Reinke de Vos 9783110484069, 9783110484045

196 50 21MB

German Pages 307 [304] Year 1925

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Reinke de Vos
 9783110484069, 9783110484045

Table of contents :
Vorwort
Einleitung
Reinke de Vos
I. Hir beghint dat erste buek van Reinken deme hasse unde van allen deren
II. Hir beghinnet dat ander buek van Reinken deme hasse
III. Hir beghinnet dat dridde buek van Reinken deme hasse
IV. Hir endighet dat dridde buek van Reinken deme hasse
Anmerkungen
Glossar
Anhang

Citation preview

Holzschnitt aus den Culemannschen Reinaert-Bruchstücken Bl. 4a

Holzschnitt aus Reinke Vos, Bl. 69» zu 1,18.

e i n k e de vos. Nach der Ausgabe γοη Friedrich Prien neu herausgegeben von

Albert Leitzmann.

Mit einer Einleitung von

Karl Voretzsch.

Halle / Saale Max

Niemeyer. 1925

Altdeutsche Textbibliothek, herausgegeben von G. Baeeecke. No. 8.

Johannes Hoops zum s e c h z i g s t e n 20. j

geburtstag

uli 1925

in a l t e r f r e u n d s c h a f t

Vorwort. Fast vier dezennien sind dahingegangen, seit im jähre 1887 F r i e d r i c h P r i e n s ausgabe des Reinke de Vos im rahmen von Pauls Altdeutscher textbibliothek ans licht trat. Gegenüber den vorhergegangenen wissenschaftlichen ausgaben des gedichts von Friedrich Heinrich Hoffmann von Fallersleben (Breslau 1834), August Lübben (Oldenburg 1867) und Karl Schröder (Leipzig 1872) bedeutete sie, wie auch von der fachkritik ohne rückhalt anerkannt wurde (vgl. Brandes, Zeitschrift für deutsche philologie 21, 247; Sprenger, Literaturblatt für germanische und romanische philologie 1889 s. 46), einen wesentlichen fortschritt und hat dais intensivere einzelstudium des Werkes, das unmittelbar nach ihrem erscheinen einsetzte und seitdem in der frisch aufstrebenden niederdeutschen philologie niemals wieder ganz in den hintergrund getreten ist, recht eigentlich hervorgerufen und befruchtet. Als nun an herausgeber und Verleger der textbibliothek die notwendigkeit herantrat, das seit einiger zeit vergriffene buch neu erscheinen zu lassen, erwies sich eine tiefgreifende Umgestaltung und eine teilung der arbeit als notwendig. Text, anmerkungen und glossar übernahm ich für die neue auflage herzurichten. Der text, der von Prien mit peinlicher genauigkeit nach dem ersten lübecker druck von 1498 mit ausmerzung nur der offenbaren druckfehler gestaltet war, habe ich in allen einzelheiten unverändert belassen und auch etwaigen zweifeln an der richtigkeit oder Zweckmäßigkeit der Interpunktion keinen einfluß auf ihn eingeräumt. Die anmerkungen dagegen habe ich durchgängig neu redi-

VI

giert und dabei die wichtigste spezialliteratur zur erklärung einzelner stellen in form von verweisen eingearbeitet, das glossar hie und da gebessert und durch einige neue lemmata erweitert. Die einleitung über die entwicklung der tierfabel und des tierepos sowie über entstehung, quellen und literarhistorische Stellung des gedichts ist von dem besten kenner und forscher auf diesem gebiete der mittelalterlichen literatur, von K a r l V o r e t z s c h , gänzlich umgearbeitet und auf den heutigen stand der forschung gebracht worden. Priens seinerzeit sehr verdienstlichen, umfänglichen „versuch einer Reinke-bibliographie" (s. XXIV — LXXIV der ersten ausgabe) glaubten wir in rücksicht auf die größere verbilligung und Verbreitung des buches in der neuen auflage weglassen zu sollen, zumal nur ganz geringfügige berichtigungen und nachtrage zu geben gewesen wären. Möchte auch die neue auflage, wie seinerzeit die erste, befruchtend auf die weiterentwickelung der niederdeutschen studien wirken! Jena, 6. juli 1925. Albert Leitzmann.

Einleitung. Der Reinke de vos ist zwar nicht das selbständigste und eigenartigste, wohl aber das erfolgreichste erzeugnis der mittelniederdeutschen literatur. Auf ihm beruht die Verbreitung und die beliebtheit des tierepos in neuerer zeit. Neben die zahlreichen niederdeutschen ausgaben und bearbeitungen des Eeinke stellen sich schon seit dem 16. jahrhundert die Übersetzungen und bearbeitungen in hochdeutscher spräche, welche über Gottscheds prosa zu Goethes Reineke Fuchs führen. Auch das ausland übernimmt den stoff mittelbar oder unmittelbar oft aus dem Reinke de vos: Dänemark, Schweden, England aus dem niederdeutschen Reinke selbst, Frankreich, das mutterland des altfranzösischen Roman de Renart, aus dem Reineke Fuchs Goethes. Das enge Verhältnis, das den Niederdeutschen von jeher mit den tieren im hause wie in feld und wald verbindet, von den vorliterarischen zeiten bis auf Hermann Löns, war augenscheinlich der nährboden, auf welchem der nach niederländischer vorläge gedichtete und durch diese schließlich auf französischen ursprung zurückgehende Reinke de vos so rasch volkstümlich wurde. Die bezeichnung der tiere mit eigennamen, die ihren nachklang auch in der epischen dichtung des mittelalters in der benennung des heldenrosses als Scheming, Falke, Gramimund, Baiart u. a. findet, ist auf niederdeutschem boden besonders ausgeprägt 1 ) und eine sichtbare Verkörperung der menschlichen tierliebe. Den namen seines helden hat der Reinke de vos augenscheinlich aus seiner vorläge, dem niederländischen Reinaert, übernommen und zur koseform umgebildet. Aber da') Vgl. August Lübben, Die Tiernamen im Eeineke vos, Programm des Gymnasiums Oldenburg 1873. Glöde, ZdU 5, 741 ff., 7, 115 ff.

νιπ neben stehen andere tiernamen, die sicher nicht aus der vorläge stammen, sondern einheimisch sind und schon v o r dem Reinke in Niederdeutschland verbreitet waren. Schon die vorrede zum Reinke sagt, dass der Verfasser den ,adebar' Bartolt nenne: hier erscheint also der eigenname Adebar (Adalbero?) für den storch, und zwar schon zum gattungsnamen abgeschwächt. Der hase, in der vorläge Cuwaert (franz. Couart) genannt, heißt im Reinke Lampe (zu Lamprecht), und dieser name war, wie J . Grimm schon festgestellt hat, bereits vor 1498 in Niederdeutschland bekannt und geläufig, da er zu einem geschichtlichen ereignis von 1465, der belagerung des raubritters Zacharias Hase durch den herzoglich pommerischen obersten Claus Fuchs, erwähnt wird, wovon die reime umliefen:] Hase: I k arme hase ligge nhu im grase; käme ik averst herüt, vos, ik thorite dine hüt.

Fuchs: Ach, L a m ρ e, du bist doerd! Ik hebbe ny gehört einen hasen ie so wredt, dat he eim vos syne hüt thoret 1 ). Wie die tiereigennamen, sind auch die tiermärchen in Niederdeutschland und angrenzendem Mitteldeutschland zu hause, sowohl reine tiermärchen wie Hase und Swinegel, Die Hochzeit der Frau Füchsin, Bremer Stadtmusikanten, Fuchs und Gänse, als auch solche märchen, in welchen tiere eine besondere rolle gegenüber dem menschen spielen wie De Fischer un syn Fru, De drei Vügelkens, Die Gänsemagd. Das tiermärchen teilt mit dem mittelalterlichen t i e r e p o s die eigenart ursprünglicher tierdichtung, nicht belehren zu wollen wie die fabel, sondern unterhalten oder erheitern zu wollen. Auch stofflich sind tiermärchen und ' ) Vgl. Jacob Grimm, Reinhart Fuchs, 1834, s. C L X I X , und A. Lübben, Tiernamen. Neuausgabe von Kantzow, Chronik von Pommern, durch Gaebe (Quellen z. pomm. Gesch. IV), Erste Bearbeitung Stettin 1898, β. 183, Letzte Bearbeitung 1897, β. 303 f. A. Leitzmann, Nd. J b . 43, 57, bezweifelt die urspriinglichkeit des namens. Vgl. Jedoch Beilage z. Allg. Ztg. 1898 23. dec. s. 4.

IX tierepos durch eine reihe von einzelnen erzählungen miteinander verbunden, die hier wie dort erscheinen und in der regel auf benutzung des tiermärchens durch die mittelalterlichen tierepen weisen. Daneben hat diesen die aus der antike übernommene fabel einige stoffe geboten, die nunmehr der morallehre entkleidet und episch ausgeschmückt werden. Geistlichen Ursprungs endlich ist die gestalt des wolfmönchs, die sich zuerst in der lateinischen dichtung ausbildet: in der Ecbasis cwptivi (erste hälfte des 10. Jahrhunderts) erscheint der wolf zum erstenmal als scheinheiliger geistlicher, neben dem allerdings auch andere tiere mit geistlichen Verrichtungen — als sänger oder evangelienerzähler — auftreten 1 ). Alle diese elemente sind vereint in den lateinischen, französischen und deutschen tierepen des 12. Jahrhunderts. Der mit ziemlicher Sicherheit auf die mitte des jahrhunderts — 1150/52 — datierbare lateinische Ysengrimus ist zugleich das älteste und das*künstlerisch reifste dieser epen. Freilich werden die ältesten französischen tierschwänke nicht viel jünger gewesen sein, da schon um 1182 der elsässische dichter Heinrich der Glichezare eine reihe solcher gedichte übersetzt und zu seinem Reinhart Fuchs vereinigt hat. Die erhaltenen französischen gedichte sind meist jünger als das mittelhochdeutsche gedieht, müssen also, soweit sie mit einzelnen stücken des Reinhart Puchs in beziehung stehen, Überarbeitungen der von diesem benutzten dichtungen sein. Allmählich wurden die französischen einzelgedichte, die zum teil nur ein abenteuer (wie die wallfahrt der tiere oder fuchs und wolf im brunnen), zum teil mehrere abenteuer (wie fischdiebstahl, wolfmönch, fischfang) umfaßten, in den handschriften vereinigt. Das ganze wird in diesen irreführender weise als Roman de Renart bezeichnet, die einzelnen dichtungen heißen branches. Einige branchen sind nur in einzelhandschriften überliefert. Zu verschiedenen Zeiten — ende des 12. *) Das genauere über die entatehung des mittelalterlichen tierepos siehe in der einleitung zu Baeseckes neuer ausgabe des Reinhart Fuchs.

χ

jahrhunderts bis mitte des 13. jahrlmnderts — entstanden, aus verschiedenartigen quellen geschöpft, von verschiedenen Verfassern gedichtet, sind diese Renartbranchen nach umfang und darstellung, nach auffassung der tierweit und beziehung auf menschliche Verhältnisse sehr ungleichartig. Neben kurzen, im wesentlichen die quelle wiedergebenden darstellungen finden wir durch einführung von nebenhandlungen und nebenpersonen, durch epische ausschmückung reich ausgestaltete dichtungen, neben natürlicher, dem wesen des tiermärchens entsprechender auffassung der tierhelden starke, zum teil übertriebene vermenschlichung und im Zusammenhang damit ausgeprägte neigung zur satire auf menschliche zustände 1 ). Die branche vom h o f t a g d e s l ö w e n , welche in den handschriften vorangestellt wird und später die vorläge des niederländischen Reinaert gebildet hat, ist keineswegs die älteste der überlieferten branchen, da sie eine reihe kleinerer branchen voraussetzt, auch keineswegs die altertümlichste, da die Vorstellung von königtum, hoftag und hofgericht anlehnung an menschliche Verhältnisse, vor allem auch an das heldenepos, nahelegt. Trotzdem in dieser I . branche vpn krankheit und heilung des königs Löwe nicht die rede ist, muß sie doch irgendwie mit der X . branche zusammenhängen, welche ähnlichen auf bau wie die I. zeigt, in Verbindung mit dem hoftag erkrankung und heilung des löwen durch den fuchs erzählt und irgendwie mit der äsopischen fabel vom kranken löwen (Halm 255) zusammenhängt. Da die lateinischen fabeldichter Phaedrus und Avian diese fabel nicht behandelt haben, bleibt der weg, auf welchem die fabel nach dem abendland gelangt ist, für uns im dunkeln. ') Ältere ausgabe des Roman de Renart von Μέοη, Paris 1826, 4 bde., dazu Supplement p. Chabaille, Paris 1835; neuere von B . Martin, Le Roman de Renart, Straßburg 1882 — 1887, 3 bde., dazu Observations sur le R. d. R., ebenda 1887. Weitere literatur s. Voretzsch, Einführung in das Studium der altfranz. Lit., 3. auflage, Halle 1925.

XI Wir wissen nur, daß sie im 8. jahrhundert in Italien bekannt war, der bischof Benedictus Grispus von Mailand (t 725) empfiehlt einem früheren Schüler in seinem in hexametern gedichteten arzneibüchlein die wolfshaut als mittel gegen brustfellentzündung, und der Langobarde P a u l u s D i a c o n u s hat, wohl am hofe Karls d. Gr., diefabelvom kranken löwen in 34 wohlgebauten distichen behandelt. Wie schon der umfang zeigt, hat er allerlei einzelheiten hinzugefügt: die den kranken löwen besuchenden tiere werden namentlich aufgeführt; statt des wolfs führt hier der bär die klage gegen den fuchs; dieser erscheint mit den zerrissenen schuhen, die er auf der suche nach einem heilmittel für den kranken könig verbraucht und nun auf seine schultern geladen hat; nur genötigt gibt der fuchs sein heilmittel bekannt, und zum schluß fügt er für den geschundenen bären auch noch den spott, wer ihm solche handschuhe für seine hände gegeben und ihm beigebracht habe, solche tyara auf dem haupte zu tragen. Es ist eine mit anschaulichen einzelheiten ausgeschmückte fabel, die ihren lehrhaften zweck nicht verleugnet, aber doch auf eine förmliche lehre am schluß verzichtet 1 ). Man braucht nur die 68. fabel der Marie de France 2 ) zu lesen, um den unterschied zwischen reiner fabel und zu epischer gestaltung neigender dichtung zu erkennen. Zu epischer darstellung gereift erscheint die fabel vom kranken löwen in der Ecbasis captivi, die um 940 von einem mönch deutscher abkunft im kloster St. Aper zu Toul gedichtet wurde 3 ). Die sog. außenfabel des im ganzen 1175 hexameter umfassenden gedichts, welche die flucht eines kalbes, seine gefangennahme durch den wolf und seine befreiung durch fuchs; hirt und herde erzählt, ist eine bloße, vom dichter erfundene allegorie, um seine ') Hgg. von Έ. Dümmler, Foetae latinl aevi Carolini I, 1, 8. 62f. ) Die Fabeln der Marie de France, hgg. von Karl Warnke Bibl. Norm. VI, Halle 1898, β. 219-223. s ) Hgg. von J. Grimm und A. Schmeller, Lateinische Gedichte des X. und XI. Jahrhunderts, Göttingen 1838, s. 241 ff.; von Ernst Voigt, Straßburg 1875 (QF VIII). 2

χπ flucht aus dem kloster und seine reuige rückkehr zu schildern. Eingeschaltet ist aber die ausführliche erzählung des wolfes (392—1095) vom ursprung der feindschaft zwischen ihm und dem fuchs: es ist die geschichte von der heilung des löwen durch den fuchs mit der frischen wolfshaut. Der große umfang der eingeschalteten erzählung — 700 verse — erklärt sich vor allem durch liebevolles ausspinnen der handlung, die stark menschliche züge an» nimmt, durch reichlich eingeschaltete wechselreden sowie durch die einführung zahlreicher neuer personen. Nur etwa 150 von 700 versen entsprechen der äsopischen fabel. Der löwe hat einen ganzen hofstaat mit camerarius und domus comes, mit truchseß und mundschenk, bettwart, leuchterwart usw. Papagei und schwan begrüßen die tierversammlung mit osterlied und kyrie eleison; amsel und nachtigall singen fromme lieder, um dem könig die Schlaflosigkeit zu vertreiben; die nachtigall singt die leidensgeschichte des Herrn. Im einzelnen geht es zum teil recht menschlich zu: der kranke löwe begehrt schweren wein von jenseits des meers, muß sich aber auf anordnung seines arztes, des fuchses, mit Trierer landwein begnügen, der auch beredt mache; damit das bett gelüftet werden kann, muß sich der löwe eine weile Jm garten ergehen; der mit seinem amt unzufriedene igel kommt zur strafe in die küche und muß braten wenden und spülwasser trinken. Der pardel, zunächst nur als geistlicher sänger in aussieht genommen, wird vom könig zum tronfolger ernannt und feierlich gekrönt. Zum schluß ist der kranke könig gesund und geht in den Schwarzwald, der geschundene wolf stirbt, der fuchs setzt ihm die grabschrift und erhält des toten bürg als lehen. Diese ausgestaltung der fabel von der heilung des kranken löwen ist die durchaus individuelle leistung eines geistlichen, eines Benediktinermönchs, der dazu Bibel, Isidor, Physiologus und andere geistliche Schriften reichlich benutzt und auch antike quellen wie Horaz nicht verschmäht. Manches, was uns hier zuerst begegnet oder

xm angedeutet wird, erscheint später in breiterer ausführung: der fuchs nennt den wolf seinen patrinus — hier also die später besonders in französischen dichtungen übliche gevatterschaft von fuchs und wolf; für den in seiner abwesenheit verleumdeten und verurteilten fuchs läßt der wolf sogleich einen galgen bauen — später muß der fuchs die Reiter zum galgen wirklich ersteigen; der fuchs hört die beschuldigungen nicht mehr selbst, sondern wird von dem ihm wohlgesinnten pardel in kenntnis gesetzt und herbeigeholt — an des fremdländischen pardels stelle tritt später der einheimische dachs; am hofe wirft der fuchs den tieren vor, daß sie die dreimalige ladung unterlassen haben — später wird diese dreimalige ladung wirklich ausgeführt. Die Vorstellung des wolfmönchs wird vor allem in der außenfabel zur darstellung gebracht. Der reichlich hundert jähre später, 1150—1152, verfaßte Ysengrimus des flämischen magisters N i v a r d u s 1 ) vereinigt zwölf einzelgeschichten in kunstvoller anordnung und Steigerung von der ersten gemeinsamen, mit entzweiung endenden Unternehmung von fuchs und wolf bis zum gewaltsamen tod des gefräßigen, gewalttätigen, aber dummen und leicht zu überlistenden wolfs Ysengrim. In sieben büchern mit insgesamt 6574 versen (in distichen) behandelt der dichter seinen stoff mit hervorragendem künstlerischem geschick, unter Verwertung seiner gründlichen kenntnis klassischer dichtkunst für die stilistische darstellung: Horaz, Vergil und viele andere, vor allem Ovids Herolden und Metamorphosen müssen ihm bausteine für seine verse liefern. Die wechselreden nehmen ') Unter dem titel Relnardua vulpes, carmen epicum seculis IX et XII conscriptum, zueist hgg. von Franz Joseph Mone, Stuttgart und Tübingen 1832; unter dem tltel TeengrlmuB hgg. und erklärt von Ernst Voigt, Halle 1884. Bas von J. Grimm (Beinhart Fuchs s. L VII ff.) Isengrimus genannte gedieht ist nach Voigts nachweis nur ein schlechter auszug aus dem großen gedieht (Ysengrimus ahhreviatus: text bei Grimm, Beinhart Fuchs s. 1 bis 24, vgl. Voigt s. CXXff.). - Zu Monard Willems, Etude sur l'YB'engrimus, Gent 1895, vgl. Voretzsch, ZrP 22 (1896), 413ff.

XIY breiten räum ein und beleben die handlung, ebenso wie Sprichwörter, bilder und gleichnisse. Die erzählungsstoffe entnimmt er nur zum teil schriftlichen vorlagen, zumeist der mündlichen Überlieferung. Aus dieser stammt offensichtlich auch die benennung der tiere mit eigennamen, die zum mindesten in Flandern üblich gewesen sein muß, sich aber früh über die Sprachgrenze hinüber verbreitet hat und z. b. für das jähr 1112 durch die bezeichnung eines menschen als Isengrimus, -propter lupinam speciem, für Laon in der nördlichen Isle de France bezeugt ist. Innerhalb dieses umfassenden echten epos ist des löwen krankheit und heilung eines der zwölf abenteuer, das allerdings umfangreicher als die übrigen ist und mit seinen 1198 versen allein das III. buch füllt. Die unmittelbare quelle des dichters ist nicht erkennbar, mit der Ecbasis captivi zeigen sich keine berührungspunkte. Ausgangspunkt ist die krankheit des löwen Rufanus. Er beruft einen hoftag, um seine nachfolge zu regeln. Die Verleumdungen des wolfs Ysengrimus gegen den fuchs Reinardus haben keinen erfolg. Der wolf, der sich als arzt aufspielt, um räche an bock und widder zu nehmen, wird gebührend zurechtgewiesen, Reinardus als arzt durch den hasen Guthero herbeigeholt. Wie bei Paulus Diaconus bringt der fuchs die auf der suche nach einem heilmittel zerrissenen schuhe mit, empfiehlt dem fieberkranken könig kräutertrank und schwitzen in der wolfshaut. Der wolf wird enthäutet, stirbt aber nicht daran. Rufanus genest, Reinardus wird zum ratgeber des königs ernannt. Hier ist also von gericht und urteilsspruch über den fuchs keine rede. Wolf und fuchs erscheinen bei dem vlämischen dichter als oheim und neffe (nicht als gevattern). Ganz anders wird die erzählung von der heilung des löwen und dem damit verbundenen hoftag in den altfranzösischen R e n a r t b r a n c h e n dargestellt. Branche I weiß wohl von hoftag, klagen gegen Renart, dreimaliger ladung, gericht, urteil, galgen und Strafaufschub im letzten augenblick, aber nicht von krankheit und heilung des

XV

königs Noble. Branche X hat zwar die krankheit Nobles, aber diese ist nicht, wie in den lateinischen dichtungen, Ursache für die einberufung des hoftags, sondern erst die folge des zorns, den Noble über die üble behandlung seines boten, des hirsches Brichemer, durch Renart empfindet. Im ersten teil stimmt die X. branche in den grundzügen mit branche I überein (drei ladungen mit streichen des fuchses gegen zwei boten), im zweiten teil ist sie ursprünglicher als jene. Es muß eine ältere form der branche X gegeben haben, die nicht durch branche I beeinflußt war, und ebenso eine ältere form der I. branche, welche noch die krankheit des königs, und zwar als veranlassung des hoftags kannte: d. h. die beiden branchen müssen sich aus einer und derselben vorläge herleiten, welche noch krankheit des königs und liofgerieht miteinander verband. Die im mhd. R e i n h a r t F u c h s vorliegende darstellung von hoftag und heilung gibt uns allem anschein nach ein ziemlich getreues abbild dieser verlorenen urbranche. Der löwe, könig Vrevel, ist durch eine ameise krank gemacht worden, glaubt sich von Gott gestraft und beruft einen hoftag ein. Brun, der bär, Isengrin der wolf, hahn Schantekler und sein weib Pinte erheben klage gegen den fuchs. Dieser soll erscheinen, aber der erste bote, Brun, kommt unverrichteter dinge, schwer beschunden, wieder zurück, ebenso der zweite bote, kater Diepreht, erst Krimel dem dachs gelingt es, den ihm befreundeten Reinhart in güte an den hof zu bringen. Das geschrei der geschädigten tiere gegen Reinhart wird durch den könig zum schweigen gebracht. Reinhart heilt den könig; jeder seiner feinde muß dazu ein stück von seinem körper oder gar das leben hergeben. Das ist eine geschlossene erzählung, welche über die bisherigen behandlungen desselben stoffs durch ausgestaltung der klagen gegen den fuchs, durch ausführung der dreimaligen ladung und durch deren Verbindung mit einzelabenteuern hinausgeht. Erst aus einer solchen darstellung konnte sich eine branche wie die I. entwickeln,

XVI welche klagen, ladung, gerichtsverhandlung und urteilsspruch in den Vordergrund stellte und die krankheit des löwen ganz unterdrückte1). So ist in der I. branche aus der alten äsopischen fabel etwas ganz neues geworden, und man kann sich in der tat fragen, was denn in diesen 1620 versen noch an Äsop erinnert: außer dem königtum des löwen und der feindschaft zwischen fuchs und wolf nicht viel. Die ganze I. branche wäre gar nicht denkbar ohne die zahlreichen kleinen abenteuer, welche in einer reihe anderer branchen erzählt werden: Renarts buhlschaft mit Hersent (II. branche), Isengrins fisohfang (III), Renart und Isengrin im brunnen (IV) und manche andere, die zum teil in älterer fassung verlorengegangen und nur bei jüngeren bearbeitungen erhalten sind, wie der vollgefressene wolf oder sein mißlungener versuch, die fischhändler durch sichtotstellen zu betrügen (branche XIV). Man sieht leicht, daß gerade diese erzählungen nicht aus der antike stammen, sondern ihre parallelen im Volksmärchen finden. Sie alle gaben den stoff für die ausgestaltung des hoftags zum plait gegen Renart. Diese gerichtsverhandlung am königshofe des löwen hat, vermutlich wegen der hier naheliegenden gelegenheit zu vermenschlichung und satire, in der folgezeit viel nachahmung gefunden. Die formel findet sich naturgemäß in der heilungsgeschichte (X. branche) wieder, wo sie durch die im R F erhaltene alte Originalbranche gegeben war. Aber sie wird auch auf stoffe übertragen, 1 ) Über die Stellung der I. branche (hoftagßbranche) innerhalb der Überlieferung und ihre nachahmungen siehe: Knorr, Die zwanzigste branche des Roman de Benart und ihre Nachbildungen, Progr. Gymn. Eutin 1866. Voretzsch, ZrP 16 (1892), Iff., LgrP 16 (1895), 19ff. Leopold Sudre, Les sources du Roman de Renart, Paris 1893 (These), s. 76 ff. Lucien Foulet, Le Roman de Renart, Paris 1914, s. 323 ff. (vgl. dazu Waither Suchier, Herrige Archiv 143, 149ff., 223ff.). Ulrich Leo, Die erste Branche des R. d. R. nach Stil,' Aufbau, Quellen und Einfluß, Greifswald 1918. — Da in älteren arbeiten meist noch nach Μέοηβ ausgabe zitiert wird, gebe ich hier die bezeichnungen der öfter erwähnten branchen: Martins branche I = Μέοη 20, Va = 19, VI = 24, X = 26, XXIII fehlt Mion.

XVII die damit gar nichts zu tun haben, wie auf den schwur auf des rüden zähne, wo Renart einen reinigungseid leisten soll, aber beizeiten die gefahr wittert (branche Ya), oder es werden im anschluß an die gerichtstagsformel neue handlungen erfunden, wie der gottesgerichtliche zweikampf zwischen Renart und Isengrin (branche VI) oder die mit Zauberkünsten vom fuchs bewirkte herstellung einer braut für den löwen (branche XXIII). Schließlich hat die branche I zwei fortsetzungen erhalten: Ia, belagerung Renarts in seiner festen bürg Maupertuis, mit weitgehender vermenschlichung, und Ib, der gelbgefärbte Fuchs, mit starken anklängen an menschenschwank und menschenumwelt. Die I. branche selbst fand eine bearbeitung in francoitalienischer spräche (branche XXVII: Rainardo e Lesengrino). Von diesen zum hoftagskreis gehörigen branchen sind vor allen zwei für den ndl. Reinaert und den ndd. Reinke und damit für die weitere geschichte des tierepos bedeutungsvoll geworden: branche I für den Reinaert des 13. Jahrhunderts (auch Reinaert I genannt) und branche VI für die Reinaertshistorie des 14. Jahrhunderts (auch Reinaert II genannt). Die Reinaertdichter haben dem so vielfach behandelten stoff die für die neuere zeit bis zur gegenwart maßgebende form verliehen. Die ältere dichtung von R e i n a e r t schließt sich im allgemeinen an die darstellung der I. branche an, mit kleinen änderungen, Streichungen und zusätzen, die im folgenden in klammern hervorgehoben sind. Zu Pfingsten hält könig Nobel hof (Pfingsten statt vor Himmelfahrt hat der dichter einer handschrift der X. branche oder einem Artusroman entnommen). Alle tiere erscheinen außer Reinaert, der ein schlechtes gewissen hat. Isengrijn erhebt die erste anklage wegen beschimpfung seiner jungen, Vergewaltigung seiner frau. Ihm folgen das hündchen Cortois wegen einer ihm vom fuchs abgejagten wurst, und der biber Pancer für den hasen Cuwaert, den Reinaert unter königsfrieden hatte töten wollen (beide anil

xvm klagen neu). Grimbeert der dachs, Reinaerts neffe, verteidigt seinen oheim und häuft alle schuld auf den wolf. Abei' neue Schandtat Reinaerts wird kund, als der hahn Cantecleer mit den hähnen Cantaert und Craiant und den hennen Pinte und Sproete die leiche seiner vom fuchs gemordeten tochter Coppe auf einer bahre h'erbeibringt (im RdR klagt Pinte). Coppe wird bestattet. Nobel bittet seine dienstmannen um rat wegen Reinaerts. Es wird beschlossen, ihn durch Brun den bären zu hofe au entbieten. Brun läßt sich durch aussieht auf honig vom fuchs dazu verlocken, köpf und pfoten in den spalt eines baumstumpfs zu stecken, und wird festgeklemmt, als der fuchs den keil herauszieht. Übel beschunden und von den bauern halbtot geschlagen, entrinnt er durch den fluß ans jenseitige ufer (im einzelnen manche neuerungen gegenüber dem RdR). Ähnlich ergeht es dem zweiten königsboten, kater Tibeert, den die gier nach mäusen in eine falle bringt. In seiner Verzweiflung springt er den herbeieilenden pfarrer an, verletzt ihn schwer und entkommt. Die beiden abenteuer sind mit besonderer liebe ausgeführt (über 800 verse gegenüber 500 im RdR). Als dritter bote geht der dachs Grimbeert nach Maupertuus zu seinem ohm (im RdR mit einem versiegelten Brief). Reinaert nimmt abschied von seinem weib Ermeline und legt seinem neffen eine lange beichte ab. Aber gleich darauf vermag er kaum seine äugen von den hühnern des klosterhofes abzuwenden, an dem sie vorübergehen, und macht sogar einen angriff auf den hahn. Bei hofe angekommen, wird er vom geschrei seiner ankläger empfangen. Er läßt sich's nicht anfechten, sondern schreitet einher, als ob er der königssohn wäre. Den vorwürfen des königs wegen der behandlung seiner boten begegnet er mit der erklärung, daß Brun und Tibeert ihre not selbst verschuldet haben. Hierauf drängen sich alle durch Reinaert geschädigten tiere vor, der widder Belijn mit seinem weib Hawi, Brun, Tibeert, Isengrijn, das eberschwein Forcondet, der hahn Cantecleer, das frettchen

XIX Clenebejach und noch andere, um klage zu erheben (im B d R antwortet vorher der löwe auf Reinaerts rede). König Nobel macht kurzen prozeß: Reinaert wird zum tod verurteilt, der galgen alsbald errichtet. (Von hier an — etwa vers 1883 — geht die handlung des ndl. gedichts in d$r hauptsache ihren eigenen weg.) Grimbeert mit Reinaerts nächsten magen verläßt den hof. Isengrijn, Brun und Tibeert führen den fuchs zum galgen. Dieser will beichten, gesteht auch eine anzahl missetaten ein, ist aber bei gemeinsamen Unternehmungen mit Isengrijn stets übervorteilt worden. Aber glücklicherweise hat er noch silber und gut in menge. Der könig wird aufmerksam und fragt nach dem schätz, und nun enthüllt der listenreiche dem gierig lauschenden königspaar die mär von der Verschwörung seines vaters, seines ihm so getreuen neffen Grimbeert, Isengrijns und des katers Tibeert, an stelle des löwen den bären Brun zum könig zu machen. Die mittel dazu habe der von Reinaerts vater aufgefundene schätz könig Hermelincs liefern sollen. Aber er selbst, Reinaert, habe seinem vater den schätz heimlich entwendet und dadurch den könig gerettet. So erhält Reinaert von Nobel Verzeihung für alles, soll ihm aber könig Hermelincs schätz zeigen. Der fuchs gibt den ort an, beim brunnen Kriekepit im walde Hulsterlo am ostende von Flandern, der hase Cuwaert soll den könig hinführen, da Reinaert, um ablaß zu erhalten, nach Rom pilgern muß (in branche I, 1385ff., rettet sich R . durch die pilgerlist vor dem galgen). Nobel ist damit einverstanden und gebietet öffentlich frieden für Reinaert. Jetzt ist es zeit für Reinaert, an seinen feinden räche zu nehmen: Brun muß ein großes stück rückenfell für eine pilgertasche, Isengrijn und sein weib Haersint je ein paar schuh für den bußfertigen pilger liefern (hier ist Vertrautheit des dichters mit branche X erkennbar). Belijn der kaplan und Cuwaert begleiten ihn. In Malpartuus wird dieser vom fuchs getötet und jener an den hof mit einer botschaft zurückgesandt, die ihn das leben kostet II·

XX (in branche I, 1460ff. nimmt Renart den hasen mit, aber während er vom berg herab den könig verhöhnt, entwischt der hase). Nun ist Reinaerts bosheit offenkundig. Der leopard Firapeel befreit Isengrijn und Brun, der friede zwischen ihnen und dem könig wird wiederhergestellt1). Das ndl. gedieht ist im zweiten teil der handlung durchaus selbständig, nur daß hie und da einzelheiten an die I. Renartbranche, gelegentlich auch an die X., erinnern. Die lüge von Hermelincs schätz beruht auf einer einheimischen sage, nach der könig Hermenricus die königsburg von Gent gebaut habe (Grimm, Reinhart Fuchs s. CLII). Aber auch im übrigen ist der ganze Schauplatz der handlung aus der unbestimmten gegend des RdR nach Flandern verlegt. Die Verschwörung gegen Nobels herrschaft geht im lande Waes, zwischen Gent und dem dorfe Hijfte, vor sich. Brun soll in Aachen gekrönt werden. Im kloster Elmare, gegen Seeland hin, hat Reinaert den wolf zum mönch gemacht. Auch durch die personennamen bekommt die handlung einheimische färbung: Ludmoer metter langher nese, Hughelijn J ) Ältere ausgaben des gedichts, nach der Comburger handschrift, von Gräter 1812, J. Grimm 1834 (im Reinhart Fuchs s. 116if.), J. F. Willems 1836, »1850, Jonckbloet 1856, Ernst Martin (nebst Reinaerts Historie), Paderborn 1874, dazu Neue Fragmente (Dannstädter hs.), Straßburg 1889, W. L. van Helten, Groningen 1887, I. W. Müller en F. Buitenrust Hettema, Zwolle 1903-1909, C. G. Kakebeen en Jan Ligthart, Groningen 1909. Nach der neu entdeckten Dycker hs.: H. Degering, Van den vos Reynaerde, nach einer hs. des iürsten Salm-Reifferscheidt auf Dyck hgg., Münster 1910. Kritische ausgabe von J. W. Müller, Van den vos Reinaerde, Gent, Utrecht 1914, Critische commentaar op V. d. v. R., Utrecht 1917. — Vergleiche mit der französischen quelle in den meisten ausgaben, dazu J. W. Muller, Het samenstel van Willem's gedieht ,V. d. v. R.', Taal 14 (1904), 481 ff. Übereinstimmungen zwischen Reinaert und mhd. Reinhart Fuchs hebt S. Singer, AdA 1892, 246f., hervor. — Über die zwei dichter des Reinaert I: Leonard Willems, Reinaerdiana, Tijdschrift v. nederl. taal- en letterk. 16 (1897), 258ff.; über die Dycker hs. und die zwei dichter: J. W. Muller, Verslagen en mededeelingen der Kon. via. acad. voor taal- en letterkunde 1908, 109ff., Tijdschrift v. ned. taal- en lk. 31 (1912), 177ff., L. Willems. Bulletin de la soeiiti d'hist. et d'arcMologie de Gand 16 (1908), 125ff., Tijdschrift voor boek- en biblioteekswezen 8, 97ff., J. Franck, ZdA 52 (1920), 285ff., W. Braune, PBB 44 (1920) 100 ff.

XXI metten crommen beenen, Abel Quae, Bave u. a. im bärenabenteuer zeigen es. Die tiernamen werden meist beibehalten, gelegentlich wie Petitporchaz-Clenebejach übersetzt. Aber die namen der hauptträger sind ja fast alle von haus aus deutsch, und dazu kommen neue deutsche namen wie Hawi (Hedwig) für das schaf, Dieweline für das eichhornweibchen, auch aus der Überlieferung geschöpfte namen wie Sproete für die henne (vgl. den hahn Sprotinus im Ysengrimus), Rijn 1 ) für den hund. Schließlich darf auch nicht unbemerkt bleiben, daß Isengrijn und Reinaert hier wieder wie im Ysengrimus, als ohm und neffe erscheinen (ebenso auch Reinaert und Grimbeert), nicht als gevattern wie im RdR. So ist das werk einerseits durch die fast ganz neue handlung des zweiten teils, andererseits durch anpassung an vlämische gegend und vlämische namen zu einem wesentlichen teile wieder eingedeutscht worden. Die frage nach dem Verfasser, der sich in der Comburger handschrift Willem nennt, der vorher schon einen Madoc verfaßt hatte, ist durch die auffindung der Dycker handschrift in neue beleuchtung getreten. Schon vorher hatte L.Willems vermutet, daß in den ersten Zeilen des prologs der name des dichters fehle, der ein abenteuer von Reinaert in dietsche onghemaket gelassen hatte, daß also zwei dichter an dem werke beteiligt seien. Diese Vermutung wird durch die lesart der Dycker handschrift vollauf bestätigt: 1 Willam, die Madocke makede Daer hi dicke omme wakede, Hem vernoyde so harde Dat ene auenture van Reynaerde 5 In dietsche was onvolmaket bleuen, Die A r n o u t niet en hadde bescreuen, Dat hi die vite dede soeken Ende hi se oten waischen boeken In dietsche heuet begonnen. 10 God moete hem sire hulpen onnen! ') Vgl. zur Verbreitung diesea namens Martin, Eeinaert 8. X X X V I I I , Sprenger, ZdP 26 (1894), 285f.

XXII Durch die annahme zweier dichter erklären sich auch die mannigfachen Verschiedenheiten der beiden teile nach Wortschatz, mundart, Ortsnamen, auffassung der tiere, die — trotz guter naturbeobachtungbei beiden dichtem - im zweiten teil stärker zur vermenschlichung neigt als im ersten. Es fragt sich nur, welcher von beiden dichtem den ersten, welcher den zweiten teil gedichtet habe. Alle forscher, mit ausnahme von Degering und Braune, schreiben dem älteren dichter, Arnout, den zweiten, dem jüngeren, Willam, den ersten teil zu, vor allem mit rücksicht auf vers 8—9, da nur der erste teil eine welsche vorläge fordert. Ich halte die frage noch nicht für völlig geklärt: die berufung auf französische quellen war für die mittelniederländischen dichter ungefähr dasselbe, wie für französische dichter berufung auf eine lateinische quelle. Auch kann man sich wohl den ersten teil, mit einem der französischen vorläge ähnlichen abschluß, als selbständige dichtung vorstellen, nicht aber den zweiten, der eine längere einleitung, hoftag, klagen gegen den fuchs, gerichtsverhandlung fordert. Die vorläge des ersten teils war die I. branche in der vorliegenden oder ihr sehr ähnlichen gestalt. Leopold Sudre 1 ) betrachtet den italienischen Eainardo e Lesengrino als wiedergäbe einer ersten fassung des hoftags, den Reinaert als wiedergäbe einer zweiten, die überlieferte französische branche als dritte und jüngste fassung. Die sachlichen unterschiede der drei fassungen zwingen nicht zu dieser annahme, zumal wenn der zweite teil des Reinaert als das werk eines anderen dichters bei der vergleichung ausscheidet. Merkwürdig jedoch sind die von S. Singer hervorgehobenen Übereinstimmungen des Reinaert mit dem mhd. Reinhart in einzelnen punkten, die allerdings nicht alle gleichwertig sind2). Die abfassungszeit des Reinaert wird nach unten bestimmt durch die vor dem jähre 1280, nach L. Willems ') Sudre, Les sources du Roman de Renart, Paris 1893, s. 87 ff., 110 ff., Tgl. dazu LgrP 16 (1895) 23 f. ! ) Zu Singer (oben 3. XX) vgl. LgrP 1.6 (1895) 23.

XXIII zwischen 1267 und 1273, entstandene Übersetzung des Reinaert in das lateinische durch den mönch Balduinus1). Setzte man bisher das gedieht schätzungsweise in die mitte des 13. jahrhunderts, so muß man jetzt den ersten und zweiten teil, oder vielmehr das ältere teilgedicht und das uns vorliegende gesamtgedicht zeitlich auseinanderrücken. Bei der erfindung vom gegenkönigtum des bären, für das Reinaerts vater gerade im eigentlichen Deutschland, in Sachsen, geworben hat, kann man an verschiedene begebnisse der deutschen geschichte dieser zeit denken. Otto IV. von Braunschweig (1198—1215) als gegenkönig gegen Philipp von Schwaben kommt kaum in betracht, da er ja durch den tod Philipps alleiniger könig wurde. Aus demselben gründe wird man auch Wilhelm von Holland außer acht lassen, der seit Konrads IY. tod (1254) einziger könig war. Wohl aber kann man an den jungen könig Heinrich denken, der sich 1235 gegen seinen vater Friedrich II. erhob: die Vorbereitung der offenen empörung durch ausgedehntes werben, die völlige ergebnislosigkeit der erhebung, das alles findet seine parallelen in der Verschwörungsgeschichte des Reinaert. So wird man den zweiten teil des Reinaert, gleichgültig, ob man ihn als das ältere gedieht oder als fortsetzung des ersten teils betrachtet, nicht vor 1235 ansetzen. E| Dem Reinaert des 13. jahrhunderts entspricht im Reinke vos nur das I. buch: der Reinaert hat um 1375 eine Umarbeitung und fortsetzung erfahren, welche den umfang des gedichts auf 7794 verse steigerte. Der dichter selbst nennt sein werk R e i n a e r t s H i s t o r i e [Reinaert II2)]. Er schließt das alte gedieht damit ab, daß er den könig ') Hgg. von M. F. A. G. Campbell unter dem titel Reynardus vulpes, Hagae comitis, 1859, von Knorr, Reinardus vulpes, TJtini 1860. Vgl. J. W. Muller, De oude en de jongere bewerking van den Reinaert, Amsterdam 1884, s. 6 ff-, L. Willems, Rainaerdiana. Tijdschrift v. ndl. taal- en letterkunde 30 (1911) 193 ff. 2 ) Text bei Martin, Reinaert s. 107—341. — "über eine nachwirkung Auberons in R. H. (Meester Abrioen van Trier) vgl. J. Teirlinck, Verslagen en mededellingep d. Kon. via. acad. 1907 s. 781—805.

XXIV die abhaltung des hoftags um zwölf tage verlängern läßt. Dadurch, daß der dichter als hauptquelle wieder eine hoftagsbranche, nämlich die VI. branche, benutzt, ergeben sich von vornherein Übereinstimmungen zwischen altem und neuem teil, dazu kommen anlehnungen des dichters an das alte gedieht, so daß die haupthandlung des neuen wenig eigenartig erscheint. Die VI. branche (1542 verse) schildert in nachahmung der I. branche wieder einen hoftag, in dessen mittelpunkt der fuchs steht. Aiskläger treten auf: Isengrijn, Tibeert, Brun, die meise, die henne Pinte, derrabeTiecelijn, Roonel der rüde, Couart, Pele die ratte, ja selbst gegen könig und königin h a t sich Renart vergangen. E r selbst erbietet sich, seine unschuld durch gottesurteil oder im zweikampf zu beweisen. Der hirsch Brichemer wird vom könig als unparteiischer eingesetzt, er zieht den leoparden, Baucent den eber und Bruiant den stier als sachverständige helfer hinzu. Jeder von beiden kämpfern muß beschwören, was er behauptet. Isengrijn siegt. Reinaert, zum tod verurteilt, greift wieder zur list mit der beichte. Ein des wegs daher kommender mönch nimmt ihn mit in sein kloster, macht ihn zum mönch, aber die vom kloster gekauften kapaunen machen ihn wieder zum räuber. Hinausgeworfen, ist er froh, wieder frei zu sein und seinen feinden neue streiche spielen zu können. Wie die beobachtung der regeln für den gottesgerichtlichen zweikampf, die Bewaffnung der kämpfer mit stock und schild zeigen, ist die vermenschlichung hier sehr weit getrieben. Diese erzählung hat der Verfasser von Reinaerts Historie dem umfang nach reichlich verdoppelt (3314 verse). E r hat den inhalt durch heranziehung anderer französischer branchen, vor allem der X . (heilung des kranken löwen), der XVI. (beuteteilung) und der X I X . (wolf und stute), des Physiologus {fuchs stellt sich tot, um vögel zu fangen), und einer reihe Romulusfabeln (wohl nach dem ndl. Esopet, sowie durch eigene erfindungen — äffe Martij η und sein weib Rukenauwe als beschützer Rei-

XXV

naerts — vermehrt. Die ganze handlung ist nicht ungeschickt gegliedert: I. teil die klagen des kaninchens Lampreel und der krähe Merkenauwe (wegen tötung seiner frau Scharpenebbe), darauf herbeiholen des fuchses durch den dachs, beichte vor diesem, bei hofe Widerlegung der anklagen. II. teil: vorwurf der ermordung des hasen Cuwaert, eingreifen der affin (fabel von mann und schlänge), Reinaerts erfindung von den drei kleinodien, die er dem widder mitgegeben habe (auf dem spiegelrahmen vier fabeln dargestellt), verweis auf frühere Verdienste. III. teil: klage Isengrijns und seiner frau Haersint, Verteidigung Eeinaerts. IV. teil: der zweikampf, Renart siegt und wird hoch geehrt. So folgen dreimal aufeinander klage und Verteidigung, bis der unvermeidliche zweikampf stattfindet. Gegenüber dem Reinaert I, seiner schöpferischen erfindung im zweiten teil, seinem liebevollen versenken in die tierweit, steht der dichter des Reinaert II mit seinen nachahmungen und entlehnungen, seiner neigung zur vermenschlichung des tierischen, zum lehrhaften und satirischen zweifellos zurück. Aber daß man ihn nicht unterschätzen darf, hat schon J. W. Müller in seiner abhandlung1) zu zeigen versucht. Die wenn auch etwas schematische, aber sich allmählich steigernde handlung habe ich eben hervorgehoben. Aber auch in der poetischen kleinarbeit — Charakterschilderung, ausschmückung der einzelheiten, verskunst — hat er beachtenswertes geleistet. Erfindungsgabe zeigt er in der benennung neu auftretender tiere, deren namen er selten aus französischen bestandteilen — Oordegale, Corbout —, meist aus deutschen bildet: so Slupecade für das dachsweibchen, Scharpenebbe und Slindepier für das krähenweib und seinen söhn, Rukenau für die äffin, Biteluus, Vuulromp, Hatenet für die jungen äffen, Lampreel für das kaninchen2); ') J. W. Muller, De oude en de jongere bewerking van den Reinaert, Amsterdam 1884. 2 ) Die deutung der tiernamen bei J. Grimm s. CCXXII, Martin, Eeinaert s. XXXVIII ff., Lübben, Tiernamen (s. o.).

XXVI der esel erhält seinen althergebrachten namen Boudewijn wieder. So bedeutet auch diese dichtung einen fortschritt in der germanisierung des tierepos. Reinaerts Historie, welche ja den alten Reinaert mit einschloß,.ist diejenige form, in welcher das tierepos der folgezeit überliefert wurde. Zunächst entstand daraus die niederländische prosabearbeitung, Die h y s t o r i e v a n R e y n a e r t die vos, deren älteste erreichbare form in dem zu Gouda erschienenen druck von 1479 vorliegt (jüngerer druck 1485 zu Delft). Sie steht der dichterischen vorläge noch sehr nahe. Sie wurde bald nach ihrem erscheinen durch Caxton ins englische übersetzt. Das niederländische Volksbuch R e y n a e r t de vos, 1564 zu Antwerpen gedruckt, geht gleichfalls auf die ältere prosa zurück, hat aber für einteilung und moralische betrachtungen noch eine andere vorläge benutzt 1 ). Denn unterdes hatte Reinaerts Historie noch eine zweite bearbeitung oder vielmehr eine erweiterung erfahren. Der verstext blieb bestehen, wurde aber in vier bücher, innerhalb der bücher in kapitel eingeteilt, bücher und kapitel mit Überschriften versehen, nach mehreren kapiteln immer eine belehrung in prosa hinzugefügt, was der dichter damit meine, und das ganze reichlich mit holzschnitten ausgestattet. Von dieser bearbeitung, welche die unmittelbare vorläge für den ndd. Reinke gebildet hat, sind uns nur wenige bruchstücke erhalten: die C u l e m a n n s c h e h b r u c h s t ü c k e , so genannt nach dem senator Culemann in Hannover, der sie aufgefunden und zum erstenmal neugedruckt hat 2 ). Erhalten sind im >) Prosa (von 1485) neugedruckt von L. Suhl, Lübeck, 1783, (von 1479) von J . W. Muller en H. Logeman, D. h. v. E . d. v., Zwolle 1892 (vgl., dazu Voretzsch, DL 1893, 426 ff.). Das ndl. Volksbuch R. d. v. neu hgg. von E. Martin, Paderborn 1876. Neudrucke von Caxton von W. J . Thoms 1844, Arber 1878, E. Goldschmid 1884, Morley 1889. a ) Die bruchstücke sind nach dem tode Culemanns gelegentlich der Versteigerung seiner Sammlung auf die Universitätsbibliothek von Cambridge gekommen, mit ihnen das einzige erhaltene exemplar des Culemannschen neudrucks. Nach diesem letzten hat Hoffmann von Fallersleben die bruch-

XXVII ganzen 222 verse (davon 24 verstümmelt) aus verschiedenen stellen des ersten teils von Reinaerts Historie, 21 prosazeilen (einige verstümmelt) und 4 liolzschnitte. Im übrigen kann uns der ndd. Reinke, welcher nach dem vergleich mit den erhaltenen stellen im ganzen seiner vorläge treu gefolgt ist, eine ungefähre Vorstellung von dieser geben. Die äußere ausstattung des buches, dem die bruchstücke entstammen, läßt schließen, daß es um 1487 bei Gr. L e e u in Antwerpen gedruckt worden ist. Den namen des Verfassers überliefert uns der ndd. Reinke in dem augenscheinlich wörtlich aus. der niederländischen vorläge übernommenen vorwort: £ir bmme, bat mart en mogI)e lefen bnbe of borftaen, id I n n r e ! ban Slldmer, fcEjoIemefter bnbe tudjtierer be§ ebbelen, bogentlifen borften bnbe tjeren Ijertogen ban Söflingen, bmme bebe totalen rntyneS gnebtygljen Ijeren, fyebbe bt)t t)egf)entoerbt)ge boe! btf) toalfcfiet bnbe franpjie» fc^er fprafe gijefoc^t bnbe brnmegefatt} in bubefcfje fprafe to bem loue bnbe to ber ere gobe§ bnbe tofyetyifamerlere bet, be f)trtyrtrtelefen, bnbe f)ebbe bijt fuiue boei gljebeelet in beer part bnbe fyebbe bt) tyfltjf capittet gijefati) etjne forte btijleg* ginge bnbe meninge beS fulfften poeten, bmme to berftaen ben rechten ftjrt be§ captttefö. Auf grund dieses Vorworts hat man seit 1498 Hinrek van Alckmer irrtümlicher weise für den Verfasser des niederdeutschen Reinke gehalten. Schon J. Grimm (Reinhart Fuchs c. CLXXY) erklärt diese annahme für töricht und zieht den richtigen schluß, daß Hinrek, etwa hundert volle jähre später {nach Reinaerts Historie), die niederländischen gedichte einer gelinden Umarbeitung unterzogen habe. Diese Vermutung ist durch die Culemannschen bruchstücke aufs glänzendste bestätigt worden. etücke in den Horae belgicae XII, 7ff. herausgegeben. Neudruck nach dem original von Prien, PRB. 8 (1882), lOff., darnach im anhang dieser ausgebe. Vgl. Prien, a. a. o. s. 1 ff.

χχνιπ Auf diesem wege ist das tierepos nach Niederdeutschland gelangt, wo ihm, wie am anfang gezeigt worden, ein günstiger boden bereit war. Auch in der literatur war die tierdichtung unterdes wenigstens durch bearbeitung mittellateinischer fabelsammlungen (im wesentlichen phaedrianischer, unter dem namen Romulus gehender fabeln) zur darstellung gekommen: im 14. Jahrhundert durch die (in der hauptsache nach dem Anonymus Neveleti gearbeiteten) fabeln Gerhards von Minden und 1402 durch den Magdeburger Äsop. Ein kurzes, aber mehr episches gedieht, in welchem der könig der tiere von vögeln mehr oder weniger gute ratschlage empfängt, ,Die Ratsversammlung der Tiere' geht zwar allem anschein nach auf eine ältere vorläge zurück, steht aber in seiner äußeren einkleidung schon der hoftagsgeschichte des tierepos nahe 1 ). Der niederdeutsche R e i η k e de v o s ist 1498 zu Lübeck erschienen, wahrscheinlich in der druckerei von Matthäus Brandis (A). Der Verfasser ist unbekannt, es ist weder Nicolaus Baumann noch Hermann Barkhusen, vielleicht ist es ein lübeckischer ordensgeistlicher gewesen2). Die enge Übereinstimmung zwischen den versen der Culemannschen bruchstücke und denen des Reinke, ebenso zwischen den beiderseitigen prosastücken und sogar zwischen den beiderseitigen holzschnitten, wie das dieser ') Die Fabeln Gerhards von Minden, hgg. von Albert Leitzmann, Halle 1898. Der Magdeburger Aesop (unter dem Namen Gerhards von Minden), hgg. von W. Seelmann, Bremen 1878. Ratsversammlung der Tiere, hgg. von W. Seelmann, Jahrbuch f. ndd. Sprachforschung 14, 126ff. 2 ) Vgl. F . Zamcke, Zur Frage nach dem Verfasser des Reineke, ZdA 9 (1853), 374ff. Wiechmann, Mecklenburgs altniedersächsische Literatur I (1864), 44. Latendorf, Zur Kritik und Erklärung des Reineke vos, Gymn.Progr. Schwerin 1865, s. 34. A. Bieling, Die Reinke-Fuchs-Glosse, Progr. Andreasrealgymm. Berlin 1884, s. 9. — Exemplare des Lübecker Reinke von 1498 in Wolfenbüttel und Bremen. Eine sorgfältige bibliographie der älteren drucke und Übersetzungen des Reinke giebt Prien in der 1887 in der Altd. Textbibl. erschienenen ausgabe s. X X I V f f . — Neuausgaben: von C. Schröder, Leipzig 1872, A. Lübben, Oldenburg 1878, F . Prien, Halle 1887. Vgl. F . Prien, Zur Vorgeschichte des RV, P B B 8 (1882) 1 - 5 3 .

XXIX ausgabe vorgesetzte bild vom fuchs im hühnerhof erkennen läßt, beweist die abhängigkeit des ndd. Reinke von der durch Culemanns bruchstücke dargestellten vorläge. Darnach stammen auch die einteilung in bücher und kapitel, die Überschriften, die angefügten erläuterungen und sittenbetrachtungen aus der niederländischen vorläge. Der Reinkeverfasser ist im wesentlichen nur Übersetzer, nicht bearbeiter oder gar schöpfer. Gleichwohl ist auch der niederdeutsche Übersetzer nicht ohne Verdienste. Ein endgültiges ürteil könnten wir freilich erst fällen, wenn wir das werk Hinreks van Alckmer vollständig besäßen. Aber auch so schon können wir feststellen, daß auch er dazu beigetragen hat, dem werk deutsches aussehen zu verleihen. Den flandrischen Schauplatz, auch die meisten eigennamen läßt er bestehen, die ja ohnehin mit wenigen ausnahmen vlämisch, nicht mehr französisch waren. Aber Isengrijn, Boudewijn, Grimbeert gibt er ihre deutsche oder niederdeutsche form: Isegrim, Boldewyn, Grimbart. Die koseform Reinke für Reinaert ist an sich kaum eine Verbesserung, aber doch eine weitere eindeutschung. Aber die fremdklingenden namen — außer Nobel, Rossel und den nur halbromanischen Cantaert und Creyant — hat er sämtlich durch deutsche ersetzt: Canticleer-Hennink, CoppeKrassevoet, Cortois-Wackerlos, Cuwaerde-Lampe1), Corbout-Merkenouwe. Einige andere namen französischen ursprungs hat er weggelassen. Sogar einige deutsche namen hat er durch andere deutsche namen ersetzt: Tibeert durch (oberdeutsch) Hintze, Eerswijn (Haersind) durch Giremot, Tiecelijn durch Pluckebüdel. Dazu kommen namen für neueingeführte tiere: Hermen der bock, Metke die ziege, Bartold der storch, Lütke der kranich, Markwart der häher, Tibbecke die ente, Alheil die gans — augenscheinlich manche von ihnen, wie Lampe, aus volkstümlichen benennungen aufgegriffen. Wie groß der anteil des Reinkedichters an der benennung der tiere mit ») Vgl. oben s. X .

XXX deutschen namen ist, ergibt eine einfache berechnung: von den 36 tiernamen des Reinke stammen nur noch 9 (darunter auch die ursprünglich deutschen, wie Isegrim, Brun, Reinke) aus dem Roman de Renart, 4 sind im Reinaert I, 6 in Reinaerts Historie dazu gekommen, 17 sind eigentum des Reinkedichters 1 ). So war die eindeutschung des stoffes nahezu vollendet, gleichzeitig freilich auch die umformung der alten tiergeschichten in ein moralisch-satirisches werk, dessen psychologischer gegenständ nicht mehr die tiere, sondern die menschen waren, so daß Luther den Reink§ als eine „lebendige Kontrafaktur des Hoflebens" pries. Aber die geistige eigenart der zeit bewegt sich in dieser richtung, und so hat der Reinke einen weitgehenden literarischen erfolg erzielt. Als die älteste unmittelbare nachahmung kann das bald nach 1500 in Jutland entstandene gedieht ,De Vos unde de Hane' gelten (272 verse). Rollenhagens ,Froschmeuseler' steht unter seinem einfluß ebenso wie Fischarts ,Flöhhatz' und einzelne fabeldichter. Das gedieht K. Fr. R e n n e r s aus Münden, ,Hennynk de Hahn' (1732) ist ein seitenstück zum Reinke vos in vier büchern. In den der revolution von 1848 vorangehenden jähren hat Adolf G l a ß b r e n n e r den alten stoff benutzt, um daraus seinen , N e u e n R e i n e k e F u c h s ' , eine satire auf die staatlichen, kirchlichen und allgemeinen zustände seiner zeit, zu schmieden2). Vor allem aber wirkte der Reinke durch sich selbst, durch die beständig neu erscheinenden auflagen, durch die neuen bearbeitungen und die Übersetzungen in andere sprachen. Die nächste ausgabe des Reinke erschien 1517 l ) Über die allmähliche eindeutschung des fremden stoffs vgl. Voretzsch, Zum Jubiläum des Reinke vos, Beilage zur Allgem. Ztg. (München 1898, 27. bis 28. dez., Nr. 293, 294). ') De Vos unde de Hahne, hgg. ZdA 5, 406 ff. Hennynk de Han, Abdruck des seltenen Originals, hgg. von Nicolas Meyer, Bremen 1814, dazu von demselben, H. d. H., frei übersetzt, Bremen 1814, jüngere Übersetzung von Ernst Rommel, Henning der Hahn, Hannover 1846. Adolf Glaßbrenner, Neuer Reineke Fuchs. Leipzig 1846, '1854.

XXXI zu Rostock (Β). Die tatsache, daß die prosaischen erläuterungen zum gedieht, die sog. Glosse, vom katholischen Standpunkt aus geschrieben waren, gab die veranlassung zu einer umarbeitung der Glosse im protestantischen sinn, die wir wohl dem Rostocker drucker Ludwig D i e t ζ zuschreiben dürfen, in dessen druckerei sie 1539 erschien: das ist die sog. J ü n g e r e Glosse zum Reinke vos (C)1). Die erste hochdeutsche Übersetzung erschien 1544 in Frankfurt a. M. Darnach hat H. S c h o p p e r seine häufig neuaufgelegte lateinische bearbeitung in vierfüßigen jamben gedichtet: De admirabili fallacia et astutia vulpeculae Reinikes libros quatuor (Frankfurt a. M. 1567). G o t t scheds hochdeutsche prosabearbeitung von 1752 2 ) bot für Goethe die vorläge zu seiner hexametrischen neubearbeitung des Reineke Fuchs (1793).

K. Y. Für den neudruck konnte nur der lübecker druck von 1498 in betracht kommen. Das mit äußerst geringer Sorgfalt hergestellte Β berührt mit seinen änderungen in text und glosse nur an wenigen stellen den inhalt (sie sind in den anmerkungen verzeichnet), mehrfach die form, indem es durch veränderte Schreibung der aussprache und durch beseitigung veralteter Wörter und wortformen dem Verständnis der zeit näherkommen wollte. Demselben bestreben begegnen wir in C, das fast in jeder zeile des textes die form, manchmal auch satzbau und reim und nur sehr selten den inhalt ändert. Beider lesarten sind daher, kritisch betrachtet, bedeutungslos und bieten nur das relativ geringe interesse von Veränderungen der herausgeber. Die zahlreichen nachdrucke von C geben ihre vorläge mit um so weniger Sorgfalt wieder, je weiter sie zeitlich von ihr entfernt sind. ') Die jüngere Glosse zum Reinke de vos hgg. von Hermann Brandes, Halle 1891. 2 ) Neudruck in Alex. Bielinga Quellenschriften z. neu. d. Lit., Nr. 1, Halle 1886.

XXXII Demgemäß wird Α buchstäblich wieder abgedruckt, nur in folgenden punkten ist abgewichen. 1) Alle eigennamen, im originaldruck meist klein geschrieben, haben die majuskel erhalten; die wenigen male, wo sonst statt eines großen ein kleiner anfangsbuchstabe oder umgekehrt gesetzt ist, bieten kein besonderes interesse dar, weswegen ihre aufführung unterbleibt. 2) Die Interpunktion des alten druckes, die meist nur den willkürlich gesetzten runden punkt, einige male das kolon in form eines eckigen punktes, einmal den schrägen langstrich und einmal die klammer verwendet, ist durch die moderne ersetzt. 3) Wirkliche komposita sind auch zusammengedruckt, nur adverbielle ausdrücke getrennt gelassen, so daß, wo sie ein wort bilden, das original sie schon so hat. 4) Worttrennungen sind vorgenommen 18 mal bei i)er mit folgendem substantiv (ζ. B. tjerlojeüunt), 7 mal bei to mit dem infinitiv, 10 mal bei der präposition to mit folgendem nomen und sonst noch einige male. 5) Die abkürzungen (ä, e, t, ö, ü für α usw. + folgendem m oder n, in für mm oder me, J für et, b' für ber, 9 für u§) sind aufgelöst, soweit sie nicht zu bedenken anlaß geben. Beim dat. sing, des männlichen und sächlichen artikels und der stark flektierten adjektiva ist die abkürzung m mit beme ufto., e mit bem ufto. wiedergegeben, zuweilen bietet auch der druck die kürzere form ausgeschrieben. Die meist in der form ört erscheinende kopula ist stets mit tmbe aufgelöst; wo also Dttb steht, fehlt auch im original das e. Der name des fuchses kommt 12 mal in der abgekürzten form ret)ie vor. 6) Offensichtliche druckfehler sind verbessert: a) buchstaben vertauscht: gijetottne s. 4, 30. fttluett s. 16, 25. ftnie s. 24, 1. tm s. 24, 8. bnuel s. 28, 1. bebregertje bü s. 37, 21. i)t)u|>e Überschrift I, 12. bü 1246. werbeu s. 50, 1. ijtttye s. 50,36. ttmtftynue s. 51,10. mäutygeS s. 51, 28. beffeu s. 56, 1. begnttbe 1883. 83ntu 1917. bltme 2186. borftnnt 2198. rtttoen 2342. uicE)t 2843. nn 2880. gnb 2887. göltet Überschrift I, 38.

XXXtÖ iöntyuge 3897. iti^t 3924. gnb 3960. tjntoeme 4181. borbernett 4224. bü 4743. beftnben 4795. sRttmer 4841: uoet 4932. bü betttte Überschrift III, 7. Sßultn 5013. toete be utyb β. 179, I I . tjittoen 5190. bonen 5737. ouer gl)ene s. 204, 13. füllte 6186. gi>t)bunben 3065. bt)!ümeri)nge 4039. borott 4948. pecittiä s. 63,14. ijetalett 3177. balfcbe 4366. gbeban 6662. Ijoei Seitenüberschrift blatt 181 . ttebe 114. tjeniti). 1682. ji^at 3752. co begen Überschrift III, 9. ©eft 2664. ft»n 3490. ®fte 3746.· Söt) 2679. S3^aet 6027. S3ub 833. S3i)ebraien 1478. toor 3741. briftfifen s. 52, 29. borfjetb 194. to metienbe s. 42, 2. bulf s. 16,10. buftmen 738. berget s. 64, 31. tornnte et)ne§ Ieen§ s. 102, 13. tborluorn 5781. b) umgestellt: ümtycnf 301. gubbuniel^t)et s. 42,3. elttiie 1812. ttyenien Überschrift I, 30. balbe s. 234, 11. i)tr if 1255. 3824. bit? 5085. c) überflüssig: föntyttci 4225. bofeeä s. 5 , 1 1 . feggee 135. beeffem s. 20,1. Sllbeer 728. ijee s. 62, 18. beeffem s. 76, 1. anbeetö s. 102, 19. feeS 3820. ämtyen 3974. bnbs.63,18. (S^ricEt 4018. gitterten 284. enbrrtjnge 492. prrelaten s. 141, 8. ©fteruen 2106. 55£biu Überschrift 1,28. d) ausgelassen: lüebbrftet)t 3936. Ijebbtt 3974. !ret)tmeit s. 6, 31. ijaftifj 2767. fiepte 3662. It)d)tft)nnii)el5t s. 138,6. tuet)tit) 5019. teilten 5296. tyabe 4927. bo&etyt s. 51,19. arbetybebett bereit s. 4,24. fyentjcf s. 6, 28. iörtief 79. iöntji 139. 1977. 4275. 5007. fyrtber 141. tyuire 571. egette s. 64,37. gube 1110. ft)ne 1766. gfyetooben 1216. bortoeff 2634. anbeitoeff Überschrift III, 5. ttitifj 491. leelj 789. S a t j Überschrift III, 9. gi)et)Iiiett s. 52, 15. e) ergänzungen: ®at j j t capfittel] Überschrift I, 21. ®at J [capittel] Überschrift III, 9. ®at 5 capitfel.] Überschrift III, 10. 3)at tii [capittel] Überschrift IV, 3. [ca^ittet] s. 211, 1. ®at b capit[tel.] Überschrift IV, 5. ®at bt [capittet.] Überschrift IV, 6. 2)at jii [capitteL] Überschrift IV, 12. et ce[tera.] s. 151, 18. getyfttty[!en] s. 53, 1. 7) Sonstige änderungen: bnftrafliiem] bttftraflifen (B) s. 52, 17. - etytte tyfliiem] tifliien (B) s. 56,16. - fcf>oIbe III

XXXIV Jeggen] fd£). fe f. (Β, 3Ϊ. bat fd&. C) 2193. - batme beffe (B) bat beffe s. 42, 6. — cabit in famiä] cabet infamia; cabet χ infamiä (B) s. 197, 25. — aliquig] aliquob (B) s. 197, 28. - ßtyne meteien (B)] g ^ n (C) 248. ~ tall] talle (BC) 1608. - üoluntate (B)] üoluptatem s. 63, 15. bnöroube] bnörobett (B; loQfen C) 608. — ®e (Β)] φ α ΐ (nu C) 2108. - eme] ene (B) 2297. — Satije] £ati)et 3862. — Ijir] i)et (BC) 4754. — gulbene (B)] gulbenen (C) 5256. — fdjolbe i)e] i|e fc£)oIbe (bat fcEjoIbe i»e B; bat fcf). ί). taten bnuortooren ®nb f r e i e n C) 6003. — borge (BC)] borge 6 1 6 2 . — enbe ün] enbe tmbe (B) s. 228, 3,

[Holzschnitt: eine krone.]

$ei)nfe be Μ .

[Titelblatt riickseite — blatt l b : ein die ganze Seite einnehmender holzecfwitt. In einem gewölbten, an der hinteren wand mit zwei fensteröffnungen versehenen zimmer mit zierlichem mosaikfußboden ratzt rechte ein mann in langem, faltenreichem gewande. Das lockige haupt wendet er halb dem Zuschauer zu mit etwas nach oben gerichtetem blick, wie wenn er einen gedanken, der ihm bei seiner augenblicklichen besohäftigung, dem spitzen der feder, gekommen zu spin scheint, verfolgte. Vor ihm auf einem buchständer liegt ein bach, dessen aufgeschlagene Seiten beschrieben sind.]

0 , öutptä obuiacio n u i n ber toerlbe b i l d e t ; ©tc dominum eft rocto gtyelit bem ooffe gfafdjitfet.

I 2*

]

f © t ) « e o o r r e b e o u e r btjt b o e f o a n Sftc^ttfcn b e m e ooffe.

H ( l l $ t r b e o o r e n i n b e n o l b e n t j a r e n , e e r b e r tt)b, b a t g o b ö o r l ö j e b e b a t mtynfdjigte geiiecfjte, eer o n f e Ijere © r i ) t u 8 , toare g o b o n b e tnqnfd&e, l e e t i n b e r mgnfdfjeljt b e n b i t t e r e n b o e t o n b e f t u n t roebber o p D a n b e n t e b o b e o n b e ftecf) o p b o u e n a l l e b e m m e l e ö n b e w e r t roebber f o m e n b e t o bente r e d j t e n gljertytfite, 11 ( 2 ) o o r beffer tt|b b e r g i i e b o t b E r i f t i Otynbetmen, b a t b a r ftjn gf) era eft t e l e n a t u r i t ) ! e totjfe m a n § , b e o t f i o o r i o r e n o n b e leff I j a b b e n rotjfjfyegt o n b e f ü n f t e , be m e n n o m e b e pf)t5io$opi)t), b a t i n o n f e r f p r e f e fo o e l e i s gijefedjt a l j e leffljebberS b e r rog|= Ijetyt o n b e b e r ! u n f t . 3 J i e n i)eeti) o ! e t l g f e t a n e n p o e t e n , b a t i § btydjterS efte t o i ) o p e f e t t e r § ijijftortyen o n b e g i ) e f c ^ ^ t e efte o ! b t j f p r o f e efte f a b e l e n . @ t i t ) i e o a n beffen l e r e b e n bente o o l i e b o g e b e o n b e rogftljetyt o n b e fetteben e r e l e r e fitydjt i n b o f e o n b e i n fdEjrift. ©tltyie a n b e r e ftjn gijeroeft, b e § e b b e n e r e l e r e o n 3 n a g i j e t a t e n o n b e be g ^ e f a t i ) i n L -h· ] t e r f e onbe in btjfprofe onbe in faoelen, o p b a t m e n e r e t e r e o n b e o r e n o f y b b e 8 t o betlj b a r b g f d j o i b e beljolben. Sftancft beffen i § e t m gfyetoeft, be t o n u t t e o n b e i e r e b e r mtjnfcfjen g ^ e f d j r e u e n lieft etyne i)t)ftort)e o n b e f a b e l e o a n 9 l e t ) n f e n b e n t e o o f f e , be feer gfjenoec^Iif i § t o l e f e n o n b e t o l j o r e n , o n b e i § ο ϊ o u t o a n totyjjiietjt o n b e g u b e r e j e m p e l o n b e Iere. 25effe3 f u l u e n p o e t e n I e r e t o lefen o n b e n i d j t t o o o r f t a e n enbrodE)te n e e n n u t t e efte o r o m e n . S i r b n t m e , b a t m e n e n m o g l i e lefen Onbe o f o o r f t a e n , 11 ( 3 ) idf ^ i n r e ! o a n S l l c f m e r , f d j o l e m e f t e r o n b e tu ben troen erften ftaten. 2)effe gijelifent be metjfter beffeg bo!e§ bt) beme ttmlue onbe bt) beme Baren, bt) beme toffe onbe iuperben be gttjpe. e Drucktet 9let)nfen meer b a n tjro. ® a t SBaderlofs f)tr flaget n u , 85 $)e§ is oete tjar, beä ftjb bergdjt; ®e toorft ma§ mtyn, (mot ftage if be§ ntd>t) SBente i d toa3 etjnä in mtyner tyacfjt S3tibe q u a m in etyne moten 6t) nac|t, (Stjnen ftapenben m o i e n m a n Oant if b a r ,

9

10

I, 2.

90

S e r n nam i d be toorft, bat t§ tear. $abbe 3Saieito& ^teftoe§' an ber, ®at quam at ban nttynen Itiften Ijer". f Φ ο f p r a d panttjer atjo »ort, Φ ο beffe fiagije ttm§ gljeljort: 95 tatet be ftage btguen, @t) tonen bar η ϊ φ ί bete mebe bebr^uen. — g n SRet)nfcn atteS nene ere, ipe i§ etirt beff bnbe etjn morbenere. S)at bor i d feggen bt) mtjnen ereit, loo 3 a , bat roetten tool a i beffe tjeren. £ e rouet, Ije ftelet atje etjn beff, |>e en ijeft od nemaitbe atjo teff, I 10*. J 9 ϊ ο φ futuen ben fonntjncf, bebe i§ bnfe ijere, wotbe, bat tie gub bnbe ere los Sortorre, mocfjte Ije bar an gtjefotynnen ®t)n bet!) morfet ban etyner Ijennen. 3)at i d t)to bt)t betotyfen π ι α φ : φ ε bebe η ο φ gtjfteren, ben futuen baφ, S t j n be grotften ouerbaet lio Sin β α η ψ ε η , bente Ijajen, be i)tr ftaeb, $)e nobe ί}βηΜ)φ beer fo bebe; SBente Ije em b i n n e n be§ fonntmgeä brebe SSnbe b i n n e n be§ fonnt)nge§ gub gtjetetybe Souebe em to teren fgnen crebe; 115 $>e touebe en to mafen to etjnem cappetan SBnbe teten «or ft)! fatten gt)an. @e begtjunben betjbe ben crebo to fangen, ÜJien Sftetjnfe brufebe oan ftynen otben btyngen SBnbe f)e(t S a m t e n oafte ttDtjffdjen ftjnen been 120 SBnbe begunbe em bar et)n bet to tfjeen. g ! quam ban ο η ϊ φ ί φ ί ben futuen gljand SBnbe t)orbe bar erer Berber fand. 2)e teccie, be erft ma§ begtjunt, 2)ar froegen fe ban -tor futuen ftunt. L 10". j 35o if bar £)en quam gtjegtjan, ®ar bant if mefter Se^nfen ftan, SBnbe brufebe ban ftjnem otben fpete: iiabbe Sampen bt) ber fete.

I, 3. 130

135

140

145 [ 11*.

11

3α, gtierogffe Ijabbe i)e em bat Itjf gfjenomen, SBere tcf em nicf|t to i>utpe fomen Φο futueft to ben fuiucn ftunben. $ i r moglje gg nodfj feen be öerfdje munben f f e Sampett, bem feer tiromen man, 2)e bodj nemanbe quab bon en tan. 3 ! fegge tyto, fyer fonntyncf önbe at g^ fyeren, SBgtle gt) btjt nidjt rorefen onbe feren, 3)at gtj beS fonnhtgiS örebe, g^ele^be önbe fcreue Saten fu§ brefen can fobanem beue, 3 b weit beme fonntyntf nocfj «a!en oortoetten S a n tieten, be t)b nidjt brabe öorgetten, Of beS fonntynge§ fqnbern ouer ηιαηπίφ gar". 51 2)o fpracf ^ f e g r q m : „ijb iä feiet mar, Stetjnfe bodj nummer neen gub boet; SBere Ije boet, bat mere fere guet ®or ön3 aßen, be gern in öreben ieuen. ] SUten mert em b^t nu öorgtieuen, roert in fort ηοφ etltjfe fdjöuert, 2>e em be3 nu ntdjt to en Iouen".

[Holzschnitt: auf dem throne linke sitzt der könig mit szeptei und krone, vor ihm der hund und zwei andre zu ihm aufblickende tiere sowie Hinze, welcher, ihm den rücken zukehrend, auf dem erdboden sitzt und zu fressen scheint. Im hintergrunde ragen aus einem von spärlichen Waldungen eingeechloseenen tat teile eines schlösse» hervor.] H Sßo ©rtjmbart be greutjncf S t e f f e n öorantworbet oor beme !onnt)nge önbe roo 1je ben nmlff »ebber mrogljet ömme etltyf auab. Φαί iit eapittei. [ lib. ] 150

© greuincf roa§ Sehnten Broberä fone; 2)e fpract bo önbe » a § feer fone, üorantworbe in be ljoue ben öofj, ®e bodj roa§ üaifd) önbe lofj. Jpe tyracf to beme toulue bo atjo oort: „ $ e r Dfegrtym, t)b eqn oitfprofen Wort: ,5De§ ö^enbeä munt fd&affet felben örom'; ©o bo gl) od Dp Steinten, mtjnen om.

12

I, 3.

160

165

170 I 12».

SBere Ije fo root aije gty fjir to fjoue SBnbe ftunbe Ije aljo in be8 !onnl)nge3 ioue, $ e r 2)iegrt)m, fo oije gt) boet, ίφοίϊβ tyf nic^t buncfen gub, » e t gt) en f)tr atfu§ tiorfarefen SSnbe be olben ftude ljir üore refen. ÜKen oat quabe, gt) Steinten fjebben gljeban, S5at latije gt) ai ad^ter ftan. 3 b i s η ο φ etlijfen Ijeren wol !unt, 2S3o gt) mtjt 3tet)n!en maieben öorbunt ®nbe toolben toefen ttoet) It)!e gtjefellen. ®at mob i i beffen ijeren üortetten. SBente Sietjnfe, mt)n ont, in winters noet SBmme $fegrt)tn§ wollen btyi no Wa3 boet: ] SBente t)b giiefc^o^, bat e^n quam gljeoaren, ®e ijabbe grote üt)ffd)e tip etjner iaren. 3fegrt)tn Ijabbe gerne bei ütyffdje gtjeljalet.

[Holzschnitt: rechts treibt ein dem Zuschauer den rücken zukehrender knecht auf einem gaul diesen mit der peitsche an; der gaul zieht einen zweirädrigen karren, auf dem zwei fässer stehen. Links im Vordergründe ist der wolf mit dem verspeisen eines fisches beschäftigt. Weiter dem hintergrunde zu steht auf der linken seite Reinke, nach dem karren sehend. Im Untergründe einige mit bäumen bestandene hügel, hinter denen die türme einer stadt hervorragen.]

9Jien i)e fyabbe nidjt, bar mt)t fe tuorben betalet. braute mt)nen om in be nob; üBmme ft)nen h>t)Hen gfjtjnd 6e loggen oor bob [ 12". ] Stecht in ben ίοεφ önbe ftunt euentur, 3Rer!et, roorben em ol be otyffdje f u r ? 3)o gfjenne ragt ber iaer gljeöaren quam 180 SJnbe mtjnen om bar fulueft öornam, ^aftggen ί ο φ ije ft)n ftoerb tinbe fnel S3nbe menbe mtjneme ome to rucfen etyn öet; Sften Ije rogijebe fty! nidjt fietjn η ο φ groet. ©o menbe be, bat Ije mere boet; 185 £ e ie^ben bp be iaer önbe baφten to ü^Hen. ®t)t tnagebe ije at b o ^ Diegrt>m§ totjüen. Φο ije bo oorban begunbe to baren, SSerp iRetjnie etityfe ο ι ^ φ ε oan ber iaren. 175

I, 3.

13

gfegrtjra Dan Derne πα quam Sßnbe beffe totjffc^e a l to ftjf nam. fRetynfe fpranrf roebber »an ber faren, ®m en iufte bo nid)t lend to Daren; £ e f)abbe o! gijerne ber Dtyffdje begtjerb, löten 2)iegrt)m babbe fe αϊ Dorterb, 195 ljabbe getten, bat ^e tooibe barften, Snbe mofte bar Dmme gfjan tom arften. Φο gjfegrtym ber graben nidjt en mochte, 3)er fuluen ty em egn toetjnid) brockte. 13". ] 11 S f fegget bt) ber trume mtjn: 200 $Ret)n!e raufte et)n§ et)n gef£aor= moben, gijeltyf Ijir i§ gljεfεφt oan beme δ ε ^ ε φ ί η ί ε η ϋαίίφεη üoffe. 400

[ 20 b . ] 11 2So be ionntyncf gf)l)ncf tf|o rabe mt)t ftjnen onberfaten önbe rotyfen, roo ünbe in mat rot)fe f)e ridjten πιοφίε ^ t f e r b t j g e n be bo§£)etjt be§ öoffeä, ünbe mo be bobe Ijemte mart begrauen, bar be Ijanen ftan atje be iiegcfteit Orunbe, ftjcf motyenbe ml)t ouertogen foggelen, fo meftmort be rot)fe is. 11 © a t 0 capittet. 405

410

T l i r fonnincf fpraf: „fyer greuind, fomet ijer! J [ I |>ore gt) root, tyuroe om, be fiuferter, E P 23at farinen tje üaftet önbe mo tje beit? ^ ßeue i ! et)n tjar, t)b mert eme ietjt. SBat ίφοίεη beffer morbε nu m e e t ? φαηε φεηη^ηιί, nu Ijoret f)eer! 3utoe bobe bodjter, bat gube f»oen,

I, δ.

21

2>er totyt toi) ber boben redEjtidjetyt boen S n b e taten er be üigitie fangen SSnbe fe to ber erben bringen; 415 2)at fdjat fdjeen mi)t groten eren. ®enne rotyüe rot) önS mt)t beffen Ijeren SSmme beffen niorb toot befprefen, SBo roty bat beft mögen rorefen". [ 21». ] ® o gtjebott) f)e betjbe t)uncf onbe olben, 420 2>at fe bigiiie fangen fc^otben. $>o beg ionnt?nge§ bottj roa§ gf)egt)an [Holzschnitt: im hintergrunde stehen auf einer anhöhe mit dem altar zugewandten geeichtem der löwe und die löwin, hinter ihnen kuh (?), hirsch und dachs (?); links ein mit zwei leuchtern bestandener altar, vor welchem der widder und das schaf aus einem auf einem lesepult ruhenden, aufgeschlagenen buche singen; rechts liegt auf einer bahre, neben welcher ein großer leuchter steht, das tote huhn, an. welches im Vordergründe von links her drei mit kappen verhüllte hühner herantreten.] S3nbe bomen begljunbe to tjeuen an 2)at .placebo bomino' SSnbe be oerfdje, be bar boren tfjo, — [ 2 i b . ] 3 t febe t)b root, men t)b mere to land, 2Be bat bar be teccien fand SSnbe be refponfen, fo ftyf bat beljorb. ® a r bmme forte ict beffe roorb: © e mart bo int graff ggelegt, 430 ©15η fdjon marmeiftetjn roart bar bereit, ©fjepottieret fo ilar, atje et)n gta§, ® e beerfant, groet onbe bticfe roa§, SJtyt groten boefftauen bar op gf)ei)aumen, ©atmen Harriett mo^te fdjauroen, 435 SBe bar bnber tad) begrauen.

440

TOfue fpradf be fdjrift ber boefftauen: H , ffraffeooet, tjanen ^ e n n i n i ^ boater, be befte, S)e bete etyer iet)bc in be nefte, loot mtyt 5ren ooeten lonbe f^rauen, 3)e Itjc^t Bnber beffeme, ftetjn begraueit. ®e öatfdje SRetynfe roa§, be fe oorbeettj; f iuotbe e m bat fo roebber inrortjuen, 4io § e fdjolbe Dor mt) nidjt roetten to bltjuen" 9lifu3 maiebe fyf S3run Dp be Dart, ©tolt D a n mobe, tfjo bergeroert; 5)ordj etyne roofteni), groet Dnbe land, ® a r bordj maiebe ije fqnen gfjand.

I, 6.

23

475

Φο quam f|e, bat tmet) bergfje tagten; 3)ar plaä) t)o Sietjnfe, ftjn orn, to tjagen SSnbe iiabbe ben oorbadE) bor gfjeroeft. ©o quam i)e oor 3JiaiepertuS tljo left; SEBente Sftegnie fjabbe ηιαηηίφ ϊφοη iiufe, 480 3Jlen bat caftel to 3Kaiepertu§ SBaS be befte oan ftjnen borgen; ® a r Ιαφ lje, alje tye toa§ in Jorgen. 11 Φο S r u n oor bat flot roa§ gfjefomen SSnbe be porten gfyefloten oornomen, .485 Φαr Steqnfe Ott) ρίαφ to gf)an, Φο gljtynci {je oor be porten ftan Sßnbe backte, mat f)e rootbe begannen. £ e reep iube: „9tei)nfe oem, ftynt gtj bar binnen? § ! bt)n S3run, be§ fonntyngeä bobe; [ 23". I)eft gljefrooren b^ ftjneme gobe, ®ome gt) ηίφί to Ijoue, to beme gfyebtjnge, SBnbe i! uro ηϊφί mflt mt) enbrflnge, [Holzschnitt: in einer hügeligen, mit bäumen und gebUsch spärlich bewachsenen gegend, die im hintergrunde in der ferne ein schieß zeigt, bringt auf der linken seite der b&r, sich -auf seine linke pfote stützend, mit der rechten dem ihm gegenüber sitzenden Reinke einen brief, an welchem ein sieget hängt.] ®at gt) bar ΓεφΙ nemen unbe gtjeuen, ®at roert tjro foften t)iitt>e leuen; 495 Some gty ηίφί, gij ftan buten gnabe, [ 24·. j 3 « ) giiebraumet tnt)t gatgen onbe rabe.

5oo

505

® a r ümme gt)aet mt)t mt), bat rabe i ! int beft". 5Ret)n!e fjorbe root beffe toorbe erft onbe left; φ ε Ιαφ bar binnen Onbe iurbe ®nbe 5>αφίε: „foan mt) bt)t euentürbe, Φαί i ! beme baren betaibe beffe morb, Φ ε i)e fo f)omobt}gen fprieft oorb! £>ir oti) mt)i icf benden bat befte". ® a r mtyt gljtjncf Ije beper in ftyne üefte; SBente SKatepertuS roaf ber rotjncfel oui, |)tr et) η gi)atf) onbe gtynbert etjn f)oI, $»obbc mamtt)gi)e irumme, enge onbe ianef, ®nbe £)abbe od mannt)gen feigen ütijgljand,

24

I, 7.

Φε tobebe onbe tofioet, Stije Ije oornarn, bat Ije be# Ijabbe noet; 2Ban fje bar tyenntygen roeff in brocijte ©bber man I)e toujte, batmen ene jodete Smme ftjne oalfdjen mtyffebaet, S o Bant Ije bar ben naumeften rab. 515 9Jianrttcf> beer in fympettjeyt o! bar in leep, 2)at Ije bar in öorretltjien greep. [ 24". ] H ( ι ) Sßtyfletye ftucfe leret be lerer in beffem oorgijefecfjten capittei. f ®at erfte at Qffet fo, bat et)n oorfte, etjn Ijere efte et)n anber rtydjter maraftige !Iage floret oan ftjnen onberfaten ouer etjnen, be beme futuen gfyelqf i§ ebbet ο! bouen beme ebber benebben beme, bat Ije nodjtanä nene Ijafttjgfye mraie ouer em bon fdjat. 11 (2) Φαί anber i8, bat Ije Ijebben fd)al Hofe m^fe rabefiube, be totjfjljeqt roetten onbe fate, bebe lafttdj i8, be in redjtferbidjetjt to tonberfd&eben. 11 (3) Φ at brt)bbe, batmen nemanbe fdjai oororbelen Ongijeeffc^et ebber tingijeüraget. 11 (4) ©at Derbe, bat be grouen on* Igmpigen ft)! oaten oormetett onbe unberroqnben groter btjnge, men oan ben It)ftt)gen fuptiien braben oorletybet Ionen »erben. 11 (5) Φαί otjfte, bat nemant fdjal anne= men foban§, bar to fje nidji bequeme t§, aije Ijtr mert betonet bt) beme grouen baren, be ft)f groter bgnge öor= mat^; men mo Ije ο ο er, bat ootgbet bir na. 51.0

[ 25·. ] 11 SBo 3ftet)nfe oortydjttjgen ft)! bebaute tinbe bar na ottjglj^nd onbe Srunen mt)t tiruntliien »orben tt)t)I!ome Ijetij. ®at oii capiyet. [Holzschnitt wie 23".] D SRetjnfe fu§ beä baren morbe SBol oornam onbe o! Ijorbe, § e louebe ntc^t gruntli! ben morben ftolt, [ 25 b . j @m toa§ lebe oor etjn adjterfyolt. Φο §e bat enctebe fyabbe oornomen, ®at Sörun attetyne roaS gbeiomen, [Holzschnitt wie 23 b .J

I, 7.

525 [ 26*.

53o

535

540

545 [ 26 Κ 550

555

560

25

®e§ to mt)tt fie bo tiorfdjracf; |>e gfytjnd ot§ tljo em tmbe fpratf: „Dem S t u n , rol)lfome motije gty roefen! ] 3 f f)ebbe ι ε φ ί nu be oefper gfjelefen, 35ar omme ionbe if nic^t eer fomen; 3 d f)ope, t)b ϊφαί mi} ft)n to oromen, 2)at gt) tijo mt) gfjefomen fob. @gb rotjlfomen, oem ©rune, tljo alter tt)b. S)eme enroeb if be§ 90 nenen band, ®e bat fc^affebe, bat gt) beffen gand ©(^olbeit ouergfian, bebe i§ feet froar: ®t) froeten, bat tjro nati) i§ bat f)aer. @n öant tjnfe Ijere, be fonntynd, nu •Jlenen anbeten boben to fenben ban t)W? Sßsente gt) ftynt be ebbetfte tmbe grotfte Dan loue, ®e nu is in be§ fonntjngeS fjoue. 3 b wert mt) ftjn funberlqf to bromen, ®at gt) ft)b fier to mt) gfyefomen: Surae orobe tab roert mt) fjelpert fere 8 t j beme funntjnge, bebe i§ onfe ijere. 2Ü fiabbe gt) beffen Weφ nic^t angfienomen, 3 f were bod) morgen to Ijoue fomen. Φ ο φ bunciet mty fere in mtjneme Waen, 3 f ίφαί nu ηίφΐ wol fonen gfiacn: 3 ! Ijebbe mt) g^eten atto fati), ] g b wa§ rtqe fptjfe, be i! att); S>at ganfce Itjff bet)t mt) wee bar tian". 11 Φο fpraf © r u n : „ffte^nfe oem, Wat ete gt) ban?" ®o fpraf SKetjnfe: „teue bem, Wat bulpe tjro bat, SBan if t)W febe, wat if a t § ? 3 b roa§ rtynge fpt)fe, bat if nu bt) leue; @t)n arm man en 90 neen greue. SBan wt) tb nicEjt fonen beteten mt)t onfen wquett, ©0 mote wt) eten oerf$e ή ο η η ί φ ί φ ^ ε ©obane foft atlj if borφ be noeb, 2)ar t>an i§ mt) be buef fo groet; 3 f moet fe eten an rntjnen band, ® a r öan bt)n if wot fyalf f r a n d ; Sffian if bat Rummer beteren fan,

26

I, 7.

565

I 27'. 570

575

580·

585

Γ 27".

595

600

SBotbe ίϊ üntnte ^οηηίφ nobe ttyftan". H 3)o fptacf Stun atjo tiort: „SBanne toamte, toot |ebbe t! itu gljefjort! ftotbe gl) ί)οηηϊφ fo feer üntoerb, ®at bod) moitni(| mt)t ölite begerb? φοηηίφ et|tt fo föt^en fpt)fe, ®e t! üor alle g§ert)d)te prtyfe. ] SRetynfe, tjelpet mt| bat bt) to iomen, 3 t w^I Webber fdjaffen tjuroen tiromen". 11 Stetjnfe fpral: „©tun oem, gl) fiolben t)utoen fpot". ©run fpraf: „netjn, fo ijeipe mg gob! ©diotbe ii flotten, bat bo t! nobe" 3)o fpra! roebber Sfetjnfe, be tobe: bat t)uroe etnft, bat tatet mg wetten, äJlogfye gt) bat ijonnidj fo g^erne eten? ©tjn bur toonet Ijtr, be Ijet| StufteOQte, 3)at id men etyne §atue rntyte; etn id fo öete f)onnt)ge3, öorftat mt) redjt, ®ϊ) fegend ntj meer mtjt at guroem ftedjit" 11 Srunen beme ftai feer bat fmer, 92a ijonnige ftunt at ft)n Begier. §e fpraf: „tatet mt) fomen bar bg, bentfe beS roebber, touet bed mt). 2Ban i! mt) Ijonmged fatlj modjte eten, ©o moftemen mg bed öete tometen". 11 SRe^nie fptai: „gi)a rag ijen öp be üart! Hönnige? fcriet)e wt)3. @rft, bat be Ityfttjge bebreger ben butnmen prüfet onbe iouet, g^etgt § i r fftetjnfe iouet ben grouen baren, X o m anberen mate, w a n men em oor= bringet bat, bar Ije ntetyft to gljeneget i s : atfe beit f>ouer= btjgen boren mtyt ttjtlifec ere, ben O r a n g e n ntljt fpt)fe Onbe brande, ben gljtyrtygen mt)t gljelbe Onbe grauen, ben imluffdjen mljt Orouwen. S n b e i)ir omme B e g i n n e t SRetjnefe erft beffett grouen baren to prtyfen onbe n a ber fjant Dorietjbet lie ene mt)t fpt)fe, bar |e metjft to g!jeneget wa3, atfe ηιηί fcomtigfie, bat em bodj ouel bequarn. f (2) ®at anber, bat be poete ljir leret, bat et>n bor mtynfdje braben i8 to piaffe bracht, fo w a n fje oort Iouet fdjonen worben, ber be werlt n u Out i8, f (3) 5)at brtjbbe, bat men f)ir fcfjai merfen, is, fo we ben quaben g^elouet onbe oolget, bat be tynt tefte onbe o ! ganfc braben wert bebrogen onbe fdjenbet, fo i|tr n a wert gf)e= fecfit. 11 (4) D f gljetjftltfen ljir betefent bt) beme ooffe be buuel, be boge gfeljft; [ 28 b . ] wente %t feer Ityfttydj onbe beljenbe Onbe eme gob to gljelaten fieft, bat Ije ben mtjnfdEien beioren mad), op bat be nttynfcfje i n ber M o r i n g e ouerwtjnne Onbe alfo omme beä webberftanbeä wollen be§ to grotter Ion ntog^e entfangen i n ber faiicfjetjt. SSnbe be beme bebreger, beme buuel, oolget onbe o u k borbet ben befortjngen Onbe betyt, alfe eme be ftjnne to= bregljen, be wert oorloren onbe bar to oan beme ooffe, beme buuel, befpottet onbe beladet i n ben ptynen ber oorbotnenijffe, gellgf i)it SRetjnfe bofj ben baren to f^neme fdjaben befpottebe onbe belac^ebe, fo gt) Ijoren fcfjolen.

28

I, 8.

3lifu3 gi)ft on§ be buuet bor tjflifem, alje l)e in fgner fiocftjetjt merfet bat, bar etjn alber metyft to gljeneget ts. ®e benne roebberftetyt onbe brufet ber gljaue be3 fyiigen gel)fte§, bebe i§ be getiftlile ftar!f)et)t, onbe bitjft tit beme toebberftanbe öulfjcrbicf) loente in ben enbe, beffe raert falicfi; mente onfe leuent t§ f)tr eqrt üedjtent Onbe etyn loebberftant, eijne rtjbberfdjop, al^e 3ob fedjt; be f)tr ηίφί oedjtet roebber onboget, en berff [ 29». ] fty! itener frone öormoben, onbe ootget i)e ber ft)nlt)d)et)t, fo ooiget ije beme ooffe, be bo^en gei)fte, gljelif f)tr na toert gfjefedjt üan beme baren.

[Holzschnitt: im hintergrunde ein mit stroh gedecktes bauernhaus; vorn rechts der bar mit nach dem hause erhobenem köpfe; links neben ihm Reinke, der ihm zusieht.] SBo SRetynfe mt)t Srunen, beme baren, gijtyncf onbe en letjbebe, bar i)e fionnicf) eten fcfjolbe, bat em ouet bequam. SBo en 9tetyn!e bebroef) Onbe leet en ftan befiemmet in bem borne eft blöde mt)t beme fjouebe onbe beleben ooeten. 11 ®at oiii capittet. [ 29 b . ] ? ! C be auent roa§ gfyefomen 6io \ I ®nbe 9let)n!e bat fyabbe oornomen, Z [ P ®at fRuftcogi, be oorgljefecfite bur, ^ %o bebbe roa§ m ftynem f$ur 9iufteot)i toa8 oan groteme ioue @t)n ttymmerman onbe fyabbe in fqnem ijoue 615 Styggenbe etjne e!e, be I)e tooibe iiouen, SSnbe ijabbe bar in gfjefiagen bouen Xtoety grote ftjte, be toeren feer gtat; 9iet)nie be oofc merfebe bat. 2)at futue iiott mag an etyiter ft)b 620 SS^»gt)eHbuet etyner elen tot)b. § e {praef: «tyoret mt), 33run oem! SFled^t i)tr in beffem fuiuen boetn §onnt)ge§ meer, man gl} louet; ©teiet bar in ttjot beepe tyutoe iiouet. 625 Stemet ηίφί to oete, bat ig mtjn rab,

I, 8. gm 5n

mochte b a r attberä tyumetne

29 äff fomeit

Itjue, ftyb be8

11 © r u n f p r a c f :

quab

beridjt".

,,3tet)n!e, f o r g e t n i d j t !

3Hene gt), b a t i d ft) t j j i o r o b ? 630

Sliattje

[ 30». ]

2llfu§

tljo a ß e n btyngen

teet ft)at i j captttet.

665

P

D q u a m SRufteogie a t t o f i a n t ;

1 ) e n b a r e n ije f u S gijetiangen u a n t . l e e p ^afttjgen mtjt etjneme tope, 2 ) a r ty b e b u r e toufte t o fyope, 3 ) a r fe Reiben gefterty. § e farad: „ f o m e t ^oft^gcn mtjt m t ) ! £yn mtjneme f)oue i d etyn b a r e ©fjetiangen, b a t f e g g i i d tjm » o r m a r e " . [ 3 l b . ] e brt)bbe etjn fpeet, b e oerbe etyne r a l e , 2)e ötjftc etynen g r o t e n t u n e n f t a f e ; [ 32*. ] 5)e i e r i i j e r e tinbe be fofter betybe, 680 ® e q u e m e n b a r o ! mt)t ereme gfjetebc. S i e papemetjerfdje, b e ijeetfy ororo ?)utte, ( ® a t w a § be, be b e beften g r u t t e ffionbe beretjben tinbe i o i e n ) 33c q u a m gbelopen mtyt ereme tooden, 685 ® a r fe be§ b a g e S Ijabbe bty g^efeten. ® e n a r m e n S r u n e mebe t o meten. ® o 53run £)orbe b a t rodjte f o groet, $>ar i)e Ι α φ tip fynen boet,

I, 9. 690

695

700 [ 32'.

705

7io

715

720 [ 33 a .

725

todfj mt)t ptjnen bat ^ouet otf), Sien bat binnen bleff befieuen be ljub 33tj betyben orett bmme bat Ijouet Ijeer. g ! mette, men fad} ηΰ ietiqfer beer. ® a t bloet eftt ouer be oren rait; 9 t brodjte f>e bat i)0uet otfy, ηοφίαη Sleuen betjbe boete bar in at »aft, SDodj tudebe i|e fe btl) tmjt bet ^aft 311 rafenbe, eft t)e mere ban bett ftjmten SJieti noc^tan bleuen be iiaroen bar binnen. 2)ar to bat fet ban betjben Ooeten. $>at ήοηηΐφ mag ntdjt ban beme foeten, ] ® a r em 3te^n!e, ftjtt oem, ban febe. ©tjne quabe reQfe S r u n bo bebe; 3 a , tjb roa§ em etyne f o r d e t e üarb: Φαί bloet Ittp bafte ouer ftjnen barb, 3De boetije beben em mee fo feer, fie !onbe nidjt gljan toer na ebbet Der. f Sftuftebtjl quant onbe begljunbe to flan: ©e g i n g e n en altomalen an, SKI be m^t em quemen ijeer; SBrunen tljo flanbe toaS al er begljer. De pape Ijabbe eignen langen ftaff; 2Bo manntjgen flad) i)t eme gaff! !onbe nergen gfian efte hupen. e quemen bp en in etjneme fyupen, ®t)tt beet mt)t fpeten, e^n beet mgt btjlen; ®e fmt)t b r a u t e beljbe | a m e r bnbe btjlen, ©tfyie Ijabben fdjuffete, etlt)fe fpaben, flogen en ane alle gnaben; Sitte geuen fe em manntjgen |Ιαφ, Slat ft)! bebebe, bar i)e ladj. 211 flogen fe; t»a, bar en roa§ neen fo ifene: ] Slobbe mtjt beme trummen bene SSnbe Subolff mt)t bet bteben nefe, Silber mrebeft roeren eme befe. [Holzschnitt wie 31b.J $ e ί ΐ ο φ mgt ftjner polten {längeren, ©erolt mt)t ben trummen bangeren

31

32

I, 9.

[ 33\ 730

735

740

745

[ 34 a .

755

760

765

Sßnbe ft)it froager Nudeltet), ] Silber metyft flogen beffe ttoetj; Slbet G u a c f unbe bar to öroutn $ u t t e , SSnbe X a l i e Sorben Ouadfö (be [ίοφ mt)t ber butte) beffe alletjne, men at be totiue, Φ ε ftunben a l n a S r u n e n Itjue; |>e ntofte nemen at » a t m e n erne brod^te. ®ucEeiret) mafebe bat meqfte g^eroc^te, SScnte f)e toa§ be ebbelfte üan gljebortfjen: Siroto S5t)IIt)gi)etrub oor ber faffportfyen, Φ ε roa§ fljn mober, bat wufte tjberman, SBe auer ftyn üaber w a § , bar rouftmen nidjt p a n ; Φ ο φ feben be bur Onber malcfanber, 3 b foe«' be ftoppeimeter, be froarte S a n b e r , ©tjn ftolt man, bar ije toa£ a l l e i n . S r u n mofte o! oan mannqgem fteqn Φ ε η roorp entfangen op ft)n Itjff: @e morpen n a em, betjbe m a n s onbe m^ff. S n t tefte Stuftet)t)i§ brober f)er fprancf, Φ ε i)abbe e^nen inuppel, btjcEe trnbe l a n d , ® n b e gaff em int ijouet etynen {ίαφ, Φ α ί f)e toer ijorbe ebber {αφ. SSan beme flage entfpranct i)e mtjt ftjnenie itjff; ] 2it rafenbe quam fje rnancft be rotjff SBnbe tiel mancft fe atfo feer, Φ α ί ber otiue quemen int reuer, Φ α ί bar bt) toa§ onbe o! feer beep. I m o g e n bo be pape reep S n b e tt>a8 fc^eer £)atf o o r | a g e t : ,,©eet, gtjnbert d u b oruto 3)utte, mtyt maget, SBetybe mi)t peijje bnbe mt)t r o d e ! ©eet, fjir Ιΐ)φί od ηοφ er mode! φείρεί er a l i o maten n u ; Sroe^ tunne beer3, be gijeue if tyro, ® a r to affiat önbe gnabe groet". 8 u § leten fe B r u n e n ttyggen oor boet S n b e lepen ljafttygen I)en mandt be rotjue S n b e Ijulpen en bti) beme toater, a l otyue. Φ ε totjle fe ijtr mtyt toeren oormorn,

I, 9.

770

33

Stop Sßruit int trater Dan grotem torn SBnbe begijunbe oan grotem We to brummen. £ e menbe ηίφί, bat £)e fonbe froumnten; ©tjn anbackt roaS tmbe begbunbe to bencfen, $)at i>e ft)f fuiuen wölbe öorbrewien, SBp bat ett η ί φ ί meer flogen be bure.

[ 34b. ] Φ ο roebberooer em ηοφ btji euenture: ξ»ε ionbe ηοφ froomnten onbe froam to begen. 3ia, bo btyt be bure äße fegen, 775 9Kt)t grotem gtierodjte Onbe mt)t gremen ©prefen fe: „manne, rot) mögen ön§ tool fdjemen!" ©e jobben bar omme grote onbuit SSnbe fpreien: „b^t i§ beffer totyue fc^utt; S n onttjb quemen fe f)ir to mate. 780 ©eet, l)e froommet m d ) ftjne ftrate!" ©e fegen ben b i o i onbe roorben beä enroar, 2)at bar ηοφ in fatf) betjbe t)ub Onbe fjar S a n ooeten onbe oren; bat roa§ en leeff. ©e repen: „fum toebber, ortoje beeff! 785 ©ir ftynt bqne oren onbe ^antfc^en to öanbe!" ©u8 oolgebe em to beme fdjaben ϊφanbe Φ ο φ wa8 i)e oro, bat i|e entg^r.d. § e üloiebe beme bome, be ene btjncf, ®ar tie Dan oöten tmbe oren fteä Ieeti>, 790 § e olofebe Stetynfen, be ene öorreetf). ©tyt roa§ bat gljebetl), bat Ije bo iaf?, ®e totale Ije in beme roater roafj. ®e ftrom leep fnette onbe oaft; [ 35". J ®en breff lje nebber mt)t ber fjaft 795 S3nbe quam i n etyner forten mt>lc S8t)l na btyfant etjne mt)ie. irop to ianbe bt) bat fuiffte reuer; 9tyroerlbe {αφ qemant bebroueber beer. Jpe meenbe ftynen getyft bar op to geuen 800 Sßnbe trofte bo nidjt ienger to teuen. ξ>ε fpracf: „o SRetynfe, bu οαΐίφε creatur!" Ο ! ί)αφίε Ije op be quaben bur, S)at fe en fu§ Ijabben fiagen tor ftapen, Sßnbe bat 8Ftet»n!e en fjeetE) fo beep i n frupen.

34

I, 10. 11 Φαί Ε capittet. 805

8io

[ 35·. 815

[ 36·. 820

825

830

835

840

3tct>nfe oo§ feer tool bebac^t 1 I I 8t)nen ont alfuS Ijabbe gfyebradjt X i i Sppet ^onnic^martet mit quaber lifte, ^ leep, bar Ije roelfe tjonre rotjfte; S)er nam fye etytt ünbe leep o! feer 311 nebberfoert bt) beme füllten reuer. £ e bebe ftyne maelttyb mt)t beme fulften fjoen Snbe g^gncl oort, bar {je be§ Ijabbe to bon, ] 9ta beme reuer tinbe brand of tfjo. £ e fprac! tjo öafen: „nu bt)n if üro, 2Dat if ben baren ftebbe alfuS [Holzschnitt wie 18 b .] ©^ebrac^t to beg 9tufteüt)len f)u8. S t toeb, bat beffe sJxufteüt)ie £ e f t of öeie ber fdjarpen &t»Ie. ] S r u n roa§ etjn ber o^enbe mtjn, 3lu ljebbe if em bat gfjebreuen in. ^f iielt en, bat i8 toar, öor mtjnen oem, 3Ren nu Itydjt t)e boet in beme boem. ®e§ bt)n if öro in alle mtynen bagen; £ e toert t)o rttc^t mer ouer mt) flagen." τί $>e tutjle f)e juä gi)tjntf, be loje rntjc^t, •Quam ber 93run ίαφ, üan ϋηίφ^φί. Φο ije en ι"αφ loggen aljo, § e roart roebber feer ünoro 2)ar ümme, ©run ηοφ leuenbidj toa§, SSnbe jprad: „o 9iufieüi}i, bu flamme btt>a§, ®u arme flumpe groue votjfy, 3Καφ|ΐη fotle fptife nid^t, ®ub üan fmafe ünbe of rool'üetlj, ®e manniφ gub matt boφ gerne εφ, Snbe tta§ bty fo mol gtjefomen tor f)ant? Φ ο φ buncfet ml), f)e Ijeft bty taten etyn pant." e roart bei öro ütermaten feer &nbe fpracf: „S3run om, luo queme gt) l)ir ijer?

I, 10.

35

[ 36 b . ] ipebbe gt) bt) Sftufteotjte we§ porgetten? tot)lt em gfjerne taten toetten, 5)at gt) t)ir fgb, pnoorljoien. gijffe, gt) tjebben em ftjrt iionrticf) gfyeftoien; 845 ©bber i§ em bat ocl betatet? SBe tieft tyltr fu§ rob tjormatet? ®i)t i s t)tt> etyne teetlqfe fate·; 2Ba§ bat tjonnidj ο ί D a n gubeme frnafe? S t roeeD be§ nod) meet tome fuiuen fope. 850 Seüe oem, fegget t)b mt), eer if tope, S n mat orben tjebbe gt) tyw gljetouet, ®at gt) bregen op tjuroeme t)ouet ©tin rob bereft? efte ft» gt) abbet? § e tjeft t)tü fefer na ben oren gijefnabbet, 855 S)e t)W be platten t)eft gt)efe ieret buit ber tjennen, be f^aben onbe fpot It)ben, onbe ft)! nidjt fdjoten ooranttoorben, men ftotjgen, aije f)tr 93run bebe; |e antworbe 9ietynfen nid)t, bo Ije en befpottebe, men Ije gaff ft)f oan em, fo Ije beft ionbe. 11 (6) ®at fefte, bat i)tr toert gtjeteret, i§, bat etjn Ijere efte eon ridjter nic^t fdjal etjnen oororbeien ebber oorridjten, be OorHaget i§, tya o! oan oeien, er ber tt)b, bat be nidjt to antmorbe men anberworff effdjen taten onbe nidjt i n Ijaftygem tome oueroallen, aije f)ir na toert fi.etot)fet.

38

], 12.

f SBo be iatei w a r t gfyefant o a n beme fomttynge to 5Retyn!en, en a n b e r t o e r f effd)en to b a g l j e Onbe en mt)t fad t o b r i n g e n , o n b e too I j e tioer. 11 2 3 a t j i t c a p i t t e i . [ 4 0 » . ] q i r S f e be fonnincf mt)t ftynen gtjenoten 910 J ® N e f f e n r a b fo tjabbe gijefloten, M \ Φ α ί £ t ) n £ e b e retyfe f d j o l b e toagen ^ 9 i n b e to SRetjnfen be 6 o b e f ^ o ( i b r a g e n , [Holzschnitt wie 11*.]

f 40b.

920

925

930

[ 41".

940

£ e fpracf to £ t ) n £ e n : ,,mer!et bqt κ φ ί , 2 B a t b e f f e i ) e r e n £>ebben g i ) e f e d ) t . ] © i j a e t D n b e j e g g e t 9tetyn!ett a l j o , 5)effe ijeren Beben eme t o : ©coalmen em bagijen bt^bbetoerff S a t ί φ α ΐ e m ftyn e p n etotydj » o r b e r f f , @ m o n b e ο ! α ϊ f g n e m e fiecf)te. 2 8 t ) i l)e, Ije m a d ) bt)t m e r f e n r e c i t e . 311 betyt i)e a n b e t e n b e r e n q u a b , I g o b o d ) I j o r e t Ije g f j e r n e q u t o e n r a b " . ί ξ > η η | ε f p r a d : „t)b ^ fdjjabe efte B r o m e , 2Bat fdjat i ! bnen, atje i f b a r ! o m e ? S S m m e m t y n e n rotyllen m e n b o e t e f t e i a e t . © e n b e t etjnen anberen, b a t i s mt)n rab, SBente i ! bpn » a n perJonen fiepn. S r u n , be bodj groet t§ gf)efeen, Φ ε f o n b e 9 l e p n f e n iiicfjt o o r t o t j n n e n ; ^ n m e l i e r rotyjj f d j a t i f b e § b e g a n n e n ? " II 2 ) e f o n n p n c f f p r a c f : „ b a r fyc|t n i d j t a n . 9Ren öpnbet manntjgen fiepnen man, ® a r i n i § ropfjfiept o n b e I p f t , 2 ) e m a n j t t y g e m g r o t e n o r o m b e ift. ] S i l f q n t gt) o a n p e r f o n e n nicfjt g r o e t , © 9 f p n t b o d j tool g i r i e r e t , totyfj o n b e P r o b " H f p r a c f : „ t y u t o e topöe b e f d j e e ! S f f e t , b a t i f et)n t e f e n fee, 3 8 b a t to ber rechteren Ijant, < S o m e r t m p n r e t j f e tool b e t o a n t " . Φ ο i)t e p n e n toecf) P a n b a n n e n q u a m SSnbe to f)ant funte 3Jlerten§ foget o o r n a m ,

I, 12.

946

950

955 [ 41 b .

960

965

970

975 [ 42».

980

£ e r e e p : „gub ^etjt, ebbei bogei! S'ere f)ir fjer bitten flöget SSttbe tiled) to mi)ner r e g t e n ftybe!" ®e ooget ο ί ο φ tmbe gaff ftyite Itjbe ißp etjnen boem, ben |e b a r tiant, S3nbe ο ί ο φ § t j n $ e n to ber l o t t e r e n fjant. |)ir » a r t i£je feer bebrouet tian, |>e meenbe, ftyn gfjetucfe lege b a r an. φ ο φ bebe £»e, a t j e mannicf) boet, Sßnbe mafebe ft)! fuluen beteren moet ö n b e retyfebe E>ett to SJlatepertufj Sßnbe oant 9tetynfen bor ftyneme fjufj. t)n|e, nemant, b a r if mt) nu S g t i ) to oortatfie, ban to t)to. ®e O r a n g e SBrun q u a m l)ir feer quab

39

40

I, 12.

985

SSnbe togfjebe ml) fo tmlfdjen r a b ; § e budjte mt) ft)! ft)n to ftarf, S a t if nicf)t omme bufent rnarcf Φ ε η toecfj mqt erne iiabbe beftan. 3Ren, neue, if tot)l tool mtyt tjm gljan SKorgett in bem bagt^fdEjtyn; 35effe r a b buncfet ml) be befte f l j n " . 11 anttoorbe Dp be toorb:

990

995

[ 42". looo

1005

1010

1015

[

43». 1020

„üfteen, gf)a toty n u rechte öorb S o ^ouetoert üitber ϋπδ betyben. ® e maen f dienet itjdfjte an ber ijetjben, Φ ε » ε φ i 3 gub, be ludjt i§ f i a r " II 3iegn!e f p r a f : ,,bt) nat to wanden bringet ö a r ! © o b a n e n modjte bn§ bt) baglje m o t t e n , § e fd&olbe tin§ feer üruntitjf g r o t e n ; D u e m e I)e bg nadjte in tmfe g^emob, ] § e bebe οηδ quab önbe nummer g u b " . 11 $>)n|e f p r a f : „Jftetjnfe neue, lotet mt) toetten, S t y u e i ! f)ir, mat fcfjole tot} e f l j e n ? " © a r op anttoorbe 9tet)nfe a i j o : ,,©pt)fe gf)et)t fjir g a n | r ^ n g e t o : Q ! rotil t)to g^euen, nu gt) | t r Mtjuen, © u b e Oerfcfje |onnicf)fd)t)uen, ©oetlje onbe gub, be§ ftyb b e r i d j t " . II , , ® e r ati) id at mtjn bag^e n i d j t " , © p r a f § t ) n | e , „^ebbe gi nic^t anberg in bein Ijufi? © | e u e t mt) bodj e^ne öette mufj, 5 ) a r mebe btyn if beft o o r t o a r t ; 3Jien tionnidj toert tool ttor mt) g l ^ f p a r t " . 11 9iet)nfe fpracf: „tatet mt) roeten, 5Jiogf)e gt) fo gerne mufe e t ^ e n ? b a t ^utoe ernft, b a t fegget mt). § t r toonet e^n ραρε negeft f)tr bt); £ ) a r ftet)t etyn fcfjune bt) ft)neme Ijufe, ® a r ftjn t)nne fo tieie mufe, SKen oorebe fe nictit üp etjneme toagen. ] 2 δ ο üafen Ijore if ben papen fiagen, © e boen em fcfyaben boc§ ottbe nadE)t". 11 φΐ)η^ε fpracf gang orabebac^t:

I, 12.

41

„SEBtlHc 89 boit beit tt^Hett mt)n, Srtjnget mt), bar be ittufe ftjn; SBente bouen alle rotyttbretf) 5ßrt)fe if mufe, be fmecfen beti)". 1025 11 Stetjnfe fpracf: ,,bq ber truroe mtyn, S i brtjnge t)to, bar fo oele mufe ft)n, 9lu if bat fjore onbe merfe t)b tot$, 3) at bgt Daft tjuroe ernft i 3 ; ®Ija toij tjen, tatet ϋηδ ttic^t touen!" 1030 i>tjn$e ootgebe 'op redeten louen. 8 e quemen to beS papen fdjune to Ijant; 3)e roa§ αί omme oan lernen, be toant. 2)e pape ljabbe be nacijt bar beooren @t)tt oan ftjnen fjanen oorioren, 1035 SBente SReqnfe et)n gatf) £>abbe broien

2)orcfj be toant; btyt fjabbe gjjerne torofen 2)e§ papen fone, be fietlj SRartinet, SBnbe fjabbe oor bat gatf) gfjefetfy ftrtjcf, bar mebe fje meenbe oaft [ 43b. ] Seiten I)anen tororefenmtjt ber fjaft. 1! SRetynferoufteonbe tneriebe bat;

fpracf: „£>tjnjje neue, rec^t in bt)t gatf) Srupet bar in; if f)ofbe be ttmcfit ®e to^le gt) mufen, toente t)b i§ nadjt. 1045 werben bar miife bt) tjopen grtypen. $ore gty, too fe oan toeiin fatf); 3 ! betybe t^utoer oor beffem gfjatf). S a n auenbe mogfje mt) onä nidjt fcijetyben; 1050 SBlorgen gf)a tot) ban onber on§ betjben en to i)oue onfe regten oarb". £>t)n|je fpraf: „ntene gt), bat i ! ft) oorioarb, ®ft if l)ir in frupe? i s t}b r a b ? ®e papen roeten of bele quab". 1055 11 Φο fpradf SRetjnfe, be loje rotycfjt: „©tynt gt) fo biobe? bat roufte if nidjt. hornet, tatet 0n3 Webber feren 2 o mtyneme rotjue, be onä mtjt eren SBert entfangen onbe on§ of gfjeuen

t

42

I, 12.

1060 ($5ube fptyfe, bar mt) toot bt) leuert [ 44». ] SOtogen, al fqnt tyb ttene müfe". Φο fprancf |)t)n|e int beme ijufe SSnbe Wemebe ft)!, bo l)e beffe morbe

[Holzschnitt: links im Vordergründe Reinke; auf die rechte Vorderpfote stützt er sich, die linke hebt er belehrend empor zu dem vor ihm kauernden Hinze; neben diesem, mehr nach vorn rechts, ein steinerner trog (?). Im hintergrunde in einer talsenkung links eine seite des pfaffenhauses, rechte die mit stroh gedeckte scheune, in deren schmalseite gegenüber dem pfaffenhause ein loch mit einer schlinge.]

S o n S t e f f e n in fpotte aifuä t)orbe. Sonant quam &t)n§e gljeüangen in be öefte. efecf)ten capittcl fqnt oiti ftucfe to merfenbe. ® a t erfte t§ typocrtyfertje efte gub= buncfelljetyt manniger, be gtjerne n>t)ilen gijeprtjfet toefen efte louet, tmbe benne η ο φ ftji ftynfen, roo je fqf ent» fdjulbtjgen, beä fe bodj ηίφΐ en menen. 11 (2) ® a t anber, bat beffe, be ftjcf futuen tugf? tmbe tioel ijotben, fqnt o! l ^ t l i f e n mit Jprgfen in laft to bringen; gljeltyf t)ir i§ gfiefed^t Dan £>t)nfeen. 11 (3) ® a t brtybbe, bat bt)t capittel roret, iä önloue efte mtjcfertje efte touerqe, bar neen criften* mt)nfc|e an louen ί φ α ί ; mente mt)t g£>eit)fe ιηαφ be ηίφί feggen, bat t)e criften fQ, bebe betyt tjegen ben feigen louen, bebe öorbutf) aifobane§, alje be tjetyben ptegen to bonbe. SBente ιηαηηίφ iä, be menet, bat eqn b a φ meer ft) üormorpen, loan alje be anber: etlt)!e louen an be guben Ijotben, ettife an be froarten, b u u e t ^ e n !unft, et» Iqfe an ber oogel ίφιεϊ), etitjte an gub gtjemotlje, atje efte em to mote fumpt egn beer efte et)n oogei efte anber fobaneä, b a r Ije fijnen louen fjen ftelt; gf)eit)i Ijir ftynen louen fatte tor [ 45». J Dorberen fjant. 11 S)ar ftet)t gljefφreuen in ber bqbtyen in bem erften bofe ber f.onntjnge Dan (Saut, be öorleetf) ben louen ber roart)et)t önbe teetlj ftjf toueren önbe forden; wo i)e ooer, bat ftetjt bar fulueft. II (4) 2>at öerbe, bat ft)f etyn ίφαί betlj Iiolben in toebbermob, roan em bat f)erte üan btjnnen to ίεφί. H (5) ® a t otyfte jS, η ί φ ί to louen aßen ίφοηεη toorben, fo od f)ir üor i§ gefec^t ettifer wegen. 11 (6) ®at 1065

I, 13.

43

Ot, nidjt to »anbeten efte retjfen beä nadjte§. 11 (7) ®at feuebe, bat btyt capttleT roret, t§, bat nicfjt aUene be groue efte bumme oan üorftanbe, men ο! be buncfelgube, be ft)! mtjfj bundet to fqn, beffe madjmen onbe toerben o! öorteqbet Oaien bar mt)t, manmen en üorgtjft bat, bar je met)ft to gijeneget ftjn, atfe beffe rot)tbe !ater mtyt ben mufen. 11 (8) Φαί adjte oorrebatye; aije loan e^n oorreber erft meet ben ftyn be§, ben fye mtji oorraben, onbe en oti> ^eft gfje^oret, benne !an Ije ftyne Oorrebertje öuüenbr^ngen be§ to bet§, atje Ijtr SRe^nfe bebe: i)e oragebe erften otlj be grunt ben fater Dan ben mttfen. [ 45b. ] 11 (9) Jpir madmen o! root Büfetten bat itegebe ftucte, onbe i§ onfiinbe, al^o bat beffe t3 get! onbe οηϊίοεϊ, be ft)! ietf) ietjben in timbeianbe ftebe, bar be ietjbefman τπφί oorgijan tot)!, aije i)tr t§ gfyefedjt Oan iftetynien, mo i)e brachte int ftrtyd. [Holzschnitt: links läuft Reinke fort mit einem huhn im maule, rechte etehen sich huhn und hahn gegenüber. — Aue dem „Dialogue creaturarwn": l)e gallo et capone.}

11 3Bo §t)n£e be iater oorraben mart Dan 3iet)n!en onbe, int ftrtjtf gtjebradjt, gtjeoangen mt)t lojen oalfdjen morben, Onbe mat em mebberooer. 11 Φαί jtit capittei. [ 46». ] 1070

Sje $ a r bat S3nbe ήε Φο ma§

quam in bat gatlj, ftrtjd toa§ gijefatf), beg ftrtjdeö mart gtjemare, tje in groter öare

[Holzschnitt wie 44*.]

SBnbe maö bo rebe gf)eoangen oaft. oorfdjredebe ft)! fere mt)t ber t)aft [ 46b. ] Snbe fprand »ort, — bat ftrt)d leep to. §l)nfce begfjunbe to ropen bo 1075 SBemobtygen, mtjt etynem broutygen gljeiate, Φαί SRetjnie bat ijorbe buten bem gate, φε oroube ft)! onbe fttrad inf fulue t)oi: „§t)nfce, möge gt) be mufe moi? @Qnt fe od gf)ub onbe üet?

44 1080

1085

1090

[ 47*.

lioo

1105

I, 13. SBufte bat be pape efte SDiartinet, Φ α ί gt) ftin roqttbret eti)en aljo, Brockte t>to fefer fenp bar t o ; © e t)ouefd)en fnape i§ SKartinet. ©tyngetmen fo to fyoue, toait men etlj, Sllje gt) nu boen? fo wölbe i ! bat, ® a t Dfegrtjm mere int fuiue gati» S n fobaner rotyfe, aije gt) nu ft)tt, © o mochte it em bat brauen in. Ijeft mt) öaien iet)t gljeban". SJityt beffen roorben gfytynd i>e oan ban SSnbe g ^ n c t nidjt attetyne Dp heuerte, SKen od bp ebrocf önbe öorrebertye; Sftouen, morben fjelt ije nidjt üor funbe. üpfatte oi to ber futuen ftunbe, ] Srouroen © ^ r e m o b moibe f)e foefen bo. ® a r Ijabbe Ije tmet) fate t o : ®rft, eft i)e er t)d)t lonbfe abfragen, SBat Dfegrtym metjft öp en rootbe Hagen; ® a t anber, ije gf)tind üp ebrelertye. © u 8 maiebe Ije otbe funbe ntye. 9let)nfe toufte endet op bat pa§, ® a t ^)fegrt)m to Ijoue wag. ® e meljfte f»atf» ttotjffdjen öof? önbe touiue, © o i ! merfe, mag qb btjt füllte, Φ α ί Setynfe, be fulue loje beeff, ber wulftinnen boierqe breeff. 11 Φ ο SRetjnfe oor ere montynge quam SSnbe I)e fe bar η ί φ ί uornarn,

üant ere fqnber tinbe fpracf in fpot: „©üben morgen gljeue qrn gob, SRtjne alber ieueften fteffftjnber!" tteren ftyne toorbe, Wer meer ebber mtjnber. £ i r mt)t gijtynd ije roedj na ftynem g^ew^n. Φ ο Ijant quam öroume ©Ijtyremob in 1115 Oft ber morgenttjb, bo t)b bagebe. L 47 b . ] © e f p r a d : „ft>a§ f)ir tyemant, be na mty öragebe?" © e fpreien: „qa, f)tr roa§ red)t nu ißnfe pabe SRetjnfe; Ije oragebe na tyto. mo

I, 13. 1120

1125

1130

1135 [ 48*. 1140

1145

1150

1155

45

£e fproct, tot) toeren ftjne ftefftjnber αί, 2δο bete bnfer ο! ig in beme tat". Φο fpracf be ttmifgnne aijo oorb: „®or Bor {φαί en flan be morb!" ®qt toolbe fe torefen, eft fe fonbe. ©e bolgebe em in ber futuen ftunbe, ©e roufte, wot tie ρΐαφ to gfyan, ©e quam btj en onbe fpracf en an: 1! „SftcQnfc, »at ftynt btyt bor toorbe, ®e if ban mtjnen fqnberen Ijorbe, S)e gt) en feben openbar? Dar bor frtyge gt) etyn quab t^ar!" ^ e toaä tornidj bnbe feer quab Sinbe togebe em etjn buffer gljetaeb Snbe taftebe erne bort na beme barbe, 2)at i)t bat boiebe onber ber ftoarbe. £>e teep bnbe toolbe beme tome enttotjfen; ©e begunbe em bat na to ftrgfen. 9ϊίφί beme ίαφ etyne looefte bor$, ] ®ar lepen fe betjbe Ijafttygen bord). Diu madmen fjoren euenture: ®ar toa§ etjne tebrofene mure 2ln etjneme tome ber füllten bordj, ®ar leep iRetjnfe ^afttjgen bordj. 3)e futue brofe toa§ feer enge, 2>at 3let)n!e bar bord) quam mtyt btoenge. ©Ijtjremob toa§ etjn ftarcf groet totyff Snbe Ijabbe etjn groet btjcfe It)ff; ®o fe er Ijouet of in ftacf, ©e tocij, fe fi^off bnbe fe brad, ©e toolbe boigen, men bar toart ηίφΐ ban; ©e fonbe toer bortoert ebber to rugge gan. ®o SRetjnfe btyt ίαφ, fye nam be frumme SSnbe leep tor anberen ftyben bmme. ®o Ije ίαφ, bat fe fatlj fo baft, $e gtjtjncf fe an mt)t ber tjaft. ©e fpracf, f)e bebe alje etjn broφ. §e fpracf: „toat ηίφί gljefäen is, bat ίφε ηοφ." ®e lieft ftyne ere ηίφί tool bortoart,

46

I, 14.

©e fu§ ftyn totjff mtyt etyner anberen fpart, 2llje ?ftet)nfe bebe, be loge beeff. [ 48 b . ] 3 b toa§ em Ityfe öete, feat tie bebreff. Φο fe bo lojj quam Ott) beme gfjate, ®o roa§ 9ietin!e οί med) ftyne ftrate. @e meettbe to oorbebqngen er ere, Söien fe leet bar ber blauen nodfj mere. 1165 Sßan SRetynfen rotyl lot) t)b ttu laten Mtyuen Sßnbe oorban tian Jptjnfcen fdjrtjueit. H SBo |>t)n|e, alje i)e gljeoangen ma§, wart gfyeflagen, gljefcfjenbet onbe fo tofc quam. H ®at jiiii capittet.

1170

1175 [ 49».

1180 [ 49*. 1185

1190

D |)t)n|e int f t r t j i gfieoangen mart, |>e reep barmtjdjll}! na ft)ner arb. ®it fjorbe be üorgt)efecf>te SDiartinet, £>e bar bat ftrtjcf fyabbe gfiefetf). §afttygen tye Ott) beme bebbe fprancf; £ e reep lube: „gob fyebbe band! %o guber ttyb fo ijeft gtjeftaen 3Kt)n ftri^dE, foente bar t§ gljeoaen S)e ijonrebeeff, na m ^ e m e mane Sftu wert öetalet Dnfe t)ane". J entfeugebe et)n Itjdjt mt)t ber ijaft; Sitte bat oolf flep ganfc Daft, £>e Joecfebe mober önbe »aber [Holzschnitt wie 44*.] 2)ar to bat gfjefonbe aEe gaber: „©tat op, be öofj ts> gfjeoangeit, toöllen ene root entfartgen". ] ©e quemen al fprtjngen, lletyn Onbe groet. S)e pape fuiuett o! opftob, @^ne loje mantel £)e ümme^engebe; 3)e papemetyerfdje üele ltycf)te entfengebe. ®ar" ftunt etyn peetftaff bt) ber toant, ®en f r e $ SDiartinet in be Ijant; § i r mt)t gfi^ncf ije ben fater an, SDttyt groten flegen rool to flan SBp ftyn Ijouet onbe op fijne tjub,

I, 14.

47

SSnbe fiocf) of £t)nfcen etyit ogfje otl). fiegiie ocl. SSon alien frecf) 3)e p a p e fjabbe etynen f o r f e n f t e l , 1195 © a r mt)t i)e i>9nfcen oeHen motbe. Φο \ α φ , b a t i)e f t e r u e n fdjotbe, £>e roa§ t o r n i d j o n b e g r a m . ® e m p a p e n f»e tfotyffcfjen be bene q u a m , beett), t)e lietjebe m ^ t g r o t e m nt)b, 1200 |>e f d j e n b e b e b e n p a p e n o n b e m a l e b e em q u q b •liidjt al, m e n b a t brtybbe p a r b , S a t ü a n f)e etjn m a n gfjefjeten w a r b ; 2)t)t fpleet i)t eme otfj b e r ijub. ® e p a p e r c e p feer o u e r l u b , [ 50». ] oet t o r e r b e n i n g r o t e o m m a c ^ t . ® e meqgerfcfye fpracf b o o m b e b a c f j t ; „ D e b u u e t Ijeft a n g ^ e r t j c ^ t b g t f p t j l ! " ® e froor b o t j a f t ^ g e n Onbe ot)i, 2li er g u b b a r Omme t o g e u e n , 1210 ® a t bt)t t m g f i e ü a l m e r e n a gfyebleuen; § a , fe froor, fjabbe fe etynen fcfjatf) tian golbe, ® e n f u l u e n fe b a r αί o m m e gijeuen tootbe, ® a t f u 3 n i d j t m e r e gfyefdjenbet e r fyie, SBente fe fad) ene o o r n m n b e t f e r e ; 1215 D f fad) fe b a r I g g g e n bt) b e r w a n t , ® e § f)e qul)b gfyemorben m a § t o fyant. ^ n beS b u u e t § n a m e n roeret ftrtjcf b a r gtjefet, © p r a c f fe, o n b e febe of to SHarttjueti): „e m a f e b e ftjcf roebber op be f t r a t e , S)e n a be§ fomttjngeS § o u e Ijen Ι α φ ; S e t t)e b a r q u a m , roaS t)b ί η φ ί b a t i k e f p r a e f : „tieft mt) be b u u e t beffe η α φ ί 1240 S t } Sftetynfen, ben b o j e n ü o r r e b e r , g l j e b r a d j t ? ! " § e q u a m to f)oue fere gi)efd)enbet, 2 ) a r to mt)t egttem oglje gfjebienbet. X o b e ä p a p e n t)u§ Ijabbe i)e e n t f a n g e n Sßele i j a t b e f i e g e a n ftyne tijene önbe m a n g e n 1245 SSnbe roa§ etyneä ogen gijeroorben qutjb. 25e fomtqncf fpratf mi)t t o n t e önbe ntjb, btaumebe S t e f f e n ane alle gnabe [ 5 1 » . ] SSnbe leet ö o r b üorboben to ftyneme r a b e S t y n e reifen önbe ftjne beften b a r o n . 1250 φ ε ö r a g e b e , Wat em beft ftunbe to buen,

[Holzschnitt wie 6 b .] [ sib. 1255

1260

1265

SDatmen Ste^nfen to rechte modjte b r i n g e n , $ ) ε f u 3 befedjt w a r b m g t oeien b a n g e n . ] 11 Silge a l j u ä öeie i t a g e b a r gijtjncf, 6 p r a c f üorb © r t j m b a r t be g r e u q n c f : ,,©t) Ijeren, t)b i § m a r , I)ir i § m a n n i d j r a b . S l i mere mtjn oem η ο φ fo q u a b , © o f d j a i m e n boc^ br^rec^t b r a g i j e n ; 2Ken ί φ α ΐ en brtjbbemerff ö o r b a g e n , S i l j e m e n eQnen ürtjen m a n n e ρ ί ε φ ί 4 ® u m p t f)e b a n nicf)t, fo g l j a b a t red)t, © o i 8 t)e f d j u i b i i ) a ß e ber btynef, ® e m e n f)tr R a g e t ö o r b e m e ί ο η η ^ η ί " . H $>e ionnqncf f p r a t f : , , » e i § fo fotlj, 2>e Sftetjnfen b o r b r i n g e n b a t brtybbe botlj S n b e etyn oglje I>eft to öeie ebber etjn tyff, ® a t f u i u e w a g e n ö m m e ben b o j e n !ett)ff, ©bber f u S ftyne funtijetyt fiengen i n be w a g e , ® e n n e η ο φ Sftetjnren η ί φ ί fonen b r i n g e n to b a g e ?

I. 14. 1270 [ 52». 1275

1280

1285

129» [ 52". 1295

1300

1305

ÜRemant i§ t)ir, mene i d üortoare". 11 5)o farad ©rtymbart opettbare: „£ere ijer foitntjnd, begijere gty 15b oatt mi), $effe bobeffdjoß biege id, too tyb of fty. ] So, tyb fty tuetbar effte fttylle, g b gf)a mty bar na, roo 5b rotyUe". f ®e fonntynd fpraci: „fo gljaeb aijo t»otb! (Sty tyebben beffe fiage al tool gljeljorb; Slernet mtyt totyf$etyt tyuroe berab. Sftetynfe ίδ iofe tmbe quab". f ©ttymbart fprad: „bot fette id to roaglje; 3 d tyope eit to bringen mtyt mty to bagtye". SltjuS gi|tynd t)e na SRalepertufj SBnbe öant 9tetyn!en in ftyneme ljufj, ©tin rotyff Mtbe od ftyne ttynbere mebe. ®tyt roeren be roorbe, be i)e en fetoc: „Sftetynfe oent, i d bebe tyro mtynen groet! ®ty ftyn tyo gljeleret, rotyji Onbe oroet, SRty rounbert, bat gty bat fjoiben oot foot SBnbe acuten nidjt be8 ionntyngeä boti). S)udjte tyb tyro, tyb mere root ttyb, (Sld&tet nidjt bed gtyerorf}te§, bar gty in ftyb) 3 d rabet, gty mtyt mty to tyoue tonten: ®ortog^erent fdjaffet tyro nenen öromen. ] 3 b is roar, ouer iro ftynt oeie fiagtje. ©ty ftynt nu brtybberoerf effc^et to baglje; Some gty nidjt, gty roerben befadjt, SBente be fonnind toert fomen mtyt mad)t SSnbe omme befeggen tyuroe fyufj, 3)tyt fulue faftei 2Kaiepertufj; 3ro, tyuroe ftynber onbetyuroerotyff SBert tyb atte foften gub onbe ttyff. ©u3 rnogije gty beme fonninge nid|t entg^an. S)ar omnte fo tyffet beft gijebaen, Φαί gty to tyoue mtyt mty gtyaet; SEBetite gty tonet ηοφ fo mannidj quab, $>at tyro Itydjte root baten macf). 3 » t§ root eer fdjjeen op etynen baclj ©0 groet euentur, atje btyt mad) ftyn,

49

50

I, 14.

Stabe quemen ηοφ roedj ane f^abeit onbe ptjtt, ®at gl) fo I^ftggen bordj Ijebben breuen, 1310 3)ar t)ume roebberpart i n fdjanben Heuen". 11 (1) beffen it oorgijefedjten capitteten »erben g^emerfet negenietje ftucfe. 3)at erfte i3 [ 53·. ] be fioen onbe fpot, ben mamtt)dj It)ben mob to fqneme fc^oben, be to piaffe lumpt onbe leti) ft)! oorietjben onbe mtjt quaber fetfdjop omme gf)et)t, ber men nidjt gijebetert roert, nten gljefdjenbet; bar of can is g^efec^t f)ir beuoren op beme biabe, bar foban tat ftetjt j j j i g ; loente $t)nfce be iater »an Sftetjnfen fpotroorbe teetf), bo t)e roa3 to piaffe bracht. 11 (2) $)at anber i8 be bo§f)et)t etjneä oorreberS; roente be eljnS oorretf), be oorretl) toot meer, be etjnen oorretf), tya, ionbe Jje, f)e oorrebe mere i n ber fuluen oorreberie; aije i)tr 9iet)nfe fpvarf, bat fje rootbe, bat 3)fegtt)m atjo mere bt) erne. 11 (3) ®at brt)bbe i§ be rmebbeli)et)t onbe bojjfjetyt egner funbe; roente e^ne boetfunbe i§ fo boje, fo oro atje fe roert gfiebaen, fo rogl fe η ί φ ί aHetjne toefen, men fe tetetf) onbe tljuet etyne efte Dele anbere to ft)f; atjuS fanget be etjne funbe bt) ber anbeten, gfyelijd fo etjne feebe i§ to t)ope fangen oan beten leben; onbe fo mamttjge boetfunbe be mtjnfdje betjt, fo manntjdj Ititf) mafet f)e be feben ienger onbe »after, mi)t roelferer [ 53'·. ] ieben en be buuel int tefte btjnbet i n be etoijgljen pijne; roente ηιφίεδ i s i n ber fieQe, bat be feie pgntyget, men aftene be funbe. SBente were ib fate, bat et)n fete toere i n ber fetten onbe bat op er tegtje alle tjferen onbe atte ieben, be be toerlt fjeft, efte äße, bat froar toefen mad), bt)t alle, toere ib o! bat ganfce ertrife, en fonbe be fete nidjt beljotben i n ber Ijette, be ane botfunbe were. SBere t)b of mogefytf, bat e^n fete loere i n beme Ijemmete nttjt et)ner botfunbe, fo t3 be etjne funbe fo onebbet onbe fo froar, bat be feie i n etjneme ogfjenbltyrfe nebberoelle i n be oorbomentyffe. ©alid) i§ be man, be ft)f oor bot= funbe f)5ben fan; roente oadet ^e i n etyne, fo oorfoft f)e ftjne fete beme buuel, be er benne medjtid) roert, onbe oorpiqdjttyget ftjcf eme onbe oorleti) fonen fjeren onbe ftjnen gob onbe fan ber funbe nidjt quib roerben ane froarfjetjt onbe ane be Ijutpe gobes onbe is oort gljeneget,

I, 14.

51

met funbe to bonbe, bor mit be buuel be feben Daft mafet, bar fie ene mebe bencfet to fiolben eroicfiiifen. ® a t btjt fu§ is, wert fitr Belobet oan be= [ M». ] me ooffe; roente bo i>e fiabbe oorraben, bo gfifinf fie o! op beuerfie tjttbe ebreferfie. H (4) ® a t oeerbe, bat fitr be lerer menet, i3 beroem; roente nicfit aHene roaä 9tetjn!e to freben tit oelen funben, men fie rnafebe be feben ffiner bofjfiefit lenger onbe »after bar mt)t, bat fie ffif ffiner futtbe be» gunbe to beromen, funberltjfen ber ebrefertje mfit ber röutffinnen, in beme bat fie ere frjnbere fieetfi ffine fteff* fgnber. ®effe gfieltjcf i§ mannt) cfi, be tetfi ft)t! nicfit nogen, bat fie fcfianbe efte funbe betyt, men fie beromet ffid ber, bat to malen etjne froare funbe is. SSnbe fobane funbere ftjnt be§ buuets ntonnfife, roente fe fpreien, bar fe nficfit f r e i e n ftfiolen, onbe frozen, bar fe fprefen fcfioien; roente ib fumpt Baien, bat gob fobanen funber§ nicfit braben ebber feiben be gnabe gfift, bat fe roaraftfige btycfit fpreien. SBente in ber bfi(fit fan fobanen funber nicfit oele roorbe mafen onbe bar befioret em to fprefen ftjne bofjfiefit. fumpt od oaf en, bat gob alfobanen ietfi ftum werben in ffineme teften, aifje bat fie benne fqtit funbe Γ 54b. ] nicfit btycfiten Ian baromme, bat fie ftjcf ber beromebe onbe be to ontfiben Dtfifpracf onbe beleuebe fe, bar fie fe fcfiotbe befugten onbe beruroen. 11 (5) ® a t Ofifte ftude on& efine (ere, aijo bat rot) bem tome efte beme tornfigen mtjnfcfien fcfiolen enttofifen onbe ntycfit eme onber ogen ftjuen efte flan; roan bt)t fcfiege, fo bteue Daten botfiacfi onbe mannfigeS erotjcfi öorberff ηά. 3)fit roert on§ fiir gfieteret, bat Stefinfe be oiucfit nam, bo fie be routftjnnen tornicfi facfi. H (6) 5)at fefte i3 beffem ofiften roe§ gfie= Ifif; roente manntcfi i§, be mfit ftjuen, rnfit fdjelben efte mfit roiefenber fiant rofii ffine ere befcfiernten efte D o r gfiertjcfite, roo bat i3, Onbe fiobocfi benne ft)f futuen m e e r berocfitijget, bat fu§ nabieue, roan fie bulbicfi roere onbe gfieue gobe bat gfiertjcfite, alje be fiere in beme eroangetio on§ leret. SBente bo be roulfftjnne mot ffiue onbe mit rorafe ere ere rooibe befcfiermen, ber fe bocfi nicfit Dele e n fiabbe, bo erften roart 15b iuetbar onbe openbar ere on= ebbelfieqt onbe frecfi bar to ekjne fcfianbe to ber anberen; 4*

52

I, 14.

mo wot t)b ere [ 55*. ] mentjnge nidjt en WaS, bat fe mt)t gtjeroatt onbe mt}t Itjft be$ boffeä meer roart gi)e= fdjenbet. f (7) ®at feuebe, bat be poet? fyir menet, t3 anbrepenbe ben g^e^fttqlcn, be buten ber regten gfyet)ft= Itjfen reguten ieuen; roente Ije fec^t Ijtjr can beme papen, bebe t)abbe etyne metyerfdjen onbe fgnbere, bat ontemett)! is in bet iriftene ee, roobocfy in bet olben ee t)b ptacfj to toefen, bat be prefterS Ijabben ecf)te orouroen, onbe of t)b ηοφ tö etjne to^fe in ber tjobefdjen ee, o i mancft ben (Srefen onbe SRufeen, bar ere prefter fyebbeit ed^te orouroen onbe ftyttbere; bat jo to louenbe i§, bat beffe pape of i8 gljetoeft etjn oan etjner anberen ee onbe ηίφί oan ber frtyftene ee. 3)e3 gljelifen fteljt Ijir beboren of oan et)nem papen mt)t fgner metyerfdjen op beme fctabe, bar fobanen tat ftetjt jjjti, toetfere gf)et)ftlifen in ber I)t)igfjen frtyftenfyetyt fcfjoten roefen OorgengerS ber tetyen in etyneme op= rtjdjtygljen, onftraflifen teuenbe, atje en be fyere gfjeteret I)eft in beme I)t)tgijen etoangetio, bar t)e fed)t: [ 55». ] „@tc tuceat 1ης öeftra coram t)ominibu8, ot oibeant opera, oeftra bona et giorificent patrem oeftrum, qui in cetis eft." SIIjuS leret be fyere be g^etjftltfen in bem etoangelio SOtatfjei in bem o capittel onbe fpricft mancft anberen toorben alfuS: „Ulijo (φαί luvten tjutoe tic^t oor ben tntynfdjen, bat fe feen tjuroe guben roerfe onbe ertoer= btjg^en tjutoen oaber, be in beme fjemmei i§". D, too quattyfen mitten be gi)et)ftit)!en ftaen, bebe ooren etyn funbtdj, boje leuent, bar ft)cf be roertiifen ongljelerben ijmte ärgeren, roan fe ere quaben roerfe feen onbe benne of be§ to briftiifer funbigen onbe fpreten etiife: „t)a, mere tjb fo grote funbe, fo beben t)b be papen nic|t". SBo toot etyn tjfityf ftjne egene fcfjult mob bregen, fo en jotjl nentanbe bat fydjtttjcf toefen in ber borbomengffe, bdt be anberen oolget in ben funben, rooroot be gegftitjfen meer funbigen, wan be tetjen in ener tyfen funbe; toente tjo ijogijer grab, fo beper g^eoatten, roan fe funbigen, onbe motten mer rebe gtjeuen oor anbere, be fty! an fe ärgeren, toan etjn tetje. ©t)n tet)e ϊφαί naootgen ben guben gfjetjfttyfen tntynfdjen Onbe ocf ber gruben [ 56·. ] tere ber getyftlifen onbe πϊφί ören bojen werfen; ot is

I, 15.

53

neen lege fo fere ρ ί ϊ φ ϋ φ , be geljftitjfen to ftroffen, a i j e be g^egftlifen ρ ΐ ί φ ί ύ ί ) tyn, to l e r e n onbe to ftreffeit be leijen onbe en b o r to g a n i n eljneme guben leuenbe, f o o o r i s e$efe($t. f (8) 3)at adjte i s p l a g e onbe ptjne o o r be f u n b e ; toente neen gub bltjft o m b e l o n t , too t i e g n t)b o ! i s , fo enbfyft o ! netjn quob öngi)ept)ntget, too fietjn tjb i s . O f ft^ub t)b o a t e n , bat gob bat fo oorfjenget, b a t etjn toert gljeptynigljet l j i r i n ben iebematen, b a r §e mebe f)eft gfiefunbiget; a l j e I|tr toert g^efec^t, too be p a p e toart oortounbet onbe fdjenbet. D f ϊ φ ο ί ε π be borbonteben i n ber f)elle ε ΐ ο ί φ i n ben Iebematen ptyntjget toerben, b a r i n fe ijebben gljefnnbigljet. H (9) ® a t negebe artifet, b a t f)tr be poete menet, i s anbrepenbe ben Ijeren onbe b e n ridjteren, bat fe nemanbe ί φ ο ί ε η oueröatten, too oele f l a g e b a r of funtpt, tjb en ft) ban, bat fje fty bretoerff gijeeffäet φ ο r e c i t e ; fo i j y r i s g^efet^t o a n Sletjnien, ben be g r e u i n f to bent b r i b b e n m a l e to recite efft^ebe; bent Stetjnfe ant= morbe, fo Ijtr n a oolget. [ 56*·. 1 f SEBo SRetynfe beme greuinge anttoorbe, be en oorbobebe bnbe erne reetij, bat Ije m g t eme to Ijoue gbOnge. ® a t r o capittel. [Holzschnitt: rechte im Hintergründe s i t z t der d a c h s v o r zwei füohsen links, v o n denen der eine ihm den köpf zu-, der andre abwendet. I m Vordergründe rechts liegt d e m ü t i g R e i n k e m i t eingezogenen Vorderpfoten; auf sein h a u p t h a t der ihm links gegenüber stehende dachs seine linke Vorderpfote gelegt.] [ 57*.

] 1 5 [ | 0 © r g m b a r t to föeqnlen bit (jabbe gefec^t, 1 1 1 ©prac! Stetjnfe: „ont, gt) fegget ι ε φ ί . M r 3 b i s beft, bat if fome b a r ^ ®nbe mtjneS Γεφίεδ neme toar.

1315

3f

fjope, be f o n n i n d toert m g boen g n a b e : btyn ent nutte i n ftjneme r a b e ; $ a t web fje tool Onbe i S be§ rot)S. ®tjt fjatet η ι α η η ϊ φ , be bt) em i s , SBente be fjoff m a d j ane m g η ί φ ΐ ftaen.

1320

811 fjabbe i f η ο φ meer m ^ g ^ e b a e n , 3 S , b a t mt) bt)t m a φ befdjeen, ® a t i f en onber be ogljen m a φ feen,

54

1325

1330

t 57". 13 »5

1340

SDen fonnincf, bnbe fo mt)t em f^reicn, £>e föert fatten torn mqt iadjtmobe Βκίεη. 2Bo tool be ionn^ncf bt) ftjc! Ijab, ® e mebe gfjaen in ftynen rab, S5at gljetjt em nidjt to beme iierten in; SBente fettettenroerrab efte fyn. Stile be rab fiut metyft an mi), ^ n mat Ijoue' bat t)b ocf ft), ® a r fonntjnge efte ijeren ft)(i borfamen, Barnten fiibtilen raeb fcfjai ramen, ] 2)ar mob 9tetjnfe btynben ben bunt, SSo tool mt) bat roert borgijunt S a n mannigen, ben i! be§ f)ebbe toöoren. ® e § [jebben bete ban en gijefworen 9Jit)n argefte ban ben, be bar n u ft)n. 35t)t fuiu.e bebrucfet bat fjerte mtm, SBente erer i§ bar mere m a n tetyne, @ e ftjnt med)tt)ger ban i! aHetjne. ®t)t fuiue tot)I mt) metyft borberen. •Kodfjtan i3 beter, bat if ml)t eren

1345

1350

futuen mt)t l)to tofyoueroertma!e 3Snbe fuiuen oti fprefen bor mijne fafe, Φ an bat i! toljff bnbe ftjnber fug ietfje S n anjfte bnbe in borbrete; 2". 1495

1500

1505

1510

[ 63*.

1520

1525

reep: , fla, roarp, Dange tiitbe fted!' Φ ο oel be pape in ben brecf. Sit be bar quemen, be repen: , fla!" teep bot «nbe fe mi) bat na. ®e§ tootfeS wart oete i n beme tat, 2)e mt)n argefte meenben ai. ] 35e pape bat grotfte rotate breff, £ e reep: ,roe fad) t>e fonre beeff? nam mty bat ijoen, bar i d fatfj Ouer tafeien tmbe att).' 6 o lange teep i d Dp bat pa3 23ente bor ben fptjfer, bar Dfegr^m roa3; ®at ijoen ieet i d Batten bar, SBente t>b toa§ mt? alto froar; Sin mijnen band mofte i d t)b taten SSnbe leep bo i)en mtjne ftraten. S b roa§ not!), bat i d roedj quam. SSnbe bo be pape bat Ijoen opnam, £eft tie ^fegrtyme tiowomett ®nbe αί, be mt)t em roereit gtjefomen. ®o reep t)e tube: ,orunbe, ftaet! § i r ig et)n roulff, nod} eqn beeff quab. Sattje rot) "en topen, beä ijebbe rot) fdjanbe ^n alte beffeme ($ulefer tanbe.' Sfegrüm backte, roat Ije !onbe; 3 a , bar entfend ije m a n n t e rounbe. S e maieben atjo groten tub, S)at alle be buren quemen otfj; ] @e flogen en, bat tje tad) oor boet. 3ieroerlbe quam lje i n fotfe noet. $>e bt)t öp ei^n taten matebe, 2δο tie be3 papen fped betalebe, 3ίοφ fdjotbe bat ganjj felfen taten. S o roorpen fe ^fegrtym op be ftraten; S e ftepeben en bordj ftrud, bordj fteen, üfleen teuent mart i n em gljefeen. S e roorpen en i n etyttc tmretjne fute, SBente t)e ftand grefetifen oute; § e tjabbe ft)l tmn groten ftegljen

59

60

I, 17.

1530

1535 [ 63 b .

1540

1545

1550

1555

[ 64». 1560

SBefdjetten onbe beüutet alberweg^en. © e meneben alle, ije Were boet. 3 n fofcanen flegett onbe itoeb S n b e in alfobaner οιηπιαφί £ α φ i)t b a t be ganzen π α φ ί Sllje et)tt rei)t armer ro^t. SBo Ije roec^ quam, be§ loeeb i ! η ί φ ί SBnbe toeeb be8 rteeit encfct befcfjeeb. 11 $)ar tta ftoor i)e mty etjnen et)b, ©t)ne ^utbe cQit tjar ötnmen treitt; 1 3Ken bat ehtoaS nic^t Dele beroent. 3)ar omme ήε ntQ ftoor, toaS b a t : 3 ! fdjolbe em Ijonre malen fatt>. S p bat id en ε φ ί τηοφίε b e f a l l e n , n Ijane, lool Ceti) tl)o begcn. 5)o tcf en b a r Ijabbe gήebraφt, S)o toaS t)b etyne ftunbe n a ι η ^ η α φ ί . ® a r roa§ et)n oenfter opgfjeftutl); S t badjte, bat fdjotbe tnt) tomen to nut!). S t bebe, loo if toolbe frepen b a r bore, SJlen $fegrt)m mofte frepen core. S t f p r a f : , trupet men ort) b a r in, SBente bebe tt>t)i fjebben tydjt gfjetntjn, ® e mob b a r tjo roe3 omme boen; S u § fragile gi) braben etjn oetten fjoen.' φ ε f r o p in mot fjalff in oare S n b e gljtjnd taften ή i t onbe bare. ® o floor be bure it) ftjner ere: ,SBt) fgn oormetbet, bat ο η ι φ ί ε it fere. $ i r üt)nbe if oan Ijonren η ί φ ΐ e^nen batten.' ] f p r a d : ,be tjir oore plegen to fatten, ® e Jjebbe id oufte Ιοεφ g^enomen. SKen mgHe tog fd^affctt Onfen oromen, SEBt) mogljen nidjt oorbroten fan SBnbe motljen beper trepen in.' 2)e batte ma§ f m a l Bouen ber bore, 2)ar totj op t r o p e n ; men fye wa§ oore.

1, 17. 1565

1570

1575

64 b . 1580

15S5

1590

1595

2)e ratyle i)t fu8 be Ijonre föchte, © α φ id, bat id en gotten mochte: 3 d fro)) to rugge mebber Dtf>, S a t oenfter Del to ouerlub, ® o id be ftuttefttjnden tofjbracf. S)ar oan $fegrtjm fo fere oorfdjracf, ® a t Ije Del etjnen froaren oal S a n beme balfen, roente i)e ma§ fmai. © e loorben sortieret, be bar fiepen; S)e bt) beme Dure legen, fe repen, 2)at borcf) beS Ijogen tienfterS gattj ©fjetiatttn roere, fe rauften nidjt mat. H © e ftunben op onbe entfengeben Ied)t. ® o fe en fegen, bar toart Ije edjt ] Oljefiagen, oorrount roente in ben beet. 3 t Ijebbe en gljebradjt in ntannt)ge noet, SJteer roan it nu fan nomen; 3Rlj rounbert, bat tje ηοφ entfomen. f 9Ζοφ i)ebbe if o f ' b a t bebreuen ( 3 ! toolbe, bat tjb mere na gljebleuen) SDtyt ftynente rogue, oroutoen (SHjtjremob, 5)ar er tinere tian entftob, S3nbe tancffem bat ϊφαί Dorrotjnnen. ©ee, btyt Qffet, bat i ! tian at mtjnen fljnnen S n b e tip beffe ttyb fan bebenden, ® a t mljne fete mochte Irenden. 33p bat mt)n fete frgge qutyteren, © o btybbe i ! feer timme abfolueren, S n b e fettet mt), bat qro bnndet gub." 11 ©rtjmbart mad tyftyd) tinbe tiroet. |>e brad etjn btj beme roegfye

S n b e f p r a d : „om, nu flaet t)to bre flegfje S p guroe ljub mt)t beffeme rt)fe SSnbe tegget tjb ban, bar i ! tjro mt)fe, 65·. ] SSnbe fprtjnget bar bremerf oner t)er 1600 ©unber ftrumpeien ouer broer. ®enne {uffet bat rtyfc funber nqb

[Holzschnitt wie 66 b .]

S i t etpi teten, bat gij gtjefjorfam fob.

61

62

I, 17.

3)effe peniteucie ict qw fette; |>tr mt)t ft) gt) oan aire fmette [ 65 b . ] Öut)b onbe Dan alien funben, ®e gt) tie beben oor beffen ftunben; SBente i! oorgfjeue fe t)to alle, 2Bo oele ber o! i§ in beme talle". f ®l)t bebe SRetynie an alle oorbreet. Φο fpracf ©rtymbart: ,,om, nu feet, 1Ü10 2>at gt) tjro beteren mt)t guben roerfen; Sefet tjume falmen onbe gfjaet tot ferfen, Saftet be redjten fetteben ttjb, 33t)ret be i)t)lgen baglje mtyt 0lt)t, Sroftet be irantien in alle tjutoen bagen, 1615 2Bt)fet be to ioegfye, be bar na oragen. 3 u » e atmtjffe fc|oIe gt) gerne geuen S3nbe oorfroeren t)uroe boje leuen, Sllje ronen, fteleit onbe oorraben; @o fome gt) ane ttotjfel to gnaben". 1620 f 9iet)n!e fpracf: „it ratjl mtjt olot ®t)t totjUtygen boen ai mtjne ti)b". 11 ( l j beffem oorgljefediten langen capqttel [ 66·. ] gtjfft OnS be poete oor acfjteiepe ftucfe. ®at erftc ie an^ brepenbe ben ontrutoen benftluben, aüe be in benft ie efte in trutoer f>ulbt)nge e p e S fyeren, t>e ft) onber mat fjeren ebber in mat benfte, tjc ft) rt)!e efte arm. 35nbe bt)t menet I)e bar, bar SReqnfe fecf)t, bat t>e Ijeft gbebaen ontrutoe Onbe fdjanbe fpnem fyeren, beme fonnljnge, onbe ber fonntjnggnnen. H (2) 2)at anber, bat f)ir roert gl)e= roret, is etjne lere, bat nemant outbon ίφαί fitter ft>n= It)!en luft; toente be fo toi)I teuen, alje em be ft)nit)fe luft tofecfit, be is etyn anbeber ber affgobbe, in beme bat t)e ft)n Iijff i)ott lecferlgien na aüent fi)nlt)fen tot)lien, alje et)n beeft, be l>eft ftjnen Itjcfjam oor ftjnen gob onbe leuer man gob onbe ooebet ftjnen otjent onbe mob ft)! oor= moeben groter fleglje f)Qr na, g^eltjcf beme ttmlue, be Oan tuften lubbe be Hocfen. H (3) ®at bri)bbe, bat i)t)r be poete menet, bar Ije oan beme routue fedjt, bat | e fo oele atf), bat l)e t)tf> beme gfyatfye ntyir Omtne is tyb rob, be belaftet is mt)t öntemelljiem rötebom efte onredjtem gube, bat be δ φ öorlefe eignen Holen bijc^tfaber önbe ft)f ber laft entlab= biglje. 93nred)t gub fdjaimen bem futuen toteren, beme tjb is affgljetogen; fanmen be nidfjt fjebben, fo Jjoret tyb ben rechten negeften eruen; !an men be äl nidjt tjebben, fo tjoret ib ben armen na rabe etyneS topfen btjdjtfaberS. SSor ade funbe malmen botlje fetten ane attene öor ön» red&t gub, bat mob men »ebber geuen, fo Dent men bat tjeft önbe öormadj, quia peccatum non bimittitur, nift abtatum reftituatur. 2ße3 et)n nidjt οοπηαφ, bat bor= madj gob, wente gob en wtyl netjn ommogel^eit öan önS. ©ob taftiet öafen ftyne leffljebberS önbe fljn öotd bordj boje ömmtjibe öogtyebe efte fjeren efte anbere oor= tteferS; önbe bat i§ ömme manntjgerietye fa!erotytlen,boc^ be metjftp fate i)S ümme ber funbe Wtjtlen; fo » a n ftjf [ 68·. ] benne be meent)et)t beteten in beme fummer önbp ropen gob an, fo t§ be ßlmed^tljge gob gtjety! etjneme »aber, be ftjnen ftjnberen wgfet be robe önbe fe o! bar mebe fle^t; önbe man igt benne be i^nbere beteten önbe bon ben mitten beS öaberS, fo brtjit be roben entwet} önbe roerpt fe int fuer önbe fyeft be ftjnber ttjfe ieff. 0t) ber roben is beteient etyn ömm^tbe boje öorroefer etyneS tanbeS efte ftab; be is be robe, bar gob almedjtidj mebe tudfjttjget önbe fietjt ft)ne ftjnier, be ft)t öti) beme bmange beteren in ben funben önbe befennen, bat gob fe redjt* ferbtgljen tudjtigt)et; önbe roan gob benne fueb be be= tertjnge ftjneS öolteS, fo brtjcft ^e be robe entroelj önbe werpet fe int fur, bat is, tje ntjmpt öan Ijtr ben ömmtylben öorroefer önbe roerpet ftyne feie int fuer ber fetten. DI futiipt t)b oaien, bat et)n gljtyritij öorroefer fumpt in be Ijanbe ber Rennen, ben Ije bat er Ijeft äffgt)efchattet, önbe benne öaren fe mt)t em alje tjtyr be bure mt)t beme roulue et cetera. f 68b. ] 11 (4) 2>at öeerbe, bat Ijir roert glje= roret, is oorreberqe, fo etjn fobanen geriet) baten roert öorraben öan ftjnem egenen mebefaimpen; fo Ijir SRetynte ^fegr^me bebe, öan wetter öorreberge öete ftetjt in beffem bote. 11 (5) 2)at ötyffte is beffem öerben gijet t)i, men

I, i ) i r ert ! r ε φ

18.

65

be t o u l f itic^t t o etfjen, m e n f i e g e ; b o fye i n t

b e n f t e r f r o p , betetent m a n n t y g e n , be f r a a r a r b e t i t tmbe ar= b e q t bet)t, numrner betjbe

toed g u b e ä t o

frt^t

bet

! r t ) g e n mtyt Unrechte,

bnbe

bed

efte b r u i e t , ^ ο ϋ ο φ i n n o b b a t ö n t m e t u r n e t

feXe b n b e

be3

tyueä.

f

(6)

SDat b t ,

b a t i>tr

b e terev m e n e t , i § be b o r l e f t n g e etjne3 g u b e n r o u t e s o m n t e efte

mt)t

flammen

funben,

t n e^n g u b r o d j t e , fljnnen, 11 ( 7 )

bat ®at

be

ι § et)ne



bnbe

t r o f t e n b n b e l e r e n be f u n b e t o Γ

69».

j

H

S B o 9le^nfe

toebber ban

fc^anbe

etjne I e r e ,

b e n bt)d)tfaber§,

eortgetjt n a

nuntmet f)ir

be

entfangen

iere

bnbe

Jtet)nfe

iandfem

feuebe

ot^mobicf)Iifen

s

alje

[φαί

fumpt

ber

roul=

bortotymten.

botfje ö n b e pentytenctjen

^olben. bat

fe

f

(8)

ben

55at acfjte

funber

ίφοίεη

fc^uroen.

mtjt ©rtymbart,

beme

greutynge,

b e § i o n n t y n g e S fjoff b o r y j n e m f i o f t e r S ) a t r b t i t gijefette.

ouer.

[Holzschnitt: im hintergrunde klostergebäude, umgeben von einer mit einer durchfahrt versehenen mauer; rechts eine schcune. Vor dem kloster vier hühner. Im Vordergründe Jinks Reinke mit rückwärts geschlagenem halskragen und nach den hühnern gedrehtem köpfe; von rechte auf ihn zuschreitend Grimbart, neben dem vier gänse. — Verkleinerter nachschnitt eines holzschnitts in d.] [

69b. 1625

]

S t e i n t e ftyne bote f)abbe f|ir b o r

So

E P

So

gf)t)ncf I)e ljen to i)oue

~

§e

onbe f g n b ^ t ö a b e r

© e q u e m e n b p etjn f i x t e n ®ar 1630

buHenbracfjt,

g^efac^t,

Μ|l

ίαφ

toert,

©rtjmfiart. fant;

etyn f i o f t e r t o t n f y l m

fjant,

2 ) a t i)orbe getjftltfen n o n n e n

to,

5>e gobe b e n e b e n f p a b e b n b e

bro.

® e i j o b b e n beie f j a n e n b n b e mannicf) ®ele genje

bnbe o ! manntjgijen

5)e b a f e n b u t e n b e r m u t e n 2)e ρ ί α φ 1635

®ar

q o fRctjnfe to

b m m e f p r a c f be bo

„fRec^t n a beffem St^t §e

fiofter

bnfe r e d j t e f t r a t e

ijoen,

ϊαρροη,

teeren;

biftteren. aijo: to f)en".

menebe be f j o n r e , b a t m a §

f t j n ft)n,

66 1640

[ 70*.

1650

1655

1660

1665 [ 70 b .

1670

1675

I, is. SSente fe gingen bar buten bem figure SBmme ete megbe btj bet mure. ©tptett bgc^tfabcr leljbe Ije mgt fgf bar. Xo^attt » a r t Stetjnfe ber goitre roar, @9ne ogtjen begljunben erne bmme to gljaeii. Suten ben aßen gijqwf etyn i>aen, ] 2)e oetf) roaS, groet tmbe tjuncf; SRa beme gaff SRetynfe etjnen fprund, S o bat em be bebberen ftouen. ®rljmbart fro or ftyneme Ionen: „SSnfatyglje om, rtiat tot|t gt} boen?!" ©prad fye, „rot)i gt) roebber omme etyn Ijoen 3 n atte be groten funbe gfjaen, ®ar gl) be bt)djt ban f)ebben gljebaen? Φαί macf) wol ftjn felfcene ruroe". SRetjnie f^jracf in redjter trutoe: „®at bebe id in banden, Ieue neue. Stybbet gob, bat t)e mi) bat borgljeue; 3 t rot)it ηίφί meer boen bnbe gerne taten". Φο lerben fe Webber tor regten ftraten Den roed) oner egne fmaie brugge. SBo oaien fad) 9tegnte oner rugge SBebber i)en, bar be Ijonre g i n g e n ! ®ar oan ionbe ije ftjcf nic^t bebwtyngen. ^abbemen em ftjn Ijouet affgeftagen efte togen, § b Ijabbe na ben iionrenroert gljebiogen. 11 ©rtymbart fadj root btyt gfjeiaet. ] $ e f p r a d : ,,o Steljnle, onretjne oraet, 23o latfye gt) Ruffle ogljen bmme gtiaen!" 9tel)nie fprad: ,,om, bat i3 mtyfgtiebaen, 2)at gt) mt)t tyuroen öprlopenben roorben -Big fuS btlj mtyneme bebe oorftorben. Satet ml) bodj tefen etjn pater nofter ®er ijottre felen ban beme ftofter SSnbe od ben ganfen, en at tf)o gnaben, ®er id ganfc bele Ijebbe oorraben, ®e id beffen Ijtjigen mtnnen •SKtjt matter itjft tiebbe affgfjerounnen". ©rtymbart froed), men be 00έ Stewart

1, 18.

67

£abbe Rummer bat l)6uet to ben ljonren inert, löente bat fe quemen tor regten ftraten, 1660 3)e fe to ooren fiabben gljelaten. Xo fjant roarl Sftetynfe feer bebrouet, 3Reer roan ^εηηίφ reifte louet, ϊ)ο fye [αφ bett fyoff, beä ionntjngeS ^adad. D a r i)t int Ijogefte borfiaget roa«. [ 71». ] f ( l ) beffem oorg^efec^ten capittel »erben »gff ftucfe gjjemerfet 11 ®at erfte is be öiljtyge fort^= folbtdjeljt, be epn ^ft^cf beijouet na ber b t $ t , fty! to be= waren oor roebbertnoai in funbe;' toente be bre Otyenbe rauroen nid^t to life, alje be bauet, be merit onbe onfe egen fleä: ijffet, bat be etyne rautoet onbe tm3 nidjt en teforet, be anber be rouroet ηίφΐ. -11 (2) Φαί anber, bat f)ir be ierer inenet, i3, bat men fdjat mtyben Wegtie onbe ftebe onbe perfonen efte anbere f e l ^ o p , bar | e ebber mt)t ben fje otjttt^te oebber to ben otben fwtben Jörnen ιηοφίε, aije Steinte tjir ηΐφί en mt)bebe ben ιοεφ n a beme floftere, bar fje fere loart beloret. 11 (3) ®at brtybbe, bat f)Qr be poetc menet, is t)pocriferie, bat i§, ίφαίΗ)βΐ)ί onbe bofjljetjt to bebeden mtjt etjner g^eftjnfeber i)t)U li^etyt, gfjetljf ijir SRegnfe bebe, bo Ije febe, Ije bebebe oor be feien ber fjonre onbe genje. 11 (4) ®at oerbe i§, bat ιηαηηίφ funber ftyne funbe bietet onbe bar bote oor ent= fanget, men be ruioe is in em ηίφί roarijafticf); toente etltyfe ftjn, be bi$ten ere funbe onbe entfangen botEje bar oor, men fe beteuent 7l b . ] η ο φ etiqfe oorgangen funbe onbe fjebben nene iparafttyglje rume oor afie onbe feen to rugge, fo Ste^nie fityr bebe na ben i)onren. ΪΙίφΙ en is be g|efcf)t)cfet bar to, bat ije frtygfye oorgijeutmge ftjner funbe oan gobe, bem ηοφ ett^te funbe beieuen; toente be fueb tfjo rugge, alje SÄegnfe bebe. S a n beffen fct^t be jjere in beme Ijtylgen etoangeiio, alje funte SucaS befd^rt)ft in beme if capittel atfu§: ,,®e ft)ne f)ont Iecf)t an ben ρίοφ onbe fueb to rugge, be en i§ ηίφί giiefäicfet, bat t>e mogf)e gljan int etotyge teuent"; bar be f)ere mebe menebe, fo oor is gljefedjjt oan beieuqnge e t i l e r funbe in etyneme botfamen teuenbe. 5*

68

I, 19.

11 2Bo Stetynfe fiunpt in ben ijoff o o r ben fonnincf, beme iie otmobic|lt;d tont»get, onbe otjnbet b a r toelfe, be ouer en tiagfjen. ® a t j i j capittel. [

72·.

]

in *> e n i)°ff & a t Wa§

oornomen,

jMJ

5 ) a t b a r 3let)nfe roaä gljefomen, Sit be b a r roeren, groet onbe ileen, [ H o l z s c h n i t t : auf einer bodenerhebung links sitzt der löwe, m i t der krone und dem königsmantel a n g e t a n ; in der rechten h ä l t er das szepter, die linke erhebt er drohend. V o r i h m der reihe nach der bär, der k a t e r liegend, der h a h n , der wolf. W e i t e r im hintergrunde mehr rechts auf einer anhöbe knieen m i t eingezogenen Vorderpfoten Grimbart und R e i n k e , letzterer m i t zurückgeschlagenem halskragen. — Verkleinerter nachschnitt eines holzschnitts in d.J [

72b. 1690

1695

1700

1705

[

73». πιο

] S e g e r b e n öde Sjtetjnfen to feen. ® a r raerett niii't öete in beme bagöe, © e Ijnbben ouer 9tet)nfen funberlt)fe flagge. 2 ) a t buchte 9let)n!en nidjt Dele öan roerbe ; ® e § bebe i»e a l j e be önooroerbe. 3Rt)t ftjneme ome, beme greu^ncf, SDrt)fti{^it|fen tie fo oor fqc! gfujnc! £$t)rlt)!en bordj be ijogeften ftrate, 2 l l j o mobid) o a n g^etate, ©fte i)t mere be§ fomtljngeä fone SSnbe eft l)e nemanbe χφ etyne 6one (Sbber fu§ nemanbe tjabbe mtyfegijebaen. SSor Siobel ben fonnincf gljtyncf t)e ftaen 9Rancft be t)eren in ben p a ü a § S n b e ijelt ftjci 6ett), m a n eme roa§. 11 § e f p r a c f : „ebbete fonntyncf, gnebtyge Ijere, Φ ο γ Φ tjutoe ebbettietyt önbe borcf) tjume ere 3 Ϊ btybbe, bat gt) mt) £)oren to redjt. Q b en ijabbe nt) fjere fo trutoen ϊ η ε φ ΐ , S l l j e it tjumer öorftiqien gnaben btyn, SBo w o t b a t ber bete i)ir jtjn, ] © e mt) tyuroe fruntfcfjop menen berouen SJityt loggen, toan gt) en be8 tootben tonen. SDlen tjume r a b üroet, erft önbe teft; © 9 touen ntcfit braben, b a t i 3 b a t beft,

I,

1715

SBat

t)tü

2ftt)t

legmen

S e

1720

SSnbe

tyto

fonnljnd

alle

Suioe

fmefent

Suroe

onbaet

S33o

gty

®en

if

®tyn

tub

1725

®at

fjebbe

73Κ

] Sirm

is

an

SSnbe

©run



Jjf

rotyl

nidjt

SJlen

tyutoe

tyal§

|>ir

fgnt

oele

Styt

atte

rotyt

lafter

lüben

roof

ίφαΐ

ίφί)η:

öorrount.

fc^elben,

be§

entgetben.

önbe

roefen

leff,

funt

fyouet

meet

itagerS

beeff, mty

mtyn,

ftyne

ft)Tt

Dele

tyro

gtyefrooren.

tyebben

oortofj

ηοφ

aff!

faff.

öorloren

untruroe

gty

mtynen

etjn

öorgolben,

i)eft

beme

§tyn£e

latet

gt)ef)oiben,

bebben

οαΙ{φε

in

bene."

ηίφί

nu

be

feggen,

gty

man

tyro

affrcefen.

mene

„ftmjget, tyro

önbe

ο,

befte

Ijebben

ijane,

oele

icfen

mt)nem

trumi^ttjfen

fpracf:

ürebe

fiepte;

öore

in

t)ume

fjelpet

be

gty

SSnbe

if

gtyeboet

ftetyt

alle

bregert

toert

ben

2)at

1730

bat

Π

®e

69

οαίίφεη

onbc

^at|en,

£tr

L

beffe

19.

fcfjtynbar

baet;

quaet."

11 „ © n e b i g f i e f ) e r e " , f p r a c f S R e t y n f e , „ m a t f d j a b e t ®ft S r u n e n 1735

SBor

bmme

SSnbe

em

©run



1740

f)e

SDSere

be tyo

be

i)t

$>en

if

£ 0

74».

J

SSnbe $)at

1750

ftarf

bo

ϊφοΗ>ε bar

mere

Φ ο φ

mat

SSnbe

aljo

to gty

öan

bat

if

be

bebe

be§

gtyebeben

entfencf,

fielen

g£)tyncf

mtynen

quaet

raet,

—•

entgelben ttyben

tjumer

io^tt,

fater,

root

funber

omme na

gfjerorofen,

ltiater.

omme

£ape

etfjen,

teben!

tmbe

bu§,

ζοηηίφ beben?

öorfprofen,

§tyn$e

ot£)

be

ftyn an

f)e R a b b e t

papen

if

öormeten

efte

in

mebe

em

Ϊ"

lafter

berbergebe

be§

(Sefer, [

fo

gub,

be

SSnbe

bur

quam of

1745

be

i § ft)ne glatte'?

SRufteotylen

gfjefiagen

©er

SBnbe

Μ ο Μ φ

roa§

roolbe

SSnbe

3 3

ηοφ

bat

ϊφεΠ)εη,

öorftlifen mogbe

ouer

mt),

gty

fron. boen

mt)

[batte,

70

I, if).

SBo gub onbe Kar mtjne fate o! ft). mögen mt) oromen, gt) mögen mt) fcfjaben, 3 a , totjl glj mty feben efte braben, 1755 fangen, foppen efte blenben, § o 6t)n i! in tjuroer gnaben fjenben. SB15 ft)nt t)o afle in tyuroem bebtoand; ©tar! ft) gt), onbe if 6tjn francf, SKtjn f)ulpe is fietjn, be yutoe i§ groet. 1760 SSorroar, at fioge gt) mt) of boet, Φαί mere tyro etjne frattcfe torafe. Φοφ rotyi if al in beffer fate 9ledjtferb'it)n§c be fater onbe Srun be bare Snbe ber beren etyne grote fdjare; ί 7 4 " . ] Sampe be Ijaje Onbe be ejel Solbetotjn, 1770 SEBacferiofj be ftene, o! be grote f)unt SRt)n, HRetfc be fcegfje onbe $ e r m e n be bod, [Holzschnitt wie β'·.] ®feren, toefelfen, fjermelfen roeren bar of; $5e offe, bat perb, be roeren of bar, SSeie roijlber beren etyne grote fd>ar, [ 7 5 » . ] 2)at i)erfe, bat ree onbe SBofert be oeuer, Äantynen, maerten onbe of be rotyibe euer, Sartolt be abebar onbe SDiarquart be i)egger, Of ßütfe be fron bar alber begger, Xpbbete be anb onbe Sii&etyt be goes: [Holzeohnitt: links ein Kahn und zwei hühner, die nach, rechts, rechte eine taube und drei täubchen (?), die nach links gehen. — Aus dem „Dialogue". De orniee et galliva.] 1780 ®effe flageben alle ouer ben ooä. Jpenntjnd be fjane onbe al ftyne ftynber Älagljeben gang feer eren Ijljnber. •Jiodj roeren bar ber oogljele meer SSnbe anbere ber beren etjn groten fjeer, [ 75h. ] S)e if nu nidjt αϊ fan nomen ; 3)effe äße wölben ben 008 oorbomen

I, 20.

71

SSnbe badjten bar bp mtjt fäarpen ftjmten, SBo fe em ft)n teuent molten affmijmten. @e g i n g e n öor ben !onnt)ncf at; 1790 *5)ai fiorbemen tiagfje ane tal. [Holzschnitt: links eine nach rechts gewandte gans (?); rechts ein nach links gewandter habicht, in der mitte zwischen beiden ein nach links gewandter sperber. — Aue dem „Dialogue": De osmeriMo et acciptire.] 11 SBo Stetynie ϋαη oeien fijnen toebberparten öorfiaget mart in froaren fafen; too ije tjfitjlem antra ort gaff, bodj int iefte mtyt tigf)en ouertounnen mart onbe to beme bobe oororbelt. 3)at j j captyttel.

I

t 76'. ] CH SfuS watt bar etyn groet periement; 55e beren, be bar ftunben ömmen trent, SBolben Stellen fyn Itjff äffnennen, ©e fpreten en an mtyt allen ftjmten, 1795 ÜJitjt oeien Magien, be men bat fyorbe; 3a, trftyfem gaff fje fdjon anttoorbe. [Holzschnitt: rechte ein nach Tinks gewandter storch; Unke eine nach rechts gewandte schwalbe. — Aus dem „Dialogue": De ciconia et yrundine.] 9le matt gijeljoret op eijnen bac§ ÜJiere fiaglje, aije bar gijefdjad) San oogfjeien onbe wölben beeren, 1800 S a n nautoem rabe onbe manntdj oiferen, [ 76\ ] ®at men bar Ijorbe onbe öornam. SRen bo SRetjnfe to antloorbe quam, 2Bart ne fdjonre üntfdjuibtjnge gi)ef)ort, Sttje Steinte bar fuiueft braute oort; 1805 Jpe entfdjulbtygljebe f»)f in at ben bangen, ©e men ouer en mochte bringen, ®at at ben fieren bat rounber bebe, 5)at SRetynfe raufte fo fdjone rebe SSnbe ft)! αί bet fa!e toolbe entieggen, 1810 2>e men bat ouer en ionbe feggen. 3nt iefte (bat i! forte beffe mort) Ouemen etit)!e t«egf)e bar oort,

72

1815

1S20 [ 77». 1825

I, 20. Φαΐ toeren oprt^tygfje waraftqge manS; ©e tügfieben ouer Sftetynfen fjeel onbe ganfc, ©djulbidj to roefen in ber mtjffebaet. Φο gii^nd be ionn^nct in ben raeb. @e ftoten etjnb^ttygen onbe etyneS mobeS: ,,9let)n!e be ooS is fc^ulbi^ beS bobeS. 9Ren ίφαί en btynben Onbe oangeit, 3)ar to bt) fqneme E»otje Orangen", ©que Hofen roorbe fyulpen nic^t oele. 5)o gfjtync! l)b fRetjnfen otf) beme fpeie. ] ®e fonntjncf bat orbet futuen afffpratf, 3)ar omme SRetynfe ganfc fete öorfdjraf, S3nbe wart to ber futueu ftunben ©fjeoangen onbe iiarbe gfjebunben.

[Holzschnitt: links auf einer erhöhung sitzt der könig mit krone und mantel, in der linken das szepter haltend; seine rechte stützt er auf das rechte bein. Vor ihm im Vordergründe wird Reinke von dem bären und dem wolf gebunden; neben dem wolf weiter nach rechts der kater liegend. In der mitte, rechte vom könig, auf einem altar ein aufgeschlagenes buch, auf welches der widder seine beiden Vorderpfoten gelegt hat; rechts von diesem Grimbart und die affin, beide nach dem widder sehend, sowie zwei andre tiere aus Reinkes freundschaft.]

[77". ] 11 (1) beffen troeen capittelen leret be poete ogff fiuefe. 11 $at erfte is, bar be troft bur is, ίφαί ft)f eqn logs man füllten troften önbe oorbrQften, aije 9let)n!e t)ir bebe. 11 (2) Sat anber is reuerencie önbe otfymob, ben men etjnem fjeren efte rioter fat beben. 11 (3) S)at brtybbe ie, be üorfiage to tragen, bem bat fo oaffen mad). H (4) 3>at oeerbe iS ben roteren efte Ijeren eljne lere, bat be ntyefyt iouen ίφοίεη gijertjnge Ityftgge roorbe, önbe ίφαί ft}! ο! ηϊφί ^oft^gen mtyt roorben taten omme bringen Dan beme toegije ber red(jtferbtdjetyt, men ben mgfbabtygen ftraffen, önbe ernftijaftt^ to mefen. 11 (5) ®at oqfte is, bat etyn ^ere efte rioter ηίφί iouen ίφαί aßen Kagers, men mtjt roaraftggen tuegen be war* i)et)t onberfoeien onbe bar na rieten, geig! atje SRetjnfe fyir wart ouertounnen mt)t toaraftigen tftgen Onbe bo bar na οοΓπφίεί to bem bobe, bat boφ ϊτεφ etjnen ontme= ίίαφ, fo f)ir na ooiget.

I, 21.

73

11 2Bo SRetjnfe gfjeoangen onbe gfjebunben wart Onbe matt gfjeooret n a beme bobe, onbe too SRetjnfenä Orunbe orioff nemen. ® a t j f i ca^ittet. [ 78·. ] 1830

SRetynfe aifu§ mo§ gf)eoangen Μ I I SBnbe bat orbel toaS, men fdjotben fangen, Z I P ®nbe fRetjnfen orunbe bt)t ijabben oornomen, ^ Φ ε of to fjoue toeren geiomen, [Holzschnitt wie 77».]

3llje 9Jiarten be aue, be of roa§ to redjte, Snbe ©rtjmbart mt)t tielen, be in Sftetjnten fiepte [ 7 8 ] Jporbeit onbe em to quemen oan biobe, Φε bt)t orbei Ijorben ganfc nobe 1S35 S3nbe toorben i)ir omme feer bebrouet, SJleer roan gennicf) redjte iouet, (SSente SRetjnfe roa§ et)n banrefiere S3nbe wart g^etotyfet oan aller ere, ® a r to in efynen fdjenbtygen boet) — 1840 @e en modjten nidjt beffe noet Sorbragen, men fe nemen orioff SSan beme fonnijnge onbe rumeben ben Ijoff. Φε fonnind betraute beffe btjncf, ® a t mannidj fnape Oan em g^tjncf, 1845 ® e r oeie roa§ otf) Sietynfen flechte. „ $ b mere gub, bat id bebecfyte", © p r a d f)e to etynent otf) ft)neme rab, „911 mere of SRetynfe nodj fo quab, 3 n ftjnem gljefiedjt i s bodj mannidj man, 1850 Φ ε bat fjoff ouet entberen fan". Sfegtqm, § t ) n | e onbe S3run be bare, 3)effe nemen 5Re^nfen§ metjft mare. [ 79». j SDtyt roeren, be en bunben onbe oengen, !)effe b a t t e n en of op to Ijengen. 1855 Φ ε fonntjnd Ijabbe en beoolen bat, ®t)t beben fe gern,, ment fe roeren em Ijatfy. 11 Φ ο fe bo fu§ mtjt em quemen, Φαν fe to fiant be gaigije oornemen, Φ ο fpraf £tjn&e to beme toutue: i860 ,,$er $fegrgm, g^ebendet rnt a n bat fulue,

74

1865

1870

[ 79". 1875

I, 21. SSo Stetynfe, bcffe quabe beeff, 2)at to roerfe braute Oitbe o! breeff SSnbe Ije of futuen mebe ötfygtjtyncf, ®ar men tyuroe betyben brober OiJ^qncf, 2)e3 Stetynfe bo oro roaä in at ftyneme g^etate; ©ctaiet ene nu mt)t ber futuen matlje. D! S3run, gtyebencfet, wo IjetyroDoxreetf) ϊ ο SlufteOtyten i)u8, bat mannicf) roeeti), S)ar tyro ftogen betybe manne onbe rotyff, ®at tyro btobidj road betybe i)öuet onbe Ityff. %eet to, roente SRetynfenS ityfte ftyn groet; (Sntqueme lje « ε φ otty beffer noet, @u8 rorofe roty on§ nummer mere. ] ®ar omme iatet one ή often fere; §e ijeft tyb an on3 groet oorroradjt. Φαΐ motlje rot) nu ftyn Dp norbadjt." [Holzschnitt wie 7 7 · . ]

L 80». ] H Φο fpra! Diegrtym atjo oort: „SBat Ijetpen bocfj aljo oete roort? |jabbe roty etytten reep efte ityne, 1880 ®raben roolbe roty erne (orten be ptyne". @e fprefen üietynien at enttyegen. Sltje i)e fuS lange f)abbe gtyefroegen, ©o begunbe SRetynfe o! to fprefen. ξ>ΐ fpraf: „nu gty tyro bodj totytten rörefen, 1885 SJlty rounbert, gty nidjt na bem enbe flaet. $tyn{je roeet rool guben raet ί ο etyner Itynen, ftarf onbe gub, ®ar tie to be3 papen f)u§ tynne ftob, 2)ar. ijt ηοφ med) quam ane alle ere. 1S90 D! jDfegrtym tmbe Sruit, gty tjaften fere, 3)at gty tyuroen om torn bobe brtyngen; ®ty menen, tyro fdjat benne root gtyettyngen". 11 5)e tonntymf onbe at ftyne tyeren, 2)e bar bo mtyt to fioue roeren, 1895 D! be fonntygtynne be8 gljettyfen, at fe tyo öafte bq ent ftunben Snbe bat fe 5Ret)nfen3 nemen mar, 2)at i)t nidjt roecfyqueme ttt§ ber bar. Sunberlt)fen beool lje fgneme rotyue. f p r a f : „fee to bt) btjneme tt)ue, 1905 Ijolben öafte beffen üofj. §f fegget oormare, queme Ije nu tofj, roorbe orger in iorter ttjb Sltbe föotbe önS fdfjenben tntji allem Qiqt". ©u3 fpra! i)e o! Srunen a n : 1910 „©ljebendet, mat fdjanbe Ije tyro f>eft gljebaen! $)t)t rotjl ro^ em nu at betaten. 4>t)n§e fdjal be Ityne öpljalen, |>e iä beijenber onbe Itjdjter ban rot}. $o!bet onbe ftaet mt) alle bt), 1915 § ! rot)i be tebber to redjte tollmen. 9Zu betaie rot) em ftyner iufdjert)en". f S r u n f p r a f : „fettet be lebber roqffe an, »tyt en Ijoiben alje etyn man". 81*. ] f SReijnle fpracf: „tyuroe forge i§ groet, 19-20 J)at gt) tyuroeu om bringen in ben boet, 25en gt) btjlbidjltj! fdjotben befdjermen, SSnbe gt) tyro ftjner feer entfermen, S a t 1je fo nidjt enqueme in fdjabe; 35orfte if, it bebe Ijalff gnabe. 1925 ^[fegrtym §atetfj mty bouen at, 1900

1930

1935

$ e butf), bat ftjn rot)ff mt) boiben ft^at; SBolbe fe bemfen άπ olbe baet, Stummer meer bebe fe mt) quaet. 2)odj tyb mob nu ouer mt) gaen; 3 t rootbe, bat t)b mere gtjebaen. 2Jlt)n »aber ftarff o! in forgen groet, SDlen bo lje nam ftjnett boet, Φο roaä t)b fort mt)t em gljebaen; D ! oolgebe em ηίφί fo mannidj man. ©djanbe motfje t)to tuebber raren, SBo gt) 3tet)nfen lenger fparen." 11. S8run f p r a f : „tjore gt), bat lje ölolet tm§ a t ? @t)n tüfdjent nu enbe nemen fdjal".

76

I, 22.

[ 81b. ] f (1) 8n beffem capittel werben iii ftucie gf)e= merfet. ®at erfte i§ Druckte, welter Druckte nicE)t wefen fdjal in beme gfjeridjte;raentebe fonnini orudjtebe fdjaben oan 9iei)it!en orunbe Ijalueit wegen, be orloff nemen. 11 (2) ®at anber etyne ftrafftnge ber, be etjnem, be oororbett i§ to beme bobe, onbe be bem fuluen ηοφ frjne mtyffebaet wtyl oorleggen; bot nidjt gub onbe men |φαί bat ntdjt boen, wente eme bange ηοφ wert an beme, bat f)e bar oor itjben fdjal, aije f)t)r §tjn$e onbe 2)[egrt)m onbe SBrun Jftetjnfen oorweten, wat i)e bqje§ en gljebaen fjabbe, onbe i)e en mtyt fpetjen reben ηίφί oeie togaff; bar bty tiorftan wert, bat etyn oororbelter fdjal arger werben ebber mtyfcmobidj bar oan. 11 (3) Sat brtybbe i3 be lt)ftigi)e HocEfje^t 9ie^n!en§, wo t|e begunbe to ptynfen, ft)! loft to bebtyngen, in beme Ije oan fgne§ oaber§ bobe febc αί in befienben oorbedeben worben, onbe bodj op ftjnen egljenen oaber lodj, jo fyir na wert greift.

[ 82a. ] f SBo SRetjnfe batf) omme tt)b, fgne bt}cf)t open» bar to bonbe, onbe wat Ije btjditebe in ment»nge, fact lofj to bebingen Onbe anbere in be fuluen laft to bringen, fo t)b gljefdjadj, bo be bt) ben gaigen quam. Sat pjcit capittei.

[Holzschnitt: links der gaigen, bestehend aus zwei senkrecht gestellten baumstämmen und dem querbalken. Auf letzterem sitzt Hinze und zieht an einem stricke, der um Reinkes hals gelegt ist, diesen auf einer leiter in die höhe, ftcinke hat die leiter halb erklommen und wendet sich mit dem gesicht zurück. Unten an der leiter stehen der wolf und der bär, beide mit den Vorderpfoten an die leiter gelehnt und zu Reinke hinaufsehend. Rechts zunächst der haee, dann das einhorn, dann mehr nach der mitte zu könig und ltönigio, über deren kronen der köpf der äffin hervorragt; ferner die köpfe von widder und hirsch. Den Untergrund bildet eine hügelige landschaft mit zwei großen und drei kleinen bäumen.] 82".

1940

1

I

©tjnfe wa3 in anjfte groet. £ e badjte: „mochte if in beffer noet S n b e redjt nu in beffer ftunt SSi)nben etinen ntjen ount, ® a t mg be fonntyni bat ieuent gfyeue

I, 22.

1945

1950

1955

[ 83*.

1965

1970

1975

[ 83b.

77

®nbe beffen brett be fdjanbe bleue!" 80 faracf SRetjnfe to fpf futuen tian binnen. mob if op bettcfcn mpt alien ftynnen, Slllent, we§ if nu brufen fan; SCBente be noct, be gijeijt mp an. 2ίί i£ be fonit^ncf gram tip mt) SSnbe mannidj anber, be em i§ bp, (SBattan, bat fjebbe i! at tiorbeitt) 3b mochte ηοφ werben ommegljeroent. $>e fonntjncf i§ ftarf, fpn rab tiroet, 9ΐοφίαη en bo if em nummer gub — Querne if to worben, bat fjope if ηαφ, ^f roorbe ηίφί gijefyangen op beffen bac§". 11 e fpracf: ,,i! fe tior mt) ben boet, SDeme if nu ntdjt ιηαφ entgaen. ] §ir omme gp alle, be nu pir ftaen, gro bpbbe if epne fiepne bebe, Ser if tian ber merlbe fc^ebe, S)at gl) mallen bpbben ben fonnpncf nit, S)at pf mogije fprefen oor pro üJipne b ^ t mpt allem titpt, 3)at mt) be fonnpnd toplle gunnen be tpb, SSp bat if beroarpeptmöge tiormelben SSnbe bat mtjnertinbaetnicf)t borue entgeiben ©tin anber onfdjulbid), me pe of fp, SSnbe ηίφΙ betegen werbe omme mt), SSp bat gob, be alle bpnd red^t ftp! Ionen, SDlpner feien be§ to Bett)ropttefronen". H 5)e mepfte beei, be bpt porben, SBorben bewogen oan ben roorben. e ftal bat grote Onbe if bat f l e n e ; 2)at rot) fregen, bat roa§ gtjemene, Φ ο φ nidjt jo mene, fo t)b fdjolbe, SBente i)e belebe tjb, fo ije rooibe, S u m m e r frecfj if redjte mljn beet i)alff; SBente fo roan Dfegrtjm Ijabbe etjit faiff, @t)ne fcegen, etjrien roeber efte etjnen ram, S o grtjmmebe f)e Onbe mafebe fljf gram, bat f)e fo rat) oan ft)f breff SSnbe em mt)tt beet atteqne bteff.

I, 22.

79

11 SRodEj οαη SRegnfen« bljdjt. [ 84 b . ] 11 91οφ toaä bljt bat. mtynfte ot; 2Kett alje rot) ^abben folf gfjeoai, 2>at rot) etynen offen efte etyne foo [Holzschnitt wie $2·.]

©ijeoeitgen, tja, benne quemen bar to 2025 ©t)n to^ff onbe mt)t er feuen ftynber, ®enne mochte if Hägen mtjnen Ijtjnber: [ 8r>*. ] 3 ! ί κ φ benne nauroe ben mgnften rebben; ^oc^tan, eer if ben tnodjte fyebben, Jpabben fe bat flefdj at affgf)egnagen; 2030 3)ar mtjt mofte i! mg oorbragen. 11 Φοφ, gob banded» if IjabbeS neen noet, SBente if fyebbe ηοφ ben fc^at fo groet, SBelfbe an fuluer tmbe an golbe, ®at ben etjn magren ηΐφί bregen fc^olbe 2035 %o feuen roerff Onbe fo roecfj Boren." 5üe fonntjncf begunbe ijir na to (joren, Slije Ije ben fc^at f)orbe nomen, SSnbe fprad: „ban roanne ia be gro gljefomen? ©egget t)b nu, if mene ben fdjat". 2040 11 Stetjnfe fpracf: „n>at ljuipe nttj bat, Φαί if ^to be§ η ί φ ί en febe? SEBente if en neme be8 nu t)o ηϊφί mebe. 3f roijlt tjro feggen, nu gt) 15b mg i)eet. 2Ber borcf) leff η ο φ bort| ieet 2045 ©φαΐ bat nu lenger bltjuen borgten, SBente be ίφαί roaä gljeftolen. [ 86 b . ] 3 b roa8 befteit, men fdjolbe gro morben, ^abbe be fdjat ηίφί gfjeftolen morben. @nebtgf)e Ijere, merfet gtj bat? 2050 5Dtjt ntafebe be fcormatebtyebe ίφαΐ. Φαί be fdjat fu8 gljeftolen mart, S)ee bebe mtyn Baber etjne quabe öart SSan beffer toerlbe to erotygem fd^aben. Φ ο φ ΐυαδ tjb nutte to ljuroen gnaben." 11 (1) 3 n beffem capittel roert Berotjfet troety ftude. ®aterfte is feet merftyf onbe t§: ©0 toanner etjn οαΐϊφ oor=

80

I, '23.

reber efte oramre wert to worben ftebet onbe men ftjnen worben gljeiouet in ber fjeren i|6ue, fo wert manntigcm quatitylen gfjelöuet, be to Dören root ftiint. SSente wan etyn oorfte efte et)n Ijere frtjd^t wantrüwe to e t i l e n ftynen tyeren efte ß^efqnbc, bat iä jeer quat onbe i3 oafen ei)it oan ben. grotften ftucfen, bebe oorftoren onbe fdjucfytertjnge malen etjn t)u§ etjrteä Ijeren, aijo men left oan £erobe§, bo Ije quat oormobent I)abbe onbe iredj oniouen to ftjner fonniginnen onbe to ftynen egenen l 86*. ] ignberen, be lje ieetij boben. Φ ο φ i§ btyt bat befte to raben, bat etjn Ijere nic^t fjafttjgen en gfjeloue eqneme ontruwen, alje 9let}ttfe w a s , men i>e (φαί metyft gijetouen otben gf)e= truwen beneren onbe ben meer iouen gfyeuen, » a n aljc eignem quaben anbrtnger. SDar mob Rümmers gljetouet wefen; wente bo iRetjnie to worben qucrm onbe em bc§ wart gljelouet, fo i)ir Wert gljefecf)t, bo worben be gt)e= fdjenbet, bebe fu§ wol ftunben. 11 (2) 3)at anber ftude, bat be poete menet in beffem capittel, i§, wo bat mannid) Ijere efte rtjdjter wert Dorteijbct Ott) beme wegfje ber redjt= ferbid^et»t mt)t fjopen^nge, fc^at to oorfrtygen; fo Ijir Die^nie beme lonnind ctjnen waen mafebe, fo £)tr ita o! bett) wert oortiaret. [ 86 b . ] 11 2ßo be fonnind ieet fw^gent beben onbe SRetjnle oan ber iebberen roebber afffttygen, op bat f>e ene bett) oragebe. 5)at jjtii gfjefctte. [Holzschnitt wie 82'.] L 87». ] Ck ß j e be ionnig^nne oan Sehnten i»orbe, i l l 5)at f)t f p r a i oan beffeme morbe, M \ ® e onbrepenbe wa§ ereme fieren, ^ ©e begunbe ft)f feer to oorüeren. ©e f p r a d : „if oormane tjw, Siegnart, 2060 SSp be langen Ijemteoart, 35e tjuwe feie nu oaren fdjat, ®at gt) be warljetjt feggen αί, SBo i}b i§ ümme beffen morb" 11 3)e !oitnt)ncf fprad bo atjo Dort: 2065 „SKen fdjat beben eqnen t)flt)!en to fwtjgen Sßnbe laten Steijnfen rtebber ftqgen;

I, 24.

81

®effe fafe gljeqt mg futueft an, 3)at tl be beti) mog^e borftan" 3)o twS) Steinte egnen beteren moet 2Θ70 S3p bet iebberen, bat ije ftoet. o rootbe Slegnte legen mtjt madjt; backte: „mochte it nu toebber totjmten 2)e3 tomtynged t>ulbe onbe bee fonntjgqmten, [Holzschnitt: im Vordergründe in der mitte rechts der löwe, dann Reinke, der seinen köpf nach rechts dem könige zu· wendet, endlich links von Reinke die königin, alle drei auf dem erdboden sitzend in geheimer beratung. Im mittelgrunde links ragen die köpfe von wolf (?), bär und kater über eine erderhebung hervor; rechte der galgen. Hintergrund: spärlich bewaldete hügel.J iünbe mochte bat bar to oonuerueu, 208«· ®at i ! beffe afle motzte öorberuen, Φε fu3 nu ftan na mqneme boet, [ 88». ] SSnbe tf fo quente Ott) beffer noei, 2)at modjte t! refen üor grote batlje. SJien if moet feer legen ötf)ermatte."' 11 SBo 9let)n!e openbar toroget onbe befed^t ftjnen egiienen uaber onbe ftjrte anbeten orunbe, üppe bat in fobaner manneren ftjne ötjenbe mebe toorben befed>t, onbe tu ο ije bt) fobanen ftuefen wart öorlofet. $)at jjitit capittel. 2085

2090

ionntygtymte fprad mebber an: I I I „SReqnfe, tatet ün§ τεφί öorftan ä P S a n beffet fa!e be tnarf)et)t üaft, ° S3p bat tyutoe fete btyue ombetaft" H Steqnfe fpraef: „ftjb be§ berqdjt, 3 ! mob nu fteruen, bat i§ anber§ nidjt; ©dfjolbe if benne mtjne feie atjo belaben, ® a t mtyt fe queme in erot)gen fdjaben ®nbe fe be§ etotjcf) fd^otbe entgelben?

82

I, 24.

93eter tyffet, bat if be rm m o b melben, [ 88". ] 2Bo tool fe fan mtjne ieueften mögen, S)e if trnl nobe fcfioibe bebragen. 3 f entente ber Ijeßen pone, be b a r i§ g r o e t ; ® a r o m m e if t)b t r i m m e r feggen moet." 11 S e m e fonntync! m a r t b a t ijerte [ m a r ; 2100 £ e f p r a e f : ,,9legn!e, fed)ftu of w a r ? " ',1 3iet)nfe fpradf: ,,o ebbete ijere, 3 b i§ roar, αί btjn if f u g funbicfj fere. 2Sat f ( | o l b e mt} b a t to bati)e fomen, ® a t if mt) f u l u e n roolbe o o r b o m e n ? 2105 © 9 feeit 90 root, too tyb mt}t mt) i§, © t e r u e n m o b if nu, bat i s tt>t)§. ©cfyolbe if n u nictjt f p r e f e n be marf>et)t, ® a r mt) be boet t?or ogen ftetjt? SDh) m a d j nt)cf)t fjelpen bebe efte gub." 2iio S u § beuebe SRetjnfe, b a r ije ftob, egneme g^efanfeben ί φ ^ η » a n ürud)ten. S o r t fpradf be fonntjgtynne mtyt t&djten: ,,9let)nfens n o b entfermet m g fere. § i r Dtnme bt)bbe if t)ro, mtjn tjere, I 89». ] ® o e t Stetynfen etit)!e gnabe, SSp b a t n a b l t p e grotter fdjabe. S a t e t ene n u i n beffer f t u n t SSn§ rotjtiq! boen be redjten g r u n t , SSnbe bat et)n t)fit)f fttfaglje ftt)I, 2120 SSp b a t i»e n u fprefe, bat f)e rot)l." H ® e f o n n t j n d boet frotygent a i j o »ort. 9iet)nfe f p r a c i : ,,nu f)oret mtyne roort! b a t mtineme ijeren, beme ionntjncf, ieff, ro^t t)to tefen f u n b e r bteff 2125 ® n b e be oorrebertje openbaren, ® a r if n e m a n b e bencfe a n to fp a r e n " . H 3lu m a h n t e n 'fioren eignen ntjen ö u n t , (9tet)nfen§ Iof$et)t ijabbe nene g r u n t ) S33o Ije fanem egen ü a b e r mebe 2130 O u a b ünbe enere o u e r febe, € 1 ben greutyncf, fgnen Ieueften Brunt, ® e em b o d j in alien noben bqftunt.

I, 24.

83

SDtyt bebe f)e αί in ber anbadjt, SDatmen ftjnen morben be§ to 6etf) geue madjt, f 8 9 ] $>at fje a i j o mt)t ftjner fprafe

2140

2145

2lso

I

2155 «κ»»

2160

2165.

2170

S ^ n e o^enbe brockte in be fuiuen fate, ® e f u § n a ^ n e m e itjue flunben. 11 φ ε f p r a t : „tntyn fyere öaber Ijabbe g^eounben Φ ε § medE)tt)gen !onnt>nge§ ©mert)!e§ fdjat 3 n e^neme tiorijolentttyfen pat, Sßnbe bo i)e f)obbe fu§ groten gub, SBart fyt j o ftoit Bnbe Ijoglje nan moeb SSnb fjeit alle beren in onroerbic^etjt äJigt ftjner gecfitjfen f i o d j f a r b i d ^ t , $)e to ooren fqne gfjefellen toaren. leeti) Jptynfcen, ben iater, oaren ^ n Sttbenen, bat mtjtbe i a n t , 35ar t)e S r u n e n , ben baren, B a n t ; φ ε ent6oet εηιε b a r ftyne fyülbe S n b e b a t ije in SSianberen fonten fdjolbe, ©ft fje ionntjncf toolbe töefen. Φ ο © r u n tmbe § t j n | e ben breff Ijabben iefen, § e » a r t !one, Droitjcf) onbe ontiortterb, SBente ^ e b8§ lange ijabbe begfierb. £>e retyfebe in SSianberen altoljant, j 2 ) a r f)e mi^nen ^eren oaber » a n t ; φ ε entfencf εηε rool ünbe fanbe t o r ftutu 9 l a ©rtjm&art, bem totyfen, onfen orunt, SSnbe n a ?)i'egrt)m oi a l j o oort. ®effe oeer ^anDetben mannidj roort; § t j n $ 8 be i a t e r tt>a3 be ot)fte. S ) a r Itjdjt ε^η borp, bat ^eetf) D f t e ; f ) f t 8 onb8 @t)ent § a b b 8 n fe fu§ bt)t ρεΓίειηεηί 3 n eqner bufteren, langen na4|t. Sliest m^t gob, ηιεη be§ buuet§ madjt, Sßnbe mt|t mt)ne§ Daberg gfyetoelbe, Φ ε fe btuand mt)t ftjneme gelbe, ® r o o r e n fe b a r be3 !onnt)nge§ b o e t ; ©tyn t)fig! bem8 anberen ftyne ljutbe boet. © ε frooren üp $ f e g r t } m e § i)6uebe o o r m a r e

84

2175 [ 90'1. 2180

2185

2190

2195

2200 [ !»l *.

2205

2210

], 24. Wie ötyue, bat S t u n be bore, 2)en molben fe to fonntynge mafen SBnbe ooren en in ben ftoei to Sifea Snbe fetten eme op be frone Dan goibe. SSere tjemant, be bt)t icren toolbe, SSan be§ fonnt)nge§ orunben efte magen, ] ®e fdjolbe mt)n »aber αί Dormagen, äJtyt fqneme fdjatte bat timnte brauen, 9Kl)t bmme to Jopen, mt}t breue to fdjrtjuen. 2)t)t Iredj i! to roetten aijo : 3b gi)eic§ad) tip etynen morgen üro, ®at ©rtymbart ben totyn brand üngfjefaart, ®ar can fje orolgcf onbe brunien mart, SSnbe febe bat fjemeltyfen ftjneme rotjue. £e fprad: , ice, bat bt)t bq bt) bttjue!' ©e froecfi fo lange, oorftab mg.»d:ed)t, ®at fe t)b mtyneme rotjue o! t»eft gfjefeit. 6e froor er, bar fe roeren to famen, ber brtyer lonntjnge namen, S315 erer ere önbe trutoe, SB er bord) ieff nodj bordj rutoe, 3?emanbe fdjolbe fe feggen oort; 3Ren mtyn rotiff ijett nicf|t ere roort. SBente bat erfte, bat fe bt) mt) quam, ©ebe fe mt) ai, bat fe üornam. @e febe 0! etjn roarteien bar bi), ®at i ! encfet üorftunt bg mt), 2)at tjb roar h>a3 alber btyncf; 3 ! waä αί broutjd), tu or i! 0! gi)t)ncf. j wart anbencien ber poggen at, S)e etjn§ to gobe repen mtjt grotem fdjai, 2)at ie en etjnen ionntyni rootbe gfyeuett, S)at fe in bwange molten leuen, SBente fe rteren ort) in allem tant. ©ob Ijorbe fe onbe fanbe en toijant 3)en abebar, be fe nodj Ejatet SJnbe fe nummer in Oreben latet; M e tt)b bet)t £je ene tmgnabe. 31« Ragen fe baft, nu tjffet to fpabe;

I. 24.

85

Tt bebraungen alber bljnd SBnber ben abebar, eten fomttjnd." f ©u§ fpracf Slegnfe to οί ben beten, ®e bar ftunben bnbe be bat meren: 2215 „®eet, fuS orudjtebe tf feet bor onä aDen, Φα) tjb of mgt on3 fu8 mochte ballen. §ere, fu§ forgebe if o! oot tyro, ®e§ gt) mt) roetjnid) banden nu. 3 d fenne Srunen fdjatd onbe quaet 2220 Sinbe oui ban groter ouetbaet. ®ar omrne orudjtebe i ! ene Teer; [ ] 3 f backte, roorbe Ije onfe Ijeer, 35at ret) benne alle reeren oorlotn. 3 f fenne ben fonntynd tool gljeborn, 2225 Seer mec^tidj onbe o! guberteren SSnbe o! gnebίφ alien beren. 3 d backte oufte op beffe bquge, 3 b were etjne quabe roeffeignge, Siatmen etynen bur, etjnen onebbelen orab, 2930 SBrodjte i n alfobanen ftab. 3 d badjte bar op manntyglje roefen, 2Bo i d beffe fa!e mochte tobrefen. Souen alle fafe Orobebe i d bat: SBefjetbe mgn oaber ft)nen fdjat, 2235 Jpe fdtjolbe mt)t ftjtteme oalfd&en fpete S o piaffe bringen oeie onbe oete SSnbe ben fonntynd bringen oan fitter ere. ®t)t betradE)tebe if g a n | fere, 38ot be fdjat loefen mochte, 2240 S3p bat i ! en Oan bannen brockte. SBor mtjn oaber, be ltjftt)ge olbe, 3 n beme oelbe efte i n beme toolbe §enne todj efte tjenne leep, [ 92*. ] 2Ba8 tb Ijeet, !olt, nat efte beep, 2240 2Ba3 tb 6t) nackte efte bty bage, Summer ma8 if of i n bet Iagf)e. H (1) beffeme captjttel madmen merfen iit ftude. ®at erfte iä Ijetefdjetyt; op bat manntdj ftjnen Otyenben macfj fdjaben, fparet nidjt to befeggen ftyne egljen

86

I, 25.

öruttbe, [ο SRetynfe ftjnen oaber befcbe ünber etjneme fdjt)ne ber ijillidjetjt, onbe ije ib bocf) ίοφ. f (2) SDat anber t§, too e^n orruitre, et)tt ΰαίίφ ifaffer manntygem fdjabet in ber Ijeren Ijoue, fo 9lct>nfe ben fonnt)ncf in »ruhten Brachte oan beme morbe, Dp bat i)e tofj morbe tmbe fgne titjenbe Maftebe. 11 (3) ®at brt)bbe iä, bat πιαηηίφ f)ere leert oorteljbet onbe Beboret, be logennerä to toorben fteben, fo i»ir Ütetynfe ben föhnend bebe, bot bod) atte ioft^ctjt onbe loggen roa§. I 92b. ] 11 2So SRe^nfe fprieft onbe oorootget tyne op= giietjauene toggen »an beme fdjatte ünbe fprieft, fo Ijir öotget. 3)at 550 capittet. [Holzschnitt wie 87".] e ne t 93*. ] ftf® 9 tyb in ber erbe Λ SSnbe wa^tebe, atje be feet begljerbe, J f 2ßo if beft gtjeroeten fonbe 2250 ' Sßnbe toor bat i! ben fc^at gfyeöunbe, 5)ar i ! gljerne oan ^abbe oornomen. Φο ίαφ if mt)tten oaber fomen S3tlj etyner ftet)nrty$en, be ma§ beepe. 3 ! Iad> oor&orgen, efte if fiepe; 2255 SRidjt en mufte ije oan mt), $ a t i ! em toaä fo na bt). £e begtjunbe ft)d mt)be orame to feen. Φο tie oorham, bat Ije toa3 alleen, SSnbe atje Ije fu§ nemanbe fact), 2260 ®ebe ije, atje i! t)to feggen τηαφ: £e ftopte bat Ijol rnebber mtjt fanbe ®nbe inafebe bat g^elgcf beme anberen lanbe. 3)at ü btyt {αφ, bar raufte Ije nidjt Oan. D ! fadj i i , er Ije fdjebe oan ban, 2265 35at f»e ben ftert ieet ouer gaen, ®ar ftjne ooete Ijabben gljeftaen; £ e oormtjtbebe of ftjn oötfpor mt)t beme munbe. lerebe if bar in ber ftunbe [ 93 \ ] SSan mtyneme otben οαίίφεη oaber, 22Τυ ®e beffe Itjfte mufte atte gaber; @uS teep i)t roeef) na ftjneme gljeroijnne.

I, 25.

2275

2280

2285

2290 1>4».

2295

2300

87

3 ! bacfjte oaft in mtyneme fanne, @fte bar rnodjte wefen be ίφαί; gf)tyncf to werfe onbe openbe bat gfjat SRtyt mtjnen ooeten onbe frop bor in. 2)ar oant if groten gljewtjn, 5t)ne8 fuluet§ oete onbe rot golt. £ i r en xi of nemant aijo oit, 2)e be§ ije jo oeie to It)fe facf). SDo foarbe if wer nacfit efte badE), 31 gf)t)ncf fiepen Onbe bragen ©unber faren Oirbe funöer wagen. 3Kt) Ijaty mtjn wtjff, orouwe ©rmelijn; SEBty Ijabben arbetjt onbe ptjn, @er rot) ben feer rtjfen fdjat Stockten in etjne anber ftat, 5)ar f)e bct^ lacf) to onfer iag^e. S)e wt)Ie wa§ mqn oaber alle bagije S3t) ben, be ben fonntjni fue oorreben. -Jiii moglje gt) Ijoren, too je beben: ι ©run Onbe $fegrtym fanben otlj to ^ant ®re breue in ηιαηηίφ iant Sin alle, be foible Joannen wölben. S r u n be bare fcfiolbe fe opljolben, SSnbe bat fe fdfjere to eme quemen Sßnbe ere folbtje to ooren nemen; fd^otbet ene gljeuen mqt mtytber fjant. SRqn oaber leep bo bordj be iant SSnbe broe togffebe ot be breue oan ben gljefeilen, ® e S r u n e n bo feer tool BeoeQen; 2325 ® e lefen fe alle ogue to famen, 5)ar troalff ^unbert fempen bt) namen SSan jiJfegrtjraS ntagen a l i n ftunben, 3Jit)t fdjarpen tannen onbe roqben munben, ©unber be faterä onbe be beren, 2330 ®e alle in S r u n e n ijuipe toeren; [ 95". ] Sitte be beelorafcen tmbe be baffen, SBetjbe oan 2)orrt)ngen onbe oan ©affen, ®effe ^abben a l mt)t em gljefrooren, f S n beme batmen en g§eue to boren 2335 S a n breen toefen eren $olt, © o toolben fe fomen mt)t gfietoolt STo S r u n e n bq beme erften bobe. I^nberbe if al, be§ bande i ! gobe.

I, 27.

89

5)o bt)t a i j u ä ο ί toa§ befielt, ®fyt)neft fatten egen oaber ouergeuen, ®mme ben fomttynd to bef)otben ftjn leuen. 2Bor ft)n fe f)ir, be bqt boen fdjolben, @t)t fuiuen to oorberuen, omme tyto to Sefjolben?" 2340

II S33o fRet)n!e ben ionntjnd Onbe be fcmntjgtjnne oor= Iet(bet mgt logfjene onbe fe i n toaenfjopenijnge brtyndt oan beme fcfjatte. 5)at j j o i t gijefette.

2:leo

2365

fonnijnd onbe be ionntiggnne, J I ©e fiopeben bet)be op gfjeiotynne. i [ P @e nemen SRetjnfen op etynen ort . SSnbe f r e i e n : „fegget on§ n u oort, SEBoi gt) ijebben ben groten fdjat!" H IRetynfe f p r a d : w toat butye ml) bat, ©djolbe t ! n u wtjfen mtyn gub 5)eme fonn^nge, be mt) fangen beet ®nbe louet ben beuen onbe morbeneren, 5)e mljt legenbe mt) beftoeren SSnbe mitten mt) oorretltjfen mtjn it)ff affrognnen ? "

[ 96 b . j ,,9leen, 3tei)n!e", f p r a d be fonntygyttne, „äRtyn ijere ϊ φ α ί tyto iaten ieuen ®nbe t)to orunttyfen oorgljeuen

90

2375

2B80

I , 27. Slito malen fqnen oueien mob. © ü ίφοίεπ «ort a n mefen üroet S n b e mtyneme ijeren alle ttjb gfjetruroe" ütetynfe fpracf: „mt)n ieue »rufte, g t t bem bat mty be fonntyncf itu SBtjt öaft louen toljt oot tjro, ® a t if macf) fjebben ft)ne tjülbe, SSnbe alle mtyne brofe ünbe f i j ü i b e

O l a ß e n ommob mt) rollte borgf)euen, ® o i § neen fonntjntf 1tu i n beme leuen S o rijfe, atje i ! en tnafen totji (SSente b e i fdjatte§ i § bouen matije totjt) 2385 S3nbe eme tupfen, m o t be itjdfjt." 11 ® e fonntncf f p r a f : „ürotre, louet eme n i d j t ! Segen, fielen ünbe rouen, ©obane§ mogfje gt) eme to i o u e n ; § e i § ber argeften ioggener et)n". l 91". ] I I ® e fonntyngtjnne fpracf: „tjere, netyn! Sit mag 9iet)n!e quab ü a n leuen, 9 i u mogtje gl) em tool tauen gljeuen, SCßente |e ben greutjnct, tjnen o r u n t , , SJtebe befedjt i n beffer ftunt, 2395 © a r to ο! ftjnen egljen oabec, ® e f)e 6ε|φοηεη modjte aüe gäbet SSnbe m o ^ t e bat feggen ö a n anbcr beren, SBoibe i)e mefen quaberteren. § e wert nid)t meer ftjn fo tmgijetrume." 2400 11 ©e fonnincf fpracf: „mene gt) bat, örutoe, S n b e bor gt) bat üor tiuitic befte raben, © a t b a r nidjt n a iome groter fd^oben, ©o tot)t if beffe brofe nemen üppe mt) SSan 9tet)nfen, mo groet be faie of ft), 2405 ® n b e mt)i ecfjt lauen ftjnen toorben fcfjone. ä ß e n icf fixieret em bt) turner f r o n e : SSeret, bat fje Ijh: n a meer mtifjbebe, Sit, be em to fyoreit torn tetjnben iebe, SBe fe of meren, fe fdjotben at 2410 S o m e n i n fcfiaben onbe tmgijeöai, I i>7". J © a r to i n oete periement."

I, 28.

2415

2420

91

3tepn!e fad) fu§ ommeroent ®en fonnpnd onbe fredj epnen beteten mob. „£ere", fprad {»e, „ i ! roere onoyoet, 2δαη iar ipdjt epne grote rooftenp. ®ar i§ epn bnfdj, be petty ^ufterlo, S p n redete name be i§ atjo; ®ar epn born, Pctij Srefeiput, (©nebpgpe pere, merfet gp bpt!) $>effe ftept nidjt oern bar oan.

92

I, 28.

2>ar fuinpt nid)t fyen wer rot)ff efte man, I 98 b . ] 3 « , in etyneme ganfcen Qar, © o grote rot)lint)ffe i3 αί bar, ©unber be öle trnbe be fdjufutf): 2450 £ e r e , b a r it)djt be fdjat Beijuti). 1)e ftebe i s gijeljeten Sreietputte, (Sorftatfc bt)t mot, t}b i§ t)iti nutte) @t) fdjolen bar f)en onbe of mtyn öroutoe, SBente it nemanbe roeb fo gljetrutoe, 2455 ®en gl) fenben alje etyn bobe, SBente tjutoen jdjaben tooibe if itobe. § e r e , gt) fuluett moten bar Ijtjn. SBan gt) ffrefefyutte oor bt) fan, SBerbe gty bar ötynben ttoet) i)unge berfen, 2460 (§ere Ijer fonnimf, bgt fcEiote gt) merien!) 2)e ijarbe bt) beme ^utte ftaet. ©nebtyglje fjere, to ben berfeit gfjaet, 3)ar lt)ä)t be fd^at onber begrauen. 2)ar fdjoie gt) fragen Dnbe fcljrauen, 2465 55eittte ötjnbe, gty mofs an etyner fabe, S)enne toerbe gty ütynben mannid) gljefmtybe 33an goibe rtjcffyfen onbe fdjone. ®t) werben b a r otjnben o! be frone, L 99». ] S)e ©mertjcf brocf) in fqnen bagen; 2470 Φ ε fc^olbe © r u n e £)e6ben gljebragen, SBan fan totylle Ijabbe gt)efd)een. @t) werben b a t m a m f a g | e feen, ©bbele gijeftetjnte »«be guibene roerd, D e roerbtcf) fan mamtidj bufent marcf. 2475 £ e r fonngnd, a t j e gt) ije&ben bqt gub, 2Bo tmfen ro^Uc gt) in tyuroeme mob ©gebenden: , o 3tet)n!e, gljetruroe oofj, 2)e Ijir f u § grauebe in bgt mofc 5)effen fdjat mqt bgner I^ft, 2480 ©ob gljeue bt) ere, fo toor bu btjft'."

I, 29.

93

11 φ ΰ ,πα roert gfyefedjt, alfe roan etjrt ontruroe fcfiatd bt) «•tjnent oarften belastet ortbe mtjt ioggen efte lofte tofc toert onbe fo be3 oorften mob ijeft ommeföenbet, benne roerben \t alle ooroeret, be oner ben fcfjaif ijebben gf)e= fiagbet; onbe op bat fe oan alfobanente ombeiaft blauen mögen, fo feggen fe at, Wat beme ontruioen leff is, onbe feggen, qb fa h>ar, roeS ije ijeft gbefedjt, ίο gt) f)ir na tioren mögen öan beme f)ajen. 3üat j j i j gljefette. [ !)91'. ]

2485

2490

2495

2500 [ 100·. 2505

2510

fonnind f p r a d : ,,f)oret mg, iRetjnart, Μ I ©1) moten mtyt mt) op be Oart; Z t Ρ 3ff tan be ftebe attene nicijt rafen ^ ^ebbe tool fjorw nomen Sifen, Supfe, Sollen Onbfc $art)§, 3Jien roor ^uftcrto efte ftrefeiput is, SDar en Ijebbe id ne er oan gljeljort. Sf Orudjte, t)b is men etjn bietet wort." f ®t)t enfyorbe Sletjnfe nicfjt gerne. f p r a d : „{jere, id tot)fe t)to t)o nidjt Oerne, SUfe roente to ber groten $orbane, 3)at gt) mt) fuS ijoibett in quabeme mane. Sib is f)tr i)arbe bl) in glanberen. Sftgne roorbe roi)i icf nicfjt ooranberen. §oret, id rot)t tjir oragen etitjte gfyefellen, ®e of bat futue fdjoten üorteffen, ®at ffireietput bt) §ufter(o, ®at be bar is onbe ^ett» aijo." § e reep Sampen, onbe Sampe oorfi^rad. 2 o Ijant 9tet)nfe to eme farad: „Saitfae, roefet nicfjt ooroeret! ] Somet, be fonnind tyuloer begijeret. oragtje l))o bt) tyuroen eeben, 2)e gt) iorteS mtyneme ijeren beben, Segget t)b bt) beme fuluen etito: SBette gt) nid)t, toor §ufter!o )"iet)t SSnbe Srefefaut in ber rooftent)?" Sampe farad: ,,tt>l)l gt) t)b f)oren oan my, Shefefaut is bt) §ufterto, 2)at is et)n bufd), be fjetfj a t j o ;

94

I, 29.

2515

2520

[

ίου 1 · 2525

2530

2535

2540

[

ιοί \ 2545

SBente ©tymonet be f r u m m e muntebe b a r © t j n Daljdje geit fo tnamttd) tyar SBnbe lad) b a r mt)t ben gtjefellen ftjn. 3 ! fyebbe b a t tiafen gljelebett ptyn ® a n fiunger tinbe c a n groteme tirofte SEÖan icf in noben lopen mofte S3or 9it)ne, bente fjunbe, be mt) toa§ l j a r t . " Φ ο tyrad o o r t a n be tio3 9tetynart: „ C a m p e , gfjaet mebber m a n f t gfjenne- f n e d j t , (Sty fyebben mtyneme ijeren ennod) gi)efed)t". H SDe f o n n i n d f p r a d : ,,3tet)nfe, roefet to orebe, SBente icf in fjafttjgem mobe b a t bebe, j ® a t if tjro betec^ mtjt onred)ten b a n g e n . 3Jlen feeb, b a t gt) nit) b a r fjenne b r i n g e n . " 11 SRetynfe f p r a d : ,,be§ mere i d g a n | tiro, SBan mtyne fate f t u n b e a l j o , ® a t i d mt)t beme f o n n t j n g e mochte w a n b e r e n SSnbe m o d j t e eme f u i u e n oolgen in g i a n b e r c n ; 9Jlen, mtjn fjere, tjb mere pro funbe. 3)e f a f e iegge i ! t)tt) in beffer ftunbe, 2Bo foot i ! mt) be§ tian redite mad) f d j a m e n . SBente ^fegrtym etynS i n be§ b u u e l § n a m e n S n etynen orben gfitynd Ijir betioren JBnbe to etyneme monntyfe » a r t b e t ö r e n . ®me ionbe a n ber p r o u e n e itid)t gfjenogen, ® e ent tit monnt)fe opbrogi)en. Jpe fiagtjebc alle tt)b tinbe fermbe © o feer, b a t t)b mt) entfermbe, · SSenie i)e ttmrt f r a u d tinbe t r a d j . ® o ijailp if eme a t j e mtyneme maedj, g f gaff eme r a b , b a t f»e q u a m » a n b a n . £>ir o m m e btyn if i n be§ paroeS b a n . 9Wt)t t)U»eme I t a l i e n rotjl if m o r g e n , J Df mt)t tjutoeme r a b e , mtjne fele beforgen SSnbe rot)I tiro, a t j e be f u n n e opgijaet, 9la Sftome o m m e g n a b e onbe a f i a e t . S a n b a r roqt i d ouer meer, SSnbe eer if bo etyn roebberfeer, äütji i d fo oete fiebben g^ebaen,

I, 30.

'2550

95

Φαί if mtyt ereit macfj 69 tyro gljaen.

9ietyfebe i! nu mtyt tyro, root bat 0! roere, ©tyn tyfitycf fprele: , feeb, onfe ijere lieft nu fu3 ftyn metyfte bebrtyff SKtyt SRetynfen, beme f)e rooibe nemett bat ttyff; 2555 ®ar to i3 Sftetynfe of in beme ban'. ε letfy mt) ongfjefyangen nicfit. 2Bi) moten ijett in ©roaueniant, Φαΐ rotj i"t)n fu§ ümbeiant, SSnbe moten bar Ijoiben beS ianbe§ rot)fc. φείρ! bar i§ jo fote f^fe, |>onre, gijöfe, tjajen Onbe fantjnen, SDabelen, fuder, t»)gen önbe roffnen; SBar ftjnt oele Oogtjele, fiegn onbe groet, SDitjt engeren onbe botteren baietmen bar bat broet. SDar iä gub mater, ret) tie onbe !(ar, φείρ, mat foter Iucf)t t§ bar! $)ar fgnt Dtyffdje,, be ijcten gaCt^nen, Φε fmecf8n bet^, man tyenntjgi^ το^ηεη; Dcf toelfe anbere aije auca, ] ^uUuä, gaöu§ onb8 pauca. 2>t)t ft)nt αί ο^ίίφε üan mitten bgngen, ®ar berf i i nid)t beepe int mater na fprtjngen. ©obane atf) i i in b8ine orben, ®o ic! ίίηίεηετ roaS g^morb8n. @eet, oroume, mt)l tot) ieuen in orebe, ®ar tt)t)i tot) fyen, gt) ιηόίεη i^be. bat gt) t)b redjt οοΓ^αεη, ®e fonntynd leet ml) Ijir omme gtjaen, S)at icf em iouebe ben groten idjati), ®ett (Smerljd, be fomttjncf, befatl). rat)febe en Ijen to Srefelputf),

I, 35.

[

•äJlen lje tfqtibet b a r wer b a t tiocf) btyt, Sil föchte t)e b a r o d t j u m m e r mere. £>tr omrne roert i)e ft)d t o r n e n fere, ä i j e Ije fed Dtynt f u ä bebrogen. 2940 SBat mene gt), too manntyglje fdjone loggen 2 ) a t it! b a r farad, eer i d e n t g f j t j n d ? 3 b m a § nauroe, b a t m e n mt) η ί φ ΐ enljtjnd. 3 d enteet o d nty mere noet, D d e n f r e d j i d nt) ben a n j f t fo groet, 2945 Slije i d b a r Dor mtjnen ogen fad). 1171·. ] 3fb glja ml) ijir n a , roo tyb o d mad),

2950

2955

2960

2965 [

U8·.

2970

3 d en l a t e mt) b a r nicfjt meer to r a b e n , $ o iomenbe in be§ i o n n t j n g e S g n a b e n . 3 d Ijebbe mt)nen b u m e n otf) ftjneme munt, 5 ) a n d ijebbe mt»n )ubtt)ie Hunt!" 11 SSrouwe S r m e i t j n farad aito i j a n t : „ S d j o i e toQ n u tijeen in eqn a n b e r l a n t , 55ar mt) eienbe Dnbe orombe roeren? § e b b e mg bod) ijir, m a t mi) begijeren, ® n b e g^ font mefter n a n tjuroen gljeburen. SBor Dmme roolbe gt) b a n b a t e u e n t u r e n S n b e n e m e n b a t Dnmtjffe Dor b g t g u b e ? 2Sl) m ö g e n £)ir leuen mt)t f e i e r e t i)obe. Sßnfe borcf) i 3 tyo gub Dnbe Daft: Sil motbe Dn§ boen be f o n n i j n d o u e r i a f t . SSnbe ietjbe mtyt m a d j t to beffe ftrate, ® a r fant fo Dele fobeigljate, SBg roolben entiomen a n fanen b a n d , SBente tot) metten i)ir mantttigen gljand. S>t)t mette gt) mot ήεεί Dnbe αί. ®er ö n 8 be l o n n t j n d Dangen f d j a t ] 2 R l ) t m a d j t , b a r fdjolbe Dele to fjoren. 3Ren b a t gt) eme Ijebben gljefrooren ϊ ο Daren Derne ouer b a t meer, 3 ) a t f u t u e bebrouet mt)n fjerte f e e r " . 11 9tetjn!e farad bt) g r o t e r t r u w e : „ S e b r o u e t tyro nidjt, mt)n ieue oruroe! S e t e r gljefmoren, m a n Dortoren. 3Rt) febe etjns etjn totjf? m a n i)ir beoorcn,

109

110 2975

2980

2985

1, 36. ® a r if mt) btjcfjteirotjfj mebe bereft, febe, bat et)n bebttmngen eqt, 5)at be mere ηΐφΐ oete merb. tjtynbert mi) nidjt egnen fattenfterb, S e n et)b mene id, oorftaet mt) redfjt. bttyue f f e fo gt) fjebbert gijefecijt. S d ^ebbe to Sftome ηίφί oete oorloren. So, ijabbe id od tetjn et»b gbefroorett, S f ett fome od nummer to ?)i|erufalem. S b t§ mt) alle ηίφί bequem: S d bltyue f)ir na tjumeme rab,

S f mochte t)b Otjnben wot fo quab, Φ at id queme, atje id t)b i)ir tetfye, [ 118 b . ] 2Bt)I nit) be ionnljnd fu§ in oorbrete SBrtyngen, fefer, be§ mob id toadjten. 2990 2lt i§ b e m t ) to ftard oan mat^ten, SRodjtan, man id en rotyl beboren, SB^l id erne anfangen iioden mtjt oren. S f bo erne quab, bat ηίφί en bod^t, |>e fdjatt arger bar otjnben, man I)e tjb foc^t".

f SBo Sellen Samten effdjebe Onbe reep, onbe mo SRetjnfe SBeHtn j e mtyt lojfyetjt bebredjitjien tofprad. 55at j££t)t capittel. 2995

[

j|%®aQn ftunt buten onbe begunbe to !t)uen. I n £>e reep: „Sampe, mt)t gt) bar bltjuen? i l l ffiomet i)o mebber onbe latet tm§ gan!" ^ Φο 3te^nfe bt)t Ijabbe oorftaen, § e gfytjnd ott) önbe fprad a l j o : 3000 „Selten, ßatttpe be Mti) tjm to, 119». ] Satet tjm bat nid)t ftyn to roebberen,

$e jeer Οίοίφ mtytfattermebberen. S)t)t fdjotbe id tjro taten oorftaen, [Holzschnitt wie 114*.J

3005

mögen mot fadjte oor^en gtjaen. SKtyn mtyff, be fan mebber is,

Setij en ηοφ nidjt gtyaen, bat i§ tot)§". [ 119". ] 93ett^nfarad:„matroa§bat gberodjte, 2)0 Sampe fo reep, at bat be mochte

I, 36.

3oio

3015

I l l

. S e t t y n , fjelpet m g , SBeügn!' 2 B a t b e b e gt) e m e b o a i t o o r p t j n ? " H SRetynfe f p r a d : „ I j o r e t mi? r e t ^ t ! D o i d o o t mgtteme toijue iiobbe gljefedjt, SDat i d m o b t o a t t b e r e n o u e r be f e e , D o f r e d j fe a l b e r r o e g e n roee, ® a t fe l a n g e befroqmet Ι α φ .

2 ) o o n f e B r u n t S a m p e bt)t g ^ e f a c ^ , J ) o r e e p i i e : ,f|etpet, S e t t g n , b e § i § n o e t , © b b e r m t j n m e b b e r bttjft n u boet.'" II S e l l e n farad: „ b e m e fi), m o b e m e ft), 3020 r e e p tjo f e e t b r o f l t j f e n ti)o m t ) " . „ 9 i e e n " , f p r a d SRetjnfe, „ i d f e g g e t o o r r o a r , S a m p e n f d j a b e t nicfjt etjtt b a r . 3 d toolbe l e u e r , b a t m l ) m t y f q u e m e , @er b a t S a m p e fc^aben n e m e " . [ 1 2 0 · . ] ( i ) 3 n b e f f e n troeen c a p i t t e i e n l e r e t be p o e t e m t ) t l a n g e n roorben o e e r f t u d e . S ) a t e r f t e i § etjtte b u m m e ooroarenfyetjt m a n n t j g e § ftympeten mtjnfdjen, onbe ietf) ft)d oorleljben onbe o o r r a b e n mt)t f r o n e n roorben, fo i ) t r S e l j n f e b e m f q m p e l e n i i a j e n bebe. 11 ( 2 ) ® a t a n b e r bofjl)ei)t Onbe o o r r a b e n t b e r q u a b e r t , b a r m t ) t fe m a n n t j g e n to piaffe b r i n g e n , onbe m e n e n ettqie f o b a n e q u a b e , roan f e e t j n e n b u m m e n o u e r o a l l e n , b a t fe e m e recEjt b o e n , o n b e b e n d e n e t i l e r f a ! e , f o £)ir SRe.qnfe m e n e b e , b a t S a m p e b a t o o r b e n e t I j a b b e , b a t § e fcfjolbe a t j o o a r e n . S f l f u ä fitb m a n n i c f ) etjn i i e e n g f j e b r e d , a i j e e q n e f l e t y n e f d j e u e , i n e t ) n e § a n b e r e n o g f j e , m e n ije en m e r f e t nidEjt etynen ^ e i e n b a l l e n i n fljnem egfjen oglje. 11 ( 3 ) 2 ) a t brtybbe i § etyne l e r e b e r o n f t e b e n m t j n f d j e n , a l j o b a t be t j e n n e , be rool ftjtf), e n f c ^ a l n i d j t o p b r e f e n t o o a r e n i n et)η a n b e r l a n t e f t e ftatlj efte bufj. SRett roeb, toat m e n £|eft o n b e roormen i § , m e n m e n roeb n i d ) t , n / a t m e n frtjc^t e f t e roor m e n f u m p t , a l j e b i t SRetynfenS roqff r e e b i n t befte, b a r t o b i g u e n , b a r Γ I20b. ] feineren. 11 ( 4 ) ® a t o e e r b e i § , too etyn 6 o § a f t i c ^ mtynfdje ftyne q u a t l j e i t mtyt l o g g e n o a i e n b e b e d e t , o n b e b e e m e b e g t o u e t , o a r e t b e S t ^ o q u a t l t j f e r , f o btyr n a b e t b roert o o r f l a r e t o a n b e m e r a m b o d e S e f l t i n e .

112

I, 37.

H SBo ÜRetynie ben rambod Setltyne bebrodj Onbe ene to piaffe brodjte. 2>at 555DÜ capittel. 3025

3030

[

121*.

3040

3045

3050

[ 121b 3055

I

1 f % etjrtfe Jpraf: „ S e l l e n , ijorbe gtj o ! bat, 2)at mt) be fonngticf gtyfteren bat, 35at i d erne etyn par breue fdjreite? SB^He gl} fe eme bringen, leue neue? e fad) od, bat be futuefte ram 3)en ren|el brodj, ben 5Retjn!e tu εφ nam. ®e fonntjnd fprad: „fegget on§, SSeUtjn, SSan wanne bat gq gijetomen fan? 3f05 SBor i § 9iet)nfe, i d mob qro Dragen, ®at gt) fuä fanen renket b r a g e n ? " Sellen farad: „ionntynd, ebbeie ijere, JRetjnfe bati) mt) frunthjfen fere, 3 d fdjolbe t)ro ttoet) breue bringen, I

123b. ] 5)ar ftet)t tn San beljenben bangen. Siije be fan gljebijdjt onbe gfjefäreuen, ®en rab ijeibt i d fo otlj gljegeuen; SDar ot^nbe gty et)nen fubfaten fan. ®e fuluen breue font f)ir i n " . 3115 11 25e !onnt)nd fad nie mt)§bet)t teg^en t)W nummermere. Fernet bt)t, idf rabe, bat gt) ijb boen". 2IIju§ mart g^ematet be foert 931) ijeren tuparbe, beffett tor baten, mofte Selten bert IjalS bar taten. 3235 Slijuä wert ©eßt)n§ fiepte alte bagl;e 9ίοφ ooröotget üan ?)fegrt)me3 mag^e. SDeffe tro^brac^t mart atjo begljunt; ©e oorbtyten fe ηοφ, at mor fe tunt, SJnbe menen baft, fe boen t)b mt)t rechte. 3240 Sammer, fc^afte, tya alle Söctt^itS ftecfjte, ®effe werben öan en nidf)t g^efc^onet. De! wert be tmt)bracf)t nummer borfonet. 11 ®e fonntynd teet oortengen ben ijoff £metff bag^e, omme ηοφ merer toff 3245 Srunen önbe ^fegrtjm to bonbe; ©o bltjbe roa8 i|e, bat t)e ene fonbe. [ 128». ] 11 (l) beffen bren oorgljefeefiten capitteten ieret be poete manntjgerietye ftuie, funberttyten jenen. 3fn beme erften wert gljeroret be grote öalfdjet)t, bar bete in beffeme boete üan ftetyt, Wo be bögen baten mtyt redjter opfate onbe öorbebadjteme mobe ben ftympeten bebregen, atje i)tr 3tetynfe ben ratnbod bebe mt)t ben breuen, at tegenbe. H (2) ®at anber i§ borfjeutjnge in toue, atje SRepfe touebf ben bot!, tmbe ^e ftjtf oortjoeff. II (3) ®at brgbbe i§, bat tnannidj Ijopet gijemgn onbe battje oan et)neme btjnge, bat eine bod) oaten wert contrarie onbe tumpt eme to »orberue onbe atteme ontuete, gelt)! atje Ijir Selten oor. 11 (4) ®at Oerbe ii, bat mannidj groff {tum)) mijnfdje etjneme beren f^f weä üormgtlj onbe ftyf to= fdjrift efte totefent etyn bijnrf, bat tje bodj ntdjt en ian, omme profit efte prqä onbe ere it) beme oorften to trtygijen; bat baten orame erer toggen Witten etjnen ommeftacij tridfjt, L I28 h . ] fo t)b Ijijr mtjt Seltene gfitjncf, bo i)e febe, bat i)t ben rab otijgljegeuen Ijabbe, bat be breue fdfjreuen toeren. 11 (5) 35at btjfte tä, fo me ben quaben gfietouet, be wert gtjefdjouet, atje f)ir Selten Steinten touebe, bo f)e eme oorboet, bat i)t ben ren|et efte faef nid&t fcf)otbe Opboen, omme to befeen, wat t)e brodj, onbe teet igt fo

II, 1.

119

bebregen. 11 (6) 2)at fefte i# et)ne lere ber, be bt) ben ö o r f t c n negeft fan, roo be fdjolen ben oorften troften, roan fje bebrouet ebbet ö o r e r r e t ; toente neen oorfte ί έ fo medjtidj i n a l ber toerlb, eme t§ tyo roat to mebberen, a i j o bat nidjt be p a n n » efte fetjfcr, efte toe fe fan, neen i § ö o n ctt, beme t|b n a ade faneme m i t t e n gf)el)t; ünbe }u§ beljouen fe troftttjten r a b , gijeftjdE Ejir be t u p a r b u ö troftebe ben fonntjnd, afyo bat f)e toebber etynen mob greep. 11 (7) 3)at feuebe onbe bat (efte jtucfe, b a r i n ieret be l e r e r onbe befiut b a r mt)t bat erfte boef, Onbe i§, fo roan etltyte fjeren ünbe oorften i n ber toertbe ttotjbrodjtici) ft)η onbe fe f g d ü o r i g i e n onbe mtyt m a l d a n b e r fonen onbe ere otjentfcfyop roert gfjeftijUet, btjt [ 1 2 9 \ ] w e r t betaiet mqt beme gijemenen üolfe, mt)t beme gube ber onberfaten, m o t ereme f ü r e n ftoete onbe biobe, gfyeltyd ί ) ί ι i § gijefedjt o a n beme r a m b o d e onbe fljneme flehte, bat mi)t ene be fone m a r t gf)ema!et troijffcfien beme !onnt)nge ünbe B r u n e n ünbe ^)fegrt)me.

O t t e t t b i g i j e t H a t e r f t e J o e l b«tu üHeljufett b e m e H o f f e .

[

i29b.

j f>tv B e g i n n e t H a t a t t ö c r 6 o e f Wetyttfett Herne H o f f e .

tum

11 3 n beffeme anberen boeie f p r i d t be poete f u n b e r ü j f e n o a n beme ftate ber mtjnfdjen ünbe ereme gljebreie. SSnbe o o t g e t i n t erfte, mo to beme t)oue be§ !onnt)nge3, ben f>e ^eett, quemen nidfjt atletyne be beren, men o d be üogeie i n groter o o r f a m m e t o n g e , üagenbe ouer 9tei)nfen, onbe fprefen ünber fod, fo f)ir n a ooiget.

3250

11 „®e fonntynd ijeft on§ to enthoben, SBt) moten to fioue, bat i ä o a n noben. 9 i i d j t enljelpet S t e i n t e n meer ftjne funft, £>e i § groff i n be§ ionntjngeS o n g u n f t " .

[Holzschnitt: rechts ein schwan, der einen linke stehenden raben anfaucht. — Aus dem ,,Dialogue": De rigrto el corvo.)

120

II, 1.

[ 130». } f „ S o öele Ottfer iä in beme tot, Ouer Segnfen mgt mg iiagen al, © o man mg fomen in ben Ijoff. Φαί öeft be teqen ön§ oorbenet qroff". 3255

[Holzschnitt wie. 75\J

„ 3 a tog ocf be3 gbeigi onbe unfe fgnber, SSente tog fgner bebben groten bgnber; ®nfe egger onbe gungen ije numtner enfpart. ®e§ iridjt be nu egne quabe tiart".

[Holzschnitt: rechts eine nach linke gewandte taube; links drei nach rechte gewandte tauben, unter denen zwei mit langen Schwanzfedern, die vorderste von diesen mit gesträubtem kämme. In der mitte blattarabeske. Aus dem „Dialogue" De lurtnre casta.]

[ 130 b . j „ 3 a , mg rogtten gm boen oaft bgftant, 326» bat ije to begen roetbe gljeidjant SJor fgne lofjfceTjt onbe öalfäe iaglje, 3Dar be o « 3 mebe fifjabet beft Dele bagbe'v

[Holzschnitt: rechts ein nach links gewandter rabe; ihm kommt von links her eine Schnepfe entgegen. —- Aus dem ,,Dialogue": De coruo et ficedula.]

3265

„ 3 a , gabbe mg eer ona juö befprofen, 2Bg babben tmä lange toot gbetorofen Sin 9iegn!en, beme erlojen beue. SBert be nu gbebangen, fo gijefdjüt οηδ leue".

[Holzschnitt: rechts eine nach links gesandte weihe, von links her kommt ihr ein großer raubvogel entgegen. In der mitte blattarabeske. — Aus dem „Dialogue": De herodio et miluo.]

[ 1 3 1 · . ] II „ 3 a , SRegnfe piecfjt to fan oorboigen. SJien late on§ Org onfe Hage oorooigen. 3)en fdjaben, ije o n e to bonbc piedjt, 3270 2 ) a r oor friert be nu fan redjte r e i t " .

[Holzschnitt: links ein hahn, der auf den rechts stehenden, ihm zugewandten falken losschreitet. — Aus dem „Dialogue": De falcone et gallo.]

11 „ 3 a , be fonngnef geft bat orbel ggegeuen, 9iegnfe fdjal nidjt tenger leuen. @me toert nu alle febanbe oorlenet; Dat beft be üalen nodj oorbenet".

[Holzschnitt: rechts eine weihe nach links zuschreitend auf die ihr entgegenkommenden lerche und wachtel. — Aus dem „Dialogue": De qualia et alauda.]

Ii; 1.

121

[ 1 3 1 " . ] 11 ® a t erfte c a p i t t e i beffeS onberen b o ! e § fprficft Dan bente g r o t e n fioue, bett be fonntynf i»ett, ünbe roat m a n n q g e r f i a n b e bere ünbe o ö g e i e b o r q u e m e n . © u n b e r u f e n fecfit fitr be poete o a n b e r f r e i e n efte forocf ünbe Dan beme f a n n f i n e n , too be b a r q u e m e n , f i a g e n b e o u e r 9tefinfen.

3275

3280

32§5

[

132·. 3290

*

S j e be fiof f u § w a s b e r e i t , 0 0 r gefcfireuen ftetjt, SSnbe a l l e bincf t o a 3 tool be= ftelt, Φ α ΐ q u a m to fioue man= ntcfi fielt. ® e bere roeren b a r nidbt allefine, 3Keit of öete oögeie, g r o t onbe fietjne. 5 > a r q u a m to fioue manntcfi fiere X o ^ f e g r t y m e S o n b e to S r u n e n ere. ® a r m a § o r a u b e mfit g r o t e m e fefte, 3Ren ijeelt b a r blfitfcfiop be a l b e r befte, £)e fie w a r t gfiefeen o a n beren. 5Dten b a n | e b e ben fioffbanfc bfi m a n n e r e n -äRfit t r u m p e n onbe mfit fcfictimefiben. ® e l o n n f i n d fiabbe l a t e n b e r e d e n , ] ® a t etyn tjfificf gfienodj b a r bant. 2UIe roai en b o b e n gfiefant, ® a t fe m often f o m e n b a r . £

[Holzschnitt wie 6 b .J

[

132b.

3300

3305

ö ö g f i e t e Onbe bere, mannicfi p a r , Slefifeben b a r fien bfi b a g f i e ünbe n a d j t e . 2ßen SRefinfe be ü o ? taefi op ber roaifite, ] ® e üalfcf>e p e l e g r f i m ü n b e l o j e tofidjt O u a r n be tt)b to fioue niefit. § e b r u f e b e a l ftjn olbe f p e e l ; $ ) e erne banefeben, ber en toa§ niefit oeel. ® a r t o a ä to fioue mannidfi f a n d , ® e fpfife ülofiebe ünbe be branef, ® a r faefimen fefiermert o n b e oeefiten. @fin fifty! q u a m ml)t ftynen fiedjten. ©fin beet b a n d e b e n , efin beet be f a n g e n , ® a r faefimen pfipen onbe b u n g e n . 3)e lonnfinct faclj o a n ffineme fael,

122

II,

ι.

6 m e Ijagljebe feer tool be grote graei. 5)o οφίε baglje al omme toe.ren, $)e ionntjnd fatlj mt)t ftjiten ijeren Ouer tafeten onbe atf). 3310 ® a t fanntyn quant tior en, bar fj/e fatf) 93tj ftyner tiroutuen, be !onnljgt)nne, Sßnbe fprad mt)t etjneme broutjgen fqmte: ,,§ere, Ijer ionntynd onbe at, be fftr fyn, Qrntfermet tjto bt) ber flagge mtjn! 3315 mene, men felben ijeft gijefjorb I 133·. ] ©oban tiorrabent tmbe argen morb, Slije 3Ret)n{e an mt) 6egi)unbe. ©öfteren morgen tor feften ftunbc, S)o fati) 3iet)nfe tior fljneme fpifj, 3320 SSor tyner borcf) to Siatepertufj. 3 d meenbe mtjt freben tior em to gljan, 3 d fadj en alje etjnen peiegrtjm [tan. buckle, bat f)e fyne tgbe Ia§, © a r timme id be§ to brtyfter toa§. 3325 ® e fuluen ftraten mofte icf borcf), SSolbe id toefen to beffer bord). ® o Ije mt) fu8 Ijabbe oornomen, 83egf)unbe f)t mi] neger to iomen. backte, fie molbe ml) oruntttjf moten; 3330 Φ ο greep fy ^ an mtyt fynen poteit, |>e taftebe mt) an ttotjffdjen m^ne oren: 3 d meenbe, i ! Ijabbe mtjn fjouet oorloren. S t j n e flatoen toeren tand onbe fcfyarp, 2>ar mtyt Ije mt) tor erben mar)). 3335 ©ten (be§ meet id gobe band!) S t wa3 fo itjdjt, bat id entfprand S n b e fu§ titf) ftjnen poten quam. [ 133". ] grtymmebe feet onbe n>a§ ganfc gram, ® a r omme Ije mt) ηίφί befjolben mo$te. 3340 onbe mafebe atteS neen gberodjte, [Holzschnitt: links vorne sitzt der könig mit der krone, in der rechten das szepter haltend; vor ihm das kaninchen, dessen linkes uhr abgebissen ist, und die krähe. Weiter nach hinten rechts an einer anhöhe Reinke, in dessen rächen von links her die krähe mit ausgebreiteten flügfein ihren köpf

II, 1.

123

stecken hat. Linke ganz im hintergrunde eine von einem bäume auffliegende krähe, die nach Reinke, also nach rechte hinschaut.]

3350

Φ ο φ mofte icf mtyn eqne o o t bar taten S n b e in ratyneme ijouebe iiii grote graten. |>ir mogfje gg feen bgt ö n g f j e t ^ , ] t ) a r Ije mty mt)t ftjnen iiaroen S3t)I n a Ijabbe i d gfjebleuen boet. φ ere, tatet gw entfermen beffe noet, b a t m e n a t j u § 6rt)cft tjuroe g^eletibe. SBe is, be oareit bor ouer be fjetjbe, 9iu SRetjnfe a l j u ä be ftrate b e t e s t ? " 11 5 ) 0 Ije btyt fu8 Ijabbe g^cfec^t,

3355

iGuam b a r 5D?er!enauroe be ire^e öorb SSnbe fprccf to beme fonntynd beffe roorb: „SBerbtyglje fomttyncf, gnebigtye l)ere, 3 d b r i n g e tjro tjammeritjEe mere. S a n a n j f t e f a n icf nictyt öele f r e i e n ,

L 134*. 3345

3360

[

134b.

2Rt) bündlet, mt) hjt(t mtjn Ijerte tobrefen. bat πίφί etyn tjammerityd bqrnf ? § u b e n morgen, bo id ötE)gi)t)nd äßtyt ©cfjarpenebbe, mtyneme rotyue, ® a r ladj g^ettjcf etyneme boben fettiue Sflctjnfc be üofe öp ber ljetybe SSnbe Ijabbe ft)ne ogen üorferet a l betjbe; 3De tunge fjend eme oti) fqnente munbe ©Ijeltjd fo etjneme boben fyunbe, ] @ m e ftunt be mnnt roqbe open. SSan angfte begijunbe id to ropen. $50 meer id reep, 1)0 fttytre tye ίαφ.

[Holzschnitt wie 133 b .]

[

3370 135».

3375

2 ß o oafen fpract ict: , otot) ünbe omacf)! § e i § aiberbgnge b o e t ! ' ® a r tmtme fyabbe i i ruroe groet, ] © o feer mt) ft>ne3 bobe§ entfermbe. 3 d belfagebe en, onbe mtjn »ütjff be i e r m b e ; SJleer ruroe Ijabbe tut), m a n tjennid) touet. 3 d betaftebe ftytiett buef ünbe od fan ijouet; SDi^it totjft gljtjnd ftaen to ft)neme ftjnne,

124

3380

3385

II, ι.

S e merfebe, eft tjdjt were bar tjttne Xelene be§ teuenbeS, groet efte fiet)n, 3Ren i)e I α φ boet aije et)tt ftet)n; 2)t)t tiabbe Wt) betjbe wot gt)efrooren. SBo fe ttoer, bat moglje gt) n u tjoren. 2)o fe in fotgen fn8 bt) ettte ftunt SBnbe er ijouet (jett bt) ftjneme munt, fee meriebe, bat fe ft)d nic^t enljobbe; |>e greep fe an, t>a, bat fe btobbe, Snbe fpteet er ocf bort äff bat Ijouet.

^tf tjorf^redebe tpt) mer, man ^ ε η η ί φ töuet. 3 d fd^rtjebe lube: ,owt), owi)!' Φ ο fdjot t>e bp bnbe fnauwebe na mt), 3Jlen id entfiodj em mtyt anjfte groet, 3390 9tnber8 were id od b a r gljebteuert boet; © o nauwe w a ä l)b, bat id entquam. S p et)nen boent be blutet id nam t 135". ] S n b e fad) Dan Berne, wo beffe fett)ff © t u n t önbe α φ mtyn gube tot)ff. 3396 § e wa§ fo ^ u n g e r t ^ , fo bud^te mg bo,

3400

3405

3410

i>e Ijabbe no φ woi twet) gfjegetten bar t o : |>e leet ηίφΐ n a wer !no!en efte been. 5)o id beffen tjammer Ijabbe gtjefeen, ®at Ije b a r ηίφΐ iiabbe gljelaten SSnbe tje weφ leep ftyne ftraten, 3 d ί ΐ ο φ bar, Wot w a ä t)b mt) to webberen: ® a r bant i d η ο φ etltjfe bebberen S a n mtjneme Wi)ue ^ a r p e n e b b e n , bat id be mt)t mt) moφte tjebben 93nbe moφte be wtyfen tjuwen gnaben. Sätet tjtti entfernten beffeS groten fφaben! jpere, bo gt) f)tr äff netjne wrafe SSnbe αφίε gt) ηίφΐ beffe faie, ®at fuä t)uwe gf)eiet)be wert gljebrofen, ©t) werben feer bar bmme borfprofen. ®?en fpricft: ,be i§ mebe fd^utbic^ ber baet, ©e nidjt enftraffet be mtjffebaet, SSnbe etjn tyfit)d wt)t ban wefen t)ere.' ®t)t were to n a tjuwer öorftitjfen ere".

II, 2.

125

f 136*. ] 11 gtt beffeme erften capittei bemufet be ooete mertlqten etytt ftude, öttbe be meqfte fgn bes capittetS, atje fo »anner etyn oorfte efte etjti ijere nidjt e n r ^ t e t be qaaben ünbe be mt)fbeber3 ünbe letlj bat recijt nidjt gljan, benne fumpt t)b oaien, bat be quaben arger merben,, man fe to üoren meren, fo man be redjtferbidjetyt an en mert gljefparet; onbe be üorften, be ben bojen atto roeecf ftjn ünbe fe betemen iaten ebber be mt)fbaber§ gljan laten (tyb f p benne beue efte rouerS efte morberä), beffe üorften üorlefen bar ümme oaien ere merbidjetjt mandt beme gfjemenen öotfe. @uä wert benne et)n ijere efte etjn öorfte itid^t gtjefjolben fo toetbtdj, ünbe of entoert f)e n i $ t fo gljeüruc^tet, aije eft Ije be boftfjetyt ber ünberfaten mt)t beme reifte ftraffebe, be^ men grote üorüarenljetjt fjeft in üeien lanben Ritten i n ben bad). Sßettte be £)tilgen redete ftjnt η ί φ ί afletjne g^emaiet ümme ben rotten aßetyne, be g^ebroien Ijeft, ben to rieten, men fe ftjit od g|emafet omme anberer wollen, bat fe ftyd bar ane fpeggelen, Dp bat fe omme L I36 k . ] orudjten be3 redjteö be bofcljetyt üormtjben. SBente be merit iä fo quab, bat omme ber leue rotten, be etjn to beme anbeten ijebben fdjoibe, nite§. Sffiente bo SRetjnfe ni)d)t mart gfjertydjtet, alje oor t8 gijefedjt, bar omme fdjad) bat bar na, bat Ije argfier mart onbe manntygen fdjeitbebe, bar tljo be§ !onnt)nge§ gf)eiet}be mtyt oorfate o! oaten brad. f 3So be iomt^nd na ber Hage beä i a n n p e n ünbe ber freien fgd tornebe onbe mat f;e fprad. ®at anber capittel. 3415

aljuä ber freien morb J II S3nbe o! be§ lanntynen meren gfyeljorb, X [ P Slije fe er fiage fu§ ijabben oormelt, ^ Stöbet be tonnin! mart fere üorgrelt. f p r a i i n torne: ,,bt) mtyner truroen, 3420 ©e i d fdjulbidj btyn mljner orumen, [ 137». ] 3 d mtjl btyt quabe fo erltyd mrefen, ®atmen bar Tange fdjat äff fprefett, 3)at mtjn g^eteqbe onbe nttjn gfjebotf)

126

II, 2.

©u§ t§ tobrofen. ">a3 e^n fotl), ®at id beffen fdjalfen öo§ ©o raqUqgen ijebbe gfyeiaten tofj $nbe i! ft)net loggen ίο iöuebe, ®ar mebe f)e mt) fo I^ftggcn fdjouebe. S t ! mafebe eignen pelegrtjm öan em, 3430 fc^olbe ijen to $fjeru|alem. 2Bo fiautoebe l)e mij Dp ber mouwen! 9Ken be fd)utt ma§ blj mjjner ttroumen. Φοφ icf btyn be§ alletjne nidjt, Xo 6t) Drouroen rabe fdjaben frtjdjt. 3435 Sate ici SRetynfen ienger betemen, 'Jitle mty moten on§ be§ fdjemen. Qb to malen etjn flammen brod), S o roa§ i)e to tyar, fo i§ be nodj. @t) ijeren, bencfet bat op mqt olqt, 3440 2Bo Kit) ene fragen in forter tl)b. iJiidjt en !an Ije önl entgijan, SBiji mg bat ernftfycf grt)pen an". [ 137". ] H ( l ) § n beffeme capittel ig nic^t funbertyfeä, bocf) malmen ijir tjnne merfen troet) ftucfe. S)at erfte t3, bat etjne tirouroe ί φ α ί rotjjj onbe fioef roefen onbe bentfen ai endebe ouer, mat fe ereme ijeren rabet, öppe bat fe ötjüidjte ηχφί en werbe öorfäemet onbe beropen, fo man ere rab to beme argeften fumpt, fo ijir be tonnen! ftjner öroumen fd>ult gtjft. 11 (2) Φαί anber i8, bat etjn bere fdjai oorftjdjtidj toefen onbe merien tool ouer, efte 15b od gub rab i§, bat eme ftyn öroume xt% bat Dt}Ht)d)te eme bat bar na nidjt enrume, efte i)e' eres rabe« ooigenbe i§, aije t|ir be ionnt)nd narume fyabbe. SBente etjn man i i oan bafter contptejien wan etyne öroume; bar omme is etjneme manne meer tljo öormtyten, » a n i)e fdjaben efte fcfianbe friert bty öroumen rabe, man aije etyner üroumen ü tfio Oorm^ten, bat fe ben rab btljgijtyft (fo bern ere mentynge gub i§), ben fe in rabenbe menet; mente oroumen nidjt enftyn fo oußeniomen, aije be man§, fo oor gfyefedjt i§ 3425

II, 3.

127

[ 138*. ] 11 2Bo be iottmitcf rebe moiebe in torne mtyt ofle bett beten önbe öogfyeien, Dnbe fooibe Stetjnfen jofen, önbe too bqt Dfegrtjmc Dnbe Stunen fcer root beijagijebe. 5)at i i i capitteL [Holzschnitt; rechts der löwe, stehend mit aufgehobener rechten, das geeicht dem Zuschauer zuwendend, dann data pferd, der widder (?), der hirsch, alle vier auf die linke gruppe zuschreitend, welche der rechten seite entgegengeht und aus vier Vögeln mit papageiartigen schnäbeln sowie einem papagei mit gesträubtem kämme besteht. In der mitte im Untergründe ein greif, nach links zu gehend, mit hoch ausholender linker pfote; in der mitte vorn eine pflanze. — Aus dem „Dialogus": De leone. qui pugnavit cum aquila.] L ! a 8 ' ' · ] I J A S e g r i j m önbe Sörune, beffe betjbe i l l Scfjagebe woi, mot be ϊοηηίη! febe. 3445 Ί Λ © e fjopeben ηοφ werben gljetorofen Sin 9iet)nfen, ionben fe t)b toftoien; 3Ken fe enborften nid)t f r e i e n etjn roorb. 3)e Jomtljnd roa§ fo fere öorftorb Snbe toaä feer ίοιηίφ in alle tyneme fijnne. 3450 3 n t iefte fprad be fonnggtynne: „ 3 d btjbbe qro, fonn^ncf, mijn gnebtjgi)e Ijere, j o r n e t Jjto bodj nidjt fo fete! @t) fdjolen od nid)t fo i t ^ t e froeren, 33p bat gQ 6Itjuen bt) mac^t önbe eren. 3455 31οφ roette gt} nidjt roarafttjgiie fafe, D i Ijorbe gt) ηοφ ηίφί be roebberfprafe. SSere SRetynfe nu i)ir tor ftebe, SStyttidjte i)ir Weren mo! mtjnre rebe SSan ben, be nu tiagen ouer em. 3460 Slubt alteram partem! £ e ftaget öaien, be futuen mtyjjboet. § d f)eeit S t e f f e n önbe öroet, 3 d fyobbe m>) nid£)t öor beffeme rod|te, ® a r ömme ί)αίρ i d erne, bat icf modjte. ·{ 139'. ] ® a t bebe id, Ijere, alle bord) tyuioen öromen, 28o wol t)b nu i § anberä g|efomen. f)e quab efte i § f)e gub, Jpe i^ öan rabe rotjjj önte öroet, ® a r to od Dan groteme gjjefiedjte. 3470 $ i r ömme, ijere, bebendet t)b reifte,

128

II, a.

Φ α ί gt) η ί φ ί öorijafien ^utoe ere. ®t) ftjnt go a l beg lanbeg etyn Ijere, gicgnfe fan oor t>ro nicijl bltjuen; 2Bt)tte gt) ene Dangen ebber entltjuen, 3475 Sutoe erbe! moeb. Rummer gljan". ί Φ ο fprac! be luparb »ebber an: „£>ere, bat !an t)to nergeit ane fd)aben, Φ at gt) erft 9tetjn!en to roorben ftaben. äöat fcfjabef, bat gt) ene fyoren erft f r e i e n ? 3480 ®t) mögen benne bodj tjro an eme Wreien. ®ar otttme ootget tjutoer üroutoen rab Sßnbe ocE ber beren, be i)ir ftab". 11 3fegrt)m fpracf: „bat en !an η ί φ ί ftaben, Φ α ί rot) bes beften fjelpen raben. L 130b. j jper iuparb, Ijoret mtj rnei mebe!

3490

3495

3500

3505 [

140".

35io

S t mere SRetynfe i)tr ο ort tor ftebe SSnbe ije ftycE ber fale Jonbe entleggen, Φ ε beffe ttüet) Ijtr Dp eme feggen, 3e §eft SBrnnen fere g^efc^enbet onbe mt). ®ar rot)t i ! mtjn tyff no φ fetten bt): 5Reroerlbe f)e rec^t be roarljetyl febe. 3tu rouet ünbe morbet i)e öp ber Ijetybe. SBeg beme fomttynge önbe tjto buncfet gub, ,®at ig btyHicf, batmen aijo boet. äßen Ijabbe Ije bir wollen to iomen, £je fyeft be mere mot oornomen ] S t l j beg iomttyngeg Ijoue bt) ftynen boben". 11 Φ ε fonntyndE fprad: „roat ig bat Dan nöben, Φ α ί rot) alle i)ir na eme betyben? 3c! gljebebe, gt) ί φ ο ί ε η t)ro aße bereiten

II, 4.

129

SSnbe ü o l g e n mt) tit b e m e jeften. b a g e . tt»)l eignen e n b e Ijebben b e t 2Bc φε 3515

buwfet mafebe

{tage.

tjro ö a n b e m e ü u t e n rool

cijn i o n t t o

rotierte?

nidjte.

S R a f e t r e b e , αί b a t gty m o g f j e n ,

aJitjt tyutoeme fyarnfcfje, fpete ünbe bogfjen, äJitjt bonrebuffen, potlejen öttbe barben. 3 d g^ebebe, b a t gg fo Dp mt) toarben, © f t tef tjuroer roetle to rubber fiogfje, 3520 3 ) a t be ben namen mt)t erett brogue. 2 8 t) mtjttett §ett ö o r S M e p e r t u f ? SSnbe feen, roat SRetjnie ^eft i n beme fjufj". 11 © e antroorben beme fonntynge a l l e : „i)a, SBait gt) gljebeben, fo öotge rot) n a " . H ( 1 ) 6efiet)e ftuefe » e r b e n in beffeme üorgfjefedjten capittel gfjeleret. 2>at erfte [ i 4 0 b . ] ö a n ben, be bacf)it)fe§ bt) ben fjeren f t j n ; beffe Ionen ttele toftofen t o quabe öp etjnen. be nidjt öegljenroorbidj trabe beilaget t3, toan be, be bty Den Ijeren ftyn, bem fuiuen befiageben o f . q u a b ft)n, gt)elt)i Ijir i ä gfjefedjt ö a n ^fegrtjm, too Ije i n t befte fpraef Dp S i e b t e n faie. 11 ( 2 ) SDat anber t § et)ne lere etjner t(fit(fen öroutoen, too öe m g t fad)tmobl)gen roorben eren fieren efte eren m a n fdfjat t{)0 freben fprefen. 11 ( 3 ) Φ at brt)bbe etjne lere ben ijerett, b a t fe nidjt it)djtit)fen fdjolen töuen efte ebe froeren. 11 ( 4 ) ® a t üeerbe i § , batmen ben beftageben to roorben fdjai fteben. H ( 5 ) ® a t öt)fte, t>at etjne öroutoe fi)t mi)t temetyfen morben tool maef) ent= fdjulbtygljen, fo i)ir be tonntygtynne bebe. 11 ( 6 ) ® a t fefte t§ tjorfain, ben in redjtferbtjger faie be onberfaten f t p fdjulbid) eren ijeren. 11 S S o

be greutjndE teep to 9let)itfen ünbe en t o a n t e b e

Dormeibebe

eme b e n r a b , be o u e r en iiii

toa§

gijegfian.

capittei.

[ 141*. ] CM ö f e beffe r a b f u § toa§ gfjefioten, ill

SDat be !nnnt)ticf ü n b e ft>ne

gtjenoten

J ^ V

SOBoifcen tfjeen ü o r 9tel)nfen

fyufj,

σ

ÜBor b a t f t o t

2Ratepertnfe,

9

ünbe Φαί

130

II. 4.

©rtjmbart tuag mebe in beme rabe. |>e leep ijafttygen onbe brabe SJta 9lel)n!en fiot a l bat ije mochte, S3p bar i>e eme be tgb^rtge brodite. ξ>ε beiiagebe ene onbe fpratf tyo oafen: „Ddj, SRegnfe oem, nu rotytt ftycf maien! 3535 5)u btyft bat bouet üan bnfeme gfyefiedjt, SBt) mögen bt) rool befiagen mtyt nfyt. SBente man bu ptedjft oor on§ to f r e i e n , © o enfonbe on3 nicfit entbrefen, © o fd)one ianftu btjne faßacien". 8540 üJhjt fu§ groter lamentacien Q u a m Ije to SRatepertufc gfiegaen Snbe oant S t e f f e n bar buten ftaen. £ e iiabbe bangen troeij buuen tjunge, $)ar je to ereme erften fprunge 3545 SStfy ereme nefte Olegen toolben; © e oeHen Onbe ionben fad ηίφί entfyoiben, [ 141'·. ] SEBente ere oebberen teeren ηοφ to tort. 9tetyn!e fact) btjt onbe greep fe ο ort, SSente i)e oaien Omme gadjjt oti)gt)tmcf. [Holzschnitt: im Vordergründe zerren Grimbart links und Reinke rechts an einer taube, indem jener ihre füöe, dieser ihren linken flügel gepackt hat. Weiter nach hinten zu zwei berge; vor dem rechts liegenden sitzt rechts Reinke und schaut auf Grimbart, der von linke aus dem durch die beiden berge gebildeten tale hervorkommt. Grimbart scheint auf eine nicht weit von Reinke zum auffluge bereite taube losgehen zu wollen. Im berge linker hand eine höhle, in der zwei füchse; vor dem berge hat Reinke eine taube beim linken flügel gefaBt. Ganz im hintergrunde zwei türme und ein haus.] 3550 © u 8 fad? i)e Jörnen ben greutjni. § e oorbeqbebe faner onbe fpraef ene an: „SBt)i!ome, neue, oor t)ennt)gen man, [ 142*. ] $>en icf in m&neme flechte meet. lopen fo jere, bat gl) ftoeet — 3555 SBat f)ebbe gt) ngeä oornomen?" ©rtymbart fpraef: „icf bijn gljefomen, Φαί t)i t)to ttjbtynge mochte bringen, SBo root fe i§ oan quaben bangen. 3530

π, 4.

3560

3565

357ü

[ 142 b .

3580

3585

3590

3595 L U3».

131

Styff ünbe gub i§ οί oorloren. ®e lonntjncf fuluen tieft gt)efworen, rotjt tjw loten fd^enbt^g^en boben >Sitbe fjeft αϊ ümrne f)eer gljeboben, to wefen na fe§ bagfjen SR^t bogen, mgt (werben, buffen ünbe wagen. Sit raben fe to tjuroeme fdjaben. £ i t moglje gt) forteä üp beraben, SSente fjfegrtjm ünbe S t u n e ftjn nu 93etf) bt) beme fonntynge, ban id bt) gm. Sit bat fe wtjHen, bat tö gljeban. Sfegitym Ijeft eme taten üorftan, Φαί gt) tt)η morber ünbe rouer fgb. £>e bredjt op tjw fo groten ntjb, |>e wert marfdjetf nodj eer beme metye. D i fyeft bat fcrttntyn ünbe od be frege j S3p tjto fo grote Hage gijebregen, S t forge Dot ljume teuent to begen, Sffet, bat t)tx) be fonntjnd friert". 11 „©djtyt!" fpraef Steinte, „tffet anberä nidjt, S)at t§ tool eljner bonen »erb. gt) bar oan fo feer üorüerb? Sil Ijabbe be fonntynd nodj meet gljefworen SBnbe at, be to ftyneme rabe Ijoren, 2Bon id mt) futuen rab wt)t gtjeuen, 3 d werbe nodj bouen fe aße üorfjeuen: ©e mögen üete raben, We 15b ol fty; 3Ren bat Ijouet en bod) nidjt ane mt). ßatet bat nten üaren, teue neue, hornet m ünbe feeb, Wat if tyw gfjeue: ®t)n par buuen, t)und onbe üetlj. 3 d en mad) od neene fpljfe betf), SBente fe ftjnt gub to üorbauwen. äßen mαφ fe fluten funber tauwen, ®nbe be Inodfdjen fmeden fo foet, 3 b i§ tjalff meld ünbe fjalff btoet; S e n t e id et^e gfjerne it)d)te fptjfe, j ®?qrt iogff £roit od be futuen wgfe. fiomet in, fe Wert ong wot entfaen.

132

3600

3iio:·

3610

[ 143'-·.

I I , 4. 9Ken btyt enlatet er nidjt oorftaen S a n ber fate, bat ijoibet tiorborgeit. ® e i§ atto bepe Dan forgen, S a n fiener fafe üalt fe i n üare, @e i§ Dan Herten alto froare. 9ftorgen rotjile rot) to f)oue gfjan. £cue oetn, rotyße gl) of bty mt) ftan, Siije e^n oem beme anbeten boet?" 11 © r t j m b a r t f p r a d : „ija, It)ff önbe gub S ä to gutter betjoff mt)t ftyt". % 9iet)nfe fpraci: „ b a n d ijebbet alle ttjb! Sötadj icf ieuen, 15b fdjal t)tt) oromen". H ©rtymbart j p r a f : „oem, gt) mögen JÜDI fomen ißor be fjeren omme ljuroe fafe Sßnbc üorantroorben tjro mt)t gubeme gtjemafe. SBente be hiparb fpracf beffen rab, ® a t nemant tyro boen ϊ φ α ί quab, j @er gty füllten tyuroe roorbe bar §ebben gfyefproien openbar. ®t)t fulfte f p r a d od be fonntjgtjnne. 5)at mogfje gt) mebe nemen to fijnne"

[Holzschnitt wie 14I b .J 11 SRet)n!e f p r a d : „roat fdjabet mt) ban, 3020 SBan mt) be lohnend be§ fo gtjan? Γ 144*. j 3 ϊ fyope, t)b fdjal mt) η ο φ üromen, SOiad) i d mtyt eme to ftiraie fomen". ®it)t be§ SRetjnfe b i n n e n gijtjnd. 8 t ) n rotjff fe betybe w o ! entfond: 3625 ortg£)t)nd mtjt beme greutynge na be§ !onn^nge§ boff. ® a t ü capittei.

II, 5.

P

Q

133

fprad 9iet)ttfe to ©rtymbarb: „@eet, oem, btyt i§ be rechte arb. 2So besagen t)tt> beffe ftynber nttjn 9iije Sloffeel tmbe 5Ret)narbt)tt ? 3t>35 ®e merben ünfe flehte öormeren. at mt) beffe retyfe tom beften fumpt! Φοφ, ieue bem, Ijoret mty nu!

II, 6.

135

@gnt tateften, bot tf 6t)d)tebe tegen tjro, Jporet Borbet mtyne funbe, groet ünbe fielen, ©ft it! mt) Jobber rneS f)e&be üorfetyn, £>at toerbe i d gm feggen in beffer ftunbe. 3 d ieet S r u n e n etyne grote tounbe ff affrouebe 3720 ®nbe fanbe S e l l e n mt)t ftjneme ijouebe, S)ar mtjt i)e fredj be§ fonntjngeä torn. 3 d bumebe bem fanntjn fo troijffdjen be orn, 3)at id em ü^t na bat leuent n a m ; 3 b roaS mt) Ieet, bat t)b toed) quam. 3725 11 •ίίοφ tot)! id feggen trotjerletye. 3705

[

SJityt redjte flaget ouer mt) be fretje: 3 f atlj ftjn tot)ff, üroutoe ©djarpenebbe. ®j)t tjffet, b a t i d bebreuen fiebbe S o b b e r mt)ner teften btjdjt. 3730 9 ί ο φ Ijebbe i d et)n b ^ n d ü%I)ericijt, S)at if lateften fyabbe oorgetten (Seue om, b a t fdjole gt) of toetten) s -8nbe rot)I b a t n u of feggen mebe. 3 b roa3 etyne Ijornfdjet)t, be t d bebe; 147». ] wölbe nidjt gfjerne, b a t mt) bat fulue S d j e g e , b a t id bebe beme rouiue. Sßente toty betjben Dp e^ne tt)b g i n g e n £rot)ffdien ®adt)f? ünbe S i u e r b t j n g e n ; 2>ar gf)t)nd etjne mertje mtyt creme oolen, 3740 ® e fcetjbe froart roeren a l j e be foten. Φ α ΐ üolen modjte root olt ftjrt SSan üeer maenben, nid)t üele mgn.

136

II, G. 5fegrt)m

roa§

öt)I n o

boet,

Sßon I)unger§ ttiegen leet 3745

*>at ^

4?e

noet.

o r o g e n fc^otbe,

®fte be mertye oorfopen

wölbe

© r e ooien, o n b e ocf w o

büre.

gljtjnd id to er ö p

euenture.

g ! f p r a d : ,fegget mt), mertje üruroe, 3750

Stf tocet, bat bt)t ooien i§ tjunie; 2Bt)i gl) i)b ü o r f o p e n ?

fegget mt) bat'.

Se

f p r a d : ,t)a, icf üorfopet ü m m e

De

f u m m e , b a r i! bat ü m m e

fd)at.

totyt gijeueit,

©tet)t ac§ter önber m t y n e m e ooete gljeftijreuen. 3755

2Bt)He gt) t)b feen, i! iatet t)to Iefen'. So

[

fiorbe i! tool, toor fe toolbe mefen.

147'·. ] g ! fjpracf: ,neen, örutoe, be§ fl)b beridjt, Sefen eft fdjriuen ! a n icf nicfjt. 3uwe§ 3760

!t)nbe§ id o d nicfjt enbegfjere,

SDten Dfegrtym roufte gerne, roo t)b m e r e ; De

Ijeft mt) Ijeer gfjefant to tjto'.

Do

f p r a d fe: ,fo laet ene f o m e n

©o

mt)i id e m e be§ m a f e n öroet'.

Do 3765

gf)t)nd icf fjen, b a r Dfegrtjme ftoet. f p r o i · ,tot)l gt) 9 «

De Dat

nu,

etilen fatlj?

mertye fed)t o n b e entbutlj t)to bat: gljelt ftetjt o n b e r e r e m e tiotlje fdjjreuen,

S B o r fe bat ooien tt)t)I ü m m e

gljeucn.

e Ιαφ onbe ijuiebe alje eljn ljunt. 3805 3 d gbtjnd to eme onbe f)eet ene Ijere, 3 d oragebeene: ,toor be mere? 8t)nt gt) oan beme oolen od iatij? 2Bor omme belebe gt) mt) nicf)t od toat, SBente id t)tt) bodj be bobefdjop bebe? 3810 »ebbe gl) üp tjume malttyb gfjefiapen rebe? SBat roa§ t)b oor fdjrift onber beme ooet? Sßente gt) fgttt in »tyfcfjetjt feer oroet'. 11 ,Ddj Meente', fprad I;e, ,Rottet bodj nidjt! 3 d btjn gijeüaren fo et)n arm trt)d)t. 3815 ®at ntodjte entfermen etyneme fteen. 2)e fjore mt)t beme langen been, ®it)t tjferen toa§ befiagen er boet, 3b toaS neen fc^rift, be bar ünber ftoet. ®e nagelen, be bar tynne ftunben, 3820 ©ar mt)t fiod) fe mty fe§ grote tounben'.

138 I

149*.

II, 7. ] 11 | > i t o a n gjfegrqm nautoe ftyn igff bereit.

©eet, neue, n u ijeb&e id tyto Dortelt Sit root tcf roeet öan mtyner mtyffebaet. ^ b iä mtyfitjcf, roo tyb ml? nn gaet 3825 S o fyoue; roente nu btyn id funber üaer S3nbe bar to Dan mtynen funben fiaer. 3 d tot)! odE gljerne bty tjuroeme rabe SSeteren onbe fomen roebber to gnabe". 1i (1) 3 n beffen bren oorg^ejec^ten capitteien ieret be poete öi ftucfe. Φ at erfte bot ueen örunt fd^at sparen arbet)t efte motye ömme fane§ tirunbeä »tjHen, alje t)b itoet is, g£ielt)«f alje f)tr ©r^mbart be retyfe annam to Segnien, en to roemenbe. 11 (2) ® a t anber iä ί^ηηίφεηί in quaber ttybtjnge, ömnte bat et)n fijnen orunt niefit ί α φ α ^ ί φ ma!e, atje 3let)n!e bebe. 11 (3) ® a t iii ig, bat etjn )tyne foneg ηίφί {φαί oan ftyd fenben, er fje je rool ijeft girieret onbe onbertotyfet, roo je f t ) i f l ö t e n waren oor o a r ^ e t j t ber feie onbe be§ ItyueS, fo SHetjnfe ijir fedjt, bat f)e erft ftjne fone® roolbe bet onber=[ 149». j rotten, roo fe ft)f fcfjoiben roaren tior be ftr^efe onbe qagerä onbe iiunbe. H (4) 3)at oerbe ig, bat et)n man nitfit en ίφαϊ ftineme rotjue to eriennen gljeuen ftjne (aft, be groet i§, ttffet, bat Ije fumpt in froare iaft, gljeltjc! jRetjnie f)tr ftjneme-" totyue bat befte oorfebe. 11 (5) 2)at tityfte i§ gubbuncfelfjetjt, fo bat τηαηηίφ menet, i)e ft} tot)fj onbe root gfyeleret, fo |!)fegrt)nt menebe, bo fje febe, bat tje fonbe oete fpraie onbe fdjrift, onbe benne η ο φ be ntertje fiofer roa§ roan atje Ije, onbe bar to η ο φ fpot tgben mofte oan beme ooffe. — (6) S5at fefte i§ etjne lere, fo bat alle, be annemen e p e forc^I^ie retyfe to ianbe efte to roater, bat i§ rab, bat be erft ere boen onbe beruroen ere funbe. II SSo 9let)nfe η ο φ bgdjtet onbe etitjfe funbe entfdiulbtjgen rotyi o m m e quaber ejem^ete ber prelaten. ® a t Oii capittel.

e

Slimbart fpraf: „tiuroe funbe fint grob. ®e boet moet blauen bob; D a t roere gub, ηιοφίεη fe η ο φ ieuen. 3Jien, om, btjt roijl if tyro oorgeuen

II, 7.

139

[ ΐδυ 1 . ] Sßmnte ben angft onbe omme be noet, SEBente fe fton ooft na ^uroeme boet. 3835 |>tt nujt i ! t)tt) abfolueren Dan. SRen bat weifte, bat tjto ^ n b e r e n !an, Samten |ouet onbe jtjn boet. Sutoe brCiftic^e^t, be roaä feer groet, $>at gt) beme fonntjnd fanben bat fjouet; 3840 ® a t rogl 9to meet fc^aben, Wan gt) iöuet". 11 „9leen, \d)t)t", fprad Steinte, „ηίφί et)n ^aer! Dem, id fegge t)to bat Dorumer, 2)e nu borc| be roerlt [φαΐ üaren, De en fan ft)d ηίφί fo ίι^ΙΙ^φ beroaren, 3845 Slije be in eljn fiofter Ijöret. 3d toart oan Sampen fo feer betöret, φε fprand ttor rnty onbe toa3 tool oet^ — ©uS wart be leue to rugge gtyefetlj. SBeUtyne id ο ! ηίφί feer tool gunbe. 3850 © u s fyebben fe ben ^ a b e n Onbe if be funbe. ©e fgnl od et)n beet fo « φ t e piump, 3n aßen fafen groff onbe fiump. 3 d ίφοΚ>ε bo oele nü)t en crebencien? L 150\ j Φε3 §abbe if bo nene grote οοηαεηάεη, 3855 SBente id mt)t anjfte ftfietjbe oti) bem i»off. 3 d onberro^fbe fe, men t)b toa§ to groff. 3 d ΐφαί tjo leff ^ebben mt)n g^eltjfen; SBente ber roartjetjt fan id ηίφί cntttttjfeit: S)er en aφtebe id bo ηίφί feer groet. 3860 Φ ο φ be boet i§, mob bltyuen boet; © o fprcfe gt) fuiuen op ber ftebe. — £atf)et ünS feggen oan anbewr rebe! H 3 b iä nu et)ne oaritjfe ttjb; SSente be prelaten, be nu ftjb, 3865 © e gfjan tm§ »ore, fo ηιεη maφ ίεεη. ®t)t merfe rot) anberen, groet onbe fieen. SBe iä, be be§ ηίφί enlouet, Φαί be fomttjnd of ηίφί -mebe rouet? 3a, t»ffet, bat !)ε gb ηίφί εη ntyntpi fuluen, 3870 £ e lelf) t)b boφ iiaien bt) baren onbe rouiuen. Φ ο φ ιηεηεί i)e at, E>e boet mt)t τεφί.

140

L 151*.

3SS0

3885

3890

3895

II, 7. 9ieen t§, be eme be roarf)et)t )ed)t Sbber be bor f r e i e n : ,t)b ouei gfieban', 9itd)t ftjn b ^ t f a b e r , nocfj be fappeöan. 1 2Sor oinme? roente fe gfjenetenä al mebe, Sil mere t)b od inen to etyneme fiebe. SStji tjemant fomen onbe rot)i tiagen, So, i»e ηιαφ biifte natjagen, § e oorfp.jioet men onnutte tl)b. SBatmen eme nqmpt, be§ i§ Ije qut)b, Styne Hage mert nidjt üete gfyefyorb, § e bor int iefte niefit f r e i e n etjn rtorb. Säente beffeS t§ Ije ftebeS anbecfjticf), S)at em be fonntyncf to mecfjticf). II SBente be lauroe i§ tyo önfe ijere Snbe fjolt tyb at oor grote ere, SBat i)t to ft)! rapen fan. |>e fpridt, tot) ftyn alle ftyne man. 3)at itodj netyne grote ebbel^cfjetyt, ®at £)e ben tmberfaten fdjaben bet)t. Seet, oem, man t>b feggen borfte, 2)e fonntjni i3 etjn ebbet oovfte, SJien f)e Ijeft leeff ben, be eme oeie 6rt)nget Sönbe be fo bandet, aije fye Bore fanget. ποφ nidjt ai fo flare,

[ 151li. ] ®at nu be toulff önbe o! be 6ore SJityt beme ionn^nge toebber gfjan to roben; ®at mt)i nodj manntjgem fere fcfjaben, § e fetlj üppe fe groten louen, 3900 @e tonnen oele fielen önbe roiten, ©tyn tjfig! benne mebe ftt)He froi)c£)t. ^ b i§ alle^nS, too men bat friert. fieft be iautoe nu, enfe fyere, ©effer meer bt) fQf, ban üere; 390", $>e ftan nu feer in ftyneme lo'ue Snbe ft)nt be grotften in fqneme f)oue. 2(rm man Dietynfe, ntjmpt be men eqn fyoen, ®ar roqtt fe ade benne tiele omme boen, ®en rotjit fe benne foefen onbe bangen, 3910 3a, fe ropen alle, men fdjal ene fangen.

I I , 7.

3915

®e

f l e n n e n beue

2)e

g r o t e n fjebben n u ftarcf oorijecf),

$e

fyengetmen

motfjen üorftaen b o r g t e

Snbe

roan

n f a bt)t f u m p t

fpeie i d

3!

to

fo oele

Drage i(f o a f e n

fanne, gfyenfamte.

rec^t. pledjt.

mtjne

conciencien

SBnbe bencfe b e n n e op g o b e § (®atmen

fentencien,

tmrecf)t g u b , w o !(et)n t)b

SBebber gijeuen mob, b a t t § ©o

t o m e icf b e n n e to g r o t e r ruroe.

3Ban ®e

tf fee b e r p r e i a t e n

etfafer

Φοφ ®e

wegen

fant

bat

funbe

roedjt

anber

i§:

root

if ben

beffeme

erfte i § ,

nu i3 jeer

feer

beft, i o n b e i f n f a

capittei

eqn

junber fadjt,

manntet)

roebberftan

beforange

oan

tatte,

aüe. oornfannen,

ü o t g e b e mt)t a i n f a n e n

fannen".

i e r e t be p o e t e Oi f t u d e .

oafen

o n b e manntcf)

a t j e SRetynfe t)ir bebe.

funber

ig,

ünbe ü m m e r t j n g e befortynge nidjt

quab.

bod) gtjerec^tid^e^t b e i e u e n

®at

1! ( 1 )

buroe,

ftab,

oele p r e i a t e n i n b e m e

SDttt toere 3930

o!

ttfaS)

3 J i e n nic&t l a n g e icf f)ir o p 3925

laut.

befant

ο ! n a nfaneme

bende oafen, qb

Φοφ 3920

önbe

o e m , fo icf bt)t Ijebbe

] SEBente meit xtu b e i

152».

roecf),

Seet, ©o [

141

nfal,

fo

Sampen

be

oatt

ber in

SHetjitle Wegen.

[

fane

11 ( 2 )

3Dat

faniie^eqt

grote

btr

2)at

roerue

ootget

funbe,

fedjt, 152

bat

be fje

] H

(3)

f)e leet ®at

brijbbe i§ bat b o j e üorganbent e t i l e r preiaten eren o n b e r faten.

11 ( 4 ) S a t o e r b e i g , b a t m a n n i d ) i s , be m e n e t ,

be f u n b e b a r

omnie fiene

fan,

fuubtygen, e b b e r t)c Ied)t tyb b a r m e b e äff, b a t f>e f u b iüeet, b a t be

ouerften ebber anbere

a l j e ?ftet)nfe fyir fed)t, ouel o o r e fane funbe ®at

gingen.

toart

onbe

i)e

rotyi

fane

be {αφ,

gijeroorpen

barumme

funber

fane

fub

barüntme

ntcfjt efte

bat

beg to b r t j f f a g e r

oorbomentyffe

nicf)t

be

preiaten

entfcfyulbtjgfyebe

ütf) b e m e p a r a b t j j e ;

titter, roeet,

efte

gf)efad funbigijen;

bat

9 l b a m , ünfe » a b e r ,

funbe önbe mart egn

bat

bat

b a t l)e meet, b a t be p r e i a t e n

men oele

oef fane

meer

befroaret.

lübe

funbtygett

oef funbtyget,

oorlidjten;

eine

toente

bat bat

en Our

142

IT, 8.

enbrant be§ to nfan nidjt, m a n b a r oete Eiolte^ mert ap g e i a h t , men t)b toert grotter onbe brant ot)Hen, b a t fe mot fonnen fpeten r a p i a m u ä . Df t § be metyfte fait beffcö capittet§ o a n ben ijeren, bebe op^olben be onredjtferbigen rouerS, onbe bat ere bt)djtfaber8 onbe ere cappetanS efte nemant atfobanen i)eren b o r ftraffen, onbe btjt taten fe, omme bat fe ben fjeren mitten besagen efte oorbeet to erfragen; tja, fobanei i s n u üete i n e t i l e n ianben, b a r mebe be » a r e teue xi gtjewanbett in ompltjdjt. 11 ϊ ί ο φ o a n Stetynfen b ^ t , onbe i s etjne ftraffange oeier quaben onbe etjn toff ber guben. 3)at oiii gijefette. [ 103'·. ] ^^jr eet, ©rtjmbart o m " , f p r a ! 9tetjn!e oorban, S C „2>e n u bordj be merit mob gtjan g P SJnbe fuet a t j o ber pretaten ftab, (Stjn beet fan gub, etjn beet fan quab) 3935 $ e oaHet i n funbe, eer 1)e t)b meet, SSan Ije beme bojen nid|t toebberftetjt. S e t e pretaten fant g u b onbe gfjerecfit, 9tocfj blauen fe baromme nidjt ombefedjt SSan ber meenljetjt i n beffen bagmen, 3940 S>e n u b a t quabe erft Ionnen ottjoragen S n b e fe οϊ b a r nidjt bt) oorgetten SSnbe ionnen od b a r meer tofetten. © 0 boje tä n u o ! be meentjet)t. 2)aromme t)b f u § of oaten g^etjt, 3945 3Dat oete n u nidjt fan roerbid)

II, 8.

3950 I 154*. 3955

3960

3965

3970

[ 154'·. 3975

3980

143

£o fyebbenbe tjeren gub onbe rec^tferbicf). S a t quabe fe oaien freien onbe fangen; 3Ken wetten fe mat oan guben bangen ®an melfen ijeren, groet eftc Het)it, Φαί wert oorfmegen int gljemetyn; Sticht Jpreten fe bat fo braben oueriub. 2Bo fi^olbe Rümmer ber .merit ft^een gub? ] 5De merit iä oul oan adjterttappertje, SSul loggen, oul ontrume, üui beuerge. SSorrabent, oalfcfye ebe, roeff Onbe morb, 2iifobane§ roert nu gaitfc oele gljeljort. Satfdje profeten, oalfc^e gpocriten, ga, beffe be merit nu metjft befd^tjten. $)e meenljeqt fub ber preiaten ftab, J)e oormenget fyxt be^be gub onbe quab. •ftidjt üoigen fe ben guben, men ben quaben. $ a r nfat fe fa! metyft fuluen Oorraben. SSerben fe gijeftraffet ömme be funbe, @e freien oort tor fuiuen ftunbe: ,91ίφ en fan be funbe fo froar, 8IIje be gijeierben prebtfen f>ir efte bar. SBan bat fo mere', fprift mannidj arm mtjdjt, ,$)e papen beben bat fuiuen nidjt'. ©e entfc^ulbtigen facf mtjt ben quaben papen, ®ar nfat fe gfiefaient fant ber apen, ®e na nfat boen, mat fe fiiet, ®ar omme er oaten neen gub enfdjuet. 11 gb roaer, oele papen fan in Somberbtyen, ] 2>e gljemeenfafen fjebben ere egene amqen; 9ften nidjt en fan be in beffeme lanbe. ®effe brauen oele funbe onbe fd&anbe: sSe g^enfamten fqnbere, fo mt) i§ gf)efedjt, Sllje anbete nfanfdien boen in beme ecfjt. @e bencfen benne met)ft ber ifynbere bate Snbe bringen fe oi to groteme ftate. SInberen gfjeuen fe be§ nid^t to ooren, 3δο mol fe fan oned&te gtjeboren. @c gfjan Ijeer ftolt, fo t>prtt§fagen redjt, 3a, eft fe meren oan ebbelem gljeftecfjt.

144

II, s.

3985

© e m e n e n f u t u e n , ere f a t e ft) fit)djt. 3)cen en ρ ί α φ ber p a p e n f t j n b e r nicfjt © o » o r to teenbe tmbe to eren, ÜBieit n u fjetet men fe ü r u w e n önbe fieren. ® a t gfiett fjeft itu be o u e r e n Ijant. 3990 äften otjnfcet n u felben et)ne3 »orften i a n t , ® o r η ί φ ί be p a p e n b o r e n ben tollen; © e r o b e n ouer borpere ünbe ntolien. ®effe be w e r t t erft ö o r f e r e n . SSßan f u § be meenijetyt b a t quabefte teren 3995 Sßnbe feen, bot beffe f u § tjebben wtjuer, [ 105». ] © o funbt)gen fe mt)t en be§ to rtyuer. ®t)n btynbe f u § ben a n b e r e n letibet, S n b e werben f u § betybe b a n gobe gt)efc^ei)bet. 9frcf)t en w e r t n u in beffer ttyb 4000 ($f)emerfet mt)t fo groteme oltyt, SBattnen fuet o a n g u b e n werfen S a n ö r o m e n prefteren in ber ^tilgen ferten, ® e oeie guber ejempele gijeuen. SBetjnid) n u n a beffen leuen, 4005 SSnbe bt)t wert n i d j t fo b r a b e n gljemerfet. äften b a t q u a b e w e r t mei)ft gijefterfet, ® a t n u f u § gfiefrfjub mancit ber gljemeen. 2Bo fdjoibe ber w e r l t gub gijefcfjeen? £>od) f p r e f e if öorber, wtyt gt) t)b f j o r e n : 4010 2)e a l j u § in önedjte i3 g e b o r e n , ® e f)ebbe f)ir tjnne gube gfiebnlt, SSente ije | e f t f)ir a n e nene f d j u l t . 9Jien b a t if Ijir inene, b a t i§ bt)t: © e f u § i§, be otfjmobpgüe fqf mtjt b t t j t ; 4015 91ίφί ϊ φ α ί fje bouen anbere otf)brefen, ® a t m e n n i d j t o a n en b o r u e f p r e f e n © o a i j e ijtr ü o r i§ gljefedfit. [ 15Γ»". ] S p r i c f t tyemant b a n op fc, be beijt onredEjt. ® e gfyebort m a f e t nid)t ünebbel efte gub, 4020 SDien bögtjebe efte onboget, be tjfttyf boet. 11 ß t j n gub p a p e , w o i gfyeierb, is> aller ere w e r b ; ä ß e n etyn a n b e r o a n q u a b e m leuen,

II, 8.

145

φe ϊαη tiele quaber ejempete gfjeuett. fßrebifet ocf fobaneit öafeit bat befte, e ntjmpt ft)d nene§ bqngeg meer an, 4195 Ätje b a h n e n ftjner nidjt oete αφί. 9 R e n alto mate be§ fjoue» madjt |>eft be carbinat O a n SSngfienog^e, [ 161». j @tjn m a n tyund, ηιεφίίφ, o a n betienbem tuge. 3 d fenne etjne öroutoen, be ijeft fje teeff, 4200 ® e {φαί e m e bringen etynen breff; 2Jlt)t ber b ^ n id feer toot beiant, S o , toat fe totjl, bat btqft neen tant. ©tjn ft^r^uer tjett) J o h a n n e s ißartqe, φ ε iennet m o t otbe m u n t e onbe ntje. 4205 fjorfenautoeto i§ ftjn futnpan, t)e i§ be§ Ijoue§ iurtefan. ©itjpenonbetüenben i§ notariuS, S n betyben rechten etyn bocalarius; .S33o beffe η ο φ etyn tjat bar 6£t>ft, 4210 £>e toeri mefter in practiienfc^tift. äßoneta Onbe 3)onariu§ ©tjnt ttoety rid)ter int futne i)u3: 2 B e m beffe ttnetj afffeggen bat « φ ί , 5)eme bttyftet o d m o t atjo g^efec^t.

II. 9.

151

4215

Sllfuä bar manntjgfie Itift, ® a r an be patoe§ tmfdjulbicfj ift. S e moet if aße fjolben to örunbe, Φοτφ fe öorg^tjftmen nu be fuitbe önbe iöfet bat Doli titl) beme ban. [ 161·'. ] ®eet, 3let)n!e oern, i)ir Ijolbet t)to an. $ e fonntynd Ijeft t)b rebe gijeijorb, ®at id tjuire fate oore bort; joeb, bat icf bat root fan toeruen, Sien mad) t)tt) nid)t taten öorberuen. 4225 ®Qt totji be fomttynd bebenden redjt, ©at öele ftjnt apen önbe üoffeä iiedjt, ®e oafen eme gijeuen ben naumeften rab. roert tyto ijetpen, mo t)b odE gf)ab". 11 Sleqnfe. f^rorf: „bat is gub troft, 4230 3 d bende be§ roebber, toerbe id oorioft". £ i r mtyt etyn üan beme anberen fdjetjbe. Öietjnfe gljtynd öorb ane gljeletybe 9J2t)t ©rtjmbarbe in be§ ionntjngeä E) off, ®ar in fyt Ijabbe feer fienen toff. 11 (1) beffeme capittete teret be ierer mannigettetye, funberitjfen Deer ftude. ®at erfte i§ be jdjaidafttyg&e bo|ljet)t manntjgeS ontruroen, in beme bat Ije be befpottet, be f)e to föaben fjeft gljebrodjt; atje Ijir be oofc bebe bar fje [ 162*. ] bat famttyn Ijeet etjnoor önbe be freien ancttujff. 11 (2) Φ at anber i 3 , bat etjn rnaci) foefen g^etjftlif recfjt, De in toertlgfem rechte ηίφί fan manen. II (3) ®at brtjbbe ig, bat etjn oafen 6t) e t i l e n f)eren mad) üorfrigen fjulpe efte g^eljoer bordj mtjbbeie ber örouroen. II (4) ®at öeerbe i§ anbrepenbe ber g|etjftitdjet)t, be mt)t beme redete bmmegfyan, be f)"e nomet ©tjmon önbe {»er Sojeount önbe S p a n n e s Partie et cetera. SSan beffcn fedjt t)e nidjt oeie in beffer btljieggtjnge, tjobocfy i§ be mentjnge, bat tyb in ber ijeren Ijoue i§ to bonbe omme ben pennend: be ben mtytbidjttyfen titfjgljtjft, friert eer redjt, eer etjn anber bq gfjetjftitjfen onbe bt) toertfyfen in e t i l e n lanben. 3)ar omme nomet t)e funberfyfen ©tjmon, bat x§ lt)mont)e et cetera. φ ί ν cttfcQgljet b a t attöev fioei toatt tHeUnfe« Herne tioffe»

T52

I I I , 1.

[ 162 b . ] § i r b e g i n n e t Hat b r i t t l e Goel tiatt ffictyttfett b e m e tioffc.

(1) 3 n beffeme brtybben boefe roert funbcrl^Ieit gljeleret ott'oe befolget, bat et)n Ijere etyneS lanbeS oafett roert glje= letybet onbe gijebradjt otf) beme toeglje ber redjtferbidjeqt, o n b r bat brtjerletje rot$. ®rft, fo roamter fje nidjt en= ftraffet, be gljebrofen fyebben, onbe be iofc gljtjft, alje f)ir oan ffte^nfcit t8 gfjefedjt. H (2) 2>at onber, roan ije anfub be gljefledjte tmbe medjttjgen be§, bebe Ijeft gljebrofen. H (3) ® a t brtybbe, fo toan Ije ben ioggeneren fjoret onbe louen gi)ft, funbertgien ben, be Becod^t^get ft)n. Φ ο φ i § be metyfte ftyn beffeä brtybben boefeä be oatfc^e ftofe ent= fdjulbtjnge be§ ooffeS tjegfjen alle iiag^e in tjegentoorbidjeqt ber, be be bebrogJjen tiabbe. [ 163'*. ] H 3Bo Sle^nie mtjt quemen in ben fyoff, onbe roo oor beme fonntjnge. [Holzschnitt 4235

©rtjmbart, beme greutjnge, 9iet)n!e fi;ne roorbe mafebe ® a t erfte capittef. wie 72·.]

@t)n!e quant edE)t i n ben ijoff, 2Dar in i)e tea? ooriiaget groff. < SSeie, be eme nidjt ropl engbunben Sßnbe be n a fyneme ieuenbe ftunben,

[ 163 b . ] ® e fadj Ije bar, root tjffyc! ftob. 4240 £ e tied) tool Ijalff etynen trotjfelen mob, Φ ο φ maiebe Ije ftjcf futuen lone SSnbe g ^ n c f roecfj bord) afle be barone. $ a r b e bt) eme g ^ n d be greutjncf. © u 3 quemen fe bcQbe oor ben fomttjncE. 4245 f 2>e greutjnd! f^roif: „Steinte orunt, SBefet nidjt b!6be i n beffer ftunt! 2>eme bioben ig bat gfyeiucte bure, ®eme ionen fieipet bat euenture, © a t mamtidj moet foeien ijtr onbe b a r " . 4250 11 SRetynle fprodE: ,,gt) fegget loaer. 3 ! bantfe i)to Oor guben troft, bencfe beg roebber, roerbe i i oorioft".

III, 1.

4255

[ 164'. 4260

[ 1641·.

4270

4275

4280

4285

153

$ e fadj ftycf tmtme ijtr ottbe bare Sönbe fact) bar öele manctt ber fdjare S a n irrten magen, be bar ftunben, ®e eme «Optant nidjt tool engfjunben (SSnbe bt)t !onbe tje od tool oorbenen) »an otteren, öan teueren, oan groten, Dan ] SJltjt ben t)e tialen ooffe« art breff. [Itenen, $)odj toetett bar öete, be en Ijabben leff, SDe fie bar fadj in be8 fonntynqeä fate. [Holzschnitt wie 72'.] 11 Stetynie fntyebe fei tor erben bale S3 or ben !onnt)nif ünbe farad to ή ant: „©ob, beme alte btjnd is tool befant J SBnbe atte8 med)ttci> biqft etotjdjiii, SSeroar m^nen tjeer, ben ionntjncf tt)d, SBnbc mtjne örontoen, be fonntjgtjnnen, Sßnbe gtjeue ene wtjfjiietjt, re$t to befijnnen, 2Be bar redjt ^eft efte otf nidjt. 3Ren ötynbet nu m a n n t e n Calden to^t, 3 a öete, be oan tuten bragen ίφ^η Anberg, ban fe oan binnen ftjn. Qicf toolbe, bat gob bt)t mochte gtjeuen, £>at öor er tjouet bat were fdjreuen S?nbe m^n tjere, be lomttyncf, bat feglje; ©ernte toorbe gty feen, bat id nicE)t enteglje. 2Bo benfttyi i! fo to t)to gi)eö6gl)et Sitte ttyb, benne nodj bgn ict gtjetoroget äRtyt loggen tor tyro öan ben quaben, 3De mij gljerne nu wölben fcfjaben SSnbe mt) fo bringen Ott) proer f)ulbe 9Jtt)t unrecht önbe funber alle fcfjitbe. SJlen, Ijere, ict toeet, gtj ftynt befd»et)ben, ©t) taten gw fo nidjt oortetjben, ©at gg beme rechte t)cf)t toebberftan; SBente neroertbe ijtibt gl) bat gljeban".

[ 165'.. ] 2Bo bat rockte quam, bat 3te^n!e toa3 gf)e» tonten in ben tjoff, önbe too SRetynfe alle ftyne bebregertje önbe bojjljeljt entfc^ulbtjgebe, funbergen oan ber freien onbe ίαηη^η. Φαί it capittel.

154

III,

2.

C k 8j\e et)n i^flt)? bat Domain, i l 2)at 9let)nfe oofj to fjoue quam, M % ® a t buchte manntjgem toefen munber. 4290 ^ ßtjn gfiij! brengebe fof to bltfunber, 93p bat je Ijotben ft)tie fprafe SSnbe wo f)e anttoorbe to ber fafe. H 3)e formt) ttc! f p r a i : „ s Jlet)nfe, boje rotiert, ®tjne logen roorbe fjefyen bt) nidfjt. 4295 ® u trefft be§ alto oeie gfjeplogen SSnbe rnt) üafen öorgijeiogen üöitjt lojen üunben feer beijenbe; S5at fdjai nu mtyt bt) nemen enbe. Sö^ftu mt) trume, bat i§ root fdjtjn 4300 2tn ber freien önbe an beme !annt)n. jgabbe icf anber§ nene fafe to bt), Keffer futuen i3 gijenod) t r o t z e n bt) önbe mt). f 165 b . ] SDtyne önbaet fumpt alle bage ötf), 5Du btjft etjn fdjaief in btjner f)ub. 4305 9tl fant btjne ömtbe öaifcfj önbe beijenbe, 3 b mob bodj epn§ nemen etynen enbe. 3 ! roiji nid)t öeie mt)t bt) !t)uen". 11 9let)nfe badete: „mor fdjal if nu bitjuen? De greep b a t fanntjn bt) b e t feie S n b e ipeibe m ^ t eme i)er 5Tlt)terbe§ fpete. 4895 © u 3 gljtynd b a t to, nod} meer η ο φ mtjnber. 3 Ϊ Icep to önbe ftod) mtjne Itynber ® n b e fd^e^bebe fe o a n m a i d e p ; Srec§ i)e b o roat, b a r madj f>e omme feen. iiabbe η ο φ root meer üorbenet, 4400 © a n i d ene §abbe öuet gijemenet; 4365

SEÖtjffe ijabben fe eme b a t ttyff gijenomen, SBere t ! eme nid^t to tiufye lomen. ®t)t i 8 n u mt)n b a n d b a r b o r :

III, 2.

157

9lu f ρ rieft f)e, bot i d eme nam fgn or. 2So gerne |abbe tje bed egnen breff Sobaner ere, alge Ije bor breff! 11 @eet, I>er lonngnd, gnebggije Ijere, Φο quam bort be frege bnbe fiagfjebe fere, SBo fje ijabbe oorloren fQit rogff. 4410 fprad: ,fe atlj ben boet int Igtf. [ ιββ*. ] @e wölbe eren junger faben Snbe atlj egnen otjfc^ Dp mgt ben graben. 23or bat ίφαφ, bat mad} %t wetten. 3lu fpridt ijt, iff Ijebbe fe oorbetten. 4415 SSgÜgdjte i)eft i>e fe füllten oormorb; 3a, wan Ije roorbe red^t tior^orb, SJiodjte id en oorloren, alje id rootöe, Sgttidjte f)e anberS feggen fdjoibe. SBo fdjoibe i d et gummer fomen fo na? 4420 SSente fe tileg^en onbe id gija. $}gt gemant fu8 ban ünrec|ten bangen SD^igf guben tilgten bp mg bangen, ©o gb fgd befjorb op egnen ebbelen man, Sätet mg na redjte beteten, ban, 4425 (Sbber madj icf bee ntc^t §ebben oorbradj, Sien fette mg lamp, oelt tmbe ba$ SBnbe egnen guben man teg^en mg, S)e mg gljelgd geboren fg. ®gn gfigf bar fgn redjt befgue: 4430 $ e be ere wgnnet, bg beme fe blgue. S)gt rec^t ijeft f)ir alle tgb gijeftaen fiere, id » g l gm od nidjt entgfiaen.". [ 168 ·>. ] τΐ Stile, be bar meren onbe bgt Sorben, SBunberben fgd oan 8tegn!en Worben, 4435 Φο Ije alfu3 fonigten bar fprad. 4405

4440

$)at fanngn onbe be frege oorfdjrad, 8 e borften begbe mc§t fprefen egn roorb SSnbe g i n g e n Ott) beme Ijoue öorb. ©e fprefen: „bgt i8 Dnä nidjt bequem, Stidjt fone rog oedjten gegen em. §e menet, mg fdjoient eme ouertÄgljen: 25g mogljen oofte nggen onbe bug|en,

158

III, 2.

§ e i§ one mq gtjerne brocfjten in fd^anbe efte pqn. ©οφ to^üen fe gnabe oan mt) begljeren, St. forg|euet en oor beffen iieren. 9Ken nu it to redjte btyn gljefomen, Jpebben fe bat refugium gfenomen S8nbe borften i)tr nic^t ienger bitjuen. Sen flammen, bojen, lojen iettjuen, ©t^olbemen ben |oren, bat were ft^abe, ©o fregije tjb ιηαηηίφ gttb to quabe, ®e tyto fgrtt truloe betybe ba4 onbe ηαφί Sin mt) atietyne iegtje fiene mac^t, S e icf Onfc^uibtigen f)tr btyn befecf)t". 11 S e ionntjndE fprad: „tjore mt) to κ φ ΐ , ®u tintrume, ioje, boje beff! ] SBat ma§ t)b, bat bt) bar to breff, Sattu Sampen, ben trutoen begfjen, S e tntyne breue ρίαφ to bregijen, Seme bu, fitymme boje fettjff, $ηίφυΠ%ί)εη |efft gtienomen bat igff? SBente icE bl) alle btyne fc^ulbe ttorgaff sßnbe ieet bt) gf)euen renfcei önbe ftaff.

160 4490

4495

4500

[ 171*. 4506

4510

4515

4520

[ 171b. 4525

III, 3. 3Sb roaä fo gljefedjt, bu fdjoibeft tofjant SBanbcrett in bat f)t)Igije lattt ϊ ο D^eruföiem ouer bot meet, SSatt bar to Sftonte tinbe webber fyeer. fulue ic! bg alle gfjunbe, S3p battu beterbeft brjne funbe. ®at erfte, bat id !redj to wetten, 28a8, battu Samten fyabbeft Sorbetten; SSente fuiuen be cappellan SBettyn SKofte i)ir »an btyn bobe ftyn. §e bradjte tntj bett renket efte bett fad, S a r tjnne Sampen Ijöuet ftad. Jpe ipratf openbar cor beffen fyeren, f)at iit beme renfeei breue roeteit, ®e f)e tntyt Steinten Ijabbe gt)efc§reiten, jSitbe ben ftjn iiabbe ötijgijegeuen. 3 n beme fade toa3 meet ηοφ m^n, Sien Sampen ^öuet ftad bat in. S)t)t bebe gt) betjben ntt) to fdjanbe. Φαΐ ömme Meff Sellen to panbe 33nbe tieft mt)t rechte öortoren fqn it>ff; at lüftet mg nodj etynä to ijoren. meet rool, be faie roaS öorrooren. SSette gt) be, fegget fe I j e n ! " 6 e f p r a t : „mgt ijutoeme orioue fc^al bat fd>en. 1 3 b i s n u tftjeq tjar, alge bat gfyefc^ad}. £>ir q u a m etjn lijnttüorm tip e^nen b a d j ; ®effe futue flange efte roorrn filagfjebe I j i r mqt groteme ftorm, SBo em etjn m a n e n t g i n g e i n bente recfyt, ® a t eme ttuet) m a l toaS affgfjefedjt. Dcf toa§ f)ir tyegettworbidj be man. S l l j u g gf)t)ncf be flaglje erften an. H © e flange frop bovd) et)n gljat, 5 ) a t em et)n ftrtydf toae gljefat Söt? etjnen ttjun, onbe bieff fug bedangen, Sin eljn ftrtycf oaft gljeoangen.

£ e mofte bat Ityff b a r l j e b b e n g^elaten, S i e n bar quam etyn m a n be fuluen ftraten. ® e flange reep: ,t(f bijbbe bt), Saet bt) entfermen onbe l o j e htt)! 1 4595 H ® e n j a n be fpracf: ,bat bo i i gliern, S S u l t u mt) louen önbe froern, $ a t t u mty nid)t boen wult quaet; SBente mt) entfermet bljn bt)fter gfjelaet. [ 173*. ] ® e flange loag be3 bereit

III, 4. 4600

163

S n b e ftoor em etjnen burett etyb, ® m n u m m e r to fdjaben i n tjeitntjget fa!e.

[Holzschnitt: rechts, mehr nach der mitte zu, ein mann, der um ein bis über die kniee herabhängendes gewand einen gürtel trägt, an welchem eine tasche und ein messer (?) hängen; eine zurückgeschlagene kapuze und die tonsur kennzeichnen ihn als geistlichen. Er wendet sich mit ausgestreckten händen auf eine von links her kommende, sich ringelnde schlänge zu, die auf ihrem köpfe drei zacken mit knäufen trägt. Zwischen beiden liegt am boden ein Schwert ohne scheide. Hinter dieser gruppe ein einstöckiges haus mit hohem unterem geschoB und, mit diesem durch eine mauer verbunden, etwas weiter, nach links ein türm; noch weiter, ganz auf der linken seite, ein bäum mit drei ästen.]

l

174».

4610

4615

4620

[

4625 174».

Φο e fpracf: , i § bgt n u m q n b a n d , ® a t ie in groter öare. ] ®e bare ünbe touiff önber ftjd Bet)ben, Φο fe beffe fafe fd)otben fd&egben, ©e fprefen: ,be fiange mad) boben ben man, S S e n t e Ijungerä noet gljtjnd eme an. ytoet ünbe btoand brtgcft etjbe ünbe trutoe'. 2)d trec^ be man forgfje ünbe p i t o e , SBente alte ftunben fe na ftjneme lt)uc. Φο fdjoet be fiange na eme rtjue SSnbe fcöoet Dtf) ft)n quabe fenntjn, Φ ο φ entfprand be man mt)t groter ptjn SSnbe f p r a d : ,bu boeft mt) ünredjt groet, S)attu fuä ftetjft na mtjneme boet. S)u Ijefft nod) neen r e $ t ro mt) gljefjati)'. f ®e fiange f p r a d : ,toorümme fe(|ftu bat? 2)t) t§ troetjroerff gi)emt)fet bat redjt'. 11 ®o f p r a d be man: ,bat i)ebben be gljefccfjt, 5)e fuluen rouen ünbe fielen SJitjne fa!e mt)I i! beme fonntynge beüelen. ©ringet mt) üor en; mat i)e ban fedjt, 3)at bo id, t)b ft) !rum efte redjt. ] © φ α ΐ id ban It)ben üngtyeoedfj, 3 ! fiebbet benne nodj quab gtjenod)'. 11 Φο fprad be Wulff ml)t beme baren:

III, 4.

165

, D a t fuiue [φαί bt) toebberüaren. ®e flange fdjat anber§ nidjt Begieren'. 467« @e meenben, queme btyt uor be fjereu S n ben Ijoff, benne fd^oibe bat red^t S o gijan, aije fe Ijabben gfjefedjt. £>ere, ii fegge btyt mtjt orloff, ©e quemen mt)t beme manne in ben Ijoff, 4675 2>e flange, be bare, ber rauen tmet) SSnbe ber toutue quam bar bret), SBente be Wulff i)abbe bar ttuet) fqner tynber; ®effe beben beme manne ben metjften Ijtynber, Sllje Dbelbatdj önbe 9?ummerfati), 4680 Duemen mt)t ereme tiaber, timme bat 6 e meenben ben man mebe to eten, (@e mögen öete, fo gty tool roetten) @e ijuleben önbe toeren plump tinbe groff, 3)ar omme üorbobe gt} en ben Ijoff. 4fi85 f ®e man reep an tjutoe gnaben. [ 176». ] £ e iiagebe, be fiange roolbe em fdjaben, 3Der I)e grote böget f>abbe gljeban, S3nbe too Ije tnebber Ijabbe entfan ©eferfyetyt önbe fmare et)be, 4690 $ p bat f)e em nenen fd^aben bebe. 11 ©e fiange fpracf: ,bat aljo: 3)e§ hungers noet b t o a n i mty bar to, ®ebe gljetyt bouen ade noet'. £ e r e , gty toeren beiummert groet 4695 Sßmme be fafe, atfu§ gljefedjt, ® a t etyn qfltyf freglje ftjn redjte redjt. guroe ebbeiicf)et)t fad} bat nobe, ®atmen ben m a n rotjfebe tom bobe, ®e f u § 6emt)febe ijutpe in noet. 4700 D ! badete gty an ben j u n g e r groet. 4?ir omme g ^ n g e gt) to r a b e ; SWetyft reben fe to be§ m a n n e t quabe, bat fe m o s t e n na ereme h a l l e n 3)en futuen m a n Ijelpen ütjHen. 4705 f Φ ε έ tjebbe gty bo alto fjant [ 17«'. ] 5ia Sehnten üoffe boben g^efant:

166

47io

4715

4720

[

4725 177·.

4730

4735

4740

4795

III, 4. 2Bat be anberen od fu§ reben, ©e fonbent bod) nidrt recite fdjeben. 2)t)t letlje gt) afle 3Retjn!en oorftaen. (St) fprefen, bat « φ ί fc^oibe aljo goen, Sllje bat Stetynie tnt 6efte rebe. H SRetjnfe i p r a d mtjt grotem b e g e b e : ,|iere ( tatet on3 gi)an to f)ant, S5ar be man be fiange oant. ©egi)e i d ben flangen i n beffer ftunben, SDat fje aijp ftuttbe gljebunben, ©o f)e toa§, bo Ije ene oant, ®enne fprefe icf bat redjt to fjant'. 9IIju§ mart be fiange giiebunben 3 « atte ber matlje, fo Ije en f)abbe ounbett, SJnbe od i n be fuluen ftebe. H 9tetyn!e fprari: ,nu ftjnt fe betjbe Sfltjt fo Ije to Ooren, ©e Ijebben » e r tounnen efte oorloren. ®at rec^t totjfe i d tjro nu fnel. ] ®e man ηιαφ nu, efte ije met, 5E)en fiangen tojen onbe iaten ft)at 0 i § etjn ftraffent be

fpra!

fo ben

be

alle

onbe

apqnne

lonngni

en gub Ijebben gtyeban;

ber,

bat

be to

11 ( 6 ) 5 ) a t b i

rtli^ter η ί φ ί en f d j a l l o u e n efte

to tuglje

bor

fadjtmobidj

t§,

ben

malen

etjne grote bo|f)et)t, a l j e t)ir be flange beme m a n n e tootbe ro ebber boen bor gub.

is,

otouwe,

et)nen oorften fadjtmobicfi m a ! e be

3tet)nfen

quab boen,

oeerbe

eqne

quab

bat etyn

nemen ben,

be

beroc^ttjget t§ i n onbaet, t i l j e be r a u e n , be roulff, be bare. Slifuä

teert

teutue

be g ^ r ^ g e ,

tnbe

bt) beme r a u e n beteient be öntrutee, bg beme bt)

ongfjeierbe;

beme b a r e n be groue onltjmptjgfye

alfobanen

fdjal

men

ηίφί

Ijoren,

od

fdjahnen fobane neen orbel afffprefen taten, Soente fe r a b e n oafen

[

iso*.

]

egtjenen profited

to

orfyglje

tetyflen

onbe

to

ftjue

brnme

ere§

ebber o ! b a n bntoettenljegt,

bar

Oafen groet borberff n a ooiget, onbe roan t)b benne f u m p t to orloge, fo ftaen alfobane gerne äff. bat

eqn

onbe

oorfte

beijt

tialen

»rucktet

nene redjtferbidfjetyt

be groet befied)tt)get t ä ;

i)ir

bo!e eer f

SBo

be

fonngnd

ttß

f

(7) ® a t

ftedjte

efte nene

ban



roraie

Ijir

b i i i§,

ftjner ebbelen öor

ouer in

ben,

beffeme

gljeieret.

anbermerff SRetjnien

öraget

in

beme

rechte ernme S a m p e n boet, onbe mat grote loggen SRetjnfe lodj,

ftjcf

mebe

to

entfd}ulbtygi>enbe.

®at

ötjfte

gljefette

efte capittet. © ionnin! fprat:

„3?et)nfe, i)ore mt)

2Bo q u a m b a t to, bat S e l l e n

4805

be^ben, be§ fo ouer

nu!

onbe bu,

quemen

5ßnbe bem o r o m e n S a m p e n fqn ieuent n e m e n ?

170

III, ö.

[ 180". j 2)ar to gl) betyben quaben beue Offerben mq ftjtt fjöuet alje breue; SBente bo tot) opbeben ben facf, 4810 9liedj ben fuluen bad) ®nbe alte be Biedert; bat Wag ηϊφί mtpt. 3ffet raunber, bat ίϊ mtyfmobicfi btyn, 12

178

III, 8. S ) e

i t

11 5 0 5 5

mtyjfe

® a t

§ o ! t ,

fteetlj

ϊ α η

nicfjt

t 8

o d

'.

}

Γ

1 8 9 » .

)

1

g f j e m a f e t

m g l e

3 b

g o l b e

3 > a t

t)b

S a t

3 j f e t , S 5 u

.

5 0 8 5

]

,bt)

b a t t u

b a n

© I j n

ö t e f d j ,

3 R a $ f t u © t j t t e

o p

i ) e r b e

@ e

r e b b e n

öttbe

© e

r e b b e n

® e

e m e

b a t

e m e n a ,

b r a b e .

n a b a t

r a b e , w o l

o n b e

ο ϊ

t m S

fane

w a g e n ' . öltyb

i n

b e m e

ijerte

f j u b

ötf). J j a g e n ! '

tyb

Ijerte

ü p

oetf),

htfy.

a t t e m e

b a t

f m e r t e .

w e r b e n !

b g

Wtyt

mtyt b g

fjerte t)b

b r i n g e n

iatfye

, i d

p e r b e .

g e r b e n .

w e r b e n

n o d j

I j e n

I j a b b e

fjerte

I j o r n e

q u e m e n

e g n e r n e

g f j e l u d e

ftjne

f p r a d :

b e ^ o r b e . b e m e

m t j n e m e

btj

f t u n t ,

6 e g f ) e r b e ,

b r i n g e

b ü r e

m g

5 ) e

b a t o a n

b e §

etyn

ü p p e

w o r b e

e t y n e m e

ö o l g e f t

ϊ φ α ί

α ϊ

tiftor^e

t)b

m a d ) i d

o a n g e n

9 J a r

ü o e t ,

r u n t ,

e n t t o p e n

m g ,

f d j a t t

S ß n b e

5 0 9 0

D p

f e e n .

m a n n e ä

f g i

t o

g r u n b e ,

ftoet,

W a §

e n f o n b e ; g l j t j n d

g f j e i g f e

b e

roente

m o c h t e

n i d j t

f p r a d :

e man fpracf roebber: ,neen irf, troroen! 5095 3 b iä nu f u s : bn moeft mt) ^oren, Φατ to fdjaltu ooteit be fporen. S5u Ijefft mty Ijir Dtttme fuä gljebradjt ©eet, fu8 mart bat perb gebtoungen mit mad)t. lont ftjcf fuiuen mtjt oeiem quaben, δίοο ®e ft)f ptiit^get omme et)ne§ anbeten fdjaben". H (1) beffeme capittei iä be mentynge beö bidjterä, bat eqn loggener, toan fye Ijeft ftjnen totjüen in ftjneme feggenbe önbe em be8 roert geboret Onbe fo benne e t i l e n bunciet *ounberlt)f toefen bat feggent be§ Ioggener§, atje fyir be Qftorie oan ißart)3 oan $rot)e, fo fumpt benne et)tt erfceloggener i)tt oan ber felfcen matertjen to bet proft)te= tiien matertyen. SBente mt|t bangen, bat oorbel onbe profit inbrtjngen madj, bar mtjt werben oorletybet §eren onbe oroutoen. 11 (2) Xo beme anberen mate wert | i t girieret bt) beme perbe, batmen fdjat Dormtjben ntjb; toente be nt)b i8 alfo, bat be tjenne, be mt)t ntjbe fijnt oortooren, be ftynt ftjt fulueft to ftoar, aije I)tr bat perb; bat toa§ η^δίφ op bat Ijerte, onbe tjb toaä ftyt fuiuen to ftoar, toente ftjn totjlle gljtyncf nidjt oort. Γ IAO". J 11 SGßo SRetjnie fpricft oan beme ejel Onbe iiunbe onbe iud»t to begen nodj oan beme fyetjgel. £)at i j capittel. [Holzschnitt: Techts sitzt auf einem stuhle mit hohen lehnen ein mit kappe und langem gewande bekleideter mann, der mit der linken ein hündchen, das ihn lecken will, auf seinem linken beine hält. Von links her hat ein esel sein rechtes Vorderbein auf des mannes schoss gestellt: dieser sucht den esel mit der rechten hinunterzuschieben. Hinter dem esel steht, indem er mit seiner linken an des esels mahne zerrt, ein mit kapuze und kurzer jacke bekleideter knecht, der 12*

180

III, 9.

mit der rechten eine keule auf den eeel zu schwingen im begriff steht und an dessen rechter seite ein schwert herunterhängt.]

I

fprete o!, bet in beme fpeqgel ftunt, 333 ο bat etyn ejel trnbe etyn | u n t S)eneben betjbe etjneme rt)fen man, 2Ren be Ijunt be «teuften gunft gfieroan. 5105 $ e fati) bq fgneS Ijeren b^fd) Sönbe ati) rntjt eme blefdj ottbe btyfdj. nam en oafen bp ben fdjob [ 101*. ] $nbe gaff eme eten bat befte brob. ©o totjfpelbe be ljunt mtjt beme ftart 5lio SSnbe tydebe ftjneme Ijeren bmrne ben barb, f 3)gt fad) be ejel ©olbetotyn; ®at bebe eme roee in beme Ijerten fan. fptacf to ftjcf fuluen allenen: ,28at madj mgn i)ere !)it mebe menen, 5115 ®at ije beffeme bulen caniä 9Iljo rechte bruntlgd iä, ®e ene fu8 liefet onbe op en fprineft V 3Rg men torn froaren arbetjbe btntjncft, 3 d moet bragen be facie fmar. 5120 SJtljn Ijere fdjotbe nidjt in etjneme tyar 3Rijt tjtiff Ijunben boen, tya mete ber od tetjne, 2>at i! in beer foeien bo aHegne. $ e etf) bat befte, tcf Irqg^e men ftro Sönbe mob bp ber erben loggen bar to. 5125 SBor fe mty brauen efte rqben, ®ar mob id beie fpotteS tgben. 3 ! ro^t nidjt lend fug borberuen, 2Jien i! tot)i o! mtjne§ Ijeren fjutbe bormernen. 11 SJtyt be§ quam be Ijere, be toerb. [ l o r 1 3)e ejet i)oeff bp ftynen fterb, S3p f^nen fjeren bat ije fprand, φε reep, i)e rarbe bnbe Ije fand, |»e itydebe ftynen iieren bmme be tnulen Snbe ftotte eme ttoetj grote bulen 5135 SSnbe toolben iuffen bor be munt, Sllje Ije Ijabbe feen boen ben ijunt.

III, 9.

5140

5145

δ 150 [ 192» 5155

181

11 Φο reep be Ijere mt)t anjfte groet: ,3iemet ben ejel onbe fiat ene boet!' ®e fnedjte flogen ben ejet αί SSnbe qagfjeben ene »ebber in ben fiat; Φο bleff tje etjn ejel, alje i»e ftaä. 3lod) ütjntmen mannijgen egeiSbmoä, ®e etynem anbeten fone »oloart oorgan, ©o root Ije bat nidjt beteren fan. 3a, al fumpt alfobanen tnebe to ftate, ©o oöget eme bodj bat fulue gljelate Sltfe e^net fogen, be mt)t lebeten etl), 3a, oortoare ntdjt oele betf). 3Ren tatfye ben ejel bragen ben fatf SJnbe gleiten eme pro, bgftel in fgn gljemad. ®etjtmen eme od anbere ere, 1 § e pledjt al fijner olbeu lere. SSor ejeiS fragen ijerfdjoptjen, ®er fub men felben oele btyen. 2Ret)ft fe er egene tiorbef fofen, Sßp anberer tooiöart fe roetjnidj r6!en. Φοφ is btjt be metjfte ilaglje, S e rtjfen in madjt äße bag^e"

11 $)t)t t>orgljefe($te capittel Ijeft funberltjfen anberä nene otfybubtjnge, men fo alje int lefte fteljt, onbe is be ftn, bat groue läbe, be ümBefltjpet onbe ongljelerb ftjn, beffe, toor be bat rabent fragen, bar brecht be ejel be fronen; roente beter t)ffet oor etjn lant efte ftati), bat be topfen ooroaren bat rabent {(ebben onbe be grouen ong^elerben eje1§ fdjolen fade bregen. SBor bat anbere id, bar i§ efte bt^ft nidjt lange et>ne gube orbinancie. f |>ir fpridt Ste^nfe be brtjbben ^ftor^en, be op beme folget ftunt gemafet, fo ije febe al legenbe, Onbe iS öan fijnem oaber, beme olben ooffe, onbe oan bem toqiben fater, be in beme fyolte (opt, ben fje £)tr fdjenbet mtyt roorben. Φαί ϊ capittel.

182

III, 10.

Γ I02 h 1 -gf Dnntjncf Ijere, gij f φ ölen o! ftetten, 5160 j f t t (Sätet mt)tte tebe ito nidjt borbreten!) SBente bp bem fpetygel ftunt o! geqrauen ^ SSeljettbe mljt btjiben bnbe boefitauen, SBo mtjn üaber önbe be iater %o famenbe g i n g e n bt) etjneme looter. 5165 ®e froorert to famenbe tn^t ftoaren etjben, 2)at fe wölben bnber ft)f betyben beten, root fe o! oengen. SBoIbe fe tjemant tjagen efte broengen, ©o fdjolbe et)n binnen bt) beme anbeten. 5170 ©u8 g i n g e n fe bele toegeä roonberen. 3 b gljefdjad} flj! etynä, bot fe bornemen, 2Bo eti^le tjagerS na ene quenten, 2>e jobben o! bete quabe Ijunbe. |»5nie bo to fpreien begljunbe. 5175 £ e f p r a d : ,gub tob ig Ijtr bvtr'. * ffltyn baber f p r a d : ig euentur. @qnen fad oui rabeö t!. tooi roeet; SBtj rotten maicfanber fjolben ben et)t SJnbe mitten öofte to fomenbe ftan. 5180 ©effen rab fette id to boren a n ' . [ 193· j f jpljnfce f p r a d : ,roo t)b bnä goet, 3 t tucet attene etynen raet, ®en rnoet tl brüten, bot fegge i! Qtb, o m \ Slijuä fprand Ije bp eijnen bom, [Holzschnitt: links wird der fuchs von zwei hunden angefallen, hinter ihnen reitet von rechts kommend der hirte, mit der linken hand die zügel haltend, mit der rechten das horn blasend. Im Untergründe und links und rechts je ein bäum: auf dem linker hand sitzt der kater.] 5185

3)or eme be f)itnbe nidjt fonben fdjoben. ©uä tootbe i)t mtynen bober b o m b e n , 2)en Ije in onjfte Ieet ftaen. SRtjt be§ quemen en be tjegerä on. $t)n$e {αφ btjt bnbe f p r a d : Γ 1 9 3 ] ,S8at, oent, boet ntt bp ljuroen f a d ! fjebben bar bodj bete rabeS in, ©rufet ben nu, bot iS tjutoe gljetotyn'.

I l l , 10.

5195

183

2Ren btefj int Ijorn mibe men reep: ,fia!' äßljn oaber leep oor, be Ijunbe eme na.

$ e l e e p , bat em otljbraif bet ftoeet,

©o bat Ije of acuter gilben teet. © u s mart f)e bo t^tefroat öorlt^t, SlnberS toere Ije entfomen nidjt. mogtje gty Ijoren, toe ene toorreet: 5200 2>at bebe be, bar fje ft)«! metjft to oorfeet. 2)e tyunbe toeren eme to fttel, SBljt tta §abben fe eme gfjerudet bat fel; 99?en bar load et)ti gatij, bat toufte lje woi. ©u3 entquam Ije int fulue f)oi. 5205 11 gfjeltjf Otjntmen ηοφ manntygen brot^, ®e fu3 bat fulue Brufen ηοφ, SCtjc $t?n|e ijir bebe, be quabe beeff; SBunber »ere 15b, Ijabbe if en ieeff. Φοφ it ljebbet em ^alff oorgljeuen, 5210 © u 3 is bar ηοφ toed αφίετ bleuen. SJeffe Ijftorlje mtjt beffeit reben [ 194*. j ©tunt !iar op beme fpetjgel gljefneben". 11 (1) 3 n beffeme capitteie ieret be b i t t e r it ftucfe. ®at erfte i8, fo toanner e t ) η loggener ft}! Otfd&emet in ber ljeren i)öue onbe bor etynen befeggen efte belegen, t)a, fo f»e benne öomtjmpt, bat eme gije^orb toert, fo ß e ü ^ t efte befeφt Ije tool 0! etjnen anberen mtjt etjtter anbeten fate; fo ijir oor Steinte ben ejet Befed^t Ijeft Omme fgite grofljetjt, fo tiefed^t nu in beffem ο ο ^ ε ϊ ε φ ί ε η capittei ben Hülben iater omme be οηΐΓπηηφεΗ onbe ^ulbtyget ene oor etjnen nteeneber. 11 (2) S)at anber, bat f)ir g^eleret wert, i3, bat etjn ftjf toaren {φαΐ oor ftjnen oorföneben otjent; roente a l ^ffet fo, bat f|e t)b eme öorgt)ft, fo öorget f)e be3 bodj nic^t, alje f)ir 9tetjnfe ίεφί, bat tjb tounber t8, bat Ije ene ieff f|eft, onbe fec^t, ije fjebbet eme Ijalff oorg^euen. 11 91οφ iuc^t Sehnte etjne anber tyftortyen onbe febe, bat be of ftunt op beme fpetjgel, atje oan beme toulue onbe beme frone. Hat jt gefette.

184

III, 11

it

Ddj ftunt öp beme fpetjgel mebe Söan beme muiue etjne anbete rebe, SEBente fje oor gub ttu febe band, 5213 tcep e^n8 ouet et)tt tielt entland, D a r öont f)e etyn boet gijeötytlet perb; 3)at flefd) maä öan ben fnofett öorterb. 35e Wulff begunbe be ino!en to gnagen. 5220 @m quam etjn !no!e broer3 in ben fragen, SBente i)e Ijabbe ben junger groet. § i r öan fred) f)t fware noet. £ e fanbe Beten arften bobeti, Demant ionbe eme Ijelpen ötlj nöben. 5225 φί boef »ufte ötfy etjn groten loen. ® a r quam od to em fiutfe be froen; brod) od ei)ti roet bereet, $)ar Btnme Ije ene oc! boctor Ijeet SBnbe fprad to em: ,f)elp ml) mqt fftgb 5230 Sßnbe male mt) beffer roebagfje qu^b! ®anftu, tije mt) ben inofen Btf), @o g^eue icf bt) et)n groten gub'. H 2)e fron ben fronen roorben töuebe ®nbe ftad ben fnauei in mtjt bem f)6uebe [ 195». ] Snbe todj em aijo ben fnofen ötlj. 3)o reep be Wulff ouer lub: ,2Be mg, roee, bu bet)ft mt) feer! © e n td öorgijeuet bt), bo be§ nid>t meer! SBan mt) bat et)n anbei fo bebe, 5240 Summer i d bat oan em lebe'. [Holzschnitt: rechts sitzt der wolf, die vorderfiiße auf die erde gestemmt; in seinen rächen hat der kianich seinen köpf gesteckt. Rechte und links je ein bäum.] f ,SBefet to öreben', farad Sitfe be fron, ,©t) fijnt gljenefen, gfyeuet mt) mt)n fon!' [ 196". ] f S o farad be Wulff: ,i)oret beffen gfjed! 3fd bt)n futuen in beme gfjeöred 5245 Snbe tt)t)t ban mt) gub Ijebben to! bendet nidjt ber böget, be id eme bo, SBente Ije ftad fqn Ijöuet in mt)ne munt S3nbe if ietet em Webber üttjtfieen gljefunt,

[ 194". ]

III, 11.

185

S3nbe | e f t ml) bat to roee gfjebanl 3f ntene, fc^olbe dement 6at|e entfan, 3)e betjorbe ml) mt)t allen regten'. ©u3 Ionen ίφείίε ören inerten. 11 ere, tf fprefe tyb nujt tyutoeme orloue: SRgn Ijere oaber toaS tyir to Ijoue St} tyutoeme oaber i n groter gunft, SBente Ije toufte oaft be redeten funft 23an ar^ebtyenbe, bat water befeen, Stbrefenfljfteten, ogen, brobere eftetijene oti)tf)een. g f loue toot, Ijere, gt} roetent nidjt endet, D t meet if nidjt, eft t)to bat bencfet; ®t) toeren bo men bre tjar olb SJnbe l)b raaä in etjneme totynter fotb, 3utoe oaber ladj frand in groten piagen, SJten mofte ene boren Onbe bragen. Slöe be arften ttogffdjen i)tr onbe Konten 2)e ieet Ije fyalett onbe to ftyd fomen; ©e gfyeuen ene ouer altomaien. 3 n t tefte ieet Ije mtjnen oaber fjaien, ftagebe em feer ftjne noet, SBo i)e francf mere roente i n ben boet. Styt entfermbe mtyneme oaber feer. § e fprad: ,o fonntynd, mtyn gnebljglje ijeer, 3Jlod)te if t)to mtyt mtjneme Ityue baten, £ere, löuet ml), bat tooibe if nidjt laten. ] SKafet tjutoe water, {jir i8 e^n gia§'. gunie Oaber, be oele franclijf toaS,

III, 12.

187

®ebe, fo eme ijeet mtjn oaber. e iiagebe, fje fregfje go lend tyo quober. ®t)t futue οϊ op beme fpetygel ftunt, 6320 SBc tjutoe oaber toart gljefunt. SBente mtjn oaber f p r a d : ,totji gt) gfjettefett, © o mob bat Rummer entiyi roefen. @tjne8 toulueä leuer oan feuen garen, $ e r e , i)ir an ntoglje gg η ί φ ί froren; 5325 Φβ fφοίβ gt) eten, efte gt) ftjnt boet, SBente gutoe toater tögljet al btoet. 5)ar Ijaftet mebe oor alle b g n d ' . Φ ε toulff ftunt mebe in beme rgncf, $ e ijorbe öaft to, gb Ijagebe eme η ί φ ί . 5330 3 u t o e oaber f p r a i , beä fgb bertjc^t: , £ o r e t , ^er toulff, ί φ α ί id gfjenefen, @o mob gb tjutoe leuer toefen'. 11 Φ ε toulff f p r a t f : ,l)ere, i d fegget oorroar, 3 ! btjn η ο φ nic^t ott ogff g a r ' . 5335 ί Φ ο f p r a i mgn baber: ,gb ^elpet η ί φ ί , neen, 3 f toqtt root a n ber leuer feen' [ 1 9 3 » ] Φ ο mofte be toulff tor fofen gljan, S n b e be teuer toart eme ötfjgfy eban. Φ ε i o n n g n d atf) fe ünbe gljenafj 5340 S a n aller ftancffjegt, be in eme toa§, SBnbe bandebe beä fere mgneme oaber Sßnbe gljeboet frneme gfjefgnbe alle gaber, Φ α ί et)ti gfigl mgnen oaber boctor ijetlje SJnbe bgt nemant bg fgneme Itjue letlje. 5345 η roet bereit, Φ α ί mofte Ije bragen oor alle ben Ijeren, 5350 Φ ε en alle Ijelben in groten eren SJnbe beben eme ere to allen bagen. •ölen mgt mg i3 bat n u omme flagen, 2Jlen bendet n u n i ^ t ntgneä oaberä böget: Φ ε gfjgrggen fdjette werben n u oorijoget, 5355 @g^ene nutte onbe gljetogn men n u b e t r a g t , ätten red^t onbe rog&ljegt men fiene nu α φ ί .

188

III, 12.

SBot etjn ferieman mert etjn Ijere, 3)et gfjetjt t)b ouer be atmen fere. [ 188*. ] $ r i $ t f)e benne grote ntac^t, äS60 S o meet l)e fuiuen nidjt, toeme fie flacht, Wendet nidjt, oan toatttten §e flj gfjefotttett. SWert ftyn eg^en öorbel bttbe öronten ®ot g^etjt Dort in oi öreme fpele. Deffet jgnt nu bt) ben Ijeren bete. 5365 ©obane t)6ren od nemanbeä bebe, Φαΐ en üotge benne be gtifte mebe. @re mentjnge i8 ttteqfl: , bringet men fyeer! bort erften önbe benne nodj meet!' $effer g i n g e n mulue bet t8 bete, 5370 ©e prüfen cor fgd be beften morfele. Äonben fe rebben mt)t Ketten fa!en @re8 Ijeren leuent, bat fdjolbe ftjl nidjt malen. 3)effe Wulff molbe od nidjt entberen ©tjne Ieueten to gljeuen ftjneme f)erert. 5375 91οφ fegfje i! leuer, mtjl gty gb fjörett, ®at ttotjntidj roulue et ttyff üotlören, © a n bat be fonntjnd efte ftjn mijff 3 d j t fdjolben öorlefen ere It)ff; Snbe 9b mere ο! m^nre fdjabe, 5380. SBeitte, mat bar fumpt Dan quabem fabe, L ltt»*. | ©φαΐ felben ft)neä bände« boen böget. 11 {»er tonntynd, bt)t fcfjadj in gumet t)6get. Styt meet id ootroate onbe endet, 3)at gt) bt)t alle η ί φ ί enbendet. 5385 ätten if meet t)b tool at mtyt e^n, ©fjelql efte 15b gifteten mere fdjeen. 3)effe gftor^e önbe btjt gljefdiidjt 28a3 tip beme fpeqget 0! angijertydjt ÜDtyt ebbelen ftetjnen onbe mt)t golbe, 5390 ©0 mt)n oabet bat Rebben motbe. SDlodjte if ben fpetjgel mebber oporagen, ® a r molbe i! Itjff onbe gub omme magen". II bt)t oorgljefedite capittel tä funberit)! nene ötijleggtynge gljefatij, mente ai, mat be lerer bar tjnne menet, tnadjmen i i a t oorftan in bem capittel, mente ijatii onbe ntjb t8 be gattfce ft)tt bar t)nne.

III, 13.

189

11 9Ίοφ too 9tetjnfe fprtjdt bebrec^iqte toorbe, bor mt)t Ije f!)f fuluen entfdjutbiget onbe anbere beiaftet, onbe t§, too be touiff onbe Do§ to famenbe oengen e^tt ftotyn ottbe eljn letff. D a t Etii capitiet. [ 19ft'·. ] 15(1® fonntjnd f p r a d : „Sfteqnfe, be toorb m I I |)e6be if oorftan ottbe tool gijefyorb. 5395 2 [ f 28a3 ijutoe oabec fo oorijoget ^ SSttbe bebe i)e Ijir aifobatte böget, 3)e3 mad) lange fan, i! bende be3 nid&t, Df i§ mt) bat nidjt eer Beriet. 2Ren t)utoer fate ber meet if oele, 5400 SBente gty ftynt bafen mebe in berne fpele, © o men oaten f|ir oan t)to fedjt. ®oen fe tyto ban bat rntyt öntec^t, S a t i§ quab 90 to ooten. aftoabbe rot) mat fptyfe, fo toorbe t)b fachtet; ,®f)euet οηδ mebe oan tyutoeme gljetotjnne'. 5420 , 5 a ' , f p r a d $fegrl)m b i n n e n beme ftjnne, © 0 batmen bat nautoe oorftunt. SKen if f p r a d : ,f)ere, t)b iä t)to tool gljegunt, S a , toeren ber frogne od oele. SBene bundet t»ro, be on§ bt)t bele?' 5425 , $ a t ί φ α ί be touiff'·, fo fprefe gt) bo. ®effeS toa8 Dfegrtjm feer oro.

190

ΠΙ, 13.

belebe bo ηα fitter olbeit febe, äRen bar ettroaä nidjt Dele fcfjemebe mebe: ®tjn uerttbei gaff i)e 9 » , b a t a n b e r tyutoer brotoen, 5430 ®e anberen Reifte begunbe tie to iouwen. atf) fo gljljrtygen otermaten, 9Ken be oren tnt)t ben nejegatett Sßnbe fjalff be Iungen, bt)t gaff fje mq, $)at anber bereit | e a l ; b^t fegfje gt). 5435 © u 3 togebe lje fane cbbet^egt, fo gt) roetten. Φ ο φ bo gt) tjutoe becl fyabben opgfjegetten, ί 2 0 0 j S)l}t » e e t ίϊ toot, gt) roerett jtodf) η ί φ ί fatf). ®t)t facf) be Wulff toot, men f)e atf) ®nbe boet tyto nidjt, nodj !Iet)n nodj grob. 5440 3)o (red) f)e oan qro et>nen ftob ® a n tjutoen poten twtjffdjen be oren, © o bat em bat fei mofte f r o r e n . Jpe Mobbe bnbe fred) grote bulen SBnbe teep » ε φ mt)t grotem fjuiett. 5445 @t) repen erne n a : , ! u m »ebber f)eer SSnbe fdjettte bt) tjo etjn anber tt)b meer! Sffet, battu bt) ο! η ί φ ί enfdjameft ®nbe mt)t beme betenbe bat anber8 rameft, © o rot)i il bt) anberä ttit)ifonten fyetljen! 5450 ®f)a f)aftt)gf)en, Ijale on§ meer to etfjenf 11 Φ ο fpracf i!: ,tjere, g^ebebe gt) bat, ®o glja ii mt)t e m ; ii meet fool » a t ' . § e r e , gt) fprefen: ,t)a, glja mljt em!' 2)o tjett ft)f 2)fegrt)m feer ümbequem, 5455 £>e btobbe, §e ancfebe, f)e lonbe bele fiagen. S u 3 gfjtjnge rot) edjt to famenbe tyagen. ßgrt oett) !alff oenge tot), bat gt) tool mochten; Φ ο ladjebe gt) feer, atje tot) bat brockten, [ 201 v j ©t) f r e i e n bo onbe loueben mt) groet, 5460 3 ! mere gub otiigfiefent tor noet.

5465

©t) f r e i e n , i ! fdjolbe beien bat faiff. farad: ,Ijere, t)b t§ tjutoe rebe f»alff, Φ ε anberen Reifte ber !onnt)gt)nnen. ©o mat benne b a r enbtynnen, ® a t fierte, be teuer mt)t ber iungen,

III, 13,

191

®t)t beei fröret to Ruften tyungen. 3J?t) f)öret to be oeer oötlje ®nbe Dfegrtyme bot fyouet, toente bot ig fotfje'. SUje gt) bl)t Sorben, fprefe gt) bo: 5470 ,3tetynie, roe Ierbe bg beten oljo, ®o rechte Ijouefdjigfen ? loet mtj oorftaen!' 3 ! f p r a d : ,fjere, bot E>eft gtyebaen ®effe, beme fo roet i8 be fop $ n b e beme fo biobi η ί φ ί t a t e n üorbreten 33nbe wollen mt) rechtes t a t e n gljeneten. 5545 S t fegget bt) mtyneme froaren etybe: Φ ο S a m p e mt)t SeHtjne » a n m ^ fd^e^be, Φ ο bebe mt) b a t ijerte f o roee, SBente if ijabbe feer leff beffe troet). 3 ΐ ί φ 1 raufte i f , b a t mt) üorfjett beffe noet 5550 ®fte b a t C a m p e n f o n a m a 3 ft)n boet" 11 © n 8 fonbe S e h n t e be roorb ftofferen, © o b a t alle, be b a r toeren, [ 2 u 4 ' . ] SJleneben, f|e f p r e f e a n e beraet. SSente §e fyabbe ernftaftid^ gljelaet 5555 S a n b e n ffetynöben i n ftynen roorben, © o b a t alle, be bt)t gerben, SBieneben of, b a t Ije raaer febe, 13

194

III, 14.

Sßttbe freien eit int befte to frebe. @u8 mafebe f)e bente fonntynge tt>e8 üroet, 5560 SBente beme fonntynge be ftyn feer ftoet Sßa bert fietynöben, be Sftetjnfe mtyt berate ©o groet Ijabbe louet bouen ntatfie. H imune be fonntyncf to Setynfen febe: „s«Retynfe, roefet men to frebe! 5565 ©ty ίφοίεη reifen onbe tragen, Sonbe gty be tletynöbe opüragen. SWljnc fyulpe fctyai tyro ftyn bereit, ®one gty üpöragen bar ttan befdjetyt". f Stetynfe fpracf: „ebbeie i)ere, 5570 Sf bände tjuroer ebbclit^etjt fere, ®at gty mt) gljeuen troftitjfe roorb. 3m be|orb to ftraffen rooff onbe morb, ®e ietyber bor tmtme t§ gljefdjeen. 3f mob mtyt fityte bar na feen [ 204". j SJnbe rotyt ot reifen nadjt önbe bad} SDityt fjutye al be it btybben madj. ®rtygf)e if to toetten, toor fe ftyn, SSnbe eft aUetyne be fjuipe nt^tt SBere to froacf, bat i! nidjt enmodjte 5580 SButtenbrtyngen be macfjt, bat if fe brodjte Xotyuroengnaben (tocnte fe ftyn tyuroe), $at if benne modjte mtyt ganger trutoe φΰίρε fofeit, eft tyb were ttan nobett, tyrottmmebe fietynöben 5585 SSnbe modjte fe tyro brtyngen tor fjant, ®enne mere mtynttitybnodj tool beroant". f $5tyt roaS bente fonntynge at tool mebe. jpe outborbe SRetynfen op at be rebe, 2Bo bodj 9tetynfe en f)eft bebrogen 5590 Snbe mtyt groten loggen oorg^elogen ®nbe tyeft em etyne roaffene neje angbefatfi. 211 be bar roeren louebin ocf bat; £>e ijabbe en be oren out gfiefiagen, @o bat fje mochte at funber ttragen 5595 ©f)an efte retyfen, roor i)t rooibe. [ 205«. ] SDlen ?)fegrtym roufte ηίφί, mat %t fdjolbe;

III, 14.

560«

5605

5610

5615

[ 205".

195

£>e roort toritid} bnbe m^fmobit^ feet Sßnbe fpracf: „ijer fonniitcf, ebbet Ijeer, Söue gty Sehnten ε φ ί Dp bat ntye, ®e t)to iorteä borlodj tto^e e f t e b r l j e ? SSmtber tjffet, bot gty eme tönet, Derne logen fdjalte, be 9 » üorbouet, 35e tiro wtjffe önbe bn8 allen b e b r ü t t , ©pricft felben war, men alle tt)b luc^t. |>ere, it täte en fo η ο φ η ϊ φ ί tfieen. ©t) fdjoien t»b i>oren bnbe feen, ® a t i)t et)n D a l b e n brodj. 3 f meet bre grote fate ηοφ, $)er Ije mt) nidjt wo! tan entg^an, ©diolbe il etjnen famp ot mt)t eme ftan. 3 b i8 war, i)ir i8 go g^efe^t, •Dien fdjat eme ouertügen mljt recf)t. 3 a , πταφ i)t fyebben fo langen badj, @o beljt !je bort, al toat Ije madj. kannten alle ttjb bar tugfje bt) nemen? S o m a l m e n Dufte fu3 taten betemen, Sebregen ben egnen na, ben anbeten DDr. ] ÜRemant i§, be gegen em fareien bor

Sbber be tyegen em bor fprefen etjn teorb; 2Jien fyne fate gljetjt aüe tt)b »ort. £e bar to of nemanbeS brunt, iftidjt 15tu efte ben Ruften to nener ftunt. •Jlidjt {φαΐ fye üan Ijtr raffen efte gljan, Jpe ί φ α ί mt) Ijir to ι ε φ ί ε f t a n " . 11 ( l ) 2)re ftudfe menet be lerer in beffeme capittei. Φαί erfte i«, bat et)n r i o t e r π φ ί ε η ί φ α ί na itagfje onbe n a antroorbe tmbe ί φ a t bafte bmberoe meenbe iofj onbe qut)b to roefen, bo quam fye erft to piaffe onbe mofte fempen op ftjn Itjff. SDtjt iä bat beflutent beä brtybben bofe§.

[ 206 b . ] § i r enöljgijet Hat firtjöHe 6oet Dan WeQttfett Herne Hoffe»

φ ί ϊ lieglftttttet Hat t»cröe öoet bat» SRetjttfett Herne tioffe. ©tjne oorrebe ouer bat oerbe boef. 11 3 n beffeme Oerben boefe leret be lerer onbe be bidjter beffe§ bofe3 Oele fdjoner lere; onbe gljeltyf alje fjir oor i n bem boefe oele t§ gt)efe, men bod) nidjt tntyn! 2)ar Ijeeti) Ije ben ftert er fjengen in (®e winter roa3 folt Dnbe gb örofj feer) ©o lange, bat fe nidjt fonbe Ijolben meer, SSente be ftart er fo fjart beDrofe. ©e tocfj Daft, men fe enmart nicf)t iofj; bo er be ftart mart fo froar, ©e tnenebe, t)b Dtjfftije roeren meft oorroar. Φο Sftetjnfe btjt fadj, beffe quabe beff, ® a t bor i ! ηίφί feggen, meä ije bo breff; ] SBente ije gindE to Dnbe oorroelbigebe mt)n rotjff. 2Jit) efte ent {φαί bt)t foften bat fyff. !8effeS Dorfafet i)t ηίφί, roo t)b o! gtjaet, SSente if oant en op ber fcfjtynbaren baet, 2)o it ben futuen m e $ Dan ΰ η ϊ φ η φ ί Sin beme amberglje gtjncf in be g^eric^t. ©e reep tube, be arme bern, ©e ftunt fo Daft, fe fonbe ft)! nidjt roerit. ®o if bat f a $ Dnbe of ijorbe, SBunber tjffet, bat mt)n fjerte η ί φ ί tof^orbe. Sf farad: ,9teQnfe, mat bettftu b a r ? ' 3 a , bo i)e mtjner mart gfyeroar, ϊ)ο gljtjnd ije iopen ftjne ftrate. Φο g^indf if to mt)t brouggem gljeiate SJnbe mofte in beme fitjfe bepe roaben SSnbe in beme folben mater baben, ©er if bat t)jj fonbe tobrefen Sßnbe er ben ftert bar Dtf) Ijaip treden. Φ ο φ roaS t)b η ο φ tyo η ι φ ί to iucfen; Φ ο fe ben ftert btlj woibe ruden,

IV, 1.

199

SBleff in beme tyfe bat oerbe beet @e reep tian roebagen (tya, bat wag oeei!) [ 200» ] ®o lube, bat be bure otfjquemen SSnbe mt3 bar in beme btjie öornemen. 5675 3ία, bat gi$nd t)b bo an etjn ropen, ©e quemen fo rorefeltjtf op onä (open SRt)t pefen, mtjt ejen bnbe mt|t ftoden, Of quemen be Wtjue mt)t ben Woden. ®ar reep men: ,oange, toerp, fted, fta to!' 5680 3 ! en ired) ne meet anjft ban bo. $ a t fuiue fed^t οϊ ©^remob, mtyn wtyff. SRauwe brockte wtj wedj bat fyff. 28 tj lepen, bat on§ bat froeb »tijbrad. Φαΐ ιοαέ etjn lobber, be na tin8 ftatf 5685 3ftt)t etyneme pefe, gtob onbe iancf; SDeffe bebe on8 ben metjften bwand, SBente Ije was ftarcf tmbe it)d)t to ooet. 3b wa§ auent onbe be nacfjt anftoet, EnberS Were wtj feler boet gjjebieuen. 5690 ®ar iepen be rotjue alfe olbe teuen· ©e repen, Wty Ijabben ete fdjape betten. Dd), be fjabben on8 fo gerne fmetten! ar op fpreie gl) to mt) roebber: ,9liju3 gi)et)t be merit op onbe nebber. 5805 2)at i§ nu fo ber roeribe lope. ©o gl)el)t t)b o! on§ betjben to fyope: SDe et)ue oornebbert, be anber oorfjoget, 2)ar na etyn t)fit)f ijeft oele boget. ©o i3 nu ber roeribe ftate'. 5910 Φο fprunge gt) bp onbe lepen t)uroe ftrate. 3 f bleff bar fatten ben ganfcen bad}. S)ar to entfencf ict m a n n t e n @er bat icf fonbe iomen ban bar, SBente troet) bure roorben mtyner gfyeroar. 5815 3 f fatf) bar £)ungerie anjft, be mt) bar entftunt, SBoIbe if nidjt omme trotjntid) punt 9ίοφ et)tt§ ang^att; roente bar teeren S o oeie ber fuiuen leetltyfen beren, fttene, g(rote, of eqn beet mtynber, SSnbe teeren ber fuiuen meerapen ignber, SBente be meeraptjnne lad) in beme neft. ] 3Ϊ meenbe, t)b were be buuel gtieroeft. e jungen teeren froart, dan {eigener manneren, Sf meenbe, bat t)b tyunge bfiuele teeren. tt)fer fetfdjop, bar t|e orudjtet, bat Ije nid)t toed) tonten tan ane be roartjetyt to froren, beffe ίφαί ttot roefen onbe [ 2201, ] feen ftjcf futuin tool üor, bat f)e nidjt enlegfye fobane loggen, be gemanbe mosten to na ftjn, men Ije ntad) brüten fronet roorbe, too root be futuen nidjt αί roar fgn, op bat tie mtjt leue oan Dar tome. — (2) S a t anber, bat be terer menet mqt beffer fabeien, bat groue onttympgge mtjnfdjen, be oorftan nenen topfen rab, Onbe itrftic^egt totjt en nidjt to fgnne. f 3Bo Dfegrtjm SRetjnten nidjt tonbe oorrotjnnen mt)t itener tiage, roente Steinte brachte bar at entgegen fqne practiten, ft)f to entfdjulbtygen; bo boet $fegj:t)m SRetjnfen e^nen i)antfdjen onbe effdjebe en to tampe. 35t)t roaä otbingeS be wife: roan et;n ben anberen to tampe effdjebe, fo boet tie em etjnen Ijantfdjen. ®at 0 capittet. Jj#@egrqm fpracE roebber an: 9 1 „SBtjöe rot) na beme enbe fian, Σ Λ SBat rotjUe wtj fu3 alle tt)b tyuen? eioo O r 2)e redjt £)eft, fdjai root ridjtid) bfyuen. Steinte, gty fdjoten tragen ben ramp! 3 f rogt mtjt t)to ftan eignen tamp. L 221*. ] Jpebbe gt) ban redjt, bat Otynbe gt) tool. @t) fpreten Ijir oan ber open |ot, 6105 333D it bar ίυαδ in tjunger groet SSnbe gt} mt) brauten fptyfe in noet. 3b toaS men egn tnote, rotji gt) t)b roetten. ®at olefdj Ijabbe gt) bar aff gljegetten. ®t) fpotten migner, bar it fta, 14*

212

I V , 5.

6110

Sßnbe gl) fprefen matter eren to πα. ijebben ιηαηηίφ fpotteS roorb SJiQt ioggen bp mt) glje&rodjt tjir üorb, 2So if beme fomttynge ftyn teuent öorgunbc SSnbe too if tta fqneme Itjue ftunbe. 6U5 ß)t) toueben beme fonitinge to totyfenbe eignen fdjat, Söien f)e Ijeft be§ η ο φ η ΐ φ ί lange gijefjatl}. ©t) Ijebben mtyn totiff, be ttmifynnen, ©tfienbet, b a t je numrner f a n öormtjmten. ® i j t i § b e fafe, be i f gm tqe. 6120 SSBty mitten fernpen ümme olt tmbe ntie. 3 f effdje tjto to fampe to beffer ttjb, 3 f fptefe, b a t gt) et)tt öorteber tmbe morber ft)b. S f tt»)l mt)t t)tt> fempen Itjff ömme ityff, feer, it bende be§ Webber. SWijne fofe is redjtferbid) bouen at, 3)at fuiue mt) met)ft Ijelpen fdjat" f 9tetyn!en8 orunbe be nadjt bar bleuen, 93p bat fe 9let)nfen be forge oorbreuen. ®e aptynne, orouroe Sftuienoutoe, 3Ba8 3legn!en gub onbe feer trutoe. ©e teet eme ttoijffdjen i»6uet onbe ftart Snbe 0! öntme be borft torn bufe inert ©t)n i)ar alto malen afffdjeren, ®ar to root oetfi mtjt oitje fmeren. 3iet)n!e toaS runt, oetlj onbe tool gljeboet. ] ©e fprad: ,,9teljn!e, feet, mat gt) boet! |>oret na guber orunbe rab, 3)at bcijt tjro gub onbe nummer quab. 3$r^ndet nu oele to beffer ttyb, ®nbe man gt) in ben fregt g^efomen ft)b, §oibet gutoe water fo iange mtjt madjt;

IV, 6.

215

6205

9Hen benne fo toefet bat bp borbadjt, ^gffet benne bul tjumen ruroett ftarb Sitbe fiaet ben touiff brnrne fgnen barb. Sonne gg en tn be ogtyen raien,

6210

® g w e r b e n f g n gljefgc|te büfter m a l e n . ® a t f u t u e mochte g m j e e r ö r o m e n S3nbe e m e t o g r o t e m e I j g n b e r f o m e n . SDgt a l l e tnotfje g g f u g t o a g e n . SSnbe l a t e t e n e r f t e n gtt> b u f t e g a g e n

«215

S3nbe g g f d j u l t l o p e n f u 3 g e g e n b e n m g n t , C a r m e n bete f t o u e ä bnbe f a n b e S b g n t , 5 ) a t eme b a t in be ogen m ö g e wegen, © e n n e ί φ ο ϊ ε gg gm b a n eme bregen. ® e rogie f ) t b e n n e w g f f d j e t f g n e o g e n ,

©o bencfet gutoe borbel, at bat gg mogljen, 3 a , in fgn angfjeftjdjte mgt gutter pgfj! [ 224 ^ ] ipe fdjat nicf)t ttetten, roor t)e i s . 6220

6225

6230

6235

f

225·.

© e e t , neue, g b i 8 n u fo gf|efdjapen, © g fdjoien g w l e g g e n n u to f i a p e n : 2 B g rogHen gto w e r f e n , » a n b a t t 3 t g b ; ©rft w g l i ! ouer gm lefen m g t blgb ® e I j g i g e n roorbe, b a r i ! b a n f e b e . " 3 J l g t b e 3 fe be f ) a n t b p e m i e g b e SSnbe f p r a c f : „ g a u b o f t a j i f a l p g e n i o © u f b u g o r f o u e af b u l f r i o . © e e t , SRegnie, n u f g n t g g tool b o t t o a r b . " © o f p r a < ! ocf b e g r e u g n d © r g m b a r b . ® u 3 b r a u t e n fe e n t o r r a u t t e f t e b e , 5 ) a r fulueft f g i Stegnle fiapen iegbe. § e f i e e p , roente b a t be f u n n e b p g i j g n c f . S)o q u a m be otter bnbe be g r e u g n d , © e mecfeben S t e g n f e n f a m p t i g f e n b e g b e , © e f p r e i e n , b a t Ije f g ! tool b e r e g b e . ® e otter gaff em egnen a n t f o g e i guncf.

|>e fprad: ,,ϊϊ fprancf bar na mannggen fprunf, ©er if ben egnerne bogljeier nam S8g ^onrebroet, rec^t an beme bam. $)en ίφοίε gg etijen, leue bebber." ] 11 „2)attS gube ijantggft," fpracf Sftegnfe mebber,

IV, τ.

216

„Sßorfmabe if bat, ίο mere if fotf). S)at gt) matter bencfen, bat lone t)to gob!" 9tetynfe atf) tool onbe brand of to SSnbe glfand mt)t fanen orunben bo 6245 3 f t ben fretyt onbe op ben plan, © a r men ben famp fd^olbe fian. 11 (1) Qn beffeme capittel i§ geleret ii ftucfe. © a t erfte bat et)n friftenmt)nfc§e nidjt ίφαί bon na rabe bet teuerer^ efte touerfc^en, be tiefe Dalmer fegljentynge, fmerb= breue, befwertynge Brufen; men toe§ etyn gub mtynfcije ttfai begannen, t)b fa to ber fee to feggeien efte in etynen ftrtjb to ganbe efte toat arbetyt t)b fa, btyt ίφαΐ i)e aüe bon tinbe begannen in betne namen gobeS. S n b e etyn ietie ϊφαί oorfac^tid^ toefen, bat i)e faf nene «faue täte fegenen, men i)e ιηαφ faf futuen fegenen mt)t beme paternofter onbe auemaria onbe nfat beme folgen iouen; fegent t>e faf mt)t anbeten toorben, bar moet 1je t>orfa$ti$ qnne roefen, bat f)e o t j f ^ t e ttic^t gobe meet reljfe [ 225 h . ] to ommobe ban to tiruntiicfjetyt. © e folgen fegentytgen ber preftere in ber ffatgen ferfen fant ingefatf), togfjelaten onbe fant onbe feer nutte onbe fcfieen openbar. SJien beä bitueB preftere, bat fant touerer§, ftoartefunffager, be fant oorboben, onbe be fcfieen gljerne fiemefafen, toente fe fant ere§ roerfeö ηίφί befant. 11 (2) © a t anber ftucfe i§, bat et)n orunt beme anberen ϊφαί bt)ftant bon in forgen tinbe anjfte, fo i)tr SieqnfenS orunbe beben f SEBo g)fegrt>m tinbe 3iet|nfe betybe to fampe quemen bnbe toat fe bet)ben tior eqbe ftooren tip maldanber. © a t oii capittel.

Ö250

£fe be fonntynd Sftetjnfen oornam, © a t Ije fo befd)oren quam, / ©atmen ene fo to freute brockte, § e ladjebe faner αί bat fje moefite. f>e ίαφ en alfu§ tieti) gtjefmeret S n b e farad: ,,o oofj, me t»eft bt) bat gEjeteret? © u mac^ft tool fieten Sietynfe tiofj, © u btjft en altomaien to iof?,

I'

IV, 7. [ 226·

6260

6265

6270

6275

J

217

aüen orben toeftu eqn f)oi. SBtlt t)b bt) nu ijetpen, bat Otynftu mot." 11 9leijnfe η ί φ beme fonntjnge fere ®nbe bob o f ' b e t fonntygt^nnen ere. § e tot)febe fyf to toefen roolgiiemetyt $ n b e fprancf mt)t be3 in ben fretyt. ®ar ma3 be toutff mtjt ftjneit orunben, $)e alle Sietynfen beg quabeften gunben. @e f r e i e n mannidj oorbolgen toorb. ®e fretyttoarberä Brodten be ^ t g e n oorb, ®at toa§ be luparb onbe be tofj. ® a r mofte ftoeren belebe toulff onbe oofj, SBmme toot fe- bar quemen in ben fret)t. ®e wutff be fro or ben erften et)t. § e ftoor, bat 3teQn!e were etyn oorreber, ©t)n beff, etyn morber, etyn mtyfbeber, Stm ebrefer ünbe etjn oaifdj fett)ff. „ $ g t gt)It ün§ beleben fyff omme tyff." f 9iet)nte fro or roebber in beme futuen fretjt, ®at be muiff fwore etjnen oaifdjen et)t |>e frnor of, bat ^fegr^m, be §ere, S p eu logije onbe onridjticfj toere.

[ 226·'. ] § e fd^olbe nummer war malen ben etjt. 1] Φο fprefen, be bar beroareben ben fretyt: „35 ο et, roat gt) fc^ulbtc^ to bonbe ft)n! 6280 ®e redjtferbid) i§, wert brabe tool fdjtyn." ®o g i n g e n Ott) betjbe fietjn onbe be groten, SJien beffe troet) roorben binnen befloten. $)e aptymte üormanbe Stetynfen ber toorb, ®e !je oan er Ijabbe gljefjorb. 6285 Π Sftetynfe fpracf mgt ortyeme mob: „Sf rteet t|b, gty fegent gerne gub. Slidjt to mgn! if Wtyt bar an. Sf iiebbe mol eer bt) nackte gi)an, 3)ar if alfobaneä Ijebbe gtjefjaiet, 6290 S k t nod) nidjt at ίδ betatet, 5)ar omme i! mofte toagen mtyn itjff. ©o mt)I il of tjegen beffen lettjff 9Jh)n It>ff nu toagen onbe bon bat fulue

218 6295

IV,

8.

SSnbe fdjenben cite önbe alle be rouiue. 3 ί iiope to eren mgn ganfce g^eflec^t iBnbe ratjl eme inbrtyueit, bat Ije f»ir fedjt." 11 affe η ί φ ί Dele tip bt)ne orunbe; SBat fe tonnen bön, totyi if toagen, @re ο^εηίίφορ totyl if toot bragen. 231 \ ] Ο φ , wo idjolbeftu mtj benne foden, 64&0 Setfie i! bt) to§ mt)t fobaneme iocfen! SBo fc^otbeftu etjnen onberen bebrtgen, $>e ftyf η ί φ ί oorftunbe op bqn legen! ® u fpridft, btt fyebbeft mt) gfjefparb; See f)it £)eer, bu ϊφαί! oan quaber arb, 0485 ηίφί et»n mqnet ogen Ott)? ® u ljefft of oorraunbet nttyne fjub SDlecr roan an ttotjntidj fteben. ® u ieteft mt) nidjt fo lange to Oreben, ®at if mt)nen at|em mochte cpfjalen. (>49o 2Bo [ere fd^otbe i! benne broaten, SBan if nu bty bebe tyemttygfje gnabe, ®e if can bty tjebbe f^anbe onbe fabe, 9li(^t mt) aüene, men of mQn wtjff ? Φαί fdjat bt), oorreber, foften bat Igff." 6495 11 ®e wtjle be toulff tegijen iRetinfett fu§ fpracf, Steljnfe fqne anbeten fjant onberftad SDeme roulue t t o t ^ e n ftyne benen SSnbe grep ene üafte, atje roa§ ft)« menen, SBt) ftjnen — t)a, if en fegge η ϊ φ ί nteer. Ü500 9iet)ttfe butoebe ene oafte önbe feer. 232·. ] ®e ttratff reep onbe begtjunbe to f)uten; Φο ί ο φ 3Ret)nfe Webber otfj tyner ntuien ©t)ne ijant, be bat to tioren tn ftacf. Sfegrtjm fjabbe grob Ongtjemad. 6505 Steinte fnep onbe Ιοφ en, bat fie ^ r o e b e S o feer, bat ^fegrtym Hob fptyebe. ®an ptjnen brad eme Ott) ftin froeet, ® a r to i)e αφίεΓ of gttjben teet. Stetynfe, be ben toulff jeer fjatet, 6510 &abbe en bt} ftynen broberen g^eoatet 9Kt)t ftynen ijenben onbe tenen fo oaft. @tt§ quam op ^fegrtymen aHe be laft. 4?e t)abbe fo grote ptjne bar aff,

224

IV, 9.

© e bot fie fpf ganfc begaff. S a t blob teep ütfi fpneme ogen ottbe Ijouebe, £ e ftorte nebber onbe oorbouebe. § i r tjor Ijabbe Siepnie gfienomen neen gelt. S e e r öafte fie en bp ben brobeten fieit, £ e begunben to fielen mtbe to tljeen, 6520 5)at fe pb ä ß e modjten feen. § e fne|3 en, Ije ftodj, f)e flepebe, i)e beet. Sfegrpm fiulebe, fie reep, fie fdjeet, [ 2 3 2 " . ] £ e breff atfo grob mpfjgfiebeer, © a t fpf a i fpne ürunbe bebroueben feer. 6525 © e beben ben fonnpnd, roeret em bequeme, ® a t fie ben lamp bocfi üpneme. ® e fonnpnc! fpracf: „bundet pro gub, iyffet pro aHe leff, batmen bat b o e t ? " 11 3 n beffeme capittel ieret be ierer, fo roan epnerne roert gfieboben tian fpneme bpenbe epne mogelpfe fone, be fcfiat fie angan, öppe bat fpn otjcitt ft)! nidjt enftarle onbe erne benne n a ruroe, bat fie nicf|t cnfonbe, gel^f fiir ^ f e g r g m ; fiabbe !)e fiir tuglje bp ropen, bo erne Sftepnfe ttmnnen gaff, Pnbe be foene angan, fo fiabbe §e nicfit borft b a r na fo tmren, atje tie bebe, bo bat attc iredj epnen pmmefia. 6515

11 2Bo bat 9tepnfe tnpt liofer Ipft ben famp roan, in beme bat fie ben roulff Ijabbe uatet bt) fpnen broberen, b a r Ije niefit beie mocfite Ipben. S)at i j capittel. C k £ f e bpt be fomtpnd Ijebben roolbe, 1 1 SDatmen ben !amp opnemen fcfiolbe M \ £roiffcfien beme rouiue onbe beme öoffe, [ 233·. ] ^ ® o gtipnd be iuparb mpt beme toffe X o en bepben in ben frept, ® o aije en be lonnpnd bat fiept. 6530

6535

[Holzschnitt wie 227».]

Iieffe roareben ben frept, bat raag er mere!. 5flje fe quemen in ben perd, 2 o Ijant fprefen fe SRepnfen t o : [ 2 3 3 \ ] ,,9tepnfe, be fonnpnd butfi pro to, ropt bpt ο Λ φ tropffdjen pro bepben

IV, 9. 6540

6545

6550

6555

[ 234'. 6560

6565

6570

6575

225

SBpnemen tmbe of rotjl ije 910 fd)et)ben. btjbbet, bat gq eme fotjDen opgfjeuen Sjegrtjme Dnbe loten ene leuen. SReue et>n ban tjro in beffeme ftrtybe, S)at were jd)abe op tjflqfe ftjbe. ©t) ljebben bodj ben prt)fj beljolben. 2)qt f r e i e n i)ir betjbe tyund tinbe olben, Stile be beften blt)uen§ tyro bty." SRetynfe fpratf: „bancf fyebben fe! 3 ! totyl beme fonntyncf be§ gijerne boren 33nbe bon, me§ mt) mad) gljeboren. 3 ! begtyereS ηίφί jcfionre bon giierounnen. Φ ο φ btybbe if, be fonntyncf mty totjlle g^unnen, Φαί if mtjnen ürunben be§ erften üragfje." 2)o repen atte 9tet)nfenS magfye: ,,3a, Jftetjnte, t)b buncfet οηέ gub, S)at gg be£ fomttyngeS rotjHen boet". 11 9te>jnfenS orunbe quemen g^etot>cn ($)er toaö oele) in groten Ijopen: J ®e greuqncf, be ape onbe ocf be mufctjunt, Dttere, beuere roeren od tyne'orunt, SDtaarten, bermelen, loeffelfen, edfjorn; 3 a , oele, be op SÜetjnfen fjabben torn SBnbe mochten en to ooren nid)t nomen, 3)e fadjmen nu atle to eme fomen. ®tlt)fe, be oner Setjnfen plegen to flagen, 2)e fprefen nu ade, je roeren ftjne magen, SBnbe quemen to eme mi)t to^ff onbe fgnber, ©roet, flenn, Titttt)f onbe of nodj ntijnber; 2)effe togfyeben eme be meqften gunft. 2)t»t julue i§ nod) ber roertbe tunft: 3)eme tyb loo! gljetjt, f)eft oele orunt, Xo beme fprtydtmen: ,roe§ lange gfjefunt!' SRen beme tyb mtjfcgljetyt, mo oele ber ie warm tynne lad). 6710 Ι ο iiant men ft)ne hmnben befad), ®er loeren tWtyntidj önbe feffe. ®ar quemen oele metjfterä Dan Srummeffe, ©e oorbunben ft)ne »unben önbe geuen eme brand. § e tt»a§ in allen leben I r a n i . 6715 ©e tureuen eme irub i n fan etyne or, 3a, bo pruftebe t)e bet)be ad)ter Dnbe öor. ®e meqfterä fprefen: „eme ϊφαΐ nidjt fdjaben, SBty mitten en fmeren önbe baben." § i r mebe trofteben fe ft)ne Drunbe 6720 ®nbe ietjben en to bebbe tor fuluen ftunbe. £ e mart flapenbe, bodj nidjt feer lange. Silber metjft toal eme bar tjen bange ϊ ο it)nem teien, an fijnen broberen. § e Rabbet gi)eiojet mtyt at ftjnen goöeren, 6725 ®e f)e ftjne bage tjabbe öormoruen, S)at tie bar fo nidjt mere oorboruen. S8t)funberen fqn tt>t)ff, örouroe ©Ijtyremob, T. 239» ] ®e. bg eme feer brouicfi ftob.

IV, 12. 6730

6785

6740

6745

[ 239».

6755

6760

6765

231

©r broffentyffe roaä mannggerfjanbe. SRetynte bebe er fdjanbe oppe fc^anbe. § e iiabbe Dfegrtjme f^ne brobere gljerudet Snbe iiabbe ett bar bt) aljo gf»eplucfet, ® a t tje bat nidjt ionbe oortotjnnen, S o bat t)t rafebe in at innen ftjnnen. S)t)t ma8 Slegnfen at wot mebe. § e maiebe mtjt fqnen ünttiben rebe ® n b e fdjetibebe atjo ütlj beme iioue SDltjt Ijomobe onbe mgt groteme toue. Φ ε fonntynd fanbe mgt em gljetetybe, Φ ο t)e alfuä oan eme fdjetjbe. Jpe fpracf: „9tet)nfe, iomet braben roebber!" Sehnte fntyebe ftyf oor eme nebber. £ e forad: „if bände t)to mtjt aßen fgnnen, SDar to tntjner oroutoen, ber ionntygtpnen, ® a r to yuioeme rabe, atte ben Ijeren. ©ob fpare ijro lange to gutoen eren! t»t)I bon, wat gt) begijerb, 3 Ϊ ijebbe t)tt> teff, gt» tyn beä toerb. rotjl reqfen to rotyff onbe fgnber, ] D e tntjner iiebben groten fitinber, £ere, gffet, bat t)b gm beijaget." ® e Jonngnd fpracf: „t>a, toefet onoorfcagei, Steifet Ijen ane alte oare!" 2ltgu§ fdjetybebe 9tet)nfe üan bare SJttyt f r o n e n toorben onbe groter gunft. H £50, ηοφ fan 9tegnfen§ funft, ar ftint oete S t e f f e n nu in ber warbe

232

IV, 13. (2Βοί fjebben je nictjt οί robe borbe) S f f e t in be§ pameg efte fetyferä ijoff.

6770

©e m a f e n t etytt beel n u tyo to groff. ©tymon onbe © f j e u e r b Ijoiben b a t tielt, [ 240» ] SJlen f e n t to Ijoue nidjt betf) b a n gljeit. S)at gfiett tilutf) alber wegen bouen, 5)e gelt fjeft, be frt)effe toeren oororoutoet alle. p gegen jemand.

feietijetjt stf. gelöbnis (des im kämpf überwundenen), alles zu leisten, was der sieger fordert. feen, fetjn stv. sehen, aussehen, zusehen; f. to achten auf; refl. mit taten sich zeigen. feet stn. schmerz. fetljtjjn ägyptischer Schotendorn, dessen holz, wenn es alt wird, schwarz und sehr hart ist. fetten swv. setzen, verfertigen, bestimmen; f. an aufnehmen; f. ßtj dagegen setzen, wetten; t)b f. bp sein heil versuchen in; f. to Wage wagen. ft)belgl)at stn. seitenloch. ftjmpel adj. einfältig· [ijn v. anom. (konstr. mit tye&Ben) sein, ouet be Ijant f. überlegen sein. ft)n stm. sinn, verstand, herz, mei· nung, gedanke. ftjnamom zimmt. ft)nt adv. seit, seitdem, später. flatfjten swv. nacharten mit dat. oder na. flan stv. schlagen; f. na bem enbe zum ende eilen, to fjope f. zusammenraffen, tot ftußen f. jemand ausstäupen lassen. flanben inf. = flan, fltjcfjt adj. schlicht, eben; gerade, gerecht; einfach. fttjci stm. schlämm. fltjnger swf. Schleuder, dreschflegeli flump adj. nachlässig. (lumpen swv. glücken. fluten stv. schliessen, zu-, ein-, beschliessen. be taet f. an rnt) der rat richtet sich in seinen bescJUüssen nach mir. (machte stm. (?) großer hunger. fmalen swv. schmecken. fmefen swv. schmeicheln. fmette stf. fleck. fmiten stv. werfen.

253 fnauweit swv. schnappen. fnet)bt)g adj. listig, schlau,verschlagen. [ο a d v . demonstr. so;

vor pron. ver-

allgemeinernd: immer,

f. toat was

auch immer; adversativ: dagegen auch;

in schwurformeln; als k o n j .

warm, wenn. foban, =en adj. mancher. seit-

sau.

iolbtje f. sold. Jonen swv. sühnen; c. dat. sich mit jemand versöhnen. ford)It)i adj. gefährlich. [oet stm. Ziehbrunnen. fot adj. töricht, dumm, subst. narr. fote adj. adv. süss. [pan η. spange. (paten swv. sparen, verschonen; säuerhalten,

schweigen. anberen

be toarljetjt f. ver-

ft)n wtjff (. mljt eljnet vernachlässigen

um



swv.

fpetje a d j .

höhnisch.

[pelen swv.

Sfapiamuä rauben,

Ijer

3?t)tecbeä fpele f. (Personifikation

des neides und hasses) seinen zorn an jemand auslassen. fäliten stv. spalten, reissen. fpöi m. spuk, gespenst. fptufe stf. spräche, Verantwortung; rechtlichen

be-

sprechung vor gericht kommen. fpteien stv. Bp gegen jemand sprechen. fprote stf. erzählun^. fpruten stv. »2messen. ftab stm. stand, zustand, ehre und ansehen. fta(e)ben swv. gestatten,

to toorben ft.

die Verantwortung gestatten. ftaen v . a n o m . ft. an beruhen

stehen; auf;

schwänz.

Heben swv. = ftaben.

anstehen;

euentur ft. ris-

kieren, in gefahr sein. ftart, ftert s t m .

ausschmücken,

ftrtjfen stv. ft. gljan

den

fälschen.

davonlaufen.

fttljpe ein gestreiftes tier (streifhase, maus?). fttotjfen swv. abstreifen, abziehen. ftrumpelen swv.

straucheln.

ftunt stswf. stunde, zeit, tor f. sogleich. ftuttelltjnde swf. klinke zum stützen der fenster. ftuuen stv. stieben. fuittl! adj. fein, klug, listig. funtttjbeä adv. bisweilen. funber praep. c. ace. sonder, ohne; ausser, ausgenommen. funbergen adv. besonders. funt, funtljetjt stf. fnnte a d j .

willen.

tot f. iomen zur

ungestüm.

ftoten swv. stossen. ftof stn. staub. schein des echten geben,

dem dass, seit, seitdem.

men,

ftotm s t m .

ftofferen

fobber k o n j . , praep. und a d v . föge swi.

ftenen swv. stöhnen. ftoppelmeterstm. stoppelmesser, spöttisch für zehntensammler (?).

gesundheit.

heilig.

fitä adv. so, sonst. fufter stf. schwester. ftoagern swv. Schwager nennen. ftoarbe stf. haut. ftoarljeljt stf. mühe. fwartelunfttjger s t m .

Schwarzkünstler.

ftoerbbref s t m . schwertsegen,

den

man

als amulet trug. flotjnbe adv. stark, sehr. tan p l . tene, tanbe

zahn.

tauent = to auent heut abend,

sonst:

vorigen abend vgl. to t)at. tegen praep.

gegen.

tet)n numer.

zehn.

telen stn. zeichen; gezeichnet ist. telen swv.

stelle, wo man

zeugen.

temett)! adj. geziemend. tljeen stv. ziehen; refl. sich bemühen; el)n bei t. zausen. ten = to ben. 17«

254 teue swi. Hündin. ttjb etl. zeit, be t. zu dieser zeit, damalt, pl. die bestimmten gebetstunden, hören. ttjben swv. sich auf jemand verlassen. ttjbljnge f. zeitung, nachricht. ttjen stv. zeihen, schuld" geben. to adv. = batto dazu; = beä to desto; in verbalen composltis betont = zu, unbetont = zer. töbeben stv. sagen lassen, entbieten. tocC) Btm. zug, Schelmenstreich. töbregljen stv. zutragen, eingeben. tögaen v . anom. vorhanden sein, sich ereignen, sich dran machen. tößtjen s w v . zeigen. toljopefetter stm. verlasser. töteten s w v . zuwenden, wieder geben. tölomen stv. zukommen, angehören; sieh ereignen. töleggen stv. schuld geben; versperren ttacfjt t. gerichtliche Klage erheben. to It|Ie a d v . zugleich. tölopen stv. zugehen, sich schließen. tötouen swv. zutrauen. torn, tome = to betn, to bente. top stm. zopl, schöpf. tot = to bet. tötomen swv. das ziel erreichen, fertig werden. iöreden swv. ausreichen. torn stm. türm. tofcfioren swv. zerbrechen. töfeggen swv. zuflüstern, eingeben. töfprafe stf. rechtlicher Anspruch. töftoien v . anschüren, anstiften. tötelenen swv. zuschreiben, beilegen. töuen swv. warten; festhalten. touern swv. zaubern. trad) a d j . träge, matt. tretfen stv. ziehen. troften swv. auf etwas bauen, rechnen; trösten. trotten interj. traun1 ttumpe f. trompete.

tudEitleter m. erzieher. tügen swv. ouer, Dp wider jemand

zeugen. tuti stm. garten. tunenftate stm. zaunpfahl. tfi(cf)en swv. betrügen. tWflt a d v . wahrlich. ttolje adv. zweimal. ttotjfelen swv., t. mob zweifelmut, Verzagtheit. twt)fe(en swv., t. in zweifeln an. bmbeqitem adj. unfähig, untüchtig. Dmberaben ad], unversorgt. t>m6erocf)iet, bmberotf|tt)get a d j . unbescholten. bmbefedjt a d j . nicht angeklagt. bm6e(It)pet ad), ungeschliffen. t)mraad)t stf. Ohnmacht. bmme praep. um, wegen, um—tvillen. b. ben Millen deshalb, a d v . um, herum, ringsum. ttmmebrtjuen stv. umdrehen, wenden; hintertreiben. bmmegaen v . anom.

herumgehen;

umgehen, vermeiden. bmmetopen swv. bestechen, durch bestechen anders wenden. tommentrent adv. ringsherum, ungefähr. »mmefetten swv. übersetzen. bmmeftocfj stm. andere Wendung; Handel. bmmetlcra stv. andere Wendung nehmen. bmmeftanbicäjei)t stf. Umständlichkeit,

genauigkeit• bramtjlbe adj. grausam. bmptijdjt f. wozu man

nicht

ver-

pflichtet ist. Widerwillen. bnband stm. (tjneä b. wider seinen

willen. Bnbancfnamidjeljt stl. Undankbarkeit. bnbet praep. b. bnä mit einander. tonbetgaen stv. be potten die tür versperren, den rückweg abschneiden.

255 bnbetijoiben s t y .

besiegen. Untertan. Otibetfctjeben s t v . richtig beurteilen. tmbult stf- unmut. bnedjte stn. unrechtmässige ehe· bnedjte a d v . unehelich. bnebbelljetjt f. Schlechtigkeit. bngnabe stf. Unglück, böses. tmflimft(e) stf. Ungnade, missgunst, hass. bnbetfate swm.

bnltympig a d j . der sich

unangemessen

bnnofel a d j .

anklage

zufall.

bnfdjult stf.

bescluildigung.

bntemelt)!

adj.

fatlacie swf. pl.

ränke.

ballen s t v . sich

ereignen;

ban p r a e p . 0. auenbe heute

un-

bnbrot a d j .

roheil.

bart stf. reise, gang;

gelegenheit.

unversehens.

weit.

frisch. totenmesse. beinahe.

btjllen s w v . das feil bijnflerltjn stn.

Unterhal-

(erg. die H a n d )

schwören.

abziehen.

ring.

ft)nfen s w v . heucheln; refl. sich stellen. biferen

swv.

überlegen,

ersinnen;

schreiben.

bplefen s t v . wegnehmen,

aufessen.

bpnemen s t v . barf) termin lamp b. aufheben,

festsetzen;

beenden.

bifebafe stf. wischiwaschi, ftjftet swf.

geschwür.

bieten s t v .

fliessen.

gewäsch.

bppetman stm- Oberhaupt.

blljen s w v . legen, in Ordnung

bpfate stf. vorsatz.

bluten s w v . refl. sich

bpfdjeten s t v . in die Höhe bpfetten s w v . seinen setzen, sich

fahren.

sinn auf etwas

entschliessen.

»pbragen s w v .

erfragen.

btijluren s w v .

-ziehen.

erheben.

herausnehmen.

ausforschen.

btf)ftet)eten s w v .

ausrufen.

abwarten.

fülle

vor-

foppen.

boben s w v . refl. sich

nähren.

ruihrung.

bögen s w v . anstehen, passen; benftttji

anbieten.

böjboren s w v . herausheben, bttiboen v . anom.

sorgfältig. in

sein.

böbtjnge stf.

Btf)6tefen s t v . intr. sich

bringen.

befleissigen.

fleissig;

blotjen s w v . fliessen, foien swv.

des

Zwanges.

btliorcil s w v .

bltjticf) a d v . handen

btf) praep. b. bem btoange infolge btljBeben s t v .

sehr;

gifi.

Oer, berne a d v . fern,

bil na a d v .

unklug.

tern, emporhalten

reisen;

sofort.

bigitie stf.

sogleich.

bpljolben s t v . beherbergen,

gehen,

ergeben.

bertoe stf. färbe.

unerschrocken.

btibortoartjnael a d v .

nehmen. abend.

angst.

s t v . fahren,

ber[cf> a d j .

bnbottbanbei a d v .

refl. m i t

öuel einen üblen ausgang

fenntjn stn.

ungeziemend,

recht. bnbotbett a d j .

nennen.

baten a d v . oft.

eilig,

bntudjt f. ungezogenheil,

lieben.

bafte a d j . a d v . sicher, gewiss;

erheben.

bnfdjidit stf.

herausputzen.

babbern s w v . genauer

ankommen;

bnrtdjtig a d j . wefen nicht recht haben,

-

btljbltjen s w v . refl. sich

btIjborle[en s t v . auswählen;

baten

unschuldig.

ver-

lieren.

Bar(e) stf. furcht,

beträgt. bnnodjfant a d j . gierig.

falsche

btfdjemen s w v . refl. die schäm

g£)ebögfiet to jemand

dienstbereit

sein. böten s w v . fühlen. bor(e) a d v . voran,

vom,

vorher;

to

b — η zuvor, im voraus, von vornherein;

t. an v o r a n .

256 borBeben s t v . verMeten;

verhüten.

BorBtjteii s t v .

Botljögen s w v . erhöhen; erhöht werden,

Borbeljben s w v . erwarten.

steigen.

Börfjolben s t v .

Meissen.

bevorstehen.

Borboben s w v . durch boten vorladen. BorBolgen a d j . böse, erzürnt. Borboren s w v . verwirken. BorSunt stn. bündnis. börbaci) stm. der vorige tag.

Borfjopen s w v . refl.

Borbadjt partic. a d j . bedacht

Börllage stf. das reden

»orbagen s w v .

vorladen.

forfe stf. mist-,

hoffen.

heugabel.

Botieren s w v . umkehren,

Borleret verdreht, verrückt; verderbt.

Borirtjgen s t v .

Borbebt) ngen s w v .

Borlaten s t v . verlassen;

verteidigen.

Borbet a d v . weiter, ferner;

früher?

auf etwas Börleggen

Borbet a d j . recht. swv.

vor der an-

klage.

Botban, Bottan a d v . weiter.

Borböuen sein.

verdrehen,

verderben; übel deuten; part. a d j .

betäuben;

betäubt

bekommen. refl. to sich

verlassen.

s w v . vorlegen,

Borlenen s w v .

vorhalten.

verleihen.

Borleeä s t n . Verlust.

»orbradj stn. vertrag, ausgleich. Borbragen s t v . ertragen; refl. sieh begnügen.

Borlefen

Borbteet stn. Verdruss, kummer, one alle 8. sehr gern.

Bortidjten s w v .

not,

stv.

verloren

verlieren;

aufgeben,

geben/

Borte[tjnge f. vertust. erleichtern.

Börlopenbe part. a d j .

voreilig.

Borbrt)ften s w v . refl. mut lassen. Borbtuden s w v . unterdrücken; durchbringen.

Borlöuen

Boterret partic. a d j . aus sinnen sein.

sormanen s w v . ermahnen;

eorn

von

voran-

Börganben gehet

voran-

=

entsagen,

durch

Botmalen s w v . an-,

Borgeuen s t v . vorlegen.

vergeben;

bemalen.

Bormetben s w v . melden, Botmeten s w v . berühmt Bormoben s w v .

führet.

gelöbnis

erinnern

sagen;

warten; hingeben;

machen.

refl. vermuten,

misstrauen. Bornebbern s w v .

sinken.

Borttjdjten s w v .

Borgrelt p a r t . a d j . wütend. Borgtjunnen v . a n o m . missgönnen; verdenken, übel nehmen.

Borfaien s w v .

Borljaten s w v . refl. sieh

Börfeggen s w v . vorsprechen;

erholen.

Boti|a[ten s w v . durch Übereilung derben. Bonjedj stn. Borgen a d v .

ver-

ableugnen.

Borfdjemen s w v .

beschämen.

Borfcfirotjen s w v .

versengen.

fehler (vom [t)l B.

vorher

nennen. ein versehen

schütz. voraus.

»otf)euen s t v . , part, erhaben relief); erhoben, hochgestellt; sich überheben.

verurteilen.

Botfeen s t v . übersehen,

hassen.

er-

quat Bormobent argwöhn,

Borgljft stn. gift.

Boriiaten s w v .

ver-

raten.

Börgaen

Borgenger s t m .

ein

abschwören.

an.

Borgaen v . a n o m . vergehen; gehen. inf.

swv.

machen;

versäumen, refl. einen

begehen.

Borfttjnben s t v .

verschlingen.

Borfmaben s w v .

verschmähen.

BOtfpljIben schwenden.

swv.

vergeuden,

ver-

257 borftrelen etv. gehmähen, lästern. boifumljnge f. Versäumnis. Doit adv. sofort (verstärkt durch alfo, teerte); weiter. bortbrtjngen swv. grossziehen; vorbringen. börtelten swv. vorzählen, herrechnen. bortellen swv. erzählen. bortien Btv. c. gen. verziehten auf. bottfomen stv. es zu etwas bringen; hervortreten. bortmer adv. fortan. bortfetten swv. ins werk setzen. bottfpreien stv. heraussprechen. Botbaren a d j . erfahren. borbeten swv. in furcht setzen, ersehrecken. Bbtbtefen stv. erfrieren. Botbrmttoen swv. erfreuen. Bortoaten swv. verwahren, aufheben; schützen. borto elbigen swv. notzüchtigen. bornjerfen swv. verwirken, zu gründe richten. Bortoeruen stv. erwerben, erreichen. bottotjb stn. vorwurf. tuintnilben swv. unkenntlich machen. botlotjnnen stv. überwinden. borloiten stv. vorwerfen. bortooren part. a d j . verwirrt; b. ft)n zu tun haben, beschäftigt sein. Staä stm. gefrässigkeit. braet stm. fresser. bra^id) a d j . gefrässig. brefen stv. frieren. btt) a d j . frei, sorglos; b. man ein freier; a d v . in aufforderungen: ungeniert. brtjredjt stn. recht, das einem freien gebührt. brob a d j . klug. Broben swv, einsehen, zur einsieht kommen. Brombe a d j . fremd, seltsam. Brome swm. nutzen, vorteil.

bromen swv. helfen, nutzen; verschaffen. broutoe swl. herrin, frau. brudjte swf. furcht. brühten swv. fürchten, besorgt sein. tralborben swv. zustimmen. bulboen v . anom. genüge tun; b. Bot be pröuene seines amtes warten. Bul^erbicft adj. treu, beständig. bunt stm. fund, erfindung, list. bufte a d v . frischweg, ohne zaudern, sogleich. to αφ inter j. des schmerzes. Wadjten swv. hüten, bewachen; warten, abwarten. toan a d v . wann, wenn; wenn doch; nach kompar. als. Waen stm. ansieht; verdacht; hoffnung. toanbeltjnge swf. lebenswandel. loaenppentjnge stf. falsche hoffnung. toanlen swv. gehen, wandern. toanne interj. ei! ot Wantrutoe stf. verdacht, misstrauen. toat(e) stf. aufmerksamkeit. H>. nemen c. gen. acht auf etwas haben. toarbe stf, Wahrheit. toarben swv. bp acht geben auf. loati, Werl stn. werk, arbeit, gerätschaft. loart, toett a d v . hin — zu, -wärts. toaffen a d j . wächsern. ioattan interj. was denn weiteri toe pron. interr. werI rel. to. — οϊ wer auch immer. toebaglje pl. schmerzen. toebber, toet — nodj, ebbet, efte weder — noch. toebberinbal stm. rückfall. toebbetmob stm. unglück. toebberpart(e) stn. swm. (?) gegenpartei, gegner. »ebbetfate swm. Widersacher. Bebet stm. widder. toege swf. wiege.

258 rtegert adv. etltjlet tu. an einigen orten; etjn anbei tu. ein änderet mal, anderswo. Wetjen swv. wehen. toete swf. woche. Welidjetjt stf. Wohlbehagen, ausgelassenheit. Wellen v. anom. wollen; ausdruck des future, des praeteritum als konditionalis. toennen swv. gewöhnen. toente konj. denn, weil; erklärend: nämlich; bis; adversativ: aber. Wer = toebbei. Werte stf. wert. werten stv., praet. c. part, praes. (mit u. ohne =be) zur bezeichnung eines inkohativverhältnisses ζ. B. W. ftapenbe schlief ein, aber auch einfach erzählend ζ. B . to. anbenden dachte an. wetet = were tt. Weilen swv. tun, machen. Welmen swv. bat water w. das bad hetzen. Wertltjl adj. weltlich. Wert = wart. Weif stn. geschäft. weif, werue n. mal. wetuen stv. tätig sein, betreiben; erreichen; erwerben. Weä pron. etwas. W. fll)elt)i ziemlich gleich. toefellen n. wiesei.

Wefen v. anom. sein; Wot (e Wölbe W. wo sie hinaus wollte. weten, Wetten v. anom. wissen. Wolfen swv. wahrsagen, zaubern. Wtjfen stv. weichen. Wt|Ie stf. zeit; be W. unterdessen, während. Wille swm. wüle, absieht; tmtme ben W. bat deshalb, weil. Welten swv. c. dat. wittfahren. Wl)tn stm. Stangengerüst im rauchfang, um fleisch zu räuchern. Winnen stv. gewinnen, erwerben, mieten. tupfen swv. im Juristischen sinn: zu·, aberkennen, verurteilen. Wtjfpeln swv. wedeln. Wl)[fenljet)t Bti.sicherheit,versicherung. WtjtlQl boen zu wissen tun. wo adv. wie; W. bod), w. wol obwohl; wenn; als ob. wotfe swm. Spinnrocken. Wol, Wal adv. wohl, gut; verstärkend: sehr; obgleich. Wölben swv. walten, herrschaft haben. wolgljemetgt ad], fröhlich, heiler. wor adv. wo, wohin. Wiate stf. räche. Wieb adj. grausam. Wielen stv. rächen. Wiefel^ adv. kühn. Wiiuen stv. reiben. toiogen swv. anklagen. wumpelule swf. Schleiereule.

Anhang. Die

Culemannschen

Reinaert - Bruchstücke.

( A n t w e r p e n 1 4 8 7 ?) Aua Paul und Braunes Beiträgen zur Geschichte der Sprache und Literatur V I I I , 10 ff.

deutschen

ΓΒ1. 1»]

i t w t a i r i e r bett gtiierigtjen f i o u e l i n t ! g e l e e r t b a t i}i\ foe bete n i e t r a p e n en f a t b a t m t b ä biett ntct ett come i n f o e b a n i g ^ e n gate b a e r t)tj niet toeber tot comen en {an t t o e t d a i r i e r oecf btyben toolf betetyfent toert toant t)ij f t n e n butycf foe b o t gf>e gfyeten tyabbe b a t niet toeber tot ben g a t e gfye comen en f o n b e a l b a e r £)tj i n gfyecropen toa§. § i e r toert oecf g^etfyoent b a t bie floateten Bebriegtyen ^eeten enbe b r o u t o e n . (R. II, 1513—1588) te conincf en t3 m i j niet o n t g a e n (R. V. 1413—1492) 3 c fceBBe §em bitfe feanbe g ^ e b a e n ®nbe f i n e totue b e r contngfyinnen © a t ft f p a b e f a t b e r t o t n n e n 5 8 i j f t j n g ^ e f c a n b a t i j e e r t Βt) m i j •Jiodj tyebbe tc b a e r fegg^ic bi 2)fengrine meer bebrogfyen S a n ic f o u b e feggtyen mogiien © a t icten o o m !)iet toa8 b e r a e t lu 2)fengrine bie m i niet beftaet 3 c m a e c t e n rnonii t e r e t m a r e n ® a e t toij betybe begleiten toaten © a t fyem jeere toott te p i n e n 3 c beben i n bie ctoiingfyen 15 ä i t t b e n beijbe f i n e öoete © a t tiiben bocfyte fyem f i j n foe foete 18*

268

Culemannsche K e i n a e r t - B r u c h s t ü c k e . |B1. 1"]

20

25

30

35

40 [Bl. 2»]

42 b 45

50

55

60

S i e t tyoorben to orb en baer Bt> in Bare ©nbe toaenben battel bte buuel Ware ©ii [tepen beer ftj tluben ^oorben @nbe eet ^t confte in corten tooerben ©^efeggEjert tc toil mtj Beg^euen SBa8 ^em toei na g^enomen tleuen 3c bebe §em of Barnen ttyaer @oe na ben »et bat toel naer S i e jtoaerbe fyem inben liue cram)) 6 t n t teerbe ttfen bat toa8 fijtt ramp 3Jiffct Benam S o e moefte clagtyen fu(tf gtyetoin SBant bller Ejongtyerid) quam in @n τηοφί fat met cotnen tot 3 c gi)tnoen ic tnitter Baert pranc ©nbe Itep fyette baer ic mochte S o e maecte bte pape groot g#eroc§te ©nbe riep lube banc enbe flad) 3c toaen rttje man bat toonber en fad} S a t mtj een boS rooft rnijn fyoente

(Julemannsche Reinaert-Bruchstücke.

3n mijn imp tote fad) fyecoenre !Dief enbe baec ic fie toe Sijn tafelmeä greep i>i boe @nbe toatj; na mtj mer ic ontboer 65 ®at meg Bleef ftefen inben btoer