiroshima, ammenetzandu malamente sas naziones bighinas. Et custas puru non sunt allegas, non sunt contos de foghile, sunt tristas notizias chi podimos ligere dintedia in calichisiat giornali: l’ hant giamadu “su problema de sa proliferazione de sas armas nucleares”, et no est brulla! Est su chi est faghinde, et lu negat, Israele, est su chi hant fattu s’ India et i sa Cina, est su chi fit faghinde su libicu Gheddafi et lu negat issu puru, est su chi est faghinde su Pakistan pro si difendere dae s’ India; et no est accabada ancora; calichisiat nazione chi tenet petroliu meda lu bendet a barattu a sas naziones industriales in cambiu de sa tecnologia nucleari. Goi s’ irakenu Saddam Hussein fit prepa-

120

Paulu Giuseppe Mura

randòsi sa bomba atomica prima de sa “Gherra de su Golfu” de su mes’e gennalgiu 1991, et gai propriu hocannu hamos ìschidu chi est faghinde sa Persia, sempere cum s’ azudu de nosateros homines ziviles de s’ Ozzidente riccu, mancari ca sos guvernantes de turnu lu neghent offizialmente pro timoria de abbarrari chenza petrozu. Custa proliferazione de sas armas nucleares nos paret gai un’ atera “grazia” chi nos hat fattu su chi Franziscu Masala hat jamadu “il Dio Petrolio”, chi medas ateros dannos est sighende a cumbinare. Chi sa chistione hiat a esser andada gai fiat craru dae sempere a chie teniat sas manos in pasta, ma sas forzas politicas-economicas chi cumandant naraiant, et tenent sa facci ‘e sola de lu narrer ancora, chi s’ Energhia nucleari pro produìri energhia elettrica est cosa pazifìca chi no b’ intra nudda chin s’ Energhia nucleari de sa bomba atomica chi est cosa mala. Su malu est ca custas faulas las contant puru, et forzis mancu a de badas, medas iscienziados italianos che a su professore Zicchichi, amigos de sos meres de sa Televisione. S’ esperienzia però nos sighit a dimostrare chi su ‘e possidìri una zentrale nucleare pro s’ elettrizidadi est che a possidìri sa bomba atomica; sa tentazione de donnia nazione est manna, sos controllos internazionales sunt diffizìlis et dipendent dae sa gana et dae sos interessos de sos Mannos de custu Mundu, dae sa chi sos espertos giamana, chin-d-unu grandu faeddu de ipocrisia pienu, “Strategia Politica Internazionale”. Non depimos infinis ismentigare chi sa Bomba H (chi sfruttat sa reazione de fusione nucleari de s’ Idrogenu pesanti) est ancora pius potente de sa bomba a uraniu o plutoniu, non tenendo su limidi de sa massa critìca. S’ America (USA), sa Russia, sa Francia e-i s’ Inghilterra possidint sa bomba H. Bombas H sunt cussas chi a deghinas hant fattu scop-

Sa chistione mundiali de s’energhia

121

piari sos “democraticos-liberales” americanos in su desertu de su Nevada et sos comunistos russos in su Kazakstan faghinde pigare maladias leggias a medas millas de personas; sa matessi cosa hat fattu candu fiat presidente franzesu, su sozialista Mitterand et gai e-tottu est faghinde oe su gollista Chirac in sas isulas de su mare Pazificu, inube si sunt postos meres a prepotenzia s’ unu et i s’ ateru in terr’ anzena, contras a unu populu chi bivit inia dae medas millas de annos in armonia chin sa Natura. Oe ischimos ca custa gana de potenzia destruidora chi hat accumpanzadu chimbant’ annos de su chi sighimos a giamare “progressu et sviluppu” hat postu impare tantas bombas atomicas de poder destruire deghe bortas sa Terra intrea et s’ Humanidade. Ego creo ca chie tenet sabiore happat cumpresu bene sa gravidade de custu “problema de sa proliferazione de sa bomba atomica”: candu medas naziones, non sempere guvernadas dae zente sabia, tenent sa bomba atomica su Mundu, s’ Humanidadi, sa Vida in custa unica Terra est posta in pirigulu mannu. Ligendo sos giornales de hocannu gia l’ hamos bidu su trafficu fatt’a-fura de sustanzias radioattivas militares chi est cuminzadu a dega s’ Unione Sovietica si ch’ est isconzada. Finzamentas cumprendimos e proite medas homines sabios et profinzas medas iscienziados nucleares sunt cunvintos chi sa “Chistione mundiali de s’ Energhia” non podet esser arresolvìda cum s’ Energhia atomica de s’ Uraniu. 7. Energhia, Abba et Autonomia Si s’ Energhia est gai importanti pro una soziedade moderna, pro chi sas industrias funzionent et sos trabaglia-

122

Paulu Giuseppe Mura

dores non bengant licenziados, cando s’ Energhia benit a mancare est pirigulu mannu chi dae sa disoccupazione nde bessant disordines soziales, furas o gherras ziviles; de s’ Energhia no nde podimos fagher ‘e mancu, e si no nde tenimos in domo nostra la depimos comporare dae sas ateras nationes chi tenent carbone, petrozu et gas metanu o uraniu. Sa mala sorte est ca s’ Italia et sa Sardigna tenent pagu o nudda Energhia de sas formas tradizionales. Et chie nos dada s’ Energhia pro chi potzamos sighire a biver in erricchesa et isperdissiu, mancari ca si la pagamos bene, issu est semper faghendo unu piaghere a nois et in cambiu podet pretendere favores de atera natura; pro mod’ ‘e narrer podent pretendere chi s’ Italia lasset intrare sos disamparados issoro, o chi su guvernu italianu non si chescet contras a unu dittadore aràbu o chi li bendat armamentos modernos mancari a iscusi. Gai sa nazione italiana hat perdidu, et non pagu, autonomia: dipendimos dae su petroliu de su libicu Gheddafi chi si podet permittiri de nos ammenetzare chin sos missìles et sequestrende sas naves italianas in abbas internazionales; s’ Algeria tenet in poddis sa valvula pro tancare su tubu chi alimentat chin su metanu sa Sicilia et sa penisula; un ateru gasduttu arribat dae sa Russia... Et ite narrer pro sa Sardigna? Su Guvernu regionali tenet s’ idea de battire su metanu dae su continente chin d unu tubu chi passende sutta ‘e su mare lompet a sa Corsica franzesa et accabat in Sardigna. Non pro pensare male de sos connazionales de su continente chi sunt bighinos bonos, ma e ite autonomia hiat a tenner sa Sardigna, in mesu a su mare, si haessimus a ponner in manu anzena s’ unica valvula chi podet tancari s’ unicu tubu chi nos battit su metanu pro s’ industria et s’ economia nostra?. Custos arrejonos ponent in craru un’ atera cumplicazione manna pro nois: sa chistione

Sa chistione mundiali de s’energhia

123

de s’ Energhia no este sceti allega de scienzia et de tecnica, ma est puru chistione de politica internazionali, est chistione de libertadi et democrazia; a i custa spezia de problemas puru depimos pensare candu est s’ hora de seberare sas formas de Energhia de impreare pro assegurare su sviluppu pro su tempus bennidore de una nazione. 7.1. Energhia et Abba Sa relazione Energhia-Abba jughet duas caras: chie tenet abba meda che a sas zonas alpinas et padanas podet bogari Energhia dae s’ Abba; chie tenet pagu abba et meda petrozu che a s’ Arabia podet bogari abba dae s’ Energhia. Et chie jughet pagu de s’ una et de-i s’ atera, comente sa Sardigna in sos annos de siccore, abarrat chenz’ abba pro s’ agricultura et chenza energhia elettro-idraulica. S’ Energhia Idraulica est rennovabili, est fiza de s’ Enerhia solare: su Sole faghet evaporari s’ abba, su vapore sende prus lebiu de s’ aera sinde pesat in altu, s’ aèra frida de s’ altura lu faghet cundensare formende sas nues, candu s’ abba nde ruet dae sas nues nde torrat a bogare parti de s’ energhia solare assurbia evaporandu. Custa forma de energhia non faghet dannu a sa Natura si est impreada bene chenza trumbullari su ziclu naturali de s’ abba; ma ponimos attenzione ca cum s’ energhia idraulica puru podimos fagher dannos a livellu locali: si sa diga siccat su riu tottu sa badde si che morit; si sa diga franat et l’ hamos fatta in conca de una bidda comente in su Vajont podimos causare medas millas de mortos; in Sardigna s’ abba de unu lagu artifiziali hat fattu franari sa bidda de Trattalias et nd’ hant depidu fraigare un’ atera noa paghende medas milliardos de dannu.

124

Paulu Giuseppe Mura

A su cumenzu de sa revoluzione industriali, in su tempus de su primu capitalismu, s’ Energhia Idraulica fit sa surgente prinzipali de s’ Energhia pro sa produzione economica; a pustis de s’ imbenzione de sa Macchina termiga s’ importanzia sua s’ est impitticcada, ma ancora oe est una surgente importanti meda pro sas naziones riccas de abba chi sunt cumenzede su sviluppu economicu. S’ Energhia Idraulica contribiut a su 20% de sa produzione mundiali de energhia elettrica, in s’ Italia a su 17%, in Sardigna prus pagu meda, anzis casi nudda in sas annadas de siccore che a hocannu. Non depimos però nos iscarescere ca s’ importanzia primaria de s’ abba est pro bibere, samunare et cultivare sos alimentos. Pro more de unu “progressu” mali cuncordadu, de cunzimos et disebrantes mal’ impreados in s’ agricultura, nos hant ferenadu s’ abba de rios et funtanas, sa pag’ abba bona chi avanzat est diventada cosa rara, sos chi tenent su capitale si ch’ hant comporadu sas tancas chin sas menzus mizzas, et si cheres biber’ abba bona de sa terra tua de Sardigna la depes comporare dae una ditta chi tenet su capitale in su Continente; et in sas annadas malas de siccore depimos importare puru s’ abba dae sas surgentes alpinas a forza de petroliu, chi non tenimos, cum autocarros et naves furisteras. Abba, Energhia, Autonomia; cale soziedade o nazione podet essere autonoma et libera chenza su guvernu de s’ abba in manu sua? Ma oe “grazias a su progressu” si non tenimos Energhia non tenimos manc’ Abba. Unu tempus non fiat gai, dae s’ abba de una spendula nde tiraiamos a foras s’ Energhia idroelettrica, l’ hamos bidu in su Cap.I (fig.6), ma oe no; non semper est gai pro more de o grazias a su progressu; però, m’ est dovere a lu narrer, su “pianu de sas abbas pro sa Sardigna” pro poder funzionare tenet abbisonzu de duas Zentrales Termoelettrigas de 2x320 MW de potenzia; et

Sa chistione mundiali de s’energhia

125

inube la giughet sa Sardigna s’ Energhia pro alimentare custas Zentrales? Pro custu a bisu meu su pianu de sas abbas depet essere amelioradu et bene cuncordadu chin su “pianu energheticu sardu”chi su guvernu regionali est obbligadu a fagher dae sa lé n° 10/91. Sa chistione est cumplicada meda et cumbenit a l’ accabbare inoghe. Isperamos de bos haer dadu un’ idea de cumente depimos essere istudiados et bene ischìdos pro poder fagher unu controllu democraticu beru de su chi sos guvernantes sunt dizidende a pizzus de sa conca nostra si si-che durmimos. Zertu ca sa prima cosa est a imparare a non sperdiziare s’ abba, però, coment’ hamos a bier in su Cap.IV, s’ Energhia puru, impreada bene, nos podet azudare a resolvere su problema de s’ abba. 7.2. Energhia et Agricultura S’ agricultura e-i s’ allevamentu de sos pegos est s’ attividade pius fundamentale pro sa vida de una soziedade; gai pensaiant sos filosofos-economistos de su seculu XVIII giamados “Fisiocraticos”et gai a bisu meu depet essere ancora. Su progressu de s’ agricultura moderna est sinnadu dae unu sempere pius creschente impleu de Energhia pro fagher creschere sa produttividade de sos terrinos et de su trabagliu de su messaju. S’ usu de sos combustibiles fossiles pro produire Trabagliu chin sos motores de sos trattores, o cunzimos chimicos et diserbantes etc., hant fattu multiplicare pro deghe bortas sa produttividade de s’ agricultura, liberandu meda manobra chi est passada a s’ industria et a su campu terziariu (offizios et servizios soziales). Però in su matessi tempus s’ agricultura est bènnida a essere cumpletamente dipendente

126

Paulu Giuseppe Mura

dae sa disponibilidade de s’ Energhia; primu-’e-tottu proita ca s’ agricultura intensiva tenet bisonzu de abba meda et coment’ hamos bidu sa distribuzione artifiziali dipendet meda dae s’ Energhia. Custu fattu est importanti pro cumprendere ca sa crisi de sos combustibiles fossiles, et spezialmente de su petrozu, hat a fagher aumentare in tottu su mundu sos prezios de sos alimentos faghinde però accurzare sa produzione. Gai cumprendimos cantu podet essere pirigulosu pro un’ isula comente sa Sardigna su non tennere autonomia energhetica: pagu Energhia, pagu Abba, pagu trigu foraggiu et petza, est anarrer su famini a chinzu pro meda gente. Si est beru pro calichisiat nazione de su mundu chi s’ autonomia politica-economica dipendet meda dae s’ autonomia energhetica, ancora prus beru est pro un’ isula che a sa Sardigna. Sos sardos tenent su derettu de haer s’ autonomia energhetica et si bi creent aberu la podent otténnere sfruttende tottu sas formas de Energhia, rennovabiles et non-rennovabiles, presentes in su territoriu sardu, sfruttende duncas su crabone de Sulcis puru, ma faghinde tottu cun sabiore. 7.3. Su crabone de Sulcis et s’ Energhia eolica et solare pro s’ autonomia Pensende a sa Sardigna, depimos arrejonare chin sentidu; non balit a essere egoistos pensende chi tantis nois tenimos su carbone de Sulcis et si lu podimos papare a solos; intantis sa reserva no hiat a durare prus de chimbant’annos, et in pius in tempus de carestia, forzis, nemmancu sos bighinos bonos de su continente non si lu hiant a permittìri; et gherras a solos non de podimos bìnchere. Duncas si arrejonamos cum sabiore, et si hamos cumpresu, dae tottu s’ ana-

Sa chistione mundiali de s’energhia

127

lisi chi hamos fattu finzas ai como, chi semus ind unu Pianeta chi cumenzat a essere pitticcu cumente una domo atrumada et chi sos errores nostros o de sos ateros, oe o cras, si nde torrant a falare in conca in tott’ue, tando cumprendimos chi sos problemas de s’ Energhia depent esser arresòlvidos respettende sas dezisiones pigadas a livellu internazionali pro salvare su Pianeta dae sa ruina. Una de custas dezisiones, pigada dae sa Cunferenzia Mundiali pro su Climu, obblìgat onnia nazione, ricca o pobera chi siat, a reduìre sa produzione de s’ ossidu de carboniu CO2. Sigumente su crabone tra sos combustibiles fossiles est su chi produit pius CO2, non cuntenendo s’ Idrogenu de su petrozu et de su metanu, tando tenimos sos annos sinnados pro impreare ancora su carbone Sulcis; pro custos motivos lu depimos impreare cum sas tecnologias “limpias” de sa gasìficaziòne et de sos impiantos cumbinados et a cungèneraziòne, et zustu pro sos annos chi occurrint pro isviluppare in prenu sas tecologias de su Sole et de su bentu chi nos podent assegurare s’ autonomia vera et s’ arrespettu de sa Natura. Sos amigos de s’ Energhia nucleari sunt issos puru cunvintos de s’ importanzia de s’ autonomia energhetica et nos narant ca cum s’ Uraniu podimos ottennere s’ autonomia pro sa Sardigna et pro s’ Italia. A ghiru de custa allega depimos arrejonare ammentende su chi hamos bidu in su capitulu I subra sas reaziones de fissione et sos pirigulos de su Plutoniu, de chi hamos faeddadu in su parag.6. E ita autonomia hamos a tenner chin s’ Energia atomica si non tenimos nemmancu minieras de Uraniu? chie faeddat de autonomia energhetiga cum s’ Uraniu, ponide mente a mie, est pensende, mancari ca lu neghet, a su Plutoniu et a sos reattores autofertilizzantes chi tranformant in Plutoniu s’ Uraniu 238, gai sa reserva de Energhia est

128

Paulu Giuseppe Mura

beru chi est pius manna, ma intantis accabat luego e tottu, et pois hamos bidu sos disastros pro sa Natura et pro s’ Humannidade chi bi sunt accappiados. Si nos ammentamos de su chi hamos bidu in su capitulu primu a ghiru de sas formas de Energhia depimos ammittere chi sceti su Sole, chi dada a sa Terra s’ autonomia energhetica in su spaziu buidu intraplanetariu dae miliardos de annos et chi falat a gratis in tottu cantas sas naziones, gai in Italia et in Sardigna puru, sceti su Sole nos podet assegurare s’ Autonomia bera; sos guvernantes nostros l’ hiant a deper cumprendere et ammentare bene. Ma attenzione, happo nadu s’ autonomia non sa democrazia; su sole est beru falat a gratis subra sos terrinos ube lu podimos acciappare cum sos collettores solares, ma faghimos attenzione: sigumente no esistin pius sos terrinos a cumone et onzunu podet bendere, chenza pensamentu, pro tres arreales sas tankas a sos meres istranzos che a sos agakan o a sos berluscones de turnu, hat a accabari chi custos meres nos hant a bendere s’ Energhia a sas condiziones postas dae issos e tottu, et non a-i cussas seberadas dae su populu. Custu podet essere aberu su “Medio Evo prossimo venturo”; sos barones fint sos meres de tottu et su messaju marraiat sa terra pro una ciunta ‘e trigu; custu tempus podet torrare, si no bi ponimos mente, profinzas in sa ziviltade de sas macchinas. “Ouh! macchè, fantaeconomia, paristorias scientificoides”, m’ hazis a narrer bois; “balla ca no!” bos arrespundo; proite forzis pro s’ abba ‘e bibere non semus giai arribados ai custu puntu? S’ autonomia et sa democrazia nisciunu si la podet regalare, semus nois chi non la depimos bendere et su populu soberanu, si tenet cultura et forza, si la podet concuistare et pompiare. Custa parit cosa nodia et non hia a deper esser ego a lu narrer in d un’ iscrittu chi non cheret

Sa chistione mundiali de s’energhia

129

esser de politica; ma no est mancu pro more meu si sa soziedade moderna s’ est fatta gai dipendente de s’ Energhia; ca si cras hat a mancare su petroliu et sa benzina sos mianesos, pro fagher un esempiu, no hant a tennere pius pane, ca nemos pius arat trigu in su saltu de Miana, et sa farra o su pane cottu lu battin a vittura a forza de benzina dae un’ atera bidda aillargu de 25 km. Oe s’ autonomia et sos alimentos de medas biddas dipendent dae sa disponobilidade de s’ Energhia. Duncas chenza s’ autonomia energhetica, laddu su chi est dovere meu a bos ammentare, non podimos haer autonomia et democrazia politica; pro custu motivu mi toccat puru a narrer craru chi sa privatizzazione de s’ ENEL et de s’ ENI, est-a-narrer chi accabint in manos de pagu meres mannos (Oligopoliu o Monopoliu) est contras a sa democrazia; et gai puru sa bendida a unu mere istranzu de sas mineras de crabone Sulcis est una cosa sballiada. Semus bendende s’ autonomia nostra; depimos pretendere dae su guvernu nazionale et dae cussu regionale chi si nde fatzant carrigu issos, si rappresentant ancora su populu soberanu. Est bilgonza a lu contare, partidos politicos et sindacados sunt aboghinende pro chi sos americanos benzant a si che comporare sas minieras de su crabone Sulcis, et su malu est ca parent cuntentos a su pensare chi cras hamos a depere comporare dae sos Americanos s’ Energhia elettrica a su preziu chi issos hant a cherrere. Si sa maladia nostra de italianos o de sardos est ca non tenimos capazidade de impresa et capitale de dinare, mancu s’ energhia solare chi falat a gratis dae su chelu nos podet sarbare dae su colonialismu. Ma si pro assegurare su trabagliu a milli famillias sos sardos sunt ruende in custu riscattu, s’ autonomia issoro si la depent iscarescere; faeddare sa limba sarda a s’ iscola hat a essere inutili si pro non torrare a lughe ‘e candela hamos a depere

130

Paulu Giuseppe Mura

comporari s’ Energhia elettrica dae sos Americanos! Et inue hat a esser investidu torra su capitali de su proffittu fattu bendende cust’ Energhia a sos sardos? Non hant propriu scramentadu, non hant imparadu nudda dae s’ istoria de sa “Costa smeralda” de Gallura chi de postos de trabagliu pagu et nudda nd’ hat battidu a sa Sardigna, et però sos sardos depent pagare, et meda puru, pro andare a biere cussas plajas et cussu mare chi sunt cosa issoro. Et ite fagher tandu? Ladda una proposta: cunvintos de s’ importanzia chi siant sos sardos a guvernare s’ Energhia pro assegurare a issosmatessi s’ Autonomia, sos sardos depent pretendere dae su guvernu regionale su “Pianu Energhetigu Sardu” chi, partende dae su crabone Sulcis comente reserva primaria de Energhia, cuminzet a isviluppare sos impiantos eolicos et solares pro sos cales sa tecnologia est pronta, comente hamos a biere pius addeni (in su Cap.IV). Su populu depet pretendere dae su guvernu italianu su capitali de investimentu, podimos comporare dae sos istranzos sa tecnologia si hat a esser nezessariu, chenza bendere mineras et terrinos; sa Sardigna giughet su capitale humanu de inginneris, tecnicos de onnia spezia et scienziados et tecnologos in sas universidades chi sunt capassos de faghere sas cosas pius modernas. Ponide mente a mie, si cuminzamos a fraigare collettores solares de alluminiu, turbinas eolicas pro noismatessi et pro las bendere a sas naziones de su Mare Mediterraneu ateru che milli postos de trabagliu nd’ hiant a bessire! Ma forzis sos “meres de su vapore” non l’ aggradessent et, si hant a essere pius fortes de sos sardos in custa battalla economica, adiosu autonomia et amingesu! Attenzione bona zente, primu de bendere a sos istranzos sas tancas, mancari chi bos pargiant piccocchiles chene berunu valore; pensade a fizos bostros, proite chi s’ Energhia de su

Sa chistione mundiali de s’energhia

131

Bentu o de su Sole chi bi falat pro grazia de Deus est comente unu riu de una ricchesa manna chi non s’ hat a siccare mai, et si cherides impreare cust’ erricchesa pro su Beneistari et su sviluppu economicu, imparade a fizos bostros a fraigare collettores solares et turbinas eolicas et impiantos a biomassa. Si est beru ca unu populu non podet jughere autonomia bera chene s’ autonomia energhetiga, né democrazia bera chenza sa democrazia de su liberu mercadu, inzaras semus faghinde un’ errore mannu a lassare passare lezes de su guvernu italianu et de sa regione sarda chi ponent in sas manos de un unicu proprietariu privadu sas reservas de Energhia comente su crabone Sulcis et peus ancora tottu su sistema nazionali de s’ Energhia elettriga. Su monopoliu de s’ Energhia no est prus pagu dannosu de su Monopoliu de s’ Informazione. Pro cantu podimos cundannare sempere sos monopolios, unu monopoliu pubblicu comente sunt ancora s’ ENEL et s’ ENI est milli bortas menzus de unu monopoliu privadu, proita ca est a-su-mancu sutta su controllu de unu guvernu et unu Parlamentu eligiu dae su populu. Ego so ispantadu de comente tottus semus lassende passare in manos de unu mere mannu solu su sistema energhetigu italianu et sardu, chenza si chesciare mancu pagu pagu; inube si sunt cuados sardistos et autonomistos? Est una ilgonza manna chi hat a tennere cunseguenzias grais aberu pro sa democrazia sustanziali. Forzis su passaggiu a sas formas rennovabiles de s’ Energhia hat a essere ancora pius diffizili chin sos “meres mannos” de cras.

CAPITULU III

Finzas a oe su Bisonzu de Energhia est resultadu dae sa Programmazione de su Sviluppu economicu computadu sceti comente Ricchesa materiali, produida chenza su minimu respettu pro sa Natura et pro chistiri reservas de sas materias primarias pro su tempus bennidore. Custa manera de pensari su sviluppu non podet prus andari bene proite ca sas reservas sunt ispacciandòsi et sa Natura hat ispacciadu sa capazidade de ingultiri aligas et velenos; custos sunt sos limides de su Sviluppu. Tottus depimos tandu pensare a una manera noa de bivere, a una manera noa de sviluppu: unu Sviluppu chi siat Sustennibili pro sa Natura et chi lasset reservas a sos fizos de fizos nostros. Pro chi su Sviluppu Sustennibili si potzat affirmari bisonzat a cumenzari a computari sa ricchesa poninde in sos calculos economicos su costu de sos dannos fattos a sa Natura et su valore de sa Calidade de sa Vida; sa manera de computare su Beneistari cum su Produttu Nazionali Bruttu (P.N.B). non bastat pius.

Sa chistione mundiali de s’energhia

135

1. Programmazione de su Sviluppu Economicu et de su Bisonzu de Energhia Sa programmazione segundu sa Teoria de su Sviluppu Economicu fundada in calecuna manera subra sa Lé Ricchesa-Energhia (cap.II, parag.1) est cuuminzada in America (USA) apustis de sa segunda gherra mundiali. A pagu-a-pagu pois est istetia applicada in tottu sas naziones industrializzadas, profinzas in s’ Unione Sovietica, a sa manera issoro, l’ hant applicada. Tottu paret fundadu subra cust’ idea: sa Produzione Economica depet creschere pius de sa Populazione in manera de assegurare trabagliu a tottus et pius Ricchesa a donzunu. Pro poder lompere a-i custos resultados sos Guvernos cuminzant a imparare a programmare s’ azione economicupolitica a livellu nazionali et internazionali (custu est su scopu de s’ “OCSE” Organizzazione pro sa Cooperazione et su Sviluppu Economicu). Pro realizzari su Sviluppu programmadu bisonzat assegurari a sas industrias sas materias primarias a cuminzare dae s’ Energhia. Pro calculare cantu Energhia depimos dare a sa nazione pro fagher sa Produzione Economica programmada podimos impreare sa Lé Ricchesa-Energhia (eq.(18) cap.II), gai ancora oe est fatta sa pianificazione energhetica. Pigamos una nazione, nêsi s’ Italia, de sa cale connoschimos sa curva de sa creschida de sa populazione Np et sa Lé Ricchesa-Energhia, est-a-narrer su valore de s’ intensidade energhetica a de s’ annu passadu, et ponimos chi sos guvernantes cherzant nos dare una Ricchesa annua pro homine R; sa cantidade de Energhia totali annua nezessaria est dada dae: (21)

136

Paulu Giuseppe Mura

Si ponimos chi su progressu tecnologicu de sas macchinas et de sos prozessos industriales no happant cambiadu, “a” atturat costanti; duncas su Bisonzu de Energhia creschet de ann’ in annu proite ca creschet sa populazione Np et ca sos Guvernos hant programmadu sa creschida de sa Ricchesa pro homine R (PNBh). Ammentamos ca sa creschida de sa Ricchesa (o produzione economica) l’ hamos giamada Sviluppu Economicu. Finas a-i como sas cosas sunt andadas gai: sa Populazione creschet pro motivos accappiados a sa religione, a sa morali, nesi a sa cultura de unu populu, a su progressu de sa Meighina et de s’ igiene; sa Ricchesa pro homine creschet proite sos guvernantes cunsizzados dae sos economistos cherent un aumentu de R de su 3% a s’ annu pro essere seguros de non perdere in sa batalla economica contras a sas ateras naziones. Sigumente sa Ricchesa est sa produzione de benes economicos fattos pighende dae sa Natura sas materias primarias pro frabicare produttos finidos, de annu’n annu creschet puru su bisonzu de sas materias primarias. Et no est ancora accabada sa cadena de sos effettos, proite ca sas industrias paris cum sos produttos finidos scarrigant a foras refùdos et iscartos de onnia spezia, est-a-narrer Aligas industriales; in prus sos produttos finidos, sos ”benes economicos”, benint usados et accabant in pagu tempus issos matessi a sos muntonarzos; ancora Aliga et sempere creschendo. Podimos iscriere equaziones similes a s’ equ. (21) pro su bisonzu de materias primarias et pro sa creschida de sa produzione de aliga et ferenos. Duncas hamos cumpresu ca dae sa creschida de sa Ricchesa de donzunu de nois, cosa chi nos paret bella, nde falat ca ispacciamos pius a lestru sas reservas de Energhia et de tottu sas materias primarias et ghettamos pius aligas et ferenos in sa Natura.

Sa chistione mundiali de s’energhia

137

Ita effettu subra sas soziedades, subra sa Biosfera de su Pianeta nostru hat a tennere custa creschida de su cunsumu de sas reservas de Energhia et de sas ateras materias primarias? 1.1. Conseguenzias de sa creschida esponenziali et limides de su Sviluppu Chin s’ azudu de sa matematica podimos dimostrare ca una grandesa chi creschet chin d unu tassu temporali costanti “t” , creschet cun d un andamentu esponenziali comente 1, 10, 100, 1000, ... Duncas si pro dezisiones de politica economica su tassu annuali de sviluppu depet essere de su 3% cheret narrer chi sa produzione de Ricchesa depet creschere chin d una curva esponenziali comente est ammostadu dae sa fig.19, in sa cale hamos presentadu tres curvas A) B) C) chi tenent su matessi tassu de creschida ma sunt partidas a s’ “annu zero” dae tres valores diversos de Ricchesa (o de bisonzu de Energhia). Sa creschida esponenziali jughet tres effettos malos chi cumbenit a bogare a pilu luego: 1) sa creschida est troppu repente; sa grandesa matematica chi cumbenit a usari est su “tempus de raddoppiu”, esta-narrer su numiru de annos chi depent passare pro chi sa Ricchesa ( o s’ Energhia, o s’ aliga produida) diventet a su doppiu de su valore de partenzia. Pro unu tassu de su 3% su tempus de raddoppiu est de 23 annos. 2) Sa creschida de calichisiat sistema naturali non podet essere chenza limidi, candu arribat a-i cussas lacanas de sa Natura chi non podent essere jumpadas su sistema arribat a si segare in manera però catastrofica.

138

Paulu Giuseppe Mura

Fig.19. Cunfrontu de tres curvas de creschida esponenziali A-B-C chi movent a s’ annu zero (1900) dae diversos valores A0-B0-C0 et non si podent pius attobiari, sa distanzia tra issas andat sempere pius creschendo, finzas a candu lompent a su valore de sas “lacanas”.

Sa chistione mundiali de s’energhia

139

3) Su cunfrontu de sas tres curvas nos ammostat bene chi sas tres curvas sunt divergentes, est-a-narrer chi annu pro annu creschet puru sa disparidade tra riccos et poberos ( biere sas curvas); cust’ effettu est oramai connottu dae sos economistos modernos proite chi est giai capitende in sos USA, (bier su libru de Giorgio Rufolo intituladu “Lo Sviluppo dei Limiti” ed. Laterza ‘94). Analizzamos como pius a fundu sas conseguenzias de sa teoria classica de su sviluppu economicu. Dae sas equaziones de sas curvas esponenziales nde bessit su resultadu chi essendo sa creschida de s’ Energhia totali Et su produttu de duas cantidades esponenziales, Np et R, su tassu de creschida est sa summa de su tassu tp de creschida de sa populazione prus su tassu tr de creschida de sa Ricchesa pro homine, est-a-narrer: (22)

duncas essendo su tassu de creschida de su bisonzu Mundiali de s’ Energhia tE =5%, su tempus de raddoppiu de su Bisonzu de Energhia Et (eq. (21)) est de 13,8 annos. Hat a esser possibili de fagher in treighi annos sceti, tottu sos impiantos industriales e-i sas Zentrales termoelettrigas fattas ainnantis in meda deghinas de annos? Chircamos como de cumprendere menzus s’ osservazione fatta in su puntu 3). Si ponimos chi sas tres curvas A), B), C) presentant su Sviluppu Economicu de sas naziones ozzidentales A), de sas naziones chi sunt a mesu trettu de su sviluppu B) (Cina, Indonesia), de sas chi sunt sutta sviluppadas C), bidemus in manera crara ca non bastat unu tassu de sviluppu de su 3% pro ponner ‘e fattu a sas naziones prus riccas. S’ esperienzia nos ammostat ca sa poberesa est puru “cosa relativa”, sigumente sa differenzia de ricchesa de

140

Paulu Giuseppe Mura

sas naziones B) et C) “relativamente” a sas naziones A) sighit a creschere, sas naziones B) et C) hant a atturari prus poberas (prus pagu erriccas) de sas naziones A). Duncas custa teoria de su Sviluppu Economicu, chi nos paret chi si siat affirmada pro una spezia de complizidade tra sos interessos de su capitalismu et sas illusiones de su sozialismu, a s’ accabada est produsènde una inzustissia soziale mazore de sa chi bi fit a su cumìnzu, lassende però in prus sa zente chenza pius sa cultura antiga issoro, chenza pius terrinos, aèra et abba limpios. 1.2. Ateros Limides de su Sviluppu Economicu; sa 4ª Lé de sa Termodinamica Abbaidamos como dae cada foras una soziedade industriali, comente chi fessimus sos “anzenos” chi benint dae un ateru pianeta, et naramos onestamente su chi bidimos. Bos hat a parrer una paristoria ma si bi pensades bene est prorpiu gai: sa soziedade industriale moderna est comente un’ iscatula manna cum duas jannas, una de intrada et s’ atera de bessida; in s’ una intrat sa materia primaria brutta et s’ Energhia pigadas strupiende sa Natura, a intru de sa scatula b’ hat duos apposentos; in su primu, prenu de inginnos et impiantos, homines et femminas sunt avvolottados pensende et trabagliende pro fagher produttos finidos, in s’ ateru b’ hat ateros homines pius avvolottados ancora, in su tempus liberu issoro, consumende pro dovere et trasformende tottu in aliga; dae sa segunda janna s’ aliga benit iscarrigada in sa Biosfera impestende terrinos, aèra et mares, sos matessi logos inube cussos homines andant a chircare reposu et salude in sas dies de ferias. Ma non tottu sos homines sunt gai “fortunados “ de

Sa chistione mundiali de s’energhia

141

bivere aintru de sa “scatula soziali”, medas ateros “disamparados sunt chirchende riccattu in sos muntonarzos” de su Mundu erriccu, comente narat sa canzone de “sos Tazenda”. Custos mega-muntonarzos de s’ aliga chi bessit sempere pius creschende dae sa segunda janna est poninde in crisi su proggettu de su Sviluppu Economicu de chie cheret a s’ arriccare sempere pius; ma finas e a-i custu sos meres de su dinare, marianes mannos, hant agattadu remediu zustu. Iscurtade custa, chi no est contu ‘e foghile imbentadu dae chie iscriet: imbezes de fagher lezes et pensare tecnologias noas pro reduire s’ aliga, l’ hant promovida a “materia prima segundaria” chin d una leze de s’ istadu italianu; s’ idea narada gai a-sa-fidada non paret mala, proite ca est beru chi cumbenit a torrare a impreare su bidru segadu, s’ alluminiu ammullugonadu, su ferru rughinidu, su paperi de sos zornales, etc. Però pro more de sas lezes de sa Termodinamica, inviolabiles lezes de sa Natura, custu jogu accabat a ghiru de pagu deghinas de annos. Custu fattu como tentamos de lu ponner in craru cum pagu paraulas. Sa 2ª Lé de sa Termodinamica nos narat chi d onzi prozessu est irreversibili (parag.4.3.1.Cap.I), est-a-narrer chi si unu materiali podet essere torradu a impreare, s’ Energhia no, accabada chi siat in s’aèra o in su mare non tenet pius Exerghia, coment’ hamos bidu in su capitulu I, anzis depimos impreare atera Energhia pro recuperare dae s’ aliga sos materiales et los torrare a trasformare in produttos finidos; duncas custu prozessu de recuperu et de riziclaggiu faghet creschere ancora su bisonzu de Energhia primaria; gai est pro sos impiantos pro sa depurazione de s’ abba brutta, chi cherent Energhia elettrica, pro produire sa cale depimos ancora imbruttare sa Natura, est-a-narrer pius limpiamos dae una parti et pius imbruttamos dae un’ atera. Ma non bastat; b’ hat in sa Natura un ateru limidi de su

142

Paulu Giuseppe Mura

cale solu como a coa sos chircadores scientificos si nde sunt sapidos et proponent de lu jamare sa 4ª Lé de sa Termodinamica: una Macchina non podet produìre Trabagliu pro unu tempus infinidu, in pagos annos issa accabat furriada in pruìne dae sos attritos et dae sa corrosione chimica (Georgescu Roegen). Custa est un’ esperienzia chi d onzunu faghet oe biende sos muntonarzos pienos de motores bezzos chi non podent pius funzionare. Un’ atera manera de bier custa 4ª Lé est su narrer chi d onnia borta chi unu materiali usadu benit recuperadu chin d unu prozessu de riziclaggiu una parti andat perdida pro more de sos attritos, de sas impuridades, de su chi abarrat appizzigadu a sas partes de s’ impiantu o chi benit iscarrigadu comente pruìne a s’ aèra o isòlvidu in sas abbas bruttas de samunadura. Pensade pro esempiu a una tassa de abba intrulada, pro chircare de la torrare a limpia la travasamos in d un’ atera tassa inube ponimos unu filtru pro tratennere su pruineddu, como s’ abba limpia est pronta a essere impreada ancora ma est prus pagu de sa chi fiat a su cumenzu, ponimos de su 10%; si d onnia borta chi la trulamos impreandòla perdimos su 10% est fazili a cumprendere chi apustis de una deghina de bortas chi l’ hamos impreada et riziclada sa tassa de abba limpia s’ hat a essere torrada a pag’-e-nudda, mentres ca s’ abba trula est andada a intrulare s’ abba de su mare, et in pius a d onzi riziclaggiu hamos depidu impreare atera Energhia et produìre ateru incuinamentu. Duncas, chirchende de arribare a una conclusione, podimos narrer ca si cherimos mantennere su Sviluppu Economicu, pensadu comente una creschida continua de sa Ricchesa materiali produida a forzas de Energhia, non solu tottu sas reservas de materia primaria hant a accabari, ma su dannu fattu a sa Natura dae sas diversas formas de incuinamentu no hat a poder essere pius pompiadu dae sa Natura matessi.

Sa chistione mundiali de s’energhia

143

Sa tecnologia de su riziclaggiu hat a poder serbire sceti pro dare a s’ homine calchi deghina de annos in pius pro imparare ad aderezzare ideas et cumportamentu. Pro custos motivos est chi su Sviluppu Economicu depet esser limitadu; si non l’ hamos a ischire limitare nois sa Natura, a sa manera sua però, l’ hat a limitare (fig.20). Custa critìca de sa Teoria classica de su Sviluppu Economicu fatta cum meda paraulas et calchi esempiu est fundada scientificamente, comente hamos bistu, mancari lassende sas equaziones pro su lettore pius istudiadu. Et ite fagher tandu? A lu narrer inoghe in pizzu de unu paperi no est diffizili meda, mancari ca bi cherzat una cultura noa et unu pagu de sentidu et sabiore, ma a lu ponner in pratiga in custu mundu treuladu inue donzunu tenet s’ idea sua, chentu concas et chentu berritas, est cosa tostada aberu. Ma sigumente sa chistione est de cussas serias, est dovere a cuminzare a su mancu dae su paperi iscrittu. Troppu pagu economistos finzas a-i como l’ hant cumpresu, ma sa Teoria et sa pratiga classica de su Sviluppu Economicu, fundada subra sa creschida de su PNB, est dovere de economistos et guvernos a la cambiare (bier “Quadrare il Cerchio” R. Dahrendorf,1995; Ed. Laterza G.Ruffolo- M.Bresso.). 2. Critìca de sa Teoria classica de su Sviluppu Economicu - Su Sviluppu Sustennibili In su cap.II hamos bidu cun craresa, chin s’ azudu de sos resultados de s’ esperienzia de unu seculu (parag.1, fig.14), ca sa ziviltadi de sas Macchinas et de s’ Energhia hat aumentadu su Beneistari de s’ homine, a-su-mancu in sas naziones indu-

144

Paulu Giuseppe Mura

Fig.20. Dae sa fig.19 hamos cumpresu chi sa Ricchesa et su bisonzu de Energhia non podent sighiri a creschere in manera esponenziali, si cherimos respettare sa Natura; sas curvas de creschida depent essere ammasedadas dae s’ homini et guvernadas in su tempus de su Sviluppu Sustennibili finzas a candu pigant su settiu zustu pro respettari sos Limides de su Sviluppu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

145

strializzadas, reduisènde sas horas de trabagliu et de fatiga et faghinde creschere in su matessi tempus sa Ricchesa materiali. Ma però a pagu a pagu hamos puru cuminzadu a nos annotare sa cara mala de su progressu tecnologicu, de zertas formas de Energhia et de unu Sviluppu Economicu fundadu subra su sperdiziu de benes materiales chi sunt amenezzandu sas fundamentas de sa Natura, et, cum issa, de sumatessi Benistari de s’ homine. Como est bennida s’ hora de chircare de cumprendere pius a fundu sas inzimias de custas contraddiziones chi semus bivende cada die. Calichisiat bidda de su mundu chi tengat in su saltu sou impiantos mannos de industria hat sperimentadu custas contraddiziones, connoschet sa cara mala de su Sviluppu Economicu... A su cummenzu paret de jughere su chelu in terra, stipendiu seguru d onni mese, su Dinari cum su cali mesuramos sa Ricchesa Economica de onzunu; ma pois, colados chi siant deghe o bint’annos, terrinos, abba et aèra cummenzant a essere pienos de aligas malas et ferenos, si nde bessint sas maladias noas, sos pizzinnos pigant s’ anemia, su fedu naschet malaidu o trottu, sos pegos aultint o anzant mascangannos, s’ aghina e-i su binu sunt pienos de prumu et non si nde podet bibere nen bendere, et pro su latti et su casu est sumatessi; bona parti de su stipendiu lu depimos dare pro meigos et meighinas et depimos puru comporare s’ abba, mancari propriu dae cussos istranzos chi nos hant portadu su “Modellu de Isviluppu” ipsoro. Bois non m’ hazis a creere, ma su chi bos naro como est beridade: in su Jappone, in sa zittadi de Tokio, meda zente chi bivit in sa zona zentrali pius incuinada si comporant una buttillia de ossigenu et, candu furriant a domo issoro, primu de si sezere a mandicare si faghent unu cuart’ ‘e hora de respirazione artifiziali! Hat a bènnere sa die chi tottus hamos a depere

146

Paulu Giuseppe Mura

comporare s’ aèra pro arrespirare? Eja, hat a benner a seguru pro sa Sardigna puru si sighimos goi; in Portuscusu bi sunt bell’e arribados. Et inzaras inue andat a accabare sa cumbenienzia de custu Sviluppu Economicu? Custas parent cosas chi s’ homine, si est zivile aberu, non hiat a deper pius azzettare, eppuru tottu est sighende gosi. Tottus faeddant de “Sviluppu”, profinzas e sos documentos de sa Cresia Cattolica, chenza narrer però “Sviluppu de ita”. Est beru chi su Papa hat nadu ca est peccadu incuinare sa Natura et chi a pustis de su sciusciu de su Comunismu su pirigulu mannu est su consumismu, ma non si bident in sa pratica ideas et cumportamentos dignos de s’ urgenzia de su “cambiari-rotta”. Subra custas esperienzias de sa vida de oe, et non subra utopias ideologicas, cherimos fundare una critìca severa de su Modellu de Sviluppu Classicu. Finas a oe sa Lé Ricchesa-Energhia est istetia utilizzada dae sos economistos in manera meccanica comente chi fessit una leze fisica. Ma custa Leze de sa creschida de su bisonzu nazionali de Energhia no est una lè obbligatoria de sa Natura, ma est su resultadu de sas dezisiones de sos guvernantes et de su cumportamentu de donzunu de nois; duncas toccat a s’ homine e tottu a guvernare custa creschida. In prus sos economistos non ponent in su compudu economicu su dannu fattu dae s’ usu de s’ Energhia matessi et dae sos refùdos indusriales a pizzus de sa Natura et de sa salude de s’ homine. Duncas si cherimos evitari su “disastru” depimos faghere un’ analisi critìca de sa teoria classica de su Sviluppu Economicu chirchende de fagher un arrejonu cumpletamente nou, chi provamos como a resumere. Sa Teoria Classica pigat in cunsiderazione feti duas can-

Sa chistione mundiali de s’energhia

147

tidades: 1) sa Ricchesa (o produzione economica) chi est cunsiderada comente si fessit tott’una cosa cum su Beneistari de s’ homini et de sa soziedade; 2) s’ Energhia et sas Macchinas (naramos puru sa Tecnologia) comente strumentu neutrali pro faghere sa Produzione Economica. Segundu custa teoria classica sa Natura tenet una capazidade chenza limidis de nos dare materias primarias et de dizirire aligas et ferenos de onnia spezia. Custu arrejonu gai semplificadu forzis pariat casi beridadi a su cumenzu de sa revoluzione industriali, et nois hamos bidu in su Cap.I ca s’ importanzia de sas Macchinas et de s’ Energhia a su cumenzu est istetia propriu custa: prus pagu fatiga pro s’ homine, sa potenzia de sas Macchinas est pius manna de cussa de sos animales, duncas bastat a giughere Energhia a barattu pro faghere pius produzione economica, est-a-narrer pius Ricchesa pro sa zente. Ma sighendo in s’ analisi a ghiru de sa Chistione de s’ Energhia in su Cap.II hamos cuminzadu a bier ateras implicaziones de s’ usu de s’ Energhia, massimamente hamos bidu su dannu fattu a sa Natura, a issa chi est su fundamentu de su Beneistare de s’ homine et de tottu sos esseres biventes. Infinis in custu capitulu (parag.1.2.) hamos cumpresu chi sa Natura est sa surgente de tottu sas materias primarias nezessarias pro faghere sa Produzione Economica, materias primarias chi sunt limitadas in sa cantidade, cuminzende dae s’ Abba durche et dae s’ humus de sos terrinos pro s’ agricultura. S’ arrejonu nou subra su cale s’ hiat a depere fundare sa programmazione de su Sviluppu depet pigare duncas in cunsiderazione primu ‘e tottu su Beneistari comente calchi cosa noa chi non podet essere tott’unu cum sa Ricchesa economica ma depet in calchi manera ponner in contu sa cultura ,

148

Paulu Giuseppe Mura

sa salude, in d una paraula sola sa “calidade de sa vida”. In prus sa salvesa de sa Natura, massimamente pro s’ unizidade de sa Biosfera in s’ Universu locali,depet essere su fundamentu de sa Teoria Economica noa: salvende sa Natura salvamos puru su depositu de sas materias primarias et su fundamentu de su Beneistari de s’ homini pro sa dia de oe et pro su tempus bennidore. Pro nos azudare at nos ammentare custas ideas podimos resumere su cunfrontu tra sa teoria economica classica et sa proposta de unu “camminu nou” cum su graficu de sa fig.21: su graficu a) nos ammostat una relazione deretta tra s’ Energhia et sa Produzione Economica (o Ricchesa) ebbìa; non agattamos in custu schema perunu arregordu de sa Natura o de sa “calidade de sa vida”. Su graficu b) invezes nos ammostat primu ‘e tottu ca su Beneistari est cosa diversa dae sa Produzione Economica (Ricchesa), in prus ponet in evidenzia ca su fundamentu, su zentru de tottu su chi faghimos pro procurari su Beneistari a s’ Humanidade est sa Natura. Sos politicos et sos economistos depent programmare sa creschida de su Beneistari globali beru de una soziedade impreandu s’ Energhia pro fagher Produzione Economica chenza però fagher dannu a sa Natura et a sos derettos ziviles de sa soziedade humana. Est-a-narrer ca su Sviluppu depet essere fattu in manera chi siat Sustennibili dae sa Natura et dae sa soziedade humana. Custa podet essere una definizione crara de su”Sviluppu Sustennibili”a ghiru de su cale però meda zente faghet confusione. Ateros cumente a Dahrendorf sunt preoccupados de bier si hat a essere possibili de cumbinari in sa soziedadi de su seculu XXI su Beneistari economicu cum sa coesione soziali et sa libertadi politica, chenza dari s’ importanzia chi merìtat a su fattu chi su Beneistari economicu comente lu pensant oe sos eco-

Produzione economica graficu b)

Natura

Beneistari globali

Energhia

Fig.21. Custu graficu nos azudat a fagher unu cunfrontu intra sa teoria economica classica [graficu a)], chi s’ occùpat sceti de sa Lé Produzione economica-Energhia, et sa “teoria noa” de su Sviluppu Sustennibili [graficu b)] chi si preocùpat de su Beneistari globali et ponet a su zentru de tottu sa Natura.

graficu a)

Energhia

Produzione economica

Sa chistione mundiali de s’energhia 149

150

Paulu Giuseppe Mura

nomistos no hat a essere pius possibili. Et mi dispiaghet puru chi mancu s’ economistu Paolo Savona non ponet a prumu custos problemas de sos limides de su sviluppu economicu candu faeddat de su “Terziu Capitalismu”. A.Ronkey inveces si nd’ est sapiu de sos limides de custu tipu de sviluppu et in su libru “I Limiti del Capitalismo” (RCS Rizzoli) accabat cum sa pregonta: “l’ Ecologismo ultimo stadio del Capitalismo?”. Hat a esser possibili custu modellu nou de Sviluppu? segundu su chi narant sos economistos classicos parit ca no! A bisu meu est possibili ma no est fazili; est nezessariu unu cambiamentu culturali profundu. Esistit un’ iscola de economistos modernos chi est chirchende custu “camminunou”(bier su libru “Per una economia ecologica”, M.Bresso;Ed.NIS 1992). Ego creo ca pro chi custu cambiamentu siat effettivu et non fattu de paraulas ebbìa, depimos ponner in campu assumancu custas aziones: 1) Sa manera de mesurari su Beneistari cum su Produttu Nazionali Bruttu (PNB), imbentadu dae Samuelson, no est pius suffiziente; issu matessi cun Nordhaus hant proponidu de lu cambiare cun su BEL (Beneistari Economicu Limpiu) cumenzandu a ponner in su computu su costu de calecunu dannu fattu a sa Natura (fig.22). Pro chi custu metodu nou tenzat effettu est nezessariu però chi sos economistos et sos guvernos si ponzant de accordiu a livellu internazionali pro fagher pagare a tottus su costu de sos dannos fattos a sa Natura. 2) Sa programmazione economica-energhetica depet essere fatta sighendo su prinzipiu de su Sviluppu Sustennibili.

220

230

240

250

260

270

280

Prochentuali [PNB (1929) = 100]

1935

1940

1945

1950

1955

Annu

1960

1965

1970

1975

Beneistari Economicu Limpiu

Fig 22. Custu diagramma (relativu a sos USA) nos ammostat ca si ponimos in su computu economicu su costu de calecunu dannu fattu a sa Natura dae sa produzione industriali, sa Ricchesa vera produida no est dada dae su PNB (Produttu nazionali bruttu) ma est prus pitticca meda, et podet essere menzus mesurada dae su BEL (Beneistari Economicu Limpiu).[Samuelson-Nordhaus; Economia-ed. Zanichelli].

1930

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

190

200

210

Produttu Nazionali Bruttu

1980

1985

Sa chistione mundiali de s’energhia 151

152

Paulu Giuseppe Mura

3) passandu a cilivru et a sedazzu tottu sas aziones humanas cussas chi faghent isperdiziu de Energhia et dannu a sa Natura depent essere penalizzadas dae su strumentu fiscali (tassas ecologicas) et/o proibias, in manera programmada, dae sas lezes nazionales et internazionales. 4) Promovere tottu sas tecnologias chi faghent su minimu dannu a sa Natura, comente sas tecnologias energheticas solares, eolicas, de sa biomassa, applichende luego sas tecnologias prontas et finanziende sa chirca scientifica-tecnologica pro las ameliorare. 3. Calchi idea pro cumenzari a cambiari in sa derettura de su Sviluppu sustennibili 3.1. Azione 1) Ponner in su computu economicu sos costos globales de sas tecnologias Non depimos nos faghere illusiones subra de su “ cumportamentu” istintivu de s’ homine; su haer connottu sa zustesa de su prinzipiu de s’ Unizidade de sa Natura no hat a esser a solu garanzia contras a sa tendenzia istintiva de s’ homine a s’ egoismu, essendo in pius sempere sollizitados dae sa propaganda commerziali, massimamente cussa televisiva, a mandigare, a comporare et a segare. No hat a bastare nemmancu su haer cumpresu ca sas creschidas esponenziales de su Sviluppu Economicu faghent sos disastros chi hamos bistu. Si cherimos evitare chi su Sistema Soziali et Naturali, arribandu a sas lacanas chi non podent essere giumpadas, si scuartarit cum dannos pro tottus, depimos agattare un agganciu chin sa visione materialistica et utilitaristica de sa vida, depimos dimostrare chin pius cuncretesa

Sa chistione mundiali de s’energhia

153

ca sos computos economicos fattos dae sa Teoria economica classica sunt male fundados subra de un errore chi est cuminzende a fagher effettu in sa bursa de sa zente; ca est custa sa cosa chi su prus de sa zente intendet et non sa “Filosofia de sa Cultura noa de Mamma Natura”, sa cale cheret tempos longos chi non podimos aspettare. Dae tottu su chi hamos giai nadu semus cunvintos ca no est pius chistione sceti de sas reservas de Energhia, chi hant a poder durare calchi seculu (parag.5 cap.II), ma pius a prestu de sas reservas de sos ateros “benes naturales”, che a s’ aèra, s’ abba, su mare, s’ humus, su territoriu, chi usende male s’ Energhia podimos ruinare; ma custos “benes naturales”, nos narant sos economistos classicos chi non sunt benes economicos, sunt “benes liberos”, non tenent valore proite ca non sunt limitados, non si podent tancare, ladda s’ allega, a bointadi ca los podimos impreare et sperdissiare a de badas! Gai est pro s’ ossigenu de s’ aèra, gai est pro s’ abba de su mare: pagamos sa benzina chi chenza de s’ ossigenu non podet ispresonare su calore (parag.4.5, cap.I), ma nemos pagat s’ ossigenu. Eppuru sigumente sa surgente de s’ Energhia est sa benzina sceti si est impares chin s’ ossigenu, hiamos a deper pagare s’ una e-i s’ ateru. Ma candu unu bene naturali cumenzat a essere pagu cunfrontas a su bisonzu, comente est capitende como pro s’ abba durche, non podet essere pius cunsideradu “bene liberu”. Est arribadu su tempus de cambiare maneras et ideas, depimos ponner in su computu economicu su “costu globali”, est-a-narrer sos costos de cada bene, profinzas de cussos finas a oe cumsiderados liberos, custu est su caminu nou pro ponner in pratiga limides economicos chi nos ajudent a salvare sa Natura. (“Prinzipiu de sos costos globales” bier: P.G.Mura, Sui

154

Paulu Giuseppe Mura

fondamenti e contenuti dell’ Energetica, Congr. ATI Taormina 1993). Candu impestamos unu terrinu cum d unu muntonarzu de plasticas et azidos de batterias, cum su prumu o cum su cadmiu, candu ferenamos s’ abba cum su petrozu de sas petrolieras chi si sperrant in su mare, o candu azidificamos s’ abba ‘e sa proa chin su zurfuru scarrigadu in s’ aèra dae sa combustione de sas Zentrales a petrozu o a crabone, depimos ponner in su computu economicu unu costu pagadu, est-a-narrer una perdida de Ricchesa: proite a pustis pagamos s’ abba de surgente, pagamos pro sas maladias de sos homines et de sos arvures de sas forestas, pagamos pro limpiare s’ abba et pro nos liberare dae sos muntonarzos; gai sa soziedade si nde torrat a leare bona parti de su guadanzu de su trabagliadore. Torrande a fagher gai su computu de su Beneistari Economicu Limpiu (BEL) pro homine Nordhause et Samuelson hant dimostradu chi sa Ricchesa bera de unu americanu calat de su 30% cunfrontes a su computu classicu de su PNB (fig.22). Custu est feti su cumenzu, ma non bastat ancora. Ateros economistos modernos sunt cambiende idea, ma depimos cumprendere ca sa cosa est diffizili et podet funzionare sceti si tottu sas naziones de su mundu si ponent de accordiu. Una proposta chi podet essere bona pro cuminzare est sa chi faghet Dahrendorf (pag.60 de “Quadrare il Cerchio”), datu ca est diffizili a mesurare su Beneistari globali de s’ homine et de sa soziedade. Ma custa est sa sola manera zusta pro poder scoraggiari su sperdiziu (azione 3) et introduire in su mercadu sas tecnologias noas de sas Energhias rennovabiles (azione 4) chi a su cumenzu rechedent unu investimentu finanziariu prus mannu de sas Energhias tradizionales; est inutili et faularzu su narrer ca su kilowattora produidu dae una Zentrale termoelettrica a Crabone o petrozu o Uraniu

Sa chistione mundiali de s’energhia

155

costa prus pagu de su kilowattora produidu dae una Zentrale solare fotovoltaica, si non ponimos in su computu economicu su costu de s’ incuinamentu de sas diversas formas chi hamos bidu. Si no hamos a rennescere a controllari sas curvas de sa creschida de sos incuinamentos chin su strumentu economicu, sa democrazia hat a essere in pirigulu, sistemas politicos autoritarios hant a essere pro meda zente zustificados. 3.2. Su Sviluppu Sustennibili respettosu de cultura, libertadi et Natura rechedet una cultura noa Si fundamos s’ arrejonu subra su “prinzipiu de s’ Unizidade de sa Biosfera in s’ Universu locali” (cap.II), et si sighimos s’ Etica naturale chi nos portat a chircare sempere de salvare sa Vida, sa derettura chi depet pigare s’ azione nostra est crara. Tottu sas curvas de creschida de donnia nazione depent essere aderezzadas finzas a candu su tassu de sviluppu torrat a zero; custu depet essere fattu prima de arribbare ai cussas lacanas de sa Natura chi non podent essere giumpadas. Su tempus chi passat dae s’ annu chi cuminzamos a reduire su valore de su tassu de creschida finas a arribare a una creschida zero lu giamamos “tempus de su Sviluppu Sustennibili”. Prite chi a esser craros no b’ hat perunu sviluppu susstennibili pro unu tempus infinidu, datu chi mancu ischimos bene si hamos a podere mantennere sa produzione economica costanti a su valore chi jughimos oe, proite chi su dannu a sa Natura si summat de annu in annu e si multiplicat finzas a lompere su propriu a sas lacanas de chi hamos faeddadu. Su chi est diffizili profinzas a lu pensare est chi s’ ade-

156

Paulu Giuseppe Mura

rezzada chi depimos dare a sas curvas de sa creschida depet essere differente pro sas naziones riccas de s’ Ozzidente chi tenent giai unu Beneistari mannu et pro sas naziones poberas chi depent sighire a creschere ancora pro medas annos pro lompere a su Beneistari chi tenimos nois. Et nos cunfundimos pius ancora candu ligendo sos libros de sos economistos attoppamos custa pregunta: si sas naziones de s’ Ozzidente hant a firmare su sviluppu economicu issoro hant a tennere pois su Capitale et sa capazidade tecnologica et imprenditoriali pro azudare sas naziones poberas? Sa respusta est difizili, l’ ammittimos, coment’ hat a andari a accabare non l’ ischimos, ma una cosa est segura: su Sviluppu depet essere limitadu, et no est un’ ideologia politica chi lu narat, ma sunt sas lezes de sa Natura et s’ Etica naturali de sa persona humana chi ponent sas lacanas. Duncas non si nde podimos abarrare in contos, depimos trabagliare in custu tempus de su Sviluppu ancora Sustennibili pro guvernare sos prozessos caras a s’ annullamentu de sas disparidades mannas, sperende de esser in tempus pro evitare disordines soziales, gherras ziviles o internazionales et dannos irreversibiles a sa Natura. Pro tenner un’ idea, su tempus a disposizione podet essere finzas a s’ annu 2030- 2050 et no est meda, pro su chi hamos bidu dae sas curvas de sa creschida. Sigumente hamos oramai bidu in medas maneras chi tottu cantu su chi est cultura et cumportamentu podet torrare a sa Chistione de s’ Energhia, s’ attuazione pratica de su Sviluppu Sustennibili non podet essere cosa sceti pro inginneris et chircadores scientificos, ma depet essere unu cambiamentu profundu de tottu sa cultura nostra chi hat a impenniari tottu sos homines chi tenent sentidu et sabiore finzas a sos teologos, filosofos et poetas; et no lu naro pro mod’e-

Sa chistione mundiali de s’energhia

157

narrer ma cum connoschenzia, proite ca de s’ andamentu malu de sas cosas de oe non sunt responsabiles sceti industriales, inginneris et fisicos, ma cussos teologos et filosofos puru chi sighint a difendere s’ Energhia nucleari et a narrer chi su Pianeta podet pompiari finzas e 12 miliardos de homines. Forzis sa cultura noa hat a depere torrare a valorizzare sa pratica de sa “renunzia comente arma pro cumbattiri su sperdiziu et s’ avididade”,manera de bivere de sa cale nos hat dadu s’ esempiu Franziscu de Assisi; ma oe custa paret cosa bezza et ammucorada profinzas e pro sa zente ‘e Cresia: cunventos et cresias a impiantu de condizionamentu alluttu, propagandas de onnia spezia, de cosas lussuosas et inutilis chi papant energhia et incuinant, profinzas in sas rivistas religiosas a diffusione manna.... Et già, su camminu nou est longu et tottu in arziada! Pro bos dare un’ idea de cantu profunda depat essere sa revoluzione, castiade bois cumente sa dieta alimentari de unu populu podet jugher effettos subra sa creschida de su bisonzu de Energhia et de un’ atera sustanzia rara che a s’ abba dulche. Cumente mandigaiamos a su tempus chi Mariedda depiat andare a funtana a sa sculza finzas e chin sa frocca? Sa petza ‘e sementusa pro sa festa manna de Santu Sarbadore, pro sas ateras dies minestrone de laore et de birduras, patata, pan’e-casu. Et it’est custa puru allega de Energhia? m’ hazis a dimandare; et cumente no! A l’ ischides bois chi pro fagher mesu kilogrammu de petza bi cherent 11.000 litros de abba et pro fagher unu kg de pane nde bastant solu 10 litros? Et hamos giai bistu cantu Energhia bi cherzat pro assegurare s’ abba a unu cultivu, pro non faeddare de candu, comente in Sardigna medas annos, non s’ agattat mancu s’ abba. Duncas una dieta alimentari sballiada tenet puru

158

Paulu Giuseppe Mura

cumente effettu su sperdissiu de s’ abba et de s’ Energhia. Unu miliardu et dughentos milliones de cinesos no hiant a podere bivere in su territoriu issoro faghinde sa dieta ozzidentale a forza ‘e petza inveces de mandigare orrosu et vegetales. Custas et medas ateras cosas a sas cales si semus imbizzados depimos curreggere si cherimos aberu “cambiare rotta”, pro nos movere caras a su Sviluppu Sustennibili. Zertu no est brulla aderezzari milliardos de homines chi hant pigadu unu settiu malu! A bisu meu sa Scienzia et sa Tecnologia chi jai oe tenimos a disposizione nos permittint, si lu cherimos aberu, de cambiari direzione, cumenzandu a cumprendere chi su Beneistari cumpletu no est fattu solu de dinari, ma est fattu puru de sa cultura et de s’ autonomia de unu populu, de una Natura sana chi potzamos ancora biber abba de funtana, jubbare in d unu riu o in su mare limpiu, respirare s’ aèra chene bisonzu de su murrighile, de sa facciola-a-gas, che in Tokio, Milano, Citta del Messico, etc. Toccat a nois, si lu cherimos, approffittare de custa revoluzione culturale pazifìca pro chi su Modellu de Sviluppu nou siat arrespettosu de sa cultura de sos populos, de sa liberadi et autonomia, et de tottu sa Natura finas a s’ ultima fromiga. Pro realizzare su Sviluppu Sustennibili tottu sa scienzia de d onni argumentu depet essere impenniada, ma sa Chistione de s’ Energhia est,a bisu meu, sa pius importanti: ca chenza de issa non podimos pius incuinare est beridade, ma chenza de issa torramos a suffrire de fatigas e de frittu, andende a linna cum su pizzinnu ‘e fattu o a funtana a pé chin sa frocca che a-i cussa poberitta de Mariedda. Gai torramos a s’ iscopu prinzipali de cust’ iscrittu chi est de imparare a guvernare sas diversas formas de s’ Energhia pro su Beneistare de tottu s’ Humanidade de oe et de cras. Aintru de custa visione noa et globali de sa Chistione

Sa chistione mundiali de s’energhia

159

de s’ Energhia, cum d una mentalidade noa, andamos a bier cales tecnologias energheticas sunt sas pius addattas a calare in sa pratica sas ideas de su Sviluppu Sustennibili.

CAPITULU IV

Pro chi su Sviluppu Sustennibili potzat benner a essere una realidade, depimos imparare tecnologias noas in donni campu, et spezialmente tecnologias energheticas noas chi fatzant usu razionali de s’ Energhia. Ma sa resoluzione de sa Chistione Mundiali de s’ Energhia podet bennere solu dae s’ impleu a livellu mundiali et regionali de sas Energhias Rennovabiles che a sa de su Sole et de su Bentu, cumbinadas cum sabiore chin sa tecnologia de s’ Idrogenu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

163

1. Tecnologias pro s’ usu razionali de s’ Energhia Su primu cumandamentu pro su Sviluppu Sustennibili: s’ usu razionali de s’ Energhia. Su valore de s’ intensidade energhetica “a” de su sistema energheticu de una nazione est puru su resultadu de medas maneras sballiadas de impreari s’ s’ Energhia, pro custu podimos essere seguros chi analizzende tottu sos impleos de s’ Energhia et eliminandu su sperdiziu su valore de “a” podet essere redusiu meda, est-a-narrer ca s’ efficienzia economica-energhetica “1/a” de sas naziones podet creschere meda. Ma su malu est ca sa soziedade humana no est un impiantu industriali, medas bortas est diffizili si no impossibili a cambiari su setiu malu pigadu dae sa zente chi non giughet gana de cambiari si no est obbrigada. Sas lezes de su Stadu sunt nezessarias, ma non bastant proite ca poi bisonzat a bier chie nde podet controllari s’ àpplicaziòne. Imparari a impreari cum sabiore s’ Energhia est nezessariu calichisiat sa forma sua. Una cosa però bos cherzo narrer cum craresa: si cherimos sighire cum su macchini de faghere calichisiat tontesa et sperdiziu, finas e cum s’ Energhia eolica et solare hamos a ferenare sa Natura et a ispacciare sas reservas naturales de sas materias primarias. Duncas torramos a igue: s’ allega est ca serbit una cultura noa chi nos azudet a nos regulare a solos (et bi creo pagu), si non cherimos accabari sutta de una dittadura tecnocratica, chi medas hant a essere dispostos a supportare pro evitari sa catastrofe definitiva de sa Natura, includiu s’ homini. Et cales hiant a essere sos macchines et sas tontesas energheticas chi faghimos cada die, comente zente chenza sentidu? Est una lista longa-longa et no b’ hat trettu inoghe

164

Paulu Giuseppe Mura

pro bos las contare; ma un assaggiu, mancari cum tristura et a mala gana, bi lu presento. In sos offizios pubblicos bidimos tottu sas lantias elettrigas alluttas in dias de sole in s’ istade, et samatessi cosa, mi dispiaghet meda Mussennore, la bidimos in medas cresias de Kalari et de sas biddas puru; sas vascas de bagnu a sa moda cum pumpas elettricas de 3 kW pro fagher gettos de abba pro massaggiari sas nadias de bajanas et piccioccos femineos...; sas argioleddas de zittade sunt abbadas a forza de punpas elettricas o a benzina, fines e in tempus de siccore, et candu s’ ebra est bene creschida non si la pappat pegus o puzzone, ma sigumente a sos zittadinos non paret deghile passat unu messaju giardineri cun d una falci a motereddu, ancora a forza de benzina et faghinde baccanu et pudesciore ndi da segat et nci da fuliat a s’ aliga; et custa mi la jamades produzione economica? o est custa sa politica de sa distribuzione de sa Ricchesa? Torrandu a Kalari dae su continente podimos biere tottu sas biddas turisticas de sa costera, dae Muravera a Chia, fines e in s’ ierru et aintru ‘e cida, a domos buidas, tottu sas lantias elettricas alluttas a ndi schidare su sonnu de puzzones et angiulettes! et inub’est sa produzione de Ricchesa chi currespundet a-i custu sperdiziu de Energhia? Ma sa lista de sos macchines chi nos podimos permittiri grazias a sas Macchinas et a s’ Energhia chi tenimos a barattu, troppu a barattu, no est accabada; una bella como mi nd’ ammento chi hat contadu in d una lezione de economia a sa televisione su prof. Romano Prodi: su latti in prus produsiu dae sas baccas de sa CEE benit allogadu in sos impiantos frigoriferos de grandu potenzia elettrica, benit liofilizzadu et trasformadu in farrra ‘e latti, sempre cun impiantos chi cherent energhia, et in finis benit bendidu a

Sa chistione mundiali de s’energhia

165

barattu a sos baccarzos de sa CEE pro s’ allevamentu de sos vitellos, gai sas baccas faghent ateru latti in prus de su bisonzu chi torrat a sos magasinos frigoriferos, et custu ancora a forza de Energhia sighit a fagher custu ghiru improduttivu! Su prof. Prodi hat sinnaladu s’ irrazionalidade economica de sa cosa, ma non hat sinnaladu ca custu este sperdiziu de Energhia et chi faghet dannu a sa Natura. Palazios mannos chin sos muros de bidru, in d unu climu che a su nostru chi non semus in Canada; pro more de s’ “effettu dom’e-bidru” sa temperadura de sos apposentos dae beranu a s’ atonzu non si podet agguantari chenza s’ impiantu de condizionamentu a energhia elettriga. In d unu climu che a su nostru arrechedet de prus unu muru de pedra o de mattone cum ventanas pitticcas; ma sos architettos puru a bortas andant a modas et non chin s’ arrejonu termodinamicu. Et a ite iscopu bos contare custas allegas chi hant a parrer paristorias a sa bonanima de jajiu meu chi las hat a bier dae cada susu? pro cumprendere chi calichisiat programmazione energhetica fatta pro salvare sas reservas et sa Natura depet cumenzare cum sa “razionalizzazione de s’ usu de s’ Energhia”, est-a-narrer chi depimos cumenzare a ponner limides et divietos a sos impleos tontos et inutiles de s’ Energhia, binchendo sa timoria de provocare disoccupazione ... Mi dispiaghet, ma non creo abbastanzia in sa bonovoluntade de s’ homine pro narrer chi bastat una revoluzione culturali fatta de faeddos ebbia, bi cherent lezes et controllos soziales chi ponzant limides severos a su liberu mercadu si cherimos salvare sa Natura paris cum s’ Homine. In custu programma de razionalizzari s’ impleu de s’ Energhia s’ azione 1) (paragr. 3.1 Cap. III) fundada subra s’

166

Paulu Giuseppe Mura

applicazione de sos” costos globales” podet essere de azudu mannu. 2. Ideas et Tecnologias pro resparmiare s’ Energhia S’ Energhia utilizzada pro frabicari, callentari et illuminari sas domos est in Europa et in Italia a ghiru de su 50% de su Bisonzu annuali de Energhia; est pro custu chi depimos chircare massimamente in s’ edilizia tecnologias noas pro resparmiare Energhia. 2.1. Ideas antigas de no iscarescere, ma de rennovare Domos de pedra, domos de ladiri, cobertura cum cannas et teulas; sa lolla de sa domo campidanesa, s’ umbragu in sa palza de domo, ventanas pitticcas; non sunt antigorios de candu teneuamos su famine a chinzu; sunt tecnologias antigas pius razionales de medas ateras de oe, proite essende a-i cusssu tempus pagu s’ Energhia bogada solu dae sa linna, sos maistros de muru haiant imparadu a fraigare sa domo in modu chi non fessit troppu frida in s’ ierru nén troppu callente in s’ istadi. Su ladiri non cheret Energhia de Calore pro esser cottu comente su mattone de argidda o su cimentu; bastat a lu proteggere cum d un intunicu de calcina et arena et podet durare pius de chent’annos, comente s’ esperienzia in sas domos de Campidanu nos ammostat. Ma custas tecnologias antigas depent essere torradas a pensari a nou, sviluppandu maneras et prozessos modernos chi automatizende sa produzione potzant reduire su traba-

Sa chistione mundiali de s’energhia

167

gliu et su costu pro fagher cuncurrenzia a su cimentu armadu et a sos mattones cottos chin su forru a petrozu. Pensende a domo nostra, non podimos ismentigare de pedire a su Guvernu regionale de finanziare sa Chirca Scientifica et Tecnologica a subra de custos argumentos, mancari chi non tenzant fragu de tecnologia americana. Custu discursu non balit sceti pro sa Sardigna, ma pro tottu sas naziones de su Mundu chi depent progredire chenza che fuliare s’ esperienzia millenaria et sa cultura issoro; ite lastima a bier in s’ Africa zentrale domos et iscolas de blocchettos de cimentu et coberturas de lamiera zincada, pro las depere pois arrefriscare chin sas macchinas frigoriferas a forza de petrozu o de Energhia atomica. Una domo fraigada cum pedra et isulada chin s’ ortigu cheret prus pagu Energhia de una domo “moderna” fatta de cimentu armadu et de mattones cottos a su forru; in pius sa domo fatta cum sos muros de pedra nos dada una temperadura pius aggradessia, proite ca non si caentat et non s’ arreffrisca gai impresse cumente faghet invezes sa domo cum sos muros de lateriziu (mattone lebiu). Pro non faeddare de su modernismu dannosu de sos muros de cungiadura fattos de alluminiu et bidru, siat pro s’ Energhia chi arrechedent pro essere fraigados, siat proite lassant intrare troppu Energhia solare adeia et in s’ istade, siat pro su troppu calore chi adenotte in s’ ierru lassant bessire. Tottu custu nos paret craru et fazili, eppuru, pro more de una cultura de “sa novidade pro sa novidade” o de s’ idea chi pius isperdiziu faghes pius trabagliu donas a sa zente, geometros, inginneris et architettos hant prenu sa Sardigna de domos de cimentu armadu et de mattone cottu battiu de Kalari, fattas a forza de su petroliu arabu incuinende mares et aèra, ismentighende sa pedra bella chi tenent mancari in d una cava a s’ oru ‘e bidda.

168

Paulu Giuseppe Mura

S’ isolamentu termicu bene fattu de sa crobetura et de sos muros de una domo podet faghere resparmiare Energhia et dinare a su mere de sa domo et a tottu sa nazione, faghendo in sumatessi tempus prus pagu dannu a sa Natura. Applichende sas formulas pro calculare sa trasmittanzia K de unu muru bos podides cunvinzire de custu fattu: unu muru de perda tenet una trasmittanzia K=2 kilocalorias/hm2 °C; bastat a ponner in obra una piastra de ortigu espandidu de 5 cm (rivestida pois dae sos laterizios de 6 cm) pro ottennere una trasmittanzia K=0,6 kcal/hm2°C, est-a-narrer ca su cunsumu de combustibili benit redusiu a unu terziu de su chi cheret sa domo chenza isolamentu termigu (fig.23). S’ isolamentu termicu podet essere fattu fines et cum ateros materiales artifiziales che a su polistirolo et a su poliuretanu espandidu, ma eo cherzo castiare cum pius simpatia a s’ ortigu espandidu proite ca est unu materiali naturali chi non faghet perunu dannu a sa natura, mentres ca sos ateros sunt accappiados a sa tecnologia de su petrozu. Sa Lé n° 10/91 de sa Repubblica et su DPR 412/93 nos obbligant a isulare sas domos, duncas sa domanda de su mercadu esistit seguramente; comente mai sa Sardigna no est resessida a isviluppare s’ industria de sos pannellos de ortigu autoespandidu? Eppuru sa materia primaria de sos boscos de suerzu non mancat; no hat a essere ancora pro no istrubare sos amigos de “il dio petrolio”? 2.2. Ideas et Tecnologias noas; telecallentamentu, cungenerazione, pumpas de Calore Hamos bidu chi a sas Industrias, a sas Domos, a s’ Agricultura moderna serbit Energhia in forma de Trabagliu, in forma de Calore, in forma de lughe o radiazione; hamos puru cumpresu chi s’ Energhia Elettriga est sa forma pius

Sa chistione mundiali de s’energhia

169

M URU DE MATT ONES CHENZA M AT ERIALI ISOLANT I

Trasmittanzia: K1= 1 W/m 2 K

una dom o de 120 m 2 cum d unu muru chenza isulamentu termicu arrechedet a giru de 1000 litros de gasoliu a s’ annu pro esser callen tada in s’ ier ru. 1

12

5

8

1 M URU DE MATT ONES CUM D UN U FOZU D E 5 cm DE ORT IGU AUT OESPAN DIDU

Trasmittanzia: K2= 0,5 W/m 2 K

una dom o de 120 m 2 cum d unu muru cum s’ isu lamentu termicu arrechedet a giru de 500 litros de gasoliu a s’ annu pro esser callentada in s’ ierr u

1

12

5 8

1

Fig.23. Custa figura nos ammostat e commente bastat unu fozu isulanti de ortigu auto-espandidu de 5 cm de grussesa pro reduìri a su mesu sa trasmittanzia K de unu muru de mattones. Attenzione però a non impleari spruma de urea o poliuretanu espandidos cum sos CFC chi faghent dannu a s’ Ozonu stratosfericu (su stampu de s’ Ozonu).

170

Paulu Giuseppe Mura

cumbeniente pro batire s’ energhia dae attesu a sos logos ube serbit et chi est sa menzus forma de energhia pro fagher funzionare sas macchinas domesticas et industriales. Duncas in finis podimos narrer chi unu palazziu, un’ azienda de allevamentu de pegos tenet bisonzu de Calore et de Energhia elettriga; comente hamos bidu, onnia borta chi cherimus trasformare cum d una macchina su Calore bogadu dae unu combustibili fossili in Trabagliu meccanicu sa segunda leze de sa Termodinamica non permitit de cunvertìre tottu su Calore in Trabagliu, gai una cantidadi manna de Calore, prus de su 50%, accabat fuliada a s’ aèra, a unu riu, a su mare. Est inoghe chi sas ideas noas chi bessint dae sos cherveddos de giovonos inginneris et scienziados depent produìre tecnologias chi fatzant assumancu custas duas cosas: 1) creschere su rendimentu de cunversione de su Calore in Trabagliu, reduisende gai su calore scarrigadu dae sa macchina; 2) chircare sempere de non che fuliare su Calore scarrigadu dae sas macchinas de sa Zentrale Termolettrica impreandòlu pro callentare sos palazzios o s’ abba pro si samunare et pro sos prozessos de s’ asienda o de s’ industria chi cherent Calore. Pari fazili, onò? eppuru casi tottu sas Zentrales Termoelettrigas alimentadas a petrozu, ancora oe ca est oe, nche fuliant su 50% de Calore a su mare; et no est sceti in Portuturre et in Portuvesme chi est gai, in mesu mundu est gai. Pro evitari custu sperdiziu sa scienzia termodinamica imparat a sos inginneris sas tecnologias addattas a isfruttare non solu tottu s’ Energhia ma primu de tottu s’ Exerghia de su Calore et de sas ateras formas de Energhia. Chirchende de isfruttare a su massimu s’ Exerghia resessimos a isfruttare menzus s’ Energhia puru. In sa pratica custos cunzettos depent portare sos tecnicos et sos politicos bene cunsizados a seberare sas tecnolo-

Sa chistione mundiali de s’energhia

171

gias noas chi sunt giai provadas et seguras, mancari potzant essere ancora melioradas: a) chircare sempere de produire cum sumatessi impiantu Energhia Elettrica et Calore calichisiat sa spezia d’ Energhia chi alimentat sa zentrale, siat linna o carbone, siat Energhia geotermica o Energhia solare; custos impiantos sunt jamados impiantos de cungenerazione (de Energhia elettriga cum Calore) et Telecallentamentu. Su schema de funzionamentu est ispiegadu dae sa fig.24. b) Un’ atera tecnologia noa chi faghet resparmiare energhia pro callentare sa domo est sa “pumpa de calore” chi est una macchina frigorifera impreada a s’ imbesse( fig.25). Custa macchina si est bene fabbricada et muntada ind un impiantu de callentamentu bene progettadu podet funzionari cum d unu rendimentu energheticu uguali a 3; est-a-narrer chi sa pumpa de calore assurbit 1 kWh de Energhia elettriga et ndi ghettat aintru ‘e sa domo 3 kWh de Calore Q 1. (Comente si biet dae sa fig.25 pro respettari sa Lé de cunservazione de s’ Energhia sas ateras 2 kWh de Calore Q2sa p.d.C. las assurbit dae s’ aera frida et grazias a su Trabagliu de su compressore las faghet arziare de temperadura). c) impiantos termoelettricos cumbinados, fraigados ponendo impare tres tecnologias: Magneto-IdroDinamicos (M.H.D.), turbina a gas, turbina a vapore; donzuna est addatta a isfruttare s’ Exerghia de su Calore a diversas temperaduras. d) cunversione deretta in Energhia elettrica de s’ Energhia chimica de unu combustibili cum sas elettrozellas, recuperende puru su Calore de sas irreversibilidades.

172

Paulu Giuseppe Mura

Fig.24. Sa Zentrali termoelettriga a Cungenerazione et Telecallentamentu est una tecnologia giai nodia chi permittit de resparmiari meda Energhia primària: inveces de iscarrigari su Calore de su cundensadore a su mari, s’ abba callente chi bessit dae su cundensadore podet essere intubada et agghiada finzas a sos palazios de sa zittadi, mancari ca siat attesu meda.

Sa chistione mundiali de s’energhia

Trabagl iu de su Cumpressore

Evaporadore Aèra frida a 10°C

173

Gas frigorigenu a 5°C

GAS a 100°C

Abba callentada a 50°C

Q1 Valvula de istrozzamentu

Q2

Liquidu fri gori genu

Liquidu et gas a 5°C

p2,T2

p1,T1

Cundensadore

Abba dae s’ impiantu de cal lentamentu

Fig.25. Schema de funzionamentu de una Pumpa de Calore impreada pro callentari una domu. Su Calore Q2 leadu a s’ aèra frida benit elevadu de temperadura grazias a su Trabagliu de su cumpressore et scarrigadu a s’ abba de s’ impiantu de callentamentu sutta forma de su Calore Q1 a 50°C, cum-d unu rendimentu de tres a unu. Custu est su bellu de custa macchina termodinamica, s’ inginneri respettosu de sa Natura però depet seberari una macchina chi funzionet cum-d unu fluidu frigorigenu, che a sos HFC (Hydro-Fluoro-Carburu), chi non fatzant dannu a s’ Ozonu stratosfericu.

174

Paulu Giuseppe Mura

Pro no narrrer chi sunt contos ebbia, bos potzo assegurare chi cum su calore oe fuliadu a mare dae sas Zentrales Termo-elettrigas de Portuturre (Fiumesanto) podimos callentare sas domos de Tatari; chin sas Zentrales de Portuvesme podimos caentari sas domos de sas biddas bighinas et de sas zittades de Carbonia et de Iglesias, cum sas zentrales de Santa Igia et de sa zona industriali de Kalari podimos callentari domos, offizios et hospidales de casi tottu sa zittade. Applichende custas tecnologias a tottu campu podimos reduìre sa dipendenzia de sa Sardigna dae su petroliu anzenu o resparmiare su carbone de Sulcis pro nde lassare a sos fizos de fizos nostros puru. Tottu custas aziones sunt massimamente nezessarias, ma pensende a su tempus bennidore de su seculu XXI, comente est dovere ‘e faghere, a solas non bastant. In beridade hamos bidu ca pro more de su fenomenu leggiu de sa creschida de s’ effettu dom’e-bidru (cap.II parag.6.2), semus obbligados a passare in pagos annos dae sos combustibiles fossiles a sas formas de Energhia Rennovabiles che a s’ Energia de su Sole et de su bentu, et tottu custu primu chi s’ atmosfera, chi hamos giai treuladu troppu, si furrit contras a nois cum siccores inoghe et temporales in cue, chin su scazamentu de sos ghiaccios polares, inundende terrinos de pianura et zittades a s’ oru ‘e mare. 2.3. Cunversione industriali et proibizione de sos materiales imprea-e-fulia Pro fagher usu razionali de s’ Energhia depimos imparari a impleari cum razionalidade tottu sas risorsas materiales in manera de las fagher durare pius a longu et de scarri-

Sa chistione mundiali de s’energhia

175

gare prus pagu aligas in sa Natura. Pro ottennere cust’ effettu non bastat a fagher lezes de proibizione de sos isperdizios dechi hamos nadu in su parag.1, ma est nezessariu puru fagher meda chirca de innovazione tecnologica pro sa cunversione industriale de medas prozessos, pro passari dae sas produziones sperdiziosas ad ateras chi fatzant resparmiare Energhia et materia primaria. Calchi esempiu nos azudat a cumprendere menzus s’ allega. Proite fagher sas jannas de aintru ‘e sas domos chin s’ alluminiu inveces de las fagher chin sa linna? Proite fagher vitturas a milliones inveces de fagher corrieras, autobus et trenos a milliaias? et proite fuliare a s’ aliga s’ alluminiu de su vassoiu impreadu appenas una borta sola, o sas butillias de bidru o de alluminiu? A l’ ischides bois ca pro trasportare un’ homini in vittura bi cheret tres bortas su combustibili chi cheret un autobus et chimbe bortas su chi cheret unu trenu? et ancora, l’ ischides ca pro bogare dae sa pedra de Bauxite 1 kg de Alluminiu bi cheret s’ Energhia de 6 kg de petrozu o de 10 kg de crabone Sulcis? Et proite tandu nche lu fuliamos ancora lughente? ite isperdiziu, ite zente de pagu capia chi semus, marradores et laureados tottus egualis! Eccu proite calicunu hat iscrittu su libru “Sa ziviltade de su Sperdiziu”, gai est sa ziviltade in sa cale semus bivende. Eppuru non bi cheret mancu meda scienzia pro “cambiari caminu” de oe a cras; una Lé europea de pagu paraulas hiat a bastari: “Proibidu-vietato-proihibited-verbotten bendere bibitas chin “vuoto-a-perdere” et vassoios et fozos de alluminiu “usa-e-getta” pro imbuddicari sos alimentos”. Et proite perunu guvernu europeu non la faghet custa leze? S’ inzimìa l’ hamos bida faghinde sa critìca a sa Teoria de su Sviluppu et la podimos resumere in custa spezia de imperativu-filastrocca: propagandare-pro-nos-fagher-comporare-

176

Paulu Giuseppe Mura

segare-impresse-fuliare-pro-torrare-a-comporare-pro-assegurare-trabagliu-et-dinari-a-tottus,-dae-chie-propagandat-achie-battit-s’aliga-a-su-muntonarzu. Dae cust’ imperativu nde falat custa timoria chi custa leze hiat a fagher disoccupados in s’ industria de s’ alluminiu, in s’ impresa chi arregollet s’ aliga et in cussa de sos muntonarzos tecnologicoides. Troppu inimigos in d una borta sola, troppu zente primada, chi però no hat cumpresu bene s’ allega. Et chie si podet attrivìre a la proponner custa leze a sos trabagliadores de s’ Aluminia de Portuscusu et de sa Comsal de Iglesias? Ego cherzo m’ attrivìre a la proponner, et no est sa prima borta chi lu naro in pubblìcu, et como lu naro torra a sos sindacalistos chi lu depent cumprendere bene ca non b’hat atera manera, proite sa Natura, sa salude de mattas, pegos et homines, depet essere salvada. Ma podimos puru sarbare tottu sos postos de trabagliu, anzis los podimos creschere, faghinde cum s’ Alluminiu collettores solares chi nos hant a dare Energhia purissima pro chimbantannos et prus. Custu est un’ esempiu de una cunversione industriale sana, fundada subra sas ideas de su Sviluppu Sustennibili, chi depimos faghere et a sa lestra. 3. Dae Bentu et Sole Energhia pro su Sviluppu Sustennibili et respettu pro sa Natura Como però tenimos su dovere de narrere comente si potzat faghere custu passaggiu dae sos combustibiles a sas Energhias Rennovabiles chene renunziare a s’ isviluppu de sas naziones riccas et pius ancora de cussas poberas, cali forma d’ Energhia si potzat impreare chi arrespettet sa Natura et chi potzat durare pro medas millas de annos,

Sa chistione mundiali de s’energhia

177

assegurende a sa ziviltade nostra assumancu sos seculos chi hant duradu sas ziviltades egiziana, arega o romana. Impreandu s’ Energhia de su Sole, de su Bentu, de sa linna podimos arrespettare sa Natura chene renunziari a su sviluppu economicu de sos populos poberos? Ego creo ca siat possibili impreandu bene sa Scienzia e-i sa Tecnologia. Ammentamos però su chi hamos nadu pro s’ Energhia idraulica (parag.7.1.Cap.II), sas Energhias rennovabiles non faghent dannu a sa Natura sceti si benint impleadas respettende s’ andamentu de sos prozessos naturales. S’ Energhia de su Sole podet a sola dare tottu s’ Energhia et sa Potenzia chi serbit a sas naziones modernas industrializzadas et a sas naziones chi hant cumenzadu dae pagos annos su sviluppu economicu ipsoro; custos duos numiros bastant a solos pro cumprendere ca su chi hamos naradu est beridadi: pro produìri tottu s’ Energhia primaria chi abbisonzat oe a tottu sas naziones de su mundu bastat a ingollere tottu s’ Energhia solare chi calat sceti subra su 5% de sos terrinos de sa Terra; o ancora, ingollendo tottu s’ Energhia de su bentu chi passat subra sa Corsica si podet produìre tottu s’ Energhia elettriga chi abbisonzat a s’ Europa ozzidentale. Coment’ hamos bidu in su Cap.II, pro una nazione pobera de Energhia de petroliu, crabone et Uraniu che a s’ Italia, et prus ancora pro un’ isula comente sa Sardigna, sviluppare sa Tecnologia de s’ Energhia solare, de s’ eolica et de sa biomassa est de importanzia manna finas et pro sa libertadi politica et economica. Su sviluppu de custas tecnologias energheticas noas hat a essere puru un’ occasione pro dare trabagliu a medas disoccupados impiantende in Sardigna fabbricas de collettores solares et

178

Paulu Giuseppe Mura

de turbinas eolicas pro su bisonzu de su marcadu de s’ Italia et de sas naziones de s’ Africa. Custas tecnologias pro cantu siant noas sunt prontas a esser applicadas in sos impiantos cum sa garanzia de funzionamentu seguru; no est beridade su chi narant sos inimigos de sas Energhias Rennovabiles, chi b’ hat ancora de fagher sa chirca scientifica et chi sunt ancora tecnologias troppu caras. Cumbenit pro custu motivu castiare pius a fundu custas tecnologias, comente como andamos a faghere. 3.1. Su Collettore solari fotovoltaicu. Energhia elettriga dae su Sole Dae sa perda chi cuntenet su cuarzu o dae sa rena silizica chi cuntenet sa silize SiO2 nde podimos tirare a foras pro mesu de prozzessos chimicos su Siliciu Si; su chi est importanti est chi su siliciu siat in forma purissima et monocristallina; custu bessit dae una macchina in forma de unu trunchittu de 7 chentimetros de diametru. Custu trunchittu benit segadu a fittas de mesu millimetru de grussesa; su Si tenet una valenzia chimica 4 e-i est unu materiali mesuconduttore elettrigu candu est purissimu; ma si d onnia fitta benit drogada a una facci cum Indiu (Id) (o Boru) de valenzia 3 et a s’ atera cum Fosforu (P) de valenzia 5, sa fitta, chi a su cumenzu fit neutra, diventat elettrigamente positiva a sa parti de s’ Indiu et negativa a sa ‘e su Fosforu, et issa est diventada unu semiconduttore; gai hamos formadu sa chi jamamos una giunzione PN (positiva-negativa) chi est su logu fisicu inube sos Fotones de sa lughe solare, intrandu pro trasparenzia, attoppant sos elettrones liberos et cunvertent s’ Energhia issoro in Energhia zinetica de sos elet-

Sa chistione mundiali de s’energhia

179

trones de su cristallu, ossiat in Energhia elettrica (fig.26.a); sa fitta de siliciu est diventada gai una Zella Fotovoltaica. Como però pro arregollere de d onnia zella fotovoltaica s’ energhia elettrica depimos ponnere in sa facci chi benit furriada caras a su Sole una cardiga de metallu fatta comente su caràsu de una foza (fig.26b), in s’ atera facci su metallu est appizzigadu a fozu intreu a su cristallu; collegandu sa cardiga et su fozu de metallu a su zircuitu passa sa currente chi faghet trabagliare su motore elettricu. Custa est un’ imbenzione bell’ aberu eh!? Una perda fatta de siliciu bogadu dae sa rena cunvertet s’ Energhia de sa radiazione solare derettamente in Energhia elettrica preziosa et in Trabagliu, chenza passare a sa forma termica de s’ Energhia, chenza turbinas ghirende, chin su massimu silenziu, chene scarrigare berunu fumu o radioattividade a s’ aèra. Est unu spantu mannu! Unu collettore solare fotovoltaicu est constituidu dae medas fotozellas collegadas a-pare in serias et in parallelu in manera de ottennere sa tensione elettriga disizada; un’ impiantu a collettores fotovoltaicos est formadu issu puru dae medas collettores postos a pare in serias-parallelu finas a ottennere sa tensione elettrica disizada dae s’ utenzia; s’ impiantu depet essere cumpletadu dae una batteria de accumuladores elettricos, de su tipu montadu dae sas vitturas, pro allogare et chistire pro sa notte s’ Energhia acciappada adedia. Sa tecnologia est pronta, esistint medas impiantos in su mundu et in Italia, in Sardigna puru hant fattu medas impiantos de pagu potenzia (600 watt) in sos cuiles et de potenzia prus manna (70 kilowatt) in sette latterias soziales pro refriscare su latte et lu mantennere sutta de 4°C pro chi no s’ isviluppent sos micròbos chi lu faghent aghedare.

180

Paulu Giuseppe Mura

i

hν>∆e

∆v

Energhia solari

p

Si+B

a)

Si+P

n

Giunzione p-n

b)

0,4mm

sa cardiga metallica

Fig.26. Zella fotovoltaica; a) sa formazione de sa giunzione pn in su Siliciu et s’ azione de sos fotones a pizzus de sas carrigas elettricas; b).collegamentu de sa zella fotovoltaica a su zircùitu esternu cum sa cardiga et su fozu de metallu.

Sa chistione mundiali de s’energhia

181

S’ impiantu est illustradu dae sa fig.27, e comente si biet no est cumplicadu, ma su chi costat ancora meda est su siliciu monocristallinu chi serbit pro fraigare sa zella fotovoltaica. Calichisiat cobertura de domo o terrinu perdosu improduttivu podet diventare unu logu chi produit Energhia elettrica et Trabagliu dae su Sole, duncas produit Ricchesa chene fagher dannu a sa Natura. Custa est, a bisu meu, sa bia segura pro resolvere sa Chistione Mundiale de s’ Energhia pro su seculu XXI. 3.2. Su Collettore solare termicu - Impiantos de callentamentu a Energhia solari S’ iscopu de custu tipu de collettore solare est de cunvertìre s’ Energhia solare in Energhia termica o Calore; pro ottennere custu resultadu sfruttamos su fattu chi unu corpus tintu de nieddu (assimbizende a su corpus nieddu teoricu) assorbit casi tottu sa radiazione chi li falat a pizzus, et pro effettu de sa Iª Lè de sa termodinamica s’ Energhia de sos rajos si cunvertet in energhia termica chi callentat su corpus nigheddu. 3.2.1. Collettore pianu pro sas temperaduras a ghiru de 100°C Pigamos una piastra de lamiera de ramini (fig.28), bi saldamos subra sos tubos de ramini a-intro de sos cales faghimos passare s’ abba chi cherimos callentare, la tinghimos de nieddu in sa facci chi depet essere furriada caras a su sole; pro chi su Calore acciappadu no si che fuat in s’ aèra ponimos sa piastra cun sos tubos aintru de una scatula chin su fundu bene isoladu cum ortigu cottu autoespandìdu; como su collettore solare est prontu a funzionare; ma si

Inverter

Batterias elettricas

Trasformadore

Energhia elettriga

Asienda

Fig.27. Impiantu a collettores fotovoltaicos; schema de funzionamentu cum sas partes prinzipales chi formant s’ impiantu cunvertidore de s’ Energhia solari in Energhia elettriga in manera deretta.

Collettores fotovoltaicos

Energhia solari

182 Paulu Giuseppe Mura

Sa chistione mundiali de s’energhia

50°C

SUD

10°C

Raj os de Sole Collettore solari termicu Bidru de ventana

40° Piastra de rami ni ni ghedda

183

Serbatoiu i suladu de abba callente

Zo

Bessìda abba callente

Intrada abba frida

Isulamentu termi cu

Fig.28a). Schema semplificadu de su collettore solari termicu et de su zircùitu “callentadore de abba”. Si su collettore est collegadu cum-d unu tubu a unu serbatoiu de abba frida postu pius in altu de sa parti de pizzus de sa piastra nighedda, s’ abba cumenzat a zirculare a sa sola appenas chi su Sole callentat sa piastra; custu fenomenu est jamadu “effettu termosifone”. Cust’ impiantu non tenet bisonzu de s’ energhia elettriga; cum 4 m2 de collettore solari podimos callentare 150 litros de abba a 50°C in-d una die de beranu a chelu limpiu. rajos de sole I = 800W/m2

Abba frida

buidu

Tubu de bidru

Abba callentada

Fig.28b) Schema de funzionamentu de unu collettore solari termicu a tubu de bidru, sbuidadu dae s’ aéra, cun s’ assurbidore tipu a tubu-etpiastra. Sa piastra nighedda assurbit sa radiazione de su sole et da trasformat in Calore chi callentat s’ abba chi passat aintru de su tubu. Essendo su tubu de bidru buidu de aèra no b’ hat bisonzu de isulanti a-da-’esegus de sa piastra, ma custa in sa facci palas a Sole depet essere fatta riflettente pro-chi non perdat troppu radiazione termica. Custu collettore podet arribari finzas a sa temperadura de 200°C.

184

Paulu Giuseppe Mura

anantis de sa piastra caras a sole bi ponimos unu bidru de ventana, sfruttamos su fenomenu fisicu de s’ effettu dom’ebidru chi faghet aumentare meda sa temperadura massima de su collettore et su rendimentu caloricu de issu (bier Cap.I, parag.4.6.1). Un inginnu che a-i custu no est diffizili a lu frabicare, ma depimos nos ammentare tres cosas pro fagher unu collettore bonu: a) seberare bene sos materiales, b) agattare chin sos calculos teoricos sas dimensiones zustas pro assegurare unu rendimentu caloricu bonu et una durada de asumancu 25 annos, c) automatizzari sa produzione pro poder ottennere costos bascios. Su fattu est ca oe manchende ancora unu mercadu mannu, sos collettores sunt fattos ancora unu-pro-unu et benint a costare pius de su chi balent; ma si sa politica nazionali et regionali contribuint a fagher nascher una dimanda forte, podende cumenzare una produzione in serias automatizzada, sos costos hant a falare meda et in presse. Pro faghere un impiantu a collettores solares pro callentare sa domo et s’ abba pro samunare, fattu chi sia su calculu de sa potenzia calorica chi sa domo rechedet, podimos ponnere sos collettores subra sa cobertura de sa domo, collegados a-pare in serias-parallelu cum sos tubos isulados chi attint su Calore dae sos collettores a su serbatoiu de s’ abba callente, cum s’ azudu de una pumpa chi faghet zirculare s’ abba intro de sos collettores pro nde leare su Calore. Pro faghere un impiantu cumpletu depimos ponnere in obera tottu sos inginnos de sos ateros impiantos de callentamentu a gasoliu. Oramai no b’ hat pius berunu secretu tecnologicu, sa tecnologia est pronta dae sos annos 1980 et jai la connoschent bene sos impiantistos termoidraulicos; medas impiantos sunt funzionende dae bint’annos in Sardigna, in Italia, in Israele et in medas ateras naziones, ma cunfrontes a sa nezessidade de ndi essire luego dae sa dipendenzia de

Sa chistione mundiali de s’energhia

185

su petrozu, su chi est istetiu fattu est ancora pag’ o nudda. Sa fig.29 ammostat un impiantu de callentamentu a collettores solares realizzadu in Sardigna in su 1980 ; comente si podet cumprendere una parti de sa crobetura podet essere fatta dae sos collettores matessi, gai s’ arresparmiat dinari et s’ ottenet un effettu architettonicu pius aggradessiu. 3.2.2. Collettore a cunzentrazione pro sas temperaduras altas Un’ atera manera de cunvertìre s’ Energhia solari in Calore a temperaduras prus mannas de 100º C est cussa de cunzentrare in pagu trettu sos rajos de Sole arregoltos chin sos isprigos o cum sas lentes; et chie no hat provadu cantu brujat su sole cunzentradu dae una lente de bidru? Sa fig.30 ammostat su prinzipiu fisicu de su collettore solari a cunzentrazione cum sa lente cunvergente o cum su sprigu parabulicu: sos rajos chi intrant parallelos a s’ assi de sa lente o de sa parabula ndi bessint cunvergendo ind unu puntu jamadu “su fogu” proite in cussa zona sa radiazione cunzentrada podet arribari a isviluppari una temperadura de 1000 a 2000 °C (su forru solari parabulicu de Odellio in sos montes Pireneos est arribadu a isviluppari sa temperadura de 3800 °C). Un’ atera manera de cunzentrare sa radiazione solari in d una “Caldaxia” est cussa de frabicari unu campu de isprigos chi benint orientados in manera de agghiari sos rajos riflessos a-intru de una Caldaxia muntada a pizzus de una turri. Chin custa tecnologia sa “caldaxia solari” produit Calore a temperadura manna (700, 1000°C) cosa importanti pro ottennere unu valore mannu de su rendimentu de cunversione in Trabagliu meccanicu o elettricu, comente hamos bistu in su par.4.3.2.cap.I eq.(7’)et (7”). Duncas sos collettores solares a cunzentrazione sunt

186

Paulu Giuseppe Mura Collettores solares

Tc

SUD

Q.E.

Fumu

Caldaj a a gasoliu

C.R.

abba callente

T.M.

T 10 00 l

pustis-cal lentamen tu a gasoliu

tc-ts

50 00 l

50 00 l

Ts

abba fri da

Pre-callen tamentu a energhi a sola ri

Fig.29. Impiantu de callentamentu a Energhia solari pro unu palaziu. Pro isfruttari menzus s’ Energhia solari in s’ ierru sos collettores depent essere inclinados subra su pianu orizzontali cum-d unu angulu uguali a sa latitudini geografica de su logu de s’ impiantu, in Sardigna su valore de custu angulu est a ghiru de 40°. Pro custu motivu sos collettores solares bene isulados de cada sutta podent essere issos e-tottu sa crobetura.

Sa chistione mundiali de s’energhia

187

Rajos de Sole

F

Forru solari

Sprigu parabulicu

Fig.30. Su collettore solari a cunzentrazione; sos rajos de sole parallelos a s’ assi de sa parabula de su sprigu benint riflessos in manera de cunvergere in-d unu puntu F, jamadu “fogu de sa parabula”; sa caldaja o forru solari depet essere bene isulada pro podere arribari a sas pius altas temperaduras (t >1000°C). Cum sa lamiera de atzarzu inossidabili o de alluminiu bene lughidados a isprigu si podent faghere cum fazilidade sos collettores a cunzentrazione.

188

Paulu Giuseppe Mura

addattos a isfruttari menzus s’ Exerghia de sa radiazione solari. Programmende in Sardigna de fraigare impiantos elettro-solares cum d una potenzia de 40 MW a s’ annu, in degh’annos hamos a giughere 400 MW cum d una produzione de 900 GWh a s’ annu, est-a-narrer su 10% de su bisonzu de energhia elttriga de sa Sardigna in su 1990. In sa tabella I sunt elencados sos impiantos elettro-solarespius importantes. TABELLA I - Impiantos elettricos prinzipales a Energhia solari fattos in Italia et in Sardigna. Logu impiantu

potentia tipu de applicazione (kW)

Elio 1 1.000 Delphos 600 Lamezia 600 Isole Eolie 2x100 Casaccia 100 Nettuno 100 N°7 biddas 7x70 (Desulu, Gavoi,..) diversos logos 2000x600 Carloforte 600 Alta Nurra 100 Vulcano 80 Lucca 7 Zambelli 70 Cetona/Sovana 20+6 Serre 3.300

proprietariu/ Finanziadore

reza Enel Ue, Regione Abruzzo reza Enel Enea, Ue reza Enel Ue, Regione Calabria reza Enel Enea, Enel, Ue reza Enel Enea alimentazione bidda Anit arreffriscamentu de su latti Reg. Sardigna, L.308/82 cuiles et domos de monte Reg. Sardigna L.308/82 reza elett. / dessalazione Ue, Regione Sardigna reza Enel Enea, Enel, Ue reza Enel Enel, Ue lughe et semaforos Enea, Ue, Reg. Toscana ampulamentu de abba Enea, Ue, Reg. Veneto lughe Enea, Ue, Reg. Toscana collegadu a sa reza Enel Enel

Sa chistione mundiali de s’energhia

189

3. 3. Sa turbina eolica - Energhia elettro-eolica in su Mundu et in Sardigna Meda zente in sos annos colados hat disenniadu et fraigadu turbinas eolicas de donnia spezia, calecuna est bona ma sas pius sunt mali cumbinadas. Sa turbina eolica pius addatta a sa produzione de potenzias elettrigas mannas est sa Turbina a elica cun assali orizzontali. Est unu molinu a bentu modernu in su cali sas pailas sunt fattas sighendo sas leges de s’ aerodinamica et tenent sa forma de s’ ala de unu puzone o de s’ aeroplanu. Sas pailas sunt incastradas a unu muzzu collegadu a s’ assali in modu de formari un’ elica de aeroplanu; a s’ assali est collegadu unu multiplicadore de giros a ingranaggios de rodas dentadas chi serbit pro fagher girare su generadore elettricu pius veloze de s’ elica chi, essende de diametru mannu, furriat pius lentamente. Una turbina eolica moderna si presentat comente la bidimos in sa fig.31. S’ Energhia elettriga chi bessit dae su generadore eolicu podet essere ghettada aintru de sa reza elettriga regionali oppuru podet essere derettamente impleada dae sos impiantos de un’ azienda agricula o de un’ industria moderna. In Sardigna et in Italia tenimos meda Energhia de su bentu a disposizione, meda pius de s’ Energhia idraulica, proite ca s’ abba est pagu et serbit primu ‘e tottu pro biddas et zittades et pro sos cultivos modernos. Sa tecnologia de custas macchinas est pronta a esser impreada pro fagher impiantos mannos de potenzia de 100 a 1000 megawatt ponendo in sos logos pius bentosos de su territoriu medas turbinas mannas de diametru dae 30 a 100 metros, chi podent produire dae 200 a 5000 kilowatt de potenzia donzuna cum d unu bentu de 12 m/s de velozidade. Duncas chin custa tecnologia energhetica puru podi-

190

Paulu Giuseppe Mura Energhia eolica:

1 2

ρW2

Sa Turbina eolica

Multiplicadore de giros Su Frenu

W

H=25 a 100 m

Generadore elettrigu

D= 20 a 100 m

Su Pinnone

a sa reza elettriga regionali

Cabina elettriga Sas fundamentas

Fig. 31. Custu disìgnu nos ammostat comente est fatta una Turbina eolica chi cunvertet s’ Energhia zinetica de su bentu in Trabagliu meccanicu (finas a su frenu) et a-pustis in Energhia elettriga; custa si lu cherimos podet essere trasformada et ghettada aintru de sa reza elettrica regionali. Custas macchinas modernas a pailas cum profilu aerodinamicu oe sunt fraigadas cum potenzia de 100 kW a 3000kW cada una.

Sa chistione mundiali de s’energhia

191

mos sostituiri a pagu-a-pagu su petrozu, su crabone et s’ Energhia nucleari. S’ esperienzia fatta in custos ultimos degh’annos chin sos impiantos de 2000 Megawatt de sa California hat ammostadu chi custa est sa manera de produire Energhia elettrica pius a barattu. In Sardigna puru hamos fattu una bona esperienzia: a pustis chi su primu impiantu de potenzia manna fattu in Italia hat cumenzadu a funzionare in su 1986 in sa zona industriali de Villacidro (6 turbinas cum 1050 kW de potenzia elettrica), medas ateros impiantos sunt funzionende, ma su prus galu depet essere fattu. Sas tabellas II et III nos ammostant bene sa mannesa de su mercadu mundiali de sas turbinas eolicas et sas caratteristicas tecnologicas de sos impiantos prinzipales fraigados et chi sunt funzionende in su Mundu. Pro more de su Guvernu italianu et de sos Entes energheticos chi no hant mai cretiu meda in custa tecnologia noa, giughende ateros interessos, hamos perdidu un’ occasione istorica pro essere sos primos de su mundu in custa tecnologia, comente lu sunt como sos Danesos chi bendent sas turbinas profinzas a sos USA. Dae una chirca scientifica chi happo pubblicadu in su 1983 est resultadu ca in Sardigna podimos produire cum sas turbinas eolicas pius de 7000 GWh de Energhia elettrica a s’ annu, est-a-narrer su 70% de su Bisonzu elettricu regionali. Custos impiantos podent essere cumpletamente fabbricados in Sardigna, donende gai postos de trabagliu cualificadu a operaios, tecnicos et inginneris. Jughimos sas industrias metalmeccanicas chi tenent sa capazidade de fraigare custas macchinas, ma su “mere Mannu” est lizenziandu a pagu-a-pagu sos trabagliadores, ca issu non jughet idea de ite produìre nèn gana de bi pensare. Narant chi non b’ hat mercadu

192

Paulu Giuseppe Mura

pro custos produttos, ma sunt issos e tottu, prus-a-prestu, chi non faghent nudda pro lu fagher creschere custu mercadu. Tabella II. Impiantos Elettro-eolicos collegados a sas rezas elettrigas nazionales. Creschida de su mercadu mundiali. Annu 1981 1982 1983 1984 1985 1986

Europa potenzia megawatt 9 16 14 15 29 56

valore miliones de $ 11 36 20 15 25 50

nord America potenzia valore megawatt miliones de $ 21 59 93 137 193 212 373 394 533 460 270 290

Tabella III. Mesuras de calecuna turbina eolica chi est funzionandu cum potenzia mezzana o manna. Logu Canada Danimarca Esbjerg Germania Italia (Sardigna ) Villacidro(Ca) “ “ Carloforte (Ca) Olanda Spagna Inghilterra Stados Unidos Hawai Altmont pass

frabicanti/Tipu

diametru, m

potenzia, kW

Eole Nibe Elsam Man WK60 Aeritalia HMZ Vestas Ansaldo Stork-FDO Man-AWEC60 WEG,LS1 Boeing,MOD2 Boeing,MOD5B Wowden,HP750

h=80 40 60 60 60 24 27

4000 630 2000 1200 1500 160 2x220 3x320 1000 1000 3000 2500 3200 750

45 60 60 91,4 97,5 45

Sa chistione mundiali de s’energhia

193

3.4. S’ Energhia de sa biomassa Comente hamos giai bidu, tottu sos materiales produìdos dae s’ ebra et dae sos arvures (fozas, linna, fruttos) cum su prozessu de sa fotosintesi clorofilliana, cuntenent impresonada intro ‘e sé s’ Energhia de sa lughe de su Sole; custa est sa chi jamamos energhia de sa Biomassa (Cap.I,parag.4.6.2.). Candu sos pegos de allevamentu papant s’ ebra una bona cantidadi la torrant a foras, cum sos escrementos, chene l’ haere isfruttada, pro custu motivu su ladamini cuntenet ancora Energhia de biomassa chi podet essere cunvertida in biogas cum su cale podimos poi alimentare unu motore o una caldaxia. Sa linna non solu podet essere sfruttada pro produire derettamente su Calore, ma la podimos puru trasformare in biogas chi podet essere chistidu in d unu serbatoiu et impreadu candu serbit. Tottu sas biddas de sa Brabagia, si lu cherent, podent faghere un impiantu zentrale pro produìre su biogas pro sas domos, oppuru una Zentrale Termoelettriga alimentada a linna pro dare s’ Energhia elettriga et su Calore a sas domos (fig.24); et tando proite no lu faghent? proite chi manca su cultura, sa mentalidade, et medas tenent s’ idea chi est menzus tottu su chi benit dae sos istranzos et dae su mare; ego lu jamo “su cumplessu de sa figu’e juncu”: ischimos chi est bona et ricca de nutrimentos ma sigumente nos arregodat su famine de su tempus preindustriale, tenimos bilgonza a la mandigare. Ponide mente a mie, sos chi ponent ancora oe fogu a sos boscos hiant a cumprendere menzus chi est una ricchesa de tottus et de issos puru su chi sunt ruinande, et a istudare su fogu s’ hiat a movere tottu sa bidda, comente fiat cando ego fiat ancora fedu, biende sa Ricchesa pius manna de sa bidda andendesinde in fumu, eja, proite chi l’ hamos bidu chi s’ Energhia est erricchesa!

194

Paulu Giuseppe Mura

Custa tecnologia puru est pronta, esistint parizzos impiantos in Italia et in Sardigna puru chi cunvertent su ladamine de sas puddas, de sos proccos o de sas baccas in biogas chi benit impreadu in d un impiantu de cungenerazione pro produire Energhia elettriga et Calore pro samatessi asienda, faghinde resparmiare a su mere dinare meda, chenza scarrigare subra sa Biosfera incuinamentu et pudesciores. Est bellu su bier una domo illuminada, su televisore trasmittende, sos forreddos a biogas coghinde sos malloreddos; est bellu su pensare chi tottu custa purissima et sempere pius misteriosa Energhia nd’ est bessida dae sa pobera merdaùla bene prozessada. Custu est su bellu de sas tecnologias noas! Et tando chie las firmat ancora? Sos chi la timent, forzis proite ca est pius diffizile a fagher pagare tassas et bullettas profines-e a pizzus de sa merdaùla. Sa tabella IV ammostat calchi esempiu de impiantos a energhia de biomassa realizzados in Italia et in Sardigna. Tabella IV. Impiantos a biomassa in Sardigna logu

linna/pegos

potenzia

San Gavino Sassari Nucoro (progettu)

23000 proccos 100.000 puddas linna

250 kw 2x50 10 Mw

3.5. Produzione de abba dulche dae su mari cum impiantos a Energhia eolica et solari Coment’ hamos nadu in su parag. 6 de su cap.II, si tenimos Energhia chin abbundanzia podimos produìre s’ abba durche chi serbit a nois pro s’ industria et s’ agricultu-

Sa chistione mundiali de s’energhia

195

ra dissalende s’ abba de su mare, a-su-mancu in sos annos de siccore (comente in su 1990 et in su 1995). Impreandu sos collettores solares termicos o sos fotovoltaicos podimos faghere impiantos de produzione de abba dulche dae su mare (fig.32). Chin d unu collettore solari termicu est fazili a fagher unu dissaladore de abba pro una domo posta a-s’oru ‘e mari comente sunt sas domos de vacanzia; ma podimos progettari et fraigari dissaladores mannos pro una bidda intrea. Sfruttende sa tecnologia de s’ osmosi inversa o de sa termocumpressione podimos fraigare impiantos de dissalazione alimentados dae sas turbinas eolicas; est fazili a cumprendere ca podimos accumulare in d unu depositu mannu s’ abba durche produìda in dias de bentu forte finzas e pro sas dies chene bentu. Menzus ancora podimos fraigare impiantos de dissalazione alimentados a Energhia eolica et solare impare (fig.33) pro assegurare ancora pius su funzionamentu, proite l’ ischimos ca medas dies si no b’ hat bentu et no proet casi semper faghet sole (un impiantu de custu tipu l’ hant fattu in Carloforte, in s’ Isula de S. Perdu, tab.I et tab. III). Custas tecnologias esistint giai ma depent essere ancora melioradas chin sa chirca tecnologica et industriali, ma né su guvernu nazionali né cussu regionali sunt finanziende a sa seria custos progettos. Et it’est cosa noa su siccore de su clima de sa Sardigna? Macché! de su siccore nostru Issos non jughent propriu pistighinzu. Calchi cosa però la sunt faghinde; sunt comporende impiantos de dissalazione chi funzionant a gasoliu, comente chi non fessit nodiu ca sa Sardigna non jughet putzos de petrozu. Laddu un ateru motivu pro chi dae meda seo sighendo a narrer ca su Pianu de sas Abbas et su Pianu de s’ Energhia sunt accappiados a-pari et depent essere fundados subra

196

Paulu Giuseppe Mura Energhia solari

Abba dissalada

Su bidru Vapore de abba Abba de mari

Abba cundensada (su lentore) Fundu nigheddu

Isulamentu termicu

Fig.32. Sezione trasversali de unu dissaladore de abba a Energhia solari. Sigumente custu dissaladore non podet recuperari su calore de cundensazione de su vapore (scarrigadu a s’ aèra pro mesu de su bidru) sa produttividadi est a giru de 4 a 6 litros/m2 dia de abba durche.

Sa chistione mundiali de s’energhia Energhi a solari

197

Energhi a eolica

Collettores fotovoltaicos

Generadore el ettri cu

Vapore de abba

Cumpressore

Cab. elet.

Motore elettricu

Abba cundensada 2

3- Salamurgia Recuperadore de Calore

abba pro bibere

8 4

abba de su mari

Fig.33. Schema de su funzionamentu de un impiantu de produzione de abba durche dae su mari a termocumpressione. S’ Exerghia nezessaria a su prozessu podet essere furnida dae sos collettores solares fotovoltaicos, dae s’ energhia de sas undas, dae s’ energhia eolica (coment’ est presentadu inoghe), a segunda de su logu et de sos costos.

198

Paulu Giuseppe Mura

una teoria et una cultura noa chi no est sa chi hamos impreadu finzas a oe. In custas cosas però, a bisu meu, no est sa scienzia o sa tecnologia chi no est pronta, forzis est sa cultura politica de nois sardos et italianos chi est abarrada a coa. 4. Energhia elettro-idraulica Comente hamos ispiegadu in su Cap. I s’ Energhia idraulica est una forma rennovabili derivada dae s’ Energhia solari, pro custu motivu et pro comodidade nde faeddamos inoghe; ma essendo custa tecnologia energhetica giai bene connotta, ca est cum issa chi est cumenzada sa revoluzione industriali, non m’ happu a istentari meda a ghiru de issa, sceti su tempus pro narrer ca in Italia comente in Sardigna sa potenzialidade idraulica est isfruttada casi cumpletamente; in prus oe s’ abba comente abba est prus importanti de samatessi Energhia, massimamente pro sa Sardigna chi suffrit de annadas de siccore che in sos 1990 et 1994/95; non sempere s’ impleu de s’ abba pro s’ agricultura, pro s’ industria et pro sa zittade andat de accordiu chin sa dimanda de Energhia. S’ abba durche est oramai una materia primaria limitada et pro custu depimos imparare a la impleare bene chenza sperdiziu; non depimos pensare de resolvere tottu faghendo ateras digas proite gai puru podimos fsgher dannos: impresonandu s’ abba de sos rios cum sas digas faghimos morrer de siccore tottu su territoriu et su ecosistema de sa badde, de sa cea, de s’ isca chi ind unu territoriu montanu che a su de sa Sardigna sunt s’ unica terra bona pro s’ agricultura et pro brebes et pegos de bulu. Sa foghe de su Flumendosa in Bidd’e-putzu et Muravera est casi sempere siccada et s’ abba de s’ oru ‘e mari est cambiada ca non arriccit pius s’ abba durche che a-innantis, como cust’ abba accabbat in su gulfu de Kalari...Zertu s’

Sa chistione mundiali de s’energhia

199

incuinamentu nucleari est atera bestia prus mala, ma finzas e cum s’ Energhia idraulica depimos “procurare de moderare sa tirannia” contras a sa Natura. Su sistema de sas digas et de sos lagos artifiziales postos a differente altura podet essere isfruttadu pro accumulari s’ Energhia elettro-eolica et solari candu est abbundanti et la torrari a sas utenzias elettricas candu issas la dimandant. Pro custu su Pianu de sas Abbas depet essere progettadu in una chin su Pianu energheticu nazionali et regionali. Sa tabella V-a)-b) ammostat sos impiantos idroelettricos in Italia et in Sardigna de potenzia manna; ma depimos nos ammentare ca chin sa tecnologia de sa “microidraulica“ oe podimos isfruttare s’ energhia fines e de digas et lagos pitticcheddos cum gruppos turbina-alternadore de calchi kW de potenzia, custu puru est “fagher usu razionali de s’ Energhia”. TABELLA V,a). Produzione limpia de Energhia elettriga de s’ Enel in Sardigna Tipu de energhia

produzione (GWh) (1994)

idro-elettrica termo-elettrica elettro-eolica elettro-solari

182 7.854 1 ?

TABELLA V,b) Impiantos idro-elettricos de s’ Enel in Sardigna Logu / riu Flumendosa 3 caladas Taloro Coghinas Tirsu Cedrino Ozieri impiantu de s’ Eaf de Santu Miali 40 MW

potenzia (MW) 45 314 30 11 2 11

200

Paulu Giuseppe Mura

5. Cunfrontu de sos costos de produzione de s’ Energhia elettriga dae sas diversas formas de Energhia primaria. Pro coerenzia cum su chi hamos nadu pag’hora, est-anarrer ca sos costos computados cum sa Teoria classica de s’ Economia non sunt sos Costos Globales proite non ponent in computu su dannu fattu a sa Natura, no hiamos a deper azzettare perunu cunfrontu; ma pro non lassare su lettore chenza peruna idea de su costu de su kilowatthora elettrigu produsiu cum sas diversas tecnologias energheticas, presentamos in sas tabellas VI et VII sos costos de funzionamentu et su costu totali de produzione chi ponet in computu custos costos: a) de s’ Energhia primaria, b) de s’ impiantu, c) de su dinare, d) de manutenzione. Sigumente custa analisi economica est fundada subra s’ esperienzia de medas annos de funzionamentu de sos impiantos elettroeolicos de 2000 MW de sa California, su resultadu depet essere pigadu a sa seria: s’ Energhia Eletro-eolica ,oe-ca-oe, est sa chi costa prus pagu! Tabella VI. Costos de funzionamentu, manutenzione, combustibili pro sa produzione de Energhia elettrica in sos USA dae sas diversas formas de Energhia primaria. Forma de Energhia bentu nucleari (uraniu) carbone ozu combustibili gas naturali

costu in chentesimos de $ a kWh 1,0 1,9 2,3 5,3 4.2

Sa chistione mundiali de s’energhia

201

Tabella VII. Cunfrontu tra su costu de s’ Energhia elettriga produìda cum impiantos diversos in sos USA. Datos basados subra s’ esperienzia de sa California (16.450 turbinas eolicas de tipu diversu in sos annos 1981-1987). Forma de Energhia costu in chentesimos de $ a kWh Impiantu eolicu, California 7,8 Impiantu nucleari - San Onofre 9,1 Impiantu geyser PG&E 10,1 Impiantu nucleari - Diablo Canon, PG&E 12,1

Sa Zentrale elettro-solari de Los Angeles hat trabagliadu chin d unu rendimentu de 22% et unu costu a kWh elettrigu de 8 chentesimos de $. 6. Sa tecnologia de s’ Idrogenu pro sa soluzione de sa Chistione Mundiali de s’ Energhia Hamos bistu cun craresa ca sas tecnologias de sas Energhias rennovabiles sunt prontas a nos azudare a cumenzari sa bessida dae sos combustibiles fossiles et dae s’ Uraniu; ma non podimos iscarescere custa difficultadi seria: feti s’ Energhia de sa biomassa et s’ Energhia idraulica podent essere tancadas, allogadas in d unu serbatoiu candu abbundant pro las impreare candu serbint a nois; ma sas pius bellas et abbundantes, s’ Energhia solare deretta et s’ Energhia eolica, andant et benint comente bolent issas: erisero fit una bella die de sole, nottesta faghet frius et su sole nch’ est caladu, cras hat a essere annuiladu et chie l’ ischet si a-su-mancu hat a fagher bentu. Ladda sa difficultadi, est beridadi. Sos combustibiles fossiles tenent una calidade chi los

202

Paulu Giuseppe Mura

hat fattos bennere preziosos, anzis a su chi paret finas a oe indispensabilis; issos podent essere trasportados et immagasinados cum fazilidade, pius de tottus su petroliu et sos derivados che a su gasoliu et sa benzina chi podent essere chistius in d unu serbatoiu cum fazilidade et seguresa, cosa chi hat permittiu sa diffusione gai manna de s’ automobili. Ma su gas naturali issu puru tenet sa possibilidade de essere intubadu et trasmittiu a sas industrias et a intru de sas domos pro su callentamentu et pro coghere sos alimentos. Coment’ hamos a faghere duncas si pro non fagher dannu a sa Natura hant a bennere a essere proibidos custos combustibiles? Comente podimos ottennere dae s’ Energhia solare o dae cussa eolica sas-matessi propriedades de sos combustibiles fossiles? Una respusta tecnologica chi siat zusta la depimos agattare, proite pro cantu hamos faeddadu mali contras a su sperdiziu et a s’ incuinamentu non cherimos proponnere a nemos de torrare a sos tempos de Mariedda, non cherimos renunziare a sa comodidade de s’ automobili, de su trenu, a sa bellesa de si nde pesare a bolu comente un’ abile, biagende in aeroplanu. Zertu siat craru ca peruna tecnologia pro cantu moderna hat a poder fagher bolare unu aeroplanu che a su DC-9 o a su Jumbo-jet cum s’ Energhia solare deretta chi bi falat subra sas alas. Et inzaras sa revoluzione de sas Energhias Rennovabiles non si podet pius faghere? et tanduru a-su-mancu pro sos mezzos de trasportu s’ humanidade hat a dipendere sempere dae su petrozu? No ca s’ allega no est gai malicumbinada; sa scienzia e-i sa tecnologia hant giai agattadu dae pius de degh’annos s’ arremediu: est giamadu dae sos espertos sa Tecnologia de s’ Idrogenu. Su lettore como depet ammentare ca in su cap.I parag.4.5 hamos imparadu ca s’ abba H2O podet essere

Sa chistione mundiali de s’energhia

203

dividia in H2 et O2 si furnimos a issa Energhia elettriga in d una macchina speziali giamada zella elettrolitica, prozessu custu impreadu dae meda tempus in s’ industria chimica pro produire s’ Idrogenu. In su matessi parag. hamos bistu ca s’ Idrogenu est unu bellissimu combustibili chi tenet unu podere calorificu mannu et ca sa combustione sua non produit ateru che abba H 2O. Issu podet essere trasportadu aintru de sos gasduttos che a su metanu, podet essere tancadu in d unu serbatoiu sutta pressione, podet alimentari sos motores de sas vitturas, de sas naves et de sos aeroplanos ziviles et militares; s’ Idrogenu podet essere accumuladu et chistiu sutta forma liquida a temperadura meda bascia, comente faghent dae pius de bint’annos sos tecnologos de sa NASA pro chistire s’ Idrogenu pro sos missìles de sas astronaes, oppuru sutta forma de cumpostos chimicos giamados Idruros. Sa tecnologia de s’ Idrogenu est calada in custos annos a sas applicaziones pratigas pius derettas: oramai esistint automobiles et autobus chi hant fattu chentu milla chilometros alimentadas a Idrogenu; su bellu est ca sigumente su gas spresonadu dae sa combustione est vapore de abba sos motores a Idrogenu non scarrigant in s’ aèra perunu incuinamentu o pudesciore. Ma in sa Natura no s’ agattant depositos de Idrogenu liberu, bell’e-prontu, comente chi fessit gas naturali; s’ Idrogenu però lu podimos ottennere dae s’ Energhia elettro-solari et dae s’ elettro-eolica; cum sa cale alimentamos sas Zellas Elettroliticas chi sperrant s’ abba in Idrogenu et Ossigenu, et su giogu est bell’e-fattu. Sa fig.34 ammostat in manera schematiga sos elementos prinzipales de unu sistema energheticu regionali o nazionali alimentadu cumpletamente dae sas energhias rennovabiles et basadu subra sa tecnologia de s’ Idrogenu.

204

Paulu Giuseppe Mura

Energhia solari

Energhia eolica

Collettores fotovoltaicos

Cab. elet.

Zella elettrolitica

H2O

Idrogenu

En. El.

Abba

H2 Idrogenu

H2

H2

O2

Ossigenu T

Idrogenu C.C.

Vapore deabba

Serbatoios de Idrogenu liquidu

Aéra

G.E

Gasduttu Idrogenu

Fig.34. Sistema energheticu alimentadu dae sas energhias rennovabiles et basadu subra sa tecnologia de s’ Idrogenu pro assegurari a d onnia hora s’ Energhia a tottu sas utenzias ziviles et industriales.

Sa chistione mundiali de s’energhia

205

Ateras maneras de accumulari s’ Energhia eolica o solari chi falat in pius de sa chi s’ utenzia in cussu momentu est dimandandu est s’ accumulu idraulicu cun sos impiantos de pompaggiu giai nodius et cum s’ accumulu de aria cumprimida in cavidades naturales o in mineras abbandonadas; custas tecnologias puru sunt giai provadas et seguras, proite las haiant proponidas et studiadas sos amigos de s’ Energhia atomiga candu a livellu mundiali et italianu fiant pensende de resolvere sa Chistione de s’ Energhia impreandu solu s’ Energhia atomica de s’ Uraniu. Duncas pro resolvere sa chistione mundiali de s’ Energhia depimos passu-passu sviluppari non solu sos impiantos a Energhia solari, eolica et de biomassa, ma impares et in sumatessi tempus sa tecnologia et s’ economia de s’ Idrogenu. *** Est craru ca una revoluzione de sa cultura, de sa tecnologia, de s’economia che a-i cussa chi est bessida in custu scrittu movet interessos economicos legitimos de importanzia manna et non podet essere fatta de oe a cras, ma depimos cumprendere ca sa direzione de studiu et de trabagliu depet essere custa, si cherimos salvare custa ziviltade tecnologica chenza ruinare pro sempere sa Natura, est-a-narrer si cherimos salvare su Beneistari cumpletu, globali de donzunu de nois et de s’ Humanidade. Ego creo chi lu cherimos, forzis oe non semus ancora medas a si nd’ essere sapidos, ma nois sardos puru podimos dare unu contributu a-i custu progressu si cuminzamos luego a nos movere in custa derettura noa; s’ autonomia geografica de s’ Isula nos dada un’inzimia in prus. In custa derettura culturali et pratiga nos depimos movere a livellu mundiali et regionali si cherimos aberu

206

Paulu Giuseppe Mura

unu “Sviluppu Sustennibili” pro sa Natura et pro s’ Humanidade. Sas ideas de custa revoluzione tecnologica, fundada subra su prinzipiu de sa difesa de sa Natura, depent essere sas fundamentas de su Pianu Energheticu Regionali de sa Sardigna. Però custas ideas non sunt nàschidas mancu erisero, eh! Hamos perdidu meda tempus preziosu, est giai trigadiu pro su Pianeta et pro sa Sardigna! Ma isperamos chi tenzat arrejone su diciu: “non balet chi ti peses chitzi, menzus s’ indovinas s’ hora”. Et s’ hora ‘e si nde ischidare, ponide mente a mie bona zente, s’ hora est arribada. ***

Sa chistione mundiali de s’energhia

A linna cum su pizzinnu. (de P.G. Mura) Custa est sa chistione de sEnerghia pro duos miliardos e mesu de homines!

207

Sa chistione mundiali de s’energhia

209

POSTFAZIONE

Michele Columbu A tibi s’aperta ‘e su libru, Franzi’, chi in limba de cultura ca istudiaos ja semusu - si narat prefazione, e a mimi m’est toccada sa postfazione. Cheret nàrrer chi ego fabeddo a pustis e sa paràula mea serrat sa janna de totu su narinzu. Ma puru chi su libru siat de importu - e de importu est abberu abberu - tue mira non ti facas cosa, ca dego e tue semus cumbidaos a sa festa pro onore a su santu, e nos an postu unu in s’intrada e s’àteru in s’essida cumente pro una frorizada. Però, amenta, su mere de su palathu est issu, Paulu Zuseppe Mura, inzenieri e mastru mannu de inzenieris. Issu at iscrittu su libru e nos at ammustrau secretos e ispantos de sas cosas tecnologicas e de s’energia a tempos d’oje. A nàrrer sa vera, professor Mura iscribet semper “Energhia”, a s’antica, forzis pro un’ispèssia de rispettu a custa paràula chi narat cosas e maravizas de non crèdere, una maghia chi nos at crèschiu sas forzas a su puntu chi finzas un’omineddu de pacu valìa oje in sos istradones curret prus de unu cabaddu curridore. E si carculamus chi paràulas medas, mescamente lùmenes de zente, de locos, de isteddos si costùman iscriber a distintu, non bi nde diat èsser una, paràula, sarvu “Deus”, chi merìtet prus respettu de s’Energhia, ca si issa non est Deus in pessone, nessi carchi santu meraculosu este. Sende gai, sos sardos de como namus “energia”, cumente si narat in limba italiana, e iscribende no li ponimus mancu una littera manna. Ma bene at fattu Paulu Mura a

210

Paulu Giuseppe Mura

iscriber cumente at iscrittu, ca in d-unu libru che-i custu sa paràula “Energhia” si presentat prus aspettosa de “energia”, li dechet de prus e li parat importu e dinnidade. Zertu sa chistione manna, antis mundiale, no est custa, ca a l’iscriber de goi o de gai a s’energia no li trochet unu pilu, no a sa paràula energia ma a sa cosa chi est intrada a cada domo e at cambiau su mundu intreu, in bene e in male. Su bene est meda e no si viet mancu totu; de su male nde vidimus pacu ca sa parte manna est cubada dai s’innoranzia. Però, a dolu mannu, b’este e annu ‘e goi bi nde podet èsser prus si non pompiamus a sas nues chi si sun pesande. De su bene donniunu si nd’abizat ca l’amus in manos e in ocros die e notte; ma so’ pessande chi si nd’abizen prusu, mesche in sas viddas nostras, cuddos chi sunu naschios a tempos chi si dormiat in terra, chin istoja o chene istoja, e si mandicabat in terra oru oru ‘e su focu fumosu de su fochile. Mancu como semus cuntendos de sa vida chi fachimus, ma non cherjat Deus a torrare che a cando nos inghiriaban totube maledias de mòrrere e ludu e fàmine a chintorja. Oje puru però est prezisu de istare a ocros apertos e a pessare in su malu pro operare in su bonu. Duas sun sas cosas de timere: unu, chi s’energia torret de mancu cando prus bi nde bisonzat e a malavoza nos tocchet de la regulare, ca sa zente, puru chi in sas nassiones riccas nde nascat pacu, aterube in su mundu est creschende meda; e duos, chi no si pothat prus campare pro curpas de su munduzu, de sos restos malos e pùdios de totu sas fàbbricas de sa terra, mescamente chimicas - e a dies de oje nàrami it’est chi no est chimica - concimes, medicinales e plàsticas de chentu zenìas, ca nde sun prenos mares e rivos, e ne in campedas ne in montes non b’at unu pramu ‘e terra netta pro si aédere, e sas àgheras sunu nigheddas de fumu (òssidos de carbòniu e de surfaru che in s’ifferru) de millio-

Sa chistione mundiali de s’energhia

211

nes e milliones de motores semper allutos, e si su zedimentu de s’ozono in su polo antàrticu sighit goi, no s’ischit, Deus meus, a ube nos amus a dare. (E lassamus chietas a sas atòmicas, ca si no finit in cue dònnia chistione). Sa timoria de sos dannos chene contu podet ésser finas ùtile, ca nos punghet a chircare amparos e mèdios cantu prima; però Paulu Mura no nos at chèrthiu pònner pessamentos e bastu. Issu presentat sos males e cossizat sas medichinas; ma chi b’apat sa zente a favore e sos politicos cumprendan sa necessidade de dispònner sos istrumentos. Su libru, si l’azis lettu a càpidu e a fine, no lassat cuzone chene compudau pro nos apérrer sa mente e-i sa cussénzia contra a sos males chi sa gutturria de ricchesas prus mannas est ammaniande a sos vivos de su tempus venidore. Custu Paulu Mura, inzenieri e mastru de materias tecnologicas frittas, no est un’òmine de atharju e de preda chi contat sas cosas pro dovere chene li dòler in su coro. Nono, issu de su male ‘e su mundu si nd’addolit meda; e si no amentae cando timet chi sos de como siamus lassande sa terra prena de “Aliga radioattiva a sos fizos de fizos nostros”. “Poberu fedu de su seculu XXI! - leghìes in sa pàgina 116 - Tue no has a pòdere jogare chin su pruine che a mie, ne mandigare fenugheddu e cardu areste ghirende in sos montes chene peruna preoccupazione o pistighingiu [...] pizzinnu caru, sa radioattividadi d’hat a trumentare sa corada et, a sa traitora, ti nd’hat a furare sa vida.[...] Ite balentia pro nois de s’Era Atòmica! de s’Era de s’Informatica!” Zustu, totu zustu. Sun cosas ischìas, però pacos de sos chi lis diat toccare (sos mannos de sa crésia, sos politicos e sos chi cumandan su dinare), pacos li pònene mente e manu frima. Gai su tempus est colande e su male imbeleschende. Non podende àteru ego puru mi peso a boches: Accudie, accudie a istutare su focu! E non credazas chi sas

212

Paulu Giuseppe Mura

boches nostras e totu custu nàrrer sian chene profetu: sa paràula de sa resone zusta secat murallas de innoranzia e ferit oricras tostas che preda. A pacu a pacu finas sos surdos nos depen intèndere. Andat bene meda, ma proite Paulu Mura custu libru bellu e bonu l’at iscrittu in sardu, una limba rùstica chi no si cumprendet, una limba de pòberos e de chie non cumandat mai? Custu est una resone de mandrones. A chie non cumprendet custu libru in sardu, no lu cumprendet mancu in inglesu ne in franzesu ne in italianu. Paulu Mura at iscrittu in sardu, nande “turbinas eòlicas e biomassa” e “Ec=ΩmV2 joule”, ca est unu sardu de bonucoro e animosu. E no l’importat si pro como sos sardos chi leghen su sardu sunu pacos. Su ventu est cambiande.