136 75 5MB
German Pages [120] Year 1999
V&R
Studien zum Althochdeutschen Herausgegeben von der Kommission für das Althochdeutsche Wörterbuch der Akademie der Wissenschaften in Göttingen Redaktion Rudolf Schützeichel Band 37
Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen
Regula Benedicti des Cod. 915 der Stiftsbibliothek von St. Gallen Die Korrekturvorlage der lateinisch-althochdeutschen Benediktinerregel
Herausgegeben von
Achim Masser
Mit drei Abbildungen
Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen
Dieser Band wurde durch die Bund-Länder-Kommission für Forschungsförderung im Akademienprogramm mit Mitteln des B M B F (Bundesministerium für Bildung, Wissenschaft, Forschung und Technologie) und des Landes Nordrhein-Westfalen gefördert.
Die Deutsche Bibliothek -
CIP-Einheitsaufnahme
Benedictus \ [Regula monachorum] Regula Benedicti des Cod. 915 der Stiftsbibliothek von St. Gallen : die Korrekturvorlage der lateinisch-althochdeutschen Benediktinerregel / [Benedictus de Nursia]. Hrsg. von Achim Masser. Göttingen : Vandenhoeck und Ruprecht, 2000 (Studien zum Althochdeutschen ; Bd. 37) ISBN 3-525-20352-7
© 2000 Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen. Printed in Germany. Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmung und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Druck: Hubert & Co., Göttingen
Vorwort Die im Jahre 1997 veranstaltete handschriftennahe Ausgabe der lateinisch-althochdeutschen Benediktinerregel des Cod. Sang. 916 hat zwei anschließende Arbeiten notwendig werden lassen: Zum einen die vollständige Bekanntmachung der lateinischen Regula Benedicti des Cod. Sang. 915. Nach ihrem Text ist - wie in der Einführung zur Ausgabe des Cod. Sang. 916 nachgewiesen und im texkritischen Apparat durchgehend dokumentiert wurde - in systematischer Korrekturarbeit der Wortlaut des Cod. Sang. 916 nachträglich gebessert worden. Zum anderen die Anfertigung eines philologischen Kommentars zu den althochdeutschen Glossierungen der Benediktinerregel des Cod. Sang. 916. Der philologische Kommentar ist in Ausarbeitung, die Ausgabe der Benediktinerregel des Cod. Sang. 915 wird hier vorgelegt. Einige anregende Hinweise steuerten Nikolaus Henkel, Peter Ochsenbein, Hans Schabram bei. Beat von Scarpatetti hat mir wie stets bei der Klärung kodikologischer Probleme geholfen. Den Mitarbeitern der Stiftsbibliothek von St. Gallen danke ich für die so oft erwiesene Gastfreundschaft. Rudolf Schützeichel hat mit Rat und freundschaftlicher Hilfe auch diesmal beigestanden. Ich hoffe, daß die Arbeit dem von ihm verfolgten großen Unternehmen eines Althochdeutschen Wörterbuchs hier und da von Nutzen sein kann.
Innsbruck, am 1. Oktober 1999
Achim Masser
Inhalt Literatur
9
Zur Einführung
13
Die Handschrift
23
Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 915. S. 27-110. Regula Benedict!
29
Abbildungen
118
Literatur
Abkürzungen
BNF Beiträge zur Namenforschung LMA Lexikon des Mittelalters LThK Lexikon für Theologie und Kirche MBK Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz MGH Monumenta Germaniae histórica NDB Neue Deutsche Biographie NF
Neue Folge
VL
Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon
Autenrieth, Johanne. Der Codex Sangallensis 915. Ein Beitrag zur Erforschung der Kapiteloffiziumsbiicher. Landesgeschichte und Geistesgeschichte. Festschrift für Otto Herding zum 65. Geburtstag. Veröffentlichungen der Kommission für geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg. Reihe B. Band 92. Stuttgart 1977, S. 42-55 [Baumann, Franz Ludwig] Libri anniversariorum et necrologium Monasterii Sancti Galli. Herausgegeben von Franz Ludwig Baumann. MGH Necrologia Germaniae 1. Berlin 1888, S. 462-487 Berschin, Walter. Eremus und Insula. St. Gallen und die Reichenau im Mittelalter Modell einer lateinischen Literaturlandschaft. Wiesbaden o. J. [1987] Berschin, Walter. Ekkehard IV. von St. Gallen. LThK Band 3, 1995, S. 567
10
Literatur
Bruckner, Albert. Schreibschulen der Diözese Konstanz. St. Gallen Π. Herausgegeben und bearbeitet von Albert Bruckner. Scriptoria Medii aevi Helvetica. Denkmäler Schweizerischer Schreibkunst des Mittelalters. Band 2. Genf 1938 Brunnhölzl, Franz. Ekkehard IV. von St. Gallen. NDB 4, 1959, S. 433 f. Duft, Johannes. Die Handschriften-Katalogisierung in der Stiftsbibliothek St. Gallen vom 9. bis zum 19. Jahrhundert. Die Handschriften der Stiftsbibliothek St. Gallen. Beschreibendes Verzeichnis. Codices 1726-1984. Bearbeitet von Beat Matthias von Scarpatetti. St. Gallen 1983, S. 9*-104* Duft, Johannes. Der Geschichtsschreiber Ekkehart (t um 1060). Ekkehardus - Ekkehart. Die Abtei St. Gallen. Band II. Beiträge zur Kenntnis ihrer Persönlichkeiten. Ausgewählte Aufsätze in überarbeiteter Fassung von Johannes Duft. Sigmaringen 1991, S. 211-220 [Dümmler, Ernst] MGH Epistolae 5. Epistolae Karolini aevi. Band 5. Herausgegeben von Ernst Dümmler. Berlin 1899 Fiala, Virgil und Wolfgang Irtenkauf, Versuch einer liturgischen Nomenklatur. Zur Katalogisierung mittelalterlicher und neuerer Handschriften. Frankfurt am Main 1963 Geuenich, Dieter. Die St. Galler Gebetsverbrüderungen. Die Kultur der Abtei St. Gallen, S. 29-38 Geuenich, Dieter. Elsaßbeziehungen in den St. Galler Verbrüderungsbüchern. Codices Sangallenses, S. 105-116 Geuenich, Dieter. Gallus-Bruderschaften am Oberrhein. L'abbaye de Saint-Gall et l'Alsace au haut moyen âge. Actes des journées de Colmar 23-25 Juin 1994, réunis par Jean-Luc Eichenlaub et Werner Vogler. Colmar 1997, S. 43-54 Geuenich, Dieter. Liturgisches Gebetsgedenken in St. Gallen. Das Kloster St. Gallen im Mittelalter. Die kulturelle Blüte vom 8. bis zum 12. Jahrhundert. Herausgegeben von Peter Ochsenbein. Stuttgart 1999, S. 83-94 Haefele, Hans F. Ekkehard IV. von St. Gallen. VL. Band 2, S. 455-463 [Haefele, Hans F.] Ekkehard IV. Casus Sancti Galli. Editionis textum paravit Hans F. Haefele / Ekkehard IV. St. Galler Klostergeschichten. Übersetzt von Hans F. Haefele. Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Freiherr vom Stein Gedächtnisausgabe. Band X. 2. Auflage. Darmstadt 1989 [Hanslik, Rudolf] Benedicti Regula. Recensuit Rudolphus Hanslik. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 75. 2. Auflage Wien 1977
Literatur
11
[Lehmann, Paul] Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Band 1. Die Bistümer Konstanz und Chur, bearbeitet von Paul Lehmann. München 1918 Lexikon des Mittelalters. München und Zürich 1980 ff. Lexikon für Theologie und Kirche. Begründet von Michael Buchberger. Dritte, völlig neu bearbeitete Auflage. Herausgegeben von Walter Kasper. Freiburg-Basel-RomWien 1993 ff. [Linderbauer, Benno] S. Benedicti Regula Monachorum, herausgegeben und philologisch erklärt von Benno Linderbauer. Metten 1922 Masser, Achim. Besprechung von Codices Sangallenses. Festschrift für Johannes Duft zum 80. Geburtstag. Herausgegeben von Peter Ochsenbein und Ernst Ziegler. Sigmaringen 1995. BNF. NF 31 (1996) S. 215-217 [Masser, Achim] Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916. Herausgegeben von Achim Masser. Studien zum Althochdeutschen 33. Göttingen 1997 [Munding, Emmanuel] Die Kaiendarien von St. Gallen. Aus 21 Handschriften neuntes bis elftes Jahrhundert. Herausgegeben von Emmanuel Munding. Band 1: Texte. Band 2: Untersuchungen. Texte und Arbeiten, herausgegeben durch die Erzabtei Beuron. I. Abteilung, Heft 36-37. Beuron in Hohenzollern 1948-51 Neue Deutsche Biographie. Herausgegeben von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Berlin 1953 ff. [Ochsenbein, Peter - Ziegler, Ernst] Codices Sangallenses. Festschrift für Johannes Duft zum 80. Geburtstag. Herausgegeben von Peter Ochsenbein und Ernst Ziegler. Sigmaringen 1995 [Piper, Paul] MGH Libri Confraternitatum. Herausgegeben von Paul Piper. Berlin 1884 [Probst, Benedikt] Regula Benedicti de codice 914 in bibliotheca monasterii S. Galli servato [fol. l r -86 v (85v) = pp. 1-172; saec. IX] quam simillime expressa addita descriptione et paginis et versibus congruente (P. Germain Morin OSB et P. Ambrogio Amelli OSB, Montiscasini MCM) necnon praefatione palaeographica Bernhard Bischoff auctore edita a P. Benedikt Probst OSB abbatiae S. Bonifacii Monacensis bibliothecario. St. Ottilien 1983 Regula Benedicti. Die Benediktusregel lateinisch / deutsch. Herausgegeben im Auftrag der Salzburger Äbtekonferenz. Beuron o. J. [1992]
12
Literatur
Scherrer, Gustav. Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen. Herausgegeben auf Veranstaltung und mit Unterstützung des katholischen Administrationsrathes des Kantons St. Gallen. Halle 1875 [Steidle, Basilius] Die Benediktusregel. Lateinisch-Deutsch. Herausgegeben von Basilius Steidle. 3. Auflage Beuron 1978 Stotz, Peter. Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. 3. Band. Lautlehre. Handbuch der Altertumswissenschaft. Zweite Abteilung. Fünfter Teil. München 1996 Stotz, Peter. Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. 4. Band. Formenlehre, Syntax und Stilistik. Handbuch der Altertumswissenschaft. Zweite Abteilung. Fünfter Teil. München 1998 Verfasserlexikon. Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Begründet von Wolfgang Stammler, fortgeführt von Karl Langosch. Zweite, völlig neu bearbeitete Auflage
herausgegeben von Kurt Ruh zusammen mit Gundolf Keil,
Werner Schröder, Burghart Wachinger, Franz Josef Worstbrock. Band 1 ff. Berlin New York 1978 ff. Vogler, Werner. Skizze zur St. Galler Abteigeschichte. Die Kultur der Abtei St. Gallen, S. 9-28 Vogler, Werner. St. Martin in Tours und St. Gallen. Europäische Beziehungen zwischen zwei karolingischen Klöstern. Codices Sangallenses, S. 117-134 [Vogler, Werner] Die Kultur der Abtei Sankt Gallen. Herausgegeben von Werner Vogler. 3. Auflage Zürich 1993 Wessing, Ulf. Interpretado Keronis in Regulam Sancti Benedicti. Überlieferungsgeschichtliche Untersuchungen zu Melchior Goldasts Editio princeps der lateinischalthochdeutschen Benediktinerregel. Studien zum Althochdeutschen 18. Göttingen 1992 Werner, K. F. Adalbero. LMA 1, 1980, S. 93 Zoepfl, Friedrich. Adalbero. NDB 1, 1953, S. 39 f. Zoepfl, Friedrich. Adalbero. LThK 1, 1993, S. 126
Zur Einführung Um die Mitte des elften Jahrhunderts berichtet Ekkehart IV. von St. Gallen1 im siebten Kapitel seiner Klostergeschichten2 über Bischof Adalbero von Augsburg3, der seinen ersten Besuch im Kloster aus Neugier, weil er so viel vom heiligen Gallus gehört hatte, abstattete, der dann jedoch überwältigt von der diesem Ort zuteil gewordenen göttlichen Gnadenfülle, übers Jahr, nämlich am 15. Oktober 908, mit reichen Geschenken und als großer Förderer wiederkehrte4. Ekkehart verzichtet auf Details, weil diese ausführlich bereits an anderer Stelle festgehalten seien. Denn, so schließt er seinen Bericht ab: Quantus autem venerit et qualis in donis sancto Gallo, fratribus et famili? fiierit, capitulum, quod in memoriam eius regule nostre codici ascríptum est, plenius pandit5. Dieser Satz enthält nicht uninteressante Informationen. Zunächst einmal: Ekkehart nennt hier den codex regulae nostrae, und er tut das völlig ungezwungen. Er geht offensichtlich davon aus, daß jeder weiß, was gemeint ist, wenn er vom 'Band unserer Regel' spricht, der Regel des heiligen Benedikt. Aber so ganz selbstverständlich ist das nicht, jedenfalls nicht auf den ersten Blick. Denn zu Ekkeharts Zeiten gibt es in St. Gallen eine nicht genau bestimmbare Anzahl, jedenfalls etliche Exemplare der Regula Benedicti, die teils in der Bibliothek stehen, sich teils auch in privater Verfügung befinden6. Nicht jeder im Konvent hat einen Überblick über den vom Bibliothekar gehüteten Bücherbestand. Ekkehart freilich gehört gewiß zum Kreis derer, die sich in der Bibliothek auskennen. Wenn er gleichwohl ohne einschränkenden oder sonstwie spezifizierenden Zusatz vom codex regulae nostrae spricht, so hat er zweifellos ein ganz bestimmtes Exemplar im
1
* um 980, t um 1060; H. F. Haefele, VL 2, 1980, Sp. 455-465; NDB 4, 1959, S. 433f.; LThK 3, 1995, S. 567; Ekkehard IV., Casus Sancti Galli / St. Galler Klostergeschichten, herausgegeben und übersetzt von Hans F. Haefele. 2. Auflage. Darmstadt 1989, S. 6-11. 2
Casus Sancti Galli, S. 28-30/29-31. Zur Schreibung des Namens vergleiche man Johannes Duft, Der Geschichtsschreiber Ekkehart (t um 1060). Ekkehardus - Ekkehart. Die Abtei St. Gallen. 2, 211-220. 3
Der aus vornehmster Familie stammende und politisch einflußreiche Adalbero war Bischof von Augsburg seit dem Jahre 887. Er starb am 28. 4. 909; NDB 1, 1953, S. 39 f.; LMA 1, 1980, S. 93; LThK 1, 1993, S. 126. 4
Casus Sancti Galli, S. 28-30/29-31.
5
Casus Sancti Galli, S. 30.
6
A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916, S. 53-55.
14
Einfiihrung
Auge, und darüber hinaus muß er sich auch sicher sein, daß dieses konkrete Exemplar allgemein als 'unser Regelkodex' bekannt ist. Diese Gewißheit kann er in der Tat haben. Denn allen Angehörigen des St. Galler Konvents ist jener Band vertraut, aus dem täglich im Offizium ein Kapitel der Regel vorgelesen wird, ein Band, der nicht irgendwo in der Bibliothek eingestellt ist, sondern auf den man Zugriff hat, der zudem im Laufe der Zeit durch viele Hände geht, da das Amt des Lektors wechselt. Er ist der von Ekkehart so apostrophierte codex regulae nostrae, und dieser codex regulae nostrae, in dem man unter anderem auch den Bericht Uber den bischöflichen Gallus-Verehrer Adalbero nachlesen kann7, befindet sich bis auf den heutigen Tag in der Stiftsbibliothek von St. Gallen: Es ist der Cod. 915. Vor gut zwanzig Jahren hat ihn Johanne Autenrieth als St. Galler Kapiteloffiziumsbuch angesprochen und gewürdigt8. Im unmittelbaren Anschluß an die morgendliche Feier der Prim wird im Chor ein Offizium gehalten, das namentlich in der Lesung eines Kapitels aus der Regula Benedicti oder einer anderen Klosterregel, in der Mitteilung des Martyrologiums für den folgenden Tag sowie in der Verlesung der im Nekrolog verzeichneten Verstorbenen besteht. Sofem die hierfür notwendigen Texte in einem Buch zusammengefaßt sind, ist das dann eben das Kapiteloffiziumsbuch9. Was den Totenkalender betrifft, so enthält dieser zunächst einmal die Namen der aus dem Leben geschiedenen Mitbriider des eigenen Klosters, darüber hinaus aber auch die der Angehörigen jener geistlichen Gemeinschaften, mit denen man in Gebetsbrüderschaft und zu wechselseitigem Totengedenken (commemoratio defunctorum) verbunden ist. Derartige Gebetsverbrüderungen wurden keineswegs nur zwischen nahe benachbarten Klöstern, wie zwischen St. Gallen und der Reichenau10, eingegangen; das Galluskloster stand in der zweiten Hälfte des neunten Jahrhunderts mit rund zwanzig teilweise weit entfernten Konventen 11 in Gebetsbeziehung. Zu solchen korporativen Vereinbarungen kommt eine mehr oder weniger große Anzahl von Personen, die sich individuell ein An7
Man vergleiche weiter unten.
" Johanne Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915. Ein Beitrag zur Erforschung der Kapiteloffiziumsbiicher, S. 42-55. 9
Zum Begriff 'Kapiteloffiziumsbuch' Virgil Fiala und Wolfgang Irtenkauf, Versuch einer liturgischen Nomenklatur. Zur Katalogisierung mittelalterlicher und neuerer Handschriften, S. 129 f. 10 11
Hierzu weiter unten.
Unter ihnen Murbach, Weißenburg und andere elsässische Klöster, ferner Bobbio, ja sogar Tours. Zu den Einzelheiten Dieter Geuenich, Die Sankt Galler Gebets Verbrüderungen. Die Kultur der Abtei Sankt Gallen, S. 29-38; D. Geuenich, Gallus-Bruderschaften am Oberrhein. L'abbaye de Saint-Gall et l'Alsace au haut moyen âge. Actes des journées de Colmar 23-25 Juin 1994, réunis par Jean-Luc Eichenlaub et Werner Vogler. Colmar 1997, S. 43-54; D. Geuenich, Elsaßbeziehungen in den St. Galler Verbrüderungsbüchern. Codices Sangallenses, S. 105-116. - Der älteste Verbrüderungsvertrag war der zwischen St. Gallen und der benachbarten Reichenau aus dem Jahre 800. Er ist der älteste bezeugte Verbrüderungsvertrag überhaupt und (gleich zweifach) überliefert nur hier im Cod. Sang. 915, S. 19-22 sowie S. 25-26 im Rahmen der Zusammenstellungen solcher Vereinbarungen.
Einführung
15
recht auf dauernde Fürbitte erworben haben. Bei ihnen handelt es sich um geistliche oder weltliche Große, in der Regel um Wohltäter und Förderer des Klosters, derer zum Dank die Mönche bleibend im Gebet gedenken. Ein solcher Wohltäter war der hier genannte Augsburger Bischof Adalbero, der, wie Ekkehart sagt, den frommen, mit großzügigen Gaben unterstützten Wunsch hatte, frater conscriptus der St. Galler Mönche zu werden, und dessen Name denn auch nach seinem Tod in das St. Galler Totenbuch aufgenommen wurde. Was es mit ihm im einzelnen auf sich hatte und worin seine Wohltaten bestanden, das ist im regulae nostrae codex festgehalten12, und zwar in memoriam eius, was zugleich bedeutet, daß die Mönche auch späterer Generationen noch eine Vorstellung von dem Mann haben sollen, den sie ins Gebet einschließen. Und man hat die Verdienste des Bischofs Adalbero gerade in diesen Band einzutragen für gut befunden, da codex iste frequentius uid&ur & legitur13, eben weil er nicht irgendwo in der Bibliothek eingestellt war, sondern täglich im Offizium benutzt wurde. Der angezogene Texteintrag zeigt noch anderes, nämlich die Zufälligkeit. Das meint, daß diese Handschrift, die dem St. Galler Konvent als Kapiteloffiziumsbuch diente, zwar absichtsvoll angelegt wurde, konzeptionell aber von vornherein nicht auf inhaltliche Abgeschlossenheit zielte, vielmehr in dieser Hinsicht offen war für Ergänzungen und weitere Einträge. Martyrolog, Klosterregeln und Totenkalender: Das sind von der Funktion eines solchen Buches her unverzichtbar notwendige Bestandteile. Im übrigen aber hat hier über Jahrhunderte nach und nach mancherlei Aufnahme gefunden, was aufgrund lokaler Gegebenheiten, Vorlieben, Usancen, vielleicht auch persönlicher Präferenzen eines Abtes als passend und hergehörig angesehen wurde. Zunächst stellte man wohl zusammen, was es an einschlägigen Notizen und Aufzeichnungen bereits gab. Die ersten 26 Seiten des Cod. Sang. 915 lassen das deutlich werden, und charakteristisch ist hier auch, daß es sich bei diesen Texten (zu denen auch der Bericht über Bischof Adalbero von Augsburg gehört) durchwegs um Abschriften handelt. Abschriften von Verbrüderungsverträgen aus dem neunten Jahrhundert zwischen St. Gallen und verschiedenen Klöstern, von Gebets- und Memorialabsprachen mit verschiedenen Einzelpersonen14, eines (mit Nachträgen bis um das Jahr 1300 geführten) Abtskatalogs sowie weiterer kleiner Texte, deren Aufzeichnungsgrund uns nicht in jedem Fall
12
Cod. Sang. 915, S. 6, Z. 1 - S. 8, Z. 15, beginnend mit Anno ab incarnatione xpi dhi. dcccc viii.
regnante HLudouuico Arnolfi imperatori
fìlio.
in uigiliis Sci galli efessoris. venit beatae memoriae
Nobilissimus augustae uindelicae pontifex Adalbero... In monasterium sci galli •' 13
Cod. Sang. 915, S. 8, Z. 14.
14
Alles herausgegeben von Paul Piper, MGH Libri Confraternitatum, S. 136-143.
16
Einfiihrung
einsichtig ist15. Möglich, daß die Originale auf losen Zetteln unterschiedlichen Formats gestanden haben16 und nun - nicht zur gleichen Zeit, vielmehr, wie die unterschiedliche Schrift erkennen läßt, in Abständen17 - in den Codex nachgetragen wurden. Entwicklungsgeschichtlich werden die aufgrund zunehmender Zahl eines Tages nur noch schwer überschaubaren Verbrüderungsverträge abgelöst von kalendarisch geordneten Totenlisten (Nekrologen), wie eben auch der Cod. Sang. 915 in seinem vierten und letzten Teil einen solchen Nekrolog enthält18. Diese - ihrer Konzeption nach moderneren, doch zugleich praktisch-nüchternen - Totenlisten halten nicht nur die Fülle aller Namen für jeden Tag des Jahres bequem verfügbar, sie können auch im Prinzip unbegrenzt Nachträge aufnehmen. Daß in dem St. Galler Codex 915 trotz des Nekrologs und neben ihm auch Abschriften von Verbriiderungsverträgen enthalten sind, ist ein Zeichen für das allmähliche Gewachsensein dieser Handschrift, wobei sich die Frage, ob uns die Zusammenstellungen und einzelnen Einträge im modernen Sinne immer logisch oder konsequent erscheinen, überhaupt nicht zu stellen hat. Im gegebenen Rahmen interessiert die Benediktinerregel des Cod. 915. Sie ist - ebenfalls nach Reichenauer Vorlage19 - um die Mitte des neunten Jahrhunderts oder etwas später 20 geschrieben worden. Sie ist damit um einige Jahrzehnte jünger als die beiden anderen in St. Gallen entstandenen und hier bis heute verbliebenen Regeltexte: Cod. 914 aus der Zeit gegen 820 sowie - noch etwas früher - Cod. 916 aus dem Anfang des neunten Jahrhunderts 21 . Der Cod. 914 wird von der Forschung als die beste aller erhaltenen Handschriften der Benediktinerregel überhaupt angesehen und entsprechend der textkritischen Arbeit an der Regula Benedict! zu Grunde gelegt 22 ; Cod. 916 hat
15 Man vergleiche J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, besonders S. 44-49 sowie die tabellarische Übersicht S. 53-55. 16
Das erwägt J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, S. 45.
17
J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, S. 45.
18
Cod. Sang. 915, S. 298-353. Herausgegeben von Franz Ludwig Baumann, MGH Necrologia Germaniae 1, S. 462-487: Libri anniversariorum et necrologium monasterii Sancti Galli. 19
Man vergleiche weiter unten.
20
J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, S. 50.
21
Hierzu wie zum folgenden A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916, S. 37-50; 53 f. 22
Man vergleiche R. Hanslik, Benedicti Regula; zur Stellung des Cod. Sang. 914 (=A) im Rahmen der Überlieferung hier besonders S. XXIII-XXVII. Faksimileausgabe mit Transkription der Handschrift: Regula Benedicti de codice 914 monasterii S. Galli, herausgegeben von Benedikt Probst, hier zur Handschrift und ihrer Überlieferung B. Bischoff, S. XII-XIV. Einen Überblick über die Forschung gibt Ulf Wessing, Interpretatio Keronis in Regulam Benedicti, S. 858-890.
Einführung
17
insofern große Bedeutung, als er eine bilinguale Regel-Handschrift mit lateinischem Basistext und althochdeutscher Interlinearversion ist23. Unter der Überschrift De regulis sanctorum patrum verzeichnet der im späten neunten Jahrhundert24 angelegte älteste St. Galler Bibliothekskatalog drei Bände mit der Regula Benedicti25. Daß es sich bei diesen drei Bänden um die uns bekannten Codices 914,915 und 916 handelt, ist eine sich aufdrängende, aber letztlich doch unsichere Vermutung, auch wenn sie viel für sich hat26. Für den Cod. 915 hat es J. Autenrieth27 sogar als "unwahrscheinlich" bezeichnet, daß er einer dieser 'drei Bände* sein könnte. Sie bezieht auf ihn vielmehr - nach dem Vorgang von I. von Arx und G. Scherrer 28 - eine Nachtragsnotiz im St. Galler Bibliothekskatalog: Item idem novus in quaternionibus29, womit ihrer Ansicht nach ein 'neues' und deshalb noch nicht gebundenes Exemplar der Regula Benedicti gemeint sei, das man dann später in den entstehenden Cod. 915 inseriert habe. Bei vorurteilsfreier Betrachtung besteht jedoch keine Veranlassung, die genannte Notiz in solcher Weise zu deuten30. Wichtiger ist denn auch anderes, nämlich die Frage, ob sich ein Grund dafür erkennen läßt, daß gerade dieses und kein anderes Exemplar der Regula Benedicti als Text für das Kapiteloffizium gewählt wurde. Die weitergehende Frage, weshalb dieses Exemplar überhaupt geschrieben wurde, ist nicht überflüssig, wenn man davon ausgeht, daß grundsätzlich hinter jeder mittelalterlichen Handschrift ein konkretes Interesse an dieser Handschrift besteht. Hier also hat in St. Gallen ein konkretes Interesse an der Verfertigung eines weiteren Exemplars der Regula Benedicti bestanden. Zu welchem primären Zweck, ist nicht mit Gewißheit auszumachen. Doch ist daran zu denken, daß 23
Herausgegeben von A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916. 24
Es war lange Zeit üblich, die Entstehung des Katalogs auf die Zeit etwa zwischen 850 und 860 mit Nachträgen bis ungefähr ins Jahr 880 zu datieren; MBK 1. Die Bistümer Konstanz und Chur, S. 66-82. Demgegenüber plädiert Walter Berschin, Eremus und Insula, mit einleuchtenden Gründen für eine von vornherein spätere Abfassungszeit: "Der große sanktgallische Katalog ist erst im Jahrfünft 884-888 entstanden. Er ist ein Nachzügler in der Reihe der großen karolingischen Bibliothekskataloge" (S. 6). Zu den ältesten St. Galler Bibliothekskatalogen vergleiche man auch J. Duft, Die HandschriftenKatalogisierung in der Stiftsbibliothek St. Gallen vom 9. bis zum 19. Jahrhundert, S. 11*-26*. 25
MBK 1, S. 77: Regula sancii Benedicti cum martyr[o]logiis in voluminibus Hl.
26
A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916, S. 54 f. 27
Der Codex Sangallensis 915, S. 46.
28
I. v. Arx, Cod. Sang. 915, S. B; G. Scherrer, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, S. 335.
29 30
MBK 1, S. 77.
Der Eintrag It idem nouus inquatnionib; findet sich im Cod. 728, S. 13 auf freiem Raum zwischen den Zeilen von einer auch sonst in diesem Bücherverzeichnis tätigen Nachtragshand; eine unmittelbare Nähe zu den drei Bänden der Regula Benedicti ist nicht gegeben.
18
Einführung
man in St. Gallen Bedarf an einem verläßlichen und gut verwendbaren Regeltext für die täglichen Lesungen im Kapitel benötigte. Denn die beiden Regel-Handschriften Cod. 914 und Cod. 916 waren dafür - wie sogleich zu zeigen ist - nicht geeignet. Die wiederum Reichenauer Vorlage, aus der man daher das benötigte weitere Exemplar kopierte, bot hingegen einen solchen verläßlichen Text, der in den alemannischen Klöstern Herkömmliches bewahrte, aber doch auf aktuelle Forderungen Rücksicht nahm31. Die Herstellung der Codices 914 und 916 ist im übrigen durchaus einsichtig: Hinter Cod. 916 steht das St. Galler Interesse an einem auf der Reichenau durchgeführten Projekt, das darauf hinauslief, den Text der Regula Benedict! mit einer althochdeutschen Interlinearversion zu versehen. Ein derartiges, für diese Frühzeit bemerkenswertes Vorhaben war für die St. Galler Grund genug, sich die entsprechende Handschrift auszuleihen und von eigenen Schreibern kopieren zu lassen: So ist der Cod. Sang. 916 entstanden, die bilinguale lateinisch-althochdeutsche Regel-Handschrift. Sie hat allein in dieser Abschrift die Jahrhunderte überdauert32. Der Cod. 914 ist St. Galler Abschrift jenes Exemplars der Regula Benedicti, das die Reichenauer Mönche Grimald und Tatto aus Cornelimünster (Inden) ins heimatliche Kloster geschickt hatten33. Beide waren im Jahre 817 in das ferne Aachen mit dem Auftrag gewandert, sich vor Ort über die Reformen Benedikts von Aniane zu informieren. Zudem sollten sie auf Weisung ihres Lehrers Reginbert Einblick in das aufliegende, auf Geheiß Karls des Großen aus Montecassino beschaffte 'Musterexemplar' der Regel des hl. Benedikt nehmen und von ihm eine Kopie anfertigen. Was sie taten und worüber sie in einem an Reginbert gerichteten Begleitschreiben genauen Bericht gaben34. Aus dem solchermaßen auf die Reichenau gelangten Exemplar ließ bald hernach wieder der St. Galler Bibliothekar abschreiben. Ein derartiges Verfahren war nicht nur generell üblich und speziell für die Beziehungen zwischen St. Gallen und der Reichenau charakteristisch, sondern man entsprach in diesem Fall sogar nachdrücklichen Wünschen der Reichszentrale auf Verbreitung des von der Forschung so genannten 'Aachener Normalexemplars'
31
Man vergleiche R. Hanslik, Benedicti Regula, S. XXXIII f.
32
A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916, S. 37-50. 33 Hierzu und zum folgenden A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 916, S. 46 f., 49 f., 53 f. 34 Cod. Sang. 914, S. 202 f.; MGH, Epistolae 5,3, 302. - In seinem zwischen 835 und 842 angelegten Verzeichnis von mehr als 40 Büchern, die teils von ihm selbst, teils in seinem Auftrag geschrieben wurden oder die ihm sonst irgendwie zugekommen sind, vermerkt Reginbert: In XX. libello est regula sancii Benedicti abbatis et hymni Ambrosiani et epistola ad regem Karolum de monasterio sancii Benedicti directa et capitula res de statu regulae et martyrologium per anni circulum, quem Tatto et Crimolt mihi condonaverunt, MBK 1, S. 260.
Einfiihrung
19
der Regula Benedirti. Die von Grimald und Tatto angefertigte Handschrift ist verlorengegangen. Erhalten hat sich seine im Cod. 914 vorliegende St. Galler Kopie. Eine weitere Frage ist, ob und in welcher Weise die für St. Gallen erworbenen Codices hier Verwendung fanden. Das eher bescheidene Format des Cod. 914 macht ihn sehr handlich und läßt zunächst an eine praktische Verwendung denken. Jedenfalls der ursprünglichen Absicht nach. Denn daß die Handschrift jemals oder zumindest für längere Zeit in praktischem Gebrauch gestanden hat, wird man bezweifeln wollen. Dagegen spricht ihr sonstiger, offenbar der Reichenauer Vorlage entsprechender Inhalt (Aachener Konzilsbeschlüsse, ein Martyrologium35), ferner der (im späten neunten Jahrhundert) beigefügte Brief von Tatto und Grimald36. Dagegen spricht, daß es kaum Gebrauchsspuren aus dem neunten bis elften Jahrhundert gibt. Dagegen spricht vor allem aber auch die Regula Benedicti selbst: Sie ist - modern gesprochen - eine philologische Ausgabe mit ausführlichem textkritischem Apparat, das heißt, die beiden Mönche haben, wie sie ja auch in dem zitierten Schreiben an Reginbert berichten, sorgfältig Textvarianten, grammatische Abweichungen und ähnliche Dinge aus anderen Handschriften ausgehoben und der von ihnen angefertigten Kopie des Aachener Leitexemplars zum Zwecke des bequemen Vergleichens beigegeben37. Alles in allem ist das kaum eine Handschrift für tagtägliche Benutzung. Sie verwahrt man wohl besser in der Bibliothek zum fallweisen Nachschlagen. Ganz anders dagegen der Cod. 916 mit dem lateinischen Regeltext und seiner althochdeutschen Interlinearversion. Daß diese Handschrift überaus häufig benutzt wurde, springt auf den ersten Blick in die Augen: Die Seiten sind weithin abgegriffen und speckig, voller Flecken und Gebrauchsspuren, mit zahllosen Korrekturen verschiedener Hände aus unterschiedlicher Zeit. Eine Abnutzung in dem hier sichtbaren Ausmaß ist nicht die Folge gelehrten Studiums Einzelner, deutet vielmehr auf intensive Verwendung der Handschrift im klösterlichen Alltag. Und bereits bei ihrer Anfertigung hatte man offensichtlich einen solchen Verwendungszweck im Auge gehabt. So ist zwar der Text sauber und mit Sorgfalt geschrieben, doch die ganze Aufmachung ist denkbar einfach. Das verwendete Pergament ist von minderer Qualität: Es ist nicht nur kleinformatig, sondern oft durchscheinend dünn; nicht wenige Seiten weisen Löcher auf, andere haben vernähte Risse, oder es fehlt eine Ecke. Kurz: Das Beschreibmaterial ist billig. Das von Tatto und Grimald auf die Reichenau gebrachte und von hier durch Abschrift nach St. Gallen gelangte Martyrologium ist also Import, nicht hausgemacht. Dadurch, daß es in St. Gallen verwendet und im Laufe der Zeit auch mit St. Galler Propria ergänzt wurde, kann man es gleichwohl als ältestes St. Galler Kalendar bezeichnen. Man vergleiche: Die Kaiendarien von St. Gallen. Herausgegeben von Emmanuel Munding. 2 Bände. Beuron in Hohenzollern 1948-1951. Band 1, S. 2-5. 36 G. Scherrer, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, S. 333-335; B. Bischoff, Regula Benedicti de codice 914 monasterii S. Galli, S. XII. 37
Β. Bischoff, Regula Benedicti de codice 914 monasterii S. Galli, S. XIII.
20
Einführung Format, Qualität und Ausstattung einer Handschrift lassen erfahrungsgemäß Rück-
schlüsse auf Funktion und Stellenwert zu, wobei als Regel gilt, daß die Ausstattung dem Inhalt wie der Funktion angemessen ist. Unterschiedliche Funktion kann bei gleichem Inhalt andere Ausstattung bedingen. So wäre beispielsweise die Verwendung einer schmucklosen Bibelhandschrift in der Kirche zwar nicht unmöglich, doch eher unüblich, im klösterlichen Studienbetrieb hingegen ist sie das Normale. Umgekehrt sind kostbar ausgestattete und mit großem Zeitaufwand verfertigte Bibelhandschriften ausschließlich für den Altar bestimmt, oder sie sollen repräsentativen Zwecken dienen. Der Zwischenstufen gibt es viele. Im vorliegenden Fall belegen also Material und Ausstattung den ausgesprochenen Gebrauchscharakter der Handschrift, die starken Verschleißspuren zeugen von anhaltender Benutzung. Sie war eine Handschrift zum Lernen, anhand derer das Verständnis der Regula Benedicti erarbeitet wurde. Diesem Zweck ist auch die beigegebene althochdeutsche Interlinearversion untergeordnet. Die zahllosen Verbesserungen im lateinischen Text lassen erkennen, wie sehr man sich um die Korrektheit auch des Einzelwortes mühte. Die Frage, woran man sich bei solcherlei Korrekturen orientierte, das heißt, mit welchem für korrekt angesehenen Regeltext man jenen des Cod. 916 zum Zwecke der eventuellen Textbesserung verglichen hat, ist an anderer Stelle ausführlich beantwortet worden 38 . Es hat sich gezeigt, daß die Korrekturvorlage der Cod. 915 gewesen ist; anders ausgedrückt: Die Korrekturen zielten darauf ab, den lateinischen Text der lateinischalthochdeutschen Benediktinerregel des Cod. 916 mit dem Wortlaut des Cod. 915 in Übereinstimmung zu bringen. Das geschah zeitlich nicht in einem Zug und auch nicht konsequent von der ersten bis zur letzten Seite, erfolgte vielmehr nacheinander und offenbar gemäß sachlichen Interessen an einzelnen Kapiteln, unter Umständen dann mit späteren Korrekturarbeiten an zunächst übersprungenem Text. Es waren mehrere Personen, die sich da im Laufe der Zeit engagiert haben, die jedoch hinsichtlich ihres individuellen Anteils aufs Ganze gesehen nicht isoliert werden können. Das ist auch nicht so wichtig. Von Bedeutung ist allein die hier erkennbare Wertung: Wo die Regeltexte der Codices 915 und 916 differieren - und das tun sie in zahllosen Kleinigkeiten - da ist die Lesart des Cod. 915 maßgeblich. Nach ihm wird der Cod. 916 berichtigt. Damit läßt sich abschließend das Verhältnis der drei bis heute in St. Gallen verwahrten Exemplare der Regula Benedicti im Blick auf ihre Verwendung mit einiger Sicherheit wie folgt bestimmen: Cod. 914 ist offenbar frühzeitig beiseitegestellt worden. Hingegen blieben Cod. 916 mit der lateinisch-althochdeutschen Regel sowie - als Text für die Lesungen im Kapiteloffizium - die Regel des Cod. 915 weiterhin in praktischem Gebrauch, 38 A. Masser, Die lateinisch-althochdeutsche Benediktinerregel Stiftsbibliothekt St. Gallen Cod. 916, S. 51-60.
Einfiihrung
21
und zwar parallel, jedoch zu unterschiedlichen Zwecken. Es ist begreiflich, daß dem Text des Cod. 915 aufgrund seiner regelmäßigen Verwendung im Offizium nahezu zwangsläufig ein offiziöser Charakter zuwuchs, so daß im Zweifelsfall der von ihm gebotene Wortlaut als verbindlich angesehen wurde. Sämtliche im Cod. 916 nach dem Text des Cod. 915 vorgenommenen Korrekturen sind im Apparat der im Jahre 1997 erschienenen handschriftennahen Neuausgabe der lateinisch-althochdeutschen Benediktinerregel vermerkt worden. Für eindringendere Untersuchungen ist das allerdings nicht ausreichend. Denn die Notierung von Lesarten im Apparat vermag natürlich keine eigentliche Kenntnis des im Cod. 915 überlieferten Textes der Regula Benedicti, wie er dem am Cod. 916 wirkenden Korrektor vorlag, zu vermitteln. Eine solche Kenntnis ist aber beispielsweise für jene Textpassagen oder Kapitel unerläßlich, die im Cod. 916 ohne Korrekturen geblieben sind. Sie hatten offensichtlich - aber das wäre eben zu klären - für die St. Galler Benutzer nur geringes oder gar kein Interesse. Das wiederum könnte dann für den Umgang mit dem interlinearen althochdeutschen Text Bedeutung gehabt haben. Aus diesem Grund ist eine vollständige Ausgabe des im Cod. Sang. 915 überlieferten Textes der Regula Benedicti angebracht. Eine solche Ausgabe wird hier erstmals veranstaltet. Zur Gestaltung dieser Ausgabe ist zu sagen: Es ist eine handschriftennahe Ausgabe. Das meint, daß sich der Herausgeber grundsätzlich zur Wahrung aller handschriftlichen Gegebenheiten verpflichtet gefühlt hat. Deshalb wird der Text - in möglichst genauer Nachahmung auch von Initialen, Großbuchstaben und Binnengliederung - seitengetreu und zeilengetreu wiedergegeben. Je eine Textseite der Ausgabe entspricht einer Handschriftenseite. Zugefügt ist eine Zeilenzählung. An der Orthographie wird nichts geändert. Es gibt keine Normalisierungen. Eine Auflösung der
durchwegs
verständlichen - Kürzel ist nicht erfolgt. Es ist die Absicht der Ausgabe, den Text so zu bieten, wie ihn der Lektor bei der Verlesung im Offizium vor sich hatte. Daraus ergibt sich, daß der Herausgeber jeden eigenen Eingriff in den überlieferten Text vermieden hat. Das gilt auch für tatsächlich oder scheinbar unrichtige grammatische Formen, unübliche Schreibungen und dergleichen, die in der Regel leicht zu durchschauen sind. In besonderen Einzelfällen signalisiert einfache Kursivierung den Ersatz eines vorhandenen falschen Buchstabens, wohingegen die Ergänzung eines fehlenden Buchstabens in [eckigen Klammern] erfolgt. Gelegentlich wird handschriftlicher Text von späterer Hand übernommen, wenn er klare Versehen des Schreibers berichtigt und zum Verständnis des Textes unentbehrlich ist. Er steht in (runden Klammern). Derartige Einzelfälle werden zudem im Apparat vermerkt.
22
Einführung Bei der Niederschrift des Textes hat der Schreiber weitgehend nach Sprecheinheiten
segmentiert, das heißt, er hat kleinere und größere Spatien gemäß den Pausen gemacht, die sich ergeben, wenn man den Text beim Schreiben vor sich hinspricht. Dadurch erscheinen vor allem bei mehrsilbigen Wörtern die einzelnen Silben durch Spatien getrennt, wohingegen proklitische oder enklitische Pronomina und dergleichen normalerweise zwischenraumlos geschrieben sind, weil sie auch beim Sprechen verschmelzen. Die Ausgabe nimmt hierauf Bedacht. Desgleichen sind die in der Handschrift gebrauchten Satzzeichen am lebendigen Sprechen orientiert. Dementsprechend wird für ein Innehalten im Sprechfluß bei erhöhter Stimmlage das Zeichen abgesenkter Stimme die Zeichen
gesetzt, während für das Periodenende mit
oder '· oder ; verwendet werden. Auch das wird in
der Ausgabe handschriftengetreu wiedergegeben. Eine darüber hinausgehende Zeichensetzung erfolgt nicht. Wie sehr der Text als gesprochener beziehungsweise vorzutragender Text verstanden werden muß, zeigen schließlich die nicht seltenen Fälle, in denen ursprüngliche Satzzeichen von späterer Hand abgeändert worden sind, sowie nachträglich gesetzte Akzentzeichen, um die korrekte Aussprache bestimmter Wortformen anzugeben. Ausführlicher weiter unten in den Beschreibung der Handschrift. Was die für die Wiedergabe des Textes der Regula Benedicti verwendete Schrifttype betrifft, so ist bewußt die gleiche gewählt worden, die schon in der Ausgabe der lateinisch-althochdeutschen Benediktinerregel des Cod. 916 für den lateinischen Text Verwendung gefunden hat. Auf diese Weise kann dem Benutzer, wenn er denn die zwei Ausgaben nebeneinander legt, vielleicht ein wenig der Eindruck von der Parallelität beider Handschriften zur Zeit ihres Gebrauchs vermittelt werden. Im übrigen sind mit der vorliegenden Ausgabe alle drei in der Stiftsbibliothek von St. Gallen seit dem neunten Jahrhundert überlieferten Exemplare der Regula Benedicti für die weitere Forschung zugänglich gemacht worden.
Die Handschrift Die aus unterschiedlichen Teilen zusammengewachsene und vielbenutzte Handschrift weist entsprechend starke Gebrauchsspuren auf, von denen zwar die einzelnen Partien nicht in gleicher Weise betroffen sind, die insgesamt jedoch eine lange und intensiv erfolgte Benutzung belegen. Das verwendete Pergament ist überwiegend derb, in sich oft fleckig, unsauber und da, wo die Blätter im Inneren zusammengehen, nicht selten ausgesprochen schmutzig. Die viel benutzten Stellen sind speckig abgegriffen, die Schrifteinträge an solchen Stellen entsprechend abgerieben. Die zahlreichen Einrisse sind meist sorgfältig vernäht. Der E i n b a n d hat zwei Bestandteile, die beide alt sind, doch augenscheinlich erst sekundär zusammengebracht wurden. Den ersten und ursprünglichsten Teil bilden zwei starke mit rauhem Leder überzogene, an den Kanten abgerundete Holzdeckel. Das anfänglich wohl eher helle Leder ist abgeschabt und fleckig. Von zwei ehemaligen Schließen zeugen große, 10 cm auseinanderstehende Löcher auf dem Vorderdeckel wie auf dem Hinterdeckel. Der diese lederüberzogenen Buchdeckel einst verbindende Einbandrücken ist nicht erhalten. Statt dessen hat die Handschrift zu einem nicht bestimmbaren Zeitpunkt einen neuen Rücken bekommen, der jetzt den zweiten Bestandteil des Einbandes ausmacht. Er hat offensichtlich zuvor schon anderweitig als Einbandrücken gedient und ist der gegenwärtigen Handschrift eher mühsam und wenig kunstvoll angepaßt worden: Er ist etwas knapp, weshalb nicht nur das auf die Buchdeckel vorn und hinten ca 6-6,5 cm übergreifende und auf das alte Leder aufgeklebte jetzige Rückenleder zusätzlich mit kräftigen blauen Nägeln ('Schusternägeln') angenagelt wurde, auch auf dem Rücken selbst sind zwei Reihen von acht beziehungsweise neun solcher Nägel in die Kantseiten der alten Holzdeckel geschlagen worden, um so dem Einband mehr Festigkeit zu geben. Mit den gleichen Nägeln ist zwischen den Löchern der beiden ursprünglichen Schließen (die zu diesem Zeitpunkt also bereits zerstört gewesen sein müssen) eine neue Schließe befestigt worden. Von dieser dritten Schließe sind heute nur mehr Reste erhalten. Das Rückenleder ist gegenüber dem Deckelleder heller und von anderer, glatterer, pergamentener Beschaffenheit. Auf dem Rücken befinden sich Reste einer längsgerichteten Beschriftung, von der sicher nur ein A, weiter hin, aufeinander folgend, Ν Ν zu identifizieren ist. Geht man davon aus, daß der Buchrücken schon für eine andere Handschrift in Verwendung war, wird möglicherweise auch die Beschriftung
24
Die Handschrift
zu der früheren Handschrift gehören. Die längsgerichtete Beschriftung ist ein Indiz für hohes Alter. Sicheres wird sich hier erst bei einer eventuellen Restaurierung der Handschrift sagen lassen. Denn diese Beschriftung verläuft auch unter den beiden im späten 18. Jahrhundert aufgebrachten Papierschildchen (s. u.). Zu beachten ist, daß das größere der beiden Papierschildchen über die erwähnten Nagelreihen geklebt wurde. Im Laufe der Zeit haben sich jedoch die Nagelköpfe von unten durchgestoßen, so daß jetzt bei einer flüchtigen Betrachtung der falsche Eindruck entstehen kann, die Nägel seien zeitlich erst nach der Anbringung des Papierschildchens eingetrieben worden. Das ist aber nicht der Fall. Auf der Innenseite des hinteren Rückendeckels ist der Einband defekt und erlaubt einen Blick auf die Lagenheftung. Es gibt vier Bünde, die jedoch nach außen nicht hervortreten. Die Handschrift mißt im Einband 24 χ 18,5 cm. Die Stärke einschließlich der Deckel, gemessen in der Mitte des Rückens, ist 7 cm. Der Gesamtzustand der Handschrift ist nicht besonders gut. Da die einzelnen Teile nicht gleichzeitig entstanden sind, stellt sich das Problem, ob die zeitlich späteren Teile nachträglich zugebunden wurden oder ob die einzelnen Teile überhaupt bis zu ihrer endgültigen Vereinigung lose aufbewahrt blieben1. Schon wegen der in der Einführung kurz umrissenen mutmaßlichen Funktion der Handschrift ist letzteres wenig wahrscheinlich. S i g n a t u r e n und Bibliothekszeichen. Außen: Auf dem Rücken oben ein aufgeklebtes, über die ganze Breite des Rückens reichendes weißes, rot umrandetes Papierschild (7 χ 4,8 cm) vierzeilig mit (teils schon abgeriebener) Inhaltsangabe des Bandes : Varice SS Regulœ | Martyrologium | & | Necrologium. Darunter quadratisches rotgerandetes weißes Papierschild (ca 2,5 χ 2,5 cm) mit der Nummer 915. Innen auf dem mit dem Vorderdeckel verklebten Spiegelblatt modernes Schild (ca 4 χ 3,5 cm) Stiftsbibliothek \ 915 I St. Gallen. Auf Bl. l r am rechten Rand oben mit schwarzer Tinte in dünner Schrift die ältere Signatur S. n. 279, wobei S für Sinistrum latus, das heißt, für die linke, zum Kloster hin gelegene Seite des Bibliothekssaales steht2. Der Eintrag stammt vom seinerzeitigen Stiftsbibliothekar Pius Kolb und ist anläßlich einer von ihm im Jahre 1755 durchgeführten Neuerfassung und Neuaufstellung der Manuskripte vorgenommen worden. Die heute gültige Nummer 915 hat die Handschrift von Ildefons von Arx erhalten, und zwar wohl um das Jahr 17803. Sie ist entsprechend (in Rot) auf S. l r unter die alte Nummer geschrieben. Auf der ansonsten leeren Seite 233 ein Blockstempel (2. Hälfte 16. Jahrhunderts) mit dem Stiftswappen und der Inschrift Sig. Monase. Sac. Galli. Mehrfach der Besitzvermerk Liber S. Galli (conf.). 1
Darüber J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, S. 51 f.
2
Man vergleiche Johannes Duft, Die Handschriften-Katalogisierung in der Stiftsbibliothek St. Gallen, S. 55*-65*. 3 Man vergleiche ebenda, S. 70*; Ildefons von Arx war späterhin Stiftsbibliothekar von 1827 bis 1833.
Die Handschrift
25
Der Eintrag der Regula Benedicti ist auf 6 L a g e η, die aus zum Teil unvollständigen beziehungsweise defekten Quaternionen bestehen, erfolgt. Das erste Blatt der ersten Lage ursprünglich unbeschrieben (man vergleiche weiter oben). Die Bestimmung der Lagen wird erschwert durch fehlende Lagennummern (die auf dem unteren Innenrand von S. 76 stehende Zahl iii ist offensichtlich keine Lagennummer) sowie durch nachträglich herausgerissene Blätter. Es fehlt (mit Textverlust) zwischen den Seiten 88 und 89 ein Blatt, dessen Abriß noch erkennbar ist. Zwischen den Seiten 92 und 93 fehlen zwei Blätter. Als den I η h a 11 der Handschrift verzeichnet S. 2 eine mittelalterliche Notiz die Regula Benedicti, eine Reihe weiterer Mönchsregeln, eine Chronica brevis, Martyrolog sowie Nekrolog. Inhaltsverzeichnis von Ildefons von Arx auf Vor- und Rückseite des als A/B gezählten vorderen Vorsatzblattes. Ausführlich und mit genauer Abgrenzung des jeweiligen Umfangs G. Scherrer, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, S. 336-339. Die konstitutiven Texte sind von der Mitte des neunten Jahrhunderts bis ins elfte Jahrhundert angelegt worden, mit kalendarischen und nekrologischen Nachträgen bis etwa ins dreizehnte Jahrhundert. Glossierende und kommentierende Benutzereinträge reichen darüber hinaus bis weit in die nachmittelalterliche Zeit. Den meisten Raum beanspruchen die mit Sorgfalt geschriebenen Mönchsregeln (S. 27-196), angeführt von der Regula Benedicti (S. 27-110). Diese stand anfänglich überhaupt am Beginn des Codex. Ihr ursprünglich leeres erstes Blatt (= heute S. 25/26) wurde dann für den abschriftlichen Eintrag verschiedener Verbrüderungsvereinbarungen benutzt, worauf in der Folge weitere derartige und ähnliche Texte vorgeheftet wurden, so daß der Anfang der Benediktinerregel schließlich auf S. 27 steht. Die heute einen eigenen ersten Teil der Handschrift bildenden Seiten 1 bis 26 sind in der Einführung kurz erwähnt worden. Sie wurden von Johanne Autenrieth eingehend behandelt4. Die auf die Regula Benedicti folgenden weiteren Mönchsregeln sind bis S. 175 nach Schrifttypus und Texteinrichtung von gleicher Art, was als Zeichen ihrer auch konzeptionellen Zusammengehörigkeit zu werten ist. Mit Beginn der S. 111 auf die Regula Benedicti folgenden Regula S. Augustini setzt jedoch eine andere Hand ein. Die Regula Benedicti selbst hat einen einzigen Schreiber. Er schreibt eine für die Bodenseeklöster charakteristische gleichmäßig sorgfaltige, etwas schwer und breit wirkende karolingische Minuskel, Mitte des neunten Jahrhunderts oder etwas später5. Wenige durchwegs verständliche Kürzeln. Die (mit Ausnahme von S. 106, sieh im 4 5
Der Codex Sangallensis 915, S. 444-449.
Man vergleiche A. Bruckner, Scriptoria Medii aevi Helvetica 2, S.122; J. Autenrieth, Der Codex Sangallensis 915, S. 50.
26
Die Handschrift
Apparat) durchwegs 24 Schreibzeilen sind einspaltig in üblicher Weise mit dem Griffel vorgezeichnet (Abstand voneinander 0,8 cm) und am linken wie rechten Rand mit jeweils zwei Blindlinien begrenzt. Der Schriftspiegel beträgt 14 χ 18,5-19 cm. Ränder: unten 44,5 cm; innen bei den Blattvorderseiten 2-2,5 cm; außen 2-2,3 cm; oben schmaler durch offenbar alten Beschnitt. Außenrand und unterer Rand sind nicht beschnitten. Schwärzlich-braune Tinte. Zahlreiche Rasuren sind oft schwer von unsauberen Stellen im Pergament zu scheiden. Hinzu kommen Verwischungen, offenbar auch aufgrund verkleckster Tinte. In der vorliegenden Ausgabe ist das nur teilweise im Apparat festgehalten. Da, wie in der Einführung dargetan, dieses Exemplar der Regula Benedict! sehr wahrscheinlich von vornherein mit der Absicht eines V o r t r a g s im Kapiteloffizium geschrieben wurde, hat der Schreiber darauf geachtet, den fortlaufenden Text durch entsprechende optische Signale vertragsgemäß zu strukturieren. Diese Strukturierung erfolgt durch eine Kombination von schlichten, doch ins Auge fallenden Großbuchstaben, Satzzeichen sowie deutlichen Spatien. Am Ende einer Lese- oder Vortragssequenz steht ein in der Regel großzügig ausgeführtes Satzzeichen, das zugleich die Stimmführung regelt, das heißt angibt, ob die Stimme in gehobener Lage angehalten wird oder ob sie (so beim Satzende) abgesenkt werden muß. Das auf das Satzzeichen folgende oft große Spatium markiert die zu beachtende Sprechpause und der dann kommende Großbuchstabe den Anfang der nächsten Periode. Das ist ein ebenso einfaches wie effektives System, das den Text für den (Vor-)Lesenden nicht nur optisch überschaubar, sondern auch inhaltlich leichter durchschaubar macht. Als Satzzeichen werden (neben dem selteneren Fragezeichen) für das Innehalten bei dann weitergehendem Text '. verwendet oder der (meist über der Grundlinie gesetzte) Punkt; für den 'Punkt' am Ende einer abgeschlossenen Periode
oder
oder
(unterschiedslos auf der
Grundlinie oder erhöht). In vielen Fällen sind die Satzzeichen nachträglich aufgrund differenzierter gewünschter Intonation korrigiert worden, wobei oft nicht entschieden werden kann, was vom ursprünglichen Schreiber, was von späterer Hand ist. Die in vorliegender Ausgabe getroffenen Entscheidungen sind in dieser Hinsicht also mit Unsicherheiten belastet. Unter dem Gesichtspunkt des Vortrags sind auch bei Wörtern eventuell nicht ganz klarer Betonung verschiedentlich nachträglich zugefügte Akzente zu werten. K a p i t e l ü b e r s c h r i f t e n . Im allgemeinen hat der Schreiber für die noch einzufügenden Kapitelüberschriften nach Abschätzung des Raumbedarfs eine oder zwei Schreibzeilen frei gelassen. Reichte späterhin der Platz nicht aus oder hatte der Schreiber überhaupt (wie bei Kapitel 38) die erforderliche Leerzeile vergessen, so brachte der Rubrikator den fallweisen Rest der Überschrift auf dem verbliebenen Raum der
27
Die Handschrift
und Subskripte sowie die am linken Rand herausstehenden Kapitelnummern (fehlt für Kapitel III) mit roter Tinte. Rot auch die Kapitel oder (wie in Kapitel VII) längere Abschnitte eröffnenden, leicht oder auch gänzlich herausgerückten zweieinhalb bis vierzeiligen Initialbuchstaben. Auf S. 27, dem Anfang der Regel, sind die roten Buchstaben von Überschrift und folgendem (A)VSCVLTA
zusätzlich mit (verblaßter)
gelbgoldener Farbe ausgeziert. In gleicher Weise S. 32-35 Überschrift und Explicit der Kapitelaufstellung sowie die ersten (großen) Buchstaben der aufgezählten einzelnen Kapitel; ferner schließlich das Incipit S. 35 sowie die Überschrift von Kapitel I einschließlich des initialen vierzeiligen M. Im weiteren Verlauf ist diese Art der Auszeichnung unterblieben. Die einzige Schmuckinitiale ist am Beginn des Textes das in seinem Rücken zu einem Fabelvogel ausgestaltete erste A von AVSCVLTA.
Rot mit
gelbgoldener Auszeichnung. Nicht verständlich ist die Bedeutung der bei den Kapiteln 39-43 mit anderer Tinte (später?) an den Rand neben die Überschrift beziehungsweise die erste Textzeile geschriebenen Zahlen, das ist Kapitel 39: vii; Kapitel 40: v; Kapitel 41: vi; Kapitel 42 xi (oder vi?); Kapitel 43 ii. Der Text der Regula Benedicti enthält zahlreiche K o r r e k t u r e n von späterer Hand, die im Apparat vorliegender Ausgabe vermerkt sind. Nicht notiert sind hingegen hunderte Benutzereinträge aus dem frühen 16. Jahrhundert. Sie stehen teils auf den Rändern, teils sind sie interlinear, lateinisch oder deutsch von unterschiedlichen Händen. Auf manchen Seiten gehäuft, in weiten Teilen überhaupt nicht. Es handelt sich auf den Rändern unter anderem um identifizierende Angaben von Bibelstellen, interlinear vorwiegend (und dann oft sehr klein, eng und kaum noch erkennbar) um Übersetzungen lateinischer Wörter und Perioden. Ein Großteil der deutschen Übersetzungsglossen dürfte von der Hand Vadians stammen, der vielleicht auch die beiden Zeichnungen am Rand von Seite 13 (ein Junker mit Jägerhut?) und Seite 156 (ein pontifizierender Abt oder Bischof?) angebracht hat. Vergleichbare (früh)neuzeitliche interlineare Glossierungen finden sich, nur in viel größerer Dichte, in der Regula Benedicti des Cod. Sang. 9146. In beiden Handschriften zeugen sie von einer Benutzung über das Mittelalter hinaus, wobei die fallweisen Gründe offen bleiben. In diesem Zusammenhang zu erwähnen sind schließlich von Benutzern mit dem Griffel (oder auch mit dem Fingernagel?) eingeritzte 'Bildchen' und Krakeleien.
6
Auf der Rückseite des nicht numerierten Vorsatzblattes des Cod. Sang. 914 notiert I. v. Arx hierzu: (Regula Benedicti) cum notis interlinearibus teutonicis saeculi XVI potius maculata quam illustrata. Hinsichtlich der Zeit dieser Einträge vergleiche man auch B. Bischoff, Regula Benedicti de codice 914 monasteri! S. Galli servato, S. XIV.
Stiftsbibliothek St. Gallen Cod. 915 S. 27-110
Regula Benedict!
Text
31
Cod. Sang. 915
RB Prolog 1-6 [27]
IN N O M I N E DNI N O S T R I IHU XPI INCIPIT PROLOGUS REGULE PATRIS E X I M I I B E A T I S S I M I B E N E D I C T I !
f
f
fi
*
j>
i
f
f
V S C V L Τ A
O FILI
PRAECEPTA
f
f
MAGISTRI
etinclina aurem
cordis tui
et
ammonitionem
pii patris
liben
ter e x c i p e ut a d e u m
& efficaciter
compie
per o b o e d i e n t i a e
rem redeas
aquo per
entiç desidiam Adte ergo n u n c
inoboedi
recesseras meussermo
dirigitur·' quisquís tians proprius
abrenun uolup
tatibus. dnö xpö regi m i l i t a t u r u s
uero
oboedientiae
f o r t i s s i m a atq; prçclara a r m a mis
labo
Inprimis utquicquid
assu
agendü
i n c h o a s b o n u m . a b eo p e r f i c i in s t a n t i s s i m a o r a tione deposcas·
u t q u i n o s iam i n f i l i o r u m
tus ë n u m e r o c o m p u t a r e
nondebeat
demalis actibus nostri s contristar!.,
14 meus] -e- < i
vom Schreiber
gebessert.
digna
aliquando Ita
enim
32
Cod. Sang. 915
RB Prolog 6-18 [28] ei o m n i t e m p o r e d e b o n i s suis in n o b i s é· u t n o n s o l u m exhered& nostris
iratus pater
suos n o n a l i q u a n d o
sed nec u t m & u e n d u s dñs· i r r i t a t u s u t n e q u i s s i m os s e r u o s p e r p & u a m
adpoenam
qui eum sequi n o l u e r i n t
E x s u r g a m u s ergo tandem scriptura
parendum
acdicente·
adgloriam.,
h o r a est iam n o s
nos
desomno
surgere., & apertis oculis nostris addeificum
lumen
attonitis auribus audiamus· diuina cottidie eius audieritis
malis
tradat
aliquando· excitante
quid nos a m m o n e a t uox dicens
filios
clamans
H o d i e si u o c e m
nolite obdurare corda
uestra
E t i t e r u m : q u i h a b & a u r e s a u d i e n d i · a u d i a t quid sps dicat ecclesiis me· t i m o r e m
Etquid dicit? uenite filii dñi docebouos
men uitae hab&is hendant
C u r r i t e dum
ne tenebrç mortis uos
E t q u ç r e n s dñs inmultitudine
cui haec clamet operarium
suum
ad- nachträglich korrigiert. - 9 Nachträglich Betonungszeichen bei utpréual& ámputet. -11 ammonitione] am- > adnachträglich korrigiert. - 17 Zweimal nachträglich Betonungszeichen bei Meminere. - 19 Nachträglich Betonungszeichen plusabéo exfgitur: Sciátqu;. - 20 Nachträglich Betonungszeichen bei régere. - 23 intellegentiam] zweites e < i vom Schreiber
korrigiert.
44
Cod. Sang. 915
RB 2,32 - 3,2 [40] detrimenta gregissibi commissi nonpatiatur· inaugm e n t a t i o n e boni gregis gaudeat
uerum
Ante
nedissimulans autparui pendens, salutem
omnia
animarum
s i b i c o m m i s s a r u m ·' p l u s g e r a t s o l l i c i t u d i n e m t r a n s i t o r i i s · & t e r r e n i s atq; c a d u c i s
derebus
S e m p e r cogi
t&· q u i a a n i m a s suscepit regendas· dequibus o n e m r e d d i t u r u s est
Etnecausetur forte
ri s u b s t a n t i a · ' m e m i n e r i t s c r i p t u m
etrati
demino
Primum
te r e g n u m dì e t i u s t i t i a m e i u s · e t h a e c o m n i a tur uobis
quçri
adicien
Et i t e r u m · ' n i h i l deest t i m e n t i b u s dñi
S c i a t q ; q u i a quisuscipit a n i m a s r e g e n d a s ·
par&se
adrationem r e d d e n d a m
subcura
etquantum
s u a · f r a t r u m se h a b e r e s c i e r i t n u m e r u m · '
Agnoscat
procerto· quia i n d i e iudicii ipsarum o m n i u m
anima
r u m e s t r e d d i t u ru s d ñ o r a t i o n e m · ' s i n e d u b i o a d d i t a & su ç a n i m a e · '
e t i t a s e m p e r timens futura discus
sioné pastoris decreditis ouibus
cum d e a l i e n i s ratio
c i n i i s cau & · r e d d i t u r d e s u i s s o l l i c i t u s · nitionibus suis· emendationem Ipse e f f i c i t u r a u i t i i s DE
ADHIBENDIS
aliis
Etcumdemo
sumministrat
emendatus ADCONSILIUM
FRATRIB;
u o t i e s a l i q u a p r a e c i p u a a g e n d a s u n t in
Q
rio· c o n u o c & abbas o m n e m etdicat ipse unde agitur
menaste
congregationem etaudiens·' consiliü
8 quçrite] quçr| te Hs. - 15 dño] Nasalstrich fehlt Hs. - addita] Das -t- klein übergeschrieben.
- 23f.
Zwei nachträglich entstandene und dann wieder genähte schräge Einrisse im Pergament beeinträchtigen die Lesbarkeit von congregationem (Z. 23) sowie den darunter aufZ. 24 stehenden Text.
Cod. Sang. 915
45
RB 3,2-13 [41] fratrum faciat
tract& apud se·
etquod utilius
I d e o aü o m n e s a d c o n s i l i u m
iudicauerit
uocari
quia sçpe i u n i o r i dñs reuelat q u o d m e l i u s S i c aü d e n t f r a t r e s c o n s i l i u m
cumomni
tis s u b i e c t i o n e · u t n o n p r é s u m a n t
diximus·
est humilita
procaciter
defendere, quodeis uisum fuerit
et
magis
i n a b b a t i s p e n d a t a r b i t r i o · ' u t q u o d s a l u b r i u s ëe iudicauerit· eicuncti oboediant
Sedsicut
disci
p u l o s c o n u e n i t o b o e d i r e m a g i s t r o · ' Ita & i p s u m u i d e & i u s t e c o n d e c & cu η c t a d i s p o n e r e igitur omnes m a g i s t r a m
sequantur
pro
Inomnib; regulam·'
neq; abea temere declin&ur aquoquam
rtullus
inm onasterio · proprii sequatur cordis
uoluntatem·
neq; prçsumat quisquam
cum abbate suo
infra aut foris m o n a s t e r i u m siprçsum pserit
contendere
regulari discipline
proterue Quod
subiaceat
Ipse tarnen abbas· c u m t i m o r e d i .
etobseruatione
regulae omnia faciat·'
proculdubio
Sciensse
d e o m n i b u s i u d i e i i s s u i s · a e q u i s s i m o i u d i c i dö· rationem redditurum
Siqua uero
minora
agendasunt inmonasterii utilitatibus· rum tantum u t a t u r Consilio·' sicut est
senio
scriptum
O m n i a fac cum C o n s i l i o · & p o s t
factum
nonpeniteberis
3 reuelat] Zwischen -t und quod Rasur mit teilweiser Zerstörung des -t. - 7 pendat nachträglich durch übergeschriebenes e > pendeat korrigiert. - èe] eè Hs. - 9 Nachträgliches Betonungszeichen au/cónuenit. - 10 Nachträgliches Betonungszeichen auf cóndec&. - 12 Nachträgliches Betonungszeichen auf temere. declin&ur] -cl- < d vom Schreiber korrigiert. - 16 subiaceat] nachträglich-e-übergeschrieben, weil ursprüngliches -e- aufgrund von Rasur eines Fleckes nicht mehr lesbar. - 18 proeul] -u- aus Korrektur (?). - 21 monasteri!] Das auslautende-i auf Rasur.
46
Cod. Sang. 915
RB 4,1-35 [42] i i i i QUyE
SUNT
I
INSTRUMENTA
BONORUM
OPERUM
Nprimis
dñm
tota a n i m a ·
dm d i l i g e r e
tota u i r t u t e ·
5 mum
tamquam seipsum
"dere·
non adulterare ·
nonconcupiscere · dicere
extoto
D e i n d e proxi Deinde
nonfacere
nonfalsum
honorare omnes homines
Delitias nonamplecti
Pauperes recreare·' uisitare· subuenire· is
Infirmum
S ç c u l i actib;
n i h i l a m o r i xpi p r ç p o n e r e Ira cundiae tempus n o n r e
Dolum incorde nontenere·'
& ore p r o f e r r e
Pacem
Caritatem non derelinquere
non i u r a r e · neforte p e r i u r &
Ueritatem
malum promalo
Iniuriam nonfacere·' fere.
amare·'
Intribulatione
Dolentem consolari·'
falsam non dare·' 20
Corpus castiga
nudum uestire·'
Iram non p e r f i c e r e · ' seruare.
e t q u o d sibi
Ieiunium
mortuum sepelire
se f a c e r e a l i e n u m · '
furtum,
A b n e g a r e se
m & i p s u m s i b i u t s e q u a t u r xpm re·'
nonocci
testimonium
q u i s f i e r i n o n u u l t · alio n e f a c i a t io
corde-
nonreddere·
Sed etfactam patienter suf
Inimicos diligere·'
m a l e d i c e n t e s se n o n
remaledicere sedmagis benedicere proiustitia sustinere
excorde
Persecutioné
n o n e s s e s u p e r b u m · non
6 adulterare] Nachträglich zu adulterali korrigiert. - 11 Das Satzzeichen nach amare verwischt. 14 Vor Sçculi nachträglich über der Zeile vorgeschaltet A = Korrektur zu a Sçculi actib; .
Cod. Sang. 915
47
RB 4,35-61 [43] uinolentum lentum
non multum
non pigrum·'
non detractorem Bonum sibi ·
edacem·'
nonsomno
non m urm u r i o s u m ·'
S p e m s u a m dô c o m m i t t e r e ·
a l i q u i d i n s e c u m u i d e r i t · dö a p p l i c &
non
m a l u m u e r o s e m p e r ase f a c t u m sciat &sibi
reput&
Diem iudicii timere·'
expauescere·'
uitam a&ernam
centia spltali desiderare
Gehennam
omni
concupis
mortem
cottidie
anteoculos suspectam
habere·
omnihora custodire·'
I n o m n i l o c o dm s e r e s p i
cere procerto scire
actus uitae suae
Cogitationes malas
suo a d u e n i e n t e s m o x adxpm allidere· ori spitali patefacere amare·'
etseni
Os s u u m a m a l o
prauo eloquio custodire·
multum
cordi uel
loqui non
U e r b a u a n a aut risiu apta non loqui·'
Risum multum
autexcussum
nonamare
L e c t i o n e s scas libenter a u d i r e · '
orationi
qu e n t e r i n c u m b e r e ·
pretérita
mala
sua
c u m l a c r i m i s uelgemitu cottidie dö c o n f i t e r i · ' dare
inoratione
Deipsis malis dec&ero
Desideria carnis non efficere·'
tatem propriam
odire·'
in o m n i b u s o b o e d i r e · ' q u o d a b s i t agat
fre
Prçceptis
emen Uolun
abbatis
e t i a m si i p s e a l i t é r
memor
illud
dominicum
6 Nachträglich Betonungszeichen auf réput&. - 8 Über mortem nochmals von junger Hand hauchdünn mortem. - 13 Über spltali von späterer Hand nochmals verdeutlichend spirituali. -17 seas] seas Hs. 21 efficere] Das anlautende e- über Ansatz von i.
48
Cod. Sang. 915
RB 4,61 - 5,3 [44] prçceptum·' quçdicunt tacite· quçau faciunt facere nolite
n o n u e l l e d i c i scm a n t e q u a m s i t · s e d p r i u s
esse q u o d u e r i u s d i c a t u r tidie adimplere· odire
Castitatem a m a r e ·
Zelum &inuidiam
onem nonamare·' uenerare·
P r ç c e p t a dî f a c t i s cot non habere·'
Elationem fugere
Iuniores diligere·
inimicis orare
nullum Contenti Seniores
Inxpi amore pro
Cum d i s c o r d a n t e a n t e s o l i s occa
s u m in pacem r e d i r e · quam desperare
Etdedi misericordia
ecce h a e c s u n t
instrumenta
artis spìtalis · quçcum fuerint anobis incessabiliter a d i m p l & a · '
num
dienoctuq;
etin die iudicii recon
signata·' illa merces nobis adño
reconpensabitur
quam ipse p r o m i s i t · q u o d o c u l u s n o n u i d i t
nec
a u r i s a u d i u i t · nec in cor h o m i n i s a s c e n d i t · qu§ p r ç p a r a u i t ds h i s q u i d i l i g u n t i l i u m
Officina
u e r o ubi haec o m n i a d i l i g e n t e r o p e r e m u r · clau stra sunt m o n a s t e r i i · etstabilitas v
DE
I
incongregatione
OBOEDIENTIA
J r i m u s humilitatis gradus é· oboedientia
sine mora
h ç c c o n u e n i t h i s · q u i n i h i l sibi axpo
carius aliquid existimant
propter seruitium
scm q u o d p r o f e s s i s u n t · seu p r o p t e r gehennç· uelgloriam
uitae
metum
aeternae
Auf der ganzen Seite die Punkte oft nachträglich mit kräftigem Strich zu geändert. - 7 uenerare] Das auslautende -e nachträglich ausradiert und statt dessen klein über der Zeile i = > uenerari. - 20 Nach Primus Rasur eines Wortes. - 21 Nachträgliches Betonungszeichen auf cónuenit.
49
Cod. Sang. 915
RB 5,4-14 [45]
m o x u t a l i q u i d i m p e r a t u m am a i o r e f u er it ac si d i u i n i t u s im p e r & u r · m o r a m p a t i n e s c i a n t i n f a ciendo
De q u i b u s d ñ s d i c i t
oboediuit mihi
Ob au d i t u au r i s
e t i t e r u m dicit doctoribus
qui uos audit· me audit
ergo hi tales relin
quentes statim quae sua s u n t · propriam deserentes
&uoluntatem
mox exoccupatis mani
b u s · e t q u o d agebant i n p e r f e c t u m r e l i n q u e n tes · uicino oboedientiae pede· iubentis uocem factis sequuntur; e t u e l u t i uno m o m e n t o , prçdicta m a g i s t r i i u s s i o · e t p e r f e c t a d i s c i p u l i o p e r a · in u e l o c i t a t e t i m o r i s di a m b a e rés c o m m u n i t e r citius explicantur
quibus aduitam
a&er
nam gradiendi amor incum bit·'Ideo angustä uiam a r r i p i u n t · ' u n d e dñs dicit ë. q u ç d u c i t a d u i t a m
Angustauia
utnonsuo
arbitrio
u i u e n t e s · uel desideriis suis & uoluptatibus o b o e d i e n t e s · sed a m b u l a n t e s a l i e n o i u d i c i o & imperio·
In c o e n o b i i s d e g e n t e s , abbatem
sibi p r a e e s s e d e s i d e r a n t
S i n e d u b i o h i ta
les. illam dñi i m i t a n t u r s e n t e n t i a m .
quadicit
n o n u e n i fa c e r e u o l u n t a t e m m e a m · s e d e i u s qui m i s i t me
Sed haec ipsa o b o e d i e n t i a t u n c
acceptabilis erit dò. e t d u l c i s h o m i n i b u s · siquod
10 Satzzeichen nach sequuntur nachträglich > • geändert. - 13 Satzzeichen nach explicantur nachträglich >
geändert. - 20 Über dem i von hi ein Punkt. - 24 acceptabilis] -bilis vom Schreiber Uber der Zeile
nachgetragen.
50
Cod. Sang. 915
RB 5,14 - 6,3 [46] iubetur · nontrepide ·
nontarde·
nontepide·
cum m u r m u r i o uel cum r e s p o n s o n o l e n t i s tur·'
quia oboedientia quçmaioribus
dô e x h i b & u r 5
meaudit
Ipse enim dixit·
aut
efficia
prçbetur·
quiuos audit*
e t c u m bono animo adiscipulis
prae
b e r i o p o r t & . q u i a h i l a r e m d a t o r e m d i l i g i t ds n a m c u m m a l o a n i m o s i o b o e d i t d i s c i p u lu s · & n o n s o l u m o r e s e d & i a m i n c o r d e s i m u r m u r au e r it·' etiam siimpleat iussionem·' tamen io
acceptum
i a m n o n e r i t do - q u i c o r e i u s r e s p i c i t
murmurans
e t p r o t a l i f a c t o n u l l a m c o n s e q u i t u r g r a t i a m · im mo poenam m u r m u r a n t i u m
incurrit·
sinoncum
s a t i s f a c t i o n e em en dau e r i t · ' VI· D E
TACITURNITATE
F
aciamus quodait proph&a
Dixi · custodia
uias m e a s · u t n o n d e l i n q u a m in l i n g u a m ea·
Posui ori meo
20
custodiam
obmutui
&humili
atus sum· &silui abonis
hie ostendit
t a ; si a b o n i s e l o q u i i s i n t e r d u m
propter
nitatem deb& taceri·' q u a n t o magis
prophe
tacitur
amalisuer
bis·' propter p o e n a m peccati deb& cessari? Ergo q u a m u i s d e b o n i s & s c i s et a e d i f i c a t i o n u m eloquiis · perfectis discipulis · propter tatis grauitatem
taciturni
rara loquendi concedatur
18 hie nachträglich > hîc gebessert.
licen
Cod. Sang. 915
RB 6,3 - 7,5 [47] tia
q u i a scriptum é·
gies peccatum linguae
in m u l t i l o q u i o
Etalibi· mors &uita
inmanib;
nam loqui &docere magistrum
dec&·' tacere & a u d i r e discípulo 5
noneffu con
conuenit
e t i d e o s i q u a r e q u i r e n d a s u n t a p r i o r e · cum om ni h u m i l i t a t e · tur
fesubiectione
reuerentiae
requiran
Scurrilitates uero ueluerba otiosa.
mouentia· a&erna clausura inomnibus namus·' etadtalia eloquia discipulum
&risü
locisdam aperire
os n o n p e r m i t t i m us
Vii-D E
HUMILITATE
C
lamat nobis scriptura diuina fratres dicens O m n i s quise exaltat hum iliabitur · etquise hu miliat exaltabitur
is
Cum haec ergo dicit· osten
dit n o b i s o m n e m e x a l t a t i o n e m g e n u s esse biae
Quodsecauere proph&a indicat
super
dicens
Dfle . n o n e s t e x a l t a t u m cor m e u m · n e q u ; e l a t i oculimei
neq; a m b u l a u i in m a g n i s · N e q ; in
mirabilibus super me 20
sunt
Sedquid?
sinonhumi
l i t e r s e n t i e b a m · si e x a l t a u i a n i m a m m e a m · ablactatus
s u p e r m a t r e sua* I t a r & r i b u e s
ma mea
Unde f r a t r e s · s i s u m m a e
u o l u m u s culmen attingere
sicut
inani
humilitatis
et ad e x a l t a t i o n ë
i l l a m c a e l e s t e m · ad q u a m p e r p r ç s e n t i s
uitae-
3 loqui] Das 1 am oberen Schaftende schräg durchstrichen. - Nachträglich ein Betonungszeichen auf cón| dec&. - 4 Nachträglich ein Betonungszeichen aw/cónuenit. - 21 r&ribues] -e- < i vom Schreiber gebessert.
52
Cod. Sang. 915
RB 7,5-13 [48] humilitatem
ascenditur u o l u m u s uelociter
per
u e n i r e · ' Actibus nris a s c e n d e n t i b u s · scala illa erigenda ë· quç i n s o m n o iacob a p p a r u i t · ' per q u a m i 11 i d e s c e n d e n t e s ¿ a s c e n d e n t e s m on s t r a b a n tu r i 11 e
angeli
Nonaliud sinedubio
descensus
etascensus anobis intellegitur · nisi exalta
tione descendere· &humilitate ascendere uero ipsa erecta·' nra ê uita i n s ç c u l o · liato corde· adño erigitur adcçlum
Scala
quçhumi Latera
e n i m e i u s s c a l a e · d i c i m u s n r m ê e c o r p u s &a nimam
Inqua latera diuersos gradus
humi
litatis uel disciplinae·' euocatio diuina
aseen
dendos
Ρ Η
inseruit
r i m u s itaq; h u m i l i t a t i s gradus est· s i t i m o rem di sibi a n t e o c u l o s s e m p e r p o n e n s · U1
mem
omnium
omnino fugiat
E t s e m p e r sit
q u a e p r ç c e p i t ds · q u a l i t e r
tes dm i n g e h e n n a m
pro peccatis
obli
memor
contemnen
incidunt
e t u i t a m a & e r n a m quae t i m e n t i b u s dm rata ë. a n i m o suo semper u o l u a t
prçpa
etcustodiens
se o m n i h o r a a p e c c a t i s & u i t i i s · I d e s t
cogitatio
num linguae·
pedum
Oculorum
manuum
uel u o l u n t a t i s p r o p r i ç · sed & d e s i d e r i a
carnis·'
A e s t i m & se h o m o · d e c a e l i s a d ô s e m p e r
respici
3 sonino] Am Ende des η ein beistrichähnlicher Haken. - 5 descensus] des- vom Schreiber < dis- durch Überschreibung des -i- gebessert. - 6 intellegitur] mit senkrechtem Strich durch das zweite -e- > intellinachträglich korrigiert. - 8 Punkt nach sçculo nachträglich zu geändert. - 10 êe] eèHs.-a > se nachträglich gebessert. - diuersos] -o- < Ansatz von u korrigiert. - 1 8
11 Inqua]
Nachträgliches
Betonungszeichen auf fncidunt. - 24 Nachträglich Punkt hinter homo zu kräftigem
geändert.
Cod. Sang. 915
RB 7,13-23 [49] o m n i h o r a · ' Etfacta sua o m n i loco abaspectu nitatis uideri· ari
etab angelis omni hora
Demonstrat nobis hoc p r o p h & a ·
cogitationibus nostris itadm semper ostendit dicens Et i t e m
renunti cumin
prçsentem
S c r u t a n e corda e t r e n e s ds·'
Dñs n o u i t cogitationes
Item d i c i t ·
diui
hominum
Intellexisti cogitationes meas alongé
Etquia cogitatio h o m i n i s c o n f i t e b i t u r tibi nam u t s o l l i c i t u s sit circa c o g i t a t i o n e s s u a s per u e r s a s · dicat s e m p e r u t i l i s frater
incordesuo
T u n e e r o i n m a c u l a t u s c o r a m eo · s i o b s e r u a u e ro m e a b i n i q u i t a t e m e a
Uoluntatem
uero
p r o p r i a m ita facere p r o h i b e m u r · cum dicit scriptura nobis auertere
Et a u o l u n t a t i b u s t u i s
I t e m r o g a m u s dm in o r a t i o n e •
u t f i a t i l l i u s u o l u n t a s in n o b i s
Docemur
ergo m e r i t o n o s t r a m n o n facere u o l u n t a t e m · c u m c a u e m u s i l l u d q u o d d i c i t sca s c r i p t u r a Sunt uiae q u ç u i d e n t u r a b h o m i n i b u s rectae·' q u a r u m f i n i s u s q ; a d p r o f u n d u m i n f e r n i de mergit
&cum item p a u e m u s illud
ηeglegentibus dictum e·' h o m i n a b i l e s facti s u n t
quodde
C o r r u p t i s u n t · &ab
in u o l u p t a t i b u s s u i s ;
In d e s i d e r i i s u e r o c a r n i s * ita n o b i s dm c r e d a m '
2 Nachträglich
Betonungszeichen
< i vom Schreiber gebessert.
auf uidéri. - 9 sollicitas] Über dem -u- ein Punkt. - 14 scriptura]
- 20 usque] Langes -s wohl aus Korrektur. - 21 & auf Rasur.
54
Cod. Sang. 915
RB 7,23-33 [50] semper
esse p r e s e n t e m
cum dicit p r o p h & a dño
A n t e te ë o m n e d e s i d e r i u m m e u m ë ergo
ideo
malum
desiderium
Cauendü quiamors
secus i n t r o i t u m d e l e c t a t i o n i s p o s i t a est 5
U n d e scriptura prçcepit dicens c u p i s c e n t i a s t u a s n o n eas
P o s t con
Ergo s i o c u l i
speculantur bonos &malos·' &dñs
dñi
decáelo
semper respicit super filios h o m i n u m · ut uide at io
si est
i n t e l l e g e n s a u t r e q u i r e n s d m · ' Etsi
abangelis nobis deputatis
cottidie die nocteq;
dño factori nostro· opera nostra Cauendum
nuntiantur·'
ë ergo o m n i hora fratres sicut
dicit i n p s a l m o p r o p h & a · n e n o s d e c l i n a n t e s in malum 15
et i n u t i l e s f a c t o s a l i q u a h o r a
d§ · e t p a r c e n d o n o b i s
in hoc tem pore quia
e s t · expectat n o s c o n u e r t i in m e l i u s · ' nobis i n f u t u r o ·
aspiciat nedicat
haec fecisti &tacui
S
ecundus humilitatis gradus ë· quis n o n a m a n s u o l u n t a t e m
sipropriam
desideria
sua
non délectetur i m p l e r e · seduocem illam
factis imitetur dicentis scriptura
&necessitas parit
dñi
N o n u e n i facere uo
luntatem m e a m · sed eius qui m i s i t m e · dicit
pius
Uoluptas
Item
hab&poenam
coronam
2 Ante te] te vom Schreiber mit Einschaltpunkt über der Zeile nachgetragen. - 5 prçcepit] -enachträglich durch senkrechten Strich zu i gebessert. - 9 intellegens > intelligens nachträglich durch senkrechten Strich durch das zweite -e- gebessert. - 10 nocteq;] -e- nachträglich durch Unterpungierung getilgt und übergeschrieben ν = > noctuq; korrigiert.
Cod. Sang. 915
55
RB 7,34-41 [51]
T
^rtius humilitatis gradus é·
utquis prodi
a m o r e · o m n i o b o e d i e n t i a se s u b d a t m a i o r i ·
Imitane d ñ m · dequo dicit a p o s t o l u s
factusoboe
diens usq; a d m o r t e m
Q
u a r t u s h u m i l i t a t i s g r a d u s é · si i n i p s a o b o e d i
entia duris &contrariis rebus·
uel &iam
qui
buslib& irrogatis i n i u r i i s . tacita conscientia
patientiam
amplectatur·
cat u e l d i s c e d a t ·
& sustinens nonlases
dicente scriptura
Quiper
s e u e r a u e r i t usq; in f i n e m · h i c s a l u u s Item·
confort&ur
erit
c o r t u u m · &sustine dñm
Et o s t e n d e n s f i d e l e m p r o d ñ o u n i u e r s a & i a m contraria s u s t i n e r e debere·' dicit e x p e r s o n a sufferentium totadie·
afficimur
aestimati s u m u s ut oues occisionis
Et securi despe tur
P r o p t e r te m o r t e
gaudentes
retributionis diuinae. &dicentes
superamus· propter
eum
e t item alio loco s c r i p t u r a
subsequun
S e d in h i s o m n i b ; quidilexit nos·' P r o b a s t i n o s ds ·
i g n e n o s examinasti sicut e x a m i n a t u r argen tum
I n d u x i s t i n o s i n l a q u e u m · posuisti tribu
lationes indorso nostro
etutostendat
sub
priore debere nos esse·' s u b s e q u i t u r dicens · In p o s u i s t i h o m i n e s s u p e r c a p i t a n o s t r a
7 tacita] -c- aus Ansatz von i vom Schreiber berichtigt. - 16 sequun|tur] Das erste-u-vom in kleinerer Schrift über der Zeile nachgetragen.
Schreiber
56
Cod. Sang. 915
RB 7,42-50 [52] Sed &prçceptum patientiam
a d i m p l e n t e s · CJuipercussi
lam · prçbent mittunt s
dñi inaduersis &iniuriis
fealiam·'
fepallium·
uadunt &duo·'
per
maxil
a u f e r e n t i t u n i c a m · di Angariati
miliarium·
&Cum paulo apostolo falsos fratres
s u s t i n e n t · & p e r s e c u t i o n em s u s t i n e n t ·
female
d i c e n t e s se b e n e d i c u n t
Q
u i n t u s h u m i l i t a t i s g r a d u s ë · s i o m n e s cogi
tationes malas cordi suo a d u e n i e n t e s · uel ma
la ase a b s c o n s e com m i s s a ·
perhumilem
con f e s s i o n e m · abbatem n o n c e l a u e r i t
suum
h o r t a n s n o s d e h a c re s c r i p t u r a d i c e n s dño uiam tuam
fesperaineum
Etitem
reuela dicit
c o n f i t e m i n i dño quö b o n u s quo i n s ç c u l u m 15
ricordia eius meum
Et i t e m p r o p h & a ·
Delictum
c o g n i t u m tibi feci· & i n i u s t i t i a s
nonoperui
Dixi·' p r o n u n t i a b o
mise
meas
aduersumme
in i u s t i t i a s m e a s dño·' & t u r e m i s i s t i im p i & a t e m cordis mei
S
extus
humilitatis gradus ë· siomni
uel extremitate
c o n t e n t u s sit
monachus·'
omnia quçsibi i n i u n g u n t u r · uelut se m a l u m i u d i c & e t i n d i g n u m · ' proph&a
Adnihilum
uilitate fead
operarium
dicens sibi cum
redactus sum
&nesciui
1 prçceptum] Die Cauda erst nachträglich und von anderer Hand hinzugefügt. - & iniuriis] Zwischen
&
und iniuriis nachträglich von anderer Hand mit Einschaltpunkt über der Zeile hinzugefügt in. - 5 falsos mit Einschaltpunkt vom Schreiber Uber der Z£ile nachgetragen. pronuntiabo vom Schreiber
hineingequetscht.
- 17 Das Satzzeichen zwischen Dixi und
57
Cod. Sang. 915
RB 7,50-60 [53]
Ut i u m e n t u m f a c t u s s u m a p u d t e ·
&ego semper
tecum
S
e p t i m u s h u m i l i t a t i s g r a d u s ë · s i o m n i b u s se inferiorem &uiliorem
5
nonsolum
pronunti&· sed&iam tu
sualingua
i n t i m o cordis credat affec
h u m i l i a n s se · & d i c e n s c u m p r o p h & a
E g o au sum u e r m i s & n o n h o m o · opprobrium n u m &abiectio plebis liatus &confusus io
exaltatus sum etitem
O Ν
&humi
bonum mihi
h u m i l i a s t i m e· u t d i s c a m m a n d a t a
homi quod
tua·
c t a u u s h u m i l i t a t i s g r a d u s ë · s i n i h i l agat
m o n a c h u s nisi quod c o m m u n i s
regula· uel m a i o r u m
cohortantur
o n u s humilitatis gradus ë ·
dum
16
prohibeat
monasterii exempla
silinguam
monachus
adloquen
et t a c i t u r η i t a t ë
h a b e n s usq; ad i n t e r r o g a t i o n e m
nonloquatur
monstrante scriptura· quiain multiloquio effugi&ur peccatum
&quia uir
non dirigitur
terram
D V
super
non
linguosus
ecimus humilitatis gradusë· sinonsit
faci
lis a c p r o m p t u s inrisu
est
stultus inrisu
Quia scriptum
exaltat uocem
suam
ndecimus humilitatis gradusë· tur m o n a c h u s leniter
sicumloqui
&sine risu
humiliter
7 opprobium] Über dem ersten -ρ- ein kleines Loch im Pergament, so daß der Eindruck eines Hakens entsteht.
58
Cod. Sang. 915
RB 7,60-69 [54] cum grauitate · uel pauca u e r b a · & r a t i o n a b i l i a loquatur*
e t n o n s i t c l a m o s u s ¡ n u o c e ·< s i c u t
scriptum ë
Sapiens uerbis innotescit paucis
I Auodecimus
hum ilitatis gradus ë· s i n o n s o l u m
•^-^corde m o n a c h u s · sed&iam ipso corpore h u m i litatem
uidentibus
se s e m p e r i n d i c & · ' i d e s t
in o p e r e d i · in o r a t o r i o · in m o n a s t e r i o · in h o r t o · i n u i a · i n a g r o · ' u e l u b i c u m q; s e d e n s · a m b u l a n e · u e l s t a n s · ' i n c l i n a t o sit io
in t e r r a m
semper capite·' defixis
a s p e c t i b u s · r e u m se o m n i h o r a d e
p e c c a t i s s u i s a e s t i m a n s · Iam se t r e m e n d o ciò r e p r ç s e n t a r i de s e m p e r
aestim&
D i c e n s sibi in cor
i l l u d · q u o d p u b l i c a n u s i 11 e e u a n g e l i
e u s · ' fixis interram o c u l i s dixit 15
iudi
Dñe · non sum
d i g n u s ego p e c c a t o r · l e u a r e o c u l o s m e o s a d c a e lum
Et i t e m c u m p r o p h e t a
&h u m i l i a t u s su m u s q u a q ;
I n c u r u a t u s suErgo his o m n i b u s
h u m i l i t a t i s gradibus ascensis m o n a c h u s · mox a d c a r i t a t e m dì p e r u e n i & illam 20
foras mittit timorem
quç perfecta
Per quam
uniuersa
q u ç p r i u s n o n s i n e f o r m i d i n e o b s e r u a b a t · absq; u l l o l a b o r e u e l u t n a t u r a l i t e r ex c o n s u & u d i n e incipi& custodire n§
sedamore xpi·'
n o n iam t i m o r e g e h e n et c o n s u & u d i n e ipsa bona
13 Der Punkt zwischen illud und quod vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. - 17 usquaq; durch nachträglich übergeschriebenes q; > usq;quaq; korrigiert.
59
Cod. Sang. 915 RB 7,69 - 9,3 [55] & delectatione rium
suum
uirtutum
mundum
seo d i g n a b i t u r
q u ç d f i s i a m in o p e r a
auitiis &peccatis
spu
demonstrare
VÜi-DEOFFICIIS D I U I N I S
H
iemis tempore· usq; in p a s c h a ·
idest
IN
NOCTIBUS·
akalendis
nouembribus
iuxta considerationem
octaua hora noctis surgendum
rationis·
ë • utmodice
a m p l i u s d e m e d i a n o c t e p a u s e t u r · & iam digesti surgant io
Quoduero
restât post uigilias
t r i b u s qui p s a l t e r i i · uel l e c t i o n u m gent· meditationi inseruiatur
aliquid i n d i Apascha
usq; a d s u p r a dictas k a l e n d a s n o u e m b r e s · temperetur uissimo is
naturç
hora uigiliarum
interuallo· exeant
afra
agenda·
quo fratres
aü sic
utpar
adnecessaria
c u s t o di t o · m o x m a t u t i n i · qu i i n
c i p i e n t e l u c e agendi sunt sub sequantur · viiii·
Q U A N T I PS A L M I D I C E N D I S U N T N O C T U R NIS HORIS·
Τ
" T i e n i is t e m p o r e -®-mis u e r s u m
2i
s u p r a s c r i p t o · ' p r ç m i s s o in p r i
ds i n a d i u t o r i u m
In s e c u η do ter tio d i c e n d u m a p e r i e s · & os m e u m hune
psalmus
Dfle l a b i a
intende·' mea
adnuntiabit laudem
Cui s u b i u n g e n d u s ë t e r t i u s Post
meum
tuâ
psalmus & gloria
nonagesimus quartus c ù a n
3 seo] scö Hs. - 15 Der Punkt zwischen matutini und qui vom Schreiber nachträglich - 1 7 Quanti] Das -n- vom Rubrikator selbst nachträglich verkleckst.
- 21 Dñe] Dnè Hs.
klein übergeschrieben.
hineingequetscht.
- 20 uersum] -m
60
Cod. Sang. 915
RB 9,3 - 10,1 [56] tiphona·
aut certe
decantandus
quatur ambrosianus
s
D e i n d e sex p s a l m i Quibus dictis· dicto
b e n e d i c a t abbas
e t s e d e n t i b u s o m n i b u s in
scamnis·' legantur
uicissim
responsoria
cantentur
onem
Duo
Post tertiam uero
s u r g a n t · ' ob h o n o r e m Codicesaü
ueterisquä noui tatis
desedilibus
& reuerentiam
legantur
scae
i n u i g i l i i s · tä
testamenti* diuinae
Sed & expositiones eorum
auctori
quç a n o m i factae
P o s t h a s t r e s u e r o l e c t i o n e s c u m re
sponsoriis suis· sequantur cum a l l e l u i a c a n e n d i
r e l i q u i sex
&supplicatio laetaniae· idest &sic finiantur
uigiliae
psalmi
Post hos lectio
li s e q u a t u r · ' e x c o r d e r e c i t a n d a 20
lecti
Quamdum
natis & o r t h o d o x i s catholicis patrib; sunt
tria
responsoria
q u i c a n t a t · dicat gloriam
trinitatis
incodice
Interquas
incipit cantor dicere·' mox omnes suis
uersu
afratribus
tres lectiones·'
sine gloria dicantur·'
is
subse
cum a n t i p h o n i s
super analogium
io
Inde
aposto
etuersus· kyrieleison·
nocturnae
X QUALITER AESTATIS TEMPORE AGA TUR NOCTURNA LAUS
A " "
*
"
3 dicto] -o < u vom Schreiber gebessert. - 5 Nachträgliches Betonungszeichen auf incódice. - 13 Zwischen noui und testamenti Rasur.
61
Cod. Sang. 915 RB 10,1 - 11,6 [57] Omnis utsupra dictum ë· psalmodiae teneatur·
Excepto q u o d l e c t i o n e s incodice· ρτορ
ter b r e u i t a t e m
noctium
minime
legantur
Sed pro ipsis tribus l e c t i o n i b u s una 5
quantitas
testamento m e m o r i t e r dicatur·' sorium subsequatur ë impleantur·'
deu&eri
CJuambreue
Etreliqua omnia
Idest u t n u m q u a m
utdictú
m i n u s aduo
decim p s a l m o r u m quantitate aduigilias nas dicantur·' io
Exceptis tertio
respon
noctur
&nonagesimo
qu a r t o p s a l m o
XI Q U A L I T
DIEB
DOMINICIS UIGILIE
o m i n i c o die t e m p e r i u s surgatur
D
AGAN
aduigilias
Inquibus uigiliis teneatur mensura· idest
latis utsupra disposuimus sexpsalmis 15
feuersu·'
r e s i d e n t i b ; c u n c t i s disposite & per o r d i n e m selliis · Legantur tuor
modu insub
i n c o d i c e u t s u p r a d i x i m u s quat
l e c t i o n e s cum r e s p o n s o r i i s s u i s
inquarto responsorio · dicatur
Ubi tantú
acantante
gloria·
Q u a m d u m i n c i p i t · m o x o m n e s eu m r e u er en t i a 20
surgant
Post quas lectiones sequantur
ne a l i i sex p s a l m i res & u e r s u s
exordi
cum a n t i p h o n i s · sicut anterio
Postquos iterum legantur
aliae
q u a t t u o r l e c t i o n e s cum r e s p o n s o r i i s s u i s · o r d i n e quo supra
Post quas d i c a n t u r tria cantica pro
11 Das Kürzelzeichen über dem Ν von AGAN erst nachträglich mit kräftiger brauner Tinte. - 16 Der Punkt hinter sub| selliis nachträglich in geändert. - 1 9 reuerentia] Punkt oder kleiner Haken über dem zweiten -e-.
62
Cod. Sang. 915
RB 11,6-12,4 [58] ph&arum
qu ç in s t i t u er it abbas
cum a l l e l u i a p s a l l a n t u r
Quaecantica
Dicto &iam uersu
n e d i c e n t e abbate· L e g a n t u r
aliae quattuor lectio
n e s d e n o u o t e s t a m e n t o · o r d i n e quo s u p r a 5
quartum aut responsorium te dm l a u d a m u s
Q u o p e r d i c t o · l e g a t abbas l e c t i &timore
stantib;
Quaperlecta· respondeant omnes amen
e t s u b s e q u a t u r m o x abbas y m n u m io
Post
I n c i p i t abbas y m n ú
o n e m d e e u a n g e l i o · cum h o n o r e omnibus
& be
tedec& laus ·
&data benedictione · incipiat matutinos do u i g i l i a r u m
Quior
o m n i t e m p o r e tarn a e s t a t i s quam
hiemis· aequaliter indie dominico nisi forte quodabsit
teneatur·
t a r d i u s s u r g a n t • a l i q u i d de
l e c t i o n ibu s br eu i a n du m ë· a u t r e s p o n s o r i i s is
Quodtamen omnino caueatur
neproueniat
Q u o d si c o n t i g e r i t · d i g n e s a t i s f a c i a t do i n o r a t o r i o · percuius euenerit neglectum
AGATUR:
XII Q U O M O D O M A T U T I N O R U M
SOLLEMNITAS
nmatutinis
I
d o m i n i c o die· i n p r i m i s
dicatur
s e x a g e s i m u s s e x t u s p s a l m u s · s i n e a n t i p h o n a in directum
P o s t q u e m d i c a t u r qu in qu a g e s i m u s
cum a l l e l u i a mus decimus·
Postquem dicatur
cen t e s i m u s s e p t i
Et s e x a g e s i m us s e c u n d u s
nedictiones etlaudes
12 Punkt hinter teneatur nachträglich zu
I n d e be
Lectio deapocalipsi una
geändert.
Cod. Sang. 915
RB 12,4-13,11 [59] excorde uersus
Et r e s p o n s o r i u m
etcanticum deeuangelio·
p l e t u m est X I I I
TER
Et a m b r o s i a n u s ·
PRIUATIS
AGANTUR
D
La&ania·
DIEBUS
QUALI
MATUTINT
i e b u s aü p r i u a t i s · m a t u t i n o r u m agatur
Idest
solemnitas
sexagesimus sextus
dicatur sine antiphona · subtrahendo
sicut d o m i n i c a · u t o m n e s occurrant
psalmus·
adquinqua Post
quem alii duo psalmi dicantur· s e c u n d u m su&udinem
ita
modice
gesimum· quicum antiphona dicatur io
&com
con
Idest secunda feria· quintus &
tricesimus quintus
Tertia feria· quadragesi
m u s s e c u n d u s · & qu i n qu a g e s i m u s s e x t u s Quarta feria· sexagesimus tertius· 15
mus quartus
Q u i n t a feria
timus· &octogesimus nonus agesimus quintus Sabbato aü
&sexagesi
octogesimus
sep
Sexta feria· septu
&nonagesimus
primus
c e n t e s i m u s qu a d r a g e s i m u s s e c u n d u s ·
etcanticum deutero n o m i i · quod diuidatur 20
i n d u a s glorias unum lit
n a m c&eris diebus
canticú
quodque die suo e x p r o p h & i s · sicut psal
eclesia r o m a n a · dicatur
P o s t h a e c se
quantur laudes· deinde lectio una memoriter
recitanda
apostoli·
Responsorium
ambro
16 Der Punkt zwischen feria und septu|agesimus vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. 20 c&eris] Unter & nachträglich eine Cauda.
64
Cod. Sang. 915
RB 13,11 - 15,3
[60] sianus· uersus· canticum d e e u a n g e l i o · & c o m p l & u m est
la&ania·
Plane agenda matutina
uespertina nontranseat aliquando· nisi ordine, oratio dominica omnibus s
uel
inultimo
audientibus
dicatur apriore·'
Propter scandalorum
spinas
quçoriri soient
U t c o n u e n t i peripsius oratio
nis sponsionem quadicunt·' dimitte nobis sicut & n o s d i m i t t i m u s · ' p u r g e n t se a b h u i u s m o d i io
C&eris uero a g e n d i s · u l t i m a p a r s e i u s
orationis
dicatur·' ut a b o m n i b u s r e s p o n d e a t u r
sedlibera
nos amalo ΧΠΠ
uitio
ΙΝ
AGANTUR
NATALICIIS
I
SCORUM
UIGILIAE
QUALITER
n s c o r u m uero festiu itatibu s · uel o m n i b u s
solem
n i t a t i b u s · sicut d i x i m u s d o m i n i c o die a g e n d u m ita agatur
16
Excepto q u o d p s a l m i
nae uel l e c t i o n e s
adipsumdiem
aut a n t i p h o pertinentes
dicantur·' m o d u s autem supra scriptus teneatur XV
A-trt
A
QUIBUS
TEMPORIB;
DICATUR
sco pascha usq; p e n t e c o s t e n · ' s i n e ne dicatur
intermissio
a l l e l u i a · tarn i n p s a l m i s q u a m i n
responsoriis
A p e n t e c o s t e n a ü · usq; i n c a p u t
quadragesimi·'
omnibus noctibus
posterioribus psalmis· tantum dicatur
cum sex
adnocturnos
O m n i u e r o d o m i n i c a extra
11 Hinter a malo und vor dem in die Zeile geschriebenen
quadra
Teil cter Überschrift des folgenden Kapitels ein
ausradiertes lateinisches Wort. - 1 3 scorum] scörum Hs. - Der Punkt zwischen festiuitatibus und uel vom Schreiber nachträglich
hineingequetscht.
- Am Zeilenende hinter solem ein Punkt. - 21 Der Punkt
zwischen aü und usq; vom Schreiber nachträglich
hineingequetscht.
Cod. Sang. 915
RB 15,3 - 17,4 [61] g e s i m a m · ' c a n t i c a · ' m a t u t i n i · ' pr im a· ' t e r t i a · ' s e x t a · ' nonaq;
cum a l l e l u i a d i c a n t u r
iam cum a n t i p h o n a
Uesperauero
Responsoria uero numquä
d i c a n t u r cum a f r n i s i a p a s c h a usq; ad pen te c o s t e n XVI
QUALITER
DIUINA
OPERA
PER DIEM
AGANTUR
Λ / t a i t p r o p h & a · s e p t i e s i n d i e l a u d e m dixi tibi Q u i s e p t e n a r i u s s a c r a t u s n u m e r u s a n o b i s sie i m p l e bitur· simatutino io
primç
tertiae
sextae
nonae·
u e s p e r e · com p l e t o r iiq;
tempore- nrae seruitutis
officia p e r s o l u a m u s
Quia d e h i s d i u r n i s h o r i s
dixit
S e p t i e s i n d i e l a u d e m dixi tibi
nam d e n o c t u r n i s u i g i l i i s
idem ipse p r o p h & a ait
m e d i a n o c t e surgebam ad con f i t e n d u m tibi Ergo his tem p o r i b u s r e f e r a m u s l a u d e s c r e a t o r i n r o is
s u p e r i u d i c i a i u s t i t i a e s u ç · Idest m a t u t i n i s · p r i m a · tertia· sexta· nona· uespera· completorio·' etnoc te s u r g a m u s ad c o n f i t e n d u m ei
XVn-QUOT
PSALMI
P E R E A S D E M H O R A S DICENDI SUNT
am d e n o c t u r n i s uel m a t u t i n i s d i g e s s i m u s ordi
I
nem p s a l m o d i a e · n u n c d e s e q u e n t i b u s h o r i s uide amus
P r i m a h o r a d i c a n t u r p s a l m i tres sin
gulatim · & n o n s u b u n a g l o r i a
Ymnus eiusdé
h o r a e · p o s t u e r s u m ds in adiutorium m e u m i n t e n de·
antequam psalmi incipiantur
P o s t expie
8 simatutino] -o nachträglich mit langem senkrechten Sirich getilgt und zu -i geändert. - 9 uespere] Das schließende -e nachträglich und von anderer Hand mit Cauda versehen.
66
Cod. Sang. 915
RB 17,4 - 18,3 [62]
tionem uero trium psalm orum · recitetur lectio una·' u e r s u s · et k y r i e l e i s o n
etmissas
T e r t i a u e r o · sexta
& n o n a · eadem eo o r d i n e celebr&ur oratio· sus 5
ymni earundem horarum
terni p s a l m i · lectio
& uersus · kyrieleison· & missf sunt
Simaior
congregatio f u e r i t · cum a n t i p h o n i s indirectum psallantur
Siuero terminetur
Postquos psalmos lectio recitandaest sorium
minor·
U e s p e r t i n a aut s i n a x i s ·
quattuor p s a l m i s cum a n t i p h o n i s io
Idest uer
Inderespon
a m b r o s i a n u s · u e r s u s · c a n t i c u m de e u a n g é
lio la&ania·' et oratio d o m i n i c a · fiant m i s s a e Completorium aut· trium psalm orum termin&ur·'
Quipsalmi
na d i c e n d i s u n t is
rae
dictione
directanei sine antipho
Post quos y m n u s eiusdem
lectio una· uersus· kyrieleison
ho
&benedic
tione fiant missae XVDIQUO
ORDINE
IPSI PSALMI
DICENDI
SUNT
n p r i m i s d i c a t u r u e r s u s · ds i n a d i u t o r i u m
meum
I
i n t e n d e · dñe a d a d i u u a n d u m m e f e s t i n a · ' etgloria Inde y m n u s u n i u s c u i u s q u e horae
ma hora d o m i n i c a psalmi centesimi
D e i n d e pri
dicenda quattuor octaui decimi
h o r i s · Idest tertia· sexta
capitula
Reliquisuero
uel n o n a · terna capitu
la s u p r a s c r i p t i p s a l m i c e n t e s i m i o c t a u i
2 missa wohl
nachträglich >
missœ korrigiert.
-
3 Nachträglich
decimi
ein Betonungszeichen
ΰκ/éadem.
Cod. Sang. 915
67
RB 18,3-13 [63]
dicantur
Adprimam
aü s e c u n d a e
feriae-dican
tur tres psalm i · idest p r i m u s · s e c u n d u s ·
&sextus
Et i t a p e r s i n g u l o s d i e s a d p r i m a m u s q ; d o m i n i c a · d i c a n t u r per o r d i n e m decimum psalmum
terni p s a l m i · ' usq; n o n u m Ita s a n e · ut n o n u s p s a l m us
&septimus decimus· partiantur
inbinos
Etsic
f i t u t a d u i g i l i a s d o m in i c a · s e m p e r a u i c e s i m o piatur
A d t e r t i a m uero · sextam
inci
nonamq; secun
dae í e r i a e · n o u e m c a p i t u l a q u a e r e s i d u a s u n t · decentesimo pereasdem
octauo decimo p s a l m o · Ipsa terna
horas dicantur
Expenso ergo psalmo
c e n t e s i m o o c t a u o d e c i m o d u o b u s d i e b u s · I d e s t do minico & secunda feria·' tiam
sextam
uel nonam
T e r t i a feria iam psallantur
adter
ternipsalmi
a c e n t e s i m o n o n o d e c i m o · usq; a d c e n t e s i m u m simum
septimum
idest psalmi nouem
psalmi semper usq; d o m i n i c a m ras i t i d e m r e p & a n t u r nus· lectionum
ueluersuum
pereasdem dispositione
que
ho unifor
e t i t a scilic&
dominica acentesimo octauo decimo
semper
incipietur
cottidie · quattuor psalmorum
dulatione canatur
Qui
Y m n o r u m n i h i l orni
m i cu η c t i s d i e b u s s e r u a t a Uesperaaut
uice
mo
Quipsalmi incipiantur
tesimo n o n o · usq; c e n t e s i m u m
acen
qu a d r a g e s i m u m
1 Der Punkt zwischen feriae und dican|tur vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. - 7 Der Punkt zwischen dominica und semper vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. - Am rechten Rand in zwei Zeilen von späterer Hand der Beginn des 20. Psalms Domine in virtute | tua letabitur rex. - 13 secunda] -a auf Rasur, nicht deutlich lesbar ( eligantur. - 1 2 scae] Der Schreiber
71
Cod. Sang. 915 RB 22,1 - 23,2 [67] ΧΧΠ Q U O M O D O
S
inguli
DORMIANT
MONACHI
persingulos lectos dormiant
Lectisternia
pro m o d o c o n u e r s a t i o n i s · s e c u n d u m abbatissui accipiant
5
unoloco dormiant
dispositionem
Sipotest fieri·
omnesin
Siaü multitudo
nonsinit·
deni a u t u i c e n i cum s e n i o r i b u s · q u i s u p e r
eossolliciti
sint pausent
cella
C a n d e l a i u g i t e r in e a d e m
ardeat· usq; m a n e
Uestiti dormiant·
&cincti
cingulis a u t f u n i b u s · ' & c u l t e l l o s suos a d l a t u s suü io
nonhabeant
düdormiunt· neforte
uulnerentur dormientes* nachi semper; tes· f e s t i n e n t
persomnum
et u t p a r a t i sint mo
E t f a c t o s i g n o · absq; m o r a surgen inuicem
s e p r ç u e n i r e a d o p u s di·
Cum o m n i tarnen g r a u i t a t e & m o d e s t i a is
c e n t i o r e s f r a t r e s i u x t a se n o n h a b e a n t s e d p e r m i x t i cum s e n i o r i b u s p r o p t e r som n o l e n t o r u m
^superbus
cohortentur ·
excusationes
D E EX C O M M U N IC ATI O N E
^ ^ iquis frater contumax
lectos·
Surgentes uero
a d o p u s di· i n u i c e m se m o d e r a t e xxm
Adules
CULPARUM
aut inoboediens·
aut m u r m u r a n s · uel i n a l i q u o
r i u s e x s i s t e n s scae r e g u l a e * e t p r ç c e p t i s rum
suorum
contemptor
aut contra senio
repertus fuerit·' hic
secundum dñi nostri prçceptum
ammoneatur
6 aut] Dar -t vom Schreiber erst korrigierend eingefugt (?). - 9 adlatus suü wohl auf Rasur. - 2 2 scae] Der Nasalstrich erst knapp über dem -e Hs.
72
Cod. Sang. 915
RB 23,2 - 25,2 [68] semel & s e c u n d o · secreto asenioribus
suis
S i n o n e m e n d a u e r i t obiurg&ur publice coram omnibus
S i u e r o n e q ; sic c o r r e x e r i t ·
siintelle
git q u a l i s p o e n a sit·' excom m u n i c a t i o n i s
at
Sin aü i m p r o b u s e s t · u i n d i c t ç
corporali
subdatur
ONIS
XXDHQUALIS D E B E T E S S E M O D U S ecundum
S
subiace
modum
culpae
EXCOMMUNICATI
& excom m u n i c a t i o
nis uel discipline m e n s u r a deb& extendi
Quiculparum
m o d u s in abbatis p e n d &
iudicio'
Siquistamen frater inleuioribus culpis amensae participatione priu&ur
P r i u a t i aú
a m e n s a e c o n s o r t i o · ista erit ratio psalmum 15
inuenitur·
Utinoratorio
aut antiphonam non imponat-
neq;
l e c t i o n e m recit& usq; ad satis f a c t i o n e m Refectionem a ü c i b i · post fratrum solus accipiat
Utsi
refectionem
u e r b i g r a t i a f r a t r e s re
f i c i u n t u r s e x t a h o r a · il 1 e f r a t e r n o n a
Sifra
t r e s n o n a · i 11 e u e s p e r a · ' u s q ; d u m s a t i s f a c t i o n e 20
congrua· ueniam
consequatur
XXV D E G R A U I O R I B U S
I
CULPIS
s aü frater q u i g r a u i o r i s culpae suspendatur
amensa simul
n u l l u s ei f r a t r u m
in
noxatenetur
&aboratorio
ullo iungatur
consortio
2 obiurg&ur] das -τ- scheint durch Rasur getilgt. - 3 intelle|git > intelli- nachträglich korrigiert. - 21 nox a tenetur Hs. - 24 ullo offenbar durch Rasur des η < nullo korrigiert.
73
Cod. Sang. 915
RB 25,2 - 27,3 [69] nec i n c o n l o q u i o
S o l u s s i t a d o p u s s i b i in i u n c t ü ·
persistens inpçnitentiae luctu bilem apostoli s e n t e n t i a m eiusmodi hominem 5
u u s sit
dicentis
ininteritu
in d i e m d ñ i
percipiat·' m ensura
uel hora
carnis
utspssal solus
qua p r ç u i d e r i t
nec aquoquam
nec cibus quiei
terri
Traditum
Cibiaü refectionem
abbas e i c o m p & e r e transeunte·
Sciens illam
benedicatur
datur·
xxviDE H I S Q U I S I N E I U S S I O N E I U N G U N T SE io
E X C O M M U N IC A T I S
^ ^ iquis frater praesum pserit sine i u s s i o n e fratri e x c o m m u n i c a t o re· a u t loqui cum similem
eo. uel m a n d a t u m
sortiatur excöm unicationis
xxviiQUALITER
DEBEAT ABBAS
ESSE CIRCA I
q u o l i b & m o d o se ei
abbatis iunge dirigere·
uindictam
SOLLICITUS
EXCOMMUNICATOS
Λ mni sollicitudine
c u r a m g e r a t a b b a s c i r a de
linquentes fratres·' quianonest opus sanis cus· s e d m a l e habentib; 20
Etideo
uti deb&
modo
utsapiens medicus·
idest
seniores sapientes fratres·' quiquasi
to c o n s o l e n t u r f r a t r e m cent
inmittere
fluctuantem
ne abun d a n t i o r i
tristitia
omni
senpectas secre
etprouo
a d h u m i l i t a t i s s a t i s f a c t i o n e m ·'
tur eum
medi
Etconsolen
absorbeatur
2 pçnitentiae] pçtentiae Hs., -ni- nachträglich mit Einschaltpunkt übergeschrieben.
- 14 sortiatur]
ursprünglich wohl sotiatur, dieses dann nachträglich durch Rasur des -a- und über der Zeile nachgetragenes -r- > sortitur korrigiert. - 20 senpectas nachträglich durch eingequetschtes -i- und dünn Ubergeschriebenes tes > senipectes korrigiert.
74
Cod. Sang. 915
RB 27,4 - 28,3 [70] S e d sicut ait idem a p o s t o l u s * caritas· &or&ur proeo
5
C o n f i r m & u r in eo
a b o m n i b u s ·> m a g n o p e
re e n i m d e b & s o l l i c i t u d i n em g e r e r e a b b a s
&om
ni sagacitate
de
¿ i n d u s t r i a curare
o u i b u s sibi creditis perdat infirmaium
nealiquam
Üouerit enim
curam suscepisse animarum
super sanas tyrannidem com m i n a t i o n e m
Etmetuat
perquem
io
erat proiciebatis exemplum
Quod
&quoddebile
etpastoris boni pium ouem
re
Cuius infirmitati intantum etsic reportare
ouib;
quçerrauerat
adgregem
quç
compassus ë
u t earn i n s a c r i s u m e r i s s u i s d i g n a r & u r 15
imit&ur
Qui relictis nonaginta nouem
in m o n t i b u s · abiit u n a m rere
non
proph&ae
d i c i t ds
crassum u idebatis assu m ebatis ·
se
impone ERINT
xxviii DE HIS QUI SEPIUS CORREPTI EMENDARE NOLU
S
iquis frater
culpa·
Si&iam
uerit· 20
frequenter correptus
proqualib&
e x c o m m u η i c a t u s η o n e m e n da
a c r i o r ei a c c e d a t c o r r e p t i o · Id est
berum uindicta ita c o r r e x e r i t
in e u m p r o c e d a t
Quodsinec
a u t f o r t e q u o d a b s i t in s u p e r b i a
elatus· etiam defendere uoluerit
opera
sua·'
T u n c a b b a s f a c i a t q u o d s a p i e n s m e d i c u s ·' buit fomenta
utuer
siunguenta adhortationum
siexhi sime
4 curare auf Rasur wohl von anderer Hand. - 6 non] Das eröffnende n- < Korrektur. - 1 4 in sacris] Das (lange) -s mit einem i-Querstrich. - Zwischen sacris und umeris von anderer Hand nachträglich ein h übergeschrieben (= > humeris|
75
Cod. Sang. 915
RB 28,3 - 30,3 [71] dicamina diuinarum scripturarum
Siadultimú
u s t i o n e m excom m u n i c a t i o n i s uel piagas uirgarü · etiam siuiderit nihil suam prçualere etiam s
industria
q u o d m a i u s ë suam & o m n i u m
fratrum p r o e o o r a t i o n e m · u t d ñ s qui om nia p o t e s t o p e r & u r s a l u t e m circa i n f i r m u m fratrem
Quod
s i n e c isto modo sanatus fuerit·'
utatur
Tunc iam
abbas f e r r o a b s c i s i o n i s · u t a i t a p o s t o l u s · ' malum exuobis io
etiterum
F
gregem
SI D E B E A N T F R A T R E S E X E U N
XXVffllTES D E M O N A S T E R I O
16
Infidelis sidiscedit
discedat-'ne una ouis morbida· o m n e m contamin&
auferte
ITERUM
rater q u i p r o p r i o u i t i o e g r e d i t u r
RECIPI demonasteri
o · ' s i r e u e r t i u o l u e r i t ·> s p o n d e a t p r i u s o m n e m emendationem proquo egressusë·'
mo gradu recipi tas c o m p r o b & u r
atur
etsic
Utexhoc eius
Quodsidenuo
inulti humili
exierit· usque
t e r t i o i t a r e c i p i a t u r · I a m p o s t ea s c i e n s s i b i o m nem reuersionis aditum denegari
PIANTUR
XXXDE P U E R I S M I N O R I A E T A T E Q U A L I T E R
CORRI
m n i s aetas u e l i n t e l l e c t u s · proprias deb& habe re m e n s u r a s
Ideoq; quotiens pueri uel adules
c e n t i o r e s a&ate · autqui m i n u s i n t e l l e g e r e quanta p o e n a sit excom m u η i c a t i o n i s · '
possunt
h i tales
14 Das Satzzeichen hinter uoluerit nachträglich > • korrigiert. - 16 recipiatur] Loch im Pergament; das folgende Satzzeichen nachträglich > · korrigiert. - 22 quotiens] -n- nachträglich übergeschrieben.
76
Cod. Sang. 915
RB 30,3-31,12 [72] dum d e l i n q u u n t · aut i e i u n i i s n i m i i s affligan tur· aut acris uerberibus coerceantur XXXIDE C E L L A R I O
MONASTERII
ellararius monasterii eligatur
utsanenf
QUALIS
SIT
decongregatio
C
ne s a p i e n s · m a t u r i s m o r i b u s · s o b r i u s ·
nonmul
tum edax· non elatus· non t u r b o l e n t u s · n o n i n i u r i o s u s · non tardus · non prodigue·
dm
Q u i o m n i c o n g r e g a t i o n i sit s i c u t pater
Curam gerat io
sedtimens
nihilfaciat
deomnibus· sineiussione
abbatis
Quç iubentur custodiat
noncontrist&
Siquis frater
Fratres
ab eo f o r t e a l i q u a
inrationabiliter postulat· non spernendo c o n t r i s t & · sed r a t i o n a b i l i t e r le p & e n t i d e n e g & 15
eu m h u m i l i t a t e m a
«inimam suam
custodiat
memor semper illud apostolicum
quiaquibe
n e m i n i s t r a u e r i t · g r a d u m bo n u m
sibiadqui
rit
20
eum
Infirmorum
infantum
hospitum
pau
p e r u m q ; cum o m n i s o l l i c i t u d i n e curam
gerat
Sciens sinedubio
indie
quia p r o h i s o m n i b u s
i u d i c i i r a t i o n e m r e d d i t u r u s est monasterii·
Omnia
c u n c t a m q; s u b s t a n t i a m
ris uasa sacrata conspiciat
uasa
acsialta
nihilducat
negle
g e n d u m · ' neq; auaritia s t u d e a t · neq; p r o d i g u s sit· etstirpator
substantiae monasterii
sedomnia
3 CELLARIO] Durch nachträgliches mit brauner Tinte übergeschriebenes RA > CELLARARIO korrigiert. - 6 turbolentus] -o- < u vom Schreiber gebessert. - 16 Zwischen bo num ein Loch im Pergament. - 22 negle| > negli- nachträglich korrigiert.
Cod. Sang. 915
RB 31,12-32,3 [73] m e n s ú r a t e faciat humilitatem
etsecundum
iussionem
a n t e o m n i a habeat
etcui
tia n o n est quç t r i b u a t u r · s e r m o porrigatur bonus 5
utscriptum
superdatum optimum
ë
Sermo bonus
rit abbas·' i p s a h a b e a t sub cura sua annonam
fratribus constitutä
s i n e a l i q u o tyfo u e l m o r a o f f e r a t · ut
quidmereatur sillis
iniunxe A q u i b u s eü
n o n s c a n d a l i z e n t u r ·' m e m o r d i u i n i io
substan
responsionis
Omnia quçei
prohibuerit non prçsumat
abbatis·
qui s c a n d a l i z a u e r i t
eloquii· unum
depu
S i m a i o r c o n g r e g a t i o f u e r i t · s o l a t i a ei
dentur
A q u i b u s a d i u t u s · etipse çquo
i m p l e a t o f f i c i u m sibi c o m m i s s u m
animo
h o r i s com
p e t e n t i b u s · & d e n t u r qu ç d a n d a s u η t · e t p e t a n 15
tur quae p&enda sunt·'
utnemo
pertub&ur
n e q ; c o n t r i s t & u r in d o m o di xxxiiOE P E R R A M E N T E U E L R E B U S L V u b s t a n tia
MONASTERO
m o n a s t e r i i in fer ram en tis uel
uestib;
seu quibuslib& r e b u s · p r o u i d e a t abbas f r a t r e s 20
dequorum
uita & m o r i b u s s e c u r u s sit·' & e i s sin
gula ut utile i u d i c a u e r i t · consign& da atq; r e c o l l i g e n d a
custodien
Exquibus abbas b r e u e m
t e n e a t · u t d u m sibi i n i p s a a s s i g n a t a f r a t r e s ui cissim s u c c e d u n t · sciat q u i d d a t · a u t q u i d
8 Über tyfo von anderer, aber wohl mittelalterlicher Umstellungszeichen
recipit
Hand typo. - 11 maior congregatio durch
zu congregatio maior korrigiert. - 18 Nach Substantia und vor monasterii Rasur.
78
Cod. Sang. 915
RB 32,4 - 34, 3 [74] S i q u i s aü s o r d i d e a u t n e g l e g e n t e r rii tractauerit corripiatur
Sinon
resmonaste emendaue
rit· disciplinae regulari subiaceat xxxüiSIQUID D E B E A N T M O N A C H I P R O P R I O H A B E R E
P
recipue hocuitium radicitus amputandum
ë dem on a s t e r i e · n e q u i s p r a e s u m a t a l i q u i d
dare a u t a c c i p e r e s i n e i u s s i o n e a b b a t i s aliquid habere proprium
r é · ' neq; codicem io
nullam
neq;
omnino
neq; tabulas· neq; grafium
Sed n i h i l o m n i n o · ' quippe quibus n e c c o r p o r a s u a · n e c u o l u n t a t e s l i c & h a b e r e in p r o p r i a { u o l u n tate}
Omnia uero necessaria· apatre sperare
monasterii
n e c q u i c q u a m l i c e a t h a b e r e · quod
abbas n o n d e d e r i t au t per m i s e r it · O m n i a q u e 15
/ sum at
omniú sint cmunia ut scriptû é· necquisquä suü aliqcfdicat t ρ Quod s i q u i s q u a m h u i c n e q u i s s i m o u i t i o
deprehen
sus fuerit delectari · a m m o n e a t u r semel & i t e rum
S i n o n emendauerit
correptioni subiaceat
xxxmrsi O M N E S A E Q U A L I T E R D E B E A N T N E C E S S A 20
RIA A C C I P E R E i c u t s c r i p t u m est
S
utcuiq;
opus erat
sonarum tatum
D i u i d e b a t u r s i n g u l i s · pro Ubi n o n d i c i m u s u t p e r
q u o d a b s i t a c c e p t i o s i t · sed i n f i r m i
consideratio
Ubi quim i n u s i n d i g & ·
1 neglegenter > negli- nachträglich durch senkrechten Strich durch das -e- korrigiert. - 1 1 f. uoluntate nachträglich ausradiert und auf Ζ 11 über uoIun| in kleinerer Schrift übergeschrieben potestate. - 13 necquicquam] Ursprüngliches nequicquam bereits vom Schreiber (?) durch Überschreiben eines c > neckorrigiert. - 15 f. Der Text nach Omniaque (Z. 14) bis vor deprehen| (Z. 16) auf Rasur, wobei Z. 15 sehr gedrängt in kleinerer Schrift. In der Hs. psumat vollständig auf Ζ15.
79
Cod. Sang. 915
RB 3 4 , 3 - 3 5 , 1 1 [75] a g a t dö g r a t i a s & n o n con t r i s t & u r
Quiuero
plus
i n d i g & · ' h u m i l i e t u r p r o in f i r m i ta te· n o n e x t o l l a tur pro m i s e r i c o r d i a inpace s
Etita omnia membra
A n t é o m n i a ne m ur m u r a t i o n i s
malum
p r o q u a l i c u m q; c a u s a i n a l i q u o q u a l i c u m q ; u el s i g n i f i c a t i o n e a p p a r e a t
Quod
uerbo
sideprehen
sus quis f u e r i t · districtiori disciplinae XXXV D E S E P T I M A N A R I I S
erunt
subdatur
C O Q U I N A E
ratres sibi i n u i c e m s e r u i a n t · e t n u l l u s acoquinae officio· nisiaut
egritudine·
excus&ur autin
causa grauis utilitatis quis occupatus f u e r i t · Q u i a e x i n d e maior merces & caritas I n b e c i l l i b u s au p r o c u r e n t u r tristitia 15
solatia·
solatia
m o d u m c o n g r e g a t i o n i s · aut positio S i m a i o r congregatio fuerit· cellara
rius excus&ur
a c o q u i n a · ' uel siqui
utdiximus
maioribus utilitatibus occupantur seruiant inuicem subcaritate 20
utnoncum
hoc faciant·' s e d h a b e a n t o m n e s
secundum nem loci
adquiritur
C & e r i sibi
e g r e s s u r u s de
s e p t i m a n a sabbato m u n d i t i a s faciat
L i n t e a cum
quibus sibi f r a t r e s m a n u s a c p e d e s t e r g u n t ·
lau&
P e d e s u e r o tam i p s e q u i e g r e d i t u r q u a m i 11 e q u i intraturus est· omnibus lauent
Uasa
sui· munda & s a n a cellerario consign&
ministerii Quicel
3 Das Satzzeichen gänzlich verblaßt. - 11 occupatus] Zunächst occup&us Hs.; -&- > a vom Schreiber gebessert, dann aber verabsäumt, ein eigenes -t- zuzufiigen. - 15 positio|nem] Das zweite -i- < Korrektur. - 18 occupantur] -a- < e vom Schreiber berichtigt.
80
Cod. Sang. 915
RB 35,11 -36,4 [76] l a r a r i u s item i n t r a n t i c o n s i g n & dat a u t q u i d r e c i p i t
Utsciatquid
S e p t i m a n a r i i aü a n t e
unam horam refectionis accipiant super statu tarn a n n o n a m 5
s i n g u l a s biberes & p a n e m · ' u t h o
ra r e f e c t i o n i s s i n e m u r m u r a t i o n e re· s e r u i a n t f r a t r i b u s s u i s
& g r a u i labo
I n d i e b u s tarn en
sollemnibus. usq;admissas sustineant tes & e x e u n t e s e b d o m a d a r i i
in o r a t o r i o m o x
matutinis finitis dominica· omnium io
Intran
genibus
p r o u o l u a n t u r p o s t u l a n t e s pro se o r a r i
Egredi
e n s a ú deseptim ana dicat h u n c uersum
Bene
d i c t u s es d ñ e d s qui a d i u u a s t i m e & c o n s o l a t u s es me
Quodicto tertio·
accepta benedictione
e g r e d i e n s · ' sub s e q u a t u r i n g r e d i e n s · is
&dicat
Ds i n a d i u t o r i u m m e u m i n t e n d e · dñe a d a d i u uandum mefestina tatur abomnibus
xxxvi i n g r e d i a t u r
I
e t h o c i d e m tertio repe et a c c e p t a b e n e d i c t i o n e
DE
INFIRMIS
n f i r m o r u m cura ante omnia a d h i b e n d a est
FRATRIB;
&superomnia
U t s i c u t r e u e r a xpo i t a e i s
seruiatur
Q u i a ipse d i x i t · ' i n f i r m u s fui & u i
sitastis me·
etquod fecistis uni d e h i s m i n i m i s ·
mihi fecistis
Sed&ipsi infirmi considèrent
i n h o n o r e m di sibi s e r u i r i · et n o n su per flu i t a t e
1 cel|lararius] Das zweite -a- ein offenes a < Korrektur, d.h. wohl unter Verwendung eines zunächst geschriebenen
c. - 2 quid] -d < Korrektur (von i?). - 9 matutinis] ma tutinis Hs., in der Lücke wohl
ein Buchstabe radiert. - 11 Auf dem linken Rand außen in der Höhe zwischen den Zeilen 11 und 12 von jüngerer Hand mit Bezug auf das ZI1-13 Rand die Zahl iii.
gegebene
Psalmzitat die Zahl 8 5 . - 24 Am unteren rechten
Cod. Sang. 915
81
RB 36,4 - 38,1 [77] sua· c o n t r i s t e n t f r a t r e s s u o s s e m i e n t e s sibi Q u i t a m e n patienter portandi sunt · quiadetalib; copiosior merces adquiritur
Ergo cura maxi
ma sit abbati·' n e a l i q u a m n e g l e g e n t i a m 5
antur
Q u i b u s f r a t r i b u s i n f i r m i s · sit c e l l a s u p
se d e p u t a t a
E t s e r u i t o r t i m e n s d m · ' & d i l i g e n s ac
sollicitus
B a l n e a r u m u s u s i n f i r m i s q u o t i e s expe
dit o f f e r a t u r
S a n i s aü & m a x i m e i ú u e n i b u s ·
tardius concedatur io
Sed&carnium
esus i n f i r
m i s o m n i n o debilibusq; p r o r e p a r a t i o n e c o n c e datur
At ubi m e l i o r a t i f u e r i n t · a c a r n i b u s m o r e
solito omnes abstineant habeat abbas
C u r a m autem
maxima
ne a c e l l a r a r i i s · aut a s e r u i t o r i b u s
neglegantur infirmi is
pati
A d i p s u m r e s p i c i t quic
quid a d i s c i p u l i s d e l i n q u i t u r
xxxviiDE S E N I B U S U E L
L
INFANTIBUS
ic& i p s a n a t u r a h u m a n a t r a h a t u r diam
in his a e t a t i b u s s e n u m u i d e l i c & · & in
fantum
at
admisericor
tarnen & r e g u l a e a u c t o r i t a s eis p r o s p i t i
C o n s i d e r & u r s e m p e r i n e i s i n b e c i l l i t a s et
n u l l a t e n u s eis d i s t r i c t i o r e g u l ç t e n e a t u r mentis
s e d s i t i n e i s pia c o n s i d e r a t i o · & p r ç u e n i a n t
xxxviii h o r a s c a n ó n i c a s J ^ J
inali
ensis fratrum
DE E B D O M A D A R I O L E C T O R E edentium
l e c t i o deesse n o n d é b e t
4 abbati] Das zweite -a- ein offenes a, dessen erster Bogen < ursprünglichem i korrigiert wurde; vgl. zu S. 76,1. - 8 Über Sanis von anderer Hand Sanis. - 14 negle- > negli- nachträglich Punkt nach infantum nachträglich nachträglich über der Zeile.
zum Satzzeichen
gebessert.
korrigiert. - 19 Der
- prospitijat] Das -s- vom
Schreiber
82
Cod. Sang. 915
RB 38,1-12 [78]
n e c f o r t u i t o c a s u . qu i a r r i p u er it c o d i c e m a u d e a t ibi
legere
S e d l e c t u r u s tota e b d o m a d a · domi
nica i n g r e d i a t u r &comunionem
Q u i i n g r e d i e n s · post missas petat a b o m n i b u s prose orari*
u t a u e r t a t ab ipso d s s ρ m e l a t i o n i s
Etdicatur
h i c u e r s u s in o r a t o r i o t e r t i o a b o m n i b u s · ipso tam incipiente·'
Dñe labia mea a p e r i e s · &os m e u m
adnuntiabit laudem tuam
Etsic accepta bene
dictione· ingrediatur adlegendum fiat silentium
Etsummü
u t n u l l i u s musitatio uel uox· nisi
s o l i u s l e g e n t i s ibi a u d i a t u r
Quçuero
necessaria
s u n t c o m e d e n t i b u s & b i b e n t i b u s · sie s i b i u i c i s s i m m i n i s t r e n t f r a t r e s · u t n u l l u s i n d i g e a t p&ere ali quid·' Siquid tarnen opus f u e r i t · sonitu
cuius
cumq; signi potius petatur quam uoee
nec prç
s u m a t ibi a l i q u i s d e i p s a l e c t i o n e · a u t a l i u n d e quic quam r e q u i r e r e · n e d e t u r occasio
nisi forte prior
pro aedificatione u o l u e r i t aliquid breuiter
dicere
F r a t e r au l e c t o r e b d o m a d a r i u s · a e e i p i a t m i x t u m priusquam ineipiat legere· propter
communio
n e m s c a m · E t n e f o r t e g r a u e s i t ei i e i u n i u m nere
Post eaaü
cum coquinae
& seruitoribus reficiat
susti
ebdomadariis
F r a t r e s aü n o n
perordi
n e m l e g a n t a u t c a n t e n t · ' s e d qu i a e d i f i c e n t a u d i e n t e s
1 fortuito] Ursprüngliches forteitu vom Schreiber mit \-Haken über dem fälschlichen -e- sowie durch Korrektur von u>o zu fortuito gebessert. - 5 spm] spm Hs. - 17 Das Satzzeichen nachträglich > • gebessert. - 19 aeeipiat] Schließendes -t vom Schreiber zunächst vergessen, dann mit Einschaltpunkt halb über der Zeile nachgetragen. - 21 scam] Der Nasalstrich zwischen -a- und -m- Hs. - Das folgende Satzzeichen nachträglich > • gebessert.
Cod. Sang. 915
83
RB 39,1-11 [79] XXXVfflDE
M E N S V R A
CIBI
u f f i c e r e c r e d i m u s ad r e f e c t i o n e m
S
tarn s e x t ç q u a m n o n a e o m n i b u s
cocta duo p u l m e n t a r i a · propter
5
infirmitates
mensis· diuersorum
Utforte quiexillo
edere· exalio reficiatur
cottidianum
nonpotuerit
Ergo duo
pulmenta
ria cocta· fratribus o m n i b u s sufficient erit u n d e · p o m a · aut n a s c e n t i a addatur & t e r t i u m io
leguminum
P a n i s l i b r a u n a pro pen
sa s u f f i c i a t i n d i e · s i u e u n a s i t r e f e c t i o · s i u e p r a n dii & caenç
Q u o d s i c ç n a t u r i s u n t · de e a d e m
libra tertia pars a c e l l a r a r i o s e r u & u r da c ç n a t u r i s
& p o t e s t a t e abbatis erit·'
S i e x p e d i a t a l i q u i d a u g e r e · ' r e m o t a prç o m n i b ; crapula
Et u t n u m q u a m
cho i n d i g e r i e s
subripiat
dñs n r ·
uid&e negrauentur
cordaura
tur q u a n t i t a s · s e d m i n o r quam s e r u a t a in o m n i b u s p a r c i t a t e omnímodo
neatur comestio·
est
S i c u t ait
P u e r i s uero m i n o r e a & a t e · non eadem
quadrupedum
mona
Q u i a n i h i l sic c o n t r a r i u m
omni xpiano · quomodo crapula 20
redden
Q u o d silabor forte factus fuerit
m a i o r · In a r b i t r i o 15
E t s i fu
crapula serue
maioribus· Carnium
abomnibus
uero
absti
prçter o m n i n o debiles & egrotos
13 redden|da] offenes -a auf Korrektur. - labor] 1- über ursprünglichem i. - 15 augere < agere vom Schreiber korrigiert. - omnibus] o- über erstem Abstrich von m vom Schreiber korrigiert. - 17 mona| cho] Über -o nachträglich ν = Korrektur > monachum.
84
Cod. Sang. 915
RB 4 0 , 1 - 4 1 , 1
[80] XL D E
M E N S U R A
V
nusquisque
5
proprium
sic·
aliusuero
sitate
anobis
tur·'
Tarnen
POTUS
sic
et
mensura
eminam
re
Quibus
perdiem
io
ardor
Quod aestatis
prioris
aü
subrepat
15
aut
omnino
nostris
temporibus
apostatare sitas
loci
inueniri
hoc
ante
etiam
possit· dm
omnia
rationibus
ds
ut
ibi
uellabor
in
Lic&
habitant·
usq;
uinum
aú
scripta aut
non
utnon
quia Ubi
minus·
ammonentes·
Sed quia
persuader!
supra
ne
legamus
nonesse
sapientes
aut
arbitrio
inomnibus
sedparcius·'
sedmulto
qui
mercedem
consentiamus·
nec
suffice
tolerantiam
nécessitas·
ebri&as
scrupulo
inbecillita
habituros
idmonachis
bibamus
exposcit·
benedicant
donat
alius
constituí
persingulos
poposcerit·
uelhoc
facit
aliorum
contuentes
monachorum
Saltim
exdö ·
cum aliqua
Considerans
satietas
adsacietatem
20
amplius
uinum
potest·'
se
siautloci
consistât
ideo
uini
abstinentiae · propriam
donum
uictus
infirmorum
tem • c r e d i m u s
sciant
hab&
neces
mensura extoto
nihil·'
& η on m u rm u r e n t
ut
absq;
murmu
sint
XLI Q U I B U S H O R I S O P O R T E T R E F I C E R E F R A T R E S
A
sco
pascha
usq; pente
costen
adsextam
reficiant
13 quia] Das -i- scheint vom Schreiber erst nachträglich hineingequetscht zu sein. - 23 HORIS] ORIS
Hs.; deshalb über ORIS von jüngerer Hand in kleiner Schrift horis, ebenso über etwas verblaßtem REFICERE nochmals reficere.
85
Cod. Sang. 915
RB 41,1-42,3 [81] fratres· & adseram cçnent
A p e n t e c o s t e n aü t o t a
aestate . silabores agrorum n o n h a b e n t aut n i m i & a s aestatis non perturbât·'
Quarta
& s e x t a feria i e i u n e n t usq; a d n o n a m 5
diebus adsextam prandeant
monachi· reliquie
Quçprandii
sexta·
s i o p e r a in a g r i s h a b u e r i n t · a u t a e s t a t i s f e r u o r nimius fuerit·' continuanda erit· sit p r o u i d e n t i a
&inabbatis
E t s i c o m n i a t e m p e r & atq; d i s p o
nat · q u a l i t e r & a n i m a e s a l u e n t u r · ' io
etquod faciunt
f r a t r e s · absq; i u s t a m u r m u r a t i o n e f a c i a n t
Abidibus
aü s e p t e m bribu s · u s q ; a d c a p u t qu adr a g e s i m ae · a d n o nam semper reficiant
In qu adr a g e s i m a u e r o
usq; i n p a s c h a · a d u e s p e r a m r e f i c i a n t tarnen u e s p e r a s i c a g a t u r · is
utlumen
non indigeant reficientes·' sedluce omnia consummentur
Ipsa lucernae
adhucdiei
Sed&omni
tempore
siue c ç n ç siue r e f e c t i o n i s · h o r a sic t e m p e r e t u r · u t l u c e fiant o m n i a XLn U T P O S T C O M P L E T O R I U M N E M O
O
mni tempore silentium nachi·
LOQUATUR
debent studere mo
m a x i m e tarnen n o c t u r n i s h o r i s
E t i d e o o m n i tempore· siue ieiunii siue prandii·'
sitempus fuerit prandii
mox surrexerint
sedeant omnes inunum
acçna·'
Etlegat unus conlationes
8 Etsic] Dünner Trennungsstrich zwischen -t und s-, - 9 saluentur auf Rasur. - 12 In quadra- auf Rasur. - 18 fiant wie das darüber in Z. 17 stehende siue (durch Rasur?) etwas verlaufen, deshalb über fiant von jüngerer Hand noch einmal fiant. - 20 tempore] -pore mit etwas verlaufener Schrift. - studere] Über dem zweiten -e- nachträglich zunächst als i- geschrieben. übergeschrieben
ein kräftiges Akzentzeichen. - mo| nachi] Der erste Abstrich des m- wohl - 23 Zwischen mox und surrexerint nachträglich
ut. - 24 conlationes nachträglich
> col-
gebessert.
und mit Einschaltpunkt
86
Cod. Sang. 915
RB 42,3 - 43,2 [82] uel uitas ( p a t r u m ) audientes
aut certe aliud quod
n o n aü e p t a t i c u m
aedific&
aut r e g u m · ' quia
infirmis intellectibus non erit utile illa hora· scripturam 5
Siautem
audire
Aliis u e r o h o r i s
légantur
i e i u n i i d i e s fuerint·' dicta uespera·
interuallo mox accédant adlectionem utdiximus quantum
etlectis quattuor
hora
permittit
foliisuel
O m n i b u s in u n u m lectionis·'
f o r t e i n a d s i g n a t o sibi c o m m i s s e fuit o m n e s ergo i n u n u m
siqui
occupatus·
positi compleant
Exeun
tes a c o m ρ 1 & o r i i s · n u l l a sit l i c e n t i a d e n u o quam lo qui a l i q u i d gulam
graui uindictae subiaceat
sinecessitas hospitum
c u m su m m a gr au i t a t e
h o n e s t i s s i m a fiat XLm D E h i s q u i
A
dhoram
tur
signum
a d
opus
TARDE dT u e l
autfor
Quodtamen &moderatione OCCURRUNT a d m e n s a m
d i u i n i officii m o x ut a u d i t u m relictis omnibus quçlib&
inmanibus
ut n o n
fuerit
fuerint
s u m m a cum festinatione
Cum g r a u i t a t e tarnen
re
Excepto
super uenerit·
te a b b a s a l i c u i a l i q u i d i u s s e r i t &ipsum
cui
Q u o d s i i n u e n t u s fu e r i t
quisquam prçuaricare hanc taciturnitatis is
paruo
collationü
autquinq;
c o n cu r r e n t i b u s p e r h a n c m o r a m io
hanc
curra
scurri
1 patrum] Der ursprüngliche Texteintrag durch Verwischen undeutlich geworden, deshalb von anderer Hand nachträglich nochmals patrum übergeschrieben.
- 3 Der Punkt hinter hora und vor hanc vom
Schreiber ergänzend hineingequetscht. - 6 Vor dem m- von mox ein Schrägstrich. - 8 Das Satzzeichen nachträglich > • geändert. - 14 prçuaricare] -re > ri nachträglich
gebessert.
Cod. Sang. 915
87
RB 43,2-12 [83] litas inueniat fomitem pponatur
E r g o n i h i l o p e r i dì
Quodsiquis adnocturnas
post gloriam
uigilias
psalmi nonagesimi quarti·
proptér hoc o m n i n o protrahendo·
quem
etmorose
u o l u m u s dici o c c u r r e r i t · ' n o n s t & in o r d i n e in c h o r o · s e d u l t i m u s o m n i u m
suo
st&·' aut in loco
quem talibus n e g l e g e n t i b u s seorsum
constitu
erit abbas
abipso uel
abomnib;
opere di·' publica
satisfacti
Utuideatur
usq; d u m c o m p l & o one paeniteat seorsum
I d e o aú e o s i n u l
timo·
iudicauimus debere
stare
ut u i s i a b o m n i b u s
uel pro ipsa
sua e m e n d e n t u r
nam
maneant·'
Erit forte
aut
uerecundia
siíoris oratorium
talis quise aut
recolloc&
& d o r m i a t · ' aut certe sedeat sibi foris· uel uac&· &datur occasio maligno antur intro· & n e c totum quo e m e n d e n t di p o s t u e r s u m post uersum
Sed
perdant·
dicitur
quiadopus qui
n o n o c c u r r e r i t · lege qua
sociari choro psallentium nisi forte abbas l i c e n t i a m Itatamen
ingredi
primi psalmi·
supra diximus i n u l t i m o stent·' nec
sua
fabulis
&dereli
D i u r n i s aut horis. etgloriam
re
présumant
u s q ; ad s a t i s f a c t i o n ë · ' dederit
u t satis faciat
remissione
reusex
hoc
5 Zwischen dici und occurrerit mit Einschalpunkt über der Zeile nachgetragen ñ. - 7 neglegentibus > negli- nachträglich korrigiert. - 10 f. Loch im Pergament. - 11 iudicauimus] Am oberen Schaftende des -d- ein Schrägstrich angesetzt. - 18 Der Punkt hinter horis vom Schreiber nachgetragen. - 22 choro] c< Korrektur.
Cod. Sang. 915
88 RB 43,13-44,2 [84]
A d m e n s a m autem quiante uersum non occuire rit
u t s i m u l · omnes dicant uersum
&orent·'
E t s u b u n o omnes accédant a d m e n s a m · ' quiper neglegentiam suam s
autuitium
usq; a d s e c u n d a m uicem
pro hoc c o r r i p i a t u r
sidenuo non emendauerit admensae communis
non occurrerit·'
non perm ittatur
participationem
Sed sequestratus aconsortio omnium
reficiat
s o l u s · ' sublata e i p o r t i o n e sua d e u i n o io
usque
adsatis
f a c t i o n e m & em e n d a t i o n e m
Similiter
a u t e m p a t i a t u r · qui & a d i l l u m
sum n o n f u e r i t p r ç s e n s · q u i p o s t cibum etnequis praesumat
ante statutam
uer
dicitur
horam
u e l p o s t e a · q u i c q u a m cibi a u t p o t u s p r a e s u m e r e 15
S e d & c u i offertur
aliquid apriore
&accipere
r e n u e r i t · ' h o r a qua d e s i d e r a u e r i t · h o c q u o d prius recusauit·
aut aliud o m n i n o n i h i l perei
p i a t · u s q ; ad em en d a t i o n e m
congruam
XLün D E H I S Q U I E X C O M M U N I C A N T U R 20
QUOMODO
SATIS FACI ANT ui p r o g r a u i o r i b u s c u l p i s a b o r a t o r i o
Q
sa e x c o m m u n i c a t u r · ' h o r a q u a
&men
opusdì
in o r a t o r i o p e r c e l e b r a t u r · a n t e f o r e s o r a t o rii p r o s t r a t u s iaceat* n i h i l d i c e n s · n i s i t a n
4 neglegentiam] negle- > negli- nachträglich korrigiert. -10 f. Loch im Pergament. - 16 renuerit] Rasur eines Buchstabens zwischen re- und -nuerit, d.h. vermutlich Korrektur < rennuerit. - 22 excommunicato < -antur durch Rasur gebessert.
89
Cod. Sang. 915
RB 44,2 - 45,3 [85] tum posito interra capite·' Stratus pronus de o r a t o r i o e x e u n t i u m p e d i b u s
omnium
E t h o c tarn d i u
f a c i a t · usq; d u m abbas i u d i c a u e r i t s a t i s f a c t u m
esse
Q u i d u m i u s s u s a b a b b a t e u e n e r i t · u o l u a t se i p s i u s 5
abbatis· deinde o m n i u m uestigiis fratrum proipso
utorent
e t t u n c s i i u s s e r i t abbas r e c i p i a t u r in
c h o r o · uel in o r d i n e quo abbas d e c r e u e r i t u t p s a l m u m aut lectionem
Ita s a n e ·
uel aliud quid non
p r a e s u m a t in o r a t o r i o i n p o n e r e · ' n i s i I t e r u m io
iubeat
Etomnibus horis dum compl&ur
p r o i c i a t se i n t e r r a m
abbas
opusdì
i n l o c o quostat·' Etsic satis
f a c i a t · u s q u e d u m ei i u b e a t i t e r u m a b b a s escat iam a b h a c satis f a c t i o n e
Quiuero
utqui proleuib;
c u l p i s excom m u η ican tu r t a n t u m a m e n s a · ' i n o is
ratorio satis facían t · usq; a d i u s s i o n e m
abbatis
hoc perficiant·' usque dum benedicat· &dicat XLV s u f f i c i t
S
DE H I S Q U I F A L L U N T U R I N O R A T O
iquisdum pronuntiat psalmum
sorium
antiphonam
respon
uellectionem
RIO
fallitur·'
n i s i s a t i s f a c t i o n e ibi c o r a m o m n i b u s h u m i l i
21
atus f u e r i t · maiori uindictae subiaceat Quippe q u i n o l u i t h u m i l i t a t e corrigere· quod neglegentia deliquit
Infantes autem· protali
culpa u a p u l e n t
4 iussus] iu- auch als ui- lesbar, deshalb über dem Wort von späterer Hand nochmals verdeutlichend Jussus. - 5 utorent zusammengeschrieben Hs. mit nachträglichem Trennstrich zwischen beiden Wörtern. - 21 maiori] Das erste -i- < Korrektur. - 23 neglegentia nachträglich > negli- korrigiert.
Cod. Sang. 915
90
RB 46,1 - 47,4
[86] xlvi DE HIS QUI IN A L U S QUIBUSLIBET REB; D E L I N Q U U N T
S
i q u i s d u m i n l a b o r e q u o u i s · ' i n c o q u i n a · in c e l l a r i o in m in i s t e r i o · I n p i s t r i n o · i n h o r t o · I n a r t e a l i q u a
dum laborat · uel i n q u o c u m q u e loco a l i q u i d deli
5
q u e r i t · a u t f r e g e r i t q u i p p i a m au t p e r d i d e r it · u e l a l i u d q u i d e x c e s s e r i t · ' Ubi & n o n u e n i e n s con t i n u o ante abbatem uel c o n g r e g a t i o n e m
ipse
ultro satis fecerit·' Etprodiderit delictum dum per a l i u m io
suum·'
cognitum f u e r i t · m a i o r i · subiace
at e m e n d a t i o n i
S i a n i m a e u e r o p e c c a t i cau
sa f u e r i t l a t e n s · ' t a n t u m a b b a t i · a u t s p i r i t a l i b ; senioribus patefaciat·' quisciant curare· &sua &aliena uulnera·' nondetegere
&publicare
xlvii DE S I G N / F I C A N D A H O R A O P E R I S D Ï 1 V T u n t i a n d a h o r a o p e r i s di d i e n o c t u q ; s i t curae abbati· aut ipse n u n t i a r e · a u t t a l i s o l l i c i t o iratri iniungat hanc curam· utomnia horis com p e t e n t i b u s c o m p l e a n t u r
P s a l m o s autem
u e l a n t i p h o n a s p o s t abbatem o r d i n e s u o q u i 20
bus iussum fuerit imponant
C a n t a r e aut
& l e g e r e n o n p r a e s u m at · n i s i q u i p o t e s t officium implere·
ut a e d i f i c e n t u r a u d i e n t e s
Q u o d cum h u m i l i t a t e & g r a u i t a t e fiat·
e t c u i i u s s e r i t abbas ·'
14 SIGNFICANDA Hs.
ipsum
&tremore
Cod. Sang.
915
RB 48,1-11 [87]
xlviii D E O P E R A M A N U U M
O
COTTIDI ANA
t i o s i t a s i n i m i c a est a n i m a e
Etideo
certistem
p o r i b u s o c c u p a r i d e b e n t f r a t r e s in l a b o r e m a
nuum
5
certis iterum horis i n l e c t i o n e
diuina
Ideoq; hac dispositione . c r e d i m u s utraq; tempo ra o r d i n a r i
I d e s t u t a p a s c h a usq; a d k a l e n d a s
octobres· m a n e e x e u n t e s a p r i m a usq; h o r a m penequartam
laborent quod necessarium
fuerit
A b h o r a aú q u a r t a · u s q ; a d h o r a m q u a s i s e x t a m io
lectioni uacent
P o s t s e x t a m au
surgentes
a m e n s a · p a u s e n t i n l e c t u l i s suis cum t i o ' a u t forte quiuoluerit ut alterum n o n i n q u i & e t
l e g e r e sibi · sic l e g a t · etagatur
t e m p e r i u s · mediante octaua hora 15
omnisilen nona et i t e r u m
quod faciendum ë • o p e r e n t u r usq; a d u e s p e r a m S i a ú necessitas loci· a u t p a u p e r t a s exegerit· ut adfruges recolligendas perse occupentur· contristentur
Quiatunc
uere
monachi
sunt· silabore manuum suarum uiuunt· 20
etpatres nostri &apostoli
sicut
O m n i a tarnen
surate fiant· propter pusillanimes autem octobribus usq; a d c a p u t
men
Akalendis
quadragesime
usq; in h o r a m s e c u n d a m p l e n a m Hora secunda· agatur tertia·'
non
lectioni
uacent
etusq; nonam
16 exegerit < exig- wohl schon vom Schreiber korrigiert. - 18 Nach tunc ein Loch im Pergament.
Cod. Sang. 915
92
RB 48,11-22 [88] omnes inopus suum
laborent· quod eis
iniungitur
F a c t o aú p r i m o s i g n o n o n a e h or ç · d i s i u η gan t ab opera sua s i n g u l i · ' e t s i n t parati· dum signum
pulsauerit
Post refectionem
uacent lectionibus suis
Inquadra
adtertiam
plenam·' uacent lectionibus suis· plenam
autem
aut p s a l m i s
gesimae uero diebus· a m a n e usq; horam
secundum
Etusq;
ope(ren)tur quod eis
decima
iniungitur
I n q u i b u s d i e b u s qu a d r a g e s i m a e · a c c i p i a n t s i n g u l o s c o d i c e s de b i b l i o t h e c a · q u o s per exintegro legant
Q u i c o d i c e s in c a p u t
dragesimae dandi sunt
oni·'
ordine qua
« I n t e o m n i a s a n e de
p u t e n t u r u n u s aut duo seniores·' monasterium
oms
CJu i c i r c u m e a n t
horisquibus uacant fratres
lecti
e t u i d e a n t neforte i n u e n i a t u r frater
osus· q u i u a c a t otio a u t f a b u l i s & n o n est tus lectioni· et &iam a l i o s dis
nonsolum t o 11 i t
acçdi
inten
sibi i n u t i l i s é·
sed
H i c t a l i s si q u o d ab
s i t r e p e r t u s f u e r i t · c o r r i p i a t u r s e m el & s e c u η do Sinon ceat·
emendauerit· correctioni regulari taliter
utc&eri timeant
neq;
adfratrem
iungatur
Dominico
item die l e c t i o n i u a c e n t
subia
frater
h o r i s in com p e t e n t i b u s omnes·
exceptis his quiuariis officiis deputati
sunt
1 Der Punkt zwischen laborent und quod vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. - 8 operentur] Zunächst Fehlschreibung wohl opeetur, dann nachträgliche Rasur des zweiten -e- und über der Lücke ren gebessert. - 13 Das Satzzeichen nach seniores erst nachträglich. - Nachträglich ein Betonungszeichen auf circúmeant, dessen -m- ausradiert scheint. - 15 lecti|oni] o- mit dem Griffel ausgetilgt. - 18 Zwischen dis und tollit Loch im Pergament.
Cod. Sang. 915
93
RB 48,23 - 52 Capitulum [Textverlust] (23) Si quis uero ita neglegens et desidiosus fuerit, ut non uellit aut non possit meditare aut legere, iniungatur ei opus, quodfaciat, ut non uacet. (24) Fratribus infirmis aut delicatis talis opera aut ars iniungatur, ut nec otiosi sint nec uiolenti laboris opprimantur aut effugentur. (25) Quorum inuecillitas ab abbate considerando est. XLVIII1. De quadragesimae obseruatione (1) Licet omni tempore uita monachi quadragesimae debet obseruationem habere, (2) tarnen quia paucorum est ista uirtus, ideo suademus istis diebus quadragesimae omni puntate uitam suam custodire, (3) omnes pariter et neglegentias aliorum temporum his diebus sanctis diluere. (4) Quod tune digne fit, si ab omnibus uitiis temperamus, orationi cum fletibus, lectioni et conpunctioni cordis atque abstinentiae operam damus. (5) Ergo his diebus augeamus nobis aliquid solito pensu seruitutis nostrae, orationes peculiares, ciborum et potus abstinentiam, (6) ut unusquisque super mensuram sibi indictam aliquid propria uoluntate cum gaudio sancii spiritus offerat deo, (7) id est subtrahat corpori suo de cibo, de potu, de somno, de loquacitate, de scurrilitate et cum spiritalis desiderii gaudio sanctum pascha expectet. (8) Hoc ipsud tamen, quod unusquisque offerii, abbati suo suggérât et cum eius fiat orationem et uoluntatem, (9) quia, quod sine permissionem patris spiritalis fit, praesumptioni deputabitur et uanae gloriae, non mercedi. ( 10) Ergo cum uoluntate abbatis omnia agenda sunt. L. De fratribus, qui longe ab oratorio laborant aut in uia sunt (1) Fratres, qui omnino longe sunt in labore et non possunt occurrere hora conpetenti ad oratorium (2) et abbas hoc perpendet, quia ita est, (3) agant ibidem opus dei, ubi operantur, cum tremore diuino flectentes genua. (4) Similiter, qui in itinere directi sunt, non eos praetereant horae constitutae, sed, ut possunt, agant sibi et seruitutis pensum non neglegant reddere. LI. De fratribus, qui non longe satis proficiscuntur (1) Frater, qui pro quouis responso dirigitur et ea die speratur reuerti ad monasterium, non praesumat foris manducare, etiamsi omnino rogetur a quouis, (2) nisi forte ei ab abbate suo praecipiatur. (3) Quod si aliter fecerit, excommunicetur. III. De oratorio monasterii
94
Cod. Sang. 915
RB 52,1 - 5 3 , 6 [89]
O
ratorium
h o c sit q u o d d i c i t u r · n e c ibi
aliud geratur· autcondatur
redi· omnes c u m s u m m o
atur r e u e r e n t i a d ö 5
Expleto
silentio exeant·
Utfrater
ope &habe
qui forte sibi
p e c u l i a r i t e r u u l t o r a r e · n o n im p e d i a t u r us improbitate
quicquä
alteri
S e d s i a l t e r u u l t s i b i f o r t e se
c r e t i u s o r a r e · ' s i m p l i c i t e r i n t r & et o r & · ' n o n i n c l a m o s a u o c e * s e d in l a c r i m is & i n t e n t i o n e cor dis io
Ergo q u i s i m i l e opus non facit·
tatur explícito operedi remorari sicut dictum
in o r a t o r i o ·
ë· n e a l i u s i m p e d i m e n t u m
Uli· D E H O S P I T I B U S
O
xps s u s c i p i a n t u r
exhibeatur·
hospes·' occurratur cum 20
maxime
ei a p r i o r e u e l
afratribus
cis o s c u l u m · non p r i u s o f f e r a t u r nisi
In ipsa a u t e m humilitas
orent
Quodpa oratione
diabólicas
salutatione omnis
exhibeatur
O m n i b u s uenientibus siue
16 maxime] -e < i vom Schreiber gebessert.
fuerit
Etprimitus
inlusiones
con
domesticis
& sie sibi s o c i e n t u r in p a c e
praemissa· propter
est·
Et omnibus
U t ergo n u n t i a t u s
omni officio caritatis
pariter
tamquam
Q u i a ipse dicturus
Hospes fui- &suscepistis me
fidei &peregrinis
patiatur
SUSCIPIENDIS
m n e s su p e r u en i e n t e s h o s p i t e s ·
gruus honor
nonpermit
disce
95
Cod. Sang. 915
RB 53,6-17 [90] dentibus hospitibus·' inclinato capite· uelpro strato o m n i c o r p o r e in t e r r a m retur· qui& suscipitur ducantur adorationem
xps in eis ado
S u s c e p t i aü h o s p i t e s · Etpostea sedeat
cum eis p r i o r · aut c u i i u s s e r i t ipse·'
Legatur
coram h o s p i t e lex d i u i n a · ut a e d i f i c e t u r Etpost haec o m n i s e i exhibeatur
humanitas
Ieiunium apriore frangatur propter hospi tern
nisi f o r t e p r a e c i p u u s sit dies i e i u n i i · qui
nonpossit uiolari
fratres autem
dines ieiuniorum prosequantur m a n i b u s a b b a s h o s p i t i b u s d&
consu&u aquam
in
pedes hospi
t i b u s o m n i b u s · tarn a b b a s q u a m c u n e t a c o n gregatio lau& dicant
Quibus lotis· hunc uersum
S u s e e p i m u s ds m i s e r i c o r d i a m
in m e d i o t e m p l i t u i
Pauperum
tuä
etperegri
norum maxime suseeptionis cura· sollicite exhibeatur pitur
Q u i a in i p s i s m a g i s xps susci
n a m d i u i t u m t e r r o r · ipse sibi exi
git h o n o r e m super sesit
C o q u i n a abbatis & h o s p i t u m Utincertis horis super ueni
entes hospites q u i n u m q u a m desunt monaste rio· noninqui&ent
fratres
I n q u a m co q u i
nam a d a n n u m i n g r e d i a n t u r duo fratres·
2 Das Satzzeichen nach teman nachträglich mit kräftigem Strich zu geändert.-5
Der auf gehende
Strich des Satzzeichens nach ipsé nachträglich noch einmal nachgezogen. - 6 Das Satzzeichen am Zeilenende nachträglich mit kräftigem Strich zu • geändert. - 23 inqui&ent] -t auf Rasur. - fratres ein Loch im Pergament.
96
Cod. Sang. 915
RB 53,17-54,1 [91] q u i i p s u m officium bene i m p l e a n t
Quibus
u t i n d i g e n t s o l a t i a am m in i s t r en tu r ·' u t a b s q ; murmuratione seruiant
E t i t e r u m quan
do o c c u p a t i o n e m m i n o r e m s
habent·
e x e a n t ubi eis i m p e r a t u r i n o p e r a
Etnon
s o l u m i p s i s · s e d & in o m n i b u s o f f i c i i s m o n a s t e rii i s t a s i t c o n s i d e r a t i o · utquando indigent s o l a t i a a c c o m o d e n t u r eis
Etiterum
do u a c a n t · o b o e d i a n t i m p e r a n t i io
quan
Idem
&cel
lam h o s p i t u m h a b e a t a s s i g n a t ä frater· c u i u s a n i m a m t i m o r dì p o s s i d & strati sufficienter·
Ubi s i n t l e c t i
e t d o m u s di a s a p i e n tibu s ·
& s a p i e n t e r am m i n i s t r e t u r
h o s p i t i b ; aü
cui n o n p c i p i t u r · n u l l a t e n u s s o c i & u r neq; is
colloquatur rit·'
Sedsi obuiauerit· aut uide
salutatis humiliter utdiximus·
etpetita
b e n e d i c t i o n e p e r t r a n s e a t · d i c e n s sibi n o n l i c e r e lo qui c u m h o s p i t e Lim SI D E B E A T M O N A C H U S L I T T E R A S U E L 20
ALIQUID
SUSCIPERE
IV Τ u Ila ten us l i c e a t m on ach o · ñ e q u e a p a r e n t i bus· neq; a q u o q u a m uicem litteras
hominum
n e c sibi in
e u l o g i a s · ' uel quaelib& mu
n u s c u l a a c c i p e r e a u t d a r e s i n e p c e p t o abbatis·
2 amministrentur] ursprünglich ministrentur, am- nachträglich übergeschrieben.
zwischen solatia und ministrentur
- 4 Vor habent ein Loch im Pergament. - opera] o pera Hs. wegen des von der
Vorzeile hinunterragenden
Loches im Pergament. - 9 Idem > Item nachträglich gebessert. - 1 0 assignatä]
Das erste -s- aus Korrektur. - 24 pcepto] -o über Anfang eines anderen Buchstabens (i).
97
Cod. Sang. 915
RB 54,2 - 55,8 [92] Quodsi&iam tum
f u e r i t abbati
Quodsi
iusserit
abbatis sit potestate cui i l l u d
at d a r i
e t n o n contrist&ur frater cui
Quiautem lari
occasio
J
direc
a l i t e r pr ç s u m p s e r it · d i s c i p l i n ç r e g u
subiaceat
estimenta fratribus secundum litatem
FRATRÜ
locorum
ubi h a b i t a n t · uel aerum
dentur
qua
temperiem
Quia in f r i g i d i s r e g i o n i b u s
ampli
us i n d i g & u r · in calidis u e r o m i n u s
haec
ergo c o n s i d e r a t i o p e n e s abbatem est
nosta
men
mediocribus locis· sufficere
monachis
persingulos· cucullam
Cucullam
inhieme uellosam
aut u & u s t a m · '
De quarum situdine
& tunicam
In aestate
rerum
pedules omnium
colore
non causentur monachi·'
opera
aut gros sedquales
quadegunt·
aut quod u i l i u s comparari possit demensura
pura
&caligas·
inueniri possunt inprouincia
autem
credimus
Etscapulare· propter
Indumenta pedum 20
iube
diabolo
LV D E U E S T I A R I O U E L C A L C I A R I O
15
nisipri
suscipi· in
tum fuerat· u t n o n d & u r
\
direc
fuerit· non prçsumat suscipere illud·
us indicatum s
aparentibus suis eiquicquam
Abbas
prouideat· u t n o n sint
curta
4 f. Über zwei Zeilen reichendes Loch im Pergament. - 13 Über dem -i- von minus nachträglich ein kräftiges Betonungszeichen.
- 17 Auf dem -i- von hieme nachträglich ein Betonungszeichen. - 19 Auf
dem ersten -a- von caligas nachträglich ein Betonungszeichen. - 21 quales] -1- < Korrektur.
98
Cod. Sang. 915
RB 55,8 - 57,9 [Textverlust] ipsa uestimenta utentibus ea, sed mensurata. (9) Accipientes noba uetera reddant in praesenti reponenda in uestiario propter pauperes. ( 10) Sufficit enim monacho duas tunicas et duas cucullas habere propter noctes et propter labare ipsas res; (11) iam quod supra fuerit, superfluum est, amputari debet. (12) Et pedules et, quodcumque est uetere, reddant, dum accipiunt nobum. (13) Femoralia hi, qui in uia diriguntur, de uestiario accipiant, quae reuertentes Iota ibi restituant. ( 14) Et cucullae et tunicae sint aliquante a solito, quas habent, modice meliores; quas exeuntes in uia accipiant de uestiario et reuertentes restituant. ( 15) Strumenta autem lectorum sufficiant matta, sagum et lena et capitale. ( 16) Quae tarnen lecta frequenter ab abbate scrutinando sunt propter opus peculiare, ne inueniatur. (17) Et si cui inuentum fue rit, quod ab abbate non accepit, grauissimae disciplinae subiaceat. (18) Et ut hoc uitium peculiaris radicitus amputetur, dentur ab abbate omnia, quae sunt necessaria, ( 19) id est cuculla, tunica, pedules, caligas, bracile, cultellum, graphium, acum, mappula, tabulas, ut omnis auferatur necessitatis excusatio. (20) A quo tamen abbate semper consideretur illa sententia actuum apostolorum, quia dabatur singulis, prout cuique opus erat. (21) Ita ergo et abbas consideret infirmitates indigentium, non malam uoluntatem inuidentium. (22) In omnibus tamen iudiciis suis dei retributionem cogitet.
LVI. De mensa abbatis (1) Mensa abbatis cum hospitibus et peregrinis sit semper. (2) Quotiens tamen minus sunt hospites, quos uult de fratribus uocare, in ipsius sit potestate. (3) Seniore tamen uno aut duo semper cum fratribus dimittendum propter disciplinam. LVII. De artificibus monasterii (1) Artifices si sunt in monasterio, cum omni humilitate faciant ipsas artes, si permiserit abbas. (2) Quod si aliquis ex eis extollitur pro scientia artis suae, eo quod uideatur aliquid conferre monasterio, (3) hic talis erigatur ab ipsa arte et denuo per eam non transeat, nisi forte humiliato ei iterum abbas iubeat. (4) Si quid uero ex operibus artificum uenundandum est, uideant ipsi, per quorum manus transigendo sint, ne aliquam fraudem praesumant. (5) Memorentur semper Ananiae et Saphyrae, ne forte mortem, quam illi in corpore pertulerunt, (6) hanc isti uel omnes, qui aliquam fraudem de rebus monasterii fecerint, in anima patiantur. (7) In ipsis autem praeciis non subripiat abaritiae malum, (8) sed semper aliquantulum uilius detur, quam ab aliis saecularibus dari potest, (9) ut in omnibus glorificetur deus.
Cod. Sang. 915
99
RB 58,1-19 [Textverlust] LVIII. De disciplina
suscipiendorumfratrum
(1) Nobiter ueniens quis ad conuersationem, non eifacilis tribuatur ingressus, (2) sed sicut ait apostolus: Probate spiritus, si ex deo sunt. (3) Ergo si ueniens
perseuerauerit
pulsans et inlatas sibi iniurias et difficultatem ingressus post quattuor aut quinqué dies uisusfuerit patienter portare et persistere petitioni suae, (4) annuatur ei ingressus et sit in cella hospitum paucis diebus. (5) Postea autem sit in cella nobiciorum, ubi meditent et manducent et dormiant. (6) Et senior eis talis deputetur, qui abtus sit ad lucrandas animas, qui super eos omnino curiose intendat. (7) Et sollicitudo sit, si reue ra deum quaerit, si sollicitus est ad opus dei, ad oboedientia, ad obprobria. (8) Praedicentur ei omnia dura et aspera, per quae itur ad deum. (9) Si promiserit de stauilitate sua perseuerantia, post duorum mensuum circulum legatur ei haec regula per ordinem (IO) et dicatur ei: Ecce lex, sub qua militare uis; si potes obseruare, ingredere, si uero non potes, liber discede. (11) Si adhuc steterit, tunc ducatur in supradictam cellam nobiciorum et iterum probetur in omni patientia. (12) Et post sex mensuum circuitum legatur ei regula, ut sciat, ad quod ingreditur. ( 13) Et si adhuc stat, post quattuor menses iterum relegatur ei eadem regula. ( 14) Et si habita secum deliberatione promiserit se omnia custodire et cuncta sibi imperata servare, tunc suscipiatur in congregatione ( 15) sciens et lege regulae constitutum, quod ei ex ilia die non liceat egredi de monasterio, ( 16) nec collum excutere desub iugo regulae, quem sub tam morosam deliberationem licuit aut excusare aut suscipere. (17) Suscipiendus autem in oratorio coram omnibus promittat de stauilitate sua et conuersatione morum suorum et oboedientiam ( 18) coram deo et sanctis eius, ut, si aliquando aliter fecerit, ab eo se damnandum sciat, quem inridit. ( 19) De qua promissione sua faciat petitionem ad nomen sanctorum, quorum reliquiae
100
Cod. Sang. 915
RB 58,19-28 [93]
ibi s u n t · & a b b a t i s p r ç s e n t i s
Quam
p&itionë
m a n u sua scribat·' aut certe s i n o n s c i t aliter abeo rogatus scribat signum
Etille
litteras·
nouitius
f a c i a t · e t m a n u s u a earn s u p e r
ponat
altare
Q u a m d u m i m p o s u e r i t · i n c i p i a t il 1 e
nouitius mox hunc uersum secundum
eloquium
tuum
Suscipe &uiuam
fundas me abex pectatione mea
medie
&ne
Quem
omnis congregatio tertio respondeat· gentes·' gloria patri p r o eo
Et-iam
reput&ur
uersú
adiun
T u n c i 11 e f r a t e r
prosternatur singulorum
con
pedibus·
nouitius·
utorent
e x i l l a h o r a · in c o n g r e g a t i o n e
Res siquas hab&· aut
erog&
p r i u s p a u p e r i b u s · ' aut facta s o l e m n i t e r
dona
t i o n e · c o n f é r â t m o n a s t e r i o · n i h i l sibi reser uans exomnibus
Q u i p p e q u i exilio die· nec
proprii corporis potestatem seit
se
habiturum
m o x ergo in o r a t o r i o · e x u a t u r
propriis quibus uestitus est· rebus monasterii
&induatur
Illa aú u e s t i m e n t a
exutus est· reponantur inuestiario uanda·'
rebus
conser
u t si a l i q u a n d o s u a d e n t i d i a b o l o
senserit· ut egrediatur d e m o n a s t e r i o absit·'
quib;
Tunc exutus rebus monasterii
con
quod proiciatur
7 eloquium] Das e- nachträglich mit schrägem Strich offensichtlich getilgt; über dem Wort
nachträglich
eine halbverwischte
Glosse. - 12 Über ex illa hora nochmals mit dünner Schrift ex illa hora; ebenso
wohl (ausgewischt)
über in con-, - 14 solemniter < soll- durch Rasur wohl vom Schreiber korrigiert. -
16 Über ex omnibus ausgewischter Schreiber nachträglich
(lateinischer?)
hineingequetscht.
Text.
Der Punkt zwischen die und nec vom
101
Cod. Sang. 915 RB 58,29 - 59,8 [94] Illam tarnen p&itionem
eius· quam desuper
altare abbas tulit non recipiat·' rio r e s e r u e t u r LVIM D E F I L I I S
sedinmonaste
QUI
NOBILIUM
AUT
OFFERUNTUR PAUPERUM
C ^ i q u i s forte denobilibus offert filium ^^aö
in m o n a s t e r i o · s i i p s e p u e r
suum
minoria&a
te e s t · p a r e n t e s e i u s f a c i a n t p e t i t i o n e m supra dixim us·' etcum oblatione ipsam tionem io
etmanum
la a l t a r i s · & s i c e u m
pueri
qua peti
i n u o l u a n t in pal
offerant
Derebus
aut
suis· aut inpraesenti p&itione promittant sub iure i u r a n d o · quia n u m q u a m
persuffec
tam p e r s o n a m · ' n e c q u o l i b & m o d o ei do a l i q u i d d a n t · a u t t r i b u u n t 15
occasionem noluerint·
E t a l i q u i d o f f e r r e u o l u e r i n t in
çlemosinam
monasterio promercede sua·' faciant
exrebus
donationem
r e s e r u a t o s i b i si i t a u o l u e r i n t u s u 20
aliquan
h a b e n di·' u el c e r t e s i h o c f a c e r e
quasdare uolunt monasterio
fructuario
Atque Itaomnia obstruantur· u t n u l l a ciò r e m a n e a t p u e r o · p e r q u a m
se
suspi
deceptus
re p o s s i t q u o d a b s i t · ' q u o d e x p e r i m e n t o dicimus
Similiter autem
faciant
Quiuero extoto nihil
peri di
&pauperiores habent·'
12 Nach numquam Einschaltpunkt und über der Zeile von anderer Hand korrigierend nachgetragen p s e · Nvmquam. - 16 Et] -t erst nachträglich mit Einschaltpunkt halb Uber der Zeile hinzugefügt. glemosinam] -η- < m durch Rasur des ersten Abstriches
korrigiert.
102
Cod. Sang. 915
RB 59,8 - 61 Titulus [95] simpliciter p&itionem
faciant·'
offerant filium
coram
suum
& cum o b l a t i o n e
testibus
LX D E S A C E R D O T I Β U S Q U I F O R T E IN
MONASTERIO
HABITARE
^ ^ iquis deordine sacerdotum
inmonasterio
suscipi rogauerit·' nonquidem atur
ei c i t i u s
Tarnen s i o m n i n o perstetérit
supplicatione · sciatse omnem plinam io
UOLUERINT
seruaturum
utsit sicut scriptum Concedatur
est·'
assenti
inhac
regulae
n e c a l i q u i d ei
se
disci
relaxabitur·'
amice. adquod
ei t a r n e n p o s t a b b a t e m
uenistj?
stare·' &be
n e d i c e r e · a u t m i s s a s t e n e r e · ' si tarn en iu s s e r it ei a b b a s mat 15
Sin alias n u l l a t e n u s · aliqua S c i e n s se d i s c i p l i n a e r e g u l a r i
praesu
subditú·
etmagis humilitatis exempla omnibus
d&
E t s i f o r t e o r d i n a t i o n i s aut a l i c u i u s rei causa fuerit inmonasterio·' ilium
locum
attendat
q u a n d o i n g r e s s u s est in m o n a s t e r i u m ·' n o n ilium 20
sus est
q u i éi p r o r e u e r e n t i a s a c e r d o t i i Clericorum
aû s i q u i s e o d e m
rio m o n a s t e r i o sociari u o l u e r i t · ' loco cri c o l l o c e n t u r
E t i p s i tarnen
PEREGRINIS
deside medio
sipromittunt
de o b s e r u a t i o n e r e g u l a e · u e l p r o p r i a
LXL D E M O N A C H I S
conces
stabilitate
QUALITER
6 assentii atur] Das erste -s- < Korrektur. - 9 nec] c- mit Einschaltpunkt erst nachträglich übergeschrieben. - 1 0 scriptum] -i-< Korrektur ? - uenistj] -j über Ansatz zu anderem Buchstaben (i). 19 sacerdotii] -t- < c korrigiert.
103
Cod. Sang. 915
RB 61 Titulus - 1 0 [96]
SUSCIPIANTUR ^ ^ i q u i s m o n a c h u s p e r e g r i n u s d e l o n g i n q u i s pro *~-^uinciis s u p e r u e n e r i t · ' s i p r o h o s p i t e
uoluerit
h a b i t a r e in m o n a s t e r i o · ' & c o n t e n t u s est c o n s u e t u d i n e l o c i quam i n u e n e r i t · ' E t n o n f o r t e s u p e r f l u i t a t e sua p e r t u r b â t m o n a s t e r i u m ·' s e d s i m p l i c i t e r c o n t e n t u s est q u o d i n u e n e r i t · ' s u s c i p i atur q u a n t o t e m p o r e cupit·' s i q u a s a n e r a t i o nabiliter·' &cum o m n i h u m i l i t a t e caritatis r e p r e h e n d i t a u t o s t e n d i t · ' tract& abbas pru denter·' neforte p r o h o c ipso eum dñs direxerit S i u e r o p o s t ea u o l u e r i t s t a b i l i t a t e m s u a m fir mare·' n o n r e n u a t u r talis uoluntas·' &maxi me tempore hospitalitatis·' potuit eius uita dinosci
Q u o d s i s u p e r f l u u s aut u i t i o s u s in
uentus fuerit tempore hospitalitatis·' n o n s o l ú n o n deb& s o c i a r i c o r p o r i m o n a s t e r i i · ' u e r û &iam d i c a t u r ei h o n e s t e u t d i s c e d a t · n e e i u s miseria etiam alii u i t i e n t u r
quodsi non
f u e r i t talis q u i m e r e a t u r proici·' n o n s o l u m sipetierit suscipiatur congregationi socian d u s · ' u e r u m &iam s u a d e a t u r u t s t & · u t e i u s e x e m p l o alii erudiantur·'
etquia i n o m n i
l o c o · u n i d ñ o s e r u i t u r · u n i regi m i l i t a t u r
2 prouinciis] -c- < t korrigiert. - 13 renuatur < renn- nachträglich durch Rasur des ersten η korrigiert. 21 suscipiatur] Nachträglich ein kräftiges Akzentzeichen auf -ur. - 23 Das Satzzeichen hinter erudiantur nachträglich zu • korrigiert. - 24 seruitur] Nachträglich kräftiges Akzentzeichen auf-i-. - uni] -i < r korrigiert.
104
Cod. Sang. 915
RB 6 1 , 1 1 - 6 2 , 6 [97]
Quodsi&iam
talém esse p e r s p e x e r i t abbas·'
liceat c u m in s u p e r i o r i a l i q u a n t u m loco
nonsolum
constituere
a u t e m m o n a c h u m ·' s e d & i a m
d e s u per s c r i p t i s g r a d i b u s s a c e r d o t u m 5
ricorum
uelcle
s t a b i l i r e p o t e s t abbas m a i o r i quam
ingrediuntur loco· s i e o r u m talem rit u i t a m e s s e
perspexe
Caueat autem abbas· n e a l i
quando dealio noto monasterio
monachum
adhabitandum suscipiat. sineconsensu io
abba
tis e i u s · aut l i t t e r i s com m en d a t i c i i s · ' q u i a s c r i p tum est* q u o d t i b i n o n u i s f i e r i · a l i o n e f e c e r i s
LXn· D E
s a c e r d o t i b u s
S
m o n a s t e r i i
i q u i s abbas sibi p r e s b i t e r u m u e l
diaconem
ordinari petierit·' d e s u i s eligat q u i d i g n u s sit
is
sacerdotio fungi tionem
O r d i n a t u s a u t · caueat eia
aut superbiam-
nee quicquam
praesu
mat· nisi quod eiababbate prçcipitur·' sciens se m u l t o m a g i s d i s c i p l i n a e r e g u l a r i s u b d e n d u m · ' n e o c c a s i o n e s a c e r d o t i i o b l i u i s c a t u r re 20
g u l ç o b e d i e n t i a m & d i s c i p l i n am ·' s e d m a g i s ac m a g i s i n dm p r o f i c i a t
Locum uero
s e m p e r attendat·' quo i n g r e s s u s est
ilium
inmonaste
rium praeter officium altaris· e t s i f o r t e elee tio c o n g r e g a t i o n i s · e t u o l u n t a s abbatis· p r o u i t ç
2 Nachträgliche kräftige Betonungszeichen auf aliquántum constituere. - 13 presbiterum]-i-> y nachträglich und von anderer Hand korrigiert. - 14 Über dem -t- von petierit ein wieder getilgtes Akzentzeichen (?). - 20 obedientiam] Zwischen ob- und -ed- ein getilgter Buchstabe (o).
Cod. Sang. 915 RB 62,6 - 63,6 [98] m e r i t o eum p r o m o u e r e u o l u e r i n t
Quitam
regulam decanis uel prçpositis constitutam s i b i s e r u a r e sciat·' q u o d s i a l i t e r p r ç s u m p s e r i t · n o n s a c e r d o s s e d r e b e l l i o i u d i c & u r · ' e t s ç p e am 5
m o n i t u s . si n o n c o r r e x e r i t · e t i a m eps a d h i b e a t u r in t e s t i m o n i u m
Q u o d s i n e c sic e m e n d a
uerit·' clarescentibus culpis proiciatur demo nasterio·' s i t a m e n talis fuerit eius contumacia· u t s u b d i aut oboedire r e g u l a e n o l i t LXmDE O R D I N E C O N G R E G A T I O N I S r d i n e s s u o s i n m o n a s t e r i o ita c o n s e r u e n t ·
O
ut c o n u e r s i o n i s t e m p u s · a u t u i t a e m e r i t u
d i s c e r n i t · ' u t q u e abbas c o n s t i t u e r i t · '
quiabbas
non c o n t u r b à gregem sibi c o m m i s s u m · ' nec is
quasi libera utens potestate· iniuste disponat a l i q u i d · ' sedcogit& s e m p e r · quia d e o m n i b u s i u d i c i i s e t o p e r i b u s s u i s · r e d d i t u r u s est dδ ra tionem
E r g o s e c u n d u m o r d i n e s q u o s con
s t i t u e r i t · u e l q u o s h a b u e r i n t i p s i f r a t r e s · ' sic 20
accédant adpacem mum i m p o n e n d u m
ad com m u n i o n e m
adpsal
in c h o r o s t a n d u m · '
et
in o m n i b u s o m n i n o l o c i s a & a s n o n d i s c e r nat o r d i n e s nec p r a e i u d i c & · ' quia s a m u h e l etdanihel pueri· presbíteros iudicauerunt
20 ad communionem] Am oberen Schaftende von -d ein Schrägstrich angesetzt. - 24 presbíteros] Nachträglich ein Betonungszeichen auf-i-.
Cod. Sang. 915
106
RB 63,7-17 [99] Ergo exceptis his quos utdiximus altiori a b b a s p r ç t u l e r i t · u el d e g r a d a l i er it c e r t i s sis·' r e l i q u i o m n e s ut c o n u e r t u n t u r ita Ut u e r b i g r a t i a · q u i s e c u n d a h o r a d i e i rit in m on a s t e r io · i u n i o r e m aetatis· aut d i g n i t a t i s sit
uene
P u e r i s per o m n i a Iunio
res igitur· p r i o r e s suos h o n o r e n t · ' nominum
In ipsa
nulli liceat alium
re n o m i n e · '
illius
cuiuslib&
abomnibus disciplina conseruata iuniores suos diligant
excau sunt
se n o u e r i t
esse· q u i p r i m a hora uenit diei·
Consilio
Priores
apellatione
puro
appella
Sedpriores iuniores suos
n o m i n e · Iuniores autem priores suos
fratrú nonnos
uocent·' quod intellegitur paterna reueren tia
Abbas a u t e m
quia u i c e s xpi
creditur
agere· d o m i n u s &abbas uocetur·' non assumptione·
s e d h o n o r e & a m o r e xpi·'
autem cogit&· & s i c s e exhibeat· sit t a l i h o n o r e
sedendi·'
sibi
surgat·
necprçsumat
consedere· nisi prçcipiat senior suus·' at q u o d s c r i p t u m
obui
benedictionem
transeunte maiore minor
& det ei l o c u m
ipse
utdignus
Ubicumq; autem
ant fratres· iunior priorem p&at·'
sua
est· h o n o r e inuicem
iunior utfi prae
3 ita von anderer Hand am rechten Rand wiederholt. - sunt] su- aus zunächst angesetztem fi- vom Schreiber korrigiert. - 7 omnia auf Rasur. - 13 Am rechten Rand ein Zahlzeichen (?) und dann ein großes dickes près (= priores). - 14 intellegitur nachträglich nachträglich
> intelli- korrigiert. - 15 quia < qui mit
halb über der Zeile mit Einschaltpunkt vom Schreiber hinzugefligtem a gebessert. - 18
Zwischen den Zeilen 17 und 18 von späterer Hand nochmals assumptione. sed honore et amore xpi etiä ipse aut cogitat.
107
Cod. Sang. 915
RB 6 3 , 1 7 - 6 4 , 7
[100] uenientes
Pueri parui uel
adolescentes·
in o r a t o r i o · u e l a d m e n s a s · c u m d i s c i p l i n a dines suos con sequantur·' ubiubi· s
dum
Lxnn D E
custodiam
habeant·
ad i n t e l l e g i b i l e m
a&atem
O R D I N A N D O
I
foris autem
perueniant·'
A B B A T E consi
u t h i c c o n s t i t u a t u r · quem
omnis concors congregatio secundum
io
morem
dì·' siue &iam
pars q u a m u i s
congregationis · saniori Consilio Uitae autem
is
uel
E t d i s c i p l i n a m ·' usq;
n abbatis o r d i n a t i o n e illa semper de (re t u r ) r a t i o ·
ti
parua
elegerit
Q u i o r d i n a n d u s est· etiam
siultimus
in o r d i n e c o n g r e g a t i o n i s
Quodsietiam
personam
pariconsilio
elege
prçualere consensum·'
m u i di d i g n u m Scientes prohoc
abba
prohibe seddo
c o n s t i t u a n t dis p e n s a t o r e m se r e c e p t u r o s m e r c e d e m
s i i l l u d caste
uerso peccatum
epi ·
locus ipse· uel
tibus a u t x p i a n i s uicinis claruerint·' ant p r a u o r u m
omnis
absit·'
rit·' & u i t i a ipsa aliquatenus i n n o t i t i a m adcuius pertin& diocesim
eligatur·'
fuerit
congregatio· uitiis suis quod quidem
nam
siue
(merito) & sapientiae doctrina
consentientem
20
or
& z e l o dì f a c i a n t · ' s i c u t
sineglegant
Ordinatus
bo edi aü
4 ubiubi] Das zweite ubi mit Einschaltpunkt über der Zeile vom Schreiber nachgetragen. - 5 intellegibilem > intelli- nachträglich korrigiert. - 8 consi| deratio Hs„ dann von anderer Hand retur mit Einschaltpunkt über der Zeile nachgetragen. - 12 merito erst nachträglich mit Einschaltpunkt über der Zeile. - 13 fuerit] -it < Korrektur.
Cod. Sang. 915
108 RB 64,7-18
[101] abbas· cogit& s e m p e r quale o n u s E t c u i r e d d i t u r u s est r a t i o n e m
suscepit·'
uilicationis
suç·' sciatq; sibi oportere prodesse quam p r ç e s s e · '
magis
Oport& ergo eum esse doctü
lege d i u i n a · ' u t s c i a t & s i t unde proférât &uetera·'
Castum
sobrium
noua
m i s e r i c o r d e m ·'
E t s e m p e r super exalt&· m iser icordiam
iudi
cio· u t i d e m ipse c o n s e q u a t u r · ' O d e r i t u i t i a · diligat fratres·' prudenter agat·'
Inipsa autem
correptione
etnequid nimis·' nedum
n i m i s eradere cupit eruginem
frangatur
uas·'
suaque fragilitate semper suspectus sit· memineritque calamum quassatum
non
c o n t e r e n d u m ·' i n q u i b u s n o n d i c i m u s m i t t a t n u t r i r i u i t i a · ' sed p r u d e n t e r
utper
&cum
c a r i t a t e ea a m p u t & · u t u i d e r i t c u i q ; e x p e d i r e · sicut iam d i x i m u s · ' e t s t u d e a t p l u s a m a ri· quam t i m e r i · ' rtonsit t u r b o l e n t u s
&anxi
u s · n o n s i t n i m i u s et o b s t i n a t u s· n o n s i t zelotypus· etnimis suspiciosus·' requiescit
quianumquä
In ipsis i m p e r i i s suis·
prouidus
& c o n s i d e r a t u s · ' & s i u e s e c u n d u m dm secundum sçculum sitopera
siue
quçiniungit·
discernât &temper&·' Cogitans discretio
1 Vor abbas ausgewischtes von anderer Hand geschriebenes abbas. - 5 unde] Unter dem -e ein Punkt. 12 Der Punkt nach sit nachträglich zu geändert. - Zwischen Zeile 11 und 12 am linken Rand von anderer Hand ein d. - 13 Über memineritque ausgewischter Text. - 1 5 Das Satzzeichen zwischen uitia und sed vom Schreiber nachträglich hineingequetscht. - 19 Beide Punkte nachträglich zu • geändert.
109
Cod. Sang. 915 RB 64,18 - 65,5 [102] nem
sci i a c o b d i c e n t i s · ' s i g r e g e s m e o s
inambulando
fecero laborare·
cuncti unadie 5
omnia temper&·
utsit
regulam
io
amendico
PREPOSITO
aepius quidem
nem
15
uobis ait· super
ut per o r d i n a t i o
scandala grauia
Dum
inmonaste
sint aliqui· maligno
a s s u m e n t e s sibi
gatione faciunt·' abeodem abbatem
spu
secundos
tyrannidem
et d i s s e n s i o n e s in c o n g r e
e t m a x i m e in i l l i s l o c i s ·
sacerdote· uel abeis abbatibus· ordinant·
abipsis etiam
situs o r d i n a t u r · ' q u o d quam aduertitur·
omnia
MONASTERO
scandala nutriunt· 20
ser
conseruis
s u p e r b i a e i n f l a t i · ' & a e s t i m a n t e s se esse abbates·'
utdu
eum
contingit·
praepositi·
riis oriantur·'
utprç
adño quod
quierogauit triticum
bonasua constitu&
S
sie
in o m n i b u s con s e r u & · '
in tem p o r e suo·'
LXV D E
sumens·'
Etprçcipue
bene m inistrauerit · audiat uus bonus·
testimonia
& fortes quod cupiant·'
& infirmi non réfugiant' sentem
morientur
haec ergo· aliaq;
discretionis matris uirtutum
plus
ubi qui
&praepo
sit a b s u r d u m
facile
q u i a a b ipso initio o r d i n a t i o n i s · ma
t e r i a e i d a t u r su p e r b i e n d i · '
10 omnia erst nachträglich?
Dum ei
suggeritur
Am linken Rand von jüngerer HandLuce.
- \5 spu] Der Nasalstrich erst
über dem u Hs. - 16 inflati] -1- < Korrektur eines anderen Buchstabens (c?). - 22 praepo| situs] Ursprünglich jsitis Hs., das zweite -i- dann nachträglich durch Unterpungierung getilgt und durch übergeschriebenes
ν korrigiert; am rechten Rand nochmals von jüngerer Hand praepositus. - 23
Ursprünglich quiab ipso Hs., nachträglich Schreiber
korrigiert.
durch Übergeschriebens
a mit Einschaltpunkt wohl schon vom
110
Cod. Sang. 915
RB 65,5-16 [103] a c o g i t a t i o n i b u s s u i s · e x u t u m eum esse a p o t e s t a te a b b a t i s s u i · ' &abbas
Quia abipsis ë o r d i n a t u s · aquib;
hinc suscitantur inuidiae- rixae·
d e t r a c t i o n e s · e m u l a t i o n e s - d i s s e n s i o n e s · exor d i n a t i o n e s · ' u t d u m c o n t r a r i a s i b i · abbas prae positusque sentiunt·'
Etipsorum necesse est·
subhac dissensione animas periclitari· &hi quisubipsos sunt· dumadulantur e u n t i n p e r d i t i o n e m ·'
Cuius periculi
partib; malum
i l l o s r e s p i c i t in c a p i t e · qui t a l i s in o r d i n a t i o n i s se f e c e r u n t a u c t o r e s · '
Ideo n o s p r ç u i d e m u s expe
dire· propterpacis caritatisq;
c u s t o d i a m · in ab
batis pendere arbitrio· o r d i n a t i o n e m
monaste
rii sui·' & s i p o t e s t f i e r i · p e r d e c a n o s o r d i n & u r utante disposuimus omnis utilitas monaste r i i p r o u t a b b a s d i s p o s u er i t · '
Utdum
com m i t t i t u r - u n u s n o n s u p e r b i a t · '
pluribus quodsiaut
locus expetit· aut congregatio petierit· rationa b i l i t e r cum h u m i l i t a t e · & abbas i u d i c a u e r i t e x p e d i r e · ' q u e m c u m q ; e l e g e r i t abbas cum con silio f r a t r u m t i m e n t i u m d m · ' o r d i n & ipse sibi p r a e p o s i t u m
Q u i t a m e n p r a e p o s i t u s illa
a g a t c u m r e u e r e n t i a · ' q u ç a b a b b a t e s u o ei i n iuncta f u e r i n t · ' n i h i l contra abbatis u o l u n t a t e m
8 ipsos nachträglich > ipsis korrigiert. - Der Punkt nach partib; nachträglich zu • geändert. - 9 perditionem] Obwohl gut lesbar, über -em nochmals von späterer Hand em. - 13 Über ab| batis ausgewischter Text.
111
Cod. Sang. 915
RB 65,16-66,3 [104] aut ordinationem
faciens·' quia
quantum
p r a e l a t u s est c g t e r i s · ita e u m o p o r t &
sollici
tius obseruare praecepta regulae·' qui prae positus sirepertus fuerit uitiosus· aut elati 5
one
deceptus superbire· aut
contemptor
scae r e g u l ç f u e r i t c o m p r o b a t u s · atur uerbis usq; quater·'
Si non
r i t · ' a d h i b e a t u r ei c o r r e p t i o regularis io
ammone emendaue
disciplinae
Q u o d s i n e q u e sic c o r r e x e r i t ·
tunc deiciatur
de o r d i n e
praepositurae·'
& a l i u s qu i d i g n u s e s t i n l o c o e i u s s u b r o g e t u r · ' Q u o d s i e t p o s t e a in c o n g r e g a t i o n e &oboediens n o n f u e r i t · ' etiam pellatur 15
qui&us
demonasterio
c o g i t & t a r n e n a b b a s · se d e o m n i
bus i u d i c i i s s u i s · dò r e d d e r e r a t i o n e m · ' ne forte i n u i d i a e · aut zeli f i a m m a · urat
LXVI· D E
A
h o s t i a r i i s
anima·
m o n a s t e r i i
d portam m o n a s t e r i i p o n a t u r s e n e x · sapi
20
ri
ens·' quisciat accipere responsum re·'
&redde
Etcuius maturitas eum nonsinat q u i p o r t a r i u s cellam debebit
habere
iuxta portam·' u t u e n i e n t e s semper inueniant· aquo responsum
uaga
prçsentem
accipiant·'
etmox ut aliquis pulsauerit aut
pauper
2cçteris] Die Cauda erst nachträglich. - 6 scae] Der Nasalstrich erst halb über -e Hs. - 2 1 uaga|ri] -ri nachträglich > -re korrigiert.
Cod. Sang. 915
112
RB 66,3 - 67,4 [105] clamauerit· dögratias respondeat·' aut
benedic
Et c u m o m n i m a n s u & u d i n e t i m o r i s d i r e d d a t responsum 5
f e s t i n an ter · cum f e r u o r e
carita
tis·' qui portarius · s i i n d i g & solatio·'
iuniorë
fratrem accipiat
sipos
ITlonasterium
aü
sit fieri ita deb& c o n s t i t u í · ' ut o m n i a saria· idest aqua· molendinum
pistrinum
ortus · uel artes diuersae intra
monasterium
exerceantur·' u t n o n s i t necessitas io
neces
uagandi foras·' quia o m n i n o animabus eorum
monachis
nonexpedit
hanc autem
regula
s ç p i u s u o l u m u s in c o n g r e g a t i o n e legio quis fratrum
se de i g n o r a n t i a
LXVII· D E F R A T R I B U S
IN UIAM
D
excus& DIRECTIS
i r i g e n d i f r a t r e s in u i a · ' o m n i u m uel abbatis s e o r a t i o n i Etsemper adorationem
dì·' c o m m e m o r a t i o o m n i u m
ne
fratrû
commendent ultimam
operis
absentium
fiat
R e u e r t e n t e s autem d e u i a f r a t r e s · ipse die 20
quo
r e d e u n t · p e r o m n e s c a n ó n i c a s h o r a s · d u m ex p l & u r o p u s dì p r o s t r a t i solo nibus petant orationem necuiforte subripuerint
propter
1 benedic] Nachträglich undfälschlich
abom
excessus·'
in u i a · u i s u s ·
auditus malç rei· aut otiosi
Nachträglich gesetzte Akzentzeichen
oratorii·
aut
sermonis·
> benedica! korrigiert. - 6 fieri < fiere durch Rasur korrigiert. - 7
auf molendinum • pistrinum. - 8 monasterium vom
Schreiber
entweder aus monasterio mit ν Uber -o- und zugefligtem -m oder aus monasteriom korrigiert.
19
Reuertentes] Ursprünglich Reuertes Hs., dann vom Schreiber mit Einschaltpunkt ten Uber der Zeile nachgetragen.
- 24 Nachträgliches Akzentzeichen auf rèi.
113
Cod. Sang. 915 RB 67,5 - 69,3 [106] nec prçsumat quisquí alio referre·
quçcumq;
foris m o n a s t e r i o uiderit aut audierit·' p l u r i m a d e s t r u c t i o est
Quod siquis
sumpserit· uindictae regulari 5
quia prae
subiaceat·
s i m i l i t e r & qu i p r ç s u m p s e r i t c l a u s t r a
mo
nasterii egredi·' u e l q u o c u m q ; ire·' uel piam quam uis parum tis
sine iussione
INPOSSIBILIA
INIUNGUNTUR
i c u i fratri a l i q u a f o r t e grauia aut
S
inpos
s i b i l l a i n i u η gu η t u r · ' s u s c i p i a t
quidem
iubentis imperium
cum o m n i
mansu&udi
ne & oboedientia·'
quodsiomnino
suarum
mensuram
uiderit pondus
uirium oneris
e x c e d e r e · ' i n p o s s i b i l i t a t i s s u a e c a u s a s ei quisibi prçest patienter & o p o r t u n e gerat·' non superbiendo aut suam
sug
resistendo
uel contradicendo·' q u o d s i p o s t 20
abba
facere
LXVin S I F R A T R I
15
quip
in sua s e n t e n t i a p r i o r i s
suggestione
imperium
p d u r a u e r i t · ' sciât i u n i o r ita sibi
expedire·'
et e x c a r i t a t e c f i d e n s d e a d i u t o r i o di o b o e d i a t . LXVIIII· UT IN M O N A S T E R I O NE S U M A T A L Ï ALTER DEFENDERE
P
rçcauendû ë nequauis occasione psumat alius defendere monachú
in m o n a s t e r i o · ' aut q u a s i
öriä s i q u a u i s c o n s a n g u i n i t a t i s . p p i n q u i t a t e
aliú tueri*
iungant'
n e c q u o l i b & m o d o id a m o n a c h i s p s u m a t ' · quia e x i n d e g r a u i s s i m a occasio 2 Das Satzzeichen zwischen audierat und quia hineingequetscht. - 9 INPOSSIBILIA] Über Ν nachträglich und von späterer Hand mit schwarzer Tinte M = Korrektur > IMPOSSIBILIA - 21 ff. Ab de adiutorio der Rest der Seite auf Rasur mit eng zusammengedrängtem Text auf hier den unteren Rand mit einbeziehenden insgesamt 27 Schreibzeilen. - 25 siqualiuis Hs., wobei -Ii- offenbar ausradiert wurde.
(unvollkommen)
114
Cod. Sang. 915
RB 69,3-71,3 [107] scandalorum
oriri
transgressus
potest·'
fuerit·
quod
acrius
siquis
haec
coerceatur
LXX-UT Ñ P R E S U M A T Q U I S Q U Ä A L I Ü C E D E R E A U T excömunicare \
/
itetur
in m o n aster io · o m n i s
o n i s occasio·' 6
praesumpti
O r d i n a m u s atq; c o n s t i t u i m u s ·
u t n u l l i liceat quemquam fratrum excom m unicare ababbate omnib;
io
data
uero·
a&atis·'
& custodia
sumit 15
sed&hoc
diligentia
abomnib;·
cum
mensura
omni a&ate·
sine
discretione
subiaceat·' fieri·
boedientiae
bonum
exhibendum
21
inuicem
ita
uiam
abbatis
stituuntur
se
abbatis·'
sed
fratres·' ituros
cui
scriptum
INUICEM abbati· &iam
sibi
scientes
ad dm·'
aut praepositorum
imperio·'
uel
exarserit·'
quia
solum
abomnib;·'
oboediant
oboedientiae so e r g o
est
non
quiprae
a l i o η e f e c e r is
LXXI U T O B O E D I E N T E S S I B I S I N T
O
decimum
pcepto
nonuis
coram
habeant
sine
regulari
potestas
aü
m & u m
in f o r t i o r i
infantibus
quodtibi
cui
usq; a d q u i n t u m
nam
disciplinae est·'
utceteri
aliquatenus
in ipsis
nisi
Peccantes
disciplinas
sit·'
&ratione
cedere·'
fuerit
arguantur·
Infantibus annú
aut
suorum
perhanc
prçmis
quiabeo
con
nonpmittimus
12 Über sit von späterer Hand adhibeatur, offenbar als Ersatz von sit, man vgl. auch Hanslik im App. zur Stelle. - Über dem folgenden & ein ausgewischter Texteintrag (?)
13 Am rechten Rand mit dem
Griffel ungelenkes qui geritzt. - 16 disciplina] -ae < a gebessert. - 19 Zwischen bonum und non über der Zeile nachträglich op9 e s t - 21 ita mit Einschaltpunkt über der Zeile nachgetragen. - 23 prçmis| so] so vom Schreiber nachträglich vor der Zeile nachgetragen.
115
Cod. Sang. 915
RB 71,3 - 72,6 [108] priuata
imperia
iuniores
prioribus
licitudine osus s
repperitur·
aquocumq;
lib&modo·' uel prioris
tamdiu
quodsiquis
contenti
minima
ababbate
priore
causa
suo
sileuiter
senserit
contra
quamuis
corripitur
modice·'
interra
ilia com m o t i o
ánimos
mox
ante
uel sinemora
pedes
eius
benedictione
Quodquicontemp
facere·' aut corporali
at·' aut s i c o n t u m a x
quo
se i r a t o s ·
iaceat satis faciens·' usq; dum
sérit
caritate&sol
Siquisautem
prostratus
san&ur
omnes
corripiatur
cuiuscumq;
commotos·'
Dec&ero
suis o m n i
oboediant·'
frater p r o q u a u i s uel
io
prçponi
uindictae
subiace
est· demonasterio
pel
DE Z E L O B O N O Q U E M D E B E N T LXn M O N A C H I H A B E R E is
latur
S
icut
est z e l u s
separat
etzelus 20
addm zelum
adö
&ducit
bonus·
Infirmitates
suas·
siue
&ducit
huncergo
amore
uthonore
qui Itaest
auitiis
a&ernam
feruentis simo idest
malus·
adinfernum·'
quiseparat
&aduitam
monachi·'
rum·
amaritudinis
exerceant
se i n u i c ë
corporum
patien tis sim e t o l e r e n t
pueniant
siue
mo
Oboedientiä
2 Das zu eng an cantate gerückte & nachträglich mit dünnem Trennstrich abgehoben. - 3 sol| licitudine] -c- < Korrektur. - 4 repperitur] Das zweite -r- < Korrektur. - 12 qui] q- < c gebessert.
116
Cod. Sang. 915
RB 72,6 - 73,5 [109] sibi certatim i m p e n d a n t · '
n u l l u s quod sibi u t i
le i u d i c a t s e q u a t u r · s e d m a g i s a l i o · ' C a r i t a t ë f r a t e r n i t a t i s · c a s t o i m p e n d a n t a m o r e · ' Dm t i m e a n t · ' abbatem suum 5
caritate diligant·'
sincera
Xpo o m n i n o
&humili nihilprae
ponant·' quinos pariter aduitam perducat·'
a&ernam
amen.
LXXm-DE H O C Q U O D N O N OBSERUATIO·
OMNIS
IUSTITIAE
IN H A C SIT
REGULA
CONSTITUTA·
R
e g u l a m a u t e m h a n c descr i p s i m u s·' u t h a n c o b s e r u a n t e s in m o n a s t e r i i s · a l i q u a t e n u s uel honestatem m o r u m · ' aut
conuersationis nos d e m o n s t r e m u s is
C ç t e r u m ad p e r í e c t i o n e m obseruatio
perducat
20
diuinae
patrum
hominem
a d ce 1 si t u d i η e m p e r f e c t i o n i s pagina·' autquisermo
habere·'
conuersationis
qu i f e s t i n a t · ' s u n t d o c t r i n ç s c o r u m quorum
initium
Quaeenim
auctoritatis·'
u e t e r i s ac n o u i t e s t a m e n t i n o n e s t r e c t i s s i ma n o r m a uitae h u m a n ç ?
â u t q u i s liber
scorum catholicorum patrum nat ' utrecto cursu p u e n i a m u s nostrum?
hoc n o n r e s o adcreatorem
necnon &collationes
11 descripsimus] de-