Platonismo, ermetismo, eresia nel medioevo 978-2-503-52726-0, 978-2-503-56317-6

Les travaux de Paolo Lucentini ont changé de manière décisive notre approche de l’histoire de la philosophie médiévale.

476 24 21MB

Italian Pages 540 Year 2007

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Platonismo, ermetismo, eresia nel medioevo
 978-2-503-52726-0,  978-2-503-56317-6

Table of contents :

Front Matter ("Indice"), p. i

Introduzione, p. ix
Loris Sturlese
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00322

1. La «Clavis physicae» di Honorius Augustodunensis e la tradizione eriugeniana nel secolo XII, p. 1
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00323

2. Le annotazioni di Nicola Cusano alla «Clavis physicae», p. 19
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00324

3. Il problema del male nell'«Asclepius», p. 49
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00325

4. L' «Asclepius» ermetico nel secolo XII, p. 71
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00326

5. «Glosae super Trismegistum». Un commento medievale all'«Asclepius» ermetico, p. 107
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00327

6. Il corpo e l'anima nella tradizione ermetica medievale, p. 223
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00328

7. Il «Liber viginti quattuor philosophorum» nella «Commedia» dantesca e nei suoi primi commentari, p. 235
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00329

8. L'ermetismo magico nel secolo XIII, p. 265
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00330

9. Il «Liber de accidentibus» ermetico e il commento di Haly Abenrudianus al «Tetrabiblos» di Tolomeo, p. 325
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00331

10. L'eresia di Amalrico, p. 363
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00332

11. Dialettica, teologia, filosofia: Alano di Lille e Amalrico di Bène, p. 387
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00333

12. I falsi di Guarniero di Rochefort nel «Contra Amaurianos». Roscellino di Compiègne, i Catari e Amalrico di Bène, p. 399
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00334

13. Per una interpretazione di Amalrico di Bène, p. 435
https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.00335

Back Matter ("Bibliografia", "Indice dei manoscritti", "Indice dei nomi", "Bibliografia degli scritti raccolti nel volume"), p. 471

Citation preview

Fédération Internationale des Instituts d'Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 41

PAOLO LUCENTINI

PLATONISMO, ERMETISMO, ERESIA NEL MEDIOEVO

Volume publié en co-édition et avec le concours de l'Università degli Studi di Napoli "!'Orientale" (Dipartimento di Filosofia e Politica) LOUVAIN-LA-NEUVE 2007

FÉDÉRATION INTERNATIONALE DES INSTITUTS D'ÉTUDES MÉDIÉVALES

Présidents honoraires: L. E. BOYLE (t) (Biblioteca Apostolica Vaticana e Commissio Leonina, 1987-1999) L. HoLTZ (Institut de Recherche et d'Histoire des Textes, Paris,

1999-2003) Président: J. HAMESSE (Université Catholique de Louvain, Louvain-laNeuve) Vice-Président: O. MERISALO (University of Jyvaskyla) Membres du Comité: P. BouRGAIN (Ecole Nationale des Chartes, Paris) Ch. BuRNETT (The Warburg lnstitute, London) M. C. PACHECO (Universidade do Porto, Gabinete de Filosofla Medieval) O. PECERE (Università degli Studi di Cassino) N. VAN DEUSEN (Claremont College, CA/ Medieval Academy of America) Sécretaire: J. MEIRINHOS (Universidade do Porto) Trésorier: O. WEIJERS (Huygens lnstituut, Den Haag)

Fédération Internationale des Instituts d'Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 41

PAOLO LUCENTINI

PLATONISMO, ERMETISMO, ERESIA NEL MEDIOEVO

INTRODUZIONE DI LORIS STURLESE

Volume publié en co-édition et avec le concours de l'Università degli Studi di Napoli "!'Orientale" (Dipartimento di Filosofia e Politica) LOUVAIN-LA-NE UVE 2007

Publié avec le concours de F.I.D.E.M. sede dell'Università di Lecce Centro per l' edizione di testi filosoflci medievali e rinascimentali Directeur: Loris Sturlese

ISBN 978-2-503-52726-0 Tous droits de traduction, de reproduction et d'adaptation réservés pour tous pays. Copyright © 2007 Fédération Internationale des Instituts d'Études Médiévales Collège Cardinal Mercier Place du Cardinal Mercier, 14 B 1348 LOUVAIN-LA-NEUVE

INDICE

Introduzione, di Lorus

SruRLESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IX

1. La Clavis physicae di Honorius Augustodunensis e la tradizione eriugeniana nel secolo XII . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Le annotazioni di Nicola Cusano alla Clavis physicae . . . . 3. Il problema del male nell'Asclepius. . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. l!,Asclepius ermetico nel secolo XII . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Glosae super Trismegistum. Un commenta medievale

1 19 49 71

all'Asclepius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Il corpo e l'anima nella tradizione ermetica medievale . . . 7. Il Liber viginti quattuor philosophorum nella Commedia dantesca e nei suai primi commentari . . . . . . . . . . . . . . . 8. l!,ermetismo magico nel secolo XIII . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Il Liber de accidentibus ermetico e il commenta di Haly Abenrudianus al Tetrabiblos di Tolomeo . . . . . . . . 10. l!,eresia di Amalrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Dialettica, teologia, filosofia: Alana di Lille e Amalrico di Bène . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. I falsi di Guarniero di Rochefort nel Contra Amaurianos. Roscellino di Compiègne, i Catari e Amalrico di Bène . . 13. Per una interpretazione di Amalrico di Bène . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indice dei manoscritti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indice dei nomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia degli scritti raccolti nel volume . . . . . . . . . . . . . .

107 223 235 265 325 363 387 399 435 471 503 506 518

Con questo volume il Dipartimento di Filosofia e Politica e il corso di laurea di Filosofia e comunicazione ha inteso rendere omaggio a Paolo Lucentini in occasione del suo settantesimo compleanno. E' un atto di doveroso omaggio a un docente che ha segnato fortemente la vita del Dipartimento e del corso di laurea e della Facoltà tutta, ma vuole essere in primo luogo un segno di riconoscimento per il suo lavoro, quantificabile in termini di anni, ma inestimabile per la qualità e la generosità dello studioso, del docente. Paolo Lucentini ricopre corne Professore Ordinario dal 1986 la cattedra di "Storia della Filosofia medievale" presso la Facoltà di Lettere e Filosofia della Università degli Studi di Napoli 'TOrientale". È stato presidente del Corso di Laurea in Filosofia negli anni 19871995 e Coordinatore del Dottorato di Ricerca in "Filosofia e Politica'' negli anni 1995-2001. Ha dato nel corso di questi anni un'impronta significativa alla vita del nostro ateneo dal punto di vista istituzionale. Anche quando ha lasciato tali cariche, in qualità di decano è rimasto un punto di riferimento e di confronto fondamentali per docenti e ricercatori, offrendo con disponibilità e competenza suggerimenti e consigli, adoperandosi per la coesione e la qualificazione del corso di studio e del dottorato. Alla sua presenza istituzionale ha affiancato il ruolo di studioso, attestato dalla quantità e dalla qualità degli allievi che non solo a Napoli si sono formati al suo insegnamento e che oggi continuano a svolgere opera di pregevole ricerca. Ha approfondito un tema di ricerca in ambito medievistico, eredità della scuola fiorentina di Garin, particolarmente prezioso perla quantità e la qualità dei documenti con cui ha arricchito le conoscenze di un periodo particolarment e complesso della storia della filosofia e della cultura. Con le edizioni critiche e gli studi sulla tradizione ermetica ha contribuito a problematizzare alcune posizioni egemoniche della vulgata medievistica, acquisendo rilevanza internazionale. In questo solco di studi si inquadra l'impegno corne direttore della collana "Hermes Latinus", pubblicato dal «Corpus Christianorum . Continuatio Mediaevalis» (Brepols, Turnhout). La bibliografia posta alla fine di questo volume testimonia della con-

tinuità e della quantità di studi personalmente portati a termine o condotti con i suai più giovani collaboratori. Sarebbe percià superfluo in questa sede elencarli. Va riconosciuto, perà, a Paolo Lucentini un ruolo determinante nell' arricchimento e approfondimento degli studi di füosofia medievale, se non di innovatore di una tradizione di lettura e interpretazione di questa epoca. Per tutto questo, il volume vuol essere un simbolico segno di ringraziamento da parte dei suoi colleghi.

RossELLA BoNITO OuvA

LORIS STURLESE

INTRODUZIONE

Né la persona né l' opera, ormai più che trentennale, di Paolo Lucentini hanno bisogno di presentazione al pubblico degli specialisti di storia del pensiero medievale, che ha imparato da tempo a usarne le esemplari edizioni, e ad andare a caccia dei suoi magistrali contributi disseminati quasi con ritrosia qua e là, fra i processi di una Società dotta, gli scritti in onore di un collega, gli atti di un Congresso internazionale. E, del resto, chi scrive neppur sarebbe la persona più adatta a presentarlo, perché non sono gli allievi a >. Paris, Bibl. Nat. lat. 6369, sec. XIV, f. 55v: «lste liber est reprobatus a beato Augustino in g libro de civitate dei c. 23, 24 et 25, quia est in favorem ydolatrie, et ideo non legendus a simplicibus ... ». La genealogia di Hermes del De civitate Dei XVIII, 39, p. 635, è ripresa nei mss. Bruxelles, Bibl. Royale 10054-56, sec. IX, f. 16v; Graz, Univ. Bibl. 4g2, sec. XIII, f. lr; Leiden, Univ. Bibl. Gron. log, sec. XIV, f. lr. 39 Vaticano, Vat. lat. 33g4, sec. XIV, f. l l 2v: «Explicit Hermes Trismegistus Egiptius discipulus Platonis de natura divinitatis et deorum quem sanctus Augustinus ad litteram allegat in libro VIII de civitate dei». Con alcune varianti Io stesso explicit compare nei mss. El Escorial, Real Bibl. O. III. 16, sec. XV, f. 163r; Vat. lat. 224, sec. XV, f. 125r; Vat. lat. 177g, sec. XV, f. 72v; Vat. lat. lg93, sec. XV, f. 196v.

80

PAOLO LUCENTINI

que haereses (437-39), scritto per confutare le critiche pagane, ebraiche ed ereticali al dogma trinitario, riprende alla lettera alcuni frammenti ermetici di Lattanzio 40 . «Hermes qui latine Mercurius dicitur, scripsit librum qui Myoc; 'tÉÀnoc; appellatur, id est verbum perfectum: magnum nomen libri huius, quia magnus est de quo iste scriptus est liber. Quid enim perfectius verbo, qui solus est in mortuis liber ?» 41 . Già la traduzione del titolo con verbum perfectum - il Verbo, corne dice il salmo, disceso tra i morti 42 - manifesta il pieno convincimento sul carattere profetico del testo ermetico, che conosce e annuncia l' eterna generazione del Figlio. I frammenti raccolti sono quelli dove più forte, nell' esegesi di Lattanzio, è l' affinità con la rivelazione biblica, e nel Tractatus vengono ancor più semplificati e adattati al dogma cristiano43: corne il Vangelo e i Proverbi, anche il 'A6yoc; 'tÉÀEtoc; proclama la perfezione ineffabile del Figlio e la gioia grande del Padre. «Audiamus quid loquatur Mercurius de verbo perfecto: Dominus, inquit, et omnium factor deorum secundum a se fecit deum ... Quoniam ergo hune fecit primum et solum et unum, bonus autem ei visus est et plenissimus omnium bonorum ... laetatus est et valde dilexit tanquam genitum suum. Quem primum factum dixit, postea genitum appellavit»44. Ascolta dunque il tuo Mercurio - viene esortato il pagano - e tu, da lui convinto e vinto, mi crederai. «Non tibi meos auctores profero; tuus est Mercurius ... lpsum audi, ipse te convincat, ipse te expugnet, ut cum te vicerit, illi cedas et mihi credas» 45 . Il Tractatus

40

QuoovuLTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 1-21, ed. R. BRAUN (CCSL 60). Turnhout. Brepols, 1976, pp. 264-268. 41 QuoovuLTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 4, p. 265. 42 Ps. 87, 6. Lattanzio aveva tradotto «sermo perfectus» (Divinae institutiones VI, 25, 11, p. 579). 43 P. SrNISCALCO, «Ermete Trismegisto», p. 104. Nella traduzione del frammento del 'A,6yoç 'tÉÀEtoÇ (Divinae institutiones IV, 6, 4, p. 287, cf. Asclepius 8, p. 305) è scomparsa la definizione del secondo dio opa'tOÇ Kat aicr811't6Ç (Epitome 37, 5, p. 713 «visibilem et sensibilem»), che poteva, riferita al Figlio di Dio, sollevare non poche difficoltà. 44 QuoovuLTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 5-7, p. 265 (=Divinae institutiones IV, 6, 4, pp. 287-288, cf. Asclepius 8, pp. 304-305). Non appartengono invece al Myoç 'tÉÀEtoÇ altri due frammenti: 3, 7, pp. 265-266: «Item alio loco sic dixit: "Filius benedicti dei atque bonae voluntatis, cuius nomen non potest humano ore narrari"» (Divinae institutiones IV, 7, 3, pp. 292-293); 3, 17, p. 267: «Eloquitur autem ad filium suum dicens: "Est autem quis, fili, inenarrabilis sermo sapientiae sanctus sanctae"» (Divinae institutiones IV, 7, 3, p. 293). P. SrNISCALCO, «Ermete Trismegisto», pp. 102-109.

L' «ASCLEPIUS» ERMETICO NEL SECOLO

XII

81

di Quodvultdeus segna una svolta decisiva nella storia dell' ermetismo latino: con le altre omelie entra subito nelle collezioni africane attribuite ad Agostino, e sotto l' alta autorità del suo nome trasmette poi a tutto il medioevo l' esegesi di Lattanzio. E accade cosl che nel secolo XII non pochi autori riferiscono al libro di Agostino Contra quinque haereses la testimonianza di Mercurio sulla generazione del Verbo. Abelardo, in particolare, impegnato a dimostrare la rivelazione naturale del dogma trinitario e a confutare giudei e gentili con l' autorità dei profeti e dei filosofl, la riprende nella Theologia summi boni46 composta nel 1119-20; poi, negli anni seguenti, la inserisce nel Sic et non, nella Theologia christiana e nella Theologia scholarium 47 • Ma Abelardo non si limita a una citazione erudita: nella dottrina trinitaria egli ricorre con forza all' autorità del Logos tileos, e insieme cerca di liberarla da ogni ambiguità. Cosl, per spiegare che la generazione del Figlio puà dirsi «sapientiam gigni ex potentia», in analogia alla generazione della specie dal genere («eo locutionis modo quo philosophi dicunt speciem ex genere gigni»), invoca, insieme al De divisione di Boezio, il testa ermetico: «deus secundum fecit dominum». Abelardo sa bene che l'usa di facere è improprio, e ricorda allora che Mercurio, corne per correggersi, ha aggiunto: «dilexit eum

45

QuoDVULTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 15-16, p. 267. PETRUS .ABAELARDUS, Theologia summi boni I, 35, ed. E.M. BUYTAERT, C.J. MEws (CCCM 13). Turnhout, Brepols, 1987, p. 98: «Primus autem nunc ille antiquissimus philosophorum et magni nominis occurrat Mercurius, quem pre excellentia sua deum quoque appellaverunt. Cuius quidem testimonium de generatione verbi Augustinus, contra quinque hereses disputans, inducit dicens: "Hermes, qui latine Mercurius dicitur, scripsit librum qui Logos tileos appellatur, id est verbum perfectum. Audiamus quid loquatur de verbo perfecto: Dominus, inquit, et omnium factor deorum secundum fecit dominum. Hune fecit primum et solum et verum. Bonus autem ei visus est et plenissimus omnium bonorum. Letatus est et valde dilexit eum tanquam unigenitum suum". Item alio loco dicit: "Filius benedicti dei atque bone voluntatis, cuius no men non potest humano ore narrari". Augustinus: "Quem primo factum dixit, postea unigenitum appellavit. Quantum plenissimus sit, Iohannes evangelista dicit: de plenitudine eius omnes accepimus"» (cf QuoDVULTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 4-7, pp. 265-266). 47 PETRUS ABAELARDUS, Sic et non 15, PL 178, col. 1371C-D (ed. B. B. BOYER, R. McKEoN. Chicago-London, University of Chicago Press, 1976-77: rec. long. 15, 6; rec. br. 13, 7); Theologia christiana I, 61, ed. E. M. BUYTAERT (CCCM 12). Turnhout, Brepols, 1969, p. 96; Theologia scholarium I, 115, ed. E.M. BUYTAERT, C.J. MEws (CCCM 13). Turnhout, Brepols, 1987, pp. 363-364 (perla cronologia degli scritti di Abelardo, cf C.J. MEws, General Introduction, CCCM 13, pp. 20-23). 46

82

PAOLO LUCENTINI

tanquam unigenitum suum», e che altrove ha detto: «fllius benedicti dei» 48 . Del resta, prosegue, anche Platane e Boezio presentano simili improprietà, e perfino nella Scrittura creare e generare sono usati indifferentemente: «fortassis indifferenter et creari pro gigni et gigni pro creari scriptura abutitur» 49 • Su questo problema, cosl centrale nella prospettiva di una rivelazione naturale del dogma trinitario, Abelardo toma in seguito più volte: invita a non trovare scandalo nella parole di Mercurio, poiché anche i santi dottori hanno parlato «abusive» della generazione divina50 ; spiega che il Figlio è detto foetus perché ha l' essere dal Padre «tamquam eternaliter genitus» 51 ; e chiedendosi se la formula «secundum deum» esprima subordinazione, risponde che il

48

PETRUS ABAELARDUS, Theologia summi boni III, 55, p. 180: «Quo etiam modo supra Mercurius ait quod "deus secundum fecit dominum'', hoc est pater genuit filium. Qui, scilicet Mercurius, postea quasi corrigendo hoc quod dixit "fecit" et non dixit "genuit", adiecit: "Dilexit eum tanquam unigenitum suum"; et alibi: "Filius, inquit, benedicti dei"». In QuoDVULTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 7, p. 265, la tradizione manoscritta presenta, insieme a «genitum» (LAcTANTIUS, Divinae institutiones IV, 6, 4, p. 288: 'tÔ1rnv), la variante «unigenitum»; cf. 3, 16, p. 267. Per !'ultimo frammento (QuoDVULTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 7, pp. 265-266: «Filius benedicti dei atque bonae voluntatis, cuius nomen non potest humano ore narrari»), che non appartiene al ÀÔyoç 'tÉÀetoç, cf. anche Theologia summi boni Il, 22, p. 121; Theologia scholarium Il, 76, p. 445; Theologia christiana III, 45, p. 212. 49 PETRUS ABAELARDUS, Theologia summi boni III, 54-55, pp. 180-181. 50 PETRUS ABAELARDUS, Theologia christiana I, 64, p. 97: «Ne quis forte sacris eruditus litteris abhorreat Hermetis philosophi verba, quibus videlicet ait de deo patre quod secundum fecerit dominum, hoc est genuerit filium, cum profecto deus filius a deo patre nec factus nec creatus, sed tantum sit genitus, sciat etiam a catholicis et sanctis doctoribus multa de eadem generatione similiter abusive prolata, cum nonnumquam patrem auctorem filii vel eum procreasse vel filium a patre formatum vel ipsius patris esse effectum abusive pronuntient»; I, 67, p. 99: «Quid itaque mirum cum in verbis quoque ecclesiasticorum ac sanctorum doctorum nonnulla tam abusive proferantur ad generationem verbi demonstrandam ... quid, inquam, mirum si praedictus philosophus, Hermes videlicet, nullis ecclesiasticis imbutus disciplinis, abusionem verborum non caverit, dicendo scilicet "fecisse" pro "genuisse"?» (=Theologia scholarium I, 118, p. 365; I, 122, p. 367). 51 PETRUS ABAELARDUS, Theologia christiana I, 70, p. 101: «Unde et Hermes superius filium dei factum a deo dixit, secundum hoc quod ab ipso habet esse tamquam aeternaliter genitus, non temporaliter ab ipso factus aut creatus»; I, 113, p. 119: «Hermes vero superius cum dixerit quod "deus secundum fecit dominum", filium ipsum ex deo patre esse ostendit» (= Theologia scholarium I, 126, p. 369; I, 174, p. 391).

L'«ASCLEPIUS» ERMETICO NEL SECOLO XII

83

termine secundum significa «alium», cioè non indica inferiore dignità ma diversità di persona 52 • In seguito, il frammento ermetico compare nel De septem septenis attribuito a Giovanni di Salisbury53 fra le testimonianze di filosofi e teologi sul primo principio dell' essere; poi, attraverso gli scritti di Abelardo, passa nella Summa sententiarum di Roberto di Melun 54 ad attestare la conoscenza della trinità nella letteratura pagana, e in un breve cenno del Liber Alcidi de immortalitate animae55 per la trattazione delle virtù divine. Lo ritroviamo, infine, in forma compendiata, nella Summa Quoniam homines e nel Contra haereticos di Alana di

52 PETRUS ABAELARDUS, Theologia summi boni III, 85, p. 195: «Quod itaque ait Mercurius "secundum dominum", "secundum" dixit quasi alium, id est personaliter diversum». Questo motivo riappare in forma più argomentata in Theologia christiana IV, 101, p. 315: «Quod itaque perhibet Mercurius fllium esse "secundum dominum" a patre, tale est ac si dicat ipsum quoque fllium esse "dominum" et esse "secundum" a patre, hoc est personaliter diversum ab eo patre a quo solo ipse est ... "Secundum" itaque dixit quasi eum qui primo loco ex patre sit, ex ipsa videlicet eius substantia et nulla alia interveniente persona». Cf. I, 67, p. 99: «Quid etiam cum secundum a patre fllium dixerit? a verbis quoque sanctorum alienus non exstitit» (= Theologia scholarium I, 122, p. 367). In QuoovuLTDEUS, Tractatus adversus quinque haereses 3, 5, p. 265, i mss. hanno «secundum se» e «secundum» (LAcTANTIUS, Divinae institutiones IV, 6, 4, p. 287: ÔW'têpov); «secundum se» è congettura dell'editore R. Braun. 53 Ps.-IOHANNES SARESBERIENSIS, De septem septenis 7, PL 199, 960D-961B: «Augustinus vero in libro De quinque haeresibus dicit quod Hermes Mercurius scribit librum qui Logostelios vocatur. Magnum nomen libri, quia de magno scriptus est ... ».La citazione (Tractatus adversus quinque haereses 3, 1. 3-7. 17. 20-21, pp. 264268) è più estesa che in Abelardo. 54 RoBERTUS MELIDUNENSIS, Summa sententiarum I, 2, ed. R. M. MARTIN, Œuvres de Robert de Melun III, 1. Louvain, Spicilegium Sacrum Lovaniense, 1947, p. 294: «Procedat ergo Mercurius, qui pro antiquitate (ed. auctoritate) temporis et excellentia scientie in numero deorum est reputatus. Cuius testimonium de eterna verbi generatione beatus Augustinus in libro in quo contra quinque hereses agit, inducit dicens: "Hermes, qui latine Mercurius dicitur, scripsit librum qui Logos tileos appellatur, id est verbum perfectum". Audiamus quid loquatur de verbo perfecto ... ». 55 Liber Alcidi de immortalitate animae. Studio e edizione critica IV, 11, ed. P. LuCENTINI. Napoli, Istituto Universitario Orientale, 1984, p. 116: «ln primo igitur genere prudentia est ipsa divina notitia, quam quotiens voluit divinus Plato philosophus noym, mentem videlicet, nuncupavit; nos vero, Hermetem Temegistum secuti, fllium, utputa in quo prima paterne glorie similitudo refulget, frequentius appellamus». Cf. E. GARIN, «Una fonte ermetica poco nota. Contributi alla storia del pensiero umanistico», in La Rinascita, 3 (1940), pp. 202-232; Io., «Perla storia della tradizione platonica medioevale», in Giornale critico della .filoso.fia italiana, 28 (1949), pp. 125-150.

84

PAOLO LUCENTINI

Lille 56 : il contesta dottrinale, volta a mostrare la trinità divina con il soccorso dei fllosofl, e il velato rammarico per il linguaggio improprio del testa ermetico, ci riportano ancora all'insegnam ento di Abelardo e alla sua scuola. Attraverso dunque gli scritti di Lattanzio e Quodvultde us, ma con il nome di Agostino, vediamo circolare nel secolo XII, per iniziativa e sullo sfondo della teologia di Abelardo, una interpretazio ne che attribuisce a Mercurio, primo e più grande di tutti i fllosofl, la conoscenza e l' annuncio dell' eterno, ineffabile Verbo divino. 3. Ma nel secolo XII l'Asclepius è conosciuto anche direttamente , non solo attraverso gli scritti dei Padri. Il primo autore che manifesta una lettura personale e approfondit a del testa ermetico è Teodorico di Chartres, che a più riprese cita il Trismegistus 57 su terni di teologia e fllosofla della natura. Nel Tractatus de sex dierum operibus, dove elementi platonici e stoici concorrono a disegnare un' originale visione cosmologica, sono proposte due esegesi del racconto biblico della creazione. Seconda alcuni, vi è detto, lo «Spiritus domini» che aleggia sulle acque primordiali è l'aria, che per la sua natura sottile si avvicina allo spirito divino 58 ; seconda Teodorico, invece, nelle parole del Genesi è designata la divina potenza ordinatrice che domina e informa la

56 ALANUS DE INsuus, Summa Quoniam homines 31, ed. P. GLORIEUX, in Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age, 20 (1954), p. 168: «De patre et filio ait Mercurius in libro qui dicitur logost. Cf. BEDA, De natura rerum 1, p. 192, 1-15; PETRUS LoMBARDUS, Sententiae II, 12, 6, vol. 1, pp. 388, 26 - 389, 6; CLAREMBALDUS ATREBATENSIS, Tractatulus 31, p. 210.

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

201

(A SUPRADICTIS ENIM OMNIBUS, QUORUM IDEM GUBERNATOR DEUS, OMNIUM FREQUENTATIO FERTUR INFLUENS PER MUNDUM ET PER ANIMAM OMNIUM GENERUM ET OMNIUM SPECIERUM PER RERUM NATURAM.

lo

15

20

25

Asclepius 3, p. 299, 7-11)

68. Et vere supradicta (166ra) omnia ad rerum procreationem operantur, sub dei tamen auctoritate et gubernatione. A SUPRADICTIS ENIM OMNIBUS, scilicet cela, mundana anima et stellis, QUORUM id est quia ipsorum IDEM DEUS est GUBERNATOR qui effector; vel IDEM DEUS id est unus deus, contra illorum opinionem qui plures deos rerum gubernatores asserebant. Ideo autem dicit: QUORUM IDEM GUBERNATOR DEUS - ut relativum relative et causaliter teneatur - ut operatio inferiorum causarum dei auctoritate fîeri et sine ea nihil valere innuatur. A quibus FREQUENTATIO OMNIUM id est frequens generatio universarum rerum, FERTUR, quasi nunquam in eodem statu permanens, nunc de non esse ad esse, nunc de esse ad non esse ducens, INFLUENS PER MUNDUM id est per partes mundi, quia mundi partes per frequentem generationem et corruptionem rerum in fluxu alterationis sunt; et non solum per mundum, sed ET PER ANIMAM OMNIUM GENERUM ET OMNIUM SPECIERUM. Anima omnium generum dicitur anima mundana, et eadem est anima omnium specierum, sed alia de causa dicitur anima GENERUM, alia de causa anima SPECIERUM, quia aliud dicitur in hoc loco genus et aliud species. 69. Maneries enim rei dicitur genus, res vero manene1 species. Maneries autem nihil aliud intelligitur esse quam omnes res eiusdem nature simul collecte 181 , ut omnes homines una rerum maneries dicuntur, iuxta quod Porphirius ait: «plures homines participatione speciei unus» 182 • Talis autem maneries genus dicitur respectu singularum rerum que sunt de ipsa manerie, quia quandam generalitatem et communitatem habet ad illas, quia continet illas nec continetur ab illis.

18 per mun16 mundi 1] per add. ms. 13 universarum] universorum ms. 26-27 participatione speciei] dum] perimendum ms. \ per animam] animalia ms. 28 manerie] materie ms. participationem spei ms. Maneries - collecte: cf. supra 53 n. 126. PoRPHIRIUS, Isagoge 6 (tr. Boethii), p. 12, 18-19: «participatione enim speciei plures homines unus»; BoETHIUS, In Isagogen Porphyrii. Editio secunda III, 9, p. 228, 9-10. Cf. ALANUS DE lNSULIS, Distinctiones, PL 210, col. 987C: «Philosophus ait: Participatione speciei plures homines unus». - Cf. infra 77. 181

182

202

30

35

4o

45

50

55

60

PAOLO LUCENTINI

Ideo etiam dicitur genus, quia maneries rei inmutabilis est, quamvis res maneriei varietur; quamvis in decedentibu s rebus maneries pereat, tamen servatur in posteris. Res vero manerierum dicuntur species, quia in respectum suarum manerierum , quasi earum particule, quodam modo speciales sunt et particulares, sineque omni recompensatione desinunt esse. Frequens ergo rerum procreatio et corruptio influit PER ANIMAM OMNIUM GENERUM id est per animam mundanam prout vegetat omnes maneries rerum: mundana enim anima quodam modo in fluxu generationis est et corruptionis , dum maneries rerum, que ab ipsa mundana anima vegetantur, per singularum rerum generationem et corruptione m variantur. Mundana ergo , prout generaliter omnes rerum maneries vegetare intelligitur, anima omnium dicitur. Hec eadem dicitur anima omnium specierum, quantum ad eius particulares vigores quibus singule res vegetantur: generatio igitur et corruptio influit PER ANIMAM OMNIUM SPECIERUM, quia ipsa mundana anima ratione particulariu m vigorum, qui vel incipiunt esse vel desinunt cum rebus quas vegetant, in fluxu generationis et corruptionis esse censetur. Vel per genera possunt intelligi ea que in mundi principio creata sunt vel illa ex quibus alia propagantur , ut quatuor elementa, que dicuntur genera respectu eorum que ab ipsis propagantur : quia sieur genera principium sunt inferiorum et priora eis natura, sic quatuor elementa, et illa a quibus alia propagantur , et principia eorum sunt et priora natura quodam modo, ideoque eorum genera dicuntur. Ea vero que a prioribus descendunt per propagation em, eorum species dicuntur. Mundana ergo anima dicitur anima omnium generum ex eo quod genera aliarum rerum id est principia vegetat; eadem dicitur anima omnium specierum ex eo quod res a suis principiis per propagationem descendentes aliqua ratione viviflcat. Frequens ergo procreatio et corruptio rerum fertur PER ANIMAM OMNIUM GENERUM ET OMNIUM SPECIERUM, quia dum genera, id est principia rerum a quibus alie res descendunt, diversis motibus agitantur - ut quatuor elementa que in mundi constitution e sunt, que per mutuam reciprocatio nem alterantur - ipsa anima huiusmodi alterationis fluctui subiacere videtur; similiter

30 quamvis] quasi ms. 34 quodam modo] corr. ms. 1 procreatio] creatio ms. 40 ergo rum] vigorem ms. 49 illa] alia ms. 51 52 illa] alia ms. 57 suis] speciebus add. et del.

quomodo ms. 35 ergol ex vero prout] genere pro ms. 45 vigonatura] materia ms. 1 sic] sicut ms. ms. 61 elementa] elementata ms.

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

65

70

75

so

85

90

95

203

cum species, id est res ab aliis descendentes, per generationem et corruptionem variantur, mundana anima eisdem varietatibus agitatur. Et hoc PER RERUM NATURAM: ministerio enim potentie inferiorum causarum, que natura dicitur, huiusmodi frequentatio generationis et corruptionis in rebus corruptibilibus celebratur. 70. Et secundum hanc expositionem hec prepositio 'per' primo et secundo materialiter tenetur, cum dicitur PER MUNDUM ET PER ANIMAM: in mundo enim id est in partibus mundi, et in anima omnium generum et specierum, tanquam in subiecta materia fit huiusmodi varietas. Eadem vero prepositio tertio posita causaliter tenetur, cum dicitur PER RERUM NATURAM: natura enim id est potentia rebus inferioribus indita ad huiusmodi varietatem efficiendam operatur. 71. Potest tamen hec prepositio causaliter utrobique teneri, et secundum hoc in hac clausula A SUPRADICTIS etc. notabitur et efficiens rerum causa deus, et administra-(166rb)-toria causa, ut ea que sunt a Luna superius, et materialis sive localis causa in qua fit rerum procreatio, ut sublunaris mundus in cuius partibus huiusmodi fit agitatio, et formalis causa, mundana sive rerum natura. Nominans ergo auctor administratoriam causam procreationis rerum que sunt in inferioribus, ait: A SUPRADICTIS ENIM OMNIBUS, ut expositum est, scilicet celo et planetis. QUORUM IDEM GUBERNATOR DEUS: per hoc notatur causa efficiens. FREQUENTATIO OMNIUM FERTUR INFLUENS PER MUNDUM: mundi enim partes tanquam causa materialis concurrunt ad frequentem rerum procreationem; mutua enim elementorum reciprocatio multas in rebus operatur generationes. ET PER ANIMAM OMNIUM GENERUM ET SPECIERUM, que vegetans genera et species, ut expositum est, cooperatur ad rerum generationem per vegetationem; vel animam, secundum hanc expositionem, dicamus ideo dici animam omnium generum et specierum, quia vegetat omnia genera, id est celestia que dicuntur genera quia et inmortalia sunt et ab eis inferiora descendunt, et species, id est

66 rerum] earum ms. 72 fit] secundum ms. 76 causaliter] materialiter ms. 1 teneri] tamen ms. 80 huiusmodi] huius ms. 88 concurrunt] concurrere ms. 91 vegetans] vegetant ms. 92 cooperatur] cooperantur ms. 95 quia 1] que ms.

204

loo

105

110

115

PAOLO LUCENTINI

inferiora que species dicuntur quia corruptibilia sunt et a superioribus tanquam a suis generibus descendunt. PER RERUM NATURAM, innotatur causa formalis: potentia enim rebus inferioribus indita tanquam formalis causa ex similibus format similia 183 . 72. Et nota quod in predicta clausula aurea cathena Homeri innuitur id est ordinata rerum contexio. Hic enim innuitur deus tanquam caput et principium singulorum, a quo tam celestia quam terrestria essentiam sortiuntur. Innuitur etiam mundana anima, que ab ipso secundum phisicam assertionem descendit. Exprimuntu r etiam celestia que quasi tertium locum obtinent, que a predictis duobus descendunt: operatione enim dei et mundane anime cooperation e omnia sunt. Innuuntur etiam terrestria eorumque natura, que predictis sunt obedientia 184 • Per NATURAM etiam RERUM possumus hic intelligere deum, qui est natura non nascens sed nasci faciens, ut in hac clausula, sicut in predicta 185 , duplex dei operatio innuatur: operatio gubernation is ibi, QUORUM IDEM GUBERNATO R etc.; operatio vero procreationi s cum adiungitur PER RERUM NATURAM.

(MUNDUS AUTEM PREPARATUS EST A DEO RECEPTACUL UM OMNIvel MULTIFORM IUM - SPECIERUM. Asclepius 3, p. 299,

FORMIUM -

11-12)

73. Et quia diversas procreationi s rerum causas assignaverat - deum, celestia, mundum, animam, naturam - ostendit que causa procreationis rerum sit iuxta deum, scilicet localis vel materialis, quasi dicat: deus, celestia, mundus, anima, natura, concurrunt tanquam 113 innuatur] innuetur ms. 183

5 animam] anima

ms.

6 deum] deus ms.

potentia - similia: cf. supra 48 n. 119. Et nota - obedientia: MACROBIUS, Commentarii in Somnium I, 14, 15, p. 58, 2-13; GmLLELMUS DE CoNCHIS, Glosae super Platonem 74, p. 149: «in aurea catena Homeri. Divina enim essentia ita est quod a nullo, divina vero sapientia est ab illo, anima mundi ex utroque, celestia corpora ex illis tribus, terrestria ex quatuor». Cf. CALCIDrus, Commentarius in Timaeum 176-177, pp. 204, 3 - 206, 13; 188, pp. 212, 21 - 213, 6. - Cf. supra 8 n. 26. 185 in predicta: cf. supra 67 (Asclepius 3, p. 299, 5-7). 184

205

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

10

15

20

cause ad rerum procreationem. AUTEM - pro sed - MUNDUS PREPARATUS EST A DEO, dei quidem auctoritate, RECEPTACULUM, tanquam localis causa vel materialis secundum partes sui, OMNIFORMIUM SPECIERUM - vel MULTIFORMIUM, alia littera - quia omnes species, id est omnes res que per generationem et corruptionem variantur et ideo species dicuntur, in ipso mundo continentur, non solum localiter sed et materialiter: ex quatuor enim elementis eis prebet materiam. Et nota quod consequenter res que diversis modis alterantur omniformes vel multiformes dicuntur, quia diversis modis individuantur. Ut enim testatur Boetius in libro De trinitate, terra fit lapis, lapis fit es 186 , et ita, secundum diversarum formarum inpressionem, res que variantur multiforme~ vel omniformes dicuntur. Itaque mundus est quasi localis vel materialis causa rerum.

(NATURA -

- vel MUNDUM

vel NATURAM -

AUTEM PER SPECIES IMAGINANS MUNDUS

- PER QUATUOR ELEMENTA AD CELUM USQUE PERDUCIT

CUNCTA DEI VISIBUS PLACITURA.

74.

10

15

Asclepius 3, p. 299, 12-15)

tanquam formalis causa CUNCTA IMAGINANS PER SPECIES id est cunctis donans imaginarias formas, a veris formis id est ideis productas, secundum species ipsorum id est secundum speciales eorum naturas: ministerio enim nature forme speciales, ut homini humanitas, asino sua natura et sic de aliis intelligendum est, inprimuntur, et secundum hoc natura per speciales formas quas rebus dat, que non sunt vere forme sed idearum imagines, cuncta imaginatur187. Itaque natura per species cuncta imaginans, MUNDUS etiam eadem CUNCTA PER QUATUOR ELEMENTA IMAGINANS id est eisdem dans materiam ex quatuor elementis, que non sunt veri nominis elementa sed verorum elementorum imagines, quia vera elementa idealia sunt et invariabilia, ista vero que mundum integrant mutabilia et illorum imagines 188 . Quia ergo mundus iste materiam prestat rebus, non ex veri nominis elementis sed imaginariis, ideo dicit: IMAGINANS PERDUNATURA AUTEM

15 omniformes] uniformes ms. 5 formas] formans ms. ginantur ms. 12 eisdem] ex eadem corr. ms. De Trinitate 2, p. 153, 23-27. Cf. supra 42 n. 106. 188 quia - imagines: cf. supra 53 n. 130.

l86 BoETHIUS, 18 7

10 imaginatur] ima-

206

PAOLO LUCENTINI

quasi dicat: omnia que inferioribus usque ad celum continuantur, formas (166va) imaginarias habent a natura, a mundo vero materiam per quatuor elementa. Cuncta, dico, DEI VISIBUS PLACITURA, quia cuncta que in mundo sunt, que placuerunt ei ut essentiam haberent antequam fierent, postquam facta sunt placuerunt ei ut manerent: cuncta enim dei visibus placere vel placitura esse nihil aliud est quam ea que facta sunt conservari sua auctoritate. Vel quod MUNDUS dicitur imaginari cuncta potest referri ad formam, non ad materiam. Elementa enim non solum prebent materiam rebus, verum etiam ad earum formas operantur, quia, ut superius dictum est 189 , interventu caloris forme rebus dantur. !taque et NATURA imaginatur cuncta per species, et MUNDUS per quatuor elementa. Vel sic potest legi quod NATURA dicitur imaginans cuncta per species, ut non de variis speciebus sed de figuris extrinsecis imelligatur. Natura ergo est imaginans cuncta per species id est ministerio nature dantur cunctis species, id est extrinsece figure que ex dispositione lineamentorum in ipso corpore attenduntur 190 • MUNDUS etiam est eadem imaginans per elementa, quia ipsa elementa cooperantur ad hoc, ut tales figure rebus inprimantur. Vel NATURA dicitur cuncta imaginari per species quia cuncta procreat, non inmutabiliter existentia, sed imaginarium esse habentia et ab eterno «vere existentium rerum» 191 essentiam representantia, et hoc per species id est per res mutabiles que predicta ratione species dicuntur. Ex eo enim quod res mutabiles a natura procreantur, ipsa dicitur imaginari cuncta, non vere existentia creare, sed ad similitudinem vere existentium quedam imaginaria procreare. Quod autem sequitur, MUNDUS etc., a prima expositione non discrepat. Vel NATURA dicitur imaginari cuncta per species quia, cum eius ministerio simile ex simili producitur 192, illud quod ex alio procreatur, imaginatur ad illius similitudinem id est facit illius imaginem. crT USQUE AD CELUM,

20

25

30

35

4o

45

23 dei] deus ms. 45 eius] eo ms. 189

28 imaginatur] imaginantur ms. 46 producitur] producetur ms.

31 variis] varis ms.

Cf. supra IO, 40-42, 66. extrinsece - attenduntur: ALANUS DE lNsuus, Distinctiones, PL 210, col. 791B: «Figura, proprie qualitas quae attenditur ex lineamentorum dispositione»; 796C: «Forma proprie idem est quod figura, scilicet illa proprietas quae consideratur secundum dispositionem lineamentorum». - Cf. infra 78 n. 201. 191 PLATO, Timaeus SOC (tr. Calcidii), p. 48, 10. - Cf. supra 50. 192 cum - producitur: cf. supra 48 n. 119. 190

207

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

50

55

60

65

70

75

Cum enim homo ex homine procreatur nature ministerio, ipsa natura hominem imaginatur ex homine id est facit hominem quodam modo imaginem hominis, per species id est per formas exteriores et interiores: secundum formas enim tam substantiales quam accidentales homo conformatur homini ex quo procreatur. Natura, inquam, cuncta imaginans per species, MUNDUS etiam cuncta imaginans per quatuor elementa quia quatuor mundi elementa operantur ad hoc, ut similia ex similibus procreentur. PERDUCIT USQUE AD CELUM: secundum quandam naturalem contexionem fit procreatio similium ex similibus, cum ministerio nature tum ministerio quatuor elementorum. Vel sic construe. NATURA IMAGINANS CUNCTA PER SPECIES - hoc non mutatur a predictis expositionibus - PERDUCIT cuncta USQUE AD CELUM, MUNDUS etiam PER QUATUOR ELEMENTA eadem PERDUCIT USQUE AD CELUM. Quasi dicat: natura singulis que a terra usque ad celum perducuntur dat formam, mundus vero gratia elementorum materiam. 75. Vel secundum aliam litteram, in qua non legitur MUNDUS sed sic lege. NATURA AUTEM que PER SPECIES IMAGINANS MUNDUM id est dans mundo imaginarias species, id est imaginarias formas, et hoc PER QUATUOR ELEMENTA, que operantur ad hoc, ut ministerio nature forme dentur rebus mundanis. Vel ideo dicit: PER QUATUOR ELEMENTA, ut innuat ea sustinere materiam rebus procreandis, naturam vero formam. Vel ideo dicitur MUNDUM imaginari per species, quia ministerio nature species id est res corruptibiles et transitorie et quasi imaginarie replent mundum; et hoc per quatuor elementa, quia, ut dictum est 193 , ipsa elementa operantur ad hoc, ut huiusmodi res corruptibiles impleant mundum. PERDUCIT CUNCTA USQUE AD CELUM, quia in omnibus que contexuntur usque ad celum operatur natura.

MUNDUM,

76. Vel secundum aliam litteram que est:

NATURAM AUTEM PER

etc., sic lege ut continuetur littera non proxime sed anteposite clausule - hec scilicet:

SPECIES IMAGINANS, MUNDUM PER QUATUOR ELEMENTA

so

55 procreentur] procreantur ms. 62 perducuntur] producuntur ms. 78 naturam] natura ms. 80 proxime] lege (del.) littere add. ms. - Cf. 73 (Asclepius, p. 299, 11-12). l93

Cf. supra 68 (Asclepius 3, p. 299, 8).

208

PAOLO LUCENTINI

QUORUM IDEM GUBERNATOR DEUS 194 -

s5

90

95

100

105

110

quasi: mundus et natura operantur ad rerum procreationem, sed deus, qui est omnium gubernator tanquam universorum auctor, NATURAM IMAGINANS PER SPECIES id est per rerum maneries. Per hoc enim quod in diversis rerum maneriebus similia ex similibus producuntur, ut in manerie hominum homo ex ho mine, vel manerie (166vb) bovum bos ex bove, deus, cuius auctoritate hec fiunt, imaginatur naturam id est facit ex productione similium ex similibus quodam modo naturam resultare et apparere 195 . Vel ideo dicitur imaginari NATURAM PER SPECIES id est per res mutabiles, quia in rebus mutabilibus videtur natura mori et transire cum ipse res moriuntur et transeunt, in generibus vero specierum id est in maneriis rerum ipsa natura permanet. Ergo in speciebus imaginatur naturam deus, quia in eis que transeunt non vera natura sed umbra et imago nature videtur esse. Vel ideo dicitur imaginari NATURAM PER SPECIES, ut hoc nomen 'naturà sumatur in designatione naturalis forme, quia deus species id est formas imaginarias dat rebus, et ita imaginatur naturam id est naturalem formam per speciem transitoriam quam dat rei subiecte. MUNDUM etiam IMAGINANS PER QUATUOR ELEMENTA, quia mundum istum sensilem fecit ex quatuor elementis ad similitudinem mundi . Vel ideo dicitur imaginari MUNDUM PER QUATUOR ELEMENTA, quia ista elementata, ex quibus mundus integratus est, non sunt elementa sed elementorum imagines. Ipse, inquam, deus PERDUCIT omnia USQUE AD CELUM, quia eius auctoritate omnia que vere usque ad celum perducuntur ministerio nature subiacent et ex quatuor elementis integrantur. Et nota quod hec prepositio USQUE potest esse exclusiva et potest esse inclusiva 196 : exclusiva si dicantur tantum ea que sunt a Luna inferius ex elementis constare, inclusiva si non solum sublunaria sed etiam superlunaria ex elementis componi dicantur. Hoc ergo modo varie rerum species usque ad celum perducuntur.

106 perducuntur] producuntur ms. 194

112 perducuntur] producuntur ms.

Cf. supra 68 (Asclepius 3, p. 299, 8). Cf. supra 48 n. 119. 196 ALANus DE lNsuus, Distinctiones, PL 210, col. 988B: «Usque, praepositio ... aliquando notat principium inclusive ... Aliquando exclusive». 195

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

209

(OMNIA AUTEM DESUPER PENDENTIA IN SPECIES DIVIDUNTUR HOC QUOD DICTURUS SUM GENUS.

10

15

20

25

Asclepius 4, p. 299, 16-17)

77. Sed OMNIA DESUPER PENDENTIA id est idee que inmensitate dei sunt, et ita desuper venientia pendent in inferiora quantum ad illas umbratiles formas que ab ipsis producte rebus subiectis inprimuntur, PER SPECIES DIVIDUNTUR, quia, cum ipse idee in se sint uniformes, tamen per varias formas cum rebus dantur dividuntur, quia ad unam ideam hominis, iuxta quam deus ab eterno preconcepit hominem esse creandum, diversis hominibus diversas indidit formas 197 . Vel sic lege. OMNIA AUTEM DESUPER PENDENTIA id est maneries rerum, que desuper pendere dicuntur quia universaliores sunt quam ipse species id est res manerierum; vel quia ipse maneries extra corruptionem et mutabilitatem suarum specierum sunt, et ita desuper sunt, sed pendentia quia respectum habent ad suas res. Que quidem maneries PER SPECIES DIVIDUNTUR quia unius maneriei diverse sunt res. Vel OMNIA DESUPER PENDENTIA dicuntur generales status rerum, qui quidem desuper pendere dicuntur, quia, cum inmutabiles sint, tamen circa res variabiles attenduntur: verbi causa, unus attenditur generalis status hominum in eo quod omnes homines uniuntur in eandem naturam participatione speciei 198 . Et isti generales status PER SPEcrns DIVIDUNTUR secundum diversa subiecta in quibus attenduntur. Vel OMNIA DESUPER PENDENTIA dicuntur angeli et stelle, qui quidem operantur in inferioribus, et ita, cum desuper sint id est celestia sint, tamen pendent quantum ad hoc, quod operantur in inferioribus. Que PER SPECIES DIVIDUNTUR quia diverse sunt species angelorum et stellarum. HOC QUOD DICTURUS SUM GENUS id est hoc modo quem dicturus sum.

3 idee] id esse ms.

197 198

6 idee] id esse ms.

Cf. supra 42 n. 106. omnes - speciei: cf. supra 69 n. 182.

11 universaliores] universas res ms.

210

PAOLO LUCENTINI

(GENERA RERUM OMNIUM SUAS SPECIES SEQUUNTUR, UT SINT ITA SOLIDATA GENUS ET SPECIES GENERIS PARTICULA. Asclepius 4, p. 299,

17-19)

la

15

78. GENERA RERUM OMNIUM SUAS SPECIES SEQUUNTUR. Quia auctor in hoc opere multotiens variat signiflcationes istorum nominum 'genus species', hic distinguende sunt eorum signiflcationes. Hoc nomen igitur 'genus' aliquando sumitur in designatione illius a quo alia descendunt per generationem, secundum quod Romulus dicitur genus Romanorum. A simili, collectio aliquorum ab eodem principio descendentium dicitur genus, secundum quod aliquis dicitur esse de genere Romanorum. Item locus in quis est genitus dicitur genus, iuxta quod dicitur aliquis Thebanus genere vel Romanus. Item genus dicitur universale cui supponitur species. Item maneries dicitur genus, secundum quod soliti sumus dicere: 'aliquid est de tali genere'. Item qualitas dicitur genus, iuxta quod queri solet cuius generis sit vestis id est cuius qualitatis. Item idea dicitur genus 199 . Item essentia trium personarum genus dicitur, unde Hilarius: Idem est vera essentia et genus dei 200 . Genus etiam dicitur generalis status rerum. 4 omnium] omnes ms.

6 species] spes ms.

14 dicitur] species add. ms.

199 Hoc - genus: BoETHIUS, In Isagogen Porphyrii. Editio secunda II, 2, pp. 171, 23 - 172, 5: «Genus enim dicitur et aliquorum quodammodo se habentium ad unum aliquid et ad se invicem collectio, secundum quam significationem Romanorum dicitur genus ab unius scilicet habitudine, dico autem Romuli, et multitudinis habentium aliquo modo ad invicem eam quae ab illo est cognationem secundum divisionem ab aliis generibus dictae»; II, 3, p. 174, 3-12: «Dicitur autem et aliter rursus genus, quod est unius cuiusque generationis principium, vel ab eo qui genuit vel a loco in quo quis genitus est. Sic enim Orestem quidem dicimus a Tantalo habere genus ... et rursus Pindarum quidem Thebanum esse genere ... Haec autem videtur promptissima esse significatio; Romani enim sunt qui ex genere descendunt Romuli»; II, 4, p. 178: «Aliter autem rursus genus dicitur cui supponitur species»; cf. Io., ln Isagogen Porphyrii commenta. Editio prima I, 12, ed. S. BRANDT (CSEL 48). Wien-Leipzig, Tempsky-Freytag, 1906, pp. 32. 34; ALANUS DE INsuus, Distinctiones, PL 210, col. 802D: «Genus pro prie parentela ... Dicitur generatio ... Dicitur maneries ... Dicitur principium generationis ... Dicitur qualitas rei ... Dicitur etiam illud universale quod praedicatur de pluribus differentibus specie, in eo quod quid est dicitur genus». 200 HILARIUS PrcTAVIENSIS, De Trinitate VII, 11, ed. P. SMULDERS (CCSL 62). Turnhout, Brepols, 1979, p. 271, 34-36; PETRUS LoMBARDUS, Sententiae I, 8, l, vol. I, p. 96, 30-32: «Deus ergo solus proprie dicitur essentia vel esse. Unde Hilarius in VII libro De Trinitate ait: Esse non est accidens Deo, sed subsistens veritas, et manens causa, et naturalis generis proprietas»; ALANUS DE INsuus, Regulae 20, p. 138; Io.,

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

20

2s

30

211

A simili, hoc nomen 'species' multas sortitur signiflcationes. Dicitur enim species forma exterior que attenditur ex dispositione lineamentorum in corpore 201 , secundum quod dicitur species Priami cligna esse imperio. Item universale quod supponitur generi dicitur species 202 . Item maneries species, secundum (167ra) quod dicitur aliqua res esse de tali specie rerum id est de tali manerie. Item species dicitur res variabilis, ut superius dictum est 203 ; unde ex opposito res inmutabilis genus potest dici. Item res prout subiacent generali statui species dicuntur. Item forme vel subiecta formarum, que ab ideis producuntur, respectu ipsarum species dicuntur. Cum ergo dicitur a Mercurio: GENERA RERUM OMNIUM SUAS SPEcrns SEQUUNTUR, potest sumi 'genus' in designatione idee vel maneriei vel status generalis, 'species' in designatione forme vel rei que producitur ab idea, vel in designatione rei que est de aliqua manerie, vel in designatione rei respectu generalis status 204 .

27 vel subiecta] iter. ms. Distinctiones, PL 210, coll. 802D-803A: «Genus ... Augustinus ait: Dicitur divina natura, unde Hilarius: Esse non est accidens Christi, sed naturalis generis proprietas». Cf. HILARIUS P1cTAVIENs1s, De synodis seu de fide Orientalium 12, PL 10, col. 490A: «Essentia est res quae est, vel ex quibus est, et quae in eo quod maneat subsistit. Dici autem essentia, et natura, et genus, et substantia uniuscuiusque rei poterit ... Cum ergo essentiam dicimus signiflcare naturam vel genus vel substantiam, intelligimus eius rei quae in his omnibus semper esse subsistat»; 15, col. 492A: «cum patri fllius et coimaginatus ad speciem sit, nec sit dissimilis in genere». - Cf. infra 87 n. 210. 201 Dicitur - corpore: ALANUS DE INsuus, Distinctiones, PL 210, 791B; 796C. - Cf. supra 74 n. 190. 202 secundum - species: BoETHIUS, In Isagogen Porphyrii. Editio secunda III, 2, p. 199, 13-16: «Species autem dicitur quidem et de unius cuiusque forma, secundum quam dictum est: Primum quidem species digna imperio [EURIP., Aeol. fr. 15, 2NJ. Dicitur autem species et ea quae est sub adsignato genere»; cf. ID., In Isagogen Porphyrii. Editio prima I, 21, pp. 63, 20 - 64, 1. 203 Cf. supra 49, 77. 204 loHANNES SARESBERIENSIS, Metalogicon II, 17, pp. 80-83: «Quam perniciose doceatur et quae fuerint de generibus et speciebus opiniones modernorum ... Eorum vero qui rebus inhaerent, multae sunt et diversae opiniones ... Ille ideas ponit, Platonem aemulatus, et imitans Bernardum Carnotensem, et nihil praeter eas genus dicit esse vel speciem ... Est aliquis qui confugiat ad subsidium novae linguae, quia Latinae peritiam non satis habet. Nunc enim cum genus audit vel species, res quidem dicit intelligendas universales, nunc rerum maneries interpretatur ... Nec deest qui rerum status attendat, et eos genera dicat esse et species». - Cf. supra 77; infra 79-82.

212

35

40

45

50

55

60

65

PAOLO LUCENTINI

79. Iuxta quod idee dicuntur GENERA, SPECIES vero forme vel subiecta ab ipsis deducta, sic potest legi littera, quasi: genera DIVIDUNTUR IN SPECIEs 205 . Et vere, quia GENERA id est idee OMNIUM RERUM que ab ipsis producuntur exemplariter, SEQUUNTUR SUAS SPECIES id est suis speciebus conformantur in hoc quod ab ipsis ideis ipse species producuntur, et in quibus subiectis ipse species sunt, ratione imaginum ipse idee esse dicuntur. Et sic quodam modo per species variantur, quia, in se uniformes et inmutabiles sint, tamen in hoc, quod suas species sequuntur, quodam et per formas subiectorum et per diversa subiecta dividuntur. ITA, inquit, sequuntur suas species, UT SINT SOLIDATA GENUS ET SPECIES, secundum quod idee et res ab ideis producte se ad invicem comitantur, quia non est intelligere rem aliquam sine sua idea, a qua ipsa res producitur, ipsiusque idee retinet imaginem: in hoc ergo et idea et res idee sunt solidata, quod se invicem comitantur et ipsa res suam ideam imaginatur. Species, dico, PARTICULA GENERIS id est subdita generi, quia res ad sue idee potestatem fertur et ab ea sue existentie legem sortitur; vel ideo dicitur particula generis quia diverse res ab una idea producuntur. 80. Vel sic potest legi predicta clausula, quasi: DESUPER PENDENTIA id est maneries rerum DIVIDUNTUR IN SPECIES id est in res manerierum. Et vere, quia GENERA OMNIUM RERUM id est maneries SEQUUNTUR SUAS SPECIES id est conformantur in hoc suis , quod ea que conveniunt rebus manerierum conveniunt maneriebus rerum: quia sicut ratiocinari, loqui, convenit homini, ita maneriei hominum, et sic in aliis maneriebus rerum reperies. Vel in hoc maneries sequuntur suas res, quod tot videntur esse maneries rerum quot sunt res manerierum: diversitates enim rerum videntur innuere diversitatem manerierum; et secundum hoc genera dividuntur in species, quia tante pluralitati videntur maneries esse subiecte quante subiciuntur et res, quia maxima est inter ipsas affinitas. UT SINT ITA SOLIDATA GENUS SPECIES, quia maneries et res maneriei propter mutuam affinitatem sibi invicem solidantur. Species, dico, PARTICULA GENERIS, quia res tanquam particula maneriei est de ipsa manerie.

35 sic] sieur ms. 205

64 ipsas] ipsa ms.

Cf. supra 77 (Asclepius 4, p. 299, 16-17).

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

70

75

80

85

90

95

213

81. Vel sic lege precedentem dausulam: DESUPER PENDENTIA id est generales rerum status DIVIDUNTUR IN SPECIES quia unius status generalis diversa sunt subiecta. Et vere, quia GENERA OMNIUM RERUM id est generales status rerum SEQUUNTUR SUAS SPECIES id est res que suis generalibus statibus subiecte sunt. Verbi causa, generalis status omnium hominum, qui potest dici generalis humanitas, in hoc suas species id est suas res subiectas sequitur id est eis conformatur, quod ex naturis specierum rerum subiectarum comprehenditur: ex eo enim quod homines sunt homines, comprehendit intellectus quendam generalem statum circa homines. Ergo quia ille generalis status sequitur suas res subiectas, quodam modo in illas dividitur in quarum pluralitate attenditur. UT ITA SINT SOLIDATA GENUS SPECIES, quia non est intelligere ipsas res sine suo generali statu sine rebus circa quas attenditur. Species, dico, PARTICULA GENERIS, quia ipsa res subiecta quodam modo pars est status generalis. 82. Vel sic lege predicta, ut per DESUPER PENDENTIA intelligantur species specialissime, que desuper sunt respectu suorum individuorum, pendent tamen in hoc quod ad sua individua respectum habent de ipsis predicando; et ita species desuper pendentes DIVIDUNTUR IN SPECIES id est in sua individua, que propter sui particularitatem et mutabilitatem dicuntur species. Et vere, quia GENERA OMNIUM RERUM id est species specialissime omnium rerum, que propter sui generalitatem (167rb) et inmutabilitatem genera dicuntur, SEQUUNTUR SUAS SPECIES id est de suis individuis predicantur, et ita in ipsa tanquam totum universale in partes subiectivas dividuntur. UT ITA SINT souDATA GENUS SPECIES, quia et individua suis speciebus subiciuntur et species suis individuis predicantur, nec unum sine alio intelligitur. Species, dico, PARTICULA GENERIS, quia individuum pars est subiectiva sue speciei.

(GENUS ERGO DEORUM EX SE DEORUM FACIT SPECIES. DEMONUM GENUS, EQUE HOMINUM, SIMILITER VOLUCRUM ET OMNIUM, QUE IN SE MUNDUS HABET, SUI SIMILES SPECIES GENERAT. Asclepius 4, pp. 299, 19 -300, 2)

78 illas] illa ms. etiam ms.

86 species] spes ms.

92 dividuntur] dividitur ms.

93 et]

214

10

1s

PAOLO LUCENTINI

83. Quandoquidem ergo genera dividuntur in species et suas species sequuntur, GENUS DEORUM id est idee angelorum a quibus ipsi angeli et eorum nature deducte sunt FACIT EX SE DEORUM SPECIES, quia nature angelorum ipsique angeli, qui species respectu suarum generalium idearum, ab ipsis ideis exemplariter producuntur. Angeli autem dii dicuntur non propter essentie veritatem, sed propter adoptionem id est propter forme essentieque similitudinem quam habent cum deo: sicut enim essentia dei est inmortalis, sic essentia angeli, non natura quidem sed gratia 206 • Preterea in naturalibus et gratialibus similis est deo angelus: sicut enim angelus ratiocinans iustus fortis, ita deus. Similiter GENUS DEMONUM facit ex se demonum species, id est ex ideis demonum producuntur ipsi demones, non calodemones quidem sed cacodemones 207 . Quamvis enim hoc nomen 'demon' interpretetur 'sciens' 208 et secundum hanc nominis interpretationem omnes angeli

7 species] speciem ms. 9 producuntur] producunt ms. 17 interpretetur] ex interpretatur s. l. corr. ms.

11 habent] habet ms.

206 sic essentia - gratia: GurLLELMUS DE CoNCHIS, Glosae super Platonem 113114, pp. 204-205: «Deinde ostendit qualitatem eorum geminam, scilicet naturalem et datam a sua gratia, ut per eam capter illos: Dissolubilia natura id est potentia dissolvi. Sed ne timerent ex natnra addit: sed indissolubilia gratia mea ... Duo posuerat: quod sunt dissolubilia natura, indissolubilia gratia ... Probato quod sunt dissolubilia natura, probat quod non dissolventur ex gratia ... Sed tamen nunquam dissolvemini o stelle, nec mords necessitatem subibitis o spiritus, non ex natura vestra scilicet sed ex gratia mea»; ALANUS DE INsuus, Regulae 6, 2, p. 130: «Unde et angelica natura naturaliter dissolubilis est» (cf. ibid. n. 34); ID., Summa Quoniam homines II, 165a, p. 308: «Eodem modo intelligendum est illud Ysidori: angeli mutabiles sunt natura, immutabiles gratia». Cf. IsrnoRus HrsPALENsrs, Sententiae I, 10, 2, PL 83, col. 554A: «Gratia dicimus, non natura esse incommutabiles angelos». 207 calodemones - cacodemones: Ps.-BEDA, De mundi constitutione I, 160, p. 32; BERNARDUS CARNOTENSIS, Glosae super Platonem 5, p. 182, 244: «cacodemonibus»; 6, p. 189, 12: «calodemones et cacodemones»; 6, p. 193, 108. 123: «calodemones ... cacodemones»; GurLLELMUS DE CoNcHis, Philosophia mundi I, 15, p. 24 (=PL 172, col. 47C-D): «Qui differunt ab aliis daemonibus in hoc, quod duo primi ordines dicuntur calodaemones, i. e. bonum scientes, calos enim est bonum, daemon sciens; isti vero dicuntur cacodaemones, i. e. malum scientes, cacos enim malum est»; ID., Dragmaticon I, p. 17; Ps.-HuGo DE S. VrcTORE, Compendium philosophiae II, p. 44, 12-13. 18-19. 27; p. 45, 3-4; p. 46, 7; ALANUS DE INSULIS, Distinctiones, PL 210, col. 759B: «unde boni angeli dicuntur calodaemones ... mali vero daemones dicuntur cacodaemones». 208 GurLLELMUS DE CoNCHIS, Glosae super Platonem 110, p. 200: «demon enim interpretatur sciens»; ID., Dragmaticon I, pp. 16-17: «Daemon enim omne invisibile dicitur quod ratione utitur, quasi sciens»; Ps.-HuGo DE S. VrcTORE, Compendium

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

20

25

30

35

4o

45

215

possint dici demones, tamen appropriato vocabulo quasi per antifrasin mali angeli, qui hominibus insidiantur, demones nuncupantur. EQUE id est similiter genus HOMINUM facit ex se hominum species, iuxta quod expositum est. SIMILITER genus VOLUCRUM ET- quod dicitur per singulare - genus, id est genera, OMNIUM rerum QUE IN SE MUNDUS RABET - hoc dicit respectu divinarum - GENERAT SPECIES mundi id est facit ex se res mundanas, SUI SIMILES id est suis generibus conformes. Per deos etiam, de quibus superius mentio facta est, possumus intelligere superiores ordines angelorum, quasi, inquam, ad internam dei contemplationem recedunt, nec ad explenda aliqua ministeria ad inferiora mittuntur sed potius alios mittunt. Per demones vero intelligi possunt inferiores angeli, qui ab aliis mittuntur ad aliqua intelligenda multaque homines per suam prenuntiationem scire faciunt, unde iure demones nuncupantur. 84. Vel secundum quod genera dicuntur maneries, species vero res manerierum, potest legi predicta clausula, et sic. Genera dividuntur in species, ERGO GENUS DEORUM EX SE FACIT DEORUM SPECIES id est ex una manerie angelorum procedit diversitas angelorum. Similiter DEMONUM GENUS etc. Iuxta hanc expositionem sequentia diligens lector exponat. 85. Vel secundum genera dicuntur generales status rerum, sic lege predicta. Genera dividuntur in species, ERGO GENUS DEORUM id est generalis status angelorum, qui attenditur in angelis ex eo quod angeli sunt angeli, FACIT EX SE DEORUM SPECIES, quia ex eo quod generalis status in angelis attenditur, qui non nisi inter plurima attenditur, species deorum id est diversi angeli esse intelliguntur. Sequentia eodem modo expone. 86. Vel secundum quod genus dicitur species , species vero individuum speciei, sic potest predicta clausula legi. Gene-

22-23 quod2 - singulare] qui dicerem (?) per singula ms. 42 attenditur] attenduntur ms. 44 plurima] pura (?) ms.

37 genus] genera ms.

philosophiae II, p. 45, 1: «demon autem idest sciens»; ALANUS DE lNsuus, Distinctiones, PL 210, col. 759A: «daemon interpretatur sciens». Cf. CALCIDIUS, Commentarius in Timaeum 132, p. 174, 2; MACROBIUS, Saturnalia I, 23, 7, ed. J. W1LL1s. Leipzig, Teubner, 1970, p. 124, 3; IsrnoRus H1sPALENSIS, Etymologiae VIII, 11, 15.

216

50

55

60

PAOLO LUCENTINI

ra dividuntur in species, ERGO GENUS DEORUM id est species angelorum, que ipsis angelis confert esse, FACIT EX SE DEORUM SPECIES, quia ipsa species causa suorum individuorum que species dicuntur. Cetera exponantur secundum quod genus species individuorum, species individua specierum dicuntur. 87. Possumus tamen dicere quod Mercurius per deos intelligit tres personas, incircumciso tamen lapsus sermone 209 , ut pluralitas illa non referatur ad pluralitatem deorum, sed potius ad pluralitatem personarum. Per genus ergo deorum intelligitur divina essentia trium personarum, que genus dicitur et propter sui communitatem et propter sui inmortalitatem; unde et Hilarius 210 eam genus vocat. GENUS ERGO DEORUM id est divina essentia communis tribus personis FACIT EX SE DEORUM SPECIES id est facit ex se tres personas, que species dicuntur propter sui singularitatem et individuitatem quia et singulares et individue sunt. Cetera secundum hanc expositionem legantur.

( GENUS EST ET ALIUD ANIMALIS, GENUS SINE ANIMA QUIDEM ET TAMEN NON CARENS SENSIBUS, UNDE ET BENEFICIIS GAUDET ET ADVERSIS MINUITUR ATQUE VITIATUR: OMNIUM DICO, QUE IN TERRA RADICUM STIRPIUMQUE INCOLUMITATE VIVISCUNT, QUARUM SPECIES PER TOTAM SPARSE SUNT TERRAM.

Asclepius 4, p. 300, 2-7)

88. Preter predicta genera animalium EST ET ALIUD ANIMALIS Postquam auctor de generibus veri nominis animalium egit, sumpta (167va) occasione ex premissis, de genere viventium id est herbarum et arborum agit que per quandam imitationem, non per rei proprietatem, animalia dicuntur: quia sicut spiritus veri nominis animalia vegetant - incorporeus, animal rationale, corporeus vero qui est aereus, animal irrationale211 - sic quidam subtilis humor herbis et GENUS.

10

48 deorum] angelorum ms. 51-52 Cetera - dicumur] cum Cetera - legantur (62) inv. ms. 54 personas] intelligit add. ms. 62 Cetera - legantur] cum Cetera - dicuntur (51-52) inv. ms. 9 per2J pro ms. 209

ALANus DE INsuus, Summa Quoniam homines I, 31, p. 168: «Item in libro qui inscribitur Asclepia ... incircumcisi lapsu dixit deos ». Cf. Intr. p. 206 n. 78. 210 HILARIUS PrcTAVIENsrs, De Trinitate VII, 11, p. 271, 34-36. - Cf. supra 78 n. 200. 211 ALANus DE INsuus, Distinctiones, PL 210, col. 701D: «in physica distinguitur

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

15

arboribus infusus eas quodam modo vegetat et in suo esse conservat. Equivoce ergo hoc nomen 'animal' dicitur de veri nominis animalibus et de herbis et arboribus. Unde cum dicitur ALIUD ANIMALIS GENUS, hoc partitivum 'aliud' non partitur inter genera animalis sed inter significationes nominis, ut sit sensus: EST ET ALIUD ANIMALIS GENUS id est aliud genus rerum cui convenit hoc no men 'animal'. 89. Et

20

25

30

35

217

ostendat illud non proprie dici animal, adiungit: SINE Nota quod aliquando hoc nomen 'anima' large sumitur, aliquando stricte, secundum quod philosophi aliquando herbas et arbores dicunt habere animas, aliquando dicunt eas carere anima. Hoc nomen enim 'anima' multiplici fungitur significatione. Aliquando enim anima dicitur solummodo ille spiritus qui vegetat humanum corpus, secundum quod in sequentibus Trimegistrus dicit solos homines esse animalia212 • Aliquando ita large sumitur nomen, ut non solum spiritus rationalis qui hominis est, verum etiam spiritus bruti animantis anima dicatur, et secundum hoc dicit in hoc loco Mercurius herbas et arbores carere anima, per hoc innuens tam bruta quam rationalia habere animam. Aliquando ita large sumitur ut etiam vegetatio qua herba vel arbor vegetatur anima dicatur, secundum quod Seneca dicit «animam arbustis inesse» 213 . Item anima dicitur spiritus angelicus, unde in sequentibus Trimegistrus dicit animas demonum reduci ad corpora214 . Item anima dicitur vita, unde legitur: «qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam eternam custodit eam» 215 . Item anima dicitur animal, unde in Genesi dicitur deum «omnem animam» id est omne animal produxisse «secundum genus suum» 216 . Item anima dicitur homo, unde legitur octo animas fuisse in archa Noe id est octo homines 217 . Item anima dicitur sensualitas, unde in Cantico Virginis ut

ANIMA QUIDEM.

33 sequentibus] spiritus angelicus add. ms. inter animalem spiritum qui vegetat brutum animal et inter rationalem qui vegetat hominem»; Io., Contra haereticos I, 28, PL 210, col. 330A-B: «Dicimus quod spiritus bruti animalis corporeus est ... spiritus vero rationalis qui est in homine, incorporeus est». 212

Asclepius 6, p. 301, 19; 37, p. 347, 6. SENECA, Epistulae ad Lucilium 58, 10, ed. O. HENSE. Leipzig, Teubner, 1898, p. 167, 22: «Placet enim satis et arbustis animam inesse». 214 Asclepius 37, p. 347, 14-19. 215 !oh. 12, 25. 216 Gen. 1, 21. 217 I Petr. 3, 20. 213

218

4o

45

50

55

60

PAOLO LUCENTINI

legitur: «Magnificat anima mea dominum» 218 etc. Item ratio dicitur anima, unde in lob legitur219 : «suspendium elegit anima mea» 220 • 90. Est ergo predictum genus animalis SINE ANIMA, iuxta strictam huius nominis 'animà appellationem, ET TAMEN NON est CARENS SENSIBUS id est passionibus que salent nasci ex sensibus. Sensus enim in hoc loco non sumitur in designatione sensus corporei, sed in designatione passionis mulcebris vel affligentis id est gaudii vel doloris: ex sensuum enim preambulo frequenter innascitur animali dolor vel gaudium. lste ergo passiones, que salent ex sensibus nasci, attribuuntur herbis et arboribus, non quia vere herbe et arbores doleant vel gaudeant, sed quia ea suscipiunt que salent esse cause petulantie et gaudii, doloris et tristitie. Nutrimentorum enim habundantia, que suscipiunt herbe et arbores ex humore et calore tanquam sua cibaria, solet esse in animalibus lascivie et gaudii causa; e contrario nutrimentorum defectus, qui provenit arboribus ex humoris defectu, solet esse in animalibus causa afflictionis et tristitie. Quia ergo herbe et arbores aliquando fomentis habundant, aliquando eorum beneficio carent, que quidem, scilicet fomenta fomentorumque defectus, salent esse cause passionum, passiones habere dicuntur que salent innasci ex sensibus. UNDE ET BENEFICIIS fomentorum GAUDET huiusmodi genus animalis, ET ADVERSIS id est eorundem defectibus MINUITUR quia ex defectu humoris herba vel arbor contrahitur ATQUE VITIATUR id est corrumpitur. 41 in] etiam ms.

218 219

52 solet] soient ms.

58 passiones] sensus ms.

Le. 1, 46. lob 7, 15.

220 Hoc nomen - mea: ALANus DE INsuus, Distinctiones, PL 210, coll. 699D700C: «Anima proprie dicitur spiritus rationalis, qui cum corpore venit in constitutionem hominis ... Dicitur homo, quia est pars hominis, unde legitur in Genesi quod octo animae fuerunt in arca, id est octo homines. Dicitur spiritus animalis quo vegetatur brutum animal ... Dicitur etiam vita per causam, quia anima est causa vitae, ut in Evangelio: Qui odit animam suam in hoc mundo, id est qui non curat de vita temporali, intuitu Dei, consequitur vitam aeternam. Dicitur sensualitas, quae est potentia animae inferior, ut nomen subiecti sumatur in designationem proprietatis ipsius subiecti; unde in cantico beatae Mariae Virginis: Magnificat anima mea Dominum ... Dicitur etiam daemon, unde in Asclepio Mercurii dicuntur animae inclusae ... Dicitur ratio, unde lob: Suspendium eligit anima mea ... Dicitur etiam animal, unde in Genesi: Creavit Deus cete grandia et omnem animam viventem, id est animal vivens, quia anima pars est animalis».

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

219

91. Genus DICO OMNIUM RADICUM quantum ad herbas, STIRPIUMquantum ad arbores, QUE IN TERRA VIVISCUNT id est quandam vitam vegetationis habent INCOLUMITATE id est fomenta caloris et humoris. Sicut enim incolumitas vel infirmitas animali provenit ex habundantia vel defectu vel contemperantia humorum, sic arbor vel herba infirma vel incolumis fit ex habundantia vel defectu vel contemperantia caloris et humoris. Et nota quod aliqua res dicitur vivere aut per anime vivificationem, ut animal, aut per humoris nutritionem, ut herba vel arbor, aut per hoc quod ipsa res permanet in sua specie, unde granum mori dicitur221 cum per putredinem suam speciem permutat: herbe ergo et arbores vivunt per humoris nutritionem. QUARUM SPECIES PER TOTAM SPARSE SUNT , quia in diversis partibus mundi res de diversis generibus herbarum et arborum inveniuntur. Vel sic lege predictam litteram. Genus DICO OMNIUM rerum QUE VIVISCUNT IN TERRA INCOLUMITATE RADICUM ET STIRPIUM. Ex eo enim quod incolumitas est in radice herbe ex fomenta humoris, tota herba vivificatur humore (167vb) ascendente a radice ad superiora; sic et arbores ex humore stirpium ad superiora ascendente. Reliqua non mutantur. QUE

65

70

75

so

(IPSUM CELUM PLENUM EST DEO. SUPRADICTA AUTEM GENERA INHABITANT USQUE AD LOCA SPECIERUM, QUARUM OMNIUM RERUM INMORTALES SUNT SPECIES. SPECIES ENIM PARS EST GENERIS, UT HOMO HUMANITATIS, QUAM NECESSE EST SEQUI QUALITATEM GENERIS SUI. UNDE EFFICITUR UT, QUAMVIS OMNIA GENERA INMORTALIA SINT, SPECIES TAMEN NON OMNES INMORTALES. DIVINITATIS ENIM GENUS ET IPSUM ET SPECIES INMORTALES SUNT. RELIQUORUM GENERA, QUORUM ETERNITAS EST GENUS, QUAMVIS PER SPECIES OCCIDANT, NASCENDI FECUNDITATE SERVANTUR, ET IDEO SPECIES MORTALES SUNT, UT HOMO 10

MORTALIS EST, INMORTALIS HUMANITAS.

Asclepius 4, p. 300, 7-18)

92. Postquam auctor quasi in quadam cathena aurea222 causam imperantem deum, causas administratorie operantes superiora, causamque obtemperantem et materialem, inferiora scilicet, ordinavit223 , 221 !oh. 12, 24; I Cor. 15, 36-37. Cf. ALANus DE lNSULIS, Contra haereticos I, 26, PL 210, col. 328A-B: «De grano autem mortificato in terra, dicimus, quod ex illo

diversa producuntur grana». 222 223

cathena aurea: cf. supra 8 n. 26. causam - ordinavit: cf. ALANUS DE lNSULIS, De p!anctu 6, p. 827, 82-83:

220

15

20

25

30

35

4o

PAOLO LUCENTINI

habitudinemque inter genera superiorum eorumque species ostendit, similiter et inferiorum generum et specierum habitudines demonstravit, consequenter deum generaque superiorum et inferiorum eorundemque species quasi localiter ordinat, in cela quasi in excellentiori loco ponens deum, in media genera specierum, in infimo species generum. Ait ergo: IPSUM CELUM id est inmensitas divina que ut supra dictum est celum dicitur 22 4, PLENUM EST DEO, quia deus in sua inmensitate consistit; qui quamvis in mundo esse dicatur, tamen ipsius inmensitas mundo non capitur, sed sua inmensitate extramundanus esse comprehenditur. SUPRADICTA AUTEM GENERA id est idee rerum que in dispositione et inmensitate dei consistunt, INHABITANT USQUE AD LOCA SPECIERUM - ut 'usque' exclusive teneatur, non inclusive. Ipse enim idee extramundane sunt, et post ipsas, que inmortales et eterne sunt, celestia, que propter sui perpetuitatem et inmortalitatem ideis sunt affinia, intellectui occurrunt. Primo ergo intellectus comprehendit deum in suo cela id est in sua inmensitate, postea vero ideas quasi in secundo loco, consequenter species celestium rerum que in superiori loco mundi intelliguntur. 93. QUARUM OMNIUM RERUM celestium INMORTALES SUNT SPECIES, id est que omnes res celestes, ut angeli et stelle, sicut species respectu suorum generum sunt inmortales quia desinere esse non possunt, et ille sunt inmortales. SPECIES ENIM PARS EST GENERIS, ut dictum est 225 . Si enim idea huius nature est ut ad ipsam non fiat res nisi inmortalis, res que ad eius fit similitudinem, et in hoc quodam modo est pars ipsius idee, erit inmortalis. Et vere species est pars generis, ut exemplariter patet in homine: HOMO enim materialis, qui fit ad similitudinem generalis idee ad quam et alii homines fiunt, est quodam modo pars HUMANITATIS generalis que est idea. QUAM quidem speciem NECESSE EST SEQUI QUALITATEM SUI GENERIS, ut, si in se habeat hoc idea, ut res 34 sicut] sunt ms. «ln hac ergo republica deus est imperans, angelus operans, homo obtemperans»; ID., Sermo in dominica Palmarum, ed. M.-T. D'ALvERNY, Alain de Lille, p. 246: «in mundo isto velut in civitate magna alii sunt imperantes, ut tres Ypostases, Pater et Filius et Spiritus sanctus, alii operantes, ut angeli, alii obtemperantes, ut homines aliis subiecti». - Cf. supra 36. 224 Cf. supra 39-40. 225 Cf. supra 79-82.

221

«GLOSAE SUPER TRISMEGISTUM»

45

50

55

60

65

70

mortalis non possit produci ex ipsa, necesse est ut illa res que ex ipsa producitur in hoc qualitatem sue idee sequatur, ut inmortalis sit sicut et illa. UNDE EFFICITUR UT QUAMVIS OMNIA GENERA INMORTALIA SINT id est omnes idee rerum incorruptibiles sint, SPECIES TAMEN id est res que flunt ad idearum similitudinem NON OMNES sunt INMORTALES. DIVINITATIS ENIM GENUS, id est idee angelorum vel essentia trium personarum, ET IPSUM ET SPECIES INMORTALES SUNT, quia et persane et angeli sunt incorruptibiles. GENERA vero RELIQUORUM id est idee caducorum, QUORUM ETERNITAS EST GENUS id est eternales idee sunt genera, QUAMVIS PER SPECIES OCCIDANT, quia in suis umbratilibus formis et rebus caducis idee occidere videntur, tamen NASCENDI FECUNDITATE SERVANTUR, quia, quamvis in decedentibus formis videantur occidere, tamen in illis que succedunt, que ab eisdem producuntur ideis, reservari videntur. Et nota, hec dictio QUORUM potest referri ad hanc dictionem GENERA sic: QUORUM generum ETERNITAS GENUS EST id est quarum idearum dei inmensitas est quodam modo genus, quia ipse idee ab inmensitate dei procedunt et in ipsa continentur tanquam species in genere, quia inmensitas dei amplior est quam idea. Cetera non mutantur. ET quia ita genera reservantur, species vero occident, IDEO SPECIES MORTALES SUNT, UT HOMO materialis MORTALIS EST, INMORTALIS vero HUMANITAS id est idea hominis. 94. Possunt tamen omnia predicta ab illo loco CELUM etc. alio modo exponi, et sic. IPSUM CELUM sidereum id est flrmamentum PLENUM EST DEO. Nota quod multipliciter deus dicitur esse in aliqua re. Aliquando per essentiam, secundum quod dicitur esse ubique, quia, cum ubique sit aliqua res, ut phisica attestatur affirmatio, que est effectus supreme cause, relinquitur supremam causam esse ubique, quia ubi effectus ibi et causa226 . In iustis autem dicitur esse deus non

57 quorum] quam ms. 59 genus] ergo ms. amplius ms. 62 occident] occidet ms.

61 genere] ignem ms.

1

amplior]

226 ALANus DE INsuus, Regulae 41, p. 152: «Ümne adverbium locale dictum de deo predicat inmensitatem divinam sive quandam collationem creatoris ad creaturas secundum quod creator est in creaturis tamquam causa efficiens in suis effectibus. Cum enim dicitur: Deus est ubique vel alicubi ... dei inmensitas predicatur»; ID., Summa Quoniam homines I, 15, p. 155: «possumus conicere Deum esse ubique. Cum enim in quolibet loco aliquid sit, ut phisica testatur assertio, Deus vero cuiuslibet rei causa efficiens est, relinquitur Deum esse in qualibet re; ubi enim effectus, ibi etiam et causa»; cf. I, 3, p. 124: «Sed ubicumque est effectus est causa efficiens»; I, 15, pp.

222

75

PAOLO LUCENTINI

solum per essentiam sed per gratiam 227 • Dicitur etiam esse in aliqua re per unionem, iuxta quam est in humana natura quam assumpsit. Dicitur etiam esse in aliqua re per similitudinem, quia, sicut Athalanta dicitur in Partonopeo propter expressam similitudinem quam habet cum eo 228 , sic in celo et celestibus quamvis ...

154-155: «Cum ergo dicitur Deus est alicubi, vel Deus est ubique, intelligitur esse in rebus tamquam efficiens causa in suis effectibus ... Non est ergo mirum si creator cuius immensitas ullo clauditur termina, sit in qualibet re tamquam efficiens causa earum»; ID., Expositio super orationem 24, p. 164: «ubique est aliquid quod existit a deo ... sed ubicumque effectus cause, presto est causa que rem facit existere. Cum ergo deus sit universalis causa rerum, necessario concluditur deum essentialiter ubique esse». - Cf. supra 15. 227 ALANUS DE lNSULIS, Regulae 42, p. 152: «Cum dicitur: Deus est in sanctis, collatio divine gratie signiflcatur. In sanctis enim dicitur esse per gratiam»; ID., Expositio prosae, p. 196: «spiritus celestes animorumque sanctorum dicuntur, in quibus non solum per naturam, verum etiam habitat per gratiam»; ID., Expositio super orationem 24, p. 164: «deus, cum sit essentialiter in omni re, plenius tamen est in celis hoc est in sanctis in quibus habitat». 228 STATIUS, Thebais IV, 246-344, ed. R. LESUEUR. Paris, Les Belles Lettres, 1990, pp. 93-96; ALANuS DE lNSULIS, Regulae 45, l, p. 154: «cum dicitur: Athalanta resultat in Parthonopeo, notatur expressa nature similitudo» (cf. ibid. n. 11); ID., Distinctiones, PL 210, col. 816D: «ln ... Notat similitudinem rei, unde poeta: Atalanta resultat (ed. insultat) in Parthenopaeo»; ID., Expositio prosae, p. 204: «Ymaginaria vero visio est quando per unum comprehendimus aliud, ut: quia in Partenopeo pulcritudo Atalante resultat, in eo matris videmus pulcritudinem» (cf. ibid. n. 33); ID., Hierarchia, p. 227: «Imaginaria vero visio est quando per unum comprehendimus aliud, ut: quia in Parthenopeo pulcritudo Atalante resultat, in eo matris videmus pulcritudinem». Cf. A. BARTOLA, «Ordo angelicus e theophania in Alano di Lilla», in Studi Medievali, 30/1 (1989), p. 242 nn. 108-111.

6 IL CORPO E eANIMA NELLA TRADIZIONE ERMETICA MEDIEVALE

1. Alcuni codici della versione latina del Pimander, terminata da Marsilio Ficino nell' aprile dell' anno 1463 1 , presentano un estratto del Liber Alcidi de immortalitate animae2 (composta forse nella seconda metà del secolo XII) con il discorso di Ermete morente ai suai discepoli 3 ; in forma abbreviata il frammento compare in altri codici, e nella versione «in lingua florentina» che Tommaso Benci porta a compimento, nel settembre della stesso anno, su richiesta di «nostro Marsilio Platonico» 4 • In sino a qui, o figliuoli, sono vivuto peregrino, et sbandito da la patria; ma ora sano et salvo ritorno a la patria. Et quando di qui a poco sciolto da le macule del corpo, da voi mi partira, vedrete di non mi piangere, corne morto: impero che io ritorno a quella ottima, et beata Città, a la quale debbon venire tutti i cittadini, per la corruzzione della morte. Impero chc quivi è sommo principe, solo Dio: il quale i suoi cittadini di maravigliosa suavità riempie. Adunche questa, la quale moiti chiamono vita, più tosto si debbe dire morte che vita5 .

1

La prima edizione del Pimander ficiniano, curata da Francesco Rolandello, fu stampata a Treviso nel 1471 da Geraert van der Leye: Mercurii Trismegisti Pimander seu de potestate et sapientia Dei. Censimento di edizioni e codici in P. O. KRisTELLER, Supplementum Ficinianum. Firenze, Olschki, 1937, I, pp. LVII-LVIII e c:xxix-cxxx. 2 P. LucENTINI, Liber Alcidi de immortalitate animae. Studio e edizione critica. Napoli, Istituto Universitario Orientale, 1984. 3 Liber Alcidi de immortalitate animae II, 15, ed. P. LuCENTINI, pp. 47-49. 4 La prima edizione fu curata da Carlo Lenzoni e stampata da Lorenzo Torrentino: Il Pimandro di Mercurio Trimegisto, tradotto da Tommaso Benci in lingua Fiorentina. In Firenze 1548 (una seconda edizione apparve ne! 1549). Cf. P. O. KRISTELLER, Supplementum, I, pp. cxxxr-cx:xxir; P. LuCENTINI, Liber Alcidi, pp. XLI-XLIV. 5 Il Pimandro di Mercurio Trimegisto, p. *4v.

224

PAOLO LUCENTINI

Lintensità platonica di questa pagina - , pp. 28-29. 51 Un altro passo di Dante- anche se il tema dell'eternità e del tempo aveva conosciuto celebri deflnizioni di analogo tenore - sembra svelare l' eco dei Ventiquattro. In Paradiso XVII, 17-18 leggiamo: «mirando il punto I a cui tutti li tempi son presenti»; la sentenza IX del Liber recita: «Dio è l'unico al quale è presente tutto cio che appartiene al tempo» (Liber IX, p. 15, 1-2; Il Libro dei ventiquattro, p. 71).

250

PAOLO LUCENTINI

particolare, è la corrispondenza tra la raffigurazione dello Spirito santo nella prima sentenza, et in se reflectens ardorem, e i versi danteschi e l'un da l'altro corne iri da iri / parea rejlesso, e 'l terzo parea foco. Nella vita circolare dell' essere divino Dante, con una invenzione che trapassa dal simbolismo geometrico all' economia della salvezza, pone al culmine della visione il mistero supremo dell'Incarnazione 52 . Quella circulazion che sl concetta pareva in te corne lume reflesso, da li occhi miei alquanto circunspetta, dentro da sé, del suo colore stesso, mi parve pinta de la nostra effige: per che 'l mio viso in lei tutto era messo.

Se il cerchio eterno di Dante si ispira alla sphaera infinita o intelligibilis, questa è perà spogliata del suo enigmatico aspetto e del tutto assorbita nell' abisso del mistero cristiano. Il pensiero è ora volto alla comprensione della figura deifica pinta de la nostra effige53 , ma le ali dell'intelletto più non lo sostengono nel volo, e in questa tenebra della mente si conclude il poema.

È possibile, ho detto, che altre fonti e figurazioni possano aver mosso il pensiero e la fantasia di Dante nella rappresentazione della divinità; credo, tuttavia, che la congiunzione dei due simboli geometrici che aprono il Liber, la monade e la sfera, sia la spia verosimile di una sua diretta o mediata ispirazione nell' ascesa contemplativa descritta nell'ultimo canto della Commedia. 5. Linterpretazione che propongo non è del tutto nuova. Nel commenta latino al Paradiso XXXIII, 115-117, Benvenuto da Imola spiega che nell'ultima parte del canto il poeta ha descritto la trinità nell'unità in forma di figura sferica. Questa similitudine, afferma Benvenuto, è bella: Et hic nota quod autor bene describit Deum in forma sperica. Anche il Trismegisto, avo di 'Mercurius Magnus', ha infatti definito Dio «sfera intelligibile», corne attesta Agostino nel De civitate Dei. Nella profonda. Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor describit divinam essentiam quantum ad trinitatem in unitate, et

5Z

53

Paradiso XXXIII, vv. 127-132. Paradiso XXXIII, vv. 137-138: «veder voleva corne si convenne / l'imago al

cerchio e corne vi s'indova».

IL «LIBER VIGINTI QUATTUOR PHILOSOPHORUM» E LA «COMMEDIA»

251

humanitatem in divinitate; et primo describit trinitatem in unitate in figura sperica, dicens: Tre giri, idest, circuli, di tre colori, idest, distincti in colore, e d'una contenenza, idest, eiusdem magnitudinis, parvemi nella profonda e chiara sussistenza, idest, substantia et essentia divina, dell'alto lume, scilicet, divini. Et hic nota quod autor bene describit Deum in forma sperica, quia, sicut refert Augustinus Trimegestus avus magni Mercurii, sic diffinit Deum: Deus est spera intelligibilis etc. - E l'un. Hic autor describit unionem personarum et productionem in divina substantia per unam nobilem comparationem et propriam iridis; quae breviter stat in hoc; quod sicut in iride sunt plures circuli diversorum colorum qui reflectunt vel reflecti videntur ab uno in alium, et tamen est unus arcus; ita a simili in illa spera divina erant tres circuli distincti in colore invicem reflexi, et tamen erat una spera et una divinitas. Dicit ergo: E l'un, scilicet, Pater, parea reflesso dallàltro, idest, a Filio, corne iri da iri, idest, sicut unus circulus iridis ab alio; e il terzo, scilicet, Spiritus Sanctus, parea fuoco, propter ardorem amoris, sicut saepissime dictum est, immo et tota Trinitas potest assimilari igni; quia sicut in igne sunt tria, substantia, calor et ardor, tamen est unus ignis; sic in Trinitate etc.; et dicit: che spiri igualmente quinci e quindi, idest, qui Spiritus Sanctus procedat aequaliter a Patre et Filio 54 .

All'inizio del XIV secolo, nel commento alla sua versione latina della Commedia ( 1416-17), Giovanni Bertoldi da Serravalle riprende e rielabora la glossa di Benvenuto da Imola, che egli aveva forse a Bologna ascoltato spiegar Dante. In profunda et clara subsistentia. Nella chiara et profonda sussistenza: hec est quarta et ultima pars huius capituli, in qua auctor sub brevibus verbis tangit Trinitatem divinam, in cuius persona, scilicet Filii, ponit humanitatem coniunctam ipsi Verbo divino et imponit finem isti mirabili operi. Primo tamen loquitur brevissimis verbis de summa Trinitate et immensa Unitate; nec scivit invenire meliorem modum loquendi, quam hoc quod mente conceperat per circulum, sive circularem figuram, describere, imitans modum loquendi Trimegesti,

54 BENVENUTO DA IMOLA, Comentum super Dantis Aldigherij Comoediam, nunc primum integre in lucem editum, sumptibus Guilielmi Warren Vernon, curante ]ACOBO PHILIPPO LACAITA. Firenze, G. Barbera, 1887, V, pp. 523-524. Non soltanto è errata il riferimento ad Agostino, ma Benvenuto qui inverte la genealogia riportata nel De civitate Dei VIII, 26, ed. B. DoMBART, A. KALB (CCCM 47). Turnhout, Brepols, 1955, p. 247, 46-59: Ermete l'Egiziano, detto Trismegisto (VIII, 23, p. 239, 1-2), è nipote, non avo, di Mercurius o Hermes maior. Cf. Asclepius 37, in HERMÈS TRISMÉGISTE, Corpus Hermeticum, ed. A. D. NocK, A.-]. FESTUGIÈRE. Paris, Les Belles Lettres, 1960, II, p. 348, 3-6.

252

PAOLO LUCENTINI de quo Augustinus in libro de Civitate Dei, dicens, quod ipse Trimegestus, philosophus, avus magni Mercurii, volens describere Deum, dixit quod Deus est spera, cuius centrum est ubique, circumferentia vero nusquam. Sic auctor similiter volens describere Deum trinum et unum in sua unitate, per circulum describit, ponens exemplum de yridibus celi, idest circulis, qui fiunt in aere, in nube rorida et aquosa, propter radios solis, de sero vel de mane, transversaliter, et non perpendiculariter aut recte, repercutientes illam talem nubem; et aliquando sunt duo arcus, quorum unus continetur in alio, quandoque ab alio. Arcus celestis comuniter est tricolor, aliquando est quatricolor, sed pro maiori parte est tricolor. Arcus est unus, et tamen tres habet colores. Hii tres colores sunt unus arcus, et unus arcus est illi tres colores: sic Deus est unus Deus, una essentia, una natura, una substantia, una deitas; et tamen ibi sunt tres persone, que tres persone sunt unus Deus, et unus Deus est ille tres persone 55 •

:Campia notazione di Benvenuto da Imola è compendiata nel famoso codice Caetani, uno dei testimoni più importanti nella tradizione manoscritta del poema dantesco 56 , che raccoglie nei margini molteplici glosse anonime in latino 57 . Una nota finale, di mano diversa dalla scrittura del glossatore, al f. 234v riporta: «Hoc commentarium est Marsilii Ficini». Attribuzione testuale o nota di possesso? Se alcuni hanno ri tenuto che la nota attesti l' appartenenza del volume alla biblioteca di Marsilio Ficino 58 , altri hanno invece pensato a un'attribuzione letteraria indotta proprio dal riferimento al Trismegisto, che ormai, dopo la versione del Pimander nel 1463, era abitualmente associato al Ficino 59 . La glossa riconosce nella figura sperica perfecta della

55 GIOVANNI DA SERRAVALLE, Translatio et comentum totius Libri Dantis Aldigherii cum textu italico Fratris Bartholomaei a Colle ... nunc primum edita. Prato, Giachetti, 1891, p. 1211. 56 Ms. Roma, Fondazione Camillo Caetani. Perla descrizione del codice cf. G. CAETANI, La prima stampa del Codice Caetani della Divina Commedia. San Casciano Val di Pesa, Stianti, 1930, pp. 3-13; M. RoDDEWIG, Dante Alighieri. Die gottliche Komodie. Vergleichende Bestandsaufnahme der Commedia-Handschriften. Stuttgart, Hiersemann, 1984, pp. 311-313 (con bibliografia). Divergenti le datazioni del codice: alla fine del sec. XIV per Caetani, p. 9, al principio del sec. XV per Roddewig, p. 312. 57 G. CAETANI, La prima stampa, p. 11, attribuisce le glosse a un umanista della prima metà del sec. XV 5 8 G. CAETANI, La prima stampa, p. 12. 59 P. O. KRISTELLER, Marsilio Ficino letterato e le glosse attribuite a lui nef codice Caetani di Dante. Roma, Fondazione Camillo Caetani, 1981.

IL «LIBER VIGINTI QUATTUOR PHILOSOPHORUM» E LA «COMMEDIA»

253

visione dantesca la seconda massima dei Ventiquattro, qui, corne già in Benvenuto da Imola, attribuita al Trismegisto, e cosl commenta: Ultima pars in qua auctor in particulari ostendit Trinitatem in humanitate et humanitatem in Trinitate, et paulum ostendit hoc et describit in forma sperica perfecta. Dicit Augustinus in libro De Civitate Dei quod Termegistus phylosophus avus Mercurii Magni dixit: Deus est spera cuius centrum est ubique circumferentia vero nusquam. Ergo dicit quod erat ad similitudinem arcus celestis qui habet diversos arcus et revolutiones diversorum celorum, et tamen idem et unus arcus est60 •

Ancora più tardi Cristoforo Landino nel suo Commenta alla Commedia (1481), illustrato dal Botticelli e introdotto da una lettera di Marsilio Ficino, scrive: Esprime adunque il poeta una essentia in tre persane sotto figura circolare. Et moiti secoli innanzi Mercurio Trimegisto havea diffrnito Iddio essere una spera circolare: percioché la cognitione di Dio, è cognitione di sé medesimo. Adunque è da sé in sé, corne il circolo, senza principio, et senza frne6 1 .

La durevole fortuna del riferimento al Liber per il Paradiso XXXIII, vv. 115-120, è testimoniata nel secolo XVIII da Pompeo Venturi, che commentando il v. 119 scrive: «Lo Spirito Santo, qui ex Patte Filioque procedit. Forse il Poeta ebbe l' occhio a quel celebre detto attribuito a Trismegisto: Monas genuit Monadem, et in se suum rejlexit ardorem» 62 • Dunque, già poco tempo dopa la scrittura della Commedia, il commenta di Benvenuto da Imola inaugura una lettura delle celebri terzine dantesche sulla visione di Dio che sarà accolta nei commentari medievali e rinascimentali, e che tuttora offre suggestioni e riflessioni sulle fonti di Dante e sulla ininterrotta presenza del Liber viginti quattuor philosophorum nella cultura letteraria e filosofica.

6

° Comedia Danctis Aldigherii, ed. G. CAETANI, p. 496.

61

Dante con l'Espositione di Christofaro Landino, et di Alessandro Vellutello, sopra la sua Comedia dell1nferno, del Purgatorio, et del Paradiso. ln Venetia, Appresso Giovambattista Marchià Sessa et fratelli, 1564, f. 391 va. 62 P. VENTURI, La «Divina Commedia» di Dante Alighieri col Comento del p. Pompeo Venturi. Edizione conforme al testo Cominiano del 1727. Firenze, Giuseppe Formigli, 1830.

254

PAOLO LUCENTINI

APPENDICE ERMETE E 1 PRIMI COMMENTA RI A DANTE

BENVENUTO DA IMOLA

Di Ermete Trismegisto - l'antico sapiente che in molti manoscritti del Liber e nella tradizione scolastica è indicato corne autore del testo - non v'è ombra tra gli innumeri personaggi che incrociano il cammino di Dante. Eppure non pochi commentato ri del Medioevo e del Rinascimento ricordano le sue dottrine per illustrare i versi della Commedia 63 • La prima testimonianza risale alla seconda metà del XIV secolo, nel commenta che Benvenuto da Imola (1338-90) porto a compimento nel 1375. Grammatico e letterato, amico di umanisti corne Petrarca, Boccaccio e Salutati, egli contribul alla diffusione degli studi classici illustrando Lucano, Virgilio e Valerio Massimo; la sua opera maggiore resta il commenta latino alla Commedia, una raccolta di lezioni tenute nel 1375 a Balogna. Glossando i vv. 136-138 del Purgatorio XIV, Benvenuto ricorda il mito ovidiano dell'amore di Mercurio per Erse, una delle tre figlie di Cecrope primo re di Atene, e ne sostiene la verità storica: Mercurio, nipote del grande filosofo Trismegisto, fu un uomo - scrive - realmente vissuto in Grecia. Come. Hic poeta describit secundam vocem per quam docet refraenare invidiam, scilicet considerando alium pessimum effectum invidiae, quae reddit hominem saxeum. Sicut enim frater invidit fratri, ut patet ex prima historia Sacrae Scripturae, ita soror invidit sorori, ut patet ex ista secunda historia gentilium. Ad evidentiam ergo huius literae debes scire, quod sicut scribit Ovidius secundo Maioris circa ftnem, Cecrops qui fuit primus rex Athenarum habuit tres filias, quarum una vocata est Pandrase, alia Aglauros, tertia vero Herse.

6 3 Ringrazio l' amico e collega Vincenzo Placella per i tanti e preziosi suggerimenti, e il personale della Biblioteca della Società Dantesca di Firenze per la gentile e competente assistenza.

IL «LIBER VIGINTI QUATTUOR PHILOSOPHORUM» ELA «COMMEDIA»

255

Mercurius captus amore Herses pulcerrimae omnium corrupit Aglauros, promisso magno cumulo auri, ut conciliaret sibi amorem sororis Herse; et assignato die, ordine dato, invidia intravit cor Aglauros pro pulcritudine sororis, quae amabatur a tali amante; et continuo Mercurio redeunte coepit petere illius amorem; sed cum ille recusaret, et Aglauros prohiberet ipsum intrare ad sororem, Mercurius convertit eam in saxum. Et nota quod sub ista fabula continetur historia vera. Nam Mercurius realiter fuit homo in Graecia, nepos magni philosophi Trimegisti, qui adamavit Hersem flliam regis Athenarum, et corrupit illius sororem eloquentia, astutia, et pecunia magna. Sed Aglauros ex invidia mutavit propositum et voluit praeferri sorori in amore; ideo poetae bene flnxerunt quod mutata est in saxum. Nam invidia recte indurat et infrigidat cor hominis privans ipsum amore et calore caritatis, quando implet ipsum odio contra fratrem et sororem, sicut in praesenti casu. Nunc ad literam: dicit poeta continuans partem parti: Come da lei, idest, ab illa voce prima, l'udir nostro ebbe tregua, idest, auditus noster habuit quietem; quasi dicat: statim cum cessavimus audire illam vocem primam, ed ecco l'altra, scilicet, secunda vox terribilis insonuit, con si gran fracasso, idest, fragore aeris, a simili, che somigliô tonar che tosto segua, quia sieur saepe post unum magnum tonitruum sequitur aliud, ita nunc post unam vocem terribilem secuta est alia64 .

Un altro accenno a Ermete compare nel commento al canto I del Paradiso. Dante racconta corne s'involà al cielo dal Paradiso terrestre con Beatrice, nell' ora più luminosa dell' equinozio di primavera. Vedendo Beatrice nell'atto di flssare il sole, il poeta vuole imitarla, ma lo splendore inaccessibile dell' astro vince il suo sguardo, che si distoglie da tanta luce e si volge a contemplare il volto dell' amata. In quell' attimo, corne il mitico pescatore Glauco tramutato in deità marina, Dante si sente elevare a uno stato di sublime compiutezza, trasumanar, che non è possibile esprimere con parole6 5 . Beatrice tutta nell' etterne rote ftssa con li occhi stava; ed io in lei le luci ftssi, di là sù rimote. Nel suo aspetto tal dentro mi fei, quai si fé Glauco ne! gustar de !' erba che 'l fé consorto in mar de li altri dèi. Trasumanar signiflcar per verba non si poria; pero l' essemplo basti a cui esperïenza grazia serba.

64 BENVENUTO DA IMOLA, 65

Comentum III, pp. 399-400. Paradiso1, vv. 64-72. Cf. ÜVID!US, Metamorphoseon XIII, vv. 898-968.

256

PAOLO LUCENTINI

In questo luogo, che illustra l' esperienza dell' andare oltre i conflni intellettuali e corporei della condizione umana, Benvenuto ricorre a una celebre formula, più volte riferita a Ermete da Alberto Magno e poi divenuta classica: l'uomo è «nexus dei et mundi» 66 . Le parole di Benvenuto rivelano immediatamen te l'origine albertina: nel De animalibus (ca. 1260) l'uomo è nexus dei et mundi poiché racchiude in sé un intelletto divino, che nel culmine della sua ascesa trae con sé il corpo e il monda, trahit ad se corpus et mundum, assoggetta la materia e domina il monda corne gubernator; ma se per libera scelta si rende inferiore al monda, allora, spogliato della dignità umana, riceve le proprietà delle bestie. Come in Alberto, infine, anche in Benvenuto alle parole di Hermes segue un detto di Avicenna. Nunc ad literam dicit autor: ego Dantes, mi fei tal dentro, scilicet, intellectu, quia in corpore mutatus non est, nel suo aspetto, idest, in aspectione Beatricis, qual si Glauco, piscator marin us, nel gustar dell'erba, insolita et mirabili, che 'l consorte degli altri dei in mar, quae herba fecit eum participem divinitatis et immortalitatis - Trasumanar. Hic poeta superextol!it hanc suam mirabilem transmutationem , quae non potest sermone explicari, nec dari alteri intelligi; et ad huius literae satis obscurae dedarationem est primo praesupponendu m, quod nullum animal in rerum natura tantum recedit et elongatur a natura sua, quantum homo in bonum et in malum. Homo enim de sui natura est perfectissimus animalium, et perfectissimum corpus hominis invenitur proportionatum coelo et mundo; ideo solus homo, ut inquit Hermes, est nexus Dei et mundi, eo quod intellectum divinum in se habet, per quem aliquando elevatur supra mundum; unde homo perseverans in culmine mentis trahit ad se corpus et mundum, quia anima nata est principari corpori et mundo, et naturalis ordo est quod anima contineat corpus ne dissolvatur: sic nunc poeta noster per contemplationem stans in terra erat in coelo; fortunam negligebat et vivens erat in paradiso. Aliquando vero e contra homo per electionem facit se inferiorem mundo supponens se corpori, et tune jam quasi honore humanitatis exutus accipit proprietatem bestiae, cum accidentia corporis transmutent animam: unde per imaginationes et passiones accipit corruptiones corporis, sicut Avicenna dicit quod imaginans colores rubeos auget motum et fluxum sanguinis; et multum tristis timens lepram erit aliquando leprosus. Modo ad propositum dicit Dantes, quod non potest nunc referre verbaliter, sed exemplariter tantum, suam intrinsecam occultam transmutationem , de hoc se excusans; unde dicit: trasumanar, idest, quomodo homo fiat plusquam homo, vel aliud quam homo, non si poria significar, id est,

Je

66 BENVENUTO DA IMOLA,

Comentum

IV,

Je

pp. 317-318.

IL «LIBER VIGINTI QUATTUOR PHILOSOPHORUM» E LA «COMMEDIA»

257

manifestari, per verba, scilicet, poetae vel oratoris, ideo nunc describo hoc metro isto materna, perà l'esempio, scilicet praedictum Glauci, basti, quia plus movent exempla quam verba, a cui grazia serba esperienza, idest illi, cui divina gratia concedet experiri hoc, sicut autor experiebatur nunc, et sieut multi magni doctores theologi experti fuerunt ante eum in vita67 .

CRISTOFORO LANDINO

Cristofora Landino (1424-92), au tore delle Disputationes camaldulenses (1480), che si fingono tenure nel 1468 nel monastero di Camaldoli tra Lorenzo de' Medici, Lean Battista Alberti e Marsilio Ficino, compose fra le altre opere un Commenta alla Commedia68 volta a mostrare corne Dante, pur accogliendo la tradizione aristotelica, attraverso la guida di Virgilio ritorni a Platone, il primo dei filosofi. Nel Proemio riconduce ai filosofi greci - Pitagora, Empedocle, Eraclito «et finalmente il divino Platane» - la domina che in principio gli uomini contemplano in Dio tutta la verità, poi scendono nel monda dei corpi tutto obliando, ma seguendo «giustitia et religione» possono ritrovare

67 ALBERTUS MAGNUS, De animalibus XXII, 1, 5, ed. H. STADLER (BGPTMA 16). Münster i.W, Aschendorff, 1920, p. 1353: «De proprietatibus autem hominis praecipua est quam dicit Hermes ad Esclepium scribens quod solus homus nexus est Dei et mundi: eo quod intellectum divinum in se habet et per hune aliquando ita supra mundum elevatur ut etiam mundi materia sequatur conceptiones eius, sieut in optime natis videmus hominibus qui suis animabus agunt ad corporum mundi transmutationem ita ut miracula facere dicantur. Et ideo etiam in ea parte qua homo mundo nectitur, non mundo subicitur, sed praeponitur ut gubernator. Hinc etiam causatur fascinatio qua anima unius agit ad alterius impedimentum vel expeditionem per visum vel alium sensum. Et ideo, sicut idem testatur Hermes, si aliquando aliquis hominum per electionem se mundo inferiorem fecerit, iam quasi honore humanitatis exutus, proprietatem accipit bestiae, et per concupiscentiam porcus, per iram canis, per rapinam leo, et sic de aliis dicitur fieri: quod Plata secundam vocavit animarum incorporationem. Perseverante enim homine in mentis culmine, trahit ad se corpus et mundum: quia anima nata est praecipere corpori et mundo. Si autem per electionem se corpori supposuerit cum accidentia corporis animam transmutent, tune accipit corruptionis proprietates, et tune etiam corpus non continet, et sic inflexa et fracta ad corpus festinat per ymaginationes et passiones et accelerat corporis corruptiones. Et ideo dicit Avicenna quod ymaginans colores rubeos auget sanguinis motus et fluxum: et multum tristis et timens lepram erit aliquando leprosus: et cetera multa in homine contingunt huiusmodi». 68 Cf. supra n. 61.

258

PAOLO LUCENTINI

l' originaria conoscenza e astrarsi dal corpo. Il furor divino è questa «astrattione», e primo fra tutti l' aveva insegnata Ermete Trismegisto. Né giudicai da pretermettere quello che del divino furore de poeti intesono gli antichi filosofi, et massime Pitagora, Empedocle, et Eraclito, et finalmente il divino Platone. Questi corne prima havea scritto Trimegisto affermavano, che gli animi nostri, innanzi che ne' corpi discendano, contemplano in Dio, corne in suo specchio, la sapientia, la giustitia, l'harmonia, et la belleza della divina natura. Dipoi discesi ne' corpi, >, in Studi Medievali, 39/1 (1998), pp. 121-157.

332

PAOLO LUCENTINI

Haly - fîsico di grande saggezza, che ebbe da Dio e dalla propria meravigliosa scienza il dono di rendere comprensibile la dottrina di Tolomeo - decise, su richiesta e con l' aiuto di Alfonso X, re dei Romani e di Castiglia, di volgere l' opera in latino. Il testo, racconta sempre Egidio, venne prima tradotto dall' arabo in spagnolo, in yspanicum ydioma, e in seguito da lui reso in un latino piano e chiaro 20 . Il proemio si chiude, corne di consueto, con l' elogio di Alfonso X, un saggio re che ama le scienze e onora i sapienti, che in tutto il mondo ha ricercato e trovato la via del sapere nelle discipline più diverse di tutti i popoli e di tutte le lingue, che ha saputo con il proprio studio rinnovare moite conoscenze utili, ed è riuscito a raccogliere moltissimi libri con le sentenze e i detti degli antichi, opere che per l'incuria degli uomini giacevano «perdita et diffusa». Il cielo e le favorevoli congiunzioni degli astri, conclude Egidio, con i loro influssi e le loro potenze hanno concorso a formare un uomo cosl grande, e la natura non avrebbe potuto generare un uomo più perfetto 21 •

20

È molto probabile che il traduttore arabo-spagnolo sia Io stesso Jehuda ben Moses che lavoro con Egidio e Petrus de Regio alla versione del De iudiciis astrorum di Abenragel. Cf. ALBOHAZEN HALY, Libri de iudiciis astrorum, per ANTONIUM STUPAM RHoETUM PRAEGALLIENSEM. Basileae, ex officina Henrichi Petri, [15 51], Prooemium inrerpretum, p. la: «Hic est liber magnus et completus, quem Haly Abenragel filius, summus astrologus composuit de iudicijs astrorum: quem Yhuda filius Muscae ex praecepto domini Alphonsi Romanorum et Castellae (Dei gratia) Regis illustris, transtulit de Arabico in maternum, videlicet Hispanicum idioma: et quem Aegidius de Tebaldis Parmensis, aulae imperialis notarius una cum Petro de Regio ipsius aulae protonotario transtulit in latinum». 21 Ledizione del testa seguente è basata sulla collazione di cinque codici (Kf. lravb, L f. lra-rb, 0 f. lra-vb, W ff. lra-2rb, Z f. lra-rb). Perla tradizione manoscritta, per i criteri ortografici e l'apparato, vedi infra pp. 335-339.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

333

lo

15

20

25

30

Dixit Egideus de Thebaldis lombardus de civitate Parmensi. Scire et intelligere gloriosum est, quia omnis sapientia est a deo. Eius igitur est anima gloriosa qui intelligit et discernit, et deus illum vere diligit et elegit in quo posuit superioris scientie intellectum. Scientia vero superior est procul dubio ars astrorum, quia omnes alie subiecte sunt sibi, et ipsa fundata est super principia certa naturalia comprehendentia totum mundum. Amplius necessarium est ut per alias ingressus fiat prius quam perveniri possit ad eam. Ex quo patet quod ipsa sit superior et excellens. Ceterum dubitatio non occurrit quin divina providentia disponente motu superiorum corporum inferiora omnia moveantur, quoniam etiam ipsa sint causa omnium accidentium terrenorum. Qui ergo se ingerit circa intelligentiam scientie sic sublimis, diligit deum cognoscere omnium creatorem, quia opus stellarum dei est, et ipse tanquam dei vicarie operantur quicquid accidit in terrenis. Item cum deus sit ipse idem intellectus, quanto quis magis intelligit tanto est deo proximior, cuius nomen benedictum sit per secula sempiterna. Studeat igitur intelligere unusquisque, quia, sicut ait Salomon, «intelligens gubernacula possidebit» (Prov. 1, 5). Ego vero tanquam verus amator scientie et scientum, inspiciens qualiter in hoc Libro quatuor partium, quem composuit Ptholomeus sapientissimus, tota consistit ars astrorum per regulas et radices secundum quadruvialem scientiam et naturam, considerans etiam quod verba sua sic clausa fuerant sicque sententiis ponderosa quod vix aperiri poterant per aliquem sapientum - quin immo potius quasi omnes errabant in eo et diversis opinionibus sententiam variabant, propter quod fructus et effectus scientie sic nobilis perdebatur quia nullus in ea recto tramite incedebat - librum ipsum, ut eius purus studentibus intellectus clarius patefiat, cum glosis prudentissimi Haly Abeurudiani phisici, qui a deo habuit et sua consideratione mirabili ut plenius intelligerentur ipsa verba et quicquid per ea voluit patefacere Ptholomeus, transferre providi iussu et beneplacito domini Alfonssi, Romanorum et Castelle regis illustrissimi, de yspanico ydiomate in

2 Dixit - Parmensi] om. W, translator hui us libri add. L 5 qui] que LOWZ 10 prius] potius KLOWZ 12 motu] om. WZ 13 quoniam] quin 0, cum W 1 etiam] enim WZ, om. K 14 sic sublimis] inv. WZ 16 dei vicarie] inv. WZ 17 ipse idem] inv. W, ipse om. K 30-31 Haly Abeurudiani] Hebenrodan add. W, Heben Rodam in marg. add. Z 32 intelligerentur] intelligentur K, intelligerent LWZ 34 ydiomate] om. KLZ

334

lo

15

20

25

PAOLO LUCENTINI

latinum planum scilicet et apertum, quoniam ad aliud in hoc opere non intendo. Supplico igitur deo patri ut michi dignetur viam rectitudinis aperire. Verumptamen librum istum de arabica transferri mandavit primitus in yspanicum ydioma idem gloriosissimus dominus Alfonsus, Romanorum et Castelle rex inditus, rex excelsus, qui scientiam diligit et scientes honorat, qui a finibus terre per universa mundi climata cuiusque maneriei omnium gentium et linguarum perquirit scientias et adquirit, qui tanquam scientiarum et virtutum omnium dominus et magister utilia multa consideratione propria renovavit, et libros plurimos ordinari mandavit de sapientum antiquorum sententiis atque dictis, que hinc inde iacebant perdita et diffusa, quibus hodie illuminata sunt corda viventium et illuminabitur procul dubio posteritas futurorum. Est enim rex ille munificus, cuius liberalis munificentia inestimabilis est, cuius valitudo prevalet universis, cuius honoreficentia transit ad quemlibet et remanet in seipso nec minuitur sed augetur. Eius intellectus omnia comprehendit, eius providentia divina potius quam humana videtur. Nam hec omnia radicata sunt et naturata in eo, utpote qui fons est virtutum omnium. Et ideo Alfonsus vero suo nomine nuncupatur, hoc est «fons altus» fonsque vivus cuius rivuli rore salutifero rigant et ornant cunctis virtutibus orbem terre. Et ut multa sub brevi eloquio comprehendam, dico quod celum et aspectus amicabiles planetarum cum receptionibus suisque dignitatibus convenerunt ad tantum hominem faciendum, nec credo quod hominem perfectiorem natura facere potuisset. Hiis igitur, o mi domine, contentus existas, quia quando liquescet fama regum et principum aliorum, tua fama vigebit cunctis temporibus inmortalis.

4 dominus] om. WZ 7 omnium] omniumque 0 10 de] ex deinde Z, deinde KL, et de 0, et W 14 cuius 1] eius KZ 16 Eius ... eius] cuius ... cuius 0 18 utpote qui] quia K, ut LZ 20 cunctis] cunctisque LO.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

335

5. Francis J. Carmody, corne sopra ho ricordato, afferma di conoscere 55 manoscritti della versione latina di Egidio da Parma, ma non ne segnala alcuno. In assenza di uno studio sistematico della tradizione, le ricerche condotte su fonti secondarie e con saltuarie consultazioni di cataloghi hanno permesso di individuare ed esaminare i seguenti codici22 • B Berlin, Staatsbibliothek- Preussischer Kulturbesitz, lat. fol. 55, membr., sec. XlV/2, ff. 211. Quadripartitum cum commenta Haly; «Verba Hermetis in libro suo de accidentibus» (=VH) ff. 95vb-97ra. Cf. V RosE, Verzeichniss der lateinischen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, III, 3. Berlin, Asher, 1905, pp. 1196-1198 (n. 961); L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue ofIncipits ofMediaeval Scientific Writings in Latin (Medieval Academy of America 29). Cambridge (Mass.)London, The Mediaeval Academy of America, 1963, col. 1687.

C Cambridge, University Library, Kk. IV 7, membr., sec. XV, ff. 132. Quadripartitum cum commenta Haly ff. lr-88r; VH f. 43ravb. Cf. A Catalogue of the Manuscripts preserved in the Library of the University of Cambridge, III. Cambridge, Cambridge University Press, 1858, pp. 647-648 (n. 2022); L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue of Incipits, coll. 1148 (sec. XlV), 1230. Il testo sembra copiato dalla edizione Venezia 1493, poiché presenta la prefazione di Hieronymus Salius Faventinus. F Erfurt, Wissenschaftliche Allgemeinbibliothek, Ampl. fol. 299, membr., sec. Xlll/XlV, ff. 93. Quadripartitum cum commenta Haly ff. lr-9lv; VH ff. 49va-50rb. Cf. W ScHUM, Beschreibendes Verzeichniss der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Er.fort. Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1887, p. 205; L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue ofIncipits, col. 1406 (sec. XlV).

22

Alcuni codici sono indicati nelle note autografe di F. S. Benjamin Jr. apposte sulla sua copia personale di F.J. CARMODY, Arabie Astronomical and Astrological Sciences. Una fotocopia dell'originale è conservata pressa l'Institut fur Geschichte der Naturwissenschaften di München, Ludwig Maximilians Universitat: ringrazio il Prof. Menso Folkerts e il Dr. Richard Lorch per avermene consentito e facilitato la consultazione, e anche per la segnalazione di altri codici. Per il cod. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16653, uno tra i più antichi e corretti, ringrazio Irene Caiazzo (Paris, La Sorbonne). Ringrazio le Biblioteche, che mi hanno rapidamente inviato le riproduzioni dei codici, e in particolare la Dr. Eva Irblich, Direttrice della Handschriftenabteilung, Ôsterreichische Nationalbibliothek di Wien, per avermi trovato nei due codici viennesi i fogli con il passo ermetico.

336

PAOLO LUCENTINI

E Erfurt, Wissenschafdiche Allgemeinbibliothek, Ampl. fol. 379, membr. e cart., sec. XIV/2, ff. 159. Quadripartitum cum commento Haly ff. lr-89v; VH ff. 43va-44rb. Cf. W ScHUM, Beschreibendes Verzeichniss, pp. 265-266; L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue of Incipits, col. 1406. K Krakôw, Biblioteka Jagiellonska, 587, sec. XV, ff. 310; VH ff. 81 va-83rb. Cf. Catalogus codicum manuscriptorum Medii Aevi Latinorum qui in Bibliotheca ]agellonica Cracoviae asservantur, IV. Krakôw, Universitas Jagellonica, 1988.

L London, British Library, Royal 12. F. VII, membr., ff. 251, sec. XIV in., scritto in Inghilterra. Quadripartitum cum commenta Haly ff. lr-218v (il testo è mutilo; persi alcuni fogli dopo il f. 218, che si interrompe nell'ultimo capitolo del libro IV) 23 ; VH ff. llOva111 vb. Cf. G. F. WARNER, J. P. GILSON, British Museum. Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections, II. London, Longmans, 1921, pp. 62-63; L. THORNDIKE, A History of Magic and Experimental Science, II. New York-London, The Macmillan Co., 1923, p. 182 n. 5; L. THORNDIKE, P. KrnRE, A Catalogue of Incipits, coll. 1148, 1351, 1687. P Oxford, Corpus Christi College, 101, cart., sec. XV ex. (f. 250v, anno 1472), ff. 251. Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 86va-88ra. Cf. H. O. Cmœ, Catalogus codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie adservantur, II. Oxford, e Typographeo Academico, 1852, coll. 35-36. D Oxford, Bodleian Library, Digby 114, membr., sec. XIII e XIV, ff. 229. Quadripartitum cum commento Haly (mutilo, contiene da I, 19 alla fine del libro II) ff. 108r-164v; VH ff. 162v-164v. Cf. G. D. MACRAY, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, IX. Codices a viro clarissimo Kenelm Digby, Eq. Aur., anno 1634 donatos, complectens. Oxford, Clarendon Press, 1883, coll. 127-129.

0 Oxford, Bodleian Library, Digby 179, membr., sec. XIV, ff.

23

lniziali illuminate con piccole miniature di esecuzione povera: f. lr Egidio da Parma consegna la traduzione ad Alfonso X, f. 3r Tolomeo insegna a uno studente, f. 60r Tolomeo con un libro e uno strumento astrologico, f. l 12r Tolomeo traccia un oroscopo, una donna con un bambino in braccio, f. l 82v la ruota della fortuna, f. 242v la ruota dei destini.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

337

208. Quadripartitum cum commento Haly24 ff. lr-170v; VH ff. 82rb83vb (aforismi numerati 1-38). Cf G. D. MACRAY, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, IX, col. 192; L. THORNDIKE, P. KrBRE, A Catalogue ofIncipits, coll. 1406, 1687.

S Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 7303, membr., sec. XV. Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 50vb-51 va. Cf Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae, IV Parisiis, e Typographia Regia, 1744, p. 338. T Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 7304, membr., sec. XV (1425). Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 64v-65v. Cf. Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae, IV, p. 338. U Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16653, membr., sec. XIII/XIV (ante 1306). Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 79r-80v. Cf. L. V DELISLE, «Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne, conservés à la Bibliothèque Impériale sous les nos. 15176-16718 du fonds latin», in Bibliothèque de !'Ecole des Chartes, 31 (1870). R Paris, Bibliothèque de l'Université, 593, sec. XV, membr., ff. 187. Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 95vb-97va. Cf Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France. Université de Paris et Universités des Départements. Paris, Plon, 1918, pp. 146-147. V Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, lat. VIII. 16 (3382), cart., sec. XV (1449-1450), ff. 117. Quadripartitum cum commento Haly ff. 2r-101 v (f 101 v «Explicit commentum Haly super libro quatuor tractatuum Ptolomei Pheludiani. Scriptum Venetiis 1449 et flnitum die 8 octobris per me Andream Bonum, phisicum, artium et medicine doctorem»); VH ff. 52vb-53va. Cf G. VALENTINELLI, Bibliotheca manuscripta ad S. Marci Venetiarum. Codices mss. Latini, IV Venezia, ex Typographia Commercii, 1871, pp. 247-248. W Wien, Ôsterreichische Nationalbibliothek, 2271, sec. XIV med., ff. 422. Quadripartitum cum commento Haly; VH ff. 194va24 Nei rnargini, di rnano diversa, è scritta un'altra versi'one del Quadripartitum, con il titolo «Incipit liber Quadripartiti Ptholornei Pheludensis de iudiciis astrorurn, secundurn aliarn translacionern». Una terza rnano aggiunge «et apparet Bredone». Pro!. inc. «Pronosticacio per astronorniarn fienda dependet a duobus» (L. THORND!IŒ, P. KrnRE, A Catalogue of Incipits, col. 1138: Simon Bredon?).

338

PAOLO LUCENTINI

197vb. Cf. Tabulae codicum manu scriptorum praeter Graecos et Orientales in Bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum, II. Wien, Gerold, 1868, p. 45; L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue ofIncipits, col. 1406. Z Wien, Ôsterreichische Nationalbibliothek, 2311, sec. XIV med., ff. 104. Quadripartitum cum commenta Haly ff. lr-95r; VH ff. 47vb-48va. Cf. Tabulae codicum manu scriptorum, II, p. 54; L. THORNDIKE, P. KIBRE, A Catalogue of Incipits, coll. 1406, 1687. Il ms. Madrid, Biblioteca Nacional, 10063, sec. XIII (cf J. M. MILLAS VALLICROSA, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo. Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Cientîficas, Instituto Arias Montana, 1942, pp. 156-166), contiene ai ff. 15r-22r solo un breve compendio del commenta di Haly. Altri testimoni sono stati individuati di recente ma non ho potuto esaminarli: Leipzig, Universitatsbibliothek, cf J. FELLER, Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Paulinae in Academia Lipsiensi. Lipsiae, Gleditsch, 1686, p. 329 (segnatura 1474); Nürnberg, Stadtbibliothek, Cent. V. 85, sec. XV, cf. Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, IV. Wiesbaden, Harrassowitz, 1997, pp. 110-111; Venezia, Museo Civico Carrer, Carrer 1035, sec. XV, ff. 302. Altri, infine, mi sono stati segnalati da David Pingree: Aberdeen, University Library, 364, sec. XV (1426), cf. M.R. ]AMES, A Catalogue of the Medieval Manuscripts in the University Library Aberdeen. Cambridge, Cambridge University Press, 1932, pp. 118-119; Limoges, Bibliothèque municipale, 9, sec. XV; Oxford, Bodleian Library, Bodley 597, sec. XV, cf. F. MADAN, H.H.E. CRASTER, N. DENHOLM-YOUNG, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford Which Have Not Hitherto Been Described in the Quarto Series, with References to the Oriental and Other Manuscripts, II, 1. Oxford, Clarendon Press, 1922, p. 337; Oxford, New College, 282, sec. XV (1423); Bratislava, R. 44, sec. XV. Due codici, menzionati in antichi cataloghi di Erfurt e Venezia, sembrano perduti: Erfurt, Ampl. Math. 21; cf W ScHUM, Beschreibendes Verzeichniss, pp. 800-801 (Inventario del 1412): «Hec sunt volumina librorum que ego Amplonius de Berka habeo in mathematica ... Item egregium quadripartitum Ptholomei cum commenta Haly et addicionibus. Practica Haly circa hec. Centiloquium Ptholomei de nova translacione cum commenta Haly»; Venezia, Biblioteca Farsetti, 77, sec. XV (1449); cf Biblioteca manoscritta di Tommaso Giuseppe

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

339

Farsetti, 1. Venezia, Stamperia Fenzo, 1771, pp. 130-131; L. THORNDIKE, P. Kl:BRE, A Catalogue ofIncipits, col. 1406.

Dal testa latino sono state tratte due versioni in francese. La prima, compiuta forse nel 1361-62 per incarico di Carlo V da Guglielmo Oresme, fratello o nipote di Nicola Oresme al quale è stata per lungo tempo attribuita25 , è conservata nel ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, fr. 1348, membr., sec. XV, ff. 223; Tetrabible, VH ff. 104vb-105vb; cf Catalogue des manuscrits français de la Bibliothèque Impériale, 1. Paris, Firmin Didot, 1868, p. 216. Altri due mss. trasmettono la seconda, posteriore e anonima: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 7321 A, membr., sec. XV, ff. 244; Tetrabible, VH ff. 12lvb-125ra; cf Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae, p. 340; fr. 1349, membr., sec. XV, ff. 266; Tetrabible, perso il fascicolo con i VH (ternione tra i ff. 101 e 102); cf. Catalogue des manuscrits français, p. 216. ln tutti i manoscritti sopra indicati il passa con i «Verba Hermetis in libro suo de accidentibus» è stato integralmente collazionato 26 • Non è certo possibile dall' esame di una breve sezione del testa dedurre conclusioni sulla tradizione manoscritta né tentare un'ipotesi genealogica: ma si puà dire che l' opera sembra trasmessa in modo sostanzialmente compatto. Se si escludono le semplici sviste scribali, le varianti o gli errori di singoli testimoni, l' ordine delle parole e le differenze ortografiche, il passa ermetico è ricostruibile con sufficiente sicurezza. 1 codici migliori sembrano UZ, che solo in pochi casi si discostano dal testa comune. Nella edizione che segue ho adottato in genere le forme grafiche di Z, e in apparato sono segnalate solo lezioni interessanti o condivise da numerosi testimoni; sono indicate anche le lezioni del cod. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Ashburnham 202 (A ff. 65v-68r) e della edizione veneziana del 1493 (Ven ff. 52va-53ra).

25 M. LEJBOWICZ, «Guillaume Oresme», pp. 107-133, offre un'erudita e complessa analisi sull'identità dell'autore e la storia del codice; per un'ampia descrizione cf. R. DELACHENAL, «Note sur un manuscrit de la Bibliothèque de Charles V», in Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 71 (1910), pp. 33-38. La versione francese è stata edita da J. W GossNER, Le Quadripartit Ptholomee. Diss. Syracuse University (N. Y.), 1951. 26 Ringrazio Antonella Sannino perla collazione dei mss. CLPDO, Irene Caiazzo per la collazione dei mss. PTUR.

340

PAOLO LUCENTINI

HALY ABENRUDIANUS

Glossa in Quadripartitum Ptolemaei Il, 13

10

15

20

25

Ego autem cognovi pro bono addere in hoc tractatu verba Hermetis qui dixit in libro suo de accidentibus res de quibus iuvare nos possumus in pronosticationibus universalibus. Dixit Hermes: Ordina significatores, primo fortiorem postmodum debiliorem, quia quilibet eorum habet participationem in significatione cum eo qui fortior est. Et dixit: Quando fuerint planete equalium dignitatum, aspice quis eorum erit in ascendente vel decima vel si se aspicit cum aliquo luminarium, et illum accipies pro significatore. Et dixit quod secundum statum cuiuslibet planete hora significationis erit status illius in quo dominatur ille planeta. Quia si Sol fuerit in nona significabit motum regum de una terra ad aliam; et si applicuerit ei fortuna erunt sua itinera pro bono et pace, et si ei applicuerit infortuna erunt pro guerra et malo. Et dixit: Sol est significator regum, et Luna quando fuerit in signo quinto Solis est significator filiorum regum. Et dixit quod Iupiter est significator magnorum hominum et iudicum ac religiosorum et sapientum, etsi fuerit infortunatus, qualiscumque sit eorum istis quorum fuerit natura illius infortune. Et dixit: Inspice ad omnem gentem et reges a domino domus illius qui dominatur. Et dixit: Quando fuerit gubernator fortuna et vadit ad infortunam, erit mutatio de bono ad malum et e conversa. Et dixit: Quando aliquis planeta vel aliquod signum fuerit infortunatum hora significationis, omnis res in qua dominabuntur erit infortunata, et erit multum peior si retrogradabitur infortuna in signo significationis.

4 qui] que BLEFRSTUWZ qui dixit] pelinus add. E, pelious add. F, om. V 4-5 iuvare nos possumus] iuvare possumus nos 0, iuvare possumus P, nos iuvare possumus EFKRSV(possimus Kj 10 decima] in decimaABEFK, aut decima add. E, aut decima add. et del. E aut secunda add. 0, a decima add. P, vel prima add. S, vel ante decima add. T, aut secunda add. U 11 accipies] accipias ABEF, accipiet CW, aspicias PK, aspicies RU 12-13 significationis] significatoris CDLPVen 15 etl] pro add. CDELPVWZVen 18 quinto] quinte CLVen 24 gubernator] dominator ABEFKPS 27 dominabuntur] dominabitur CDLPSTWVen

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

10

15

20

25

341

Et dixit: Quando aliqua infortuna fuerit in exaltatione alicuius planete, impediet multum illos qui sunt in participatione illius planete, quia, si signum Arietis nocebitur ab aliqua infortuna, nocebit regibus et gregibus et vaccis, ovibus, messibus et arboribus. Et dixit: Inspice hora significationis loca omnium planetarum, et per illum quem invenies maioris potentie die quod gentes que fuerint huius regionis erunt leti et bene fortunati, et maxime si fuerit ipse planeta in loco bono ascendentis, et de die in bono aspectu Solis et de nocte Lune. Et similiter si fuerit de bono aspectu cum infortunis erit maioris potentie opus suum, et si de malo erit debilius opus suum. Et dixit: Quando retrogradabitur infortuna in exaltatione alicuius planete et transiverit per gradum exaltationis, nocebit gentibus que fuerint in regione illius planete, et significat quod rex regionis ipsius faciet superbias et maleficias, quia, quando planeta est retrogradus, est sicut ille qui exit de obedientia, et peior retrogradatio planetarum est illa Saturni et Martis. Et dixit: Aspice regibus a gubernatore, et magnatibus ac potentibus a planeta qui eum sequitur in virtute, et populo a planeta tertio in virtute, si participationem habuerit unus scilicet cum alio in significatione. Et dixit: Semper cum mutabitur gubernator de domo alicuius planete vel exaltatione sive trigono aut de termino suo, rectifica hora illa ascendens et inspice: si fortune aspexerint gubernatorem a decima, rex magnum bonum habebit et eum omnes reges timebunt. Et erit illud bonum secundum planetam aspicientem: et si fuerit masculinus erit baronum, et si femininus mulierum; et si fuerit de signo regali erit regum, et si fuerit signorum magnorum hominum erit talium, et si vilium erit talium; et si fuerit a secunda erit ex parte averis et

2 multum illos] multum eosAEFK, eos multum B 4 regibus et gregibus] gregibus regibus B, gregibus CDVen, regibus et eis regibus 0, regibus gregibus PSV, regibus T 1 et vaccis ovibus] et vaccis et ovibus EL, ovibus et vaccis T, vaccis ovibus V, et add. R 6 que] qui BEFORTUZ 7 leti et bene fortunati] et (?) leti bone fortunati A, leti et fortunati bene CV, leti bene fortunati KP, lete et bene fortunate Ven 1 ipse] idem CVen, ista D, om. ABEFKP 10 opus suum2] om. AKPS 12 que] qui BEFKRS 13 ipsius] illius KVWZVen 14 malefîcias] malefîciaATVVen, malefîas K, malefaccias 0 18 tertio] secundo ABEKO, secundo del. et s. !. tercio F 22 exaltatione sive] exaltacionis veIABEFKP, sive om. T 1 termino] ART, tum trino tum lectio dubia cett. mss. 23 fortune aspexerint] fortune inspexerint CEFPWZVen, infortune aspexerint B, fortuna inspexerit V 1 a decima] a quarta et s. !. aliter decima (?) V, om. D 27 signorum] signorum vel signum AEFOV, signum BK, om. ST

342

lO

15

20

25

30

PAOLO LUCENTINI

divitiarum, et si fuerit ab ascendente erit de rebus de quibus se intromictunt. Et dixit: Planeta directus significat pacem, et qui est in statione faciet rixas et bella, retrogradus facit omne dampnum et malum. Et quando fortuna fuerit retrograda dampnat fortunam suam; et quando infortuna fuerit retrograda affirmat malum suum et auget ipsum. Et quando planeta, qualiscumque sit, habuerit hora significationis aspectum aliquem cum duobus luminaribus vel cum uno, vincent illi qui sunt illius planete. Et dixit: Si gubernator eclipsis fuerit in angulo, significat quod accidens annis durabit, et si fuerit in sequenti angulo significat menses, et si in cadenti dies. Similiter si gubernator fuerit in angulo, eius significatio erit magna et durat multum, et si fuerit cadens, erit pauca et durabilitatis modice; et signum mobile significat quod cito erit, et fixum tarde; et illud duorum corporum significat quod erit medianum; et planeta festinus significat festinantiam, et tardus tarditatem. Et quando dampnati fuerint domini trigoni gubernatoris, non iudices nascenti tempore illius significationis aliquod bonum. Et quando fuerit in malo loco Sol dampnatus hora significationis, habebunt reges infirmitates, dolores et tristitias et mutationem de una terra in aliam; et maxime quando ille qui dominatur fuerit dampnatus in significatione per combustionem vel rem aliam, quia, quando planeta qui dominatur et Sol dampnati fuerint, significant dampnum negotiorum regum ac populi et magnatum. Et dixit: Quando planeta fuerit in principio signi, opus eius erit cito; et si latitudo planete septentrionalis fuerit, erit significatio sua maior et durabit tempore longiori, et si meridionalis fuerit, e converso. Et dixit quod omnes planete mictunt ad luminaria passe suum, nisi planeta multas virtutes habuerit suum augentes posse: nam tune mictit luminare posse suum ad eum.

4 faciet] facit CDLPOSVen 9 aspectum aliquem] aspectum aliquid P, ad aspectum aliquem W, ad speciem aliquam Ven 11 Si gubernator ... fuerit] gubernator ... cum fuerit ABCEKP (si in marg. et cum del. F) 12 angulo significat] angulos significat DLOSUWZ, angulo et significat EF, angulum significat V, angulos Ven 15 durat] durabit CLPRTVen, dura DO, durabilis V 16 erit] exit CDLP WVen, erat 0 23 dominatur] dominabitur ABEFKLORU, fuerit dominator T 32 augentes posse] inv. T, augentem posse LWZVen 33 eum] esse WZVen

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

10

15

20

25

30

343

Et dixit: Quando Mars passe habuerit in eclipsi, facit lites et interfectiones; et si Iupiter, dices omne bonum. Et dixit: Hora signiflcationis aspice populo ab ascendente, et suis divitiis a secunda, et suis propinquis a tertia, et suis flliis a quinta, inflrmitatibus a sexta, inimicis suis et mulieribus a septima, et totum aliud est de hoc modo. Et secundum quod invenies omnem domum erit eius signiflcatio, quia si dominus none fuerit cadens et lovem aspexerit signiflcat itinera. Similiter ascendens est eorum qui sunt in oriente, et decima eorum de meridie, et quarta eorum de septentrione, et septima eorum de accidente. Et dixit: Quando adiungentur due infortune in uno signa et fuerint impedite Luna existente secum, si signum ipsum fuerit terrenum, erit terremotus magnus et ruina civitatum et parietum; et si aqueum, valde magnum dampnum accidet et forte nocumentum in aquis, et hoc modo erit die qualibet secundum quod ei convenit. Et dixit: Quando Mars potens et orientalis fuerit, vincent illi qui fuerint in oriente marantes in accidente eorum; et si potens occidentalis, vincent illi de accidente marantes in oriente eorum. Et si guerra fuerit inter illos de accidente et oriente, aspice: si Saturnus et lupiter festini fuerint in itinere, orientales erunt victores festine, et si fuerint tardi, lix prolongabitur inter eos; et si hii duo planete fuerint in signa duorum corporum, erit lis in multis terris vel multotiens; et si fuerint in signa flxo, erit lix levis, et si in mobili, erit magnum et forte dampnum in terra. Et dixit: Quando Mars fuerit retrogradus contra Saturnum hora signiflcationis, accidet lis multum magna et guerra fortis, et elongabitur lix donec compleatur tempus signiflcationis. Et scias quod Saturnus est valde peior de nocte quam de die, et Mars peior de die quam de nocte. Et dixit quod Caput Draconis est calidum et Cauda est frigida. Et si Saturnus se coniunxerit cum Cauda hora signiflcationis, demonstrat famem et forte frigus secundum rem in qua concordaverit signum

2 dices omne] dices esse CLRVen, dices esse omne D, die omne V 9 none] AFKW, lectio dubia (none vel contrarie) cett. mss. 12 infortune] fortune CPVWZVen 13 terrenum] terreum ABEFKORT 15 magnum] om. AKP 17-18 qui fuerint] qui sunt LPTVen, qui morantur 0, qui sunt fuerint V, om. D 21 in itinere] virtutem CWZ, itinere DPV, virture Ven 1 festine] festini DPRVen 24 lix levis] inv. 0, lis lenis Z, lis om. KS 1 in mobili] immobili A, mobilibus CDPVen, in mobilibus VWZ

344

10

15

20

25

PAOLO LUCENTINI

suum. Et si fuerit in Piscibus, accident in hominibus expaventationes, magnus metus et grandis defectus piscamentis, et accident hominibus religiosis dolor magnus et tristitie; et si Mars eos aspexerit, interficient eos; et si Venus eos aspexerit, erunt subiecti; et si Sol, rex appodiabit se de ipsis. Et dixit quod quando planeta alicuius gentis impeditus fuerit hora significationis, si signum fuerit humidum, erunt impedite propter submersionem aquarum et humiditatum; et si fuerit siccum, propter siccitatem et ventas; et si ea Mercurius aspexerit existens infortunatus, erit aqua circa eos et non poterunt eam habere; et si Saturnus aspexerit, cum doloribus morientur ventorum et de lasciadas; et si Mars aspexerit, morientur cum spata et igne; et si fuerit Mars in signa duorum corporum, morientur cum sagittis et rebus diversis. Et dixit: Si aspexerint infortune et ille de sub radiis, significat contrarium eius quod significavit fortuna. Et si infortuna a loco sua aspexerit, erit malum per latrones. Et quando fortune aspexerint existentes retrograde aut in statione sub radiis, hereses significant et aliquid litis. Et quando significatio fortunarum et infortunarum fuerit per unum equale, significat quod genti proveniet bonum et malum in uno. Et dixit quod quando Mercurius dampnatus fuerit, significat quod scribe et servientes consulent regi ut faciat iniustitiam; et si Mars Mercurium aspexerit in hoc statu, significat multos latrones. Et dixit quod quando Luna Martem et Mercurium aspexerit, significat quod gentes guerrantes inter se petent treugas. 3 dolor magnus et tristitie] dolores magni et tristicie AK, pavores tremores et tristicie magne T, tristicie et dolor magnus V interficient] interficiet CDOPVen 4 appodiabit] appoderabit BLUVWZ, approdabit D, apponderabit EFOT, appondeabit K, appondiabit R. Cf. A. BLAISE, Lexicon Latinitatis Medii Aevi. Turnhout, Brepols, 1975, p. 59 8 et humiditatum] et humiditates BDFLORSTU, om. AEK 10 Saturnus] eam add. CPVWZVen 11 de lasciadas] delascidendis B, delasciradas CPVen, delascidias E, delaseiadas 0, om. DS (in lac. D), delasciadas cett. mss. - Paris BnFfr. 1348, f 105va: de inflammations; Paris BnF lat. 7321 A, f 124rb: de lachades (cf. supra p. 339) 14 infortune] fortune CVZVen 1 de sub] de iosum AEOPSWZ, de id est sub iosum BL, de iosum sub C, derosum D, de sub (iosum del. et s. l. sub) F, de iosum et s. l. id est sub U 1 de sub radiis] deorsum K, de iosum id est sub radiis solis R, om. T 15 infortuna] fortuna EPS 16 quando] lunam add. A, lune add. K 17 hereses] heregias 0, heresteres (?) R, hereses et in marg. heresis V, om. D 20 proveniet] eveniet A, provenient EFOTU, provenir K, perveniet R, eveniet et S 23 scribe] scribani ABDEKORTU 1 faciat] fadant EOV, faciet K 26 guerrantes] gereiantes BU, guerreiantes CDLPZVen, et guerrelantes E, 1

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

lo

15

20

345

Et dixit quod quando planeta magnatum et populi fuerit infortuna existens retrograda vel in statione et aspexerit aspectu malo dominum regionis, surgent homines qui non sunt de sua terra et inimici sui; et si aspectus fuerit de trino vel sextili, erunt inimici sui homines de sua domo et sui propinqui. Et quando dampnum forte fuerit, aspice in quo loco fuerit oppositio et die pro certo quod die ipsa morietur; et si fortune aspexerint, iudica quod rex vincet et evadet de sua gente nisi cadens fuerit ipsa fortuna. Et si Mars ibi aspexerit, festinabitur mors sua; et si Saturnus, habebit ibi carcerem longo tempore donec moriatur; et si ambo aspexerint, Mars scilicet et Saturnus, erit captus, postmodum interfectus; et si hoc fuerit in signa bicorporeo, interflcientur in carcere multi secum. Et si una infortuna fuerit in signa bicorporeo et alia in mobili, non erit una sala vice sed multis, et erit dampnum in terra ipsa donec infortuna exeat de loco ipso vel quod aspiciat fortuna destruens constellationem ipsam. Et dixit: Convenir ut des comparationem a signiflcationibus rerum ad signiflcationes luminarium, quia, si Sol fuerit tardus et Luna minuta hora signiflcationis et signiflcatio demonstraverit lites, prolongabuntur multum; et si Sol fuerit festinus et Luna aucta lumine hora signiflcationis, erit res de conversa. Et demonstrante signiflcatione lites existendo de die, festinabuntur lites et non prolongabuntur. Hic enim adiunximus multa de dictis Hermetis, de quibus proflcies si deus voluerit.

et gerelantes F, gwerrantes K, georianes (?) R, bellantes T, guerrelantes W 1 treugas] treguas CDLPRZVen, indutias T, treuguas V 2 aspexerit] aspexerint OTWZ 8 fortuna] OV, infortuna cett. mss. 1 ibi] sibi CDPVen, tum (?) T 10 scilicet] om. CDKPRSVWZVen captus] et add. DPVen 11 hoc] om. AKPV 18 demonstraverit] demonstrabit AK, dampnaverit B, demonstraverint 0 19 multum] hic exp!. T 20 significatione] significaciones CVWZ, significacionem R. 1

346

PAOLO LUCENTINI

APPENDICE l:ERMETISMO E ALBUMASAR. l:EDIZIONE DELL' «INTRODUCTOR IUM MAIUS»

a cura di Richard Lemay

Come per il Liber de accidentibus, cosl pure per altri scntt1 astrologici, divinatori, magici e alchemici attribuiti a Ermete è stata individuata un' origine araba. Per la gran parte dei testi astrologici e divinatori conosciamo la derivazione o le fonti manoscritte arabe: Centiloquium, Liber de stellis beibeniis, Liber Antimaquis, Liber de spatula27 • Gli scritti magici provengono quasi tutti dalla tradizione harrâniana e araba28 . Dopa la documentazion e raccolta da W Scott e A. S. Ferguson per i testi e i frammenti filosofici 29 , il dassico inventario di L. Massignon 30 , le sezioni consacrate a Ermete nei volumi di F. Sezgin31 e altri importanti contributi pubblicati negli ultimi decenni 32 , si avver-

27 Queste opere, ad eccezione del Centiloquium, saranno edite insieme al Liber de accidentibus, alla Lectura geomantiae e al Liber runarum nel prossimo volume di «Hermes Latinus» (III, 4); cf. supra n. 1. [Si veda ora HERMES TRISMEGISTUS, Astrologica et divinatoria, ed. G. Bos, C. BuRNETT, T. CHARMASSON, P. KuNITZSCH, F. LELU, P. LuCENTINI (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 144C; Hermes Latinus III, 4). Turnhout, Brepols, 2001.] 28 Il volume con gli scritti magici, attribuiti a Hermes, Belenus, Toz Graecus e Germa Babyloniensis (CCCM 146, Hermes Latinus VI), armai quasi compiuto, sarà pubblicato a cura di V. PERRONE CoMPAGNI della Università di Firenze. 29 W. ScoTT, Hermetica. The Ancient Greek and Latin Writings which Contain Religious or Philosophie Teachings Ascribed to Hermes Trismegistus, IV. Testimonia. With Introduction Addenda and Indices by S. FERGUSON. Oxford, Clarendon Press, 1936. 30 L. MASSIGNON, Inventaire de la littérature hermétique arabe, in A.-J. FEsTuGIÈRE, La Révélation d'Hermès Trismégiste, I. L'astrologie et les sciences occultes. Paris, Gabalda, 1950, Appendice III, pp. 384-400. 31 F. SEZGIN, Geschichte des arabischen Schrifttums (bis ca. 430 H), 1-IX. Leiden, Brill, 1967-1984. 32 Per esempio M. PLESSNER, «Hermes Trismegistus and Arab Science», in Studia

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

347

te ormai l' esigenza di uno studio sistematico dell' ermetismo arabo, sia filosoflco-religioso sia tecnico-operativo. Un'esigenza, questa, che trova conferma e impulso in recenti ricerche ed edizioni critiche. Nel 1995 l'Istituto Universitario Orientale di Napoli ha pubblicato la monumentale edizione in nove volumi di Abu Ma'far al-Bal!iï (Albumasar), Liber introductorii maioris ad scientiam judiciorum astrorum, a cura di Richard Lemay33 • 1 volumi sono cosl costituiti: I [Tome I. Première partie] L'œuvre et sa tradition manuscrite arabe. Introduction. II [Tome I. 2ème partie] Maqdldt I-V. Texte arabe et apparats critiques. III [Tome I. 3ème partie] Maqdldt VI-VIII. Texte arabe et apparats critiques. IV [Tome II. Première partie] Traduction latine de Jean de Séville (A.D. 1133). Introduction. V [Tome II. 2ème partie] Texte latin de Jean de Séville avec la Révision par Gérard de Crémone. VI [Tome II. 3ème partie] Traduction latine de Jean de Séville. Apparats critiques. VII [Tome III. Première partie] Traduction latine de Hermann de Carinthie (A.D. 1140). Introduction. VIII. [Tome III. 2ème partie] Traduction latine de Hermann de Carinthie. Texte critique.

IX. Indices. Chacun des huits volumes de la série indexé séparément.

Limportanza di Albumasar nella storia del pensiero scientiflco e dell'astrologia è testimoniata dall'intensa diffusione conosciuta in età medievale e rinascimentale dalla sua grande opera, l' Introductorium maius (Kitab al-mudb.al al-kabïr), composta nell'848 e rielaborato nell'876. Le accuse di plagia rivolte ad Albumasar, già nel corso della Islamica, 1 (1954), pp. 45-59; M. ULLMANN, Die Medizin im Islam. Leiden-Këiln, Brill, 1970. 33 Hanno contribuito alla pubblicazione il Dipartimento di Studi e Ricerche su Africa e Paesi Arabi, il Dipartimento di Studi Asiatici e il Dipartimento di Filosofla e Politica. Sulla copertina i primi tre volumi sono datati 1995, glialtri 1996. La cura della stampa è merito della Prof Carmela BAFFIONI del Dipartimento di Studi e Ricerche su Africa e Paesi Arabi, che ha effettuato la revisione formale ed editoriale dell' opera.

348

PAOLO LUCENTINI

sua vita, non hanno ancora avuto né una decisiva conferma né una persuasiva confutazione, ma non v'è dubbio che la continuità del suo prestigio attesti un durevole consenso e una costante influenza. Ledizione di Lemay è altamente meritoria, perché mette finalmente a disposizione degli studiosi un testo fondamentale dell' astrologia medievale, in una complessa edizione, che comprende, insieme all' originale arabo, anche le traduzioni latine eseguite nel 1133 da Giovanni di Siviglia (poi rivista e corretta forse da Gerardo da Cremona) e nel 1140 da Ermanno di Carinzia. Del resto, le competenze di Lemay nel1' ambito dell' arabistica e della filosofia medievale, soprattutto quella di impronta aristotelica, conferiscono alla sua impresa un valore scientifico di grande autorevolezza. Ma c' è un limite non trascurabile che, corne studioso della tradizione ermetica, non posso non rilevare. Ed è che i pregiudizi 'anti-ermetici' di Lemay, inestricabilmente connessi a una sua aspra, e non sempre misurata, polemica con le posizioni di David Pingree, Io conducono nella interpretazione del testo a una serie di contraddizioni, di abbagli e incoerenze. Non è ora mio intenta sottoporre a una discussione critica tutti i punti sui quali è possibile (e in alcuni casi doveroso) dissentire, ma soltanto esaminare con attenzione il ruolo dell' ermetismo nell' Introductorium maius e riconoscere l' importanza - e per gli ultimi due libri la centralità - che gli compete 34 . Linterpretazione di Lemay è esposta nel volume 1, pp. 23-43, «Lœuvre et sa tradition manuscrite arabe». Nell'Introductorium maius, scrive Lemay, i complementari sistemi fisici e cosmologici di Aristotele e Tolomeo costituiscono le basi scientifiche dell'astrologia, e presiedono alla rielaborazione di dati e concezioni ereditate dagli astrologi egiziani, babilonesi, persiani e indù. Nei primi quattro trattati Albumasar raccoglie gli elementi della cosmologia e della fisica orientali, e «les soumet à un ré-examen selon une démarche spécifiquement grecque qui opère comme un catalyseur reclassifiant et organisant les éléments dans un cadre nouveau où domineront les théories d'Aristote et de Ptolémée» (1, pp. 23-24). Gli apporti teorici dell'astronomia tolemaica 34 I volumi sono indicati con numeri arabi, seguiti dalla numerazione delle pagine. La traduzione latina di Giovanni di Siviglia è siglata «G», quella di Ermanno di Carinzia «E»: ne! rinvio alle versioni indico soltanto le righe del!' edizione. Le partizioni del testo (Maqala e Ftl.ll in Albumasar, Tractatus e Differentia in G, Liber e Capitulum in E) sono rispettivamente in numeri romani e arabi.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

349

e alessandrina sono principalmente i seguenti: la definizione del cosmo corne sfera unica limitata nello spazio, avvolta da una sfera suprema che è causa prima e inalterabile del movimento; il moto uniforme della sfera suprema, comunicato all'universo fisico, è senza inizio e senza fine; il cielo, dalla prima sfera alla sfera della Luna, è costituito dalla quintessenza o etere, che differisce dalle quattro essenze del mondo sublunare in perpetuo mutamento; la quintessenza è una natura perfetta, incorruttibile, animata da una serie di movimenti perfettamente regolari, che sono la fonte di ogni alterazione e mutamento - compreso il passaggio dal non essere all' essere - nella sfera dei quattro elementi. La descrizione del mondo presenta le dottrine astronomiche dell'Almagesto tolemaico: epicicli ed eccentrici, apogei e perigei, longitudini e latitudini dei movimenti planetari. «Rien n'y manque de l'astronomie alexandrine» (1, p. 24). Le teorie fisiche di Aristotele sono testimoniate nell' affermazione ripetuta che i corpi celesti influiscono sul mondo inferiore, non per effetto delle qualità elementari, che non possiedono, ma per il loro movimento e la loro luce. Anche la fisica terrestre è guidata da Aristotele, che trasmette al testo importanti dottrine: teoria dei quattro elementi, costituzione elementare dei corpi, causalità della materia e della forma, interferenza reciproca di azione e passione, ruolo delle quattro cause seconda gli Analitici Posteriori, dipendenza dei mutamenti nei corpi terrestri dai movimenti dei corpi celesti. La stessa animazione dei corpi celesti è descritta «selon un principe strictement aristotélicien» (1, pp. 24-25) 35 . Negli ultimi quattro trattati, consacrati alla descrizione della tecnica astrologica, gli assiomi della filosofia greca restano validi ma non trovano spesso l' occasione di esprimersi apertamente, perché l' esposizione di Albumasar si distende in un sincretismo che aspira a fondere la scienza greca con la scienza persiana, egiziana e indù, e cosl affabula e contamina l' astronomia greca con una incalcolabile congerie di orpelli astrologici che «au fond se ressentent incorrigiblement de l'anthropomorphisme qui est à la base de toute l'interprétation astrologique de tous les temps» ( 1, p. 26). Questa ricostruzione s'intreccia strettamente con una critica serrata delle tesi esposte nel 1970 da David Pingree nel Dictionary of

35 R. LEMAY, Albumasar Liber introductorii, l, p. 25: «l'intelligence étant présente chez certains êtres sublunaires comme les humains, la cause supérieure, c'est-à-dire le monde des corps célestes, ne peut contenir moins que son effet».

350

PAOLO LUCENTINI

Scientific Biography3 6 • Pingree, scrive Lemay, sostiene che Albumasar non ha derivato le sue dourine cosmologiche direttamente da Aristotele, ma attraverso i libri ermetici conservati dai Sabei o Barraniani ( 1, p. 31). Basra confrontare le sezioni di ispirazione aristotelica (I, 3-4; Ill, 3; IV, 4) con i passaggi autenticamente ermetici (II, 7; V, 4 e 7), per cogliere la differenza che Albumasar riconosce tra il vago peripatetismo degli scritti sabei e le dimostrazioni aristoteliche che costituiscono le basi fllosofiche della sua astrologia, e misurare cosl lo scarto tra il rispetto accordato al sistema tolemaico e la menzione formale della tradizione ermetica (1, pp. 25 n. 66, 32).

Pingree, in realtà, nel suo articolo del 1970 attribuisce ad Albumasar un disinvolto eclettismo - fondato sull'idea che tutti i diversi sistemi di pensiero derivano da una sola rivelazione - che in astrologia e astronomia accomuna la tradizione Pahlavi (o medio-persiana) di origine greco-indo-iraniana, una tradizione Sanscrita greco-indiana e il sistema di Tolomeo; perla fllosofia attinge ad Aristotele e Teone di Smirne; per la dottrina degli influssi astrali e della teurgia combina i testi Pahlavi con gli scritti di al-KindI e i libri degli Barraniani; trae infine elementi diversi dai testi di scienziati persiani di lingua araba. Poi, dopo aver ricordato la straordinaria rinomanza di Albumasar tra i suoi contemporanei e nei secoli seguenti, Pingree ricorda che la sua giustificazione fllosofica della scienza astrologica, oltre che nel perduto Libro della fondazione dell'astrologia, è ampiamente elaborata anche nella prima maqdla dell' lntroductorium maius.

Il sistema cosmologico di Albumasar, scrive Pingree, è costruito sul pensiero aristotelico insieme a elementi neoplatonici, ma l' aristotelismo di Albumasar non proviene (corne aveva già sostenuto Lemay37) dalle versioni arabe del De coelo, della Physica e del De generatione et corruptione, ma dagli scritti attribuiti ai 'profeti' l;iarraniani: Ermete e Agathodaimon . Poiché i Sabei di Barran dipendevano da Aristotele per le teorie sull'universo materiale, e studiavano le leggi della natura sensibile per cogliere le relazioni tra le sfere eteree e il monda subluna-

36

D. PrNGREE, «Abü Ma'shar», in Dictionary of Scientific Biography, I, pp. 32-39. 37 R. LEMAY, Abu Ma 'shar and Latin Aristotelianism in the Twelfth Century. Beirut, American University of Beirut, 1962.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

351

re, è facile pensare, conclude Pingree, che la giustificazione dell' astrologia sia presa da Albumasar «in its main outline ... from the books of the l:Iarranians, and is thus only a part of a much more elaborate universal philosophy of emanation» 38 . Dispiace, allora, rilevare, al di là dei contenuti scientifici oggetto di discussione e confronto, il tono insistito e animoso della critica rivolta da Lemay a Pingree 39 • Anche perché le posizioni espresse da Pingree non sono dogmatiche o preconcette, ma nascono da una puntuale analisi dei testi e si concludono con una ipotesi, strutturata e documentata, ma disposta a un confronto critico. Non è mio proposito esaminare il lavoro di Lemay in modo sistematico40 e, non essendo un arabista né uno studioso della scienza e del pensiero arabo, non ho l' autorità per avventurarmi in questioni che paiono ancora aperte o sono comunque oggetto di discussione interpretativa. Albumasar pensatore originale o eclettico? scienziato o divulgatore? Mi auguro solo che gli inevitabili conflitti che segnano e vivificano il lavoro storiografico possano trovare esiti ulteriori meno

38

D. PINGREE, «Abü Ma'shar», p. 33. Pochi esempi: «récit abracadabrant» (R. LEMAY, Albumasar Liber introductorii, l, p. 2), «auteur boulimique» (1, p. 14 n. 31), «C'est faire fi de l'évidence aveuglante que de soutenir une opinion comme celle de Pingree» (l, p. 25 n. 66), «fatras imaginé par Pingree ... impardonnable légèreté» (1, p. 28), «il n'y a vraiment pas lieu de discuter cette assertion au fondement chymérique» (1, p. 32). Nell'Appendice IV del vol. l, pp. 249-253, da! titolo significativo «Justification des critiques à l'égard des travaux de David Pingree», l'autore non esita ad accusare Pingree di menzogna: «innombrables erreurs et même falsifications» (1, p. 249); e ancora: «ce tâcheron», «Un 'dumping' de matériaux indigestes, crânement jetés en pâture à l'historiographie contemporaine» (1, p. 249), «descriptions nébuleuses et un peu ivres» (1, p. 251), «méthodes qui sont un affront à la critique historique» (1, p. 252), «A quelles impostures une telle méthode ami-historique peut aboutir» (1, p. 253). 40 Mi limito a correggere, per i testi ermetici, tre indicazioni di Lemay. Ne! ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16204, pp. 548-552, è segnalato il Centiloquium di Ermete, inc. «Capitula stellarum oblata Almansor. Signorum dispositio est ut dicam» (R. LEMAY, Albumasar Liber introductorii, 4, p. 15), ma in realtà si tratta dei Capitula Almansoris (L. THORNDIKE, P. KlBRE, A Catalogue of Incipits, col. 1504; R. LEMAY, ibid., 4, pp. 72, 145). Erronea identificazione del Centiloquium Hermetis con i Capitula ad Almansorem (R. LEMAY, ibid., 4, p. 111). Ne! ms. Paris, Bibliothèque de l'Université, 640, sono indicati ai ff. 75r-76r i «Flores Hermetis. Traduction de Platon de Tivoli» (R. LEMAY, ibid., 4, p. 52), mentre il testo è il classico Centiloquium ermetico nella versione di Stefano di Messina. 39

352

PAOLO LUCENTINI

prevenuti e più meditati. Quello che invece posso fare, corne studioso della tradizione ermetica, è interpretare il ruolo e la presenza di Ermete astrologo nell' lntroductorium maius di Albumasar, per mostrarne, nell'insieme cosl corne nel dettaglio, il valore e i limiti 41 . In questa breve esposizione faccio riferimento alla versione latina di Giovanni di Siviglia, completa e letterale, trasmessa in numerosi manoscritti e molto conosciuta in età medievale; la versione di Ermanno, elegante ma incompleta e non sempre affidabile, fu pubblicata più di una volta tra il sec. XVe XVI ed ebbe molto successo tra gli umanisti 42 .

1. Il contenuto di II, 7 è costituito dai seguenti terni astrologici: i quadranti della zodiaco e le quattro stagioni; segni mobili, füsi e comuni; i segni zodiacali e la loro natura; le triplicità. Seconda la versione di Ermanno tutto il capitolo è estratto da un' opera di Ermete: «Capitulum septimum. De quadrantibus circuli causaque mobilium, firmorum et bipertitorum, causaque numeri signorum ac quare ab

41

Per l'importanza di Albumasar nella tradizione ermetica basti ricordare il Centiloquium di Ermete, che ha quasi Io stesso incipit («Dixit Hermes: Sol et Luna post deum omnium viventium vita sunt») del Liber rememorationum vel excerpta ex secretis Albumasar in Sadan, un florilegio dei detti di Albumasar. La versione latina di Albumasar in Sadan, che forse copre solo una parte del testa arabo, inizia con «Dixit Sadan: Audivi Albumasar dicentem quod omnis vita viventium post deum est Sol et Luna». F.J. CARMODY, Arabie Astronomical andAstrological Sciences, pp. 101-102; L. THORNDIKE, «Albumasar in Sadan», in Isis, 45 (1954), pp. 22-32. Inoltre il De revolutionibus annorum nativitatum di Albumasar è attribuita a Ermete in alcuni manoscritti ed edizioni. Alla fine del sec. X risale una traduzione greca, poi volta in latino ne! sec. XIII: ALBUMASAR, De revolutionibus nativitatum, ed. D. PINGREE. Leipzig, Teubner, 1968, pp. v-viii. La traduzione latina è attribuita a Stefano di Messina e datata 1262 ne! ms. Praha, Archiv Prazského Hradu, Knihovna Metropolitnî Kapitaly, M. 106 (1466), sec. XV, f. 61r: «De revolucione annorum nati(vitatum) liber primus translatus a magistro Stephano Tactu (?) de Messana de greco in latinum anno Christi 1262»; cf. A. PoDLAHA, Soupis rukopisü knihovny metropolitni kapitofy Prahké. Praha, Ceska akademie, 1922, pp. 332-333. La versione del ms. di Praga, ff. 61r-133r, è stata erroneamente identificata con il Centiloquium ermetico da A. PoDLAHA, Soupis rukopisü, p. 333, e da F.J. CARMODY, Arabie Astronomical andAstrological Sciences, p. 54. Ma già in epoche precedenti il testa era stata riferito a Ermete in alcuni mss. (F.J. CARMODY, Arabie Astronomical and Astrological Sciences, p. 95: Brevis compilatio Hermetis de revolutionibus nativitatum) e nelle edizioni Augsburg 1558 e Base! 1559 (ALBUMASAR, De revolutionibus nativitatum, p. vr n. 2: HERMES PHILOSOPHUS, De revolutionibus nativitatum Libri duo incerto interprete). 42 La versione latina di Ermanno fu stampata da Erhard Ratdolt ad Augsburg ne! 1489 e 1495, poi da Jacobus Pendus Leucensis a Venezia ne! 1506.

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

353

Ariete inchoent, signorum quoque naturis et trigonis iuxta quod Hermes tradit post Abidemon. Hic locus Hermetis sententie post Abidemon de circuli quadrantibus, signorum formis, numero, initio, natura, trigonis. Cuius ipsa verba ad integritatem in medium adducimus» (E 265-271). Nella Introduzione generale Lemay pone in dubbio l'attendibilità di Ermanno e sostiene che il testo arabo «est loin d'être aussi spécifique sur la provenance de ce morceau hermétique» (1, p. 73 n. 30). Ma poi, nell'apparato critico, Lemay conviene che il testo arabo non si oppone alla testimonianza di Ermanno (2, p. 146), e che lo stile e il vocabolario sono nettamente diversi dall'uso abituale di Albumasar. La fonte è verosimilmente ci tata ad verbum (2, p. 151). Dopo i primi dubbi, dunque, Lemay riconosce l'origine ermetica del passo. Lemay afferma poi che in tutto il capitolo è assente ogni prospettiva scientifica, corne del resto in tutti gli scritti ermetici, e che l' autorità di Ermete è puramente accessoria: «Le chapitre entier n'est qu'une plate récitation de la doctrine la plus traditionnelle sur la nature des signes sans l'ombre de justification autre que l'ancienneté et l'autorité de la doctrine. C'est la caractéristique usuelle des doctrines communiquées dans les ouvrages hermétiques. Lessentiel de la démonstration 'scientifique', selon les lois de la physique aristotélicienne et de l'astronomie ptoléméenne, ayant déjà été exposé dans les chapitres qui précèdent, l'autorité de Hermès n'est visiblement invoquée que comme accessoire» (1, p. 73). E in seguito: la fonte ermetica del passo costituisce, insieme a pochi altri luoghi (V, 4; VI, 1), il solo vestigio diretto della tradizione harraniana; essa occupa una parte minima dell' opera, molto inferiore alla diretta utilizzazione delle domine fisiche di Aristotele, Tolomeo, Ippocrate, Galeno, Arato etc. (2, pp. 150-151).

In realtà l' esposizione ermetica del cap. 7 non è poi cosl dissimile dal metodo 'analogico' dei capitoli precedenti. E in primo luogo è da notare che il titolo del capitolo ermetico nella versione di Giovanni4 3 riprende e ingloba i titoli dei cap. 3-6 e dunque introduce una esposizione delle dottrine ermetiche analoga alle trattazioni precedenti44 • 43 ALBUMASAR, Liber introductorii Il, 7 (G 488-492): «Differentia VII, in scientia quartarum circuli, et in causa signorum mobilium, fixorum atque communium, et causa in numero signorum et quod sint XII, et cur inceperunt ab Ariete in ordinatione eorum naturarum, et scientia eorum triplicitatum secundum quod dixit Hermes Aaidimon». 44 ALBUMASAR, Liber introductorii II, 3-6 (G 125, 169, 211, 253): «Capitulum tercium. Quare hee ymagines numero XII sint ... Capitulum quartum. De composi-

354

PAOLO LUCENTINI

Ma soprattutto si deve rilevare che, stando allo stesso Lemay, il metodo seguito nei cap. 3-6 non è lontano da quello incontrato nel passo ermetico: nel cap. 3 l' affinità naturale tra i quattro elementi della fisica aristotelica e i dodici segni zodiacali è dimostrata «selon la méthode analogique seulement et non apodictique», e la determinazione delle triplicità «est un parfait exemple de raisonnement par analogie étendu jusqu'aux limites du vraisemblable» (1, p. 72); nel cap. 6, con la divisione dei segni in mobili, fissi e comuni, «la logique à l' œuvre est celle de l'analogie et de la sympathie plutôt que d'une présentation réaliste de l'univers physique» (1, p. 73). Nel cap. 5, infine, Lemay sostiene che la dimostrazione di una gerarchia naturale tra i dodici segni dello zodiaco è condotta secondo i principi della fisica aristotelica (1, p. 72): ma in realtà, anche in questo caso, il primato dell'Ariete riposa sulla semplice analogia tra il circolo zodiacale e il ciclo delle stagioni. 2. Il trattato V espone le dignità planetarie: case, esaltazioni, depressioni, termini. Con questo trattato «l'on entre dans le domaine plus traditionnel de l'astrologie. Le ton sera désormais beaucoup moins philosophique, beaucoup plus anthropomorphique , où prévaut la méthode de la preuve par analogie ou sympathie» (1, p. 82-83). In questa seconda parte dell' Introductorium, che comprende i trattati V-VIII, l' autorità di Ermete «est à peine perceptible, et sûrement pas en position d'honneur»: le dottrine ermetiche sono menzionate solo in due luoghi, nei cap. 4 e 7 del trattato V sul tema delle case e delle esaltazioni, e sono portate «en confirmation de doctrines déjà établies sur l'autorité d'un auteur grec, Ptolémée» (1, p. 84). La ricostruzione di Lemay non trova tuttavia riscontri nel testo. Innanzi tutto Ermete è citato moite aitre volte (quasi cinquanta occorrenze) nei trattati V-VIII. Inoltre, nel trattato V i capitoli dedicati alle case (2-4) e alle esaltazioni (5-7) dei pianeti sono organizzati secondo uno schema fisso che presenta e discute le opinioni degli antichi astrologi, di Tolomeo e di Ermete: «secundum quod putaverunt quidam astrologorum ... secundum quod convenir dictis Ptholomei .. . secundum quod convenir dictis Hermetis Aaidimon philosophi ... secundum quod putaverunt quidam astrologorum ... secundum quod putavit Ptholomeus ... secundum quod convenir dictis Herme-

tione nature harum ymaginum ... Capitulum quintum. Quare ab Ariete inchoent ... Capitulum sextum. De tropicis, firmis et bipertitis».

IL «LIBER DE ACCIDENTIBUS» ERMETICO

355

tis» 45 . Lautorità di Ermete, dunque, almeno sul piano espositivo, è valutata corne quella degli antichi astrologi e di Tolomeo. 3. Nel cap. 2 del trattato V le domine degli antichi astrologi sono tutte respinte4 6 , mentre la giustiflcazione delle case planetarie è riportata a Ermete e Tolomeo: "Hermes autem et Ptholomeus actor Libri Iudiciorum patefecerunt causam domorum planetarum. Et narrabimus hoc si Deus voluerit» 47 • Segue nel cap. 3 l' esposizione di Tolomeo, e nel cap. 4 quella di Ermete. Limportanza di Ermete non è dunque inferiore a quella di Tolomeo. Lemay riconosce che la dottrina di Ermete, nella prima parte del cap. 4, è riferita in una forma che sembra costituire «une citation directe de quelque livre sabéen»; nella seconda parte, invece, dopo un' analisi complessiva delle opinioni di al tri astrologi che si conclude con il giudizio «toutes ces opinions se valent», Albumasar, scrive Lemay, toma a esporre la propria dottrina «dans laquelle on trouve un syncrétisme fait de la réunion de tout ce qui peut être sauvé des opinions jusqu'ici exposées». La conclusione di Lemay èche l' opinione di Ermete, e dunque il ruolo dei libri sabei, è del tutto secondaria tra le numerose dottrine dello stesso stampo, «qui toutes sont tenues pour éloignées de la 'vérité' ptoléméenne». La concezione di Albumasar è dominata dalle fonti greche «et il faut être aveugle pour le nier» (1, p. 85-86) 48 • Ora bisogna invece precisare due punti. ln primo luogo, il giudizio che «tutte queste classiflcazioni si equivalgono» include non solo

45 ALBUMASAR, Liber introductoriiV, 2-7 (G 75-76, 155-156, 238-239, 403-404, 490-491, 525-526). 46 ALBUMASAR, Liber introductorii V, 2 (G 116): «et hec narratio destruiturn; (G 139-140): >7 5 . Insieme allo sconcerto, tuttavia, si affaccia e prevale la paura. In uno dei Sermones super Cantica Canticorum dedicato ai movimenti clandestini Bernardo si mostra turbato per la moltitudine delle volpi che demoliscono la vigna del Signore76 , perla mancanza di difensori e le difflcoltà della difesa. Un tempo, egli scrive, l' eretico combatteva apertamente e davanti a tutti soccombeva; se persisteva nelle tenebre dell'errore, inaridiva nell'isolamento, «quia non repullulat error publice confutatus, et falsitas aperta non germinat». Ma ora, cosa possiamo fare con queste malignissimae vulpes che preferiscono nuocere invece che prevalere, né vogliono mostrarsi ma insinuarsi? Conquistare la gloria per la loro dottrina è sempre stata l'intenzione di tutti i nemici della Chiesa: ma l' eresia di oggi, più maligna e astuta delle precedenti, si nutre dei danni che provoca e non si cura della propria gloria77 . In un altro Sermone esprime il suo sgomento perché i nuovi nemici della

75 EVERVINUS STEINFELDENSIS, Epistola ad Bernardum de haereticis sui temporis, PL 182, col. 677C: «Quo audito, cum per triduum essent admoniti, et resipiscere noluissent, rapti sunt a populis nimio zelo permotis, nobis tamen invitis, et in ignem positi, atque cremati; et, quod magis mirabile est, ipsi tormentum ignis non solum cum patientia, sed et cum laetitia introierunt et sustinuerunt. Hic, sancte pater, vellem, si praesens essem, habere responsionem tuam, unde istis diaboli membris tanta fortitudo in sua haeresi, quanta vix etiam invenitur in valde religiosis in fide Christi». Gli eretici di Evervino sono gli Henriciani di Colonia. 76 Cant. 2, 15. 77 BERNARDUS CLARAEVALLEN SIS, Sermones super Cantica Canticorum LXV, I, 1-2, ed. J. LECLERCQ, C. H. TALBOT, H. M. ROCHAIS, in Opera, II. Roma, Editiones Cistercienses, 1958, pp. 172, 14 - 173, 5 (PL 183, col. 1089A-C): «Movet me autem pro ipsa multitudo demolientium eam, defensantium paucitas, difficultas defensionis. Difficultatem occultatio facit. Nam cum Ecclesia semper ab initio sui vulpes habuerit, cito omnes compertae et captae sunt. Confligebat haereticus palam - nam inde haereticus maxime, quod palam vincere cupiebat -, et succumbebat. lta ergo facile illae capiebantur vulpes. Quid enim, si posita in lucem veritate, haereticus in suae pertinaciae tenebris remanens, solus foris religatus aresceret? Nihilominus capta reputabatur vulpes, condemnata impietate, et impio foras misso, ostentui urique iam victuro, non fructui. Ex hoc, iuxta Prophetam, erant illi ubera arentia et venter sterilis (Os. 9, 14), quia non repullulat error publice confutatus, et falsitas aperta non germinat. Quid faciemus his malignissimis vulpibus, ut capi queant, quae nocere quam

I FALS!

DI

GUARNIERO

DI

ROCHEFORT

423

Chiesa non hanno un nome e sembrano, per un inganno diabolico (daemonum ludificatio), non avere un fondatore. Nunc autem videte, si non proprie daemonum, et non hominum, ludificatio haec, secundum quod praedixerat Spiritus. Quaere ab illis suae sectae auctorem: neminem hominem dabunt. Quae haeresis non ex hominibus habuit proprium haeresiarcham? Manichaei Manem habuere principem et praeceptorem, Sabelliani Sabellium, Ariani Arium, Eunomiani Eunomium, Nestoriani Nestorium. Ita omnes ceterae huiusmodi pestes, singulae singulos magistros homines habuisse noscuntur, a quibus originem simul duxere et nomen. Quo nomine istos titulove censebis? Quoniam non est ab homine illorum haeresis, neque per hominem illam acceperunt; absit tamen ut per revelationem Iesu Christi, sed magis et absque dubio, uti Spiritus sanctus praedixit, per immisionem et fraudem daemoniorum 78 .

Anche più tardi, alla fine del secolo, si avverte un senso di spavento per l'intreccio degli errori e la difficoltà di combatterli uno ad uno. Alano di Lille, che nel suo trattato Contra haereticos dedica i quattro libri a eresie diverse 79 , rimpiange i bei tempi antichi, quando le singole eresie, sorte in epoche diverse, erano condannate con pubblici editti dalla Chiesa universale: «Olim vero diversi haeretici, diversis temporibus, diversa dogmata et adversa somniasse leguntur, quae generalis Ecclesiae publicis edictis damnata noscuntur» 80 • Ora invece accade che i novi haeretici costruiscano una generalis haeresis, corne un solo idolo formata da idoli diversi, un solo mostro composta di mostri diversi, un unico veleno distillato da tante erbe velenose 81 . Contro questi

vincere malunt, et ne apparere quidem volunt, sed serpere? Omnibus una intentio haereticis semper fuit, captare gloriam de singularitate scientiae. Sola ista malignior ceteris versutiorque haeresibus, damnis pascitur alienis, propriae gloriae negligens)). 78 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermones, LXVI, I, 2, p. 179, 12-23 (PL 183, col. 1094C-D). 79 ALANUS DE lNsuus, Contra haereticos, Pro!., PL 210, col. 308B: «Hoc autem opus quatuor voluminum distinctionibus separatur, quorum primum contra haereticos, secundum contra Waldenses, tertium contra Judaeos; quartum contra paganos, editum esse cognoscitur)). Cf supra n. 29. 80 MANUS DE lNSULIS, Contra haereticos, Prol., PL 210, col. 307A; cf. l, l, PL 210, col. 307C-D, per un significativo confronto tra gli eroi della mitologia antica e i difensori della Chiesa. 81 MANUS DE lNsuus, Contra haereticos, Pro!., PL 210, coll. 307B-308A: «Nostris vero temporibus, novi haeretici, imo veteres et inveterati, veterantes dogmata ex diversis haeresibus unam generalem haeresim compingunt, et quasi ex diversis ido-

424

PAOLO LUCENTINI

eretici nuovi, che sono in realtà veteres et inveterati perché traggono dall' antico i loro dogmi, Alano propone una strategia di difesa, già di fatto adottata prima di lui e destinata a ripresentarsi in moiti testi del tempo, in particolare nel Contra Amaurianos di Guarniero. Poiché l'ispirazione delle recenti eresie è antica, non dobbiamo affaticarci con nuove confutazioni, ma contrastarle con le ragioni della tradizione, rationibus authenticis: sappiamo infatti che le empie dourine sono già state distrutte da uomini di grande ingegno ed esperti in ogni disciplina, corne Agostino, Ilario, Gerolamo e gli altri padri ortodossi. E poiché i semi delle stesse eresie oggi tornano a germinare, è necessario opporre le difese degli antichi padri; se poi sorgesse qualche nuova eresia, dovrà essere confutata con obiezioni coerenti e irremovibili. Sed quia antiqua sunt dogmata, non novis elaborandum est inventis, sed rationibus obviandum authenticis: quae impia dogmata a praeclari ingenii viris et in omni disciplina exercitatis deleta fuisse traduntur, ut ab Augustino, Hilario, Hieronymo, et caeteris Patribus orthodoxis. Sed quia eadem haeresum semina pullulant rediviva, eisdem antiquorum Patrum sunt obiicienda munimenta, et, si nova aliqua emerserit haeresis, infirmanda orationibus firmis 82 .

Nelle parole di Alano traspaiono con chiarezza sia l' efficacia sia i limiti della strategia indicata. Se, infatti, contro gli eretici saranno seguiti gli argomenti degli antichi Padri, la confutazion e dei nuovi errori potrà valersi di una tradizione solida e universalmente riconosciuta; ma è altrettanto vero che in questo modo i difensori della fede saranno indotti a semplificare e ricondurre ad altri sistemi le nuove dourine, precludendo si una vera comprensio ne di esse.

8. Questo è proprio cio che si avvera nel Contra Amaurianos, anche perché è indubbio che eresie pur molto diverse, corne quelle dei Catari e degli Amalriciani, presentavano aspetti simili, corne nel rifiuto della teologia ecclesiale e sacramentaria. Le premesse teologiche erano profondame nte dissimili. I Catari respingevano i sacramenti perché amministrat i con sostanze terrene, gli Amalriciani perché ormai superati dalla rivelazione dello Spirito: inquinati per i primi dalle creature del principe delle tenebre, inutili e superstiziosi per gli altri. Eppure

lis unum idolum, ex diversis monstris unum monstrum, et quasi ex diversis venenatis herbis unum toxicum commune conficiunt». 82 ALANUS DE INsuus,

Contra haereticos, Pro!., PL 210, col. 308B.

I FALSI

DI

GUARNIERO

DI

ROCHEFORT

425

il catalogo delle loro dourine sacrarnentarie presentava sorprendenti affinità. Nel Contra Amaurianos è scritto: Si iudeus habet cognitionem veritatis quam habemus, non oportet ut baptizetur ... Si quis a sacerdote longam suscepisset penitentiam, si haberet eorum cognitionem non oporteret ut ageret penitentiam ... Sicut, inquiunt, corpus domini adoratur in pane consecrato in altari, ita adoratur in pane simplici apposito comedenti83 . Si aliquis esset spiritualis et haberet illam veritatis cognitionem, quam se habere dicunt, ei cessarent omnia sacramenta, quia sacramenta ecclesie signa sunt, sicut cerimonialia in veteri lege, et sicut adveniente Christo cessaverunt, ita nunc per Spiritum sanctum advenientem in eis hec signa debent cessare84 .

La negazione dei sacrarnenti, che trova rnolteplici riscontri nei docurnenti sull'eresia arnalriciana85 , era condivisa da altri rnovirnenti ereticali e presenta significative assonanze con le tesi catare riportate da Alana di Lille: Praedicti haeretici sacramentis ecclesiasticis obviant ... Sunt qui dicunt sacramentum baptismi, quod celebratur in ecclesia Dei, nullam habere efficaciam in parvulis vel adu!tis ... Sunt alii asserentes nullam poenitentiam valere ad peccati remissionem ... Sunt alii haeretici qui dicunt sufficere soli Deo confiteri ... Dicunt etiam praefati haeretici panem non transubstantiari in corpus Christi per sancta verba quae a sacerdote dicuntur in missa ... Dicunt quod in altari adhuc est panis post consecrationem, quia ibi prius fuit panis et adhuc est forma panis 86 .

Non solo queste, rna anche altre proposizioni rneno consuete sono attestate sia tra i Catari sia tra gli Arnalriciani, corne il rifiuto

83 GARNERIUS LINGONENSIS, Contra Amaurianos 5, p. 17, 15-17; 6, pp. 18, 32 - 19, l; 12, p. 47, 14-16. 84 GARNERIUS LrNGONENSIS, ContraAmaurianos 12, p. 48, 17-23. Cf. 12, p. 50, 18-19 e 22-24: «Quid est ergo illa eorum veritas, que sacramenta veritatis, immo veritatem evacuat in sacramentis? ... Sed dicunt: "Sine omnium obligatione sacramentorum sola veritas ista confert"». 85 Verbale, in M-T. D'ALvERNY, «Un fragment du procès des Amauriciens», in Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age, 25-26 (1950-51), pp. 325336: «lo(annes) presbyter de Canes ... Confessus est etiam quod Christus erat in altari ante prolationem verborum, sicut et post»; Catalogus Viconiensis, in Chartularium, I, pp. 71-72 (CAPELLE, p. 89): «Tum: "Deus visibilibus erat indutus instrumentis, qui bus videri poterat a creaturis et accidentibus corrumpi poterat extrinsecis". Hoc siquidem errore decepti, corpus Christi ante verborum prolationem visibilibus panis

426

PAOLO LUCENTINI

della resurrezione dei corpi e della immortalità dell' anima. Il Contra Amaurianos riporta che gli eretici definivano una 'favola' il dogma della resurrezione insegnato dai teologi di Parigi, perché l' unica vera resurrezione è la conoscenza della Spirito né dobbiamo attenderne altre: «Ex hac eadem cognitione fabulosum dicunt quicquid magistri parisienses de resurrectione asseverant, quia, ut aiunt, cognitio hec plena est resurrectio, nec alia est expectanda» 87 • Nel Contra haereticos di Alana di Lille sono riferite ai Catari tesi simili, fondate su auctoritates bibliche e argomenti razionali: «Hi autem volunt dicere, ideo resurrectionem non futuram, quia anima perit cum corpore, sicut nostri temporis multi falsi Christiani, imo haeretici, dicunt ... Alio etiam modo probatur animam hominis perire cum corpore» 88 •

accidentibus subesse conati sunt affirmare ... Quod sic exposuerunt: "Id quod ibi fuerat prius formis visibilibus, prolatione verborum subesse ostenditur" ... Item de meritis praesumentes, gratiae derogantes, mentiti sunt bonorum baptismatis non egere parvulos ex eorum sanguinibus propagatos, si suae conditionis mulieribus carnali possent copula commisceri»; GurLLELMUS BRITO, Gesta, p. 232 (CAPELLE, p. 100): «ln hoc ergo tempore dicebant "Testamenti novi sacramenta finem habere, et tempus sancti Spiritus incepisse, quo dicebant confessionem, baptismum, eucharistiam et alia sine quibus salus haberi non potest, locum de cetero non habere, sed unumquemque tantum per gratiam Spiritus sancti interius, sine actu aliquo exteriori, inspiratam salvari posse"»; CAESARIUS HEISTERBACENSIS, Dialogus, p. 304 (CAPELLE, p. 101): «Dicebant "non aliter esse corpus Christi in pane altaris, quam in alio pane et in qualibet re"». 86 ALANUS DE INsuus, Contra haereticos I, 39, PL 210, col. 345A; I, 43, col. 349B; I, 50, col. 355B; I, 52, col. 356C; I, 57, col. 359A; I, 58, col. 361C. 87 GARNER!US LrNGONENSIS, Contra Amaurianos 7, p. 21, 2-5. Cf. Catalogus Viconiensis, in Chartularium, I, p. 71 (CAPELLE, p. 89): «Item. "Spiritus Sanctus in eis incarnatus - ut dixerunt - eis omnia revelabat, et haec revelatio nihil aliud erat quam mortuorum resurrectio". Inde semetipsos iam resuscitatos asserebant, fidem et spem ab eorum cordibus excludebant, se soli scientiae mentientes subiacere»; CAESAR!US HEISTERBACENSIS, Dialogus, p. 304 (CAPELLE, p. 101): «Negabant resurrectionem corporum, dicentes "nihil esse paradisum, neque infernum, sed qui haberet cognitionem Dei in se, quam ipsi habebant, haberet in se paradisum; qui vero peccatum mortale, haberet infernum in se sicut dentem putridum in ore"». 88 ALANus DE INsuus, Contra haereticos I, 27, PL 210, coll. 328B, 329C. Cf. anche I, 25, col. 326B-C: «Corpus hominis post dissolutionem omnino desinit esse, et, si remaneat, manet in cinere. Ergo cum in die iudicii corpus humanum formabitur, in multis dissimile erit ab isto, et omne quod in singulari numero desinit esse, non potest iterum incipere. Videtur quod illa corpora, quae erunt in die iudicii, non erunt illa quae sunt incinerata».

1 FALS! DI GUARNIERO DI ROCHEFORT

427

Appare dunque molto probabile che, sulla scorta di queste analogie (rifluto dei sacramenti, negazione della immortalità dell' anima e della resurrezione dei corpi), Guarniero abbia ritenuto di pater attribuire agli Amalriciani una serie di argomenti, relativi alla negazione dell'unica causalità divina, che Alana di Lille aveva ascritto ai Catari. 9. Sulla base di quanta ho esposto flno ad ora, credo di pater formulare alcune considerazioni e conclusioni. (a) Nel Contra Amaurianos Guarniero ha incluso nel sistema dottrinale degli eretici alcune proposizioni che famosi teologi avevano discusso molto tempo prima in funzione di altre controversie: in primo luogo Anselmo d'Aosta, che alla fine del secolo XI si era impegnato a debellare le teorie logiche e teologiche di Roscellino; poi Alana di Lille, che poco dopo la metà del secolo XII aveva illustrato e combattuto le posizioni dei Manichaei nella Summa Quoniam homines e molti anni dopo, in forma diversa, nel Contra haereticos. (b) Le tesi e gli argomenti che sono stati subdolamente introdotti fra le proposizioni amalriciane debbono essere espunti dal loro sistema dottrinale. Manente causa manet effectus; ergo corrupto effectu corrumpitur causa; sed corpus est corruptibile et est a Deo; ergo Deus corruptibilis est. Non est eadem causa privationis et habitus, sive contrariorum. Sed malum et bonum, ut privatio et habitus, velud contraria opponuntur. Non ergo idem est causa eorum. Deus est causa constructiva, non peremtoria; sed malum potius perimit quam construit; ergo non est causa mali; et sic videtur quod non sit omnium causa. Si Filius incarnatus est, et Filius non alia sed una et eadem numero res que Pater est, ergo necesse est Patrem quoque esse incarnatum. Unam enim eandem rem numero impossibile est simul esse et non esse in eodem homine incarnatam. Si Deus Filius incarnatus est, et Deus qui est Filius non est alius sed unus et idem numero Deus qui est Pater, plus tamen - quamvis diverse sint persone Pater et Filius - videtur necesse esse Patrem quoque esse incarnatum cum Filio propter unitatem deitatis, quam possibile esse propter diversitatem personarum non eum esse simul incarnatum89 .

89 GARNERIUS LINGONENSIS,

Contra Amaurianos 9, p. 28, 8-10; 9, p. 29, 4-7; 9, p. 29, 16-19; 10, p. 31, 16-21; 10, p. 31, 25-32. Cf. supra pp. 406 e 419-420.

428

PAOLO LUCENTINI

(c) Al procedimento confutatorio del Contra Amaurianos ha contribuito in modo determinante una precisa strategia antiereticale: opporre ai nuovi errori gli argomenti che i Padri latini avevano elaborato per estirpare le antiche eresie, e, in mancanza di adeguate auctoritates, fare appello a orationes firmae 90 • E quali argomenti più solidi di quelli concepiti da Anselmo d'Aosta per demolire l'idea di una incarnazione plurima, riferita (se pur in modo solo ipotetico) a Roscellino? Altrettanto certo è che Guarniero ha spregiudicatamente alterato i testi quando ha inserito tesi 'dualistiche' nel corpus amalriciano: sembra che a Guarniero fosse sufficiente riportare errori - dovunque presi - contra l'unicità della causalità universale per dimostrare l'empietà degli eretici parigini quando affermavano l'identità tra Dio e il mondo. (d) I.:operazione di Guarniero ha complicato non poco l'interpretazione del pensiero amalriciano, poiché l'ha ricostruito con enunciati e dimostrazioni che introducono scarti repentini nel sistema e sembrano metterne in discussione la tenuta teoretica. Per giustificare questi elementi e accordarli con il quadro complessivo dell' eresia, alcuni studiosi sono ricorsi a improvvisati espedienti interpretativi. Mario Dal Pra, ad esempio, ha sostenuto, in modo peraltro tortuoso e non privo di contraddizioni, che nei Catari le proposizioni dualistiche riferite da Guarniero costituivano una sorta di dimostrazione per assurdo (e non invece, corne risulta dai testi esaminati, autentici argomenti), e che la loro ripresa negli Amalriciani scaturiva forse da una provvisoria concordanza volta a contestare il tradizionale concetto di causalità creatrice che gli inquisitori opponevano alla tesi della identità Diomondo91. Per le proposizioni 'roscelliniane', infine, Dal Pra sembra non scorgere alcuna incoerenza fra l'idea di una simultanea incarnazione delle persane trinitarie in un solo uomo e la dottrina della triplice incarnazione universale 92 .

9

° Cf. supra n. 82.

91

M. DAL PRA, Amalrico di Bène, Milano, Bocca, 1951, pp. 48-49. M. DAL PRA, Amalrico, p. 63: «I difensori dell'ortodossia contestavano agli amalriciani che non poteva parlarsi di un'incarnazione di altri che del Figlio di Dio, di Cristo; al che gli eretici rispondevano che Dio è assoluta unità; e che pertanto l'incarnazione della seconda persona comportava del pari l'incarnazione anche del Padre e dello Spirito santo. ln tal modo essi facevano intervenire la stessa unità dell' essere per aprire la strada al rinnovamento religioso ed alle sue premesse teologiche». 92

I FALS!

DI

GUARNIERO

DI

ROCHEFORT

429

Poco tempo fa, in una relazione tenuta nell' ottobre 2003 al Convegno su «Alain de Lille, le Docteur Universel», ho tentato di mostrare che alcune sorprendenti analogie fra le tesi attestate nel Contra Amaurianos e alcune quaestiones (reali o immaginarie) riferite da Alano nella Summa Quoniam homines possono essere spiegate con la comune derivazione da una reale tradizione scolastica93 . Ora invece, alla luce di quanto si è visto, mi chiedo se anche queste somiglianze, corne nei casi sopra discussi, non debbano spiegarsi con le manipolazioni che Guarniero ha compiuto per esercitare la propria critica con argomenti più numerosi. Tutto questo conferma, se mai ce ne fosse bisogno, l'obbligo di una grande cautela quando si tratta di valutare i documenti ecclesiastici relativi ai movimenti ereticali. E deve aversi una cautela ancora maggiore quando si vuole interpretare una dottrina, corne quella amalriciana, cosl diversa e lontana dalla tradizione cristiana. Ho cercato altrove di provare che i documenti posteriori elaborano un'interpretazione dell' eresia di Amalrico sullo sfondo della tradizione neoplatonica, volta a evitare il coinvolgimento di Aristotele condannato con Amalrico e David di Dinant nel 1210 e incolpato dai cronisti del tempo di avere ispirato il loro pensiero. Credo di avere anche mostrato corne le fonti più antiche espongano un sistema coerente e compatto, che induce a tralasciare le diverse, confuse e tarde testimonianze di Enrico di Susa e di Martino il Polacco 94 . Ora, tuttavia, ci rendiamo conto che anche nelle prime fonti sono state deliberatamente introdotte aporie e contraddizioni. Per questi motivi, e per la singolarità del sistema amalriciano che si pone corne radicale alternativa a ogni esperienza intellettuale maturata nella tradizione cristiana, è necessario avviarsi alla sua comprensione riflutando ogni schema interpretativo abituale e cercando di approfondire, veriflcare e ricostruire la complessa vicenda delle varie e distanti testimonianze che ci sono pervenute sugli uomini che al principio del secolo XIII vollero predicare e diffondere la loro visione, antica e insieme nuova, del mondo e della vita. P. LucENTINI, «Dialettica, teologia, filosofia: Alano di Lille e Amalrico di Bène», in Alain de Lille, le Docteur Universel. Philosophie, théologie et littérature au XIIe siècle (Actes du XIe Colloque international de la Société Internationale pour !'Etude de la Philosophie Médiévale, Paris, 23-25 octobre 2003), éd. par J.-L. SoLÈRE, A. VAsruu, A. GALONNIER. Brepols, Turnhout, 2005, pp. 277-288 (supra pp. 387-398). 93

94

Cf. supra n. 9.

430

PAOLO LUCENTINI

Appendice

Le tesi pseudo-amalriciane e le confutazioni di Guarniera (Contra Amaurianos, 9, ed. C. Baeumker, pp. 28, 7 - 29, 22; 10, pp. 31, 13 32, 19), imprantate alla critica di Alana di Lille contrai Manichei e di Anselmo d'Aosta contra Roscellino, sono poste a confronta con i corrispondenti passi di (I) Alano, Summa Quoniam homines, ed. P. Glorieux, I, 6a-6b, pp. 130-132, e (II) Anselmo, Epistola de incarnatione Verbi, 9, ed. F. S. Schmitt, pp. 23, 13 - 25, 4 (PL 158, 274D-276A). I

Alanus, Summa Quoniam homines I, 6a-6b. Item. Cuius causa est invariabilis et ipsum quoque invariabile. Sed Deus est causa invariabilis et inmutabilis; visibilia vero variabilia et mutabilia. Igitur non est causa visibilium. Preterea si concederetur: «cuius causa immutabilis est ipsum quoque immutabile», de causa formali intelligendum est, non de efficienti. In evidenti enim positum est quod multociens opus artiftcis perit manente artifice qui est efficiens causa ipsius.

Garnerius, Contra Amaurianos 9.

Sed quia diximus quod Deus est causa omnium causarum, sic instant: Manente causa manet ejfectus. Ergo corrupto ejfectu corrumpitur causa. Sed corpus est corruptibile et est a Deo. Ergo deus corruptibilis est. Sed nota. Quod ait: «Manente causa manet effectus» et «corrupto effectu corrumpitur causa», verum quidem esset de formali causa, quia manente albedine manet album, et cum aliquid desinit esse album desinit esse albedo. Sed non sic est de causa efficienti: manet artifex corrupto artificio, et etiam artificium manet corrupto artifice. Ait enim Manicheus: Malum Item. Non est eadem causa priest privatio boni. Nichil autem est vationis et habitus, sive contrariocausa privationis et habitus; et ali- rum. Sed malum et bonum, ut qua est causa boni et aliqua mali. privatio et habitus, velud contraErgo alia est causa boni et alia ria opponuntur. Non ergo idem est mali ... Privationum enim nulle causa eorum. Sed nota quia privasunt cause; verbi gratia cecitas tionum nulle sunt cause, immo non habet dici inesse ex aliqua privatio est ex defectu cause. Est

I FALS! DI GUARNIERO DI ROCHEFORT

causa preveniente sed debiti finis privatione.

431

enim quis cecus non ex eo quod habet, sed ex eo quod non habet, scilicet visum. Quod vero ait contrariorum eandem non esse causam, verum est de formali: nam alio albet album, ut albedine, alio nigrum, ut nigredine. Sed de causa efflcienti falsum est: idem enim artifex potest idem dealbare et denigrare. Deus autem auctor est boni et in quantum bonum, sed mali non est auctor in quantum est malum.

Item. Deus est causa constructiItem. Deus est causa construcva et non peremptoria. Sed malicia tiva, non peremtoria. Sed malum pocius ad peremptionem quam ad potius perimit quam construit. Ergo constructionem pertinet. Ergo mala non est causa mali. Et sic videnon sunt a Deo; sed sunt ab aliquo; tur quod non sit omnium causa. ergo ab alio (Cf supra n. 33). Unde, cum dicitur: Deus 'non est causa mali', si nomine mali intelligit malitiam privationem, verum dicit, quia, sicut dictum est, privationum nulle sunt cause. Sed si intelligit rem que est mala, id est rem que est a bono privata, falsum dicit.

II Anselmus, Epistola de incarnatione Verbi 9.

Garnerius, 10.

Pater ergo et Filius secundum substantiam non sunt plures nec alii ab invicem, quia non sunt duae substantiae, nec alia substantia Pater, alia Filius, sed una et eadem substantia sunt Pater et Filius. Secundum personam vero sunt plures et alii ab invicem,

Quia ergo Pater et Filius secundum substantiam non sunt plures nec alii ab invicem - non enim sunt due substantie, secundum personam vero sunt plures et alii ab invicem, quia Pater et Filius non sunt una persona sed due - dicit hereticus: Si Filius incar-

Contra Amaurianos

432

PAOLO LUCENTINI

quia Pater et Filius non sunt una et eadem persona, sed duae et aliae ab invicem. Dicit ergo: Si Filius incarnatus est et Filius non est alia, sed una et eadem numero res quae Pater est: ergo necesse est Patrem quoque esse incarnatum. Unam enim et eandem numero rem impossibile est simul esse et non esse in eodem homine incarnatam. Et ego dico: Si Filius incarnatus est, et Filius non est una et eadem numero persona quae Pater est, sed alia: non idcirco est necesse Patrem quoque esse incarnatum. Aliam enim personam esse in uno homine incarnatam et aliam simul non esse in eodem homine incarnatam possibile est. Et ille: Si Deus Filius incarnatus est, et Deus qui est Filius non est alius, sed unus et idem numero Deus qui Pater est: plus tamen, quamvis diversae personae sint Pater et Filius, videtur necesse esse Patrem quoque esse incarnatum cum Filio propter unitatem deitatis, quam possibile esse propter diversitatem personarum non eum esse simul incarnatum. Videte qui hoc dicit quomodo claudicat utroque pede in incarnatione Filii Dei. Nam qui recte suscipit eius incarnationem, credit eum non assumpsisse hominem in unitatem naturae, sed in unitatem personae. Hic autem somniat hominem a Filio Dei magis esse assumptum in naturae unitatem quam in personae unitatem. Si enim hoc non opinaretur, non

natus est, et Filius non alia sed una et eadem numero res que Pater est, ergo necesse est Patrem quoque esse incarnatum. Unam enim eandem rem numero impossibile est simul esse et non esse in eodem homine incarnatam.

Et ego dico: Si Filius incarnatus est, et Filius non est una et eadem numero persona que Pater est sed alia, non iccirco necesse est Patrem quoque esse incarnatum. Aliam enim personam esse in uno homine incarnatam et aliam simul in eodem homine incarnatam possibile est. Et ille: Si Deus Filius incarnatus est, et Deus qui est Filius non est alius sed unus et idem numero Deus qui est Pater, plus tamen, quamvis diverse sint persone Pater et Filius, videtur necesse esse Patrem quoque esse incarnatum cum Filio propter unitatem deitatis, quam possibile esse propter diversitatem personarum non eum esse simul incarnatum. Videte quomodo claudicat circaincarnationem FiliiDei. Nam qui recte suscipit eius incarnationem, credit eum non assumpsisse hominem in unitatem nature, sed in unitatem persane. Hic autem sompniat hominem a Filio Dei magis esse assumptum in nature unitatem quam in persane unitatem. Si enim hoc non opinaretur, non diceret magis esse necessa-

I FALSI Dl GUARNIERO Dl ROCHEFORT

diceret magis esse necessarium Patrem cum Filio esse incarnatum, quoniam unus est Deus Pater et Filius, quam esse possibile illum simul non esse incarnatum, quia plures sunt personae. Utroque igitur pede, id est in utraque parte, claudicat in incarnatione Filii Dei, qui una natura est cum Patre et alia persona a Patre: quicumque existimat eandem incarnationem sic esse secundum naturae unitatem, ut Filius non possit incarnari sine Patre, nec intelligit sic eam secundum unitatem esse personae, ut Pater non possit incarnari cum Filio. Quippe Deus non sic assumpsit hominem, ut natura Dei et hominis sit una et eadem sed ut persona Dei et hominis una eademque sit. Quod non nisi in una Dei persona esse potest. Diversas enim personas unam eandemque personam esse cum uno eodemque homine, nequit intelligi. Nam, si unus homo cum singulis pluribus personis est una persona, necesse est plures personas quae aliae sunt a se invicem esse unam eandemque personam; quod non est possibile. Quapropter impossibile est Deo incarnato secundum unam quamlibet personam illum secundum aliam quoque personam incarnari.

433

rium Patrem cum Filio esse incarnatum quoniam unus est Deus Pater et Filius, quam esse possibile illum simul non esse incarnatum quia plures sunt persane. Claudicat igitur utroque pede circa Filii Dei incarnationem, qui una natura est cum Patre [et Filio] et alia persona a Patre. Nam quicunque existimat eandem incarnationem sic esse secundum nature unitatem, ut Filius non possit incarnari sine Patre, non intelligit sic eam secundum unitatem persane esse ut Pater non possit incarnari cum Filio. Quippe Deus non sic assumpsit hominem ut natura Dei et hominis sit una et eadem, sed ut persona Dei et hominis una sit et eadem, quod non nisi in una Dei persona esse potest. Diversas enim personas unam eandemque personam esse cum uno eodemque homine nequit intelligi. Nam si unus homo [est] cum singulis pluribus personis est una persona, necesse est plures personas, que alie sunt a se invicem, esse una eandemque personam: quod non est possibile. Quapropter impossibile est, Deo incarnato secundum unamquamlibet personam, illum secundum aliam quoque personam incarnari.

13 PER UNA INTERPRETAZIONE DI AMALRICO DI BÈNE [1210] Decreta magistri Petri de Corbolio Senonensis archiepiscopi, Parisiensis episcopi atque aliorum episcoporum Parisiis congregatorum super haereticis comburendis et super libris Aristotelis aliorumque. Corpus magistri Amaurici extrahatur a cimeterio et projiciatur in terram non benedictam, et idem excommunicetur per omnes ecclesias totius provincie. Bernardus, Guillelmus de Arria aurifaber, Stephanus presbyter de Veteri Corbolio, Stephanus presbyter de Cella, Johannes presbyter de Occines, magister Willelmus Pictaviensis, Dudo sacerdos, Dominicus de Triangulo, Odo et Elinans clerici de S. Clodoaldo, isti degradentur penitus seculari curie relinquendi. Urricus presbyter de Lauriaco et Petrus de S. Clodoaldo, modo monachus S. Dionysii, Guarinus presbyter de Corbolio, Stephanus clericus degradentur perpetuo carceri mancipandi. Quaternuli magistri David de Dinant infra natale episcopo Parisiensi afferantur et comburantur, nec libri Aristotelis de naturali philosophia nec commenta legantur Parisius publice vel secreto, et hoc sub pena excommunicationis inhibemus. Apud quem invenientur Quaternuli magistri David a natali Domini in antea pro heretico habebitur. De libris theologicis scriptis in Romano precipimus, quod episcopis diocesanis tradantur et Credo in Deum, et Pater noster in Romano preter Vitas sanctorum, et hoc infra purificationem, quia apud quem invenientur pro heretico habebitur (Chartularium Universitatis Parisiensis, I, Paris 1889, p. 70).

I.

LE

PONTI

I numerosi tentatlv1 di offrire una interpretazione coerente di Amalrico e del movimento amalriciano sono falliti per la pretesa di comporre in un quadro unitario tutti i testi e i documenti conservati. Come ho cercato di mostrare moiti anni addietro, esistono infatti due classi distinte di fonti, separate nel tempo e tra loro contraddittorie 1 •

1 P. LucENTINI, «Leresia di Amalrico», in «Eriugena redivivus». Zur Wirkungsgeschichte seines Denkens im Mittelalter und im Übergang zur Neuzeit (Vortrage des V. Internationalen Eriugena-Colloquiums, Werner-Reimers-Stiftung Bad Homburg, 26.-30. August 1985), hrsg. von W. BEIERWALTES. Heidelberg, Winter, 1987, pp. 174-191 (supra pp. 363-385).

436

PAOLO LUCENTINI

Sono state le fonti più tarde a orientare la storiografia dal secolo XIV fino ai nostri giorni. Elaborate verso il 1270 in funzione del conf1itto sull' aristotelismo, esse hanno divulgato una lettura non fonda ta e strumentale, volta a scagionare Aristotele dal sospetto di aver provocato l' eresia. Sappiamo che Alberto Magno cerco di liberare la figura di Aristotele dalla pericolosa ombra di David di Dinant2 . Altri si incaricarono di un compito analogo nei riguardi di Amalrico: Tommaso d' Aquino lo inquadro nell' ambito della tradizione neoplatonica, mentre Enrico di Susa e Martino il Polacco approdarono a una decisa formulazione del rapporta Giovanni Scoto-Amalrico. Le fonti più antiche (trascurate o svalutate nella storiografia eresiologica) sono coeve o di poco posteriori al tragico epilogo della vicenda amalriciana, consumato nel rogo di dieci eretici nel 1210. 1 documenti che la costituiscono - atti ufficiali, scritti teologici, cronache storiche - sono omogenei e, pur nella varietà delle informazioni, ci consegnano un quadro storico e dottrinale di forte coerenza, un ritratto di Amalrico del tutto lontano da quello delineato nei documenti posteriori. È su tali testi che deve essere impostata in via primaria la ricostruzione del pensiero amalriciano. (a) Gli atti ufficiali sono quattro: un frammento del Verbale del processo agli eretici davanti al vescovo di Parigi Pietro di Nemours (1210)3; i Decreti del Sinodo provinciale di Sens presieduto dall'arcivescovo Pietro di Corbeil (1210) 4 ; gli Statuti della Università di Parigi emanati dal legato pontificio Roberto di Courçon (1215) 5 ;

2 G. THÉRY, Autour du Décret de 1210, I. David de Dinant. Etude sur son panthéisme materialiste (Bibliothèque Thomiste 6). Kain, Le Saulchoir, 1925. 3 M.-T. o'ArYERNY, «Un fragment du procès des Amauriciens», in Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age, 25-26 (1950-51), pp. 325-336. Le datazioni qui indicate non sempre sono sicure e saranno discusse in un prossimo lavoro. 4 Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. H. DENIFLE, E. CHATELAIN, I. Paris, Delalain, 1889, p. 70. Il decreto di Pietro di Corbeil, arcivescovo di Sens (1200-22), fu scoperto nella biblioteca (poi dispersa) del monastero premostratense Case-Dieu di Vicoigne e pubblicato nel Thesaurus novus anecdotorum, ed. E. MARTÈNE, U. DURAND, IV Paris, Delaulne, 1717, coll. 165-166; supra p. 435. Sul significato e il contenuto dei Decreti del 1210 si legga il saggio, ancora insuperato, di M. GRABMANN, I divieti ecclesiastici di Aristotele sotto Innocenzo IIIe Gregorio IX (Miscellanea Historiae Pontificiae 5: I Papi del Duecento e l'Aristotelismo, fasc. 1). Roma, S.A.L.E.R., 1941. 5 Chartularium, I, pp. 78-79.

PER UNA INTERPRETAZIONE

DI

AMALRICO

437

la condanna del Concilio Laterano IV convocato da Innocenzo III (1215) 6 . (b) Gli scritti teologici precedono o seguono di poco lo sterminio degli eretici: il Tractatus contra Amaurianos, pervenuto anonimo ma certamente composto da Guarniero di Rochefort (1210)7; un Sermone di Giovanni il Teutonico, abate di Saint-Victor e protagonista delle indagini inquisitoriali (1210) 8 ; un Sermone di Eustachio vescovo di Ely, predicato a Saint-Victor (1210-11) 9 ; un Catalogo degli errori contestati, ritenuto a torto un documento ufficiale (1210-11) 10 . (c) Anche i resoconti dei Gesta Philippi Augusti di Guglielmo il Bretone (1214-15) 11 e del Dialogus miraculorum di Cesario di Heister-

6

Conciliorum Oecumenicorum Decreta, a cura di G. ALBERIGO, G.A. DossETTI,

P. P. JoANNOU, C. LEONARD!, P. PRODI. Bologna, EDB, 1991, p. 233. 7 GARNERIUS LrNGONENSIS, Contra Amaurianos, ed. C. BAEUMKER, «Contra Amaurianos». Ein anonymer, wahrscheinlich dem Garnerius von Rochefort zugehoriger Traktat gegen die Amalrikaner aus dem Anfang des XIII. jahrhunderts (BGPTMA 24, 5-6). Münster i.W., Aschendorff, 1926. Il ContraAmaurianos fu scritto da! cistercense Guarniero di Rochefort ne! 1210, mentre si trovava a Clairvaux dopo avere lasciato la carica di vescovo di Langres; perla biografia e le opere cf. J.-C. DIDIER, «Garnier de Rochefort», in Collectanea Ordinis Cistercensium Reformatorum, 17 (1955), pp.

145-158. 8 Il sermone di Giovanni il Teutonico, abate di Saint-Victor a Parigi (1203-29), è conservato ne! ms. Paris, Bibliothèque nationale de France (=BnF), lat. 14525; cf. B. HAuRÉAU, Histoire de la Philosophie scolastique, II. Paris, Durand et Pedone-Lauriel, 1880, p. 93 n. 1. 9 Il sermone di Eustachio, vescovo di Ely (1198-1215), è conservato ne! ms. Paris, BnF, lat. 14525; cf. B. HAURÉAU, Histoire, II, p. 109 n. 3.

°

1 Chartularium, I, pp. 71-72. Questo documento (da ora in poi Catalogus Viconiensis) fu scoperto, insieme ai Decreti di Pietro di Corbeil, nella biblioteca della Case-Dieu di Vicoigne e pubblicato da E. MARTÈNE, U. DURAND, Thesaurus, IV, coll. 163-164; in seguito fu pubblicato in Chartularium, I, pp. 71-72 con il titolo «Hae sunt haereses, pro quibus quidam sacerdotes et clerici, sectatores Amalrici, Parisius igne examinati et consumpti sunt». G.C. CAPELLE, Autour du Décret de 1210, III. Amaury de Bène. Etude sur son panthéisme formel (Bibliothèque Thomiste 16). Paris, Vrin, 1932 (da ora in poi CAPELLE), p. 89, Io riproduce con l'erroneo titolo «Condamnation de l'Université de Paris» e omette l'ultima parte. 11 GurLLELMUS BruTo, Gesta Philippi Augusti, ed. F. DELABORDE, Œuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, I. Paris, Société de !'Histoire de France, 1882, pp. 230-233. La notizia su Amalrico appartiene alla prima recensione, iniziata subito dopo la battaglia di Bouvines del 1214.

438

PAOLO LUCENTINI

hach (1223) 12 offrono una chiara esposizione del pensiero amalriciano. Rilevanti, se pur limitate alla vicenda storica, sono le notizie contenute in altre cronache: il Chronicon di Roberto di Auxerre (1211-12) 13 ; il Chronicon Melrosense, scritto da un monaco del convento cistercense di Melrose in Scozia (1216-18) 14; il Chronicon Laudunense, opera di un canonico di Saint-Martin di Laon (1218) 15 ; la Continuatio Ill della Chronica regia Coloniensis, redatta a Colonia nell' abbazia benedettina di San Pantaleone (1217-18) 16 . La complessità e la varietà dei documenti obbligano a un cammino graduale. Mi propongo di raccontare brevemente gli eventi, di esaminare il rapporta tra Amalrico e i suoi discepoli, di esporre poi la loro dottrina, e di spiegare infine le ragioni di una interpretazione che, pur destituita di fondatezza documentaria, si è imposta nella storiografia moderna 17 .

12

CAESARIUS HEISTERBACENSIS, Dialogus miraculorum V, 22, ed. J. STRANGE, I. Kain-Bonn-Bruxelles, J.M. Heberle, 1851, pp. 304-307. 13 RoBERTUS AunssroooRENSIS, Chronicon, ed. O. HoLDER-EGGER, Monumema Germaniae Historica (=MGH), Script., 26. Hannover, Hahn, 1882, pp. 275276 (pp. 226-287 edizione incompleta). 14 Chronicon monasterii de Mailros in Anglia, ed. J. FELL, in Rerum Anglicarum Scriptores. Oxford, 1864, p. 183. 15 Chronicon universale Laudunense, ed. G. WAITZ, MGH, Script., 26. Hannover, Hahn, 1882, p. 454. 16 Chronica regia Coloniensis (Annales maximi Colonienses) cum Continuationibus in Monasterio S. Pantaleonis scriptis aliisque historiae Coloniensis monumentis, ed. G. WAITZ, MGH, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum ex Monumentis Germaniae Historicis recusi. Hannover, Hahn, 1880, p. 230. La notizia contenuta nella Continuatio II, MGH, Script., 24. Hannover, Hahn, 1879, pp. 15-16, è un estratto, con poche aggiunte, del Dialogus miraculorum di Cesario di Heisterbach. 17 In attesa della edizione critica dei testi relativi ad Amalrico di Bène, rimando a CAPELLE, pp. 89-111 (Appendice - Textes), che non sempre tuttavia riporta le fonti in modo fedele e imegrale. I testi qui citati sono conformi aile edizioni originali; per il Contra Amaurianos seguo l'unico manoscritto conservato (Troyes, Bibliothèque municipale, 1301, ff. 14lra-154ra) e solo in alcuni casi l'edizione Baeumker.

PER UNA INTERPRETAZIONE DI AMALRICO

439

2. INFELIX MARTYRIUM

Lesordio della eresia di Amalrico è consegnato all'asserto che «nessuno puà salvarsi se non crede di essere membro di Cristo» 18 . Questa proposizione, che Amalrico pretendeva di inserire nel patrimonio dogmatico della Chiesa, fu oggetto della prima controversia pubblica della Università di Parigi, che la condannà. Amalrico, forse nel 1205, si recà a Roma per appellarsi a Innocenzo III; ma il Pontefice, ascoltate le sue ragioni e la critica della universitas scholarium di Parigi, ribadl. la condanna. Amalrico tornà a Parigi e fu costretto a una pubblica ritrattazione: «A voce» nota Guglielmo il Bretone «perché nel suo cuore mai ne dissentl.» 19 . Per lo sconforto e l'amarezza si ammalà, e in breve tempo mod (1206). Il suo corpo fu sepolto vicino al monastero di Saint-Martin-de-Ch amps. Dopo la morte di Amalrico, narra Guglielmo il Bretone, si sviluppà un ampio movimento che s'ispirava alla sua dottrina, e professava «errori nuovi e mai uditi prima» 20 • Seconda il racconto di Cesario di Heisterbach 21 , nel 1210 Guglielmo aurifaber, profeta del movimento, rivelà le loro idee al magister Rodolfo di Namur, che subito informa le autorità ecclesiastiche e universitarie. Il vescovo di Parigi, Pietro di Nemours, ordinà allora a Rodolfo e a un altro sacerdote di fingersi membri della setta per indagare sull' eresia. Nel corso di tre mesi i due infiltrati entrarono in contatto con il movimento, diffusa ormai nelle diocesi di Parigi, Langres, Troyes, Sens; tornati dal vescovo, gli riferirono tutto. Gli eretici furono catturati e inquisiti; tutti riconobbero gli errori professati, ma non si pentirono e furono giudicati colpevoli da un Concilia sinodale della arcidiocesi di Sens, che si svolse a Parigi nel 1210 alla presenza dei magistri theologiae dell'Università. I condannati furono quattordici, in gran parte ministri con cura d' anime in parrocchie vicino a Parigi; tutti avevano studiato presso le facoltà delle Arti liberali o di Teologia. Ridotti prima allo stato laicale seconda le

18 GARNERIUS LINGONENSIS,

in

CAPELLE,

p. 92;

GurLLELMUS BRrTo,

ibid., p.

99. l9 GurLLELMUS BRITO,

in

CAPELLE,

p. 99: «ore, dico, quia corde nunquam dis-

sensit». 20 GurLLELMUS BRITO,

in CAPELLE, p. 99. 21 CAESARIUS HEISTERBACENSIS, in CAPELLE,

pp. 102-103.

PAOLO LUCENTINI

440

norme del diritto canonico, dieci furono bruciati, quattro chiusi in un carcere a vita. Il supplizio ebbe luogo nel novembre (o forse dicembre) del 1210 in un luogo denominato «Campellus»: infelici martyrio a saeculo migraverunt2 2 • La moltitudine dei semplici e delle donne ebbe invece il perdono. In seguito, secondo la cronaca di Laon, un altro eretico, Godino, fu scoperto, processato e bruciato ad Amiens 23 . Dopo il sinodo del 1210, di Amalrico toma a occuparsi nel 1215 Roberto di Courçon, che negli Statuti della Università di Parigi 24 interdice le summe de doctrina Amalrici heretici. Nello stesso anno il Concilia Laterano IV censura solennemente con la costituzione «Damnamus» il perversissimum dogma impii Amalrici2 5.

3.

AMALRICO E I SUOI DISCEPOLI

Se la genesi dell' eresia amalriciana puà essere individuata nell' asserto confutato dall'Università di Parigi e respinto da Innocenzo III, più difficile è stabilirne il rapporto con le teorie riportate dalle fonti. Il problema, a lungo dibattuto e ripreso in recenti contributi, puà essere formulato in questi termini: se è vero che Guglielmo il Bretone imputa ad Amalrico la sola tesi «quod quilibet christianus teneatur credere se esse membrum Christi» e afferma che dopo la sua morte i discepoli

22 Catalogus Viconiensis, in Chartularium, I, p. 72 (CAPELLE, p. 89). Sulle norme relative al procedimento inquisitoriale e alla esecuzione della pena, vedi J. M. M. H. THIJSSEN, «Master Amalric and the Amalricians: Inquisitorial Procedure and the Suppression ofHeresy at the University of Paris», in Speculum, 71 (1996), pp. 43-65. 23 Chronicon Laudunense, in CAPELLE, p. 98: «Novissime vero omni Almaricorum hereticorum fuit magister Godinus, qui Ambianie hereticus probatus est et ibidem igne fuit ustulatus». Godino, uno dei principali esponenti della setta, sfuggl alla cattura forse perché non risiedeva nella arcidiocesi di Sens. Cf. GARNERIUS LINGONENSIS, Contra Amaurianos, p. 24: «Sed quid est absurdius quam quod Deus est lapis in lapide, Godinus in Godino? Adoretur ergo Godinus, non solum dulia, sed latria, quia Deus est». 24 Chartularium, I, pp. 78-79: «Non legantur libri Aristotelis de methafisica et de naturali philosophia, nec summe de eisdem, aut de doctrina magistri David de Dinant, aut Amalrici heretici, aut Mauricii hyspani». 25 Conciliorum Oecumenicorum Decreta, p. 233: «Reprobamus etiam et damnamus perversissimum dogma impii Amalrici, cuius mentem sic pater mendacii excaecavit, ut eius doctrina non tam haeretica censenda sit, quam insana».

PER UNA INTERPRETAZIONE DI AMALRICO

441

concepirono «novos et inauditos errores et inventiones diabolicas» 26 , è perà altrettanto vero che nel Concilia Laterano IV viene esplicitamente attribuita ad Amalrico una dottrina