Opera, Pars II, 1: De Trinitate, Praefatio, Libri I-VII

Citation preview

The Library SCHOOL 'OFSTHEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL AT COLLEGE AVENUE CLAREMONT, CALIFORNIA

|

Li "

Doce Æ

U 22

; NI AU

|

A

LI

P4 L LM: ac

uem

eal ré S

-—

=À ^u? ,

geA

| ASE

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

LXII

CORPVS

CHRISTIANORVM Serzes Latina

LXII

SAAINCZET EE ARE PICTAVIENSIS EPISCOPI OPERA DTI

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES PONTIFICII

MCMLXXIX

2g SANCTI HILARII b v»

Ó L}| ©t

PICTAVIENSIS EPISCOPI DE TRINITATE PRAEFATIO LIBRI I-VII CVRA

ET STVDIO

P. SMULDERS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXIX

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

t

A

Li o

|

c5 i

GO

zc

UN

Bn

TESTE

cc pe Ho -

(O Brepols 1979 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

MEMORIAE PATRVM ET FRATRVM JAN RUPERT (1916-1978) et

FELIX MALMBERG (1903-1979) DICATVM

E

i

PPS.

—

|

MYATA SN

14 MVATAN

FAIAOMSM

(argr-21091) T2CTTLHE MAT 1 79 :

X

LE

e -

. r(etet-toep) OHFAMAIAM XIE AVTAME v

j

su

d

\ | -

M

LI

EN

" & Sn

ee

Pad

d

des

Él ^ es

qo

D

"a

ee

!

onm

ur -

».

ta à

=

re

less n anam.fum dd die -

, |

B

2

|

,

.

E

H

E 1

yw t

x

Ad Lectorem

Ante annos viginti quinque rogatus, ut magnum Hilarii Pictaviensis opus vernacule redderem, certum esse optabam, editiones a

Petro Coustant et a Scipione Maffei olim paratas fidem mereri. Non enim deerant viri docti, qui textum putarent corruptum. Inde indagatio bibliothecarum, quae horum librorum codices manuscriptos forte servarent. Inde collationes antiquissimorum codicum factae. Mox constabat, hos viros textum optime restituisse, in adnotandis tamen prae suo tempore ita defecisse, ut res notabiles nonnullae laterent. Etsi ergo sperari non liceret textum ipsum multo fideliorem constituendum fore, videbatur tamen res theologis et philologis grata fieri, si opus ad codicum fidem accuratius ederetur. Editio haec nititur in manuscriptis antiquioribus omnibus, necnon in paucis recentioribus selectis, dum ceteri inspiciebantur quidem, non autem adhibentur. Fieri ergo potest, ut futuri editores historiam textus acutius elucident, et ita ad verba Hilarii

restituenda propius accedant. Quod tamen exigit, ut studia praevia mentem ac linguam auctoris diligentius pervestigent. Quibus studiis, opto, haec editio ansam et fundamentum praebeat. Laborem hunc absoluturus, grato animo recordor viros et feminas, qui variis modis iuvabant. Cogito bibliothecarum praefectos et adsistentes, qui scientiae librorumque thesauros pandebant, collegas quoque et amicos, qui patienti cura animum erigebant. Institutum Neerlandicum ad Inquisitionem Scientificam Fovendam Z.W.O. pecuniis subveniebat. Operarii typographiae Brepols opus tenaciter perpolierunt, dominus J. Fraipont vigilanter prosecutus est. His ultimis annis valido adiutorio fuerunt dominae W. Heesakkers-Kamerbeek et A. van de Buntvan den Hoek. Illa, in rebus philologicis perita, plures quaestiones ad textum spectantes elucidavit, manuscriptum summa cum cura typographis paravit, indices scripturisticum et philologicum confecit, praefationis latinitatem et rem quantum fieri poterat emen-

davit. Haec, historiae ecclesiasticae laureanda, acutis oculis ac

mente errores et menda perquisivit, consilio tam amico quam severo ad praefationis materiam ordinandam argumentumque

exponendum assidue contulit et — filiis Joost, Pieter et Niklaas

suum conferentibus — fatiscentis vires renovavit.

Amsterdam, in festo S. Ignatii, 31 iulii 1979 Pieter Smulders

ELENCHVS

BIBLIOGRAPHICVS

(Non enumerantur nisi ea quae, solo auctoris nomine indicato, in

Praefatione et Apparatibus allegantur) R. BEER, K. k. Hofbibliothek, cod. 2160* ; Bruchstücke von ‘De

Trinitate' des Hilarius Pictaviensis und eines Traktates ‘Contra Arianos', in: Monumenta palaeographica latina, fasc. I, Wien, 1910, p. I-28. C.F.A. BORCHARDT, Hilary of Poitiers’ Role in the Arian Struggle (Kerkhistorische Studién, 12), 's Gravenhage, 1966. V. BULHART,

Textkritisches

und Lexikalisches

zu lateinischen

Autoren, in: Wiener Studien 57 (1939) 177. John D. BurRKHARD, The De Trinitate of Hilary of Poitiers and . Arianism (Thése polycopiée présentée à la Faculté de Théologie Protestante de l'Université de Strasbourg), 1972. P. COURCELLE, Les lettres grecques en Occident, Paris, 1943. J. DorcNoN, Hilaire de Poitiers avant l'exil, Paris, 1971. J. DoiGNoN, Ordre du monde, connaissance de Dieu et ignorance de soi chez Hilaire de Poitiers, in: RSPhTh 60 (1976) 565-578 ; hanc lucubrationem in constituendo textu et apparatu adhibere iam non licuit. H. EMOoNDS, Zweite Auflage im Altertum (Klass.-Philol. Studien, 14), Leipzig, 1941. À. FEDER, Studien zu Hilarius von Poitiers, in: Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften, Philos.-Hist. Klasse, Bd. 162, Abh. 4; Bd. 166, Abh. 5; Bd. 169, Abh. 5, Wien, 1910-

IOI2. A. FEDER, S. Hilarii Pictaviensis Vindobonae/Lipsiae, 1916.

opera, pars IV (CSEL 65),

P. GALTIER, Saint Hilaire de Poitiers ; le premier docteur de l'église latine, Paris, 1960.

J. DE GHELLINCK, Qui sont les O2 TINEX AETOY2I de la lettre d'Arius ?, in: Miscellanea G. Mercati (Studi e Testi, 121), Città del Vaticano, 1946, p. 127-144. R. HawsLikK, Der Wiener Papyruscodex 2160* (W), in: Latin Script and Letters, Festschrift L. Bieler, Leiden, 1976, p. 21322m: E. HAULER, Perpulsare, in: Wiener Studien 45 (1926/7), 261-262. Ch. KANNENGIESSER,

art. Hilaire de Poitiers, in DSp VII, 1969,

col. 466-499. R.J. KINNAvEY, The Vocabulary of St Hilary of Poitiers... (The Catholic University of America Patristic Studies, 47), Washington D.C., 1935. E. LESNE, Histoire de la propriété ecclésiastique en France, t.IV : Les livres 'scriptoria' et bibliothéques (Mémoires et travaux publiés par les professeurs des Facultés Catholiques de Lille, 46), Lille, 1938.

ELENCHVS

BIBLIOGRAPHICVS

IX

E.A. LowE, Codices latini antiquiores, 11 vol., Oxford, 1934-1971. L. MarvNowicz, De voce 'sacramenti' apud S. Hilarium Pictaviensem, Lublin, 1956.

G. MERCATI, Un foglio dell’ Ilario papiraceo di Vienna, in : Note de letteratura biblica e cristiana antica (Studi e Testi, 5), Roma,

1901, p. 99-II2. , M. MESLIN, Hilaire et la crise arienne, in: Hilaire et son temps ;

actes du colloque de Poitiers..., Paris, 1969, p. 19-42. H. OPrzz, Athanasius' Werke, Bd.III, Lief. 1/2, Berlin, 1934-1935.

J.H. REINKENS, Hilarius von Poitiers, Schaffhausen, 1864. H. SEDLMAYER,

Das zweite Buch von Hilarius De Trinitate, in:

Serta Harteliana, Wien, 1896, p. 177-180. H. SEDLMAYER,

Hilarius-Hs.,

Der Tractatus

contra Arianos

in: Sitzungsberichte

in der Wiener

der kais. Akademie

der

Wissenschaften, Philos.-Hist. Klasse, Bd. 146, Wien, 1903, p. 1I8.

M. SIMONETTI, Note sulla struttura e la cronologia del De Trinitate di Ilario di Poitiers, in: Studi Urbinati 39 (1965) 274-300. P. SMULDERS,

La doctrine

trinitaire de S. Hilaire de Poitiers

(Analecta Gregoriana, 32), Roma, 1944. P. SMULDERS, Remarks on the Manuscript Tradition of the De Trinitate of Saint Hilary of Poitiers, in: Studia Patristica III

(TU 78), Berlin, 1961, p. 129-138. P. SMULDERS, Two Passages of Hilary's Afologetica Responsa rediscovered, in: Bijdragen 39 (1978) p. 234-243. G. TEzzo, La Trinità di Sant’ Ilario di Poitiers (trad. ital.), Torino,

1971. E.W. WATSON, St Hilary of Poitiers, Select Works transl. (A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Ser. II, 9), Oxford/New York, 1899. W.WEINBERGER, Handschriften aus Vivarium, in : Miscellanea F.

Ehrle IV (Studi e Testi, 40), Roma, 1923, p. 75-88. A. WILMART,

Le feuillet oncial de Besançon, in: Rev. Bén. 29

(1912) 294-303; 30 (1913) 124-132.

A. WILMART, L'odyssée du manuscrit de San Pietro qui renferme les ceuvres de saint Hilaire, in : Classical and Medieval Studies in

honor of E. K. Rand, New York, 1938, p. 293-305.

:

sac

1

| — P

WM

nea ) i2.

1:44

^.

LA » NU A

:

EET

: à

ce"

t

Ts TM TINminat niiio

Jii

MA 4 odo D,

i

DEL,

Beg

{

Re

PR des ET v

es

guy £i ]

à

*

oa tb M

3b pott

2

EAM. aid

T

a

aU. aou. dull Sea

v3 P

Es

g^ jiàWs Ai urguot.

RENTA

]e

aauiiau

LE

PU that

E

e

pipes Ioni

Hir AN À ya de 3i.

Nait

: P

xn

Li

|

M

:LS de

TT

"

É

"E

AC

X e

HUY LR Si5i

ain

£201 LA

ædlhufs

y agg 35, ici DI

2T

t Mepr dut pé

ons Hat tani all HA

won Heo

spl db

AU,

LA NT X9twok

donis pé,

oua

m

de p^

CUM

olQude Auc aio Uia

oubli.

pod

$

u

EM P

HH QA 1) GO

xi

IN L'une is

d.

yu

^v

4

€

44 TRE JUsN ^ us N pour 1 Mà nhkb duel te ER rib b LM "us qni aM:Yin Mic LUC ne Pa SE ty -

D EMp.

+ Mig does al d gini

sels

m

M , ye4

: 9$

e A

à

INL

zp

tu nan oT

ib.

aJ

a

pilla b.T

sb gian)

(si ,ADBCTO 2 Ys i " A DON We d 0 3931 10 cuni H Jaree Toà

0i uu 51 110 sinaAfra T sqitongtsl podLs oiii

-

bw aided. abel? OUS

à À

eri fy

UR

it:

^ %m

:

ei

5: d à GER Ahi 4 i

^. A

Ar

du

rater

kt. A

idit (AiDLL Ad:

ib

bond iam

ms

ue

JH.

[ss

Abos

a

m2

Kkwerdsdt inl se amio "lu i ria

|

+

Te

il - M à (a dg “as oro i vae is Pid i ' ow aut FINES LET. Y an ee liadasb

c! "a fun — e

-

LE.

boss

4 o

o

bu mE

di d...IN LES

LE 4X

tits

j

Api ides /

EE “à Loge & 9. 1:

E

FE SF ,

Mte

p eun aS, ah,

AN chm

SEHEN

nie: &é tale bru ImcttA 3. hi en

J

"oesctf Ma tees “ages yia t wd

URBOonitgdgm esante art Mila Pavese iniod ond 9e

os Homer. '

D

I b.

E

c ]

PED

Tae doas

D

f Eur et

att

"

LE

Rn.

Lente Cent nivaitiia F'utde nhsamerss- 4 gs p 33 b ax. ^. ^-—

AD

iore

E.

us^

"e

Kk. J

'

"

À nq

V Ta M dun

y do E m et " LL

E

HpS A WE MaAlu yi

ME QE aden342] nié

5E d pida...

E

e | s d"31 yai. M fut: o

T

Tar

Pia ^ ctéiatignt eoFi T

LY

hèques

(

be de Frog. out

L

PRAEFATIO CAPVT I. DE OPERIS COMPOSITIONE

ET TITVLO

$ 1. De compositionis historia Hilarius ipse testatur, se in exilio constitutum scribere librum decimum (X, 4, 4). Haec ergo saltem operis pars intra annum 356 vergentem et annum 360 inchoatum composita est. Mox enim post synodum Biterrensem, quae anno 356, et quidem probabiliter post medium,

celebrabatur,

in provincias Asiae exulatus ibat, et in

partes occidentales revertebatur non multum post conventum Constantinopolitanum mense ianuario anni 360 inchoante habitum. Ad compositionis tempus accuratius determinandum iuvat observasse affinitatem libri VII cum Epistula de Synodis dicta. Haec enim, quae anno 358 vergente scribebatur, tota est in suadendo, doctrinam illorum episcoporum, qui Filium profitebantur similis essentiae cum Patre, cum doctrina nicaena vix discre-

pare. lamuero septimus de Trinitate liber de Filii cum Patre similitudine longe frequentius quam ceteri libri sermonem facit : dum hic liber ad doctrinam catholicam exprimendam vocabula similis et similitudo ter et decies adhibet (VII, 15, 21; 24, 8; 26,

24.26.29.33; 28, 25; 31, 33 ; 37, 31 ; 38, 24; 39, 5.37), in toto reliquo

opere nonnisi octies leguntur (I, 29, 12; IIl, 23; 11:20022):23 ; X9,

18). (!) Stili autem hilariani proprium est, ut vocabulum semel scriptum frequentius in sequentibus adhibeat. Quapropter haec affinitas suadet, librum septimum eisdem fere mensibus scriptum fuisse, quo Epistula de Synodis exarabatur (Smulders 1944, p. 281

n. II). Nonnulla etiam alia suadent, ultimos de Trinitate libros

nonnisi post absolutam Epistulam de Synodis fuisse compositos (Simonetti p. 297-299). Utrum autem totum opus in exilio constitutus absolverit (Simonetti p. 286 n. 49), an potius in patriam reversus (Watson p. XXXIII), difficulter diiudicatur, nec multum refert; pro prima sententia militat libros IX-XII aequalem tenorem servare (Simonetti p. 295). Maioris momenti quaestio est, utrum primos libros adhuc in patria vivens scripserit (quod probabilius habent Coustant, Praef. XXIV, PL ro, 19B; Galtier p. 355, 42; Burkhard p. 228-231; Doignon p. 18), an cum Simonetti aliisque hos etiam libros exulans scripsisse putetur (Simonetti p. 280-286 ;Meslin p. 26; Kannengiesser col. 476-478 ; anceps haeret Borchardt p. 42). A responso enim dato pendet, utrum primi libri legendi sint sub sola traditio(1) Sex locos in uno capitulo libri III legi, numquid indicium est novae recensionis, qua Hilarius tres libros iampridem editos magno operi inserendos aptabat (cfr. infra) ?Semel auctor Arianos accusat, quod Filium Patri similem dicunt (IV, 3, 14).

25

PRAEFATIO

nis latinae luce, an influxum discussionum in Asia ferventium iam manifestent. Etsi Doignon ostenderit, doctrinam occidentalem in

his libris praevalere, assentiendum tamen puto Simonetti suadenti illud aequilibrium, quo in primis etiam libris non sola doctrina ariana, sed simul etiam sabelliana respuitur (I, 16-17 ; II, 4 et 23), ex sola traditione latina non explicari, sed manifestare Hilarium iam expertum, quantopere orientales doctrinam nicaenam de sabellianismo suspicarentur. * *X *

In omnibus codicibus opus traditur duodecim libros complectens, quorum singulorum subiectam materiam altera primi libri pars annuntiat (I, 20-36). (?) Olim putabam, hoc omnium librorum summarium inde ab initio extitisse, et proinde Hilarium totum opus concepisse (Smulders 1944, p. 41). Virorum doctorum studia melius me docuerunt. Liber IV his verbis inchoatur: Quamquam anterioribus libellis quos iam pridem conscribsimus absolute cognitum existimemus..." (IV, x, 1). Quae verba significant, tres priores libros (non tamen, ut patet, operis summarium, quod in I, 20-36 legitur), iam antea scriptos et editos fuisse (Watson p. XXXII; Galtier p. 36; Simonetti p. 275-280; Kannengiesser col. 477 ;Borchardt p. 42). Non enim res ita concipi licet, ut interim Hilarius editionem trium librorum inchoasset, duodecim tamen librorum opus sibi proponens. Etenim Galtier ab una parte monstravit, naturam librorum

I-III a reliquis libris diversam esse (Galtier p. 34-42) : dum inde a libro IV Hilarius totus est in Arianorum doctrina refutanda argumentisque solvendis, libros I-III ad hunc potius finem dirigit, ut fideles doctrinae catholicae de Filii vera divinitate ac cum Patre unitate firmiter adhaereant et hac ratione contra impetum arianum praemuniantur. Hi libri, hac ratione considerati, opusculum

satis concinnum absolutumque exhibent, quod (sensu aliquantulum improprio) catecheticum dici licet. Huic argumento addatur, ultima libri tertii capitula perorationis speciem prae se ferre, qualis concluso operi optime conveniat (Simonetti p. 278). Ab altera autem parte Simonetti animum advertit ad consilium Hilarii libros ceteros componentis (Simonetti p. 286-294). Eum initio hos libros concepisse tamquam opus ab opusculo catechetico distinctum ex textu tradito constat. Librum enim, qui nunc est quartus ipse Hilarius quandoque numerat primum (VI, 4, 28), quintum autem secundum (V, 3, 4). Unde constat, auctorem nostrum post opusculum catecheticum absolutum voluisse aliud componere opus, quo cum doctrinis arianis comminus pugnaret. Postea autem consilio mutato decrevit, ambo opera, catecheti(2) Ipse codex D, qui Epistulam de Synodis dicit librum XIII, in prologo nonnisi duodecim

annuntiat, et codex

W, in quo recensionem

breviorem

Sedlmayer inveniri existimabat (cf. infra p. 3*), duodecim libros pollicetur.

PRAEFATIO

3*

cum scilicet et polemicum, in unum fundere. Ad hunc finem libro primo inseruit summarium totius duodecim librorum operis et aliis etiam forsitan modis textum opusculi catechetici aptavit ; qui tamen modi vix dignosci possunt, quamdiu recensiones propriae codicis W aenigmaticae manent (infra p. 4*). Ceteroquin anomalia in libris numerandis,

de qua supra,

innuit, hanc

fusionem

opusculi catechetici cum opusculo polemico festinantius fuisse factam (Simonetti p: 280 n. 2r). Quidquid sit, constat Hilarium ipsum hoc magnum duodecim librorum opus unum voluisse : id ostendunt plurima loca in quibus ad antea exposita vel postea exponenda refert (Burkhard p. 203222), summarium totius operis primo libro insertum et peroratio libri duodecimi voce reciproca totius operis prologo respondens. $ 2. Prioris editiones reliquiae ? Primus codicem W describens Denis observabat, eum in libris

praesertim II et III exhibere textum graviter aberrantem a vulgata Hilarii recensione.(?) Post saeculum ad rem revertens Sedlmayer, quem sequitur Emonds (p. 349), opinabatur hunc codicem servare textum illius opusculi solos libros I-III complectentis, quod iam pridem editum Hilarius testatur. Mox Sedlmayer agnoscebat, se in primo suo argumento errasse, quo volumen hoc ante medium saeculum V scriptum putaverat. Inveniebat insuper, quod antea neglexerat, huius codicis folia 30-36 turbato ordine religata continere partem primi libri, et quidem illam, quae duodecim librorum summarium delineat, et quae itaque ad alte-

ram pertinet editionem. Quapropter, cum de codicis W unitate nullum sit dubium, quicumque in libris II-III editionem priorem inveniri putat, supponere debet librarium, qui in exscribendo libro I textum

sequebatur

editionis

secundae,

deinde

ad editionem

primam se vertisse, postea autem ad alteram rediisse. Quod tam inverisimile

olim habebam,

ut lectiones

codicis

W

aberrantes

potius librario audacius agenti putarem tribuendas, quam editioni priori (Smulders 1961 p. 134 n. 2). Nunc autem, multiplici huius codicis cum diversis familiis stabilita affinitate (infra p. 53*), haec suppositio mihi non impossibilis esse videtur. Qua de causa res brevi examini est subicienda. Non enim est minimi momenti. Si pars editionis prioris in codice W servaretur, fortasse posset distingui modus, quo Hilarius opusculum suum catecheticum magno operi inserendum aptabat, fortasse etiam doctrina minus matura. De responso dando anceps tamen haereo. Textus codicis W in libris II et III certe cum textu vulgato, qualem ceteri omnes codices exhibent, longe gravius discrepat (3) M. Denis, Codices manuscripti theologici bibliothecae palatinae vindobonensis

latini, Vindobonae, 1799, II/1, col. 1096-1102.

4*

PRAEFATIO

|

quam solitum est, sive in ceteris codicibus, sive in huius codicis

reliquis partibus. In generali quidem dispositione recensioni vulgatae adamussim consentit, sed in singulis rebus discrepat, sive quaedam praetermittens, sive aliter redigens, sive alia Scripturae loca allegans, sive etiam (inquantum discerni licet) diversam

proponens doctrinam. Praetermissiones indolem propriam in eo praebent, quod niti-

dae sunt. Desunt in W quandoque pauca verba (II, 10, 10; 32, 3), quandoque integrae sententiae (III, 4, 19/24 ;14, 3/9), quandoque plura continua capitula (II, 24, 4 - 27, 9; III, 24-26). Hos locos

inspicienti apparet, eos ad argumentum non multum conferre, sed rhetoricas potius constituere amplificationes. Quapropter quaestio manet :haec fueruntne addita ab Hilario in secunda editione stilum ampliorem colente, an econtra recisa a librario brevitati studente? Contra quod dicendum, librarium post librum III finitum tali libertate iam non uti, nisi in IV, 12, 16/18 brevitatis

studio, et non alia de causa (vel per haplographiam, vel propter exemplum ut in C L mendosum), omiserit ex epistula Arii sententiam, quae ad controversiam dogmaticam non spectabat. Ab altera parte tamen observandum, in codice W desiderari illa ipsa libri III ultima capitula, quibus utpote perorationis speciem praebentibus, innituntur viri periti, ut statuant opusculi primam editionem in mente Hilarii fuisse absolutam. Unde paradoxon :illa capitula, quae editioni priori maxime characteristica sunt, desiderantur in codice, qui hanc editionem servare putatur!

Ceterae codicis W propriae lectiones omnes fere in libro II inveniuntur, et quidem in eis capitulis, quae doctrinam de Filio divino et incarnato aut de Spiritu sancto tangunt. Hae autem plerumque minus nitidae apparent, sed variis rationibus saucias se manifestant : II, 8, 16/26.

Redactio

satis cohaerens,

sed quae

in verbis

coniungentibus tota diversa est. Pro serie sed — namque — et — sed — enim — autem vulgatae recensionis scribit : aulem — sed — sed — ergo — sed — enim. Prima facie Hilarii non esse videntur verba pars ergo patris in filio est (v. 19/20), donec notetur ea in hac recensione, quae prosequitur sed testatur, interrogationem constituere. Numquid haec ambiguitas Hilarium movit, ut redactionem mutaret ? Recensio autem

W in v. 25/26, si saucia non est, mentem

Hilarii

inepte potius exprimit. II, 10, 1/5. Textus W, praeter minores redactionis diversitates,

in eo praesertim aberrat, quod non allegat Io. 1o, 38, quo mutua Patris et Filii praesentia exprimitur, sed Io. r, 18 2n sinu patris,

quo sola praesentia Filii in Patre significatur. Quod potest esse indicium doctrinae minus maturae. II, 11, 8/13. Lectio W brevior est, omittens Io. 14, 9, necnon verba alius ab alio, unus ab uno, non ingeniti duo. Haec recensio

potest Hilarii esse. Suspicionem tamen movet in conclusione vox hereditas, quae in tali contextu nusquam invenitur, et quae

PRAEFATIO

5^

speciem prae se fert fictionum earum, quas librarium W angustiatum non semel adhibere observabimus (infra p. 54*). II, 20, 1/17. Ad Io. 1, 3-4 commentans, W praebet recensionem,

quae doctrinam de aeterna Filii generatione alibi inauditam suggerit (v. 2/8: voluntate communi; v. 14/17: consensu suo). Textum autem W saucium esse satis liquet praeter alia ex eo, quod desiderantur verba iohannea in ?fso vita erat, quae tamen expositionem inspirant. Conceptio autem, quam textus claudicans suggerit, eamdem'quaestionem movet : estne Hilarii adhuc conantis, an

theologi

posterioris,

unitatem

Patrem

inter et Filium

exaggerantis ? II, 24, 4. Desiderantur in W tres paginae, quin argumentum gravius patiatur damnum. Hoc tamen observandum manet: textus W de Christi nativitate humana agens terminatur verbis natus ex wirgine est, ita ut desint sequentia ef spiritu sancto, ipso sibi in hac operatione famulante. Talis omissio Hilario minime videtur tribuenda, sed (si non casu acciderit) studioso potius posteriori, Christum cum Spiritu sancto identificari non patienti. Non alio modo res se habet in capitulis de Spiritu sancto agentibus : redactio diversa, textus Scripturae alii allegati, lectiones manifeste sauciae: II, 29, 5/27. Codex W recensionem praebet diverso modo passim redactam, quae tamen inde a v. 21 in substantia a textu vulgato

non multum distat. In v. 6 autem textum in exemplo a W adhibito saucium fuisse ostendit scribentis additio, quae inserto vocabulo

subadicetus (= subadiectus) ex margine provenire apparet. Prorsus autem a textu vulgato differt in Scripturis allegatis (vv. 8/20) : pro quatuor versibus paulinis ceterorum codicum, W non praebet nisi longiorem textum ex Col. r, 14-17. Hoc autem verbum paulinum ad Christum potius quam ad Spiritum sanctum spectat, nisi hic intelligatur inter ea, quae ‘‘per ipsum et in ipso creata sunt." Sed hoc verbum ex alio capitulo irreptum (foliis in exemplo turbatis?) hic male assutum fuisse innuit introductio duplicata : in euangeliis legimus ambo, quam tamen introductionem nullum ex evangeliis verbum sequitur, et :apostolus eum quem in commune legimus. In hoc itaque loco manum potius librarii diversas traditiones conflantis invenimus, quam primam Hilarii editionem. II, 30, 1/3. Non tam argumento quam redactione codex W cum textu vulgato discrepat. Mendo tamen obvio in v. 2 laborat. II, 31, 42/46. Hic etiam redactio potius quam res diversa legitur. In v. 45 autem pro infinitatem W scribit vocem magnitudinem, flaccidiorem quam ut Hilario amplum commentum claudenti tribuatur. II, 32, 3/9. In W desiderantur verba ad intellegentiae significationem (v. 3), verbum paulinum secunda vice allegatum (vv. 5/6), et praesertim protasis, quae tamen verbis cum uero adiecit postulatur. Casune accidit, ut propterea vox ?nfinitatis absit? II, 33, 1/16. Textus vulgatus mirum praebet amalgama ex

6*

PRAEFATIO

diversis verbis iohanneis. Codex W et D omittunt vv. 5/7 (haplographice ?), sed W plures praebet lectiones proprias. II, 34-35. In pluribus locis codex W praebet textum aberrantem, cuius tamen singulae lectiones in diversis codicibus inveniuntur. Proprium ei est, quod in 34, 3/5 pro Rom. 8, 14-15 allegat 1 Cor. 2, I2, dum econtra in 35, 2/5 pro 1 Cor. 2, 12 praebet eiusdem capituli paulini versus 14a4-13c. Suntne haec Hilarii in altera redactione documenta Scripturae aptius disponentis, an librarii errantis et mendum postea redimentis ? Alia loca, in quibus W solito gravius a textu vulgato aberrat, indicare sufficiat : II, 7, 21/22, ubi praebet redactionem maioris vigoris ;9, 4/6 et 13, 17/18, in quibus manifestis laborat mendis ; 14, 4/8 in quo plura menda simul cum falsa correctione consulto facta verborum est ergo erans deprehenduntur. . Haec omnia graviora esse videntur, quam ut librario etiam audacius agenti ascribere audeam. Ad concludendum haec tandem observare iuvat. Primum: in libro II lectiones codici W propriae pleraeque ad doctrinam controversam spectant ; nulla tamen legitur, quae aetatem Hilario posteriorem sapiat. Secundo: non pauci horum textuum mendis internis laborant, et quidem in fine, ubi codex noster a lectione propria ad textum vulgatum transit. Deinde: quaedam lectiones tales sunt, ut quod ad argumentum spectat, Hilarii conantis esse possint. Haec ponderans veri similius habeo, codicem W in quibusdam locis reliquias prioris editionis servare, non quidem ita ut ipsum Hilarii textum praebeat, sed textum a viro docto utramque editionem comparante conflatum.

Si autem simul consideratur,

traditionem textus, qualis in W habetur, multis gravibusque mendis esse infectam, vix ulla spes habetur fore ut prima opusculi catechetici recensio ex hoc codice eruatur.

$ 3. De operis titulo Consilium domini Coustant sequens, qui de titulo authentico vehementer dubitans, propter utentium tamen commodum inscriptionem a saeculis usitatam immutare noluit (Praef., X, PL IO, 13), haec etiam editio De Trinitate inscribitur. Titulum autem

uncis includit, cum illum Hilarii vel etiam archetypi esse, non solum minime constet, sed potius negandum videatur. Vox enim trinitas, licet Hilario nota (I, 22, 2; 36, 8; observa haec secundae

editionis esse), parcissime in opere legitur. Sub eisdem autem uncis scribitur alius titulus De Fide, quem post Coustant (ibid.), Reinkens (p. 138) et Watson (p. XXX) viri docti authenticum esse verisimilius habent. Codicum enim testimonium huic etiam titulo minime suffragatur. Immo talis est apud testes antiquos libri inscribendi variatio, ut suspicionem moveat, Hilarium magno suo

operi verum titulum nullum inscripsisse. Auctores antiqui diversas ineunt vias. Rufinus, in complemento

PRAEFATIO

7

ad Eusebii Historiam Ecclesiasticam latine versam, opus hoc "libros de fide" dicit (HE, X, 32, ed. Schwartz/Mommsen, p. 994). Eodem

titulo utuntur Cassianus

(De Incarnatione,

VII, 24, 2,

CSEL 17, p. 382), Leo papa (Ep. 104 Testim., ACO II/4, p. 119122), et auctor saeculi VI Collectionem Novariensem componens

(ACO IV/2, p. 84-91), quando in re christologica verba Hilarii allegant ; hic tamen quandoque plenius ''de fide contra Arrianos" scribit. Non semel operis mentionem faciens, Hieronymus illud dicit ‘‘aduersus(m) Arianos'' vel "contra Arianos" (Vir. Ill., 86, ed.

Richardson, p. 44; 100, p. 48; Ep. 55, 3, CSEL 54, p. 490). Non autem omnino desunt auctores antiqui, qui opus dicunt ‘‘de Trinitate". Sic Cassiodorus: "legendi sunt tredecim libri beati Hilarii, quos de sancta trinitate ... conscripsit" (Institut. I, 16, 5,

ed. Mynors, p. 53), qui insuper in Historia Tripertita notitiae ex Socrate desumptae vocem "trinitatis" inserit (Hist. Trip., VI, 24,

PL 69, 1046B). Sic etiam Venantius Fortunatus in Vita Hilarii (I,

I4, MGH AA IV/2, p. 6). Par est in codicibus variatio. Libri unciales et semiunciales primis foliis carent, ita ut Incipit in illis non legatur. Sed codex B in titulo currente, qui in superiore foliorum margine inscribitur, et in

Explicit habet de Trinitate. Idem titulus legitur in titulo currente codicum T et W. Econtra D et C in titulo currente et in Explicit non scribunt nisi 'liber I" etc. vel etiam "Hilari liber I" etc.;

quapropter quaerere licet, num opus vero titulo insigniretur. Eodem titulo currente simplici utitur codex V initio et fine mutilus. Sed existit huius codicis apographon À, qui operi hilariano praemittit : In nomine domini nostri iesu christi in hoc corpore continentur libri Hilarii episcopi de fide numero XII quos in exilio conscripsit missus ab arrianis causa fidei katholicae. Lege semper cum pace frater Maximiliane et in te scriptorem habe." Hic ergo titulus de Fide legitur. Sed numquid librarius augiensis haec ex V exscripsit? Ab una parte Hilarius non dicitur sanctus, quod antiquitatem sapit; ab altera tamen haec operis descriptio cum dedicatione non simpliciter titulus haberi potest. Illam tamen ex V eiusve exemplo derivari eo suadetur, quod similia verba leguntur in G aliisque quibusdam voluminibus recentioribus, quae ad V affinitatem habent, non tamen ex eo descendunt.

De recentioribus libris longum est dicere; infra ad singulos indicabitur. Nonnulli omni omnino titulo carent. Alii pro titulo habent solam descriptionem cum dedicatione, vel similem codici À, vel saltem eiusdem naturae. Observandum est primum, codices ceteroquin arcte affines diversas nonnumquam inire vias (e.g. F et K) ; secundo non paucos esse codices, qui in Incipit de Trinitate scribentes, tamen in Explicit exhibent de Fide (e.g. O et J); tandem non semel legi titulum, qui omnia elementa ex Rufino, Hieronymo et traditione manuscripta hausta in unum fundit : ‘‘de fide sanctae trinitatis aduersus hereticos" (Bordeaux et alii). Decurrentibus autem saeculis titulus de Trinitate praevalescit.

8*

PRAEFATIO

Haec tanta ac persistens variatio innuit, opus hilarianum inde ab antiquitate non uno inscriptum fuisse titulo. Non displicet quod suggerit Simonetti (p. 294 n. 85), Hilarium primo opusculo catechetico inscripsisse de Fide, aliud autem opus concipientem titulum aduersus Arrianos cogitasse (quamquam hunc titulum solus in antiquitate praebet Hieronymus, cui in his rebus minime fidendum esse constat). Sed haec coniectura nihil dicit de titulo, quem Hilarius, utrumque opus in unum fundens, magno suo operi inscribere volebat. Non inverisimile habeo, Hilarium, qui in libris

intitulandis negligentior quandoque erat, (4) nullum titulum, qui magnum opus insigniret.

scripsisse

(4) Librum De Synodis non vocat nisi Li/feras ad episcopos Germaniae etc. (SMULDERS, 1978, p. 240), etiam postquam episcopos etiam orientis alloqui decreverat.

PRAEFATIO

9*

CAPUT II. DE OPERIS TRADITIONE

Magnum Hilarii opus rara librorum manuscriptorum abundantia servatur, sive singulatim, sive in diversis collectionibus incor-

poratum. Sex codices legi intra duo saecula a mortuo auctore confectos, minus mirabitur, qui in memoriam vocat, scriptum hoc

tanta semper ornatum fuisse fama, ut non leviter destrueretur, non tamen ita frequentatum, ut a legentibus tereretur. In hoc capite primum praebetur elenchus codicum repertorum, deinde de collectionibus agetur. $ 1. Elenchus codicum

Ordine alphabetico urbium, vulgato nomine designatarum, enumerantur omnes codices quos reperire potui. Multos autem libros excerpta ex De Trinitate continentes non admisi, nisi tres antiquiores ex numerosis illis qui libello Contra Constantium subiungunt appendicem ex magno opere decerptam. Asterisco illi notantur libri, quos ne in imagine photographica quidem videri contigit. Codicibus in hac editione adhibitis adiungitur siglum, quo in apparatu designantur ;inter uncos legitur siglum, quo Coustant (u) et Feder utuntur. Ad singulos libros indicantur aetas et regio, in qua scribebatur, possessores priores, ea quae habentur, si ad rem pertinent. Brevitatis gratia in Hilarii scriptis designandis adhibentur tituli traditionales. Ad opus autem De Trinitate notatur insuper titulus, quo codex illud ornat, sive in Incipit vel

Explicit, sive in titulo currente. A describendis codicibus et ab

omnibus quae continentur enumerandis, ne opus omnem excede-

ret modum, abstinere debui. Omittenda etiam erat bibliographia ; ad codices antiquiores notatur numerus apud Lowe, apud quem plura invenies; pauca alia indicantur, sive quod graviora sunt, sive minus obvia. Correctores, qui in uno alterove libro quattuor vel etiam sex agnoscuntur, non distinguuntur. Haec res, quantumvis in diiudicando textu utilis, immo et necessaria, relinquenda est peritiori-

bus, et quibus datur codices ipsos quotidie manu versare. BERN Burgerbibliothek 100 (Feder: E) Saec. XII a duobus amanuensibus in Gallia scriptus. Initio mutilus, ita ut incipiat a Trin. V, 9, 10. Trin. (f. 71v :"Explicit liber XII fidei sancti hylarii'), C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., | Syn., varia hilariana. aliisO in etiam Notas praebet marginales, quarum pleraeque que leguntur. BEsANGON Bibl. municipale 184--640 (nunc: liasse 26) cfr. Lowe fasc. II n. 222 ; fasc. VI n. 733 ; fasc. VIII n. 733, p. 1208.

IO*

PRAEFATIO

Saec. V post medium in Italia vel forte in Gallia scriptus. Reliquiae servantur primi folii codicis ex abbatia o.s.b. Murbach, ibidem saeculo XV ad nonnullos libros reparandos adhibiti. Eiusdem folii fragmenta minima habentur in GOTHA I, 75 et MANCHESTER John Rylands 15. Trin., I, 1, 1-10, fragmentarie.

BonpEAUX Bibl. municipale 112 (u: Silvae Maioris; Feder: G) Saec. XII ; olim abbatiae o.s.b. de la Sauve.

Numeratio quaternionum et elaboratio litterarum ornatarum indicat, opus De Trinitate olim primum locum occupasse. Huius operis primum folium (inter f. 23/24) vi evulsum est, ita ut textus incipiat ab I, 3, 4. Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. IT, Blasph. Aux., C. Aux., Trin. (f. 145* manu paulo recentiore: "Explicit liber XII hilarii episcopi de fide sanctae trinitatis aduersus hereticos"), Comm. Mt. BRUGGE Stadsbibliotheeh 151 Saec. XIII/XIV. Trin. sub hoc titulo, textu audacissime abbreviato.

BRUSSEL Koninklijke Bibliotheek Albert I 10784-6 Saec. XII, olim abbatiae o.s.b. sancti Laurentii extra Muros ad

Liége. Trin. sub hoc titulo (sed f. 98v: “Explicit hylarii de fide liber VIIIT'), Syn., C. Aux. mutilusin fine, ita ut desinat c. 8 PL 10, col.

614B (erronee Van den Gheyn: c. 11).

BRUSSEL Koninklijke Bibliotheek Albert I — 11-2561 Saec. XII, fortasse olim abbatiae o.s.b. sancti Martini in Tournai,

postea ex bibliotheca Iosephi F. Allard parochi parisiensis, dein ex collectione Phillipps (n. 23027). Trin. sine titulo (f. 2A: "In hoc codice continentur summi doctoris Hylarii pictauiensis episcopi contra arrianos de trinitate libri XII. Item eiusdem de sinodis liber I etc."), Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux.

CAMBRAI Bibl. municipale 436 (olim 409) cfr. Lesne, p. 636 n. 10. Saec. IX ; iam saeculo X erat ecclesiae cathedralis cameracensis.

Folia 1-7 ita humiditate affecta sunt, ut iam vix legi possint ; manus recentior hanc partem in ff. 4-5 denuo exscripsit (Kr). Trin. sub hoc titulo (f. 186A), Syn. liber XIII dictus, C. Aux., Vigilius Thaps. Amanuensis saepius per haplographiam peccabat, saepe confundebat c et / (paciencia) et ae et e, raro w et b. Correctores plures manum admoverunt. CAMBRIDGE Corpus Christi College 345 Saec. XII, olim prioratus o.s.b. in Canterbury.

PRAEFATIO

II"

Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux.

Prima manus in margine nonnumquam lectiones varias notavit. CAMBRIDGE Pembroke College c. 4.20 Saec. XII, olim abbatiae o.s.b. sancti Albani, dein Lucae Milbour-

ne. Trin. (f. 3: "Hic sunt libri hylarii episcopi numero XII de fide catholica contra omnes hereses quos in exilio conscripsit missus ab hereticis arrianis propter deitatis unitatem domini Iesu Christi cum patre. Beatissime presbiter BARBARIO in Christo Iesu domino nostro utere felix cum omnibus tuis. Spes fides caritas maneat in cordibus nostris. Circumspicienti etc."), Syn. CESENA Biblioteca Malatestiana D XII.5 cfr. A. Domeniconi, Ser Giovanni da Epinal copista di Malatesta Novello, in: Studi Romagnoli ro (1959) 261-282.

Saec. XV medio scriptus a Iohanne A. d'Epinal ad usum principis Malatesta Novello. Trin. sub titulo ‘‘de trinitate quae deus est contra hereticos". Douai Bibl. municipale 220 Saec. XII scriptus a Baldrico ad usum abbatiae o.s.b. ad Anchin. Elogia Hilarii, Tin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux., Tract. Psalm.

Corrector varias lectiones frequenter in margine notavit. ERLANGEN Umiversitátsbibliothek 162 Anno I3II scriptus a Cunrado de Winden pro monasterio o.s.b. ad Heilsbronn. Trin. sub hoc titulo, Augustinus, flores patristici, Ambrosius. FIRENZE Laurentiana Conv. Soppr. 193 Saec. XIII post medium scriptus a Iohanne quodam. Erat abbatiae o.s.b. Beatae Mariae in Florentia. Trin. (f. 1: “Hic incipiunt libri hylarii episcopi XII de fide catholica contra omnes hereses quos in exilio conscripsit missus ab hereticis arrianis propter diuinitatis unitatem domini Iesu Christi cum patre. Beatissime presbyter Barbario in Iesu Christo domino nostro utere feliciter cum omnibus tuis. Fides spes karitas ma-

neant in cordibus nostris"), De dedicatione ecclesiae, Syn., C.

Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. IT, Blasph. Aux., C.

Aux., diversa patristica, Tract. Psalm., Athanasius.

FIRENZE Laurentiana Fesulan. 51 Anno 1464 scriptus a Iacobo Gossardi (f. 344v). Cosmas de Medicis librum conventui fesulano dedit. Excerpta ex De Trin., Trin. sub hoc titulo, Comm. Mt. cum spurio, Syn., Tract. Psaim., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux., Tract. Psalm.

Io"

PRAEFATIO

FIRENZE Laurentiana S. Crucis plut. XIV dext. cod. X Saec. XIII. Olim conventus o.f.m. ad sanctam Crucem in Florentia: Trin. sub hoc titulo, Syn., Ambrosius

FiRENZE Laurentiana S. Marco 523 cfr. B.L. Ullman - Ph.A. Stadter, Thé Public Library of Renaissance Florence, 1972, p. 140.

Saec. XII. Hoc volumen cum ditissima sua bibliotheca Nicolaus Niccoli anno 1436 moriturus dono dedit conventui o.p. sancti Marci in Florentia. Excerpta ex De Trinitate, Trin. sub hoc titulo.

Ex codice trito exscriptum fuisse, ex pluribus apparet. Scriba primus saepius spatia vacua reliquit, quae alius deinde implevit. In exemplo adhibito folia perturbata iacebant, ita ut E textum VI, 23, 22 - 44, 25 intra librum quintum exhibeat (f. 40-45); alia autem perierant, quo fit ut

E, dum quaternioni nihil deest, omittat

ultima libri I capitula (inde ab I, 26, 17), et media in pagina omittat: VITIS 27, 17.-.45;. 15. Amanuensis saepe " finalem addit, e/ scribit pro ei et ait pro agit, litteram duplicatam negligit: aferre, consumare etc. GoTHA vide sub Besançon.

KARLSRUHE Augiensis CII cfr. Lesne, p. 731. Saec. IX ineunte scribebatur in ipso monasterio o.s.b. Reichenau,

cuius bibliotheca anno 1804 ad Karlsruhe transferebatur. Trin. usque ad XII, 51, 14, ubi desinit veronensis noster, ex quo

augiensis descriptus esse videtur. f. 2 exhibet inscriptionem fere abrasam, quae tamen ex codice

Schaffhausen, cuius exemplar Augiensis fuit, sic restitui potest: "[In nomine domini nostri Iesu Christi in hoc corpore continentur lib]ri hilarii episcopi de fide numero [XII quos in exilio] conscripsit missus ab arrianis [causa fidei katholicae]. Lege cum pace fra[ter Maximiliane et in te s]criptorem [habe]."'

KLOSTERNEUBURG 206 Saeculo XII post medium ; iam saeculo XV ad eumdem conven-

tum o.s.a. pertinebat (f. 1, 62, 163v). Varia hilariana, Tn. sub hoc titulo, C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux.. Syn., hilariana, Concilium Remense.

Notas marginales easdem fere exhibet, quae in O leguntur. KRAKAU Biblioteka Jagiellononska 2320 (olim AA XI 19) Anno 1405 scriptus a Iohanne de Bodzanczino ad usum Lucae z. Wielkiego Kozmina, qui moriturus bibliothecae iagellonicae legavit. Trin. sub hoc titulo.

PRAEFATIO

I3*

LONDON British Museum Harley 3115 Saec. IX primis decenniis scriptus in abbatia o.s.b. Lorsch ; postea ex libris erat conventus praemonstratensis sanctae Mariae sanctique Nicolai ad Arnstein. Trin. sub hoc titulo, Syn. dictus liber XIII, C. Aux. Hic autem operum ordo non erat exempli quod transcribebatur. Etenim amanuensis post finitos libros T'rin. incipiebat scribere C. Aux. (f. 206), dein inveniebat alium. Hilarii librum decimumtertium dictum (Syz.), et conclusionem Trin. in folio palimpsesto (una littera uncialis distingui potest) denuo scripsit (f. 179: Lr). Librarius, etsi unus videatur, utebatur scriptura minime sibi

constante. Transitus autem ab una ad alteram scripturam quandoque paulatim, nonnumquam abrupte fit: exemplo sint f. 11v usque ad primos f. 12Y versus, iudicio Pauli Lehmann minusculam anglo-saxonicam exhibentes. Quapropter duas maioris momenti quaestiones dirimere non audeo. In libro IX codex C duo fere omittit capitula (vide ad IX, 41, 44), in quibus L scriptura quodammodo diversa uti videtur (ff. 121-122): haec suntne scripta ab alio librario, an a primo alibi laborante? Similis est quaestio: quis rescripsit ff. 135-135"? Librarius enim haec iam scripta erasit, ut densius scriberet possetque inserere longiorem de ignoratione Christi interpolationem (vide ad X, 8, 15), quae in editione erasmiana legitur et quam Coustant testatur in vetusto codice remensi nunc deperdito inveniri (L7). Scriba saepius confundit b cum 4, e cum 1, o cum w; incertus est

in addendo vel omittendo A et m finali. Correctores et adnotatores plures manum admoverunt, quibus debentur marginalia haec praecipua :

ad I, 1, 8: ‘‘Epicuri sententia beatam vitam estimantis in uoluptate corporis" : ad I, 2, 2: "stoicorum sententia in uirtute animi beatam uitam

statuentium"' ad I, 3, 4: "quatuor uirtutes" ad I, 3, 12: "officium theologiae"

ad I, 4, 2: "poetae mithologici ut orpheus et esiod..." ad I, 4, 4: "Platonici" ad I, 4, 6: "Epicurei" ad I, 4, 9: "Achademici"

ad I, 4, 11: ‘‘Physici et uulgaris theologia" ad I, 5, 4: "unde primum cognitio nominis dei” "xod. 9. ad I, 6, 37: "Psal. 138" ad I, 7, 9: "in libro sapientiae" ad I, 10, 5: "post legis cognitionem quid euangelica lux declaret de innouatione et aeternitate" ad I, 15, 1: "s heretici" ad I, 16, 4: "sabelliani." ad I, 16, 15: "fotiniani"

PRAEFATIO

DA

ad I, 17, 1: "quomodo credendum"

ad I, 17, 15: "de patre et filio neque duos neque solum / unum non unus" ad I, 18, 1: "alloquitur auditores" ad I, 19, 9: "significari magis quam expleri rebus humanis uel comparationibus res diuinas” ad I, 20, 1: "de ordine huius operis primo libro ardua mollire

parans" ad I, 21, 1: "secundi libri de trinitate disputatio promittitur" ad I, 22, 1: "quid tertius testimoniis dominicis de se testantibus quod pater in filio et filius in patre" ad ad ad ad

I, 23, 1: "quartus aduersus heresim de unitate" I, 24, 1: "quintus de natiuitate unigeniti" I, 25, 1: "sextus aduersum uitia ualentini sabelli et manichei" I, 26, 1: "septimus inter sabellium et hebionem et eos qui

creaturam dicunt filium" ad I, 28, 1: "VIII de unitate"

ad I, 29, 7: " VIIII aduersus eos qui contra natiuitatem sentiunt" ad I, 31, 1: "Xe

de fide quam

testimonia

scripturarum

male

interpraetantes heretici lacerant" adgbmosorSO EX TU ad I, 37, 1: "apostropha ad deum patrem" adsrruoenws derpatred

ad II, 7, 19: "N nichil de deo proprie dici" ad II, 8, 4: “de filio" ad II, 23, 3: "aduersus sabellium qui dicit quod unus sit ambo non

unum" ad II, 23, 8: "aduersus hebionem qui initium ex maria dicit" ad II, 23, 14: "aduersus eos qui creaturam dicunt filium dei" ad II, 24, 1: "de incorporatione et passione"

ad ad ad ad

II, II, II, II,

26, 27, 29, 35,

5: "de conceptione" 1: "de partu uagitu cunis et pannis" 1: ‘‘de spiritu sancto" 21: "sancti spiritus assit nobis gratia"

ad III, 2, 5: ‘‘de patris aeternitate"

ad ad ad ad ad ad

III, III, III, III, III, III,

5, 7: "de permutatione aquarum in uinum" 6, 1: ''de quinque panibus" 7, 3: "quae opera filii" 9, 1: de adsumptione hominis" 10, 1: ‘‘de hora" 10, 17: ''de clarificatione filii et patris"

ad III, 11, 8: "de adoptione"

ad III, 15, 1: "clarificatio ad quid pertineat perquirit"' ad III, 17, 2: "de nomine domini"

ad III, 23, 21: "de similitudine" ad III, 24, 1: "de prudentia humana quod stultitia est apud deum" ad IV, 1, 1o: "ineffabile esse quicquid diuinum est conparationibus

tamen humanis significari"

PRAEFATIO

IS*

ad IV, 3, 1: "de infidelitate eorum qui adoptatum filium dicunt et

creatum neque ex deo esse christum" ad IV, 3, 10: "qui ex nihilo aiunt creatum" ad IV, 4, 1: ‘‘de omoysion”

ad IV, 5, 1: ‘“‘deinitio” ad IV, 6, 5: "ab uno uniuersorum originem" ad IV, 9, 1: "econtra catholicae fidei defensiones" ad IV, 11, 10: "quid de filio heretici sentiunt"

ad IV, 11, 29: "exemplum blasphemiae" ad IV, 12, 1: "arrianorum error"

ad IV, 12, 10: "quid ualentinus quid manicheus quid sabellius” ad IV, 13, 20: "hucusque exemplum arrianae blasphemiae" ad IV, 33, 21: "Non secundum naturam putandum filium quia ex patre et in patre est" ad IV, 34, 7: ‘hucusque catholicae defensionem ex libris moysi abhinc testimonia prophetarum" ad V, 5, 25: "de adoptione" ad VI, 5, 1: "arriana perfidiam quam supra posuit in libro IIII iterum replicat” ad VI, 7, 1: "hucusque" ad ad ad ad ad

VI, VI, VI, VI, VI,

9, 10: "error ualentini" 10, 8: "error manichei"' 11, 1: "error sabelli" 12, 5: "error hierachae" 12, 27: "exclamatio"

ad VI, 13, 1: "error arrii" ad VII, 3, 18-23: ‘‘Sabellius / Arrius / Fotinus" ad VII, 3, 28: "Sabellianos Galatia alexandria arrianos Pannonia

fotinianos defendit" ad VII, 9, 1: "hucusque proemium" ad VIII, 45, 15: "qualiter se deus exinaniuit"

Lonpon British

Museum Harley 4949

Saec. XV in Italia; erat cuiusdam monasterii florentini.

Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I,

Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux.

MANCHESTER vide sub Besangon. *MELK 156 Saec. XV. Varia hilariana, Trin., C. Const., Ad Const. I, Ad Const. II, C.

Aux., Syn., varia hilariana, Albertus Magnus. MiLANO Biblioteca Ambrosiana D 26 Sup. Saec. XIII ;anno 1489 a Georgio Cribello, operum hilarianorum editore principe, in civitate mediolanensi adhibebatur.

Trin. sub hoc titulo, C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Syn.

Scriba duo exempla comparavit.

16*

PRAEFATIO

MiLANO Biblioteca Ambrosiana D 106 Infer. cfr. E. Schwartz, ACO

II/II/1, p. XII.

Saec. IX ; erat monasterii o.s.b. sanctorum Petri et Pauli de Glussiate, ex quo anno 1603 in Ambrosianam transferebatur. Leo I Tomus ad Flauianum, C. Const. cum appendice, Theodulphus Aurelianensis. MirANO Biblioteca Ambrosiana H 74 Sup. Scriptus post annum I419 a monacho carthusiano ad usum cuiusdam episcopi ex familia Visconti; anno 1609 Ambrosiana librum acquisivit ex bibliotheca Vincentii Pinelli neapolitani. In eodem scriptorio codex New York paratus est. Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Aux., varia patristica.

MONTECASSINO 18 Saeculo XIII scriptus in ipso coenobio casinensi. Augustinus de Trinitate, Hilarius Trin. sub hoc titulo, Alcuinus Quaestiones de Trinitate, spuria de Trinitate Hilario, Ambrosio,

Augustino adscripta. Codex, licet a pluribus librariis scriptus, unum videtur consti-

tuere volumen. Ad libros Augustini prima manus hoc habet colophon (f. 179): "In nomine Domini nostri Iesu Christi anno dominicae incarnationis millesimo XXIII indictione VI anno uidelicet ordinationis suae secundus (/) dominus Theobaldus hunc librum sanctae trinitatis quae deus est edito (/) a sancto Augustino episcopo in hac ecclesia sancti Benedicti ubi sanctissimum corpus eius humatum scribi precepit." Quod colophon, cum nostri codicis aetati minime conveniat (Theobaldus abbas ordinabatur die 29 iunii 1022: Jaffé-Wattenbach, I, p. 512), ex exemplo eius transscriptum esse patet. Prima ergo nostri codicis pars ex libro derivatur, qui ante medium saeculum XI in ipsa archiabbatia casinensi scribebatur. Qui considerabit talem collectionem operum ad doctrinam de Trinitate spectantium in saeculo XI potius quam in XIII confectam fuisse, non immerito suspicabitur, Hilarii

etiam libros ex exemplo casinensi saeculo XI scripto derivari. Scriba iam in primis versibus haplographia peccat (vide apparatum

ad I, 1, 2), ordinem

verborum

non

raro

turbat,

saepe

confundit -w- et -b-, non distinguit inter -ae- et -e-. Solet scribere set, nichil et similia, sntelligere.

MÜNCHEN 169 (Feder: M) Saec. XII. Liber erat monasterii o.s.b. Prühl, anno 1487 acquire-

batur ab Hartmann Schedel norimbergensi. Varia hilariana, Tin. sub hoc titulo, C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux.

MÜNCHEN 6311 Saec. IX, scriptus ut videtur in Gallia septemtrionali orientali (ita B. Bisschoff). Erat monasterii sanctae Mariae et sancti Corbiniani ad Freising.

PRAEFATIO

17*

Hieronymus et alia, C. Const. cum appendice, varia patristica. MÜNCHEN 18107 Anno 1466 scriptus ab abbate Conrado pro monasterio o.s.b. in Tegernsee. | Varia hilariana, Tin. sub hoc titulo.

MÜNCHEN 21528 (Feder: O) Saec. XII scriptus pro monasterio Weihenstephan.

o.s.b. sancti Stephani ad

Varia hilariana, Tin. sub hoc titulo, C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Gregorius VII.

NEW Yonk Pierpont Morgan Library M738 Post annum 1419 scriptus in conventu carthusiano Italiae septemtrionalis ad usum domini Bonadies. Est frater gemellus codicis Milano Ambros. H 74 Sup. Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Aux., varia patristica.

Oxronpn Bodleian 442 Saec. XIII ineunte. Ex deposito fratris Radulphi de Bromwick saeculo XV inveniebatur in abbatia o.s.b. sanctae Mariae Wigorniensis. Versus de Hilario, Tin. (f. 1 : "Incipit liber primus beati Hilarii pictauensis episcopi contra Arianos") cum plerisque summariis librorum in textu. : OxFoRD Bodleian Can. Patres Lat. 197 Saec. XV. Trin. sine ullo titulo.

Oxronpn Corpus Christi College 31 Saec. XII exeunte. Erat ex libris abbatiae o.s.b. ad Faversham. Trin. sine titulo (f. 1A: "Beatissime presbyter Barbari in Christo Iesu domino nostro. Utere felix cum omnibus tuis. Spes fides caritas maneat in cordibus uestris. Circumspicienti etc." f. 1 margine inferiore litteris partim abscissis : "'...bri beatissimi hylarii episcopi numero XIII (2) de fide catholica et omnes (?) hereses quos in exilio scripsit missus ab hereticis arrianis propter deitatis (?) unitatem domini nostri Iesu Christi"), Syn. *Panrs Bibliothèque de l'Arsénal 353 (forte qu: victorinus) Saec. XIV ; codex compositicius. Olim conventus ''des Grands Augustins’’ in civitate parisina. ff. 1-63: Trin. Paris Bibliothèque Mazarine 679 (olim 310) Saec. XIII; codex compositicius.

ff. 9r-141: Trin. sub hoc titulo (f. 91: "Incipit liber hylarii pictauensis episcopi de trinitate que deus est contra hereticos").

Panis Bibliothéque Nationale lat. 1694 Saec. IX ;codex compositicius. f. 1Y exhibet indiculum a N. Le

10*

PRAEFATIO

Fèvre conscriptum ; postea in bibliotheca J.A. de Thou, deinde in colbertina. ff. 1-182: Trin. omni titulo perdito, Sy”. Quaternio primus cum primo folio quaternionis secundi, et multa folia versus finem operis nostri et in initio et fine S yz. amissa sunt, alia folia ordine turbato religata. Textus inchoatur I, 26, 6 et desinit X, 52, 2. ‘

Plures correctores librum emendaverunt, quorum unum codicem D comparavit : e.g. corrector f. 145B in margine scribit : ‘sic habetur in alio codice" et prosequitur lectionem propriam D (X, 12, 13) exscribens. Amanuensis plerumque orthographiam modernam adhibuit, nonnumquam

tamen antiquam servavit (adque, adquin, scribta,

scribtura, profeta). Non distinguit inter ae et e, saepe scribit ? pro e, c pro t (fidutia), # pro o (apostulus). In distinctione verborum non

raro errat.

Nonnullas exhibet notas marginales: ad IV, 16, 29: "eximie" ad VI, 5, 1: "blasphemiae haereticorum"

ad VI, 7, 1: "hucusque blasphemia hereticorum" adi Vil S751: sic. Xn ad IX, 68, 5: ''...structionem" ad X, 12, 13: "sic habetur in alio codice Non est in po....moriendi

mo....et potentis non d...mortuum et mori...mortis que....tas morien..... testas natur.....tis est". cfr. D in apparatu ad locum.

p...non diu reuiu.....extra

Panis Bibliothèque Nationale lat. 1695 (u: colbertinus alter) Saec. X et inde ab libro VIII saeculo XI a duobus scribis exaratus.

Erat monasterii o.s.b. sancti Benedicti ad Fleury. Trin. sine ullo titulo, Syn. liber XIII dictus, C. Aux.

Huius codicis lectiones variantes apparatus criticus exhibet in libris I, XI et XII, ubi deficit P.

Panis Bibliothèque Nationale lat. 1696 (u: faur.) Saec. XII. Erat plurium dominorum, inter quos Faure et Colbert. Trin. sine vero titulo (sed f. 2: "Hic insunt libri duodecim Hylarii de Fide sancte Trinitatis aduersus Arrianos. In hoc codice étre) Sy

Panis Bibliothèque Nationale lat. 1697 Saec. XII; postea bibliothecae colbertinae. Trin. sine ullo titulo, Syn., C. Const. cum appendice mutilo. Observa,

contra

Lauer

II, p. 129, mutilationem

non

libellum

hilarianum tangere, sed solum appendicem.

Panis Bibliothèque Nationale lat. 1698 Saec. XII. Erat cuiusdam canonici sancti Lamberti in Amiens (f. 127), postea domini Faure. Trin. sub hoc titulo.

PRAEFATIO

19f

Paris Bibliothèque Nationale lat. 1699 (u: elnonensis) Saec. XII (econtra Feder, Studien I, p. 141: XIV), scriptus in coenobio o.s.b. Saint Amand en Pévéle prope Tournai. Saeculo XVII conservabatur in bibliotheca archiepiscopi remensis Ch.M. Le Tellier. Elogia Hilarii, Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux.

*Panrs Bibliothèque Nationale lat. 2143 Saec. XIII. Ex libris abbatiae o.cist. in Esrom (Danmark). ff. 61v-69: Trin. VII, 21 - VIII, 28.

*Panis Bibliothèque Nationale lat.

2378

Saec. XIII, initio mutilus.

ff. 39-74; Trin. 1I-XII. Paris Bibliothèque Nationale lat. 2630 (u: colbertinus) cfr. Lowe fasc. V n. 545a-b ; Lesne p. 37, p. 539; Weinberger p. 86s; Courcelle p. 371 n. 1.

Saec. V/VI (Lowe) vel VI (Lesne) scriptus in Italia, fortasse in ipso coenobio vivariensi (Weinberger) vel in scriptorio affini (Courcelle). Saeculo VIII servabatur in abbatia sancti Dionysii ad Parisios, ubi ff. 1 et 8 nova scribebantur (Dr). Nota marginalis (saec. IX/X) in f. 240" et omissiones in Parisino 12132 ostendunt iam illo tempore defuisse folia duo inter ff. 346/7 (Syn. 67-76) et totum quaternionem inter ff. 240/1 (Trin. X, 15, 1 - 31, 5). Trin. sine titulo, Syn. (f. 315v: "Incipit epistula eiusdem liber XIII"). Amanuensis in loco corrupto X, 12, 13 videtur aliud exemplum

comparasse et duas lectiones in unam fudisse. Praeter nomina

sacra (ds, dns n, ihs, xps, sps scs) non utitur abbreviationibus nisi

q- = -que, b: = -bus, € = -em. (1) Raro scribit o pro a, b pro 4, 0 pro 4; frequenter / pro e; nonnumquam -a7 pro -at. Dum in aspiratione non nimis peccat, semper scribit :hostendere, quam orthographiam propterea apparatus noster negligit. Ipse scriba nonnulla menda correxit ; tres alii correctores manum quandoque apposuerunt.

Panis Bibliothèque Nationale lat. 2631 (p: colbertinus) Saec. XII. Erat abbatiae sancti Dionysii ad Parisios, postea bibliothecae colbertinae. Pluribus foliis vel quaternionibus deperditis, totus liber III et magnae partes aliorum librorum desunt. Versus de Hilario, pseudo-hilariana, Tn. sub hoc titulo inde a libro IV.

(1) Semel nomen 7ozzo abbreviatur 0o (f. 83B = V, 15,6), quae abbreviatio eo

notatu dignior est, quod LupwrG TRAUBE (Nowina Sacra, p. 131) statuit : “Für ... avo ... kommen keinerlei lateinische Kurzformen vor." Exceptio tamen illam regulam confirmat :etenim corrector vocem exscripsit.

20*

PRAEFATIO

Panis Bibliothèque Nationale lat. 8907 (u: carnutensis vetus) cfr. Lowe fasc. V n. 572; Lesne p. 31 n. 1 ; Courcelle p. 371 n. 1; Faller, in CSEL 78, p. 13*-16*.

Saec. V exeunte (Lowe) vel ante medium (Lowe fasc. VI, p. X; Faller) scriptus in Italia, probabilius septemtrionali. Inde a f. 92 alius amanuensis scripsit. Perierunt folia priora, ita ut textus incipiat a Trin. I, 33, 11. Folia nunc 1-2 saeculo IX/X nova scripta sunt (Cr). Liber noster iam saeculo X in Francia manebat, et inde a saeculo XI erat inter libros Saint Pére in Chartres, cum quibus

anno 1793 in bibliothecam nationalem transferebatur. Trin. sine ullo titulo, C. Aux. (f. 259A: "Incipit epistula eiusdem hilari ad catholicos de auxentium (/)" ; titulus currens: "liber XIII"), Syn., Ambrosius etc. Qui scribebat utebatur exemplo, in quo aliquod folium iam perierat (C in medio folio 164 omittit IX, 41, 44 - 44, 21), et textum deterioratum exhibente. Scriba praeterquam in nominibus sacris abbreviationibus vix umquam utitur. Quandoque confundit -aeet -e-, -a- et -o-, -u- et -b-; saepius pro e scribit /; nonnumquam aspirationem addit (honore pro onere, hominibus pro omnibus). Praeter correctorem primum, qui quaterniones numerabat et titulum currentem addebat, plures distingui possunt correctores, quorum unus utebatur exemplo ad B affini. Panis Bibliothèque Nationale lat. 12132 (u: germanensis) Saec. X descriptus ex D nostro iam mutilo. Fuit cuiusdam monasterii sancto Mammeti dicati, postea abbatiae o.s.b. Saint Germain des Prés parisinae.

Trin. sine titulo, Syn. dictus "epistula eiusdem" XIII".

et "liber

Panis Bibliothèque Nationale lat. 12133 (u: corbeiensis) Saec. X (Delisle) vel potius saeculo IX ante medium (ita oretenus Bischoff) scriptus in coenobio Corbeiensi, ex quo saeculo XVII transferebatur in Saint Germain des Prés. Trin. titulo abraso (f. 1 in margine manu saec. XVII: "Titulus iam poene obliteratus sic redditur. Hic incipiunt libri sancti hilari numero XII de fide catholica contra omnes haereses quos in exilio conscripsit missus ab haereticis Arrianis propter deitatis unitatem domini Iesu Christi cum patre. Beatissime presbyter Barbario in Christo Iesu domino nostro utere felix curationibus (vel cum omnibus) tuis. Spes fides caritas maneat in cordibus nostris (Ego Fr. D. restitui an. 1686)'), Syn. sine titulo, in fine mutilus. Scriba quandoque paucorum verborum spatium vacuum relinquebat, quod postea ab alio amanuensi fere contemporaneo explebatur. Inde apparet exemplum iam male detritum fuisse, et librum nostrum non unius exhibere textum exempli. Alius, non multo recentior, quandoque addebat aliam lectionem #/ notatam et in margine singulorum summaria scribebat librorum. Quae,

PRAEFATIO

2x*

cum in recentioribus codicibus saepius occurrant, hic exscribimus simul cum quibusdam aliis notis marginalibus: ad II, 1, 1: Liber secundus omne sacramentum diuinae generatio-

nis edocet absolutissime demonstrans et trinitatis et nominum ueritatem ita ut neque non ipsa ueritas sit nominis neque non nomen sit ueritatis. ad III, r, 1: Liber tertius omnem difficultatem dicti quo dominus ait ego in patre'et pater in me multis exemplis ad intellegentiae fidem coaptat (om. G; scribunt E et alii) ita ut neque non credendum de se deo sit neque opinandum extra rationem fidei esse intellegentiam pietatis. ad IV, r, 1: Liber quartus hereticorum doctrinam exponit deinde

legis ac prophetarum testimoniis demonstrans perfidiam eorum ita reuincit ut unum deum sine christo deo et confiteri et (add. GC: non) cum eo praedicare perfidiae sit. ad V, r, 1: Liber quintus contra omnes hereticorum professiones

congreditur quibus unum deum secundum legem ad adimendam domino Christo natiuitatem et proferentibus et praedicantibus ita respondet, ut uno uero deo et (erasum) patre ex lege et prophetis praedicato et fides unius dei maneat incorrupta et non negetur natiuitas. ad VI, 1, 1: Liber sextus omnes impias et fraudulentas hereticorum

assertiones ualentini scilicet et sabellii et manichei et hierachae apertissime pandit. sic enim singulorum corruptis in melius uerbis occurrit ut nec commune esse cum dampnatis hereticis quicquam patiatur nec filium dei secundum et patris testimonium et suam professionem ignorandum esse cuiquam permittat. ad VII, 1z, 1: Liber septimus contra sabellium et hebionem et hos

non ueri dei praedicatores congreditur quorum inter se diuersas perfidiae quaestiones conferendo quantum intersit inter sanam et inuiolabilem fidei nostrae doctrinam absolutissime demonstrat. sic namque causas singulorum generum ex euangeliis excerptas prosequens ut nec professio nostra tacuerit dei filii potestatem nec potestas non exeruerit naturam nec natura non suae natiuitatis sit nec natiuitas non sui sit nominis. ad VIII, r, 1: Liber octauus totus in unius dei demonstratione

detentus est non auferens filio dei natiuitatem sed neque per eum duum deorum diuinitatem introducens. deinde quibus modis heretici ueritatem dei patris et dei filii qui (Ge : quia) negare non possunt eludere nituntur edocet. sic enim cetera prosequitur ut et in patre filius intellectus et pater in filio cognitus unigeniti dei natiuitas et perfecti in eo dei (Gc: deitas) in omni manifestetur ueritate. ad VIII, 5, 19: Quod homines in diuinam naturam transire non possunt. ad IX, 1, 1: Liber nonus in repellendis hereticorum fraudibus totus digestus est quibus corrupto deprauatoque sensu ex dictorum

dominicorum professionibus ad infirmandam unigeniti dei diuini-

22

PRAEFATIO tatem resistentibus ita respondet ut omnibus dictorum causis ex his ipsis uel interrogationum uel temporum uel dispensationum generibus demonstratis non pertineat ad contumeliam uerae diuinitatis quod ad sacramentum fidei euangelicae sub dispensatione et temporis et natiuitatis et nominis praedicatur. ad X, r, 1: Liber decimus uniuersa quae per stultae intellegentiae sensum ad contumeliam diuinae in domino Iesu Christo naturae uirtutisque heretici rapuerunt impiissime ab his intellecta esse demonstrat magisque a domino ad protestationem uerae et perfectae in se maiestatis esse memorata. nihil etiam inexploratum aut tacitum quod ad sacramentum animae corporisque domini Iesu Christi pertinet derelinquens sed fidem dictorum uniuersorum absoluta euangelici mysterii praedicatione confirmat. ad X, 59, I4: Acute ad XI, 1, 1: Liber undecimus primum ex dictis apostolicis demonstrat non modo non ad diuinitatis infirmitatem subiectionem proficere sed per eam ipsam ueritatem dei qui ex deo sit natus ostendit. deinde omnibus euangelicis atque apostolicis testimoniis edocet semper patrem et semper filium et non post aliqua deum omnium sed esse ante omnia. sic uero natum esse filium ut et semper fuisse manifestet et sit in eo non innascibilitatis exceptio. sed natiuitatis aeternitas ita ut natiuitas habeat auctorem et non careat aeternitate diuinitas. ad XI, 14, 9: Caute ad XI, 40, 7 et 43, 14: Caute lege ad XII, 1, 1: Liber duodecimus totus ad repellendas hereticorum

occasiones intentus est quibus per id quod scriptum est dominus creauit me initium uiarum suarum contradicentibus erat quando non erat et non fuit antequam nasceretur et de non exstantibus factus est ita respondet ut semper patrem semper filium et non post aliqua deum omnium sed ante omnia esse doceat et ita semper fuisse filium ut et natum esse praedicet et semper fuisse manifestet. ut in eo non nascibilitatis (sic) sit exceptio sed natiuitatis aeternitas ita ut et natiuitas habeat auctorem et non careat aeternitate diuinitas.

Paris Bibliothèque Nationale lat.

13367

cfr. Lowe fasc. V n. 659.

Saec. VI, ut videtur in Gallia scriptus. Liber erat coenobii Corbeiensis. ff. 242 et 241 sub Iosepho De bello iudaico (saec. VII) legi possunt Tin. VII, 10, 2 - 11, 34.

Panis Bibliothèque Nationale lat. 15636 (u: sorbonicus) Saec. XII exeunte. À magistro Iacobo de Padua (1 1349) legabatur collegio sorbonico, cum cuius bibliotheca anno 1796 in bibliothecam nationalem transferebatur. In fine mutilus. Trin. sub hoc titulo (f. 144; sed f. 2v: "Hic insunt libri Hylarii

PRAEFATIO

23*

episcopi numero duodecim de Fide catholica contra omnes hereses quos in exilio conscripsit missus ab hereticis arrianis propter deitatis unitatem domini Iesu Christi cum patre. Beatissime presbiter Barbario in Christo Iesu domino nostro utere felix cum omnibus tuis. Fides spes caritas maneat in cordibus nostris"), Syn. (desinit c. 90 col. 542B). Panis Bibliothèque Nationale lat. 15637 (u: sorbonicus) Saec. XIII. Erat magistri Gerardi de Abbeville (t 1272), qui libros suos collegio sorbonico legabat. Inde translatus in bibliothecam nationalem. Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. Je Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux., elogium Hilarii, varia.

Paris Bibliothèque Nationale nouv. acq. lat. 1454 (Feder: C) cfr. Feder, Studien III, p. 6s; Lesne p. 525.

Saec. XI vel potius X exeunte, forsitan scriptus in ipso coenobio cluniacensi, cuius bibliothecae erat. Inter ff. 136/137 unum folium vi evulsum est, ita ut desit Trin. XI, r, 18 - 5, 21. Similiter evulsa

sunt ff. 188-191, quorum tamen fragmenta quaedam remanent et numerantur ; dum in eodem libro Syn. inter ff. 185/6 sex folia iam antea deerant. Trin. sub hoc titulo (sed f. 95YA : Hilarii liber fidei catholicae VIII explicit" et f. 161: "Hilari episcopi fidei liber XII explicit. Lege in Christo"), C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Syn. in fine mutilus.

Codex noster a pluribus amanuensibus collaborantibus scribebatur. Hinc ad quaternionis finem quandoque compactius scribitur (f. 55), quandoque spatia vacua habet (ff. 63v, 108, 117, I20Y), dum tamen textui nihil deest. In opusculis minoribus O videtur a B eiusve affini descendere (Feder); in Trin. autem ad V magis appropinquat. Hinc suspicari licet, hoc operum Hilarii corpus in ipso monasterio cluniacensi fuisse confectum. Post primum Scribam, qui paucas notas marginales scripsit, tres saltem emendatores alias addiderunt. Quae marginalia, cum in non paucis libris recentioribus legantur, hic exscribere iuvat. Huiusmodi notae, in

O nonnumquam per ligatorem abscisae, saepius restitui possunt ex

codicibus /, Bern, Klosterneuburg, Milano Ambros. D 26 Sup.,

Zwettl, Wien 684 etc. Verba ex aliis codicibus restituta uncis [...] includuntur. Quandocumque / eamdem similemve notam praebet, id addidi. ad I, 6, 16: Mire trinitatem inreprehensibilem incomprehensibiliter

comprehendisti ad I, 6, 27: mire satis

ad I, 17, 15: Nota unum n..... ad I, 32, 19: in codice per quem hic fuit correctus non habentur

istae tres particulae, quae verba in textu J leguntur. ad I, 34, 23 O J : [blasphemiJae arriano[rum], ad I, 37, 1: apostrofa

PRAEFATIO

24*

ad II, 1, 22: Augustinus haec uerba in suis libris ponit ad II, 4, 31: contagium ad II, 8, 10 :Glossa saepe num.....ualde freq.....multis.....inueniti... ad II, 8, 12: Imp...est ille q....et imago...lis dei est ille.....testatur.....me et ego.....non est assum..... ad II, 12, 11: coniuere e[st oculos claudere] et ponitur [pro consentire] quia solem [us cilia summit]tere cum su[adenti consentimus] Zwettl ad II, 24, 13: de humilitate domini

ad II, 29, 1 O J': de spiritu sancto ad II, 30, 1: de ignorantia quorumdam ad III, 2, 6 O J : de patre et filio

ad ad ad ad ad ad

III, III, III, IV, IV, IV,

5, 9 O /: de mutata aqua in uinum 6, 1 O ] : de quinque panibus 8, 1 O J: de stulta prudentia saeculi 4, 23: tota hic hereticorum uanitas publicatur 6, 16: Nota originem fi[lii ab] aeterno Zwettl 6, 18: Nota filium n[atijuitatem su[mentem]

ad IV, 12, 10: hinc incipiunt blasphemiae arrii ad IV, 14, 1: hilarius ad IV, 38, 2: [Nota diligentissime istud testimonium

Ysaiae in

editione hebraica ita esse expositum ut legatur: Haec dicit dominus deus sanctus plastes eius uentura interrogate me etcetera.] Et quod hic iuxta LXX sub alia distinctione ita translatum est, ut omnino profundiorem et diuiniorem sensum ostendat,

cum dicitur : Sic dicit dominus deus sanctus israel qui fecit quae uentura sunt. Siue ut usitatius scriptum inuenitur: qui fecit quae futura sunt Zwettl ad IV, 41, 17 O J: [Quando de] deo [loquimur uer]bis [eiusdem debemus ujti ad V, 3, 16: Nota exemplum

ad V, 14, 3: Nota de igne et aqua ad V, 28, 12: Nota multum

ad V, 33, 20: confirmat et hic sententiam heronimi (sic) ad VI, 5, 1: Verba haereticorum ad VI, 7, 1 O J: uerba hylarii ad VI, 9, 9: Valentini commenta

ad VI, ro, 7 O ]: hic uen[ena] manich[eorum] expon[it] ad VI, 16, 24: probabiliter ad VII, r, 13: de calliditate heretica

ad VII, 5, 1: Nota errorem sabellii ad VII, 29, 2 O J : Nota de igne quatuor in se habente cum sit una natura

ad VII, 31, 35 O J : Nota unum non unus ad VIII, 11, 15: Nota quid sit honor et uoluntas ad IX, 72, 14: non est in deo post stuporem uoluntas,

post

silentium sermo, post otium opus ad IX, 75, 11 Hwius notae marginalis paucae tantum litterae

PRAEFATIO

25*

remanent, quae correspondent textui in Zwelll etc. conservato : Scotus in libro peri physeon Epyphanius cypri episcopus patrem solummodo dicit nosse futurum iudicium non solum per praescientiam sed etiam per experimentum. Pater si quidem experimentum cognoscit iudicium iam in re ipsa omne iudicium dedit. Omnino enim pater peregit iudicium dum omne illud dedit filio. Filius et scit et nescit iudicium. Praescientia namque scit non dei experimento et ideo experimento nescit quia nondum re ipsa factum est iudicium hoc est segregatio reproborum ab electis (cfr. Ioannes Scotus Eriugena, De diuisione naturae, II, PL 122, 595) ad IX, 75, 35 : Glossa. Sicut ueraciter humanae in Christo naturae erant infirmitates

istae, ita immo

ueraciter eiusdem humanae

erat naturae quantum ad eius attinet infirmitatem ignoratio secretorum, cum tamen ipsa humana natura inscipietate (?) Christo ita uera effecta est et consors diuinae scientiae sicut et naturae

ad ad ad ad ad

X, X, X, X, X,

11, 1 0 J : mortem domini ex [potestate] non [ex ne]cessitate 14, 1 O J: Nota de natura sensus corporis 14, 15 O J: Nota medicato corpori sensum doloris auferri 15, 3 O J : Nota fideliter de dominici corporis origine 20, 9 O J : Nota de origine animae quid sentiat tantus doctor

ad X, 26, 21: Nota hinc contra inpiam hereticorum blasphemiam

diuinitatem Christi a metu mortis et ui doloris astruit immunem ad X, 25, 25: Nota ironice

ad X, 35, 5: Nota Non naturalem sensum dolendi sed naturalem necessitatem dolendi in Christi corpore non fuisse ostendit, quia dolores quos originalis infirmitatis necessitate sentimus, ille potestate et uoluntate tantum in passione suscepit ad X, 38, 13: Nota multum de dono et bono paenitentiae ad X, 47, 1: Nota Vide hic lector pium doctorem manifeste profitentem Dominum nostrum in passione et uere doluisse et non nostri doloris sensu doluisse, quia uidelicet dolores nostros non naturae nostrae necessitate sed naturae suae potestate suscepit ad X, 48, 14: Nota totum hic sensum suum de ueris Christi passionibus non tamen necessitate sed potestate susceptis uene-

rabilis doctor explanat

ad X, 52, 1: Nota Valde fideliter tene misterium uere dei et uere

hominis unius Christi ad X, 52, 7: Nota sermonem improbandum ad X, 53, 2: Nota 'T: contra praesumtores

ad X, 53, 8: Nota apostoli legitimum filium timotheum iuxta graecam proprietatem pro quo nos legimus dilectum ad X, 53, I9: Conparatio solis ad X, 54, 13 O J : Nota in breui mysterium pietatis ad X, 58, 1 O J: Nota de anima dei et simplici eius natura ad X, 67, 14: Nota munimentum fidei nostrae esse terminos scripturarum ad XI, 17, 12: Nota deum patrem deum domini nostri Iesu Christi

PRAEFATIO

26*

ad XI, 17, 29: Nota de prono[minib]us quae [grae]citas semper [usur]pat Zwettl ad XI, 27, 1: Nota de subiectione de fine de traditione ad XI, 32, 6: Nota Inter euacuationem et subiectionem quid

ad XII, 15, 5: Nota differentiam inter filium meum dilectum et filium primogenitum meum ad XII, 55, 5: o felix conscientia f

Paris Bibliothèque Nationale lat. nowv. acq.

1592 (u:martinianus)

cfr. Lowe fasc. VI n. 685; Lesne, p. 36, 69; P. Gasnault, L'Ex-

Libris du VIIIe siécle d'un manuscrit de saint Hilaire, in : Scriptorium 25 (1971) 49-52.

Saec. VI scriptus in Italia meridionali (Lowe), vel forte in scriptorio turonensi (Lesne). Saltem a saeculo VIII conservabatur in coenobio sancti Martini in Tours; postea in bibliotheca municipali, inter libros Ashburnham, a bibliotheca nationali anno 1888 adeptus. Codex initio et fine mutilus incipit VI, 1, 7, desinit XII,

56, 24. Post f. 192 quaternio unus, post f. 200 duo quaterniones

perierunt, ita ut desint X, 2, 14 - 18, 3 et X, 30; 1: 55, 217.

Trin. VI-XII sub hoc titulo currente : "Sancti Hilari episcopi de trinitate (saepe: trignitate) liber VI" etc. Exemplum a librario adhibitum fuisse mutilum ostendit omissio in medio f. 34v, complectens VI, 41, 5 - 44, 25; illud littera semiunciali scriptum fuisse suadent menda, quibus T pro 4 nonnumquam scribit a, pro s autem r. In eodem exemplo in unum quandoque fundebantur traditiones textus diversae: prima enim T manus in VI, 3, 3 cum lectione vulgata componit aberrantem codici W propriam, in VIII, 40, 11 autem

vocem vocem

propriam codicis C. Librarius saepe confundit e et 7, # et b, o et 4; nonnumquam

aspirationem addit (helementa). Constanter scribit aeclesia, obaudire. Praeter nomina sacra paucis utitur abbreviationibus : episci, isrl, neq:, omnib, scitas etc.

Plures manum admoverunt correctores, qui quandoque lectionem variam in margine scripserunt, addentes ''alibi".

Reims Bibliothèque municipale 371 (pu: remigianus alter?) Saec. XIII; olim conventus o.s.a. sancti Dionysii in Reims. Elogium Hylarii, Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux.

REIMS Bibliothèque municipale 372 (u: theodoricianus) cfr. Samaran-Marichal,

Catalogue

des manuscrits

en écriture

latine, V, p. 253.

Saec. XIII vel potius XII post medium (Samaran-Marichal) scriptus in abbatia sancti Theodorici in Reims, ad cuius bibliothecam pertinebat. Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, Blasph. Aux., C. Aux., elogium Hilarii, Boethius.

PRAEFATIO

25"

RoMa Bibliotheca Nazionale Sessorianus 61 Saec. XIII. Olim abbatiae romanae o.cist. in S. Croce in Gerusalemme. Codex iam saltem a saeculo XVIII gravissime mutilus, qui nunc complectitur VI, 27, 19 - XI, 4, 10 et XI, 29, 13 - 33, 25. Trin. omni titulo deperdito. *SAINT OMER Bibliothéque municipale 211 Saec. XII. Olim erat capituli Saint Omer. Trin. sub hoc titulo. | SALISBURY Cathedral 4 Saec. XII. Codex initio et fine mutilus, ita ut incipiat Tn. II, 5, 6

et desinat Syn. 89 Trin., omni titulo deperdito (f. 111v: "Explicit liber XII"), Syn. SALZBURG Sankt Peter a. XI.2 (Feder: J) Saec. XI/XII. Forsitan scriptus in Gallia, sed inde a saeculo XII

inter libros monasterii o.s.b. sancti Petri in Salzburg (f. 1). Trin. sub hoc titulo (sed f. 222? : “Hylarii episcopi fidei explicit liber XII), C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Syn., varia hilariana, alia manu : Epistula ad

Hugonem victorinum. Textus intime affinis ad nostrum O, cum quo notas marginales plures communes habet, quarum una ad I, 32, 19 in ipsum textum hic irrepsit; non tamen ex O exscriptus. Duo distingui possunt correctores, qui tamen moderatius agebant quam in O. SANKT FLORIAN vide sub Wien NB lat. 2160*

SCHAFFHAUSEN Stadtbibliothek M inisterialbibliothek 44 Saec. XI. Forte scribebatur in ipso monasterio o.s.b. in Schaffhausen, inter cuius libros iam sub abbate Sigfrido (1083-1096) numerabatur. Postea bibliothecae ecclesiae sancti Iohannis in eadem civitate. Trin. sub titulo "de fide"; desinit medio in folio 191 iisdem verbis, quibus finitur À (XII, 51, 14). Ex illo codice exscriptus est, cuius titulus abrasus hic integer

legitur (cfr ad A). Torino Biblioteca Nazionale Univ. D-I-9 Saec. XV, scriptus pro archiepiscopo taurinensi Domenico della Rovere (f. 1). Tract.

Psalm.,

Trin.

sub

titulo

"De Trinitate

contra

omnes

Hereses””, Syn. Tours Bibliothèque municipale 264 Saec. XI vel XII. Liber in fine mutilus, ita ut desinat XII, 40, 1.

Trin. sine vero titulo. Manus paulo recentior f. 1 inscribit : “Hilarii contra Hereticos", prima autem manus f. 1v: "In hoc codice beati Hylarii quartus in ordine liber manifestissime hereticorum pandit fallacem doctrinam id est ipsam illam perfidiae

28*

PRAEFATIO

eorum expositionem qui ecclesiae fidem nitebantur infirmari ex eorum libris delatam prefatus doctor in suo inseruit uolumine scilicet ut callidis propositionibus eorum agnitis legis et prophetarum atque euangelicorum testimoniorum uesanam doctrinam destrueret et fidem ecclesiae firmius roboraret // Hec insunt libri duodecim Hylarii catholici de fide sancte Trinitatis aduersus Arrianos".

Tours Bibliothèque municipale 313 (u: martinianus) Codex compositicius. Pars Hilarium continens est saeculi X. Olim cuiusdam ecclesiae sancti Medardi (f. 148), postea abbatiae o.s.b.clun. sancti Martini in Tours. ff. 94-106v: C. Const. cum appendice, Hieronymus, Theodulphus Aurelianensis.

. In Hilario intime affinis cum Milano Ambr. D 106 Sup. TROYES Bibliothèque municipale 242 Saec. XII. Olim erat monasterii o.cist. Clairvaux. Trin. sub hoc titulo, Syn., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const.

II - Blasph. Aux., C. Aux.

Plurimae rasurae et correctiones fere contemporaneae. Contra affirmationem in Catalogue générale départementale 40, IT, p. 123 observandum est, opusculum Contra Auxentium non esse mutilum.

TROYES Bibliothèque municipale 542 Codex compositicius. Pars hilariana est saeculi XII. Erat ex libris domini Pithou, deinde Collegii Oratorii in Troyes. Codex initio et fine, tam in libris Trin. quam in Syn. mutilus, ita ut contineat Trin. II, 4, 17 - XII, 56, 23, Syn. 27-63.

ff. 1-171: Tin. omni titulo deficiente, Syn., Vigilius Thaps. *VALENCIA Saec. XV. Twin.

Catedral 262

VATICANO Archivio della Basilica di S. Pietro D 182 (u: vaticanae basilicae; Feder: B) cfr Lowe fasc. I n. 1a-c; Wilmart, L'odyssée.

Circa annum 500 scriptum esse docet nota primi correctoris sub f. 288 scribentis : "'contuli in nomine domini Iesu Christi aput karalis constitutus anno quarto decimo trasamund(i» regis" = 509/510. Duo scripserunt amanuenses contemporanei, quorum primus scripsit Trim. et C. Const., alter reliqua. Wilmart probabile existimat, librum fuisse Fulgentii Ruspensis tunc in Sardinia exulantis; addit notas marginales ab ipso forsitan Fulgentio scriptas esse. Idem auctor putat codicem per Hispaniam et per monasterium Corbeiense in Italiam migrasse ;Lowe, etsi nanum

visigothicam et stilum corbeiensem agnoscens, hoc tamen itinerarium in dubium vocat. Certo liber in Italia septemtrionali conser-

PRAEFATIO

29

vabatur saeculo IX. Eum inter libros canonicorum sancti Petri in Vaticano haberi, documentum anni 1567 ostendit. Codex plures mutilationes passus est. Folium 12, complectens

Trin. I, 34, 7 - 35, 13, saeculo VIII denuo scribebatur a scriptore stilo visigothico utente (Br). Folia vero 1-11 et 28-33, quae continent Trin. I, 1, 1 - 33, 25 et II, 32, 12 - III, 15, 3, nova

scribebantur a duobus amanuensibus medio saeculo IX in Italia septemtrionali séribentibus (Br). Postea perierunt foliolum, ut putat Wilmart, continens Trin. I, 33, 25 - 34, 7, quaternio xxvi quo habebatur Trin. IX, 59, 16 - 73, 22, et duo saltem quaterniones in fine libri, quo fit ut Syn. desinat in medio c. 29 (ultima verba sunt : "hisque nominibus non simpliciter," PL ro, 503B). Trin. sub hoc titulo currente (f. 40v, f. 251v; f. 275v: "sancti hilari de trinitate liber duodecimus explicit"), C. Const., Ad Const. I, Ad Const. I1, C. Aux., Blasph. Aux., Syn. mutilus.

Ipsos libri scribas hoc corpus hilarianum collegisse suadetur ex eo quod textus C. Const., quamquam ab eodem amanuensi exaratus, longe frequentius iotacismo inficitur quam Tyin. Praeter nomina sacra abbreviationes suspensionesve paucae: ei — enim (f. 122), isrl, quoq, scm (f. 81, 307Y) ;amanuensis alter alias nonnullas suspensiones adhibet: eppsi — episcopi, ff — fratres, dd — dilectissimi, impp — imperatores, prou — prouincia, omptm — omnipotentem. Amanuensis constanter scribit : eclesia, in libro X : mortus.

Quandoque confundit e cum 7, # cum b, o cam # (cummunis), m cum # (uolumtas) ; saepius omittit » finalem ; ordinem verborum frequentius mutat. Inde a f. 148v et praesertim a f. 202Y in margine leguntur notae glossaeve cuiusdam legentis; quae cum a Wilmart ipsi Fulgentio Ruspensi tribuantur, in hoc volumine edenda videbantur. Invenies haec in apparatu tertio, simul cum notulis eamdem indolem ferentibus quae in ceteris codicibus antiquissimis leguntur. VATICANO Biblioteca vaticana lat. 252 Saec. XV. Trin. sub hoc titulo, Syn., alia manu: et Augustini.

excerpta ex Trin. Hilarii

VATICANO Biblioteca vaticana lat. 253 Saec. XV. Trin. sub hoc titulo, Syn.

VATICANO Biblioteca vaticana lat. 6084 Saec. XII ineunte (ita oretenus Battelli). In f. 1 habetur signum proprietatis funditus erasum. Trin. sine vero titulo (sed f. 1v: "in hoc codice continentur summi doctoris Hylarii pictauiensis episcopi contra arrianos de

Trinitate libri XII. Item eiusdem de Sinodis liber unus"), Syn. Amanuensis quandoque versus quosdam multo compressius scripsit (ff. 54B, 55A, 66vB, 67B, 68A, 78B, 79vA). Videtur

30* adhibuisse

PRAEFATIO exemplum

detritum

vel mutilatum,

cuius

lacunas

postea ex altero codice implevit. Quod confirmatur eo quod huiusmodi loci saepius bini occurrunt. Frequentius ordinem verborum mutat, pro ei saepius scribit ef, pro ss nonnumquam sed (s ;), pro a quandoque 7. Codex hic librum duodecimum inchoat benedictione: ''(Lege frater» in Christo et sensum mentis accommoda." Duo priora verba, quae in Z non exstant, restitui licet ex plurimis aliis libris,

inter quos notavi: Cambridge Corpus Christi College, Douai, Erlangen, Oxford Bodl. Can. Patr., qui scribit: "Lege autem in Christo etc.", Paris Mazarine, Paris B.N. 1697 et 15637, Reims 271, cuius scriba in margine notavit haec verba in quibusdam codicibus deesse, Reims 272, Schaffhausen, Torino, Tours, Troyes

242, Venezia. .N.B. Catalogus manu scriptus affirmat, tria in hoc codice legi Hilarii opera. Auctorem fefellit littera ornata, qua in medio Syn. (c. 25) incipit Symbolum fidei Encaeniarum.

VATICANO Biblioteca vatic. Barber. 9916 vide sub W. VATICANO Biblioteca vaticana Palat. lat. 166 Anno I434 in papyro chartaceo scriptus, ut videtur in Rhenania superiore (cfr filigrana f. 10 et f. 224 similia numeris 15095 et 4638 apud Briquet). Hilariana, 7n.

sub hoc titulo.

Rubricator in fine libri secundi Explicit huius libri legit quasi esset Incipit libri tertii. Hinc inde a f. 35 numeratio librorum aberrat.

VATICANO Biblioteca vaticana Regin. lat. 326-I Saec. XV post medium. Codex in fine mutilus, ita ut desinat Trin. IX I2

Trin. sub titulo "de trinitate que deus est contra hereticos.”’ VATICANO Biblioteca vaticana Urbin. lat. 37-38 Duo volumina saeculo XV in Italia ab uno amanuensi scripta unum corpus hilarianum continent. Tract. Psalm., C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Syn. usque ad n. 32, excerpta ex Trin.

Hilarii et Augustini, Comm. Mt., Trin. sub hoc titulo, Syn. In Trin. praebet summaria librorum (videsis sub G). In libro VI omittit fere eadem quae in E loco erroneo scribebantur; non autem vidi, utrum omissa haec alibi habeat.

VENDÔME Bibliothèque municipale 28 (u: vindocinensis) Saec. XI vel etiam X. Erat abbatiae o.s.b. sanctissimae Trinitatis in Vendóme. Tin. sine vero titulo, sed f. 1: "Haec insunt libri XII sancti Hilarii catholicae de fide sanctae trinitatis aduersus arrianos. In

hoc codice beati Hilarii quartus in ordine liber manifestissime

PRAEFATIO

as

hereticorum pandit fallacem doctrinam id est ipsam illam perfidie eorum exposicionem qui beatae aecclesiae fidem nitebantur infirmare ex eorum libris delatam praefatus doctor in suo inseruit uolumine scilicet ut callidis proposicionibus eorum agnitis legis et prophetarum adque euangelicorum testimoniorum responsionibus eorum. vesanam doctrinam destrueret et fidem ecclesiae firmius firmaret" et f. 131A : "Expliciunt libri XII sancti inimitabilis uiri Hilarii de fide Patris et Filii e£ Spiritus Sancti." Amanuensis frequenter iotacismo peccat, addit » finalem, confundit -czo et -&io, solet scribere «chil, archanum etc.

VENEZIA S. Marco lat. Z. 44 (= 1953) Saec. XIII vel etiam XII. Erat ex libris cuiusdam magistri Adalberti Ranconis de Ericinio in Boemia (f. 72Y),-postea autem cardinalis Bessarionis. Trin. sub hoc titulo.

VERONA Biblioteca Capitolare

XIV

cfr. Lowe fasc. IV n. 485; T. Venturini, Ricerche paleografiche intorno al archidiacono Pacifico di Verona, 1929, p. 65s; Weinber-

ger, p. 86s ;Courcelle, p. 371 n. 1.

Saec. V exeunte in Italia scribebatur. Iam saeculo VIII in civitate veronensi servabatur. Amissis primis foliis, textus incipit Trin. I, Io, 28, et quatuor saltem foliis in fine deperditis desinit XII, 51, I4; hanc ultimam

mutilationem

esse antiquam

ostendit nostri

codicis apographon A, saeculo IX ineunte scriptum. Trin., omni titulo deperdito.

Ipse scriba ad corrigendum quandoque utebatur altero exem-

plo, et in margine notabat lectiones varias (IX, 38, 2; 42,

6; X, 8,

I3; XI, 6, 19). Immo, ipsum exemplar eius videtur iam notam

marginalem variantem in textum admisisse (VIII, 32, 2, ubi V

cum T textum conflatum praebet ;cfr. Remarks p. 135). Praeter primum scribam vix umquam alia manus tetigit, quae tamen ad II, 20, 8 scribit : "in alio sic inuenimus"'. Praeterquam in nomini-

bus quinque sacris vix ulla adhibetur abbreviatio vel suspensio, quamquam in fine versuum -que, -us, -ur, -um nonnumquam brevientur. In rebus orthographicis scriba sibi bene constat, sed aliquando iotacismo peccat, et non semper distinguit inter « et b, ae et e, perraro autem aspirationem addit. Saepius autem scribit occansio, thomans, constanter thensaurus. Appropinquante operis fine nonnumquam negligit » finalem in accusativo. Wien Nationalbibliothek lat. 684 (Feder: W) Saec. XII circa medium. Ab illo tempore erat inter libros abbatiae o.s.b. sanctae Mariae in Góttweig, cuius signum proprietarium legitur in verso folio secundo non numerato. Iam anno 1576 autem in bibliotheca palatina incorporatus erat codex. Varia hilariana, Trin. sub hoc titulo (sed f. 115: “Explicit liber

32*

PRAEFATIO

XII fidei Hylarii episcopi"), C. Const. cum appendice, Ad Const. 1, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux., Syn., hilariana.

Notas marginales plures communes habet cum Ó etc.

WiEN Nationalbibliothek lat. 730 Saec. XIII circa medium. Nota proprietaria antiqua in folio primo non numerato penitus erasa est.

Varia hilariana, Trin. sub hoc titulo, C. Const. cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux.

WIEN Nationalbibliothek lat. 2160* + Vatic. Barber. lat. 9916 + Sankt Florian III 15 B cfr Lowe fasc. X n. 1507 et fasc. I n. 62bis ;Sedlmayer ; Mercati ; Beer; H. Klos, Neue Fragmente des Hilarius Papyruskodex, in: Mitteil. Inst. f. Oesterr. Geschichtsforschung 63 (1955) p. 47-52; i

Hanslik.

Saec. VI, ut videtur post medium (contra Sedlmayer, qui librum saeculo V ante medium adscribebat), scriptus in vero papyro, in Italia meridionali. Ibi corrigebatur a Dulcitio quodam, qui sub ff. 9" et 21 scribebat : '"Dulcitius Aquini legebam." Liber graviter mutilus est. Perierunt quaternio primus et pars quaternionis secundi ; quae huius quaternionis remanent religata sunt post quaternionem VII (fol. 30-36). Perierunt plura folia singula vel bina (elenchum praebet Hanslik, p. 213s), et omnia inde ab ultimis libri VI capitibus. Fol. 29bis in Bibliotheca Vaticana Barber. lat. 9916 servatur ; fragmenta foliorum 44bis et 74bis a bibliotheca nationali anno 1954 ex collectione Marischka acquirebantur, aliud invenitur in bibliotheca Sankt Florian III 15 B. Liber hic, unico volumine

cum

Plinio et Ulpiano religatus,

medio aevo Beneventi conservabatur. Inter annos 1793-1797 comes Camillo de Coloredo eum imperatori offerebat. Fragmentum Sankt Florian olim erat abbatiae o.s.b. ad Garsten ; post

conventum anno 1787 suppressum per collectiones privatas migrabat, donec 1885 a Sankt Florian emebatur. Trin. sub hoc titulo currente (ff. 15v, 24V, 35"), post mutilationes

complectens I, 13-27 et II, 7, 8 - VI, 50, 22, ignoti auctoris librum Contra Arianos. Qui scribebat utebatur exemplo iam mutilo, ut apparet ex eo quod, nullo folio deficiente, omittuntur II, 24, 4 - 27, 9. Utrum aliae etiam omissiones ex exemplo saucio sint explicandae, alibi discutitur (p. 3*-6*). Notarius praeter consuetas nominum sacrorum abbreviationes alias etiam quandoque adhibet :dom = dominum, dins — dominus, n — noster etiam extra formulam sacram, scis, spalibus. Sat

raro lotacismo peccat; frequentius pro « scribit b. Non raro haplographia vel etiam dittographia peccat, et verborum ordinem invertit. In accurata vocabulorum forma negligens est, ita ut pro eorum scribat illorum, pro agnus autem annus.

PRAEFATIO

33*

ZWETTL Stifisbibliothek 33 Saec. XII. Quamvis prima facie unum constituat codicem, tamen

nova quaternionum numeratio a f. 122 incipiens ostendit, compositicium esse. Pars I Ambrosiaster; pars II Varia hilariana, Tim. sub hoc titulo, Contra Constantium cum appendice, Ad Const. I, Ad Const. II, C. Aux., Blasph. Aux.

Notas plurimas marginales communes habet cum O etc. CODICES QUOS REPPERIRE NON POTUI Bologna San Domenico cfr. M.H. Laurent, Fabio Vigili et les bibliothéques de Bologne au début du XVIe siécle (Studi e Testi, 105), Città del Vaticano, 1943, p. 68 et 211. ‘Firenze Santa Maria de Becco cfr. B. Montfaucon, Bibliotheca bibliothecarum, p. 1251CD.

Firenze Sanctus Petrus Pratellensis ibid. p. 1266C. Mallorca Conv. o.carm. cfr. J.N. Hillgarth, Una biblioteca cisterciense medieval La Reat,

in: Analecta Sacra Tarrac. 32 (1959) p. 120 n. 132. Poblet Monasterium o.cist. sanctae Mariae cfr. J.M. Villanueva, Viage literario..., 1803-1852, t. 20, p. 149153; P. Koetschau, Origenes' Werke, V, p. XLVI.

Pomposa Abbatia o.s.b. cfr. G. Mercati, Il catalogo della biblioteca di Pomposa (Studi e Testi, 76), Città del Vaticano, 1938, p. 358-388 ; Courcelle p. 370.

Pontigny o.cist. cfr. Th. Gottlieb, Ueber mittelalterliche Bibliotheken, reimpres-

sio 1956, p. 136 n. 1. Salvatorberg prope Erfurt o.carth.

cfr. Mittelalterliche Bibliotheken Deutschlands, II, p. 528s.

Stavelot cfr. Gottlieb o.c. p. 288. Toulouse conventus o.p. cfr. G. Mercati, Codici latini Pico Grimani Pio (Studi e Testi, 75), Città del Vaticano, 1938, p. 251 n. 76bis.

Ex 22 codicibus, quos Coustantius enumerabat (col. 1401-1402) Remigianus annorum 700 disparuisse videtur, probabilius in incendio anni 1774, Pratellensem autem et Cisterciensem identificare non possum.

$ 2. De operum Hilarii corporibus Quanti momenti in opere De Trinitate tradendo corpora hilariana sint, elenchus hic codicum manifestat. Cum autem talis corpom ris compositio ex natura rei plurium voluminum comparatione rum diversa inandi contam praebet nem occasio exigat, que plerum

34*

PRAEFATIO

familiarum textus. Quapropter, antequam de codicum familiis agamus, de huiusmodi corporibus aliquid est dicendum. A. Libros De Trinitate conservant,

non numeratis fragmentis

sparsis, septuaginta sex codices antiqui. Solos autem hos libros continent codices viginti et octo, quorum tamen septem in fine mutili sunt, ita ut incertum sit, utrum alia etiam hilariana olim

continuerint. Libros vero De Trimitate simul cum epistula De Synodis dicta exhibent codices quindecim, quorum quatuor similiter in fine mutili sunt. Amplius autem corpus operum, quae Hilarius in re ariana scripsit, in triginta et tribus legitur voluminibus. Scripta econtra exegetica vix umquam cum his operibus dogmaticis et polemicis associantur. In Bordeaux B.M. 112 saeculi XII post libros De Trinitate legitur Commentarius Matthaei; qui commentarius in Vaticano Regin. lat. 314-II saeculi XI vel XII praemittitur libro De Synodis ;de utroque autem codice dubium est, an primitus unum constituerit volumen. Tractatus autem Psalmorum eorumve pars simul cum libris polemicis leguntur in Douai B.M. 220 saeculi XII (ff. 136-191) et in Firenze Laur. Conv. Soppr. 193 saeculi XIII (ff. 144V-145Y). Saeculo tandem XV compositae sunt nonnullae collectiones opera cum dogmatica tum exegetica amplectentes, scilicet Torino B.N.Univ. D-I-9, duo volumina vaticana Urbin. lat. 37-38, et tandem codex Firenze Laur. Fesul. 51 anno 1464 a Iacobo Gossardi ultramontano exaratus. Hunc autem Iacobum ex diversis exemplis hausisse quae colligebat constat: partes enim Tractatuum Psalmorum diversis in locis exhibet (ff. 169v-294v: Ps. LI-CXLVIII ; ff. 306344Y : Ps. CXVIII ; ff. 343sic-360 : Prologus et Ps. I-II). Collectiones itaque hae, quae cum scriptis dogmaticis iungebant exegetica, a scribis potius individuis componebantur, quam in amplo textus tradendi flumine locum habent. Quapropter infra iam non agetur nisi de corporibus quae opera in re ariana scripta amplectuntur.

B. Tria iam corpora circa annum 500 existebant, nostri scilicet codices C, D et B.

Codex B post libros De Trinitate, quos hoc titulo currente ornat, exscribit libellos Contra Constantium et Ad Constantium I et II sub his titulis, Contra Auxentium (f. 294 : "Incipit eiusdem contra arrianos vel Auxentium mediolanensem"), Blasphemiam Auxentii (f. 298v : "Incipit blasphemiae exemplum Auxentii") et tandem De Synodis (f. 299v: ''Incipit sancti Hilari pictabensis liber fidaei catholicae contra arrianos et praeuaricatores arrianis adquiescentes; Ampla haec collectio non habet Hilarium ipsum auctorem. Hoc ostendit ipse titulus libri De Synodis, mentem Hilarii male detorquens, et praesertim insertio libelli Ad Const. I inter opuscula authentica. Hunc enim libellum Wilmart et Feder monstrave-

PRAEFATIO

35*

runt non esse nisi epistulam Concilii Serdicensis. Quam epistulam Hilarius cum aliis documentis exscripserat in libro deperdito contra Valentem et Ursacium scripto ; ex hoc autem libro excerptam, collector quidam eam ipsi Hilario tribuit. Duo ergo librarii, qui B scribebant, adhibuisse videntur parvum quoddam corpus, quod relationem Hilarium inter et imperatorem illustrabat, et quod hoc spurium iam continebat. Notatu enim dignum est, tres hos libellos, Contra Constantium scilicet authenticum, Ad

Constantium I nostro auctori erronee tributum et Ad Constantium

II authenticum,

vix umquam

nisi hoc

ordine

in unum

redactos a codicibus tradi. Codices solum Contra Constantium tradentes non inveniuntur nisi paucissimi : elencho eorum a Feder collecto (Studien I, p. 137s) addi possunt Milano Ambr. D 106 Inf. saeculi IX, Paris B.N. lat. 1697 saeculi XII (Trin., Syn., C. Const.) et Barcelona Bibl. Centr. 578 saeculi XV (C. Const., C. Aux., Syn .). Ab altera parte non invenitur nisi unus solus codex, qui libellos Ad Constantium praebet, quin praemittat Contra Constantium: Paris B.N. 10603 saeculi XII.

Amanuenses ipsos, qui codicem B scribebant, collegisse hoc corpus hilarianum apparet maxime ex eo quod primus eorum, qui libros De Trinitate et libellum Contra Constantium scribebat, in

hoc libello gravius peccabat iotacismo quam in illis. Utebatur itaque exemplis diversis. Occasio huius corporis colligendi potuit esse lis luciferiana, quae ecclesiam non solam Sardiniae, sed etiam romanam usque ad initium saeculi VI turbabat, et in qua de Hilarii fidelitate ageba-

tur: diaconus enim Hilarius romanus episcopum pictaviensem accusaverat et Lucifer calaritanus eum excommunicaverat (vide : Two passages of Hilary's Apologetica Responsa rediscovered, in : Bijdragen 39 (1978) 234-243). Hanc occasionem suadent cum correctio (et probabilius etiam compositio) nostri codicis in civitate calaritana facta, tum praesentia in eo plurium illarum notarum quas Hilarius se iustificans ad librum De Synodis scripserat. Corpus nostrum constantiam Hilarii ostendere ex documentis intendit. Codex D circa idem tempus in uno volumine collegit libros duodecim De Trinitate, quorum titulum nullum praebet, et De Synodis, quam vocat "epistula eiusdem liber XIII (ff. 315v et 355). Hanc etiam collectionem non esse Hilarii ipsius opus, satis patet. Ab una enim parte liber De Synodis ab Hilario non concipiebatur nec vocabatur nisi Litterae (vide Apol. Resp. Ibis, ibid.). Ab altera autem parte libros De Trinitate nonnisi duodecim fuisse demonstrat tam summarium operi praemissum (I, 20-36), quam inclusio quae inter praefationem totius operis et conclusionem libri duodecimi observatur (Doignon) : haec enim conclusio vocem prologi repercutit. Iam antea codex C aliud corpus collegerat, quod post libros De Trinitate,

quibus

titulum

nullum

inscribit,

addebat

libellum

36r

PRAEFATIO

Contra Auxentium sub titulo currente "liber XIII" et epistulam De Synodis, cui titulum tribuit “De Exilio" (f. 263"). Sequuntur deinde,

ab eadem

manu

conscripta,

Ambrosii

De Fide, Gesta

Concilii Aquileiensis et Maximi ariani Dissertatio contra Ambrosium. Librarius ergo noster, vel potius exemplum eius, collegit praecipua quae invenire poterat controversiae arianae in ecclesia latina antiquiora documenta.

C. Saeculo IX alia apparent corpora hilariana. Unum, cuius testes supersunt codices K, F et L, complectebatur libros De Trinitate, De Synodis et Contra Auxentium, hoc ordine. Huius

corporis originem illustrat codex L, primis saeculi IX decenniis in abbatia Lorsch exaratus. Amanuensis enim, qui sub oculis habebat librum ad C affinem (non tamen C ipsum), postquam libros De Trinitate absolverat, in eodem folio (nunc f. 206) coeperat scribere libellum Contra Auxentium.

Mox tamen

alium invenit librum,

XIII dictum, qui est De Synodis. Quapropter denuo exscribit in folio palimpsesto (nunc f. 179) ultimos De Trinitate versus, modo tamen tam spatioso, ut totum hoc folium expleret. Deinde scribit epistulam De Synodis, quam librum XIII habet (f. 180-205"). Quo absoluto, ultima De Trinitate verba ex f. 206 eradit, ita ut f. 206v inchoetur libellus Contra Auxentium, quem antea iam transcribe-

re inceperat. Ipse ergo librarius post exemplum ad C affine, aliud etiam exemplum invenit et comparavit. Fortasse identificare etiam licet secundum hoc exemplum. Primus enim, ut videtur, Scriba secundis curis ita rescripsit f. 135, ut addere potuerit interpolationem ad Trin. X, 8, 15, quam Coustantius legit in antiquo codice remensi nunc deperdito. Facile est conicere, qua occasione haec inquisitio codicum facta sit :in lite enim adoptianista, qua episcopi Francorum hispanos condemnabant, de vero Hilarii textu (II, 27, 24) acerrime disputabatur. Medio saeculo I X in abbatia Corbeiensi scribebatur codex G, et

quidem ex exemplo iam aetate detrito. Cuius verba, quae primus librarius legere iam non poterat, alius deinde fere contemporaneus supplevit. Tertia tandem manus non solum quasdam lectiones varias adnotabat, sed ad singulos De Trinitate libros adscribebat summaria non sine acumine ex textu confecta. Codex in fine mutilus, nunc non continet nisi De Trinitate et De Synodis. Utrum olim alia etiam hilariana continuerit, diiudicari non potest. Eodem saeculo modestissimum conficiebatur corpus, tres libel-

los nomine Constantii insignitos colligens. Libello enim Contra Constantium assuebatur appendix, quae capitula ex De Trinitate selecta continebat (PL 10, 603-606). Cuius corporis testes antiquissimos

in elencho

codicum

enumeravimus:

Milano,

München,

Tours.

D. Ditissimum tandem corpus hilarianum praebet O, saeculo X vergente in abbatia cluniacensi exaratus. Volumen hoc eadem scripta continet eodemque ordine ac B. Librarios tamen aliud

PRAEFATIO

37*

etiam exemplum comparasse manifestat appendix eadem ad libellum Contra Constantium. Idem suadetur ex eo quod O, dum in libellis minoribus textum exhibet ad B affinem, in De Trinitate

tamen cum G et V potius consentit. Si in mentem revocatur, quanto studio monachi cluniacenses bibliothecam patristicam quam integerrimam constituebant (Lesne, p. 524-533), non est, cur specifica occasio huius corporis conficiendi quaeratur. Corpus hoc cluniacense in traditione mediaevali monopolium fere obtinuit. Ex saeculis XI et XII tredecim saltem codices hoc corpus tradentes servantur, ex saeculis posterioribus decem. Inter

hos antiquissimus est /, in Francia scriptus, sed mox in Austriam

asportatus. Inquantum iudicari licet, — codex enim O in fine mutilus est, — / primus est, qui post absoluta Hilarii opera subiungit plura ad ipsum spectantia, prologum scilicet Venantii Fortunati in vitam Hilarii, collectionem textuum ex Hieronymi

Hilarium laudantis operibus excerptorum, nonnulla scripta Hilario erronee adscripta. De quibus corporis hilariani fimbriis post disquisitiones patris Feder agere longum est, et ad historiam scientiae ecclesiasticae elucidandam potius spectat, quam ad verum Hilarii textum restituendum. Primum tamen notetur, has

fimbrias confici vix potuisse, nisi studio hilariana reperiendi. Secundo autem, diffusionem huius corporis quam celerrimam et latissimam ex controversia explicari, qua Bernardus Claravallen-

sis conabatur ex papa extorquere, ut Gilbertum Porretanum Hilarii auctoritate nixum condemnaret. Hinc maximus numerus librorum saeculo XII scriptorum ;hinc multi in abbatiis cisterciensibus conservati;

hinc articuli Concilii Remensis

nonnum-

quam cum hilarianis associati (Klosterneuburg 20611 165v Firenze Laur. Conv. Soppr. 193 f. 133B). Duae in corpus cluniacense mox penetrarunt modificationes. In non paucis codicibus, ordine a B, O et / tradito turbato, epistula

De Synodis subsequitur libros De Trinitate, ita ut opuscula minora ad finem voluminis relegentur. Alia modificatio est insertio operum ad Scripturam spectantium, de qua supra (p. 34*).

E. Novum tandem studium hilarianorum colligendorum se manifestat in codicibus saeculo XV in Italia exaratis, de quibus ibidem. Vix fallimur, si putamus hoc studium inspirari cum desiderio principum bibliothecae propriae constituendae, — plures saeculi XV codices mandantibus principibus exarati sunt, — tum voluntate doctrinae latinitatisque antiquae noscendae. Quatuor ergo temporibus, circa annum scilicet 500, tempore carolingo, saeculo X, et tandem apud humanistas Italiae saeculi

XV viri docti conati sunt corpus hilarianum constituere. Iterata propterea studia codicum conquirendorum et inter se comparandorum. Plures proinde nascebantur occasiones, quae diversas miscerent textus traditiones. Nullum conservatur operum Hilarii corpus, quod ex ecclesiae

38*

PRAEFATIO

Pictaviensis scrinio originem traheret. Quae dicta sunt insuper monent ne ex eo, quod plures codices eadem opera continent, leviter horum affinitas colligatur : codex exempli gratia X eadem continet quae L, sed eiusdem familiae non est. STEMMA

Hilarius + 367

800

900 Par. 12132 1000

Schaffhausen

1100

1200

39*

PRAEFATIO CAPUT III. DE CODICUM

FAMILIIS

In abundanti codicum numero eorumque inter se discrepantia textus Hilarii quam verissimus constitui non poterit, nisi diversa traditionis flumina distinguantur et singulorum valor perpendatur. Vix tamen sperari licet, familias nitide distinctas statui posse. Nemo enim ignorat verbum, quod de hac re scripsit dominus Maas: "Gegen die Kontamination ist kein Kraut gewachsen" (P. Maas, Textkritik, Leipzig, ?1957, p. 31). Iamvero dicta satis ostendunt, quanta hic contaminatio exspectari debeat. Non pauci librarii, tam antiquissimi quam carolingi recentioresve, plura sub oculis habebant exempla. Permulti libri nostri non semel, sed bis vel etiam saepius corrigebantur. Quandocumque corpus hilarianum colligebatur, plures in unum locum conveniebant codices. Addi tandem licebit, quod discussio praecipuorum librorum manifestabit, viros doctos textum transscribentes perpolire eum cona-

tos esse, idque forsitan eo liberius, quo Hilarii aetati propinquio-

res, quando controversia ariana et christologica adhuc fervebat.

Haec lector in mente habere velit, cum de codicum familiis loquemur.

$ r. Archetypus unicus ?

Nunc praetermittentes textum librorum II et III, qualem exhibet W, de quo supra (p. 3*-6*), statuere licet hoc magnum Hilarii opus, etsi a plurimis codicibus perantiquis conservatum, ab unico tamen derivari archetypo mendis nonnullis iam infecto. Argumento sint illi loci, in quibus vel 1° codices omnes in lectione, quae erronea

videtur,

consentiunt,

vel econtra

29 inter se ita

dissentiunt, ut archetypum aegrotum suadeant, vel 3? pauci lectionem admittendam ita praebent, ut eam ex coniectura finxisse verisimile appareant. Sub 49 tandem paragrapho brevi examini subicietur quaestio, utrum forsitan codices recentiores nonnulli,

licet in substantia textus ab eodem archetypo derivati, vestigia praebeant correctionum ab alio archetypo provenientium. Praecipuos autem locos enumerare et breviter discutere liceat, ut praebeatur tum conspectus locorum graviori dubio subiacentium, tum indicentur rationes ad textum constituendum moventes:

In hac expositione ante oculos iam habeatur stemma delineatum et postea documentis fulciendum. Si enim ex codicibus ceteroquin affinibus unus recentior lectionem sanam praebet, praesumpta opinio suadet hanc ex coniectura ortam esse, dummodo talis coniectura vires librarii vel correctoris acuti non excedat. A. Codices in mendo consentientes

s I, 25, 5: correptis u, corruptis codd. Coustant verbum correpti is, deperdit nunc ano Telleri ac nsi Pratelle us codicib ex hausit

40*

PRAEFATIO

quibus addi possunt Erlangen et varia lectio in Douai. Agitur de Ario Sabellium aliosque hereticos reprobante. Hilarius autem non tam Arium accusat, quasi eorum doctrinam corrumpit, sed quod eos corripiens argumenta sibi conficit. III, r7, 8: et filium y, filium EC, » cett.

Casus accusativus «atum in v. 10 supponit filiwm procedens, paralellismus cum e£ patrem postulat et. Verba inveni in codice ambrosiano ceteroquin deteriore. IV, 27, 7: idem y, (h)isdem codd. VI, 25, 17: propria scripsi, propri(a)e codd. Paralellismus cum a/zena et non sua suadet casum accusativum,

dum propriae sensum praebet nullum, proprie falsum. VI, 34, 1: idem esse ac scripsi, id est codd.

Verba td est, cum Hilarius totus sit in distinguendo inter exire et venire a Deo, sententiam corrumpunt. Forsitan rectius scriberetur ?dem esse quod. IX, 36, 26: corrumperet li, corruperat D, corrumpebat cett. Forma irrealis necesse est legatur. IX, 58, 2: pater maior me est uel illud seclusi

De his verbis Hilarius in praecedentibus disputavit, nunc autem annuntiat novum argumentum. Quapropter suspicor notam marginalem, quae discussionis finem indicabat, in textum irrep-

sisse eique addito vel ?/lud adsutam. X, 39, 14: consummato scripsi, -tae codd. Mens Hilarii videtur exigere, ut adiectivum ad vocem errore referatur. X, 51, 4/6 Codices vix inter se variantes sententiam exhibent ita claudicantem, ut sanare non audeam, ne mea potius quam hilariana scribam. XII, 24, 15 Fere consentiunt libri in sententia, quae qualis iacet bono sensu caret. Minus placet solutio a Coustant proposita, in qua pronomen 7s in uno versu significaret cum Deum, tum mentem huma-

nam.

XII, 28, 5: cum seclusi cum Le Eo, conlocu(a)ta F K Z, cum locuta cett.

Forma con/- manifestum est corrigendi conamen ; in tali tamen contextu Hilarius hoc verbo composito uti non solet. Cum superabundat, sed potuit esse Hilarii negligentius scribentis. B. Traditio textus antiquitus turbata II, 6, 2: eius esse in sese est LeEPeJ Libri antiquiores, omittentes esse, carent sensu. Soli Y Z habent :

15 in Sese est, quod posset admitti, nisi correctionem posteriorem

oleret. II, 32, 6: dominus L* E O J Y Z, deus cett.

PRAEFATIO

air

Allegatur verbum Pauli, quod v. 1 exscripserat. Codices itaque recentiores correxerunt. II, 35, 9: fragraverit pi, flagr- vel fragl- codd.

Cum auctores recentiores alterutram exhibeant orthographiam, cautius flagr- retinere potuissem. III, 22, 33: re ueritate natura C*? E W B, diversa cett. Variatio codicum revelat archetypum male legibilem, et diversa sanandi conamina. IV, 8, 28/30

Verba Iacobi, cum non legantur nisi in V GO J Y Z, prima facie possent interpolatio videri. Sed nomen Iacobi apparet etiam in D PK: accedit, quod C L et W B diversa habent, quae bene explicantur, si librarii corrigere volebant incongruitatem, qua verba Psalmi apostolo tribuebantur. Videntur ergo verba Iacobi . in archetypo excidisse, sed a scriba V fuisse restituta. IV, 13, 8: ad aliquid scrifs: Non est dubium, quin Hilarius hoc scripserit. Constituunt enim verba translata ex epistola Arii, et in VI, 6, 7 a nonnullis libris

traduntur. J IV, 41, 25: non deum scripsi secludens tamquam Suspicor correctorem archetypi, non percipientem in constructione non tam ... quam latinitatem tardiorem omittere posse jam (Kühner-Stegmann, II/2, p. 457-458, p. 459 Anm. 3), in margine scripsisse {am quam, quod in textum dein irrepsit. IV, 21, 10: conpositionis

C L* W,

+ uel dispositionis auf uel

dispensationis cett. Cum vox dispositio in toto opere non occurrat nisi semel (VII, 16, 23), et quidem in contextu omnino alio, et cum Hilarius non soleat vocabula fere synonyma tali modo iuxtaponere, esse puto variam lectionem ab archetypi librario in margine appositam.

V, I, 22: sensu se scripsi, diversa codd.

Verbum coaptare numquam alibi sine obiecto scribitur. Quare supponi licet se in archetypo excidisse. codd.: V, 17, 3: species quae ... coaptatur ... eludit scripsi, anti inconst modo coaptantur et eludunt haSola familia r cohaerenter pluralem scribit formam, ceteri et cum bent eludit. Cum familia 7 accuratius corrigere soleat,

-dunt coaptantur pro coaptatur sit mendum magis obvium quam Accetur. coaptan se scripsis erronee videtur ypus archet pro -dit, um, dit, haec Hilarii capita non alludere ad pluralitatem specier in specie de ter constan sed t, apparui sub quibus Deus olim ri singula loqui. VI, 9, 22/23: humanae naturae sensum defuisse In altera voce talis codicum diversitas, ut in archetypo

videatur.

in luminis T*, VI, 12, 37: lumen est P K, lumen est luminis D,

luminis cett. t luminis Variatio explicatur, si archetypus pro lumen est scripsi

42*

PRAEFATIO

idque correxit, singuli autem librarii elegerunt diversa. VI, 24, 22 Archetypus dittographice videtur iterasse verba de se. VI, 25, 31 : fili dese u cum Ambros. D 26 Sup. et Vat. Pal. lat. 166 ; codices nostri : fidis, fidelis, filii, filii fides

Verisimile habeo, archetypum pro fil de se scripsisse fidis, quod notarii sanare conati sunt. VI, 27, 32: id est filio fili scripsi Nisi cum T omittatur 14 est, casus ablativus fi/;o desideratur.

Archetypus itaque aut haplographia peccavit, aut ad pronomen eo in margine adscripsit notam : 7d est filio, quae mutila in textum penetravit.

VL 37714

Codicum diversitas aptius explicatur, si archetypus variam . lectionem ?nfirmit- addidit. VI, 45, 18/19 Videtur archetypus per haplographiam pro omisisse ; quae tamen omissio a pluribus subarchetypis committi potuit. XI, 23, 8: serius C, vara cett.

Archetypus lectu tam difficilis, ut D T B falso legerint, L desperaverit, V sua finxerit.

XI, 44, 14: plenius L*G, non plenus B, plenum O J, plenus cett. Librarii in suo exemplo legerunt plenus, quod tamen sensum pervertit. XII, 5, 25: coactus sit L O J, cognitus sit D C E* N, coactus (ut) cognitus sit cett. Vox cognitus sententiae male cohaeret, quippe quae tota sit in paraphrasi Rom. 8, 19-21. Archetypum puto hanc vocem tamquam variam lectionem adscripsisse ad coactus; non autem impossibilis est suggestio Coustant in nota, cognitus pro corruptus scriptum fuisse. Quidquid sit, archetypus iam peccavit. C. Soli codices recentiores recti

III, 23, 2/3: et is qui ab eo est N, » cett.

Verba iam inserueram, antequam eadem in N inveniebam. Explicatio enim sententiae brevioris, quam affert Coustant, desperata videtur. IV, 23, 16: soli E* Y Z, sola cett. V, 18, 31: nostrae E NZ, uestrae cett. Cum Hilarius ironice loqui nesciat, non existimo eum ad fidem Arianorum, quam "'iudaicam'"' dicit, alludere. VIOT22

Textum electum non praebent nisi soli P K. Eum iam a summa antiquitate turbatum ostendunt omissiones verbi éransferre in V, immo totius sententiae in D. Arrideret quod Coustant in nota suggerit, si nomen Zsfrahel alibi confusionem umquam causaret. V, 32, 6: praedicante O J, -nte(i)s cett.

PRAEFATIO

43*

VII, 37, 20: fucis E N G O* J Z, sucis cett. VIII, 39, 5

Vox operatione in solis P K conservatur, quae tamen a contextu exigitur; ceteri codices scribunt spiritus. Duplicata tamen vox spiritus in P K diversas traditiones conflatas olet. IX, 8, 14/15: repleti replendis Lc P KT B, replendis cett. IX, 13, 1: geminam geminae Lc P* KT, geminae cett.

IX, 25, 3: ut cum

N G*Oc*, cum cett.

IX, 25, 27/28: suae ipsius GCO

J Y , varia cett.

IX, 64, 12: est PKG, » celt. IX, 66, 10: flentes Lc E N KcO J Y Z, flentis cett. IX, 71, 19: ostendatur Ec N O Y Z, -ditur cett. X, 2, 16: scribente N K Oe, scribtum B, scribentem cett. X, 4, 2: licet Gc Oc Z, licet cum ceff., licet nunc edd. X, 11, 8: consummasse se G Y Z, consummasse cett. Mamas

Sententia in singulis codicibus tantopere turbata, ut simpliciorem versionem, etsi a solo Et exhibitam, elegerim. Confusio satis

explicari videtur, si archetypus pro volente scripsit voluntate, librariis deinde sua fingentibus.

X, 15, 26: origine PK, originis uirtute ZCB, originis natiuitate celt. Vox natiuitate abundat sensumque obscurat; wiriute autem

theologum fingentem olet. X, 22, 4: magis Lc E PK, diversa cett.

X, 68, 24: promente O, prompt(a)e cett. Dubium non est quin participium referatur ad deo. XI, 17, 27: latinitatem LeG, natiuitatem cel.

Forsitan Hilarius scripsit natiuam latinitatem. XI, 46, 4: quod N F* KeGe, quid cett. Paralellismus cum v. 6: aliud wero quod exigit quod. XI, 46, 16/17: nedum modum E N F, ne dummodo cett. XI, 47, 6: inintellegentia E, intellegentia cet. XII, 9, 14/15: sensus adfertur Le E N FK GO J, sensusuffertur T, sine a(e)ffectu cett. O J Z, ad aliquid D F, id aliquid cett. XII, 24, 18: aliquid LeG Quamquam 7d aliquid a lingua Hilarii alienum non est, durius tamen sonat 7d aliquid aliud. XII, 24, 19/20 Soli V G Y Z sententiam bene cohaerentem praebent. Cum tamen non appareat, quomodo ex hac sententia variae lectiones

oriri potuerint, quaerere licet, an V coniectaverit. XII, 31, 13: non? LGJ, ) cett. XII, 33, 2: generationis L B GC O J, -nem cett. Pace Coustantii, casus accusativus reiciendus est. Absit enim ut

Hilarius Patri neget generationem, quam hic (v. 3) activam intelligit.

X1I036;-63 christi L Ec F K GO J, christum cett.

44*

PRAEFATIO

XII, 39, 5: ut F K G*, et cett. XII, 30, 5: repens L F K, re- EcT

Z, res cett.

XII, 39, 11: nam O /, non cett.

XII, 39, 29: scilicet L F O J Z, licet cett. XII, 43, 20: neque scripsi, in ea quae DC E V T B Y Z, in eue N, utrumque conplexa(us) est (ne) LFKGOJ Haec

ultima

lectio sententiae

obscuriori

satis cohaeret,

sed

scholam olet, nec ansam dare potuit mendi in libris vetustioribus. XII, 44, 37: initae LECO J Z, initiata? T, inita cett. XII, 47, 16: absumeret L O J Ze, ads- cett. XII, 50, 11: natiuitatem O /, diuinit- cett.

XII, 53, 7: ministeriorum Le / Z, myst- cet. Codices nostri non solent duo haec permiscere verba. XII, 53, 25: nec Z, ne cett. Conclusio

Quae sub his tribus capitibus enumerata sunt satis suadent, traditionem operis hilariani ad nos ex uno fluere fonte, et quidem:

ex archetypo in nonnullis rebus iam peccante. Quandoque codices nostri omnes

consentiunt

in lectione,

quae

reicienda

videtur;

nonnulli loci iam a summa antiquitate ita sauciata apparent, ut vix sanari possint ;tandem non pauca in gravioribus codicibus,

sive omnibus, sive plurimis, corrupta iam esse constant. Verum quidem est, haec peccata, si singula perpenduntur, talia plerumque esse, quae pluries et a diversis hyparchetypis oriri potuerint. Si tamen summa eorum consideratur, veri longe similius apparet, ea ab uno derivari archetypo. Non pauca apte explicabantur ex nota marginali, quae erronee in textum inserebatur. Nonnullorum locorum in diversis codicibus perturbatio bene explicabatur ex simplici archetypi mendo, a variis librariis male medicato. Hinc quaestio oritur, ex quo fonte libri recentiores nonnum-

quam lectionem potuerint haurire rectam. Horum locorum conspectum paragraphus tertius praebet. Quem paragraphum perlustranti satis apparet, correctionem plerumque talem esse, qualem viri studiosi acumen invenire possit. Meminerit ergo lector, in his locis verba potius coniecturantis legi, quam ipsius Hilarii (e.g. III, 23, 2/3; XII, 24, 19/20). Nonnullae tamen correctiones tanta lucent evidentia, ut dubitationis tenebras prorsus dissipent : qui primus pro ne dummodo scripsit nedum modum (XI, 46, 16), non solum mentem, sed et verba Hilarii assecutus est.

Nonnulla tamen talia sunt, ut coniectura vix inveniri potuerint. Praeter illa autem, quae libera corrigentis compositio esse videntur (XII, 43, 20), haec plerumque apparent in codicibus P K F. Quapropter verisimile haberi potest, huius familiae carolingae parentem in quibusdam rebus comparasse exemplum nunc deperditum, quod non omnibus nostri archetypi mendis afficiebatur.

PRAEFATIO

45*

$ 2. De familia a: DCLEN

a. — Codex D

"Propter sinceritatem facile primus" hic codex iure merito aestimatur a Coustant (Praefatio generalis ad opera Hilarii, c. II n. 16, PL o, 18), qui prosequitur: "quamvis non careat hic codex mendis, quae imperitis exscriptoribus non raro accidunt ; nullum

tamen habet, quod a sciolis immissum suspiceris" (ibid. 19). Cum propterea hic codex in constituendo textu gravissimi sit ponderis, summatim indicare iuvabit, qualis naturae plerumque sint menda ad quae scriba propendeat. Ante omnia

autem

quaerendum

est, utrum

D inter membra

familiae specificae collocandus sit, an sui omnino generis testis existat: id est utrum immediate ab archetypo descendere possit, an mediante hyparchetypo quodam. Iamvero ipse huius codicis excellentia responsum difficile reddit. Proprias tamen singulorum codicum lectiones perpendens, nonnullas me invenisse puto, quae communem cum codicibus familiae « hyparchetypum suadeant. Quamvis enim menda communia plerumque talia sint, ut singula concursu fortuito explicari valeant, summa tamen eorum unum fontem suggerit. Exempli gratia quaedam enumerabo. II, 4, 13: ne si] nisi

DCPB\; 32, 11: haereret] haberet DC; III, 12, 23: uicissitudiDC ; V, nem]-num DC L ; IV, 8, 33in citato evangelio: asse] ad se

27, 30 : proruptura] prorupta D C L W ; VI, 33, I6 et iterum 37, 4/5 et 38, 20 codices D C L pro ligare scribunt legare; 44, 13: quam] nam

DC;

49, 10:

confitentum]

-ndum

D Cb:

Vllio40489:

signaculis] singulis D C L NZ, singillis E; IX, 7, 3: omittens] + DC LEN ; 14, 10 potuerit] sit DC LE N; 60, 2: inconpositae] non conp-

DC L E N Oc; 68, 8: inferioris] inter-

DC LEN G; X, 12,3:

DCLEN P KO J, propter scrupulum ni fallor ex scriptioetsilet ne continua ortum ; 42, 3 omnibus] homin- D C E, dum de evange-

listis sermo est ; 46, 11 non sentiat] consentiat D C L E N ; 54, 2: DC L ; XI, 6, 11: sub adsumpti] sumpti D C ; XI, 30, 6: loci] locus

inhonorationem] in orationem D C ; 33, 17: adituris paternam] audituris patrem nam DC(LE); XII, 34, 7/8: temporibus initium ... quo] temporis initium ... quibus DC (L) EN 4,889012: quamuis] quam D C E N ; 39, 5: motus] metus DCEN; 50,25: nihil] mihi DC N F K ? Y. Codices ergo C et D inter se affines apparent. Neutrum tamen ab altero derivari, omnes apparatus critici paginae manifestant. Communis ergo subarchetypus agnos-

cendus est. Idem cognoscitur ex eo, quod C nonnumquam praebet mendum magis primitivum, ex quo lectio D per erroneam correctionem explicatur. Haec sint exempla :IX, 15, 1: ostensa ... dispensatio-

46*

PRAEFATIO

ne] ostensa ... dispensationem C, ostendens ... dispensationem D ; X, 32, 5: dolere] dolore C, dolorem D ; 42, 25 : obtentae] optente C,

optinente D ; 56, 2: quaero primum] quae proprium C, quaere proprium D; XI, 1, 10/11: nos nisi ... non] nonnisi ... non C, nonnisi D ; 47, 2: posteriora] postera C, post tempora D ; XII, 7, IO: si ut] sicut C, si D; 47, 2: nominis] nomnis C, omnes D. Hic

addere liceat quosdam locos, in quibus D omittit verba, quae in C corrupta leguntur, etsi ex natura rei nihil certi de exemplari a D adhibito manifestent. Sic : IV, 8, 4: in lege] intellege C, » D ; VIII, 5, 8: defensioni suae] defensioni se C, defensioni D; XII, 31, 7:

sensum] sum C, » D. Revera librarium D remedium hoc aliquando textui sanando applicasse patet V, 19, 22, ubi codices D E N totam sententiam secundariam male turbatam omittunt. Tandem codicem D familiae

x annumerandum

esse, confirmat

comparatio statistica omissionum ex haplographia ortarum. Quam rem, quia ad contaminationum nodum expediendum utilis videtur, paucis exponere liceat. Cum constaret, codices hilarianos etiam perantiquos iam contaminatione infectos esse, axioma a Maas statutum diu ponderavi. Tandem menti occurrebat, unum

esse mendorum genus, quod pluribus codicibus a librario comparatis non augetur, sed potius diminuitur: illae scilicet omissiones quae haplographiae vocari solent, oriundae ex eo quod scriba saltum facit a primo ad alterum locum vicinum, in quo idem fere vocabulum occurrit. Hae enim omissiones a notario codices comparante facilius observantur et mendosae agnoscuntur ac sanantur. Ab altera parte hoc mendorum genus hodierno textus studioso plura affert commoda.

Primum,

vix habetur dubium,

quin de omissione agatur, non autem de interpolatione in ceteris codicibus inserta. Secundo haplographiae non oriuntur ex intentione scribae, qui linguam doctrinamve meliorem reddere vellet, sed ex eius diligentia et fatigatione. Propterea tertio numerus horum mendorum subiacet legibus mathematicis, quae probabilitatis vocantur. Si de singulis codicibus statuitur numerus horum mendorum, et deinde inter se comparantur, mathematice statui

potest, quoties casu fortuito eadem haplographia occurrere potest inter codices non affines. Inde sequitur: si haplographiae eaedem in duobus codicibus inter se comparatis inveniuntur maiores numero

quam

ars mathematica

permittit,

hi codices

ex uno

tandem exemplo derivantur. Ut res certior evadat, comparationes huiusmodi hoc termino circumscribendas putavi, ut nonnisi omissiones duorum saltem verborum numerarentur. Iamvero codex D offert 32 menda huius generis, C autem 102, utrumque autem coincidentia quinquies occurrit. Qui numerus paulo maior est, quam ars mathematica permittit. Argumentum autem

hoc solidius evadit, si

D non cum

solo C, sed cum

CL

comparatur. Hi enim codices mox ostendentur ex uno descendere hyparchetypo. Communes autem codicum CL haplographiae numerantur 71, haplographiae vero trium codicum D C L eaedem

PRAEFATIO

47*

quinque habentur, (!) qui numerus certo maior est, quam ut casu fortuito explicari possit. Hic addere licet nonnullas alias omissiones D et C communes, quarum origo incerta est. In VIII, 49, 7/8 codices DCLEN omittunt prima citationis paulinae verba: "qui est imago dei inuisibilis", dum contextus manifestet, vocem ##ago totius citationis causam esse. In III, 12, 18 DCLE N carent verbo dandae sententiae fere necessario ; in XII, 11, 8 iidem libri omittunt hoc de

se. Animadvertere tandem liceat mirum quoddam, in traditione textus nostri aliquando observandum. Verba, quae in C haplographice exciderunt, in D dittographice iterantur (VIII, 56, 13). (2) Haec anomalia, etsi difficulter explicetur, dubium non est, quin hyparchetypum communem turbatum demonstret. Omnibus his perpensis concludere licet, codicem D descendere ex hyparchetypo communi cum C ceterisque eiusdem familiae membris. Noster ergo codex non directe ex archetypo w derivatur. Ut in singulis lectionibus dubiis valorem codicis D iuste aestimare possimus, breviter indicare iuvat, ad quod mendorum genus notarius propensior apparet. Male distinguit inter -ae- et -e- (I; xz, 17: aegerrime] egerrimae D), incertus est in aspiratione (I, 4, 25: ortus] hortus D; semper hostendere), iotacismo peccat, pro ueri scribens wii (I, 6, 29 ; X, 1,6.22.24). Hoc tamen peccatorum genus non semper notario est tribuendum, sed exemplo adhibito potius : in libro enim VI codices D C L consentiunt in scribendo /egare pro ligare (supra). Non semel librarium fallit similis quodammodo aspectus verborum, ita ut pro inferno scribat in trono (I, 6, 24), pro fluminum vero hominum

(II, 21, 8), pro luciferum autem plura-

vum (XII, 53, 7). Pronus est librarius ad syllabas tenues negligendas, exempli causa pro expecto scribens secto (I, 18,19538P9 DoEx hoc defectu aliquid gravius profluit: verba breviora accentu

te carentia non raro exciderunt, e.g. #n eo (VI, 28, 2 ; VII, 10, 15), in

(VII, 23, 17), a se (X, 66, 12). Talibus ergo in rebus codici D sane est diffidendum. Quaedam tandem particularia notare iuvat. Textum D in sententia male turbata X, 12, 13 comparans, quaeret lector num scriba in unam conflaverit lectiones diversas, in margine forsitan es notatas. Ex notis marginalibus provenire possunt insertion 20. 48, XII, in m secundu et 15 15, XI, in vocabulorum frofessionis Omittuntur in V, 16, 6/7 verba ex Ario citata, sententiae tamen

(1) Iuvat addere numerum haplographiarum, in quibus D cum aliis codicibus

autem eiusdem coincidit: E 7, IN 8, W 1, P 2, K 5, V nulla, T 3, B 3; EN

subfamiliae sunt ac C L.

Let E: VII, 26, (2) Idem invenitur inter D et L: I, 10, 15, ubi deest C ; inter

XI, 30, 24/25. 49 ;XIL, 16, 5/6; inter LN et Z: XE, 9, 34/36; inter E et N:

48*

PRAEFATIO

necessaria. Mira invenitur abbreviatio in XI, 49, 6/7 : totius versus non leguntur nisi prima et ultima syllabae, ita ut D scribat deerat. b. — Codices C et L Codex C, licet intra saeculum ab Hilarii morte exaratus antiqui-

tate cetera volumina superet, haudquaquam textum praebet fideliorem. Non quod notarius negligenter scripserit, sed quia, ut mox ostendere conabor, exemplo (B) utebatur non solum mutilo (supra p. 20*), sed textum depravatum exhibente. Ad rem enucleandam iuvat codices C et L inter se comparare. Hos enim libros, etsi aetate quatuor fere saeculis distantes, inter se propinquos esse, ex pluribus capitibus constat. Sicut C libris De Trinitate subiungit libellum Contra Auxentium, ita et L opere De

Trinitate finito eumdem libellum exscribere incipiebat (supra p. 13*). Ubi C plura capitula ex mutilo exemplo omittit, codex L ab alia manu scripta esse videtur (supra p. 13*). Permulta sunt menda communia, de quorum natura mox agemus. Nunc numera-

re sufficiat utriusque codicis omissiones haplographicas. Huiusmodi omissiones duorum pluriumve verborum codex C habet numero 102, codex autem L 175. Iamvero haplographiae duobus codicibus communes numerantur 71, vel etiam 79, si consideran-

tur illae etiam,

quae non

ad amussim

coincidunt.

Hic autem

numerus tantus est, quantum lex probabilitatis inter libros alienos inveniri prohibet. Haec prima facie suggerunt, codicem L ab ipso C descendere, cuius multa iam menda librariorum studio interea correcta erant. Sed nonnulla suadent communem subarchetypum potius quam rectam deriuationem. Antequam huic quaestioni responsum dabitur, statuere iuvat inter duos hos codices nonnisi paucissimos anulos connectentes admitti posse. Plura enim menda communia tam obvia apparent, ut vix credas plures librarios ea immedicata transscripsisse. Huc pertinent non paucae dittographiae. In IV, 21, 28 iterantur verba

sua sibi loquitur ; similia inveniuntur etiam IV, I h:VlIoasd a IS, 18.;.23, 13; 29, 26; VIII, 23, 6; IX,, 10, 16: 25, 16; 60, 23 ; X, 20, 1.

In quibusdam dittographiis percipitur causa earum, quae, cum huius subfamiliae indolem illustret, paucis describatur. In IV, za. 74 VAIL ax, 9/10

;I1X,40,20; X;20,1 recognoscuntur correctiones

aut variae lectiones in textum irrepentes. Saepius scriba, mendum

commissum advertens, ad rectam lectionem revertit, interea scripta non delens; varii generis fontes huiusmodi mendo inve-

niuntur e.g. in V, 31, 8;VI, 3, 1; 19, 18; 47,6et 7; VIII, 12, ret t Addi hic liceat memoria mendi prioris textum posteriorem affi-

ciens: IX, 4, 8 codices nostri habent demutat- pro diminut-, in

versu autem I3 pro demutat- scribunt diminut-. Praeter dittographias non pauca alia sunt absurda nostris libris communia, quae oriuntur ex sono aspectuve vocis simili, ex

PRAEFATIO

49*

exemplo compactius scripto, ex male distincta scriptura continua, ex scribendi festinatione. Exemplo sint II, r5, r9: rusticum]

rursum C L ; III, 10, 32: contestata] contristata C L ; IV, 8, 4: in

lege] intellege C L ; 41, 12: deferres] de fide C L ; V, 16, 23: negare] generare C L ; 37, 11 : ex qua profecta] esse qua profeta C L ; Mus.

21 : fraudauit] aut dauid C L ; 36, 4: beatus simon] beatissimo C L ; VII, 5, 9: abolitio] ablitio CL; 40, 27: et loqui et operari]

eloquitoperam C L ; VIII, 5, 15: a patre] aptare CL; IX, 15, 7: genera diiudicabuntur] generati iudicabuntur CL; 15, 20 in allegato evangelio :onerati] honorati C L ; 26, 3 item in evangelio: audebat] audiebat CL; X, 23, 8: aquam] quam CL; 27, 6: sententia] sentia C L ; 60, 4 : diuidere] uidere C L. Haec menda tam clara sunt, ut in transscriptionum serie vix diutius immedicata

persistere possint. Quapropter prohibent, ne inter C et L multi anuli connectentes admittantur. Obvia horum mendorum communium explicatio foret, quod codex L ex C immediate vel mediate exscriptus esset, nisi nonnulla observarentur, quae hoc dissuadent. Quandoque codex L videtur praebere mendum magis primitivum, quandoque duo codices diversis modis rem sanare conati sunt. Quae hic enumerare et breviter, si opus est, discutere iuvabit. III, 3, 15/16: inuisibilis enim] non enim inuisibilis enim L, non enim inuisibilis C, ubi hic dittographiam sanavit ex turbato verborum ordine ortam. III, 25,

Io :desiperent] deseperent L, desperent C. IV, 3, 8: excellentius]

excellentius sit LE N, excellentior sit C : post additum verbum sit

ex paralellismo versuum praecedentium, C sententiam adaptavit. V, 1, 37: simplicitatis] testificatis L, subtilitatis C B ; supponere licet scribam C, in exemplo vocem quae sensum non praebebat invenientem, ad aliud exemplum confugisse. VI, 21, 18: unus mihi deus es sed] num mihi deus esse L, unum mihi deum esse C : post mendosum esse uterque librarius suo modo rem sanare conabatur : C accusativum absolutum construxit, L autem nominativum retinens, interrogationem finxit. VI, 51, 2: uerbi iussu] uerbi usu

L, uerbis suis C, quae lectio sententiae aliquo saltem modo congruit. VIII, 14, 1 : non est ... loquendum] non est ... loquentem L, non est ... loqui C : confusio inter participium et gerundivum, quae habetur in L, saepius in libris occurrit, textus autem C, si per graecismum est — potest, sententiae satis bene congruit. VIII, 35, I4: quod] qut L, ut C. IX, r, 26: concordiam uoluntatis] quae concordiam unitatem L, concordiam unitatis C ; wnitatem,

forma dittographice explicatur, sensum

non praebet, dum

C

deos restituit sententiam cohaerentem. IX, 28, 16: ueros deos] DL, aditueniens ueniens] id ad 29: 55, IX, C. uero L, deos 7$ub 6.31 GXXI, empta L, emipsa ipsa] ea 20: 8, X, C. adinueniens

adsumpti] sub absumpti L, sumpti DC. XI, 33, 8: per eum DL, } eundum] per eundum Z, per eundem C. XII, 2, 2: quos] quo meae C. XII, 52, 10: naturae nostrae] naturae uestre L, naturae

C ; lectio codicis L, cum Hilarius Deum alloquatur, per mendum

50*

PRAEFATIO

frequentius sententiam reddit absurdam, codex autem C habiliter sensum restituit. Accedunt ad commune exemplum ostendendum nonnulli loci, in quibus uterque codex verba male cohaerentia inserit, loco tamen diverso; quae insertiones indicant notam marginalem in textum irrepsisse. Talia leguntur VIII, 11, 9: verba wt num velint speciem ferunt lectionis variantis ad Hilarii wf unwm velint. Simili modo IX, 1, 14 uterque codex, loco iterum paululum diverso, ad verba Hilarii n quo per corporaliter addit in quo corporaliter. Ex nota marginali, summa discussionis capita indicante, ortae videntur insertiones in X, 49, 2: confessae infirmitatis professio] confessae infirmitatis professae infirmitatis professio C, confessae infirmitatis Professio infirmitatis professio L: hic ipsam enuntiationem notae marginalis servat, dum ille eam adaptavit. His addere licet IX, 69, 4, ubi L, nescio qua de causa omittit

verba introductoria ad Paulum citatum et prima ipsius citationis verba, dum C econtra solis verbis introductoriis carens, citationem

integram praebet, verba Scripturae ex proprio supplens. Tandem in X, 23, 16/17 codex L graviorem habet omissionem haplographicam, codex autem C praebet sententiam satis cohaerentem, etsi

valde abbreviatam. Omnibus his perpensis videtur concludendum, codicem L non

tam a C descendere, quam a communi subarchetypo (f). Qui codex initio saeculi quinti ascribendus erit. Quidquid autem sit, sive initio illius saeculi (B), sive circa medium (C), id est ante saeculum a morte Hilarii elapsum iam circumferebatur recensio librorum gravibus mendis saucia. Praeter illa, quae iam indicata sunt, de diversis mendorum generibus pauca dicenda manent. Marginalia nonnulla iam in textum irrepserant. Vide, praeter iam enumerata, etiam IV, 13, 7/8 additionem cum patre, quae erat

nota marginalis mendum nostrorum codicum cum patrem corrigens; VIII, 1, 21: illum] titum C L, quod nomen paulo post ex textu delent; IX, 10, 27 additionem aut qui in C L, quae verba

indicant lectionem variantem in T ad verbum v. 28 seruatam ; XII, 47, 6: ingessit] + incessit C F K T B, + incessit ergo L. Alia menda sunt semicorrectiones in scribendo factae, sicut III,

I7, I2: et infinitum] infinitumque CL; V, 5, 7: significatio sermocinantis] sermocinatio significantis C L ; VI, 16, 16 : efficien-

tiarum] efficienta efficientiarum C, efficientia efficientiarum px VI, 32, 8: licet] mente et CL, ubi litterae men constituunt

dittographiam inchoatam vocis praecedentis; VI, 33, 18: filium uideratis] filium liberatum uideratis C L, ex male prius audita voce

uideratis ; VIII, 1, 5: exhortari ad] ad exhortationem in C LVITE,

38, 22: significare] scribere vel significare C L P K. Non paucae etiam mutationes leguntur consulto factae. Inprimis illae, quae sententiam male intellectam corrigere putabantur, ut II, 17, 4: 'erat' enim non habet] erat enim non habens CL.

PRAEFATIO

51*

Quandoque, forsitan post mendum in sententiae initio commissum,

persona

verbi consequenter

mutatur

(VII, 24, 8:

59.

45/48). Nonnumquam pro voce minus usitata scribitur magis familiaris :creare pro constituere (VIII, 49, 8.11; 50, 4; 56, 7) vel clarificare pro glorificare (1X, 39, 5/14), vigiliae pro custodiae (X, 39, 4), mortuus est pro expirauit (X, 60, 12,63, 11). Utrum consulto an fortuito factae sint assimilationes ad versionem Scripturae vulgatam, decernere non possum (X, 17, 3; 25, I1; 42, I9; 47, 33; 50, 6/7 ; 60, 10.11 ; 64, 13; 65, 9). Certe consulto nonnumquam pro loco Scripturae ab Hilario allegato scribebatur alius textus, qui scribae magis aptus familiarisve erat, sicut Io. I0, 30 pro I4, IO (VII, 32, 7), Mt. 26, 39 pro Mc. 14, 36 (X, 30, 2/3). Verba addita interdum sententiam clariorem reddere volebant (VIII, 26, 1.7; IX, 46, 5). Maioris momenti est, non semel expressionem Hilarii ad maiorem claritatem mutari, addito deo atre (VII, 31, 1) vel filo (IX, 31, 26) ; vel melioris doctrinae aequilibrii causa subiuncta ad

pater in filio verba et filius in patre (VIT, 41, 3). Scrupulus forsitan dogmaticus auctor est omissionum vocis i» dewm (X, 7, 11) et totius sententiae subordinatae in X, 14, 18/19. Ex subconscientia tandem ortum invenitur peccatum quo, ubi Hilarius de charismatibus spiritualibus agit, scribitur honorum pro donorum (VIII, 31, 28).

Codices C L exhibent textum aetate venerabilem, qui in VI, 6, 7

solus servat rectam versionem epistulae Arii, sed qui modificatus iam est. Minora numero in hoc textu sunt leviora menda, qualia in D observantur ; sed plures in eo leguntur modificationes consulto factae. c. — Codex L

Quae de codice L ad C affini diximus, ad libros praesertim II-X spectant. Sicut enim L ad corpus hilarianum colligendum plures conquirebat libros (supra p. 36*), ita etiam in textu de Trinitate exscribendo non uno usus est exemplo. In primo libro, usque ad maiorem lacunam in W (I, 29, 27), non paucas praebet lectiones

cum hoc solo codice communes ; non tamen ex eo exscriptus est : caret enim lectione codicis W propria in I, 17, 7/8, et in I, 25, 4

mendum habet, quod magis primitivum esse videtur. In sequentibus quamplurimum cum C consentit. Ubi autem hic plura omittit capita (IX, 42-44), in L leguntur plures lectiones codicis T propriae. Consensus cum T iam antea semel apparuerat

(IX, 12, 22), frequens autem est inde a medio libro XI (e.g. XII, 18,

11:21,6et I5; 37, 2), connectione cum C tamen non cessante. In hac ergo ultima operis parte textus L graviter contaminatur. Iam semel in libro III, sed praesertim in ultimis libri XII capitibus offendunt nonnullae additiones vel mutationes, quae ab ipso librario eiusve exemplo (sed memento, inter C et L paucos tantum anulos connectentes esse admittendos!) confictae esse videntur. Pluries huiusmodi interpolationes ad id tendunt, ut

52*

PRAEFATIO

doctrina clarius vel etiam correctius exprimatur (III, 16, 27 ; XII, 38, 16; 39, 20; 43, I3; 45, 5; 46, 22); semel doctrinae Hilari

exceptionem suam inserit (XII, 39, 18) ; nonnumquam pro Hilarii verbis propria scribit (XII, 40, 23; 43, 23) ; alibi vocabulum magis

appropriatum ponit (XII, 40, 4). Sciolum scriba se revelat in XII, 34, 19, nomini David addens wel solomon: psalmus enim mox citandus ‘‘in salomonem"' inscribitur. Utrum huc ampla etiam additio ad X, 8, 15 pertineat, diiudicare non ausim, cum

non

constet, utrum prima manus an corrector quidam folium hoc denuo scripserit. Codex itaque hic, etsi pro maiore operis parte testis sit traditionis antiquissimae, caute omnino legendus est. Optime tamen iuvat ad testimonium codicis C confirmandum et ad eius exemplum agnoscendum. d. — Codices EN

Post prima folia, in quibus Æ bis exhibet textum familiae rr proprium (I, 15, 6; 16, 17), hi libri inter se affines sunt. Hoc patet ex innumeris mendis communibus,

ex quibusdam compositioni-

bus propriis, de quibus mox, ex doxologia libro VI adsuta (VI, 52, 14), ex magna omissione in libro VIII (27, 17 - 45, 14), ettandem ex numeratis haplographiis: dum E 1i88ies huiusmodi committit mendum et N 156ies, haplographiae ambobus communes numerantur 58. Non tamen codicem N ex ipso codice E eiusve exemplo immediato exscriptum esse apparet eo quod in N nullum vestigium invenitur illius perturbationis, qua codex £ in libro V miscet plura libri VI capita (supra p. 12*), necnon ex illis locis, in quibus hi codices diversis modis mendum codicum C L sanare conantur (e.g.

Vos

rat MD 2) rao

el

Duos hos codices aliqua ratione ad familiam « pertinere, apparet ex iis, quae supra de relatione codicis D ad C L enumeravimus (supra p. 45*): in non paucis locis ibi indicatis hi codices alter ambove consentiunt. Intra hanc familiam autem potius ad subfamiliam f affines videntur, cum non raro occurrant lectiones quatuor codicibus C L E N solis propriae (e.g. IV, 14, 23; 15, 28; 26, 3; V, 24/15;26, 1;VT, 38,19; VE, 3 0526/3010 pam? X,

34, 12; XI,5, 15; XII, 53, 21). Inprimis observetur dittographia in IV, 17,6, et omissio verborum Scripturae, quae tamen argumento

necessaria sunt, in IV, 40, 7. Intra subfamiliam f codici L affines potius videntur quam codici C (e.g. IV, 3, 8; 26, 8/9; 27, 1; V, 27, 16 ; VII, 19, 43) ; huc etiam pertinet, quod eadem verba, quae in L dittographice iterantur, in E omittuntur (VII, 26, 49; XII, 16,

5/6). Immo non semel eum exhibent textum, quem L correctus habet.(e.g::III;j 9, 8;'10; 2; zz, 15; IV 1553 Var

rs):

Qui tamen comparat lectiones communes E N ab una parte, ab altera parte menda C L communia, observabit absurda illa quae in

PRAEFATIO

53*

his occurrunt, in illis rarissime legi. Inde quaestio: fueruntne haec absurda interea emendata, an supponere licet, nostros codices ex alio quodam familiae B exemplo tandem descendere? Primo responso favent affinitas cum L correcto, necnon illi loci, in quibus E N praebent erroneam correctionem mendi codicibus C L communis (e.g. IV, 6, 29; 10, 10; 41, 21; VI, 42, 14; IX, r, 34). Alteri

autem responso illi, in quibus modo a C L diverso sanant textum mendosum (e.g. VII, 1, 6; IX, 26, 14): haec tamen tam levia apparent, ut certum responsum reddere non valeant. Quidquid sit, codices E N, licet recentiores et multis mendis affecti, cum conta-

minationem cum familia rr vix passi sint (nisi ubi iam corrector codicis L talem contaminationem exhibet, sicut V, 37, 21 ; 38, 16; VI, 33, 39), utiles sunt testes subfamiliae B, sive ex antiquissima traditione haustae, sive a correctoribus restitutae.

In locis inintelligibilibus nostri codices nonnumquam simplex remedium omissionis applicant (V, 19, 22 cum D; VIII, 1, 31; 8,

IO); E autem consulto ita scribit, ut litterae distingui non possint (VI, 12, 14 ;X, 53, 19). Non raro exemplum eorum nova finxit (V, 20, 17/28 cum Leme; 26, 2; 37, 6/7; 39, 17 ; IX, 1, 34). Huiusmodi

lectiones confictae quandoque naturae theologicae sunt (VIII, 20, 36; IX, 38, 8) ; hacerga textum traditum libertate interdum utitur E (IX, 2, 34; XI, 7, 3), frequentius autem ac audacius N (VI, 8,

1/3; VIII, 4, 18; 55, 3; IX, 54, 29).

Hos duos codices insuper ea de causa integros comparandos selegi, quia imaginem praebent textus hilariani, qui Medio Aevo in Italia circumferebatur, et qui in plurimis voluminibus italicis legitur. Inter quae eminet codex Ambrosianus D 26 Sup. Ex hoc codice Cribellius hauriebat textum editionis principis; codicem ipsum quidem videre potui, sed prae imagine photographica inutili plene comparare non licuit. $ 3. Codex W Codex

W, qui mutilus non

continet nisi libros I-VI, eosque

perditis foliis saepe lacunosos, in textus traditione proprium habet locum. Non solum in libris II et III prioris editionis reliquias forsitan servat (supra p. 6*), sed et multiplicium contaminationum exemplum praebet. Quapropter quaedam de huius codicis natura sunt praemittenda. Ab una parte saepius, sine causa manifesta, omittit singula verba (e.g. I, 17, 15; 29, 15; II, 13, 15 et 15$ V7525917:8V

I 25, 30]

vel etiam necessariam sententiae partem (III, 3, 14). Ab altera

autem parte suum interdum inserit verbum, sive ut latinitatis normae satisfaciat (III, 2, 4), sive ut rem clariorem reddat (VI, 4, 32), sive ut perversam caveat intelligentiam (IV, 24, 24). Pro Hilarii verbo non semel substituit suum, sive ex scribentis

distractione (I, 28, 18; IV, 35, 23; V, 9, 7; 31, 7), sive ut verbum usitatius scribat (II, 12, 4; IV, 27, 14), aliquando per vocabulorum

54*

PRAEFATIO

speciem similem seductus (VI, 3, 3). Mendum animadvertens, nonnumquain sententiam adaptat (I, 16, 16; 13, 28/29; IV, 24, 28s; 38, 29). Postquam (II, 13, 1) cum C LG pro nisl minus

scripsit nihilominus, solus W quater pro ablativo comparationis praebet accusativum, speciem saltem sententiae cohaerentis fingens. Observandum est, speciem latinitatis in ipsis etiam '"'monstris" salvari, quae librario nonnumquam subrepunt (I, 29, 4; II, 17, 7/9; V, 1, 3; VI, 3, 3). Inter quae unum est, quod lectionem a ceteris codicibus aberrantem in exemplo, unde W derivatur, significat (III, 10, 11). Plures tales correctiones erroneae sat leniter fluentes, suadent eas non tam librario W scribenti tribuendas esse,

quam exemplo ; forsitan ex exemplo, quod pro verbis illegibilibus spatium relinquebat vacuum, explicantur verba in W omissa de quibus supra. Cum familiae ri codicibus rarius, sed significanter consentit. In I, 28, xo cum J*V*osomittüt: x /Cora: 35985 minier rhum

Cc V GO J Y Z pro inenarrabilem scribit inconprehensibilem ; in V, 37, 21 inserit verba ut ita dixerim, quae interpolationes familiae rr

redolent, et quae uerba in codice B loco paulum diverso leguntur. Frequentius W habet lectiones communes cum codice B, sed hae tales sunt, in quibus codex B cum V T discrepans consentit cum PK (IV, 37, 5: verbum absolute puto notam marginalem in textum irrepsisse; V, 18, 14; 38, 16; VI, 33, 39: in scribendo nonnullis pro nullis consentit etiam T', sed W nonsequitur PK T B interpolantes). In sententia (V, 37, 16) tandem quae totus est ipse qui genuit, cum P KB pro quae scribit in quibus, sed W est antiquior, qui pro fotus habet deus. Ab altera parte codicem W in libros familiae rr influentem nonnisi bis invenimus: T in textum incorporavit verbum a W mendose scriptum (VI, 3, 3), et semel codicem W sequitur G (II, 12, 4). Affinitatem cum libris P K praeter enumerata ostendunt V, 15, 2 et 12. In VI, 30, 42 codex W primus est qui, post mendum

familiae « praebet correctionem probabilem, etsi minime admittendam, quae in P K etiam legitur.

Praetermittentes nunc affinitatem, quam in libro I codex L ad W manifestat (supra p. 51*), nonnulli loci suadent codicem W quadam affinitate coniungi cum familia x, et quidem praesertim cum subfamilia C L. Cum D C L aliquando consentit (II, 9, 20; III, I3, 17 ; IV, 4, 23; V, 5, 27; 27, 30 ; 38, 18), haec tamen leviora sunt,

quam ut rem certam demonstrent. Econtra codicem W in quibusdam a communi subarchetypo C L derivari, ostendunt omissa verba neque ex aliqua (IV, 11, 10), nonnulla menda communia (II, 12,11; VI, 15, 22), et imprimis VI, 47,6: codex C ex haplographia inchoata pro confessionis scripserat confessio orantis, quae verba in v. 7 leguntur, W P K autem male corrigentes scribunt confessionis orantis. Aliae etiam lectiones W propriae non inepte explicantur ex mendo codicum C L arbitrarie correcto (I, 25, 4, ubi tamen C deest ; II, 14,7 ; 19,9; III, 5,

3;VI, 16, 16). His addantur IV, 21, 1,

PRAEFATIO ubi C L pro mentiri scribunt s? mentiri,

55* W autem si mentiri volueris

scribens, sententiam cohaerentem praebet, et IV, 17, 16/18, ubi

pars omissionis haplographicae in C L dittographice in W iteratur. Haec

omnia,

etsi minime

sufficiant

ut W

inter familiae

«

membra adnumeremus, arguunt tamen exemplum, quod cum codice C quodammodo cohaeret. Ab altera autem parte nexus quidam cum B et cum P K negari non potest. Quod ad substantiam pertinet W descendit ab exemplo, quod inter alios codice C vel hyparchetypo B usum erat, sed quod non solum correctionibus arbitrariis, sed et gravi contaminatione inficiebatur. Codex ergo W non multum iuvat, ut inter maiores familias dissidentes eligamus.

$ 4. De familia6:PF K

Duos codices carolingos K et P (cui damnum passo succedit apographus F) gemellos esse ostendit primum comparatio statistica omissionum per haplographiam ortarum : dum in P et F ab una parte numerantur 55, ab altera in K 58, inter has communes sunt I5. Hic etiam occurrit, quod alibi iam observavimus: pars haplographiae in K iteratur dittographice in P (VIII, 7, 2/3). Inter alias omissiones communes illa animadvertenda est, qua tria capituli priora verba omittuntur (III, 18, 1). Secundo idem demonstrant dittographiae, quae solito frequentius in his libris leguntur (III, 16, 27; IV, 3, 14; 8, 14; IX, 75,21; X, 45, 14 et 16; 48, 2) ; bis ad

huiusmodi mendum sanandum uterque eandem affert medelam (III, 14, 14). Tertio in locis vexatis plerumque eandem praebent solutionem (e.g. II, 12, 3; 14, 6; V, 19, 22; VI, 12, 37; VIII, 39, 5; XII, 9, 14/15). Accedunt tandem absurda quaedam, quae in ambobus leguntur (I, 30, 14 cum L* ; II, 16, 4; V, 16, 16; VIL 5,6; 28, G5VILI, 30, 20/21 ;:385 28; IX; 44/11; 62/15; XII, 11,8). Alter

tamen ex altero transcriptus non est. Nec huic affinitati obstat, codicem P formas antiquiores frequentius servare, tam in rebus orthographicis quam in indicandis capitulorum initiis, dum librarius K sui temporis normis potius se conformat. Raritate notabilis res in his codicibus observari potest: vocem deus frequenter anteferunt vocabulo dominus. Observatur etiam aliquando in textu ipso iuxtaponi duas diversas lectiones. In XI, 44, 5/6 Hilarius rogat desitne quid, T B autem scribunt an aliquid

desit, sed K habet : an aliquid desit ne quid. Eodem modo in IV, 11,

16 vocabulo textus vulgati iuxtaponitur lectio codicis W. Hinc apparet, familiae Ô parentem textui nonnulla inseruisse, quae in margine legebat. Ex margine similiter irrepserunt verba plaudentia optime et mirabiliter (XI, 40, 6 et 15), necnon quaedam vocabula textui incongrua, quae aliud non sunt quam lectiones variae notaeve explicativae ad verba in vicino occurrentia (III 17,

11:20:93051V;31,5 ;.V, 22,2 *35, 3). Vocabulum ex utero, quod in XII, 8, 26 scribunt Lc F K G, puto esse talem notam, qua discussio

de hac Scriptura in margine notabatur.

56*

PRAEFATIO

De connectione cum aliis familiis plura sunt dicenda. Unus ex codicis P correctoribus vidit librum D eiusve apographum: Pe f. 145B in margine scribit: 'sic habetur in alio codice", et sequuntur verba codicis D (X, 12, 13; vide etiam VII, 11, 24).

Quapropter codex F, utpote codicis P correcti apographus, hic considerandus non est. Codices P K inscriptionem ad epistulam Arii (VI, 4, 34) ex D hauserunt ; ceteroquin connectio cum D non apparet. Relatio ad V similiter se habet : in III, r, 6 cum V! scribunt numerum ac statum et in II, 9, 10 cum V GOJ Y Z ad vocem

apostolus addunt Paulus, non inopportune, cum contextus totus de Iohanne evangelista et apostolo agat. In reliquis autem cum V vix umquam consentiunt, nisi accedant T B aut (ubi T periit) solus B. Connectio cum familia rr apparet in voce adoratur (II, 27, 24), de qua acerrima fervebat discussio, in additis verbis 2n aliud (III, 24,

IO), ut ita dixerim (V ,37, 21), ad apostolos (VIII, 44, 2), natum (IX, 54, 38), quidem filius (XII, 15, 10). Acervatim communes cum illa familia rr additiones, quarum sensus et causa aliquando non apparent, leguntur in medio libro VIII (31, 7 et 5; 31, I1; 31, 12; 32, 2; 32, 3; 33, 24; 36, 12). Cum V T B pro deus scribunt seruus (XI, 15, 8) ; in XI, 33, 10 K, non autem F, redactionem familiae ri

sequitur, et in X, 67, 20, postquam cum T B consentiunt in aptiore Observandum est, consensum cum menda scribendo facta, quam ad conscie selectas.

V pro qualis et scripsit qualiter, redactione qualiter scribtum. familia n non tam pertinere ad additiones vel modificationes

Hoc dicendum est etiam de plerisque locis librorum X-XII, ubi

P K cum solo B consentiunt (X, 14, 1; 30,7 ; 37, 19; 41, I0 ; 41, 16;

XI, 8, 8; 9, 46; 9, 53/54 ;9, 56; 16, 27; XII, 5, 24; II, 13; I5, I). Nec aliter res se habet, quando lectionem communem cum T B

praebent (VI, 33, 19; 51, 1; VII, 35, 14; VIII, 20, 36; IX, 10, 30;

I9,9;23, I1; X,67,25; X1, 2, 11; 5, 27;9, 16;9, 53/54). Deloco, in quo lectio T B a codicibus F K cum redactione vulgata conflatur (XI, 44, 5/6) iam diximus (supra p. 55*). Alibi FK T B cum CL consentiunt eo quod verbo ingessit iungunt variam lectionem incessit (XII, 47, 6). Diversae autem omnino naturae sunt lectiones illae, quae affinitatem ad CL illustrant. (1) Hae plerumque non sunt nisi

menda casu orta aliaeque variationes scribendo factae (III, 10, 35 ; IV 1/2; V;31;255 VL; 42714; VITE x?8i gay /33,6;38;22 ; IX42; 34:7, 10;20, 225,65, 19; X, 40,8; 53, 27; 53, 38) (2) ; affinitas etiam

(1) Observetur, nexum cum C non semper per intermedium codicem L explicari (III, 20, 2; IX, 31, 24; 41, 21;

XII, 47, 6).

(2) Quam complexa haec sit affinitatum relatio, vel eo illustratur, quod in nonnullis locis enumeratis T, B atque etiam W ad consensum C L P K accedunt.

57*

PRAEFATIO

apparet in eo, quod nonnumquam lectio propria codicum P K explicari potest ex male correcto mendo codicis C (VIII, 12, 33; IX, 23, 11; 59, 15; X, 56, 2) vel etiam codicis L (VI, 48, 18). Hanc tamen

affinitatem

non

talem

esse, ut codices

P K ex libro C

descendere dicantur, suadetur absentibus vestigiis graviorum illorum mendorum, quibus C L deformantur. De illa tandem affinitate, qua P F K cum W nectuntur, supra iam satis dictum est (p. 54*). Origo itaque familiae 0 enigmatica manet. Parentes huius familiae ex D et ex

V unum alterumve elementum mutuati, horum

tamen codicum textum secuti non sunt. Affinitas cum T B certo adest, sed talis, quae librarium ex his codicibus singulas lectiones aptiores deligentem potius innuat, quam illos sine discrimine exscribentem. Natura autem affinitatis, quae nostros codices sive

cum C L, sive cum W iungit, incerta manet :parensne familiae Ô

derivatur recta linea ab ipso archetypo w, sed ita ut vertentibus saeculis ex diversis subfamiliis contaminaretur, an forsitan descendit ex volumine ad C affini, in quo tamen huius codicis menda

aut non legebantur aut summa diligentia emendabantur? Neutrum responsum veri simile apparet :hoc, quia tanta diligentia non faciliter concipitur, illud, quia familia ex archetypo directe descendens expectaretur in locis vexatis textum praebere, quae longius cum familiis maioribus a et n discreparet. Haec tamen spes fallitur. Lectiones codicum P F K propriae vix aut ne vix quidem excedunt modum variationum, qualis inter librarios textum perpolientes invenitur (e.g. IL, 3, 875,5; IH;z0,8/o31V..5; 13:582:

6;V,18, 14; VIII, 3, 25; 14, 1; 16, 21; 28, 19; 52, 29; XII, 9, 14/16 GO J). F KG ; 15, 10; I9, 16; 2I, I9 similia LeG; 45,5 LFK Lc in enumerandis, mox locis Hoc verum est in nonnullis etiam

quibus codices P F K saniorem videntur exhibere textum. Cavendum

itaque est, ne PF K quasi arbitri inter familias

discrepantes constituantur. Putavi tamen, textum codicis D in

nonnullis locis admittendum esse, si P K consentiebant (e.g. Teens I95 34; ga^l LLoxs o55 VIII, 27, 8; X, 68, 24). Econtra, naturam

relationis horum codicum ad T B nondum perspiciens, consensui

eorum nimis fortasse credidi (e.g. IX, 8, 14; 13, 1; XiTi

To)

Aliquando solos P F K in locis vexatis sequendos existimavi ex hac ratione, quod textum praebent in se probabilem, et qui 1 ceterorum mendis ansam dare potuit (e.g. I11, 5.16; 13, 4134 corrupti in ceteroqu ubi 5, 39, VIII, VIT, ;19;225 V has

vocem operatione servant ; IX, 68, 2 ; X, 15, 26 ;22, 4; XII, 39, 5). $ 5. De familia n

De hac familia inquirens primum advertat, eam a subfamilia c distingui non posse, ubi T' et B in libro I desunt ; secundo non semel solos codices antiquiores huius familiae testes existere, recentioriunitati non bus diversas vias ineuntibus ; tertio huius familiae

58*

PRAEFATIO

obstare consensum quandoque repertum cum codicibus W et P F K, quippe qui ex familia n contaminati sint. Indoles huius familiae se manifestat in eo, quod libro IX absoluto conclusio assuitur (IX, 75, 33: Additamentum). Dubium enim non est, quin hae sententiae, de quibus haesitabat Coustant,

alicuius viri docti Hilario posterioris opus sint. Nulla primum est ratio, sive palaeographica sive theologica, quae illas ex ceteris codicibus excidere vel omitti faceret. Doctrina secundo ibi exposita in distinguendis Christi naturis earumque proprietatibus lucidior est, quam ut laboriosae Hilarii discussioni respondeat. Deinde ab ipsius stilo alienum est, ut scholastico fere modo tortuosam disquisitionem concludat. Accedit tandem, quod quaedam in his sententiis vocabula (deitas, par) leguntur, quibus totum opus parcissime utitur. Nec desunt aliae, etsi minores, eiusdem naturae interpolationes. Huius familiae codices, sententiam Hilarii infirmantes, inserunt w

ita dixerim (V, 37, 21) vel widetur (VIII, 25, 5 V T B Gc). lidem nonnumquam, ut doctrinam magis explicitam vel normis theologicis conformiorem reddant, verbum suum inserunt vel substituunt. Exemplo sit IV, 35, 23, ubi haec familia pro #nito scribit

natiuitate, pro dignitas autem persona. Modificationes tales consulto factae leguntur etiam in III, 24, 10; VII, 28, 8; VIII, 4, 22 ; 33,

245338; 26; 48,6]7 ;1X572;18; 74922; X,19:2;69; 4; X15; 27»ubi FKTB in redactione perficienda procedunt ulterius. Utrum codex V in II, 27, 24 ex simplici mendo an ex scrupulo theologico pro adoptatur scripserit adoratur, dubium est; certe autem qui in codice B litteras prius scriptas penitus eradebat, doctrinam rectam in tuto ponere satagebat.

Aliquando sententiae ambiguae insertis verbis clariores redduntur. Sic in VIII, 27, 8 bis inseritur nomen Jesus (res in T B per haplographiam obscuratur) ; videre est etiam VII, 28, yet ,IX,

I3, 6; 54, 36 et 38; XII, 15, 10. Locus vel forma harum insertionum nonnumquam diversa interpolationem comprobant. Alibi sententia vel casus vocabuli modificatur, ut grammaticae normis confirmetur. Exemplo sit V, 6, 15, ubi librarius, ut voci »tobis in v. I2 correspondeat, dativum scripsit, non animadvertens hinc

contra sensum formulam oriri dictis coarguentibus. Talia observari possunt in VI, 19,

5; IX, 12,

4; 18, 11;23, 33et 34; 28,

5; X, 6, I5;

AT Utrum aliae quaedam huius familiae interpolationes consulto

sint factae, vix decerni potest. Forsitan in VIII, 36, 12 est solum

dittographia qualicumque modo sententiae incorporata. Vocabula diursionis (VIII, 32, 2) et nescire (IX, 51, 11) orta possunt esse ex lectione variante in textum irrepente. Interpolationum autem in VIII, 31, 5 et 11 nec causam rationemve nec sensum videre me fateor. In loco vexato X, 12, 13 huius familiae codices, pro potente scribentes potestate, idem adhibent remedium ; in adaptanda

PRAEFATIO

59*

autem voce mort diversas ineunt vias. Postquam in IX, 54, 6 pro reddit codices V T B G scripserunt redit, inserta praepositione in rem sanare conantur, obliviscentes tamen subiectum sententiae esse donatio. Ex conamine mendi corrigendi puto in XI, 33, 10 vocem naturae insertam.

Huius familiae codices non effugit, librum qui ab Hilario numerabatur primus (VI, 4, 28), iam in magno eius opere constituere quartum. Diversi tamen modi, quibus singuli codices hanc efficiunt rectificationem, suadent librarios eam non tam in exem-

pli sui textu, quam in margine scriptam invenisse. Addantur tandem menda sive solis antiquioribus sive omnibus familiae r codicibus communia, quae simplici notarii mendo videntur tribuenda (e.g. IV, 6, 17; 38, 24; V, 10, 17; VIII, 35, 13;

1X4 52515;:34/8;:54; 6;X;67, 20; XL, 5,27; 23:75 47, 181 VT B; XII,

1:2; SV DB

;24;5: 30;

DV T B Y ; 36; 7 et 10).

Ad relationem inter tres codices principales V, T et B elucidandam iuvare posset mendum in VIII, 55, 6/7, nisi simul aliud mendum in B* commissum rem dubiam redderet. Pro verbis se patitur ... plenitudo discerni codex V mendo obvio et primitivo scribit: separabitur ... plenitudo discerni, quod sententiam incohaerentem reddit. T et Be autem habent: separatur ... plenitudo neque discernitur, quae correctiones restituentes tempus praesens et alterum introducentes verbum principale, sententiam praebent bene cohaerentem. Sed B* scribit : separatur ... plenitudine discernitur, quod non praebet nisi sententiam claudicantem; dubium

autem manet, utrum B consulto haec scripserit, restituens quidem tempus praesens separatur, cui connectit ablativum instrumentale plenitudine, et novum verbum principale discernitur fingens, quod tamen negatione in contextu necessaria carebat, an in suo exemplo legerit id quod postea T habet, sed pro plenitudo neque ipse B scripserit plenitudine. Quidquid autem sit de relatione, quae hic inter T et B habeatur, dubium non est, quin V exhibeat mendum,

quod diversis in T et B lectionibus ansam tribuerit. Concludendum

itaque

videtur,

hanc

familiam,

etsi testem

textus hilariani haudquaquam negligendum, praebere tamen recensionem, in nonnullis rebus consulto modificatam. Quae recensio, cum legatur in libris V et B circa annum 500 exaratis, iam saeculo V vergente elaborabatur. a. —

Codex V et subfamilia c

Intra familiam n duas distinguere licet subfamilias, unam codicibus T et B constantem (p), alteram quae se manifestat in consensu codicum nostrorum V GO J Y Z (c). Haec subfamilia, ad quam maiorem codicum mediaevalium partem pertinere iam observavimus (p. 37*), satis clare recognoscitur, etsi non raro quidam huius familiae codices alias ineant vias, cum non pauci librarii textum sibi traditum aliis codicibus comparatis emendare

60*

PRAEFATIO

vel etiam propriis inventis perpolire studuerint. Qua de causa affinitatum relationes intra hanc subfamiliam tam complexae apparent, ut diversos nodos expedire longum sit. Librum

V maxima fuisse cura exaratum, manifestat primum

numerus restrictus omissionum per haplographiam ortarum (14, dum in codicibus hac in re satis sanis B et D occurrunt 25ies et 32ies), secundo orthographia satis sibi constans. Nec hic tamen notarius sine peccatis est. Nonnumquam verba scribit speciem sonumve similem reddentia, quae tamen sensum non praebent (e.g. II, 31, 28; III, 9, 19; VIII, 38, 9; IX, 4, 16; 7, 14559, 20; 67,

26: X;2,51;7/7142/33;47, 21et 22 ; X1; 2172,30/14 5 X 13)46;4 et 6; 50, 2), aliquando etiam veri ita similia, ut dubium sit utrum mendum an emendatio legatur (I, 31, 21 ; III, 22, 31; IV, 11, 25;

VI, 9, 11, ubi aiwvwv non inepte vertit voce aetatum contra libros ceteros omnes aeternitatum scribentes;

semel permutat

18, 15; X, 37, 20). Non

vocabula constitutio et consuetudo,

in lingua

hilariana saepius fere synonyma (IV, 14, 20; IX, 7,2; XII, 39, 12). Lectio varia in textum irrepens invenitur VIII, 19, 22.

Quae hucusque enumeravimus propria sunt solius codicis V, in ceteris autem eiusdem subfamiliae membris vestigia nulla reliquerunt. Praemittenda autem erant, ne quis codicem V simpliciter huius subfamiliae fontem putet. Idem illi monent loci, in quibus

lectio V propria in praecipuis subfamiliae codicibus G et O legitur, non tamquam textus primarius, sed tamquam lectio varia (aliquando in textum irrepens) : II, 3, 16; IV, 25, 21 et 22; VIII, 45, 16; IX, 38,8 Vi1GcOc; X, 45, 16/17; 53, 26; XI,6, 19 VmeGme; 43, 30 VmeGme; XII, 43, 11; 44, 6). Familia o se manifestat in nonnullis interpolationibus, quae

tamen fere omnes ad priores libros pertinent. In I, 15, 6/7 rem pressius docentes scribunt: ? solo oboedientiae esset officio, ubi nova redactio se prodit eo, quod V* servat officium. In I, 16, 17 addunt creationis, in IL, 2, 4 personis ac rebus, in II, 3, 11 mente, in

II, 6, 2 ut diximus ; in II, 10, 7 pro froclamantem scribitur per profetam clamantem (hoc tamen in loco V legi cum certitudine non potest). In ceteris libris talia vix umquam leguntur, nisi quod in Epistula Arii additur so/wm immensum (IV, 12, 2: Ve GO J Y Z)et et mutabilis (IV, 13, 18 iidem; VI, 6, 17 V1G*Y Z).

Interpolatio

enim vocis aliquomodo in VII, 30, 14 potius existimanda est nota explicativa ad verbum ex aliquo, quae in textum penetravit ; similiter additio species (VIII, 46, 4) non est nisi varia lectio in textum irrepens. Ex dittographia explicari posse videtur additio nominum fi/10 (II, 6, 30) et des (III, 17, 5; VI, 45, 10), nisi in ceteris

libris per haplographiam exciderint ; dittographia certo origo est addito haec ante ecce (IV, 24, 8). Codices nostri, addentes res (VI, 42, 25), essent (X, 40, 15), ea (XI, 7, 11), et scribentes adiunge pro iunge (IX, 49, 1), aut adsumpsit pro et (X, 22, 1), sententiam perficere studebant. Ratione autem theologica ducebantur, ubi scribebant genuerit

PRAEFATIO

61*

pro agnoscat (II, 3, 19) et ?nconprehensibilem pro inenarrabilem (IT, 7, 21), aut omittebant verba quia solum (X, 6, 7), quae perverse poterant intelligi. Utrum ex male intellecta sententia an usu scribendi consueto pro separabilis ponatur inseparabilis (IX, 36, 12 V O* J Y), difficile est decernere.

Huius subfamiliae unitas apparet insuper in nonnullis locis vexatis manu infelici sanatis: ubi vox serius a fere omnibus codicibus male legebatur, nostri non invenerunt nisi a/iter (XI, 23,

8) ; similiter pro magis, quod in C L* scribebatur m?us, iidem ma?us praebent (X, 22, 4). Nec desunt solita menda eis communia (e.g. I, 231 37 II, 34,35. VIE 339er0; VII, 38, 191:X4 28 Fret: 10 dbi mendum codicis V a recentioribus obvio modo sanatur; X, 45,

16/17 ; XI, 4, 11). Miro mendo codices V Y Z in citanda Scriptura pro Sarra scribunt Abraham, quod nomen in O / additur (IV, 25, 21 et 22; in 27, 18 solus V hanc nominis substitutionem committit). Codices huius subfamiliae recentiores inter se affinitate connecti, etiam ex eo apparet quod amplae citationi ex evangelio absolutae addunt etcetera (I, 10, 22 G* O J Y Z), quod in VII, ro, 15, nota marginali in textum irrepente, verba Scripturae iterant, et quod in VII, 11, 7 cum T aliam notam marginalem textui inserunt: G praebet solam vocem natura, T O* Y Z et Oc J illam diversis modis sententiae incorporant. Inter hos codices recentiores G locum manifeste a ceteris distinctum occupat. Immunis enim est a plerisque mendis, quae O J Y Z communia sunt. Maxima insuper scriptus est cura ac diligentia, ita ut nullus forte inter omnes nostros codices sit, in quo menda librarii numero minora deprehendas (unum tamen mendum frequenter occurrit: pro agit G non raro scribit at). Hac diligentia permotus, librarius alia nonnumquam exempla comparabat, ita ut interpolationes ex familia Ó textui apte insertas exhibeat (VIII, 28, 19; XII, 8, 26; 9, 14/16; 10, 5), aut lectiones

familiarum « et n diversas in unam fundat (IX, 72, 13). Semel tamen apparet nota marginalis textui ita inserta, ut sententiam turbet (XII, 21, 19) : si vox patri non adderetur, sed substitueretur vocabulo auctori, sententia bene flueret. Eadem tamen diligentia

saepius librarium seducebat, ut sua insereret, plerumque non inepte, si non verba Hilarii, sed sensum quaeras (V1,7;21; Vl, 39, ax :1X21;358,26 5424/25;X, 10, I5; XII, 10, 10; 42, 1; 51, 5/6). (1)

Nil ergo mirum, si post mendum familiarum & et o solus G levi

emendatione sensum restituit (XI, ro, 10 et 11). Haec tanta currunt facilitate, ut ea non tam librario scribenti tribuenda

videantur, quam viro docto exemplum corrigenti. Codex itaque G ad constituendum Hilarii textum utilis in eo praesertim est, quod (1) Si plura hic notata in L correcto etiam leguntur, ultimus locus demonstrat, correctorem illa ex G eiusve exemplo hausisse.

62*

PRAEFATIO

codicis V testimonium ipsius esse subfamiliae ri, iam circa annum 500 ortae, confirmet. De codicibus O / Y Z dicere longum est. Ab una parte / cum O, ab altera Y cum Z arctiore affinitate iunguntur; omnes

autem

inter se ita affines sunt, ut alterum ex altero descriptum esse non sit arbitrandum. Sufficiat numeratio et comparatio haplographiarum. Summa talium omissionum in O est 52, in / vero 70, inter quas codicibus O / communes numerantur 33. Similiter in Y habentur 45, in Z 27, inter quas utrique codici communes 21. Econtra communes haplographiae O Y non numerantur nisi 4, O Z

3«JY 5 et:

27:3.

Codices O / semel praebent textum, quem ex T correcto haurire potuerunt (IX, 68, 10). In primis praesertim libris verba interpola-

ta habent, quaein B (IL, 655 BOJ Y Z;VL S, 3PKT BO J) vel in Br leguntur (I, 12, 4 ; 16, 16 ; 35, 22). Vox plane (II, 18, 6) legitur etiam in V*; iteratum autem ibidem verbum occurret, etsi sensum

cohaerentem praebeat, coarguit, librarios haec in margine scripta invenisse. Ex margine certe irrepsit numerus duodecimum in I, 36,

I. Horum codicum exemplum propriis inventis non semel textum emendare vel etiam perpolire studuit, non semper infeliciter (e.g. 1151,18; 5522018125» LH g121a25 IV; 18,25 aisé Vlde X, 61, 16; XII, 36, 5; 40, 22; 41,6). Si duorum horum codicum textus contra ceteros omnes eligendus est (XII, 39, 11 ; 50, 11), meminerit

tamen lector eum correctori potius quam antiquae traditioni deberi. Tale textus perpoliendi studium in codicibus Y Z non observatur. Haec volumina scatent mendis. Ea tamen comparanda putavi, utpote inter numerosos codices coaetaneos correctiora. Quatuor itaque hi libri ad verba Hilarii restituenda non conferunt. Imaginem tamen praebent operis, quale Medio divulgabatur Aevo.

b. — Codices T et B: subfamilia p

Codicem T mendorum plenum cum B diligenter exarato unam constituere subfamiliam, quae exhibet textum nova redactione perpolitum, non facile percipitur, idque eo minus, quod in T libri I-V perierunt. Affinitatem tamen iam conicitur ex praedilectione qua voci /ibellus, quo Hilarius operis sui partes significat, hi codices anteferunt /iber (VI, 8, 11; IX, 43, 12; codex B hac in re sibi fere constat : I, 36, 4; IV, 1, 1et 7; 2, 12; X, 5, r, ita ut Jibellus

in eo non legatur nisi V, 35, 19), quaque pro non scribunt non solum (VL, 30, 8; VII, 23, 8;XII, 33, 1), sententiam tamen verbaque huic formulae non plene adaptantes. Novam autem redactionem legi ostendunt primum verba interpolata. Hi codices inserunt Aeretice (VI, 14, 14), occult- (VI, 33, 39), ex deo (VI, 35, 11), dei (VI, 49, 7), ut crederes (VI, 51, I), creaturis

(VIL, 24, 5), nomen PAilippus (VII, 35, 14), ut diximus (VIII, 7,

PRAEFATIO

63*

18), a nobis (VIII, 206, 3C LP K T B), interrogo an (IX, 59, 2), aliam quam (XI, 5, 27), locus (XI, 9, 16), omnia (XI, 14, 10), profecit (XI, 18, 14), eius (XI, 45, 14 et XII, 2, 9), non fuisse (XII, 28, 17). Harum interpolationum nonnullae prima facie tam probabiles apparent, ut eas Coustant admiserit ; aliae etsi rem magis claram reddant, sententiae tamen

vigorem infirmant ; aliae, sive quod

sententia eis non fuerit adaptata, sive quod codices T et B in forma locove insertionis differunt, interpolationes se produnt. Paucae interpolationes manifestant studium doctrinae rectificandae vel complendae : additio negationis »i/7/ (VIII, 20, 12), vocum accipiet (VIII, 20, 36), naturalem (XII, 35, 3), fortasse auctoritatis (IX, 50, 5) et reuelationem (XII, 5, 15). An simile studium theologicum moverit librarios, ut, inserentes verba secundum carnem (VIII, 37, 6) ab Hilario praetermissa, citationem paulinam complerent, difficile est comperire. Pronos enim ad verba allegata complenda alibi etiam hi codices se ostendunt (VII, 21, 31 et 33; IX, 54, 22; 53, 4); in primo loco indicato verba interpolata eo se manifestant, quod efficiunt ut plena Scripturae sententia contra mentem Hilarii iteraretur. Novam secundo recensionem ostendunt sententiae aberrantes,

sive quod mendum sanabatur (XII, 34, 17/18; 53, 19), sive quod

Hilarii verba male intellegebantur (VI, 50, 28 ; VII, 19, 28 ; XI, 9,

53/54 ;38, 15), sive quod ad normam linguae politioris conforma-

bantur

(IX; 35.7:

74; 7 1-XL, 6, 6;:28,. 12; 44, 5/6). Ratione

theologica tales modificationes inspirari, raro quis opinabitur (IX, AA

DEL, dori XE

1245,36);

Idem tandem apparet eo, quod ambo hi codices in locis vexatis saepius eandem praebent lectionem satis cohaerentem (VI, 645; X, 22, 45 55, 8/9; 60, 4/6 ; XI, 23, 8; XII, 34, 17/18), dum econtra

in manifestis mendis nonnisi raro consentiunt (IX, 21, 15; 41, 26; X1/46j)9:; X1D43 v2). Quaerenti autem, cui auctori debeantur hae diversi generis modificationes,

magis obvium

ac simplex occurret

responsum,

quod eas ipsi librario codicis B tribuat. Timeo tamen, ne hoc responsum rebus non plene satisfaciat. Non enim desunt loci, in quibus codex T lectionem praebet à B diversam, et quae statum modificationis ut ita dicarn magis primitivum prae se fert (VI, 25, 14; 33, 39; IX, 21, 15; 23, 11; 28, 7 ; XL, 29, 17; XIL 7,6; 20, 12; 33, 1/2), dum in paucis codex B magis primitivus apparet (VII, 23, 8; XII, 42, 7). Probabilius itaque respondetur, has modificationes cuidam subarchetypo communi esse tribuendas, cuius postea conamina cum T, tum praesertim B ulterius suis modis perpolierunt. Quod si verum est, in eis operis partibus, in quibus codex T deest, diiudicari non potest, utrum huiusmodi lectiones aberrantes

sint hyparchetypo tribuendae, an ipsi codicis B librario. Sed antequam de solo libro B agamus, dicendum quid manet de adiumentis ab hyparchetypo adhibitis. Ubi enim subfamilia p cum

64*

PRAEFATIO

affini subfamilia ri dissentit, non semel observatur similitudo cum codice C (VII, 15; 20; VIIL, 24, 77:26, 1;1X5 23, X1; 2,12; 145 25, 29; 68, 24; XII, 47, 6, ubi C F K T B eandem lectionem variam

textui inserunt). Si quis singulas has similitudines considerat, merito plerasque leviores putabit, quam ut eas casu ortas neget, omnes tamen una ponderans eas potius tribuet cuidam affinitati,

qua hyparchetypi librarius aliquando comparabat codicem ad C affinem. Quamquam ergo in subfamilia p lectio vere conflata vix umquam deprehendatur (sed vide IX, 18, ubi in v. r1 cum V consentit, in v. I2 autem cum D C), veri simile haberi potest, redactorem hunc lectiones proprias non omnes ex suo finxisse, sed eas ex comparatis exemplis confecisse. Hanc subfamiliae p indolem perspiciens, iure dubitares, an merito in X, 2, 5 codices

T B

sequendos elegerim, cum illis scribens scalpentes, utpote lectionem Scripturae difficiliorem, a Cypriani tamen codicibus attestatam. (?) De codice T non est, cur ad propositum nostrum multa dicamus. Qui hoc volumen eiusve exemplum scribebat, plura conquirebat exempla, quorum lectiones aberrantes textui inserebat (VI, 3, 3 ex W ; VIII, 40, 11 ex C). Librarius solito frequentius dittographia peccabat. Ab altera parte autem miro modo aliquando sententiam abbreviabat (VI, 50, 4; IX, 55, 34/36) et plura verba in unum fundebat (VIII, 38, 2/3; IX, 1, 19; 69, 21). Saepius, simili verborum specie seductus, absurda scribit (VI, 8, 8; VIII, 55, 14; IX, 16, 12; 41, 19et 20; 70, 1; X, 26, 10,65, 27; 67, 3) ; aliquando dubium est, utrum consulto, an mendo verba mutaverit (VI, 40,

18;50,6; 1X, 51;9;.54/06; 62,20767; 115 X5 69/23: XII; 471 109); qua tandem ratione pro adsensus scripserit castus sensus (IX, 1, 29), peritiores coniectent. Addatur tandem, ut vis codicis T in recentiores appareat, transpositio comparationis partium in IX, 68, 10 et 12: quae librarius T per haplographiam in vv. 10/11 praetermiserat, ad v. I2 supplevit, verba sententiae novatae adaptans. Quae deinde comparatio inversa in codicibus L^cO ] legitur. Codex B diligenti peritoque studio est scriptus. Qua diligentia motus librarius alterum aliquando comparabat exemplum, et quidem ipsum nostrum C vel codicem affinem. (3) Ita fit, ut in quibusdam capitulis legantur plura, in quibus B cum C consentit (IL, 4; 11; 15-16; IV, 8, 38; V, 1, 37; IX, 18, 12; X, 25, 29) ; hinc

fieri potuit, ut in libro VIII B ante correctionem careat suae familiae interpolationibus (31, 5; 32, 2; 33, 24). Hoc tamen studium non tam ad id spectabat, ut verba Hilarii adamussim servarentur, quam ut opus eius perpoliretur. Hinc frequentius quam in ullo alio codice antiquo verborum

(2) CvPRIANUS, Opera, ed. Hartel, CSEL 5, p. 169.

(3) Unus ex codicis C correctoribus passim adnotat lectiones codici B proprias.

PRAEFATIO

65*

ordinem inversum leges. Hinc saepe pro Hilarii verbum aliud scribitur, sive quod fere synonymum est, sive quod speciem similem gerit (II, 25, 3; III, 20, 2; 25, 13; V, 1, 8.[28;8, 15; 23, 1; VI, 26, 5; VII, 1, 13.20; VIII, 1, 22; 38, 20; IX, 4, 9; 7, 11; 26,25; X,46,4;57,5;,64, 2; XI, 12, 19; XII, 11, 1 ; 15, 13). Permutantur voces contumelia et calumnia (IV, 41, 20; X, 67, 11.32). Ex tali

mendo percepto et a scribente correcto leguntur nonnulla verba duplicata (II, 24, 5 : operante inumbrante ;XI, 9, 2) ; aliae duplicationes potius lectiones variae vel notae explicativae esse videntur (IV, 38, 30; VII, 14, 9; VIII, 20, 34). Raro tamen librario tales

verborum mutationes subrepunt, quibus sensus corrumpatur (VI, IO, 21 et II, 19 verba sollicitudo et similitudo permutata ; VILI, 30, 265:34, 314 IX,:30, 11; X1, 23, 20): Alibi consulto verba mutantur. Iam diximus, codicem B pro

libellus fere constanter substituere /iber. Claritatis elegantiaeve causa quaedam mutantur (1I, 5, 18; 23, 22; 31, 36; V, 38,0

Xpr4,

5), alia autem doctrinae pressius significandae gratia (II, 6, 6 ; IX, 54, 37; XI, 16, 27; 42, 20). Qua autem ratione pro arbitretur scribatur aperte aique (III, 24, 3), difficile est dicere. Natura codicis B in eo praesertim se revelat, quod verba sua inserit, et quod sententias suo modo redigit. Insertiones illae aliae

graves non sunt (II, 12, 16; III, 15, 8; IV 9! 2133X 530; 74 XIIbs, 24), aliae ex male intellecto verbo vel sententia explicantur (II, 7,

IO: librarius, non percipiens verbum occurrere in malam partem

usurpari, negationem addit ; XII, 11, 13; 15, I), una glossam olet

(XII, 7, 7). Non paucae autem doctrinam clarius exprimere vel

ami Vars 24355046; etiam perficere student (III, 25, 10; IVe VI, 30, 23; IX, 36, 15; X; 15/26 |41716).

Maioris claritatis gratia quaedam sententiae aliter rediguntur

(V, 5, 29; 29, 18/19; IX, 2, 29; 19, 11; X, 49, 6/8 ; XL, 11,

3;44, 7).

Nonnullae eiusmodi mutationes indolem doctrinalem prae se ferunt (V, 37, 16; IX, 7, 17/19; 12, 17/18), aliae post mendum sententiam cohaerentem, remedio non semel desperato, restituere

conantur (VI, 11, 13; X, 59, 16/17; XI, 12, 11/12). Haec de codicibus T et B sufficiant. Ab una parte testes sunt textus familiae rr adhuc immunis ab eis mendis et modificationibus, quae archetypo subfamiliae o debentur; ab altera parte

autem hi codices tanta libertate textum traditum modificant, ut

subfamiliae suae textum sine dubio statui saepe non permittant.

66*

PRAEFATIO CAPUT IV. DE EDITIONIBUS ET TRADITIONE

INDIRECTA

Tot tantisque codicibus servatis, opus non erat comparatione textuum

typis editorum,

quorum

conspectum

ac examen

(ex

maurinis non semel haustum) praebet Schoenemann (PL 9, 211220). Pauca ad hunc conspectum adnotare iuvat. Editio princeps (Hain 8666) prodibat curante Georgio Cribellio Mediolani apud Leonardum Pachel anno 1489 septimo idus iulii. Haec editio complectitur libros De Trinitate, libellos Contra Constantium (cum appendice), Ad Constantium I-II, Contra Auxentium cum "blasphemia" ipsius, Epistulam De Synodis et Augustini opus De Trinitate. Quod spectat ad hilariana, Cribellius testatur se diligentissime edidisse, "quantum uno exemplari effici potuit: neque enim amplius in tanta urbe invenimus." Hoc exemplar servatur, codex nimirum Mediolanensis Ambros. D 26 ‘Sup., ut mox constabat, quando illustrem bibliothecam adiens editionem cum codice comparare permittebar. Quapropter decreveram, collationem huius codicis apparatui critico inserere. Causa tamen iam dicta consilium hoc turbavit, et muneris officia urbem

mediolanensem frequentare me impediebant. Haec meae editionis lacuna eo magis dolenda est, quod in rebus minoribus omnes editores posteriores lectionem Cribellii, ac proinde codicis ambrosiani, immutatam non semel retinuerunt. Ex hac Cribellii editione hauriebatur editio altera, Hilarii solos

libros De Trinitate complectens (Hain 2038), quae Venetiis apud Paganinum de Paganinis die 12 novembris eiusdem anni 1489 publici iuris fiebat. Nec in his libris edendis alio fonte utebatur Ascensius in editione parisina anni I510. Postea Erasmus (1523), Miraeus (1544; editionem non vidi), Lipsius (1550) et anonymus anno 1605 editionem parisinam parans,

textum

emendabant,

cum

codicibus

comparatis,

tum

coniecturis adhibitis. Prae more sui temporis tamen in quaerendis, comparandis et significandis codicibus atque in variis lectionibus notandis rationem certam non sequebantur. Novo studio monachi

maurini, Petro Coustant

duce, Hilarii

scripta ediderunt (1693). Ad libros De Trinitate emendandos viginti quatuor codices comparaverunt (illos invenies in elencho codicum, supra p. 9*-33*), inter quos nostri DC PF T B (in quo aliorum collationibus utebantur) GO Y. Coustant agnovit codi-

cem D fidelitate inter ceteros eminere ; hunc tamen non caecus est secutus, sed ad locos dubios varias lectiones ponderavit, intima

cum stilo menteque Hilarii familiaritate usus. In locis innumeris textum apud editores vulgatum potuit emendare. Ad emendationes insuper maiores et ad dubia graviora in margine adnotat codicum quorumdam (nequaquam omnium, quos comparavit),

nomine suo distinctorum, testimonia, et brevibus verbis rationes

exponit, quibus ad eligendam lectionem movebatur. Hac itaque editione praebetur textus vere ad codicum fidem restitutus, simul

PRAEFATIO

67*

cum aliquo saltem conceptu variationum, quibus textus traditio inficitur. Sed ex testimoniis inconstanter selectis efficitur, ut nec

appareat singulorum codicum indoles, nec eorum inter se affinitas. In rebus etiam orthographicis sui temporis normas potius sequitur, quam

codices. Qua autem

ratione factum

sit, ut in rebus

levioribus, puta in ordine verborum, non semel textus apud editores vulgatus retineatur (e.g. in primo operis versu: I, 1, 1), et ut nonnullae lectiones notabiles in gravibus codicibus latitantes virum acutum fugerint (e.g. II, 14, 6; VI, 6, 7), conicere licet.

Maffei (1730) primus in libris De Trinitate comparavit codicem V nuper inventum. Decrevit tamen, textum et adnotationes maurinorum fere intacta imprimere. Codicis V lectiones proprias in margine inferiore notat, ita tamen ut eas non praeberet, nisi iam

Coustant dubia movisset. Migne (1844) editionem Maffei, mendis non semel defiguratam, fideliter iterandam statuit. Quibus consideratis, editio nostra nonnisi ad editiones a Coustant et Maffei paratas se refert. Traditio indirecta ad textum constituendum vix confert. Pauca verba, ad argumentum suum aptata, allegat Augustinus (De Trinitate VI, 11 (X), PL 42, 931). In controversiis christologicis

saeculorum quinti et sexti Cassianus quatuor ex opere Hilarii sententias

adducit

(Contra

Nestorium,

VII, 23, 3, CSED

7

p. 282: II, 25, 3/6; 27, 5/6 ; X, 7, 3/4 et 9/10 ; in primo loco observa eandem omissionem ac in codice V). Postea Leo papa inter patrum testimonia exscripsit quaedam Hilarii capitula, omittens pauca quae ad suum argumentum non conferebant et mutans nonnulla verba sibi incommoda (ACO II/4, p. 119-122: II, 23, 21 - 25, 18; IX? s hey; EX; 93517565

XS LE, 20/28 ;IX, 14, 1/4). Inter

Concilii Constantinopolitani acta Collectio Novariensis ex Hilario riginta tria fragmenta collegit, quorum textus non paucis laborat mendis (ACO IV/2, p. 84-91) ; observa collectorem n. 58 (Hilar., II, 20, 12/13) scribere verba eadem quae in B leguntur, et quae interpolatio consideranda sunt ; deinde eum allegare fragmentum libri septimi, quasi esset sexti (n. 64: VII, 12, 18/30 ; ordo inversus monstrat, errorem fuisse exempli adhibiti). Licinianus episcopus Carthaginis Novae duas ex Hilario exscripsit sententias (VIII, r, 1/7 ;Licinianus, ed. P. Vega, 1935, Ep. 2, 2, p. 27, 2/9). Haec fere sunt, quae in antiquitate latina inveniuntur.

Illi enim, qui ex hoc Hilarii opere verba conceptaque nonnulla mutuabantur, haec tali ingenio ad suum quisque stilum aptabant, ut textui nostro constituendo vix conferant. (! Ad Phoebadium imprimis harum rerum studiosi animum advertere velint. Anno (1) Notatu digniora haec videntur, utpote neglecta : Hieronymus Ep. 53, 4, CSEL 54, p. 449: Ioannes rusticus piscator indoctus

Hilarius ‘IL, 13, 4

68*

PRAEFATIO

357 vergente vel 358 inchoante episcopus agennensis fidem sirmiensem impugnans, ex Hilarii libro nonnulla deprompsit, et quidem quantum video ex solo libro II. (?) Veri ergo simile est, eum primam opusculi catechetici recensionem legisse (supra p. 3*-6*). Vana tamen erat spes, qua Phoebadii libellum cum lectionibus codicis W comparabam. (?) Inde a saeculo IX numerosae leguntur ex Hilarii opere excerptae, sive sententiae, sive collectiones. Editio nostra respicit illam

solam collectionem, quae libello Contra Constantium in pluribus codicibus subiungitur. Ceterae autem tam exiguum pollicentur fructum, ut praefationem lectoremque his rebus gravare noluerim.

In Ezech. XII Praef., PL 25, 369: flante spiritu sancto vela suspendam In Eph.II, 4,6, PL 26,496D : paterquiaauctorestomnium Augustinus De fide et symbolo, 9, 18-20, CSEL 41, p. 21-23 passim Hilarium sequitur

“I, 37, 10 ‘II, 1, 14

Conf. X, 26, 37: optimus minister tuus est SERT EE, (2) Phoebadius, ed. A. Durengues, Le livre de Saint Phébade contre les Ariens,

Agen, 1927. Phoebadius

Hilarius

II, 2, 16, p. 36: plenum atque perfectum

"Ie

VI, 9, 30ss, p. 45-46 VI, 11, 14, p. 47: inserere secretis VI, 11, 45, p. 48: unus ab uno, uerus a ueto VII, 12, 235s, p. so IX, 18, 10, p. 57: si aliquid defuit toto XII, 25, 22, p. 65: sonus uocis XIV, 28, 1, p. 67: sed non sum nescius

Te ‘IL, 20, 14/17 SInsoftrr I, 8, 6 *TI.-3:5 15/19 "I1. 29.8. Tl, 24 Nu sre

Haec duo non multum significant: somus wocis est Tertulliani, mom sum nescius Ciceronis. (3) Forsan florilegii graeci lemma, cuius fontem Richard non repperit, ex Hilario compositumet graece versum est habendum. Comparentur cum lemmate 49 vetba Hilarii, ‘IT, 6, 15/17 et III, 4, 14/17 (M. Richard, Le Florilège du codex Vatopédi, in : Le Muséon 86 [1973] 272). Eumdem fontem sapit lemma 5 1 (ibid.

p. 273).

PRAEFATIO

69*

CAPUT V. DE HAC EDITIONE

Ipsos codices supra (p. 9*ss) enumeratos fere omnes inspexi ac volutavi, paucorum solam imaginem photographicam vidi, paucissimos (ibidem asterisco * notatos) neglexi. Haec inspectio plerumque sufficiebat ad codices eliminandos, sive quod ex alio conservato exscripti apparerent, sive quod nihil ad textum primigenium constituendum conferre pollicerentur. Ad editionem parandam duodeviginti volumina seligebantur, quorum duo in sola parte erant comparanda. Collatio autem codicum selectorum fiebat ope imaginum photographicarum ; nec semper licuit dubia, quae ex hac imagine forte remanerent (puta litteras in plica foliorum latentes), codice iterum inspecto solvere. Fragmentorum etiam collationem meam confeci. $ 1. De textu statuendo In tanta talium codicum abundantia coniecturis uti raro oportebat (vide tamen supra p. 39*ss). Eadem autem codicum inter se discrepantium abundantia coegit, ut continuo lectio admittenda seligeretur. In qua selectione has fere regulas secutus sum. Auctoritate praevalent codices antiquissimi, saeculis V et VI conscripti. Qui si consentiunt, de archetypi textu vix ullum potest esse dubium. Si autem dissentiunt, ponderanda sunt testimonia familiae « ab una, familiae rr ab altera parte, prout res se habet : familia enim « gravius laborat mendis sponte ortis, ex haplographia nimirum, ex iotacismo, ex aspiratione neglecta vel addita et similibus, familia econtra n gravius inficitur lectionibus a correcto-

re vel redactore confectis. Hic in lancem ponere testimonia cum codicis W, tum familiae ó iuvat, dummodo

in capitulo de quo

agitur ex alterutra familia contaminata non esse constent, vel saltem esse non appareant. Generatim autem familia a gravioris auctoritatis est. Familiae

huius codicibus

inter se dissentientibus,

D ceteris

anteferendus est, nisi agatur de re, in qua hic codex ad mendum pronior est. In familia autem n praevalere debet codex V, praesertim

quando ad eius testimonium accedit G, qui etsi docte redactus sit,

exhibere potest subfamiliae o statum priorem ad redactionem propriam codicis V. Hinc

sequitur,

lectionem

cui suffragantur

codices

D et V

plerumque admittendam esse, praesertim ubi accedunt T B et G, vel etiam G solus. Consensus enim codicis V cum D casu fortuito accidere potest, quia V non est immunis ab illis scribendi mendis, ad quae D pronus est. Minus autem veri simile est, idem mendum iam in subarchetypis n vel etiam o exstitisse. Secundo auctoritatis gradu gaudet consensus codicis C, praesertim accedente L, cum V. Alteruter enim codex ad menda indolem

70*

PRAEFATIO

diversam exhibentia inclinatur. Hic tamen consensus dubii locum relinquit, quia quaedam contaminatio inter codicem C (et hyparchetypum f?) et codices T B ad V affines non videtur neganda. Codices

T et B, sive singuli, sive simul sumpti,

in lectione

seligenda magni ponderis non sunt. Uterque enim codex, et eorum etiam hyparchetypus p, exhibet textum studiose redactum, et quidem adhibito etiam aliquo familiae « exemplo. Sed si hi codices cum V consentiunt, optime iuvant ad textum primigenium familiae rr certiorem faciendum. Familia ónonnumquam magni est facienda. Haec etiam familia exhibet textum docte confectum, sed tamen

non semel servare

videtur elementa ex fonte antiquo ceteroquin ignoto derivata. Quapropter iuvare potest, cum ad eligendum inter familias « et rr, tum aliquando ad restituendum locum in utraque familia corruptum. Idem fere dicendum est de codice W, nisi quod hic textum exhibeat tantopere passim turbatum, ut de testimonio eius difficulter iudicetur. Codices recentiores ad textum primigenium restituendum vix conferunt. Si quando in loco vexato lectionem admittendam praebent, haec potius putanda est coniectura esse, quam antiquae traditionis vestigium. Eximia auctoritas, qua codex D gaudere existimatur, efficit, ut praesens editio in textu statuto non multum a Coustant distet. Haec editio abstinet, propter causam supra (p. 6*) expositam, a brevis opusculi prima recensione typis exprimenda. Codex W sinit quidem, ut in nonnullis locis huius recensionis reliquias suspicemur, non tamen ut eius textum restituamus. Quapropter lectiones propriae codicis W in apparatu critico relegantur, etsi excedant ceterarum variationum modum.

$ 2. Orthographia In rebus orthographicis duo optantur, nimirum primum, ut textus exhibeatur quam simillimus illi, quem

auctor vel saltem

archetypus scripsit, secundum ut ratio singulorum verborum scribendorum sibi constet. Quae dua proposita secum pacifice componi non posse patet, cum veri non sit simile, auctorem una continuo usum fuisse scribendi ratione. Hic itaque legitur textus,

qui ab una parte graviorum codicum imaginem praebet, ab altera tamen parte nullibi legitur nec probabiliter usquam legebatur. Nonnulla tamen in codicibus antiquissimis et in quibusdam carolingis tam frequenter leguntur, ut auctoris esse dubium non sint. Ad quaedam animum advertere liceat, quae rem stricte orthographicam excedentia, simul linguam ac mentem auctoris exprimunt. Hilarius semel utitur participio temporis praeteriti erans (II, 14,6: DC*? LV BO J). Lector mirabitur, formam grammatice impossibilem ab amanuensibus servatam fuisse ; textum ponde-

PRAEFATIO

x

rans tamen non dubitabit, quin sit Hilarii ipsius. Idem dicendum est de voce unio ita adhibita, quasi esset generis masculini (VIII, 36, 21/22; 55, 3; IX, 19, 24; in VI, 11, 6 hanc constructionem a

solis N G* exhibitam servare ausus non sum) : Hilarius conatus est terminum technicum cudere, qui doctrinam sabellianam exprimeret, et pro uovág wnio generis masculini scripsit. (1) Ad loca mox citata apparatus criticus conspectum variationum praebet. Generatim autem res proprie orthographicae ex apparatu excluduntur, nisi variatio sensum mutet vel scriptio insueta errori ansam dederit ; in exscribendis vocabulis graecis formae indicantur, quae in gravioribus codicibus leguntur : iuvare enim possunt, ut gradus scientiae librarii vel scriptorii ponderetur. Textus autem, qualis nunc imprimitur, non paucas exhibet rationes scribendi insolitas, quae oculos lectoris offendentes iustificatione

indigent. Olim iam scripsi de genitivo singulari fi/ (Remarks, p. 136), qui ostendit hoc vocabulum tamquam nomen personale adhiberi. Etsi enim unus alterve codex antiquissimus in duplicanda littera -1aliquando peccet, in hac tamen scriptione omnes constanter DCWV T* B); similis consensus non consentiunt (e.g. VI, 7, 10: occurrit nisi in genitivo Sabelli (I, 25, 4 ; V, 1, 43). Ibidem notavi,

litteram graecam $ plerumque transcribi per -f., nisi in nominibus notissimis ioseph, philippus, philippenses et in voce sulphur; forsitan propterea rectius scripsissem Ephesi (X, 53, 1) et Ephesios (XI, r, 3). In hac re minor est codicum unanimitas. Gravioribus tamen codicibus plerumque consentientibus scribitur b/asfemo etc., farao (VII, 10, 2.4), filosofia, triumfus (VII, 4, 29) etcetera.

Quam orthographiam ipsius Hilarii esse, eo verisimilius est, quod medio saeculo IV in nummis ac inscriptionibus publicis servari incipiebat. (?) Codices antiquissimi fere consentiunt in scribendo -d- pro -{- in coniunctione adversativa ad, in adque, adqwin (III, 22, 3: VB), advero (VI, 45, 1: D*C V T). Idem faciunt in adiectiDCW

vo correlativo quod (II, 22, 17), in quodidem (ibid. 18) et quodquod (I, ro, 17; VI, 44, 18), etiam postquam in eodem loco scripserunt tot et totidem. Haec manifestant scribam supercorrectum. Exaggerata etiam scribendi correctio legitur in orthographiis scribtura DVW B; X,65, 12: D V T B), circumscribtio (IT, 7, 7 : (IV,25,26: DV B), praescribtum (II, 5, 3: DV B). Eiusdem naturae est scriptio -ae- pro -e- in vocibus haebes etc. (VI, 12, 32: V TW ;C: habetis), -prachendo (X, 4, 7: DC B), depraecatio (IV, 38, 12: (1) Si Ham hoc observare potuisset, in edendo Sulpicio Severo admisisset unici codicis textum: *trionymum solitarii Dei unionem" (Swpicius Severus, Chronicon, XI, 42, CSEL 1, p. 96, 2/5 app.). (2) TH. Mouse, Die Wiedergabe des griechischen à in lateinischer Schrift, in : Gesammelte Schriften VII, Berlin, 1909, p. 800-807.

72*

PRAEFATIO

DCWVB;

VI, 47, 11: DCWV T B), immo praex (X, 37, 32:

DCV B), interpraes (Il, 3, 3: DCV B), quaeror (X, 4, 11: DCV T B) et quaerella (IL, 9, 8: DCW V B). Aeclesia econtra in solis fere T B legitur. Ab altera tamen parte-codices nostri potius scribunt Aereticus etc. His locis, qui mero casu seligebantur ex iis, in quibus maior numerus codicum antiquissimorum praesto est, addi potuissent codices carolingi, immo non semel recentiores. Dubium ergo non videtur, quin haec fastidiosa orthographia sit tribuenda archetypo. Utrum Hilarii ipsius sit, vix dirimi potest. Observandum autem est primum, quod Feder in unico codice fragmenta librorum Aduersum Valentem et Ursacium tradente,

plurima huiusmodi

scriptionis exempla invenit

(CSEL 65, p.

XXVIII-XXXIII), et secundo Ambrosii codicem ravennatensem,

in quo Faller putat "orthographiam conservari veterem, probabiliter Ambrosianam" (CSEL 73, p. 3*), exhibere easdem fere scribendi rationes: ad adversativum, adque, quodquod, scribtura,

-praehend-, interpraetatio, Istrahel (ibid. nota 2). Vir tamen, de Ambrosii textu optime meritus, cui unus codex antiquissimus praesto erat, haec in textum typis editum admittere noluit. Codices nostri, sicut post exposita expectari potest, assimilatione uti non solent, immo dissimilatione aliquando peccant. In verbis compositis post ex- plerumque omittunt -s- (expecto VI, 47, 15: DCWTB; exto VI, 4, 16: DC T); quando sequitur littera vocalis autem diversas ineunt vias; propterea, et ne ambiguitas oriatur, editio haec scribit exsecare (VI, 39, 13: D V B), exsequi (X, 70,2: exero-

DCV T B;ad VII, 26, 50 vide apparatum), exsero (I, 27, 21 : .D. VW s Xj 28,562 «exs- V IH) exsurgesue-(VIlounm x95

DCWV TB). Longum est dicere de permutatis litteris -o- et -4-, vel formis cu et qu (quum, relincunt), de orthographiis aput, inquid, set et multis similibus. Tales formae in nostris codicibus leguntur, ita tamen

sine regula sparsae, ut ad nostrum scopum non conferant. Verbum ungueo ancipitem nutare me facit, cum wnguet non tempus futurum, sed praesens exprimere videatur; quapropter ad singulos locos apparatus criticus plenus praebetur (VIII, 25, 4; X, 59, 16; XI, 19 passim ; XI, 20, 9). Tandem saepe legitur "nasalisatio": sparsim singuli codices scribunt occansio, semel V scribit éhomans

(VII, 12, 18). Talem

orthographiam autem non admisi, nisi in Epistula Arii latine versa, in qua omnes fere codices accusativum pluralem scribunt glorians (IV, 13, 12 et VI, 6, 11), et in vocabulo fhensaurus, qua scribendi ratione semper utuntur DC V T, dum B litteram -"n-

quater expungit, ter omittit. In nominibus biblicis etiam ratio scribendi satis constans adhibetur.

Quaedam

enumerabo,

ad singula unum

alterumve

locum indicans, in quo apparatum plenum codicum graviorum invenire potest lector: antechristus II, 23, 14; solet suspensione abbreviari: antexps.

73*

PRAEFATIO bethel IV, 30, 9; in V, 20, 11 nulla variatio. daniel VI, 20, 14; X, 46, 1; XII, 47, 4: danielo. emmanuel II, 27, 4. eseias IV, 38, 1; VI, 40, 10. ezechiel VI, 20, 13 nulla variatio; XII, 47, 3: ezechielo.

gomorra IV, 25, 20. hieremias IV, 8, 58; 42, 11; VI, 20, 12.

hierusalem et hierosolymis nulla variatio in D C W V T

B.

isac IV, 24, 6; 25, 2. ismahel IV, 24, 12. istrahel sine abbrevatione et variatione in DC W V T (W sae-

pius :strahel), dum B solet uti suspensione isrl, qui semel in T legitur (f. 137). . lot IV, 25, 19; apparatum inspiciens lector, quaeret an rectius loth scribatur. madiam V, 21, 12.

moyses nulla variatio. sabain IV, 38, 38. 825112. 1.232; 25, 9.

sodoma IV, 25, 20. solomon II, 31, 25; XII, 3, 7. Littera

maiuscula

ornantur

nomina

propria

et voces

deus,

dominus, christus, iesus, spiritus (nisi ad spiritum creatum mani-

feste refertur; codices autem semper utuntur contractione), ut

editio respondeat codicibus antiquis, qui in solis his nominibus sacris abbreviatione utuntur ; littera maiuscula tamen non scripsi sanctus. Cum codices vocem filius tamquam nomen proprium tractasse videantur, haec etiam et correlatum nomen pater littera maiuscula imprimuntur, dummodo personas divinas significant.

$ 3. Interpunctio et textus divisio Codices antiquissimi nulla fere interpunctione utuntur; quod incommodum secum vix fert, si cum antiquis textum non solis oculis, sed et voce legere velis. Prima autem manus in T in primis foliis et in fine libri puncto (:) aliquando pausam indicat ; in f. IOI legitur ; . Ni fallor prima manus est, quae in V puncta interrogationis (;) scripsit. Interpunctio, quae non semel in C invenitur, iudice Lowe manui posteriori debetur. Editores autem carolingi interpunctione textum elucidare studuerunt, ingenio plerumque non infelici. Optime in textu distinguendo meruit Coustant, qui tamen signa abundantius spargit, et signis suetis non eodem modo utitur, quo nostri temporis auctores uti solent. Conatus sum parciorem esse, et signis a Coustant adhibitis nostra substituere. Mox

tamen

inveni,

signa nostra

sueta

non

omni

ex parte

sufficere. Hilarius enim non raro utitur periodis laxius constructis. Iterato itaque signo (-) indicatur intercalatio intra periodum,

74*

PRAEFATIO

eodem signo autem semel adhibito constructio mutata. Signum (:) non solum adhibetur, ut verba allegata introducantur, sed saepius etiam ubi demonstratio quaedam subiungitur. Immo simplex punctum (.) non semel ponitur, quamvis sententia continuetur. Complexissima enim periodo iam devoluta, Hilarius aliquando ope coniunctionis wí similisve assuit expositionem non minus complexam. Ne lector confundatur, hic quandoque punctum scripsi. Coustant primus textum librorum subdivisit in paragraphas numeratas. Quae numeratio mutari non convenit, etiamsi non semper plene satisfaciat. Codices enim antiquissimi variis signis utuntur, (3) ut breviores sectiones distinguant. Quae signa, cum etiam in codicibus inter se alienis frequenter coincidere inveniantur, ex archetypo derivari videntur. Ubi hae distinctiones ad textum Hilarii elucidandum iuvare sperabantur, "alinea" quae dicitur in hac editione indicantur. Has "'alineas" non raro post conclusum scripturae verbum scribi ex eo etiam provenit, quod breve spatium vacuum etiam ad citationis finem indicandum frequenter adhibebatur. Ea quae de orthographia observabantur et haec distinctionum coincidentia confirmant id quod supra (p. 39*) de unico archetypo dicebatur. Econtra quaternionum finem examini subiciens interim existimo casui fortuito ascribendam esse coincidentiam, quae

a Mercati et Beer inter codices W et B observabatur: in utroque codice quaternio septimus finitur in eodem versu IV, 17, 15! $ 4. Summaria et Marginalia

Editore benevole approbante, hoc volumen praeter Hilarii opus continet etiam-summaria et marginalia ad fidem codicum impressa, quae in praecipuis codicibus leguntur. Haec enim in tantum hilariana iure habentur, in quantum rationem illustrant, qua decurrentibus saeculis opus eius legebatur. Doleo quidem, me imparem esse, ut aetatem harum rerum definiam ; puto autem eas plerumque intra primum vel secundum saeculum a codice conscripto fuisse additas. Summaria singulorum librorum imprimuntur in praefatione sub codice G (p. 21*ss). Ad praefationem relegatae etiam sunt notae marginales codicum P (p. 18*) et O (p. 23*ss). Econtra vetustissimorum codicum marginales notae imprimun-

(3) Cfr. Remar&s, p. 137. Postea inveni dominum F.C. Burxrrr, The Book of Rules of Tyconius (Texts and Studies III|1) p. XXV, talia signa in codice remensi saeculi IX notasse, quae probabiliter ex antiquo exemplari hauriebantur. In nostris codicibus leguntur omnia huiusmodi signa, quae clare describuntur a E.M. THoMPsoN, À Handbook of Greek and Latin Palaeography, 1901 (repr. Chicago, 1975), p. 76s.

PRAEFATIO

75*

tur in apparatu tertio in inferiore margine ipsius textus hilariani. Si quae sunt, quas ipse interpretari non poteram, additur nomen auctoris cui interpretatio debetur. Notae autem tironianae peritis linquuntur. $ 5. Apparatus fontium Quod spectat ad apparatum biblicum, pauca sunt notanda. Libri Veteris Testamenti indicantur illis compendiis, quae exhibentur

in: Biblia sacra

iuxta vulgatam

versionem,

... rec.

R.

Weber, Stuttgart, 21975,p.XXXI. Ex eadem editione desumitur numerus capitulorum et versuum. Ad nonnullos locos additur siglum LXX. Nemo sane ignorat Hilarium legisse versionem latinam ex horum interpretum recensione factam. Commodum esse autem lectori videtur, eum

statim moneri, sententiam

ab

Hilario allegatam non inveniri in vulgata vel versionibus vernaculis. Adhibetur editio :Septuaginta, ... ed. A. Rahlfs, Stuttgart, editio nona. Ad alios fontes quod attinet, modum excederet, qui auctores profanos et christianos enumerare conaretur, ex quibus Hilarius

hauserit. Ad Concilium Nicaenum aliquando remittitur, ut significetur, tale doctrinae arianae summarium in huius concilii fide et

anathematismis tamquam in unico fonte legi. Ad VI, 3, 7/8 citatur Breviarium Romanum, non quod Hilarius eo fuerit usus, sed quod formula haec ibi occurrit, nec fontem eius in scripturis canonicis

vel apocryphis repperire potui. Invitatur etiam lector, ut ante Hilarium tria verba "pater omnipotens deus" (I, 37,2; XII, 52, 2)

hoc modo iuncta repperiat praeterquam in professione baptismali et prece eucharistica.

$ 6. Apparatus criticus Venerabilis et complexa textus traditio suadebat, ut apparatus criticus codicum testimonium quam accuratissime exprimeret. Si nimius fui, ignoscat peto lector. Series Siglorum Serie siglorum inchoatur apparatus. Ad singulas paginas enumerantur

omnes

codices,

qui ibi praesto

erant.

Enumerantur

autem eo ordine, quo in apparatu allegantur. Ubi codex in media pagina desinit vel inchoat, id notatur. Qua de causa desinat,

omissione nimirum aut mutilatione, in apparatu critico dicitur.

Sub serie siglorum annotatur insuper, si aliquis codex difficilis lectu est: in his locis ex apparatu negativo ad lectionem codicis positive concludere non licet.

20*

PRAEFATIO Apparatus plenus et negativus

Plenus est in eo quod respicit omnes codices sub serie siglorum enumeratos et omnes eorum variationes, plerumque tamen prae-

termissis orthographicis. Nonnumquam insuper omittitur variatio levioris momenti, quae adnotationem iam complexam magis adhuc implicaret, praesertim quae spectat ad codicem recentiorem, aliquando etiam ad antiquum.

Negativus est hoc sensu, quod post lemma conclusum exprimuntur omnes lectiones ab eo diversae et harum lectionum omnes testes. Hac ratione lectori concludere licet: omnes codices (vel codicis status, ante nimirum vel post correctionem), qui post lemma conclusum non leguntur, cum lemmate consentiunt. Duae hic habentur exceptiones: 19 Codex difficilis est lectu. 2° Non potest distingui, quid ante correctionem scripserit; tunc non scripsi De, quo status codicis correcti notari solet, sed DC 5. corr. (vide infra). Nonnumquam tamen apparatus positivus adhibetur, quando scilicet numerus variationum vel correctionum tantus est, ut ex

apparatu negativo difficulter conspiciatur, quae testimonia textui suffragentur. Apparatu positivo aliquando etiam usus sum in textu, qui me ancipitem nutare facit, eo fine ut ipse lector facilius decernere possit. Apparatus positivus eo distinguitur, quod post lemma non sequitur uncus rectus (], sed lemmati immediate adduntur sigla suffragantia. E.g. XI, 44, 14 non scribitur : plenius] plenus DC L* etc., quod apparatui negativo conveniret, sed: plenius Le G, plenus D C L* etc. Lemma

Lemma consistit in vocabulo vel serie vocabulorum, quae in textu leguntur. Si in uno versu vocabulum saepius legitur, numero additur, quo significatur utrum lemma sit vocabulum prima, secunda vel tertia vice in versu scriptum (natura?). Si series verborum, quae lemma constituunt, longior est, sola prima et ultima verba interpositis tribus punctis citantur. Sic in II, 8, 12/14 scribitur: inpassibilis ... adsumptio > O* ; significatur,

codicem © ante correctionem omittere duas sententias, quarum prima inchoatur inpassibilis, altera concluditur adsumptio. Exemplum hoc insuper ostendit, signum omissionis (5) aliquando pro solito conclusi lemmatis signo (]) substitui, ubi scilicet prima lectio varia notanda est omissio. Tunc vocabulum ante signum omissionis constituit lemma, e.g.: etiam » O, et / = O coniunctionem efiam omittit, / pro ea scribit et. Si res confusioni ansam dare possit, omissio notatur post ceteras variationes. Lemma

omittitur,

quando

1° evidens

est, ad quam

vocem

variatio respiciat; e.g. non scribitur: rursum] rursus B, sed simpliciter: rursus B; 29 simplex habetur variatio in ordine

PRAEFATIO

77*

verborum. Non ergo scribitur: deus uerus] uerus deus E N, sed simpliciter: + uerus deus E N. Lectiones variae Post lemma sequuntur lectiones diversae, et quidem eo ordine

quo sigla codicum in serie leguntur. Ordo ergo haec non est, ut ita dicam, genealogica ; in. uno alterove loco tamen lectio codicis C praemittitur lectioni D, si scilicet mendum in C explicat aliud mendum in D. Lectiones

variae, si ad primas vel ultimas

litteras vocabuli

spectant, solent abbreviari signo -, quo repraesentatur vocabuli pars cum lemmate identica. E.g. scribitur: offerre] adf- D, -rri O ; quo significatur D scribere: adferre, dum O habet: offerri. Hoc itaque bene observet lector: interiecto commate (,) ad ipsum lemma respiciendum est, non ad lectionem variantem immediate praecedentem ! Diversae lectiones variae commate (,) interiecto distinguuntur. Correctiones

Inter lectionem ante correctionem (D*) et post correctionem (De aut DC 5. corr.) distinguitur. Quod attinet ad D* et De valet regula apparatus negativi, nimirum: si post lemma conclusum scribitur solum D*, codex correctus lemmati consentit ; si solum De, ante correctionem codex consentit lemmati. Haec est causa, cur lectio codicis correcti

duobus signis diversis indicatur: si prior lectio distingui non potest, non scribitur simpliciter De, sed De p. corr. Aliis verbis : si hoc scribitur, non valet regula apparatus negativi, sed lectio prima ignoratur. Non semel idem codex ad idem lemma pluries corrigebatur. Correctio praecedens, ut ita dicam, ingenium lectorum excitabat.

Apparatus diversas conatur distinguere correctiones. Plerumque rei exponendae sufficiebat breve verbum cursive scriptum. E.g. 1l, 33, 15: difficilem] + si C*, + nisi CC postea exp. — prima manus

scripsit si, alia id mutavit

in ws1, tandem

tota interpolatio

expungebatur. Notetur autem, talem expositionem cursivam ad

unum siglum praecedens spectare, non ad sequens. Aliquando ad correctiones distinguendas adhibentur sigla numerata : (D! : si iam prima manus correxit), D?, D?.'Haec (nisi D!) non distinguunt manus corrigentes, sed correctiones. Quid prima manus scripserit, in maioribus praesertim codicibus, apparatus quantum fieri potest exprimit ; id tamen saepe litteris erasis vel transformatis dubium est. Nec exprimi id poterat intra seriem siglorum. Dubium hoc saepius indicatur simplici puncto interrogationis ad siglum appositum: Le? dua dubia potest exprimere: — habeturne correctio? — quid post correctio-

78*

PRAEFATIO

nem scribit? (Haec dua dubia typographice distinguere plerumque frustra conabar). Quando licebat, diversas dubiorum naturas et gradus his signis apparatus distinguit : I9 a — vestigium litterae facit a conicere. 29 |a, — a conicitur, non ex vestigio, sed ex alio fonte. 39 ...: puncta in linea = tot puncta, quot fere litterae evanuerunt. E.g. II, 25, 4: sanctae] san.tae V* — litterac per correctionem in V legitur, quid antea legeretur incertum est. 49 in ras. 8 — correctio legitur in spatio, quod ante rasuram litteras circiter octo amplectebatur. Correctores et Adnotatores

Diversae manus corrigentes vel adnotantes non distinguuntur, nisi quantum fieri poterat prima, id est ipsius librarii codicem exarantis. Huius librarii correctiones vel notae numero 1 signantur, et quidem ita ut ! scribatur pro € (V! — correctio primae manus), vel ad * addatur (V*! — mendum ab ipso scribente correctum). E.g. VL, 6, 17 conuertibilis] + et mutabilis V! Gc Y Z = verba secundis curis addebantur a primo librario in V, ab incerto correctore in G,

in Y Z autem prima scriptione. IV, 36, 13 gigni] gigne C* L*! — uterque codex mendum correxit, in C autem manus incerta, in L secundis curis iam prima manus codicem exarans. Editores

Solae editiones a Coustant (u) et Maffei paratae in apparatu adducuntur ; Maffei autem ibi solum, ubi a Coustant dissentit. Non autem citari solent, ubi praesens editio cum illis consentit,

nisi in eis locis, in quibus nullus vel unus alterve solus codex lectioni admissae suffragatur. Nec citari solent in rebus minoribus,

quales sunt orthographia, ordo verborum et similia. Aliquando tamen p adducitur, quando scilicet 1° alio modo non constabat, praesentem editionem consulto ab illa divergere (e.g. I, r, 1) ; 29 conferre videbatur indicare, quibus codicibus illa editio consentiIes

Textum distingui diverso ab j| modo, momenti est, apparatus notat.

quando res maioris

SIGNA IN APPARATU ADHIBITA explicata videas supra p. 75*ss deus?

lemma est vox dus secunda in versu clauditur lemma, sequuntur lectiones a lemmate diversae omisit

addidit transposuit D ante correctionem D ante correctionem a prima manu factam Dp! D post correctionem a prima manu factam ;— constat quid antea scripserit D post correctionem ab alia manu, incertum, quae, factam ; — constat quid antea scripserit DC p. corr. : D post correctionem ;— zoz constat quid antea scripserit D ante correctionem lemmati consensisse videtur sic D*? littera dubia litterae ex alio fonte restitutae Lab} tot puncta quot litterae evanuerunt litterae circiter duodecim erasae ras. I2 ante dittographia expungit exp. in margine "Hg post rasura Tas. varia lectio vl incipit nova pagina vel novus versus omnes codices in serie siglorum enumerati codd. omnes .codices in serie siglorum enumerati, praeter paucos sub cett. D*

D*1

eodem lemmate iam citatos Maffei

editio Coustant editio Maffei, si a Coustant dissentit

SIGNA IN TEXTU ADHIBITA

C pes] td cursiva «c

m

2»

littera vel verbum ex coniectura restitutum secludenda textus saucius verba Scripturae vel alterius documenti allegati verba interloquentis

SIGLA CODICUM praefationis pagina

19*, 45*

Paris 2630; saec. V/VI Paris 8907; saec. V ante medium

207, 48*

London Harley 3115; saec. IX

15*, 48*

Firenze Laur. S.M. 525; saec. XII

1275927

Montecassino

16%, $2*

18; saec. XIII

Verona Bibl. Cap. XIV ; saec. V exeunte

32*, 53* 175 4" 18*, 99 196957 51*, 59*

Karlsruhe Aug. CIT; saec. IX Paris n.a. 1592; saec. VI

26*, 62*

Vatic. Arch. Bas. D 182; saec. VI ineunte

28*, 62*

Paris 12135; saec. IX Paris n.a. 1454; saec. X/XI

20 61"

Wien 2160*; saec. VI post medium Paris 1694; saec. IX

Paris 1695 ; saec. X-XI Cambrai 436; saec. IX

Salzburg S. Petri a.XII.2; saec. XI/XII Vendóme 28; saec. X/XI Vatic. Bibl. Apost. 6084; saec. XII CIO CyU Nae ©VLA wt xS S Fragmenta, nimirum Trin. I, 1: Besançon l. 26; saec. V Trin. VII, 10-11: Paris 13367; saec. VI Consensus in excerptis trium codicum, nimirum Milano Ambr. D 106 Inf. ; saec. IX München 6311; saec. IX

I2*

245702 27,102 30*. 62*

2971027 9*

22* 16* 16* 28*

Tours 313; saec. X Dr, KT etc.: partes horum codicum rescriptae; de qua re videas singulorum codicum descriptionem.

HILARI [DE TRINITATE SIVE DE FIDE] LIBER PRIMVS

^

.1. Circumspicienti mihi proprium uitae humanae ac religiosum officium, quod uel a natura manans uel a prudentum studiis profectum dignum aliquid hoc concesso sibi ad intellegentiam diuino munere obtineret, multa quidem aderant quae opinione communi efficere utilem adque optandam uitam uidebantur ;maximeque ea quae et nunc et semper antea potissima inter mortales habentur, otium simul adque opulentia, quod aliud sine altero mali potius

materies quam boni esset occasio, quia et quies inops prope quoddam uitae ipsius esse intellegatur exilium, et opulens inquiétudo tanto plus calamitatis adferat, quanto maiore

indignitate his caretur quae maxime et optata et quaesita sunt ad utendum. Adque haec quidem quamquam in se summa adque I

I

2o

optima uitae blandimenta contineant, tamen non multum

uldentur a consuetudine esse beluinae oblectationis aliena, quibus in saltuosa loca ac maxime pabulis laeta euagantibus adsit et securitas a labore et satietas ex pascuis. Nam si hic optimus et absolutissimus uitae humanae usus existimabitur, quiescere et abundare, necesse est hunc eundem, secun-

dum sui cuiusque generis sensum, nobis adque uniuersis

rationis expertibus beluis esse communem: quibus omnibus,

FK (vix pauca verba legibilia) DrLEN fragmentarie ) I, 1, 1 — humanae uitae uL

Kr AB

GOJYZ

2 a natura manans uel a) IN

6 (m. r-10 manans]

3 concesso] -ssum i. prudentium L EN KrBrGOJYZ -nens E*1 A9 efficere] -rent N 5 communi] -nione Dr, -niore $ Doignon co.enso $ — e?» K — 7/8 Le me maximeque]^ m.N 6uitam]utia — O* utilem? 9quiaet] quae O*' — quies] + et + simulotiumZ — 8quod]eoquodZ EKr.AG — inops]inopi O] — 10 quoddam] quodam Dr Dr,quiest caretur] caret ECF YZ, 12 indignitate] dignit- N° intellegatur esse Lu

careat BrOC]

— quae] quibus E

eti> L*EFKBr

optata] opta Dr,

quamquam]quam G* ^ 150ptima]-mac G 14adque] et Br optanda] sd oblectationis] -ctionis (sons blandimenta] blad- Dr — 16 esse? J* laeta euagantibus] leta pabulis] -la Br saltuosa] so N — loca]loco N° uac- Dr, laetae uag- L*, late uag- IN, laete uag- KG, latae uag- KT, letae uag- Br

18 pascuis]pastu Br ^ hic]hoc L* — 19 — uitae humanae et absolutissi-

mus Z

absolutissimus] -lutus Br

existimabitur] exaest- Dr, existeret Br,

cuiusque] cuiuscumque 21 — cuiusque generis sui KT + scilicet Z 2 a nobis E*, »kK nobis] —— G ? nobisadque um generissens IAFO] beluis] expertibus] + et F, + ac KrYZ tationis] -nem L*, -ne N

beluisse Kr

DIS

PL 26

g

HILARI LIBER I

natura ipsa in summa rerum copia et securitate famulante, sine cura habendi copia redundet utendi. 2. Ac mihi plerique mortalium non ob aliam quidem causam hanc ineptae ac beluinae uitae consuetudinem et respuisse a se et coarguisse in aliis uidentur, quam quod

natura ipsa auctore inpulsi indignum homine esse existimauerunt, in officium se uentris tantum et inertiae natos arbitrari, et in hanc uitam non ob aliqua praeclari facinoris

aut bonae artis studia esse deductos, aut hanc ipsam uitam non ad aliquem profectum esse aeternitatis indultam, — quam profecto non ambigeretur munus Dei non esse repuIO

tandum,

cum

tantis adflictata angoribus et tot molestiis

inpedita, sese ipsam adque intra se a pueritiae ignoratione

usque ad senectutis deliramenta consumeret, — et idcirco ad

aliquas se patientiae et continentiae et placabilitatis uirtutes et doctrina et opere transtulisse, quod bene agere adque intellegere id demum bene uiuere esse opinabantur ; uitam autem non ad mortem tantum ab inmortali Deo tribui existimandam, cum boni largitoris non esse intellegeretur, uiuendi iucundissimum sensum ad tristissimum metum tribuisse moriendi. 3. Et quamquam non ineptam hanc eórum esse sententiam adque inutilem existimarem, conscientiam ab omni Dr (prima manus inde a v. 2, 16) LEN AB" GOJYZ 25 summa] consumma Dr

F K (vv. 2, 10-3, 2 fere evanuerunt) KT

copia] copiam Br

24 redundet] -ndat yu

2,1 ac] hac B',hic] ^ plerique] plerisque IN ^ aliam ob Z* — 2ac]hc Br*, hic Br^ — 3uidentur] uidetur L* NK — quod? A 4 ipsa] ipso Kt homine] -ni N /,-nem Kr BrO Y Z* existimauerunt] exaest- Dr, aest- Br 5 — se tantum uentris L N, tantum se uentris GO] 6 et] sic Y! p. corr. uitam] uita DT — 7 bonae] boni À deductos]did-/ ^ ^ uitam ipsam Br 8 ad) A 9 ambigeretur] + ad Br non?» E*, nostro K reputandum]-ndam L N 10adflictata]-cta EN BrOYZ angoribus] languoribus Dr L*? FKO* 1linpedita]-tamN inpedita sese] inpeditas THÈME ipsam] ipsa Br Ju ^ atque ipsam O, atque ipsa / pueritiae] pueritia ex N, puerieritiae À, puritiae G*! — ignoratione] ignorantia J, ignorantiae Z — 12 deleramenta Dr Br, deliberamenta O* 13 aliquas] -qua NKr se»G* — sepatientiae] sapientiae Dr ^- continentiae et patientiae K' continentiae]-nente DT placabilitatis]-litas Dr uirtutes]-tis N G*? 14 et doctrina et opere] doctrinae opera L, et doctrinae opera N, et doctrinae opere Br, doctrina et opere G*, et a doctrina et opere O, et ad doctrinam et opera J, et doctrine et opere Z — adque]et Z — 16autem] + ipsam Br Oc J tribui] ttibuta Br 17 existimandam] exaest- Dr, estimanda Br intellegetur] -geret F, -getur À 18 uiuendi] uia uiuendi FK iocundissimum

D'LcENFCKKrG*?OJYZ 3, 1 ineptam] eptam D conscientiam » Kr

adjatF

ad tristissimum) G*

sententiam] -tia F

2 existimarem] est- Br

Pie27

CAP. 1-4

A

B

culpa liberam conseruare et omnes uitae humanae molestias uel prouidere prudenter uel uitare consulte uel ferre patienter, tamen hi ipsi non satis mihi idonei ad bene beateque uiuendum auctores uidebantur, communia tantum et con-

15

uenientia humano sensüi doctrinarum praecepta statuentes: quae cum non intellegere beluinum esset, intellecta tamen non agere ultra beluinae immanitatis esse rabiem uideretur. Festinabat autem animus non haec tantummodo agere quae non egisse et criminum esset plenüm et dolorum, sed hunc tanti muneris Deum parentemque cognoscere, cui se totum ipse deberet, cui famulans nobilitandum se existimabat, ad quem omnem spei suae opinionem referret, in cuius bonitate inter tantas praesentium negotiorum calamitates tamquam tutissimo sibi portu familiarique requiesceret.

Ad hunc igitur uel intellegendum uel cognoscendum | studio flagrantissimo accendebatur. 4. Namque plures eorum numerosas incertorum deorum familias introducebant,

et uirilem ac muliebrem

sexum

in diuinis naturis agere

existimantes, ortus ac successiones ex diis deorum adsereA

bant. Alii maiores ac minores et differentes pro potestate deos praedicabant. Nonnulli nullum omnino Deum esse adfirmantes,

eam

tantum

quae

fortuitis

motibus

adque

concursibus in aliquid existeret naturam uenerabantur. Plerique uero Deum quidem esse opinione publica loquebantur, sed hunc eundem incuriosum rerum humanarum ac neglegentem pronuntiabant. Aliqui autem ipsas illas creaturarum corporeas conspicabilesque formas in elementis terre-

DLEN

FK (w. 3, 3.9-14 et 4, 9-12 fere evanuerunt) Kr

3 — humanae uitae NKr uitate] euit- Le EN BrGYZ ^

mihi satis KT

mihi» L*

AB

GOJYZ

GOJYZu 4 prouidere] praeuid- Br Oc consultae D L* 5 hii L.N KrOc Y* 6 tantum] + esse E*

7 statuentes]

tuentes N — 8cum) F — 9 ultra] intra D beluinae] -nam O*?] az rabiem esse Kr 11 egisse et] egisset 4* N, egisse AC, egisset et B" esset? E* dolorum] dolosum E! 12 deum ? Kr ^ parentemque deum Y cognoscere] recognoscere deum Kr 13 deberet] debere N existimabat] -mat À 14suae) KT referret] referet À 15 bonitate] -tem Br 16 requiesceret] -scet G*, -scere Y — 18 uel!) E* — 19 flagrantissimo] + animus D! Br, fraglant- L* adcendebatur D 4,1namque]nam.;4 ^ 2numerosas]-rosa BT ^ 3uirilem]-le L* /4, -les Le muliebrem] -bre L*, -bres Le, -brae 44, -bram Br sexum] sexus L A 4 + deorum ex diis / 5ac]alii Kr, et G — potestate] -tates À — 6 — esse deum E 7adfirmantes] adferm- G* 8cuncursibus D — in]ladFK 9

quidem]equidem NN 11illas] + ipsasillas 4* 12 conspicabilesque] -lisque G*

^ creaturarum] creaturas Br

PL 28

4

rz] ^

HILARI LIBER I

nis et caelestibus adorabant. Postremo quidam in simulacris hominum pecudum ferarum uolucrum serpentium deos suos collocabant, et uniuersitatis Dominum adque infinitatis parentem intra angustias metallorum et lapidum et stipitum coartabant. Dignumque iam non erat auctores eos ueritatis existimare, qui ridicula et foeda et inreligiosa sectantes, ipsis illis inanissimarum sententiarum suarum

20

opinionibus dissiderent. Sed inter haec animus sollicitus utili ac necessaria ad cognitionem Domini sui uia nitens, cum neque incuriam Deo

25

30

rerum a se conditarum dignam arbitraretur, neque naturae potenti adque incorruptae conpetere sexus deorum et successiones satorum adque ortorum intellegeret, — porro autem diuinum et aeternum nihil nisi unum esse et indifferens pro certo habebat, quia id quod sibi ad id quod esset auctor esset, nihil necesse est extra se quod sui esset praestantius reliquisset : adqueita omnipotentiam aeternitatemque nonnisi paenes unum esse, quia neque in omnipotentia ualidius infirmiusque, neque in aeternitate posterius anteriusue congrueret ; in Deo autem nihil nisi aeternum potensque esse uenerandum. 5. Haec igitur multa adque alia eiusmodi cum animo reputans, incidi in eos libros quos a Moyse adque a profetis scribtos esse Hebraeorum religio rates In quibus, ipso

DLEN

FK (wr. 4, 13-19 et 4, 26-95, 1 fere illegibiles)

KK. AB

GOJYZ

13 quidam] quidem Y simolacris G* 14 uolucrum] + et N 15 dominum] deum A Br G 15/17 et uniuersitatis ... coartabant? O J 16 intra]inter E metallarum A 17eos >E*! 18ueritatis]-tas F*, -tati FC existimare] existere D Li, -mari O] foeda] faedam G* 19 — illis ipsis L 21ac]hac] 22 cognitionem] coactionem N — domini sui] dm iscit G*, diuinitatis GC, dei sui Y^? uia nitens] nitens D*, uiam nitens D!, uita nitens F K, uiae nitens G*, ui anites O*, = nitens uia Z cum] 4- tamen F K 23 conditarum] cognit- D* dignam] + esse L Br Gc Z u, + fore F K Kr,

+ se G*? arbitraretur] arbitretur Br* 24 adque) E, sic Y! in ras. 2 incorruptae] sic AC 5. ras. — 25 ortorum] hortorum D Br* GrO*? — 26 nihil nisi unum» IN — unum] unam G et?» G* indifferens] diff- G*, indeferes O* — 27 id!) F — esset] est Kr BrG 28 esset! > E*1 nihil] nihilque G est] esset O/ 29 reliquisset] reliquisse E NO, liquis A, liquisset AC ^ omnipotentiam ita E 30 nonnisi] nonni 74* esse] esset O*— omnipotentia] -tiam D — 31 infirmiusque] -miorque F, -musque O* anteriusue] -usque EKr 32 in deo] ideo F 5, 1 haec..cum) G*,haec G€

mecum OJ religio » G*

2 incidi] didici IN

multaadque]multaquejj

quos» Y*

cum] + ei Br,

ai» L&£EKG:

3

CAP. 4-6

5

creatore Deo testante de se, haec ita continebantur : Ego sum qui sum, et rursum : Haec dices filiis Istrahel : Misit me ad uos is qui est. Admiratus sum plane tam absolutam de Deo significationem, quae naturae diuinae inconpraehensibilem

15

cognitionem aptissimo ad intellegentiam humanam sermone loqueretur. Non enim aliud proprium magis Deo quam esse intellegeretur, quia idipsum quod est neque desinentis est aliquando neque coepti. Et id quod cum incorruptae beatitudinis potestate perpetuum est non potuit aut poterit aliquando non esse, quia diuinum omne neque abolitioni neque exordio obnoxium est. Et cum in nullo a se Dei desit aeternitas, digne hoc solum quod esset ad protestationem incorruptae suae aeternitatis ostendit. 6. Et ad hanc quidem infinitatis significationem satis fecisse sermo dicentis: Ego sum qui sum uidebatur, sed magnificentiae et uirtutis suae erat a nobis opus intellegendum. Namque cum esse ei proprium esset qui manens semper non etiam aliquando coepisset, aeterni et incorrupti Dei dignus de se hic rursum auditus est sermo: Qw: tenet caelum palma et terram pugillo, et rursum: Caelum mihi thronus est, terra autem scabillum pedum meorum. Quam domum mihi aedificabitis, aut. quis locus erit. requietionis

5, 4 Exod. 5, 14.

5 Exod. 5, 14.

6, 2 Exod. 5, 14.

6-I5. 40) 12.

DLEN

7 Is. 66, 1-2.

FK (w. y, 13—6, 6 fere evanuerunt)

KK AB!

GOJYZ

5rursum]iterum Br 5/6 misit ... qui est] qui est misit me ad uos LF K 6is> E*.4* de» N*?Br* deo] domino Br 7 diuinae] + ad Br

9 loqueretur] loquebatur N*! intellegeretur] -getur K A, -gitur

magis» A* FBrZ Wu

deo» KrAA*

10

desinentis] desinens N, desinen-

11 coepti] incaepti E, cepit N — et] sed DL Kr pu — quod) A* LESC) 13 omne 12 non potuit? L* cum} N, in eum K, in eum cum KT abolitioni] obol- D, absol- IN neque] neque K*, omninoque Br, omne ne G* dei» N — 15 14exordio]-dium Kr — et? L*F — a) N,sicO! p.corr. protestationem] -nibus Br ad» Nina K Bx digne] dignu/ Kr 5, 16/6, 1 ostendit ... infinitatis »E 2 — uidebatur ego sum qui in&initatis] infirm- L*?N] 6,1ad» N et» Kr Ge, adque 3magnificentiae] -tiam Kr G sum BrO] — sum!) Kr 4 + ei esse proprium esset L, esset ei proprium esse N a» GC BrOJ hic rursum] hic 6 de se] etiam / 5 etiam] enim IN qui] quia Br rursus

E /A*, rursum

Y*, rursum hic Y!

auditus] a.ditus F*, additus FC

6/7 — caelum tenet Br — 7 palma] palmo NFKKrBrOJYZ

— 7/8 —

scabillum] scam8 thronus] sedes F, sedes thronus / thronus mihi E 9 meorum] eorum Br E A G*?, -ellum Le NFKrBrGOJYZu DL*

erit) K*1,4* G*

requietionis] requiei IN

PL 29

6

HILARI LIBER I

meae ? Nonne manus mea fecit haec ? Vniuersitas caeli palma Dei tenetur et uniuersitas terrae pugillo concluditur. Sermo | autem Dei, etiamsi ad opinionem religiosae intellegentiae proficit, plus tamen significationis introspectus sensu continet quam exceptus auditu. Nam conclusum palma caelum 15 rursum Deo thronus est, et terra quae pugillo continetur eadem et scabillum pedum eius est : ne in throno et scabillo secundum habitum considentis protensio speciei corporeae IO

posset intellegi, cum id quod sibi thronus et scabillum est

20

2

^

30

rursum ipsa illa infinitas potens palma ac pugillo adpraehendente concluderet, sed ut in his cunctis originibus creaturarum Deus intra extraque, et supereminens et internus, idem circumfusus et infusus in omnia nosceretur, cum et palma pugilloque continens potestatem naturae exterioris ostenderet, ac thronus et scabillum substrata esse ut interno exteriora monstraret,

cum

exteriora sua interior insidens

ipse rursum exterior interna concluderet: adque ita totus

ipse intra extraque se continens neque infinitus abesset a cunctis, neque cuncta ei qui infinitus est non inessent. His igitur religiosissimis de Deo opinionibus ueri studio detentus animus delectabatur. Neque enim aliud quid dignum esse Deo arbitrabatur quam ita eum ultra intellegentias rerum esse, ut in quantum se ad aliquem praesumptae DLEN

9 FK (w. 6, 15-24 fere illegibiles)

Kk AB

GOJYZ

10 mea fecit] meae fecerunt Br haec] + omnia L F K KrZ palma] palmo FKBrOJYZ . 10/11 — tenetur palma dei KT, dei palmo tenetur Br 11 dei) N° deitenetur] detinetur K — 12religiose D“! — 13 proficit] profecit D G* continet] -netur Br 14 exceptus] expertus XT auditu] -tui LC p. corr.? conclusum]-sus Br palmo NFKKrBrOJYZ 15deol] dno L* tronus D À et» N 16 scabillum] scam- D LE A G*?, -llum NFKrAceGOJYZyu est? A* trono D scabillo] scamDL*EA,-elo Le

NFKrBrGOJYZy

17 considentis] consedentis D N

protentio N — corporeae] corporae À — 18 posset] possit KT A, posit Br thronus] tronus D A, + est N Kr scabillum] scam- D L* E A, -ellum LeNFKrBrGOJYZu est? INKr 19 — illa ipsa A palmo NFKB/JYZ adpraehendente] conpr- F KrZ 20 concluderet] -dere N ut] et N 21 internus] aet- L*, -rius E idem] + et E*, id est FKrOy, + est Z 22 palma] -mo N Fc Br J 23 pugilloque] -llumque DG*, -llusque EKrGeYZ yu exterioris] -res G* 24 ac] an N, et ] tronus D A et] ac KrO scabillum] scam- D L*EÀ, -ellum LeNFKrAAGOJYZyu ut] et KrA interno] in trono D, -na et N 25 exteriora] inter- À 25/26 insidens ipse rursum exterior) K*! 26 ipse] ipsum Kr exterior] -riorum Kr 27 ipse] ipsa E* se» Ern a» Kr 27/28 abesset ... infinitus est > K* 28 est» A* inessent] essent K A O* 29 religiosissimis] -giosis Br, -giosas ;4* ueri] uiri D 30enim) O* quid]aliquid KrG 30/31 neque enim ... arbitrabatur» K* 31 — ita ultra eum N, ultra eum ita F* ultra» O* intellegentias] -tiam D — 31/32 — rerum intell. E

CAP. 6-7

7

licet opinionis modum mens infinita protenderet, in tantum

omnem persequentis se naturae infinitatem infinitas inmo35

deratae aeternitatis excederet. Quod cum a nobis pie intellegeretur, tamen a profeta haec ita dicente manifeste confirmabatur :Quo abibo a Spiritu tuo, aut a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu illic es ; si descendero in infernum, et ibi ades ; si sumpsero pinnas meas ante lucem et

4o

me et tenebit me dextera tua. Nullus sine Deo neque ullus non

in Deo locus est. In caelis est, in inferno est, ultra maria est.

—

IO

Plo

habitauero in postremis maris, etenim illuc manus tua deducet

Inest interior, excedit exterior. Ita cum habet adque habetur, neque in aliquo ipse neque non in omnibus est. . 7. Quamquam igitur optimae huius adque inexplicabilis | intellegentiae sensu animus gauderet, quod hanc in parente |. suo et creatore inmensae aeternitatis infinitatem uenerare- | tur, tamen studio adhuc intentiore ipsam illam infiniti et aeterni Domini sui speciem quaerebat, ut incircumscribtam inmensitatem in aliquo pulchrae intellegentiae esse opinaretur ornatu. In quibus cum religiosa mens intra inbecillitatis suae concluderetur errorem, hunc de Deo pulcherrimae sententiae modum profeticis uocibus adpraehendit: De magnitudine enim operum et pulchritudine creaturarum consequenter generationum conditor conspicitur. Magnorum crea-

37 Ps. 138, 7-10. PACS

DLEN

EME

FK (w. 6, 36—7, 2 et 7, 10-11 vix legibiles) Kt

AB

GOJYZ

35 cum} G* inmoderatae]-ta YZ infinitatem]-tate B" 34se»? Z manifeste » KrG* 36 dicente] -tem O* intellegeretur] -getur A* al] ab abibo] ibo DKrYZ 37 confirmabatur] -bantur lLcBr 38 si?] et si quo a facie tua A aut] et F KT ENFCABrO pennas 39 et ibip N descendero] discendoro L* KrGOJZ antelucem] diluculo K — 40 meas] meos E* LeENFKKrGOJYZ 42in?|etin L, et N — es?» E 41 ullus ? N illuc] illic L EN G*OJ E*, habeat cohabetur EC postea habetur que habeat habetur] adque habet 43 aliquo] + non est / iniisine XY? 44 neque!] + non Z correctum non? Y* 2 sensu animus] sensus Br*, 7, 1/2 — intelligentiae inexplicabilis Y infinitatem» KT, 3et]+in À ^ immensae] simm- N* sensanimus Bre? infiniti BT, infinita G*

4 intentiore] -rem D, -tionis L'*!, -ri Kr G, interiore

5 4/5 et aeterni] si OC p. corr. 6 inmensitatem] -tate Br J, ads deo] 8 errorem] -re D religiosa] -sae Kr 7 ornatu] ordinatu ÆA* profeticis] profecis À — 10 enim operum et 9 modum) Y* domini Br pulchritudine? Br ^ operum) ÆA* infiniti et] infinitam .N / NY*? ut] + unam BrO quaerebat] -batur D

8

20

HILARI LIBER I

tor in maximis est et pulcherrimorum conditor in pulcherrimis est. Et cum sensum ipsum egrediatur operatio, omnem tamen sensum longe necesse est excedat operator. Pulchrum itaque caelum aether terra maria et uniuersitas omnis est, quae ex ornatu suo, ut etiam Graecis placet, digne cosmos id est mundus nuncupari uidetur. Sed si hanc ipsam rerum pulchritudinem ita sensus naturali metitur instinctu ut etiam in quarundam uolucrum ac pecudum accidit specie, ut dum infra sententiam sermo est, sensus tamen idipsum intellegens non eloquatur, quod tamen rursum dum sermo omnis ex sensu est, sensus sibi ipse loquatur intellegens, nonne huius ipsius pulchritudinis Dominum necesse est

totius pulchritudinis esse pulcherrimum intellegi? Vt cum

25

^

aeterni ornatus sui species sensum intellegentiae omnis effugiat, opinionem tamen intellegentiae sensus non relinquat ornatus ? Adqueita pulcherrimus Deus est confitendus, ut neque intra sententiam sit intellegendi neque extra intellegentiam sentiendi. 8. His itaque piae opinionis adque doctrinae studiis animus inbutus in secessu quodam ac specula pulcherrimae huius sententiae requiescebat, non sibi relictum quidquam aliud a natura sua intellegens, in quo maius officium praestare conditori suo munusue posset, quam ut tantum eum esse

intellegeret, quantus et intellegi non potest et potest credi :

DLEN

FK (wm. 7, 12-19 et 7, 27-6, 3 male legibiles) Kt

121est» NI sensum] -su N

AB

GOJYZ

pulcherrimorum] purchrorum / A 13 cum? ipsum] ipsa N egrediatur] supergr- BrO J

L* 14

tamen? FK — est] --ut L, »Kr 15aether] hae D, et aer Br, aer O* J,et Y Z 17 kocuoc L* FKr.AG*J, kóc uóc N, kocuwc OY, Rocuwc Z nuncupari] nunccupare À — si? À ipsam») Kr 18 pulchritudinem] -ne D — metitur] metiatur F K YZ,metur/ A 19accidit]incidat N, accedit Bu Gs O* specie] speciem L* IN 20 dum] dui K infra] intra E A sententiam] + quam Br est sensus] est census D, extensus E tamen]

c in G* 21 — rursum tamen KT 22 sensus] sensu L* sibi» A* ipse] ipsi À loquatur» E*! 24 — pulchertimum esse FK pulcherrimum] + esse L* —— 25sui]sensus Kr sensum]sensus L ^ omnis intellegentiae KT omnis] omnes L* 26 effugiat] -giant L* — 28 neque!» 4* sententiam] sapientiam L* extra] + sententiam N*, + sentiendi Ne 28/29 neque extra intellegentiam sentiendi) .4* 29 sentiendi »IN 8, 1 animus] -mis O*1 2 da PRP Ot specula] sc GC p. corr. pulcherrimae] -ma O J 3 quidquam] quequam Br 4 maius] magis Z praestare] -tari EN —— 5 conditori] -re L* munusue] minusue F Bru, munussuae O* posset] possit L*, posse K — 6 et!] + et KT non) Kr potest?] post K* potest!] possent KT

PL3T

CAP. 7-10

9

dum intellegentiam et fides sibi necessariae religionis adsumit, et infinitas aeternae potestatis excedit. 9. Suberat autem his omnibus naturalis adhuc sensus, ut

An

pietatis professionem spes aliqua incorruptae beatitudinis aleret, quam sancta de Deo opinio et boni mores quodam uictricis militiae stipendio mererentur. Neque enim fructus aliquis esset bene de Deo opinari, cum omnem sensum mors perimeret et oceasus quidam naturae deficientis aboleret.

Porro autem non esse hoc dignum Deo ratio ipsa suadebat,

10

deduxisse eum in hanc participem consilii prudentiaeque uitam hominem sub defectione uiuendi et aeternitate moriendi: ut in id tantum non existens substitueretur, ne substitutus existeret, cum constitutionis nostrae ea sola esse

ratio intellegeretur, ut quod non esset esse coepisset, non ut quod coepisset esse non esset. . 10. Fatigabatur autem animus partim suo partim corporis metu. Qui cum et constantem sententiam suam pia de Deo professione retineret, et sollicitam de se adque hoc occasuro secum, ut putabat, habitaculo suo curam recepis^

set, post cognitionem legis ac profetarum istiusmodi quoque doctrinae euangelicae adque apostolicae instituta cognoscit: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia

10, 7 Io. 1, 1-14.

FK (w. 9, 8-12 male legibiles) Kt. (desinit v. 10, 6: cognoscit) DLEN GOJYZ AB DN

intellegentiam]-tia 7dum]--etD 8 potestatis] -tates G*

F — et]eius/, ? G

fides] dem

incorruptae] incurreptae L* 2 spes] specie N° 9, 1 = omnibus his u 4 mererentur] mereretur D*1, mores] moris O* 3 sancta] -tam A ^ de deo bene 5 aliquis] aliqui D L* F* emerentur Br, .mererentur O* deficientis] -tes L* quidam occasus et + quidam] 6 Z eo deo] E Kr hanc] hac A 8 deduxisse] duxisse L* 7 deo] de deo FK G* aeternitate] -tatem 9 defectione] -nem IN prudentiaeque]..tia.quae K substitueretur] substituere KT — ne] 10non]+anteL,>F NFP,-tiBr cum) E 11 substitutus] substiturus 4*, substitus AC nec NO*? 11/12 — L* esse» L^ haec L*, ea» K* constituti constitutionis] 12/13 non ut quod coepisset esse non esset )L.' ratio esse E A 10, 1 autem) / — animus] -ma G*

pia] piam L*, pie G*

2 = etcum KT

3 professione] -ssio N

se? Kr

suam] sua K Br

hoc) YZ

7/22 et 6 adque apostolicae »N ut]et G* 4occasuro]casuro K KT deus erat ... gratia et ueritate: E verba seripturae non transcribit, sed babet solum : usque plenum gratia et ueritate

IO IO

HILARI LIBER I

per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Quod factum est in eo wita est, el uita erat lux hominum, et lux lucet in tenebris, et tenebrae eam non conpraehenderunt. Erat homo missus a Deo, cui nomen erat Iohannes. Hic uenit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumine. Non erat ille lux, sed ut testimonium permberet de lumine. Erat lux uera, quae inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. In hoc mundo erat, et mundus per ewm factus est, eL mundus eum non cognouit. In sua uenit, et sui eum non receperunt. Quod-

20

25

30

quod eum receperunt, dedit eis potestatem filios Dei fieri, qui non ex sanguine neque ex uoluntate wiri neque ex uoluntate carnis sed ex Deo nati sunt. Et uerbum caro factum est et habitauit in nobis. Et uidimus gloriam eius, glorium tamquam unigeniti a Patre, plenum gratia et ueritate. Proficit mens ultra naturalis sensus intellegentiam et plus de Deo quam opinabatur docetur. Creatorem enim suum Deum ex Deo discit. Verbum Deum et apud Deum in principio esse audit. Mundi lumen in mundo manens et a mundo non recognitum intellegit. Venientem quoque in sua a suis non receptum, recipientes autem sub fidei suae merito in Dei filios profecisse cognoscit, non ex conplexu carnis neque ex conceptu sanguinis neque ex corporum uoluptate sed ex Deo natos. Deinde uerbum carnem factum, et habi-

tasse in nobis, et gloriam conspectam eius quae tamquam unici a Patre sit perfecta cum gratia et ueritate.

DLEN FK (w. 10, 14-19 male legibiles) |V/ (inde a v. 10, 28: a suis) A Br GOJYZ

9 ipsum] illum O* 9/22 quod factum est ... gratia et ueritate: IN verba seripturae non transcribit, sed babet solum : etcetera. — 10 eo]ipso G* est?] erat OJ 11 eam] eum F* erat] fuit D u, + autem Br 12/13 hic uenit in testimonium ut testimonium perhiberet de lumine?» FAOJYZ 13 ut testimonium] + ut testimonium D*, > L* perhiberet] redderet G* — ille] ipse FG* — 13/14 non erat ille lux sed ut testimonium perhiberet de lumine» KBr 16hoc)FKABr'GOJYZy eum!]]ipum L* Ge7/Z 17sua] + propria Br receperunt] reciperunt D quodquod] quotquot LFKAGJYZ,-rautem DLe FF? — 18 — receperunteum DJ u eis] his FK fieri] + his qui credunt in nomine eius D Fu, + credentibus in nomineeius G* — 19uoluntateZ/;]uoluptateO —— 20et?» Br 21 habitauit] -tabit D — innobis? 4* ^ gloriameius) Br gloriam?} 4 ^ tamquam] quam os! 22 plenum] plenus FAGOJYZ ueritate] + et cetera G*OJYZ 23 naturalis] -les D — 24 docetur] edocetur y 25 ex] e O*? discit] dicit L*Z* 26 principio] principium ipso Br 27 uenientem] -te Br 28 sub fidei] suffidii L* merito] + merito A 29 profecisse] proficisse D K* V A conplexu] conplex / À, amplexu O* 30 neque ex conceptu sanguinis» G* ex conceptu] exceptu L* sanguinis] -nes O* uoluptate] uoluntate DL V*?4 — 31natos]natus Br G* carnem] carne D, cato L* 33 unici] unigeniti L perfecta] perta A

PI

CAP. 10-11

IO

Et

11. Hic iam mens trepida et anxia plus spei inuenit quam expectabat. Ac primum ad cognitionem Dei Patris inbuitur. Et quod antea de creatoris sui aeternitate et infinitate et specie naturali sensu opinabatur, hic nunc proprium esse etiam unigenito Deo accipit : non in deos fidem laxans, quia ex Deo Deum audit ; non ad naturae diuersitatem in Deo ex Deodecedens, quia plenum gratia et ueritate Deum ex Deo discit ;neque praeposterum ex Deo Deum sentiens, quia in principio apud Deum esse Deum conperit. Rarissimam deinde huius salutaris cognitionis fidem esse, sed praemium maximum noscit, quia et sui non receperunt et recipientes in filios Dei aucti sunt, non ortu carnis sed fidei. Esse autem

15

20

filios Dei non necessitatem esse sed potestatem, quia proposito uniuersis Dei munere non natura gignentium adferatur, sed uoluntas praemium consequatur. Âc ne idipsum quod

unicuique esse Dei filio fit potestas in aliquo infirmitatem fidei trepidae inpediret, — quia per sui difficultatem aegerrime speretur quod et magis optatur et minus creditur, — uerbum Deus caro factum est, ut per Deum uerbum carnem factum caro proficeret in Deum uerbum. Ac ne uerbum caro factum aut aliquid'aliud esset quam Deus uerbum aut non nostri corporis caro esset, habitauit in nobis : ut dum habitat non aliud quam Deus maneret, dum autem habitat in nobis non aliud quam nostrae carnis Deus caro factus esset : per D'IMENMERONZ 21 Bu. GO

Y2Z

11,1 trepida] -dat Br — 1/2 hic iam ... ac primum] desunt in V corrupto folio FK —— 3 creatoris] -turis 2 expectabat] spect- L* ^ inbuitur] inbuebatur et?] + pro FK — A4specie] spei V/* — hic] hoc L* N, id D*,-tores G* accipit] accepit F K.4, accipiat E* 5 unigenito] -tum Br EKB'Z 6 deo?] deum deos] duos D, de A* non] et non V6, et À 7 decedens] decidens Le BrOc JY Z, decides O*, EFKVABr'GOJu 8 discit neque praeposterum ex deo? N ex] de À decens F*, dicens FC conperit] + et 9 — conperit esse deum L, deum esse comperit N 10/11 — maximum praemium p 10 sed] ad Le ENAOJYZ receperunt] recipsui] + eum Le noscit] nostri B — quiaet]|quiiam BT sunt] sint YZ FK facti aucti] K* dei» 74* filio filios] 12 D 12/13ortu carnis …filios deinon) Y — 13 necessitatem] EVAGJYZ FK 14 dei] deus proposito] -tos N potestatem] -tate Y* xtate. dE 15acJaut F — idipsum] ipadferatur] defer- O*J] natura] -rae Br filio] filios L*FK, filium 16 esse dei] dei fieri N sum FK infirmitatem] EBrOJYZ fit]sit filioB LeN AV BGJYZ,+adeo 17 per sui difficultatem] persuadit facultatem K*, persuadet infirmita / À 18 speretur] speraretur pie aegerrime] egerrimae D, » O* facultatem K€ 20caro!] + factum A* optatur] obtaretur Br — 19 — uerbum? deum Br 7 aliud 21 factum] + est A* 7 caro uerbum? À ne] nec Br 74*, habitabit et habitauit] 22 L esse esset] aliud» N aliquid Br 23/24 non aliud quam habitabit O* ^ nobis] + ut dum habitauit (dg) L* 24 caro) Br deus ... aliud quam nos- desunt in V. detrito folio

DIM

12 25

HILARI LIBER I

dignationem adsumptae carnis non inops suorum, quia tamquam unigenitus a Patre plenus gratiae et ueritatis et in suis perfectus sit et uerus in nostris. 12. Hanc itaque diuini sacramenti doctrinam mens laeta suscepit, in Deum proficiens per carnem, et in nouam natiuitatem per fidem uocata, et ad caelestem regenerationem obtinendam potestati suae permissa; curam in se parentis sui creatorisque cognoscens non in nihilum redigendam se per eum existimans, per quem in hoc ipsum quod est ex nihilo substitisset;

et haec omnia

ultra intellegentiae

humanae metiens sensum, quia ratio communium opinionum consilii caelestis incapax hoc solum putet in natura rerum esse quod aut intra se intellegat aut praestare possit ex sese. Dei autem uirtutes secundum magnificentiam aeter-

naé potestatis non sensu sed fidei infinitate pendebat: ut Deum

in principio apud Deum

esse et uerbum

carnem

factum habitasse in nobis non idcirco non crederet, quia non

Ce] A

intellegeret, sed idcirco se meminisset intellegere posse, si crederet. 13. Ac ne in aliquo saecularis prudentiae tardaretur errore, ad piae confessionis huius absolutissimam fidem ita insuper per apostolum dictis diuinis edocetur : V?dete ne quis

135253. 60]:72- 8-15:

DISENMERET

AB

S GO TAXZE

25 = carnis adsumptae DD gratia et ueritate Br

inops] in.op.s O*

^26 gratiae et ueritatis]

12, 2per] super E et|ut O* 3regenerationem] gen- L* FKYZ 4 potestati] -tatis IN 74* / permissa] -ssam NN, -ssae K, + sententiae BrO J in]neN — inse» G* Sparentis]-ntiBT creatorisque] -resque D V/*, + munere N cognoscens] -ces O* nihilum] nihil L*, hilum G* redigendam] -dum L* 6 se] set N existimans] + subsistere N, existimas O* 7ex]subL* — nihilo]-lum B" intellegentiae] -ntia A*, + uitae OX, intellegentiam uitae OC 8 metiens] mentiens F O* sensum]

sensu OC quia] qua A*, quiaet 4€ ^ 9 putet? IN, putat Br — 10 intra infra se LC, intrare N — possit] posset D*! 11 uirtutes] uirtus BrO] potestatis] potestis Br, potestates G* — sed] + in Br pendebat] -bant D 13in]a DL* NF esse] esset À carnem] carne D, caro ;4* habitasse] abitasset Br 15 meminisset] -sse Z posse] posset N 13, 1 ac] hac L* Br* tarderetur K* diuinis dictis Li edocetur] -ceretur N

Marg. 11, 27 V f. 2A : de uera carne

Jinsuper? ] — per» L*

se] 12 Lc 14 €

PL 34

CAP. 11-13

re

uos spoliet per filosofiam et inanem deceptionem secundum traditionem hominum secundum elementa mundi et non secundum Christum : quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. In quo et circumcisi estis, circumcisione non manu facta in expohatione corporis carnis sed circumcisione Christi, consepulti ei in baptismate, in quo et resurrexistis per 10 fidem operationis Der, qui excitauit eum a mortuis. Et uos cum essetis in delictis et praeputiatione carnis uestrae, uiwificaui

cum illo, donatis uobis omnibus delictis, delens quod aduersum nos erat chirografum in sententiis, quod erat contrarium nobis, et ipsum tulit e medio, adfigens tllud cruci, exutus carne, et 15 potestates ostentui fecit, triumfatis his cum fiducia in semetipso. Respuit captiosas et inutiles filosofiae quaestiones fides constans, neque humanarum ineptiarum fallaciis succum-: bens spolium se praebet ueritas falsitati: non secundum communis intellegentiae Deum retinens, neque de 20 sensum Christo secundum mundi elementa decernens, in quo diuini-

tatis plenitudo corporaliter inhabitet:

D (Dtimdeav.13,])

LEN

FK

VAB

ut dum

infinitas

GOJYZ

4 spoliet] dispoliet N, desp- V/4Br Ge OC] YZ, seducat G* inanem] + fallaciam et GOJ, » YZ 6inhabitat] habitat F*OJYZ 7 corporaliter] 4- in quo et circumcisi estis in illo repleti quod est caput omnis principatus et potestatis L*, + et estis in illo repleti qui est caput omnis principatus et potestatis L^, + et in quo estis in illo repleti quod est caput omnis principatus et potestatis Br, + et estis in illo repleti quod (J y : qui) est caput omnis principatus et potestatis (G* : potestates) GO Ju et» L* circumcisiestis) N — 8 in]non/ expoliatione]-nem K — corporis]-ralis FK -- carnis corporis O9 consepuli]cumsepultii B — ei? E — inquo) E*! — resurrexistis] Br 10 excitauit] exsuscitauit / — 11 essetis] + rexistis /A*, surrexistis AC G* praeputiatione] praeputio L N Br G*OJ Y Z, et] + in Br mortui Br pi uiuificauit] + uos Br O J, uiuit OR praeputatione E V/, praeputiationes F K 12 donatis] donans Br Oc Z, donantis O* — uobis] nobis B" — omnibus] aduersus delens] delendo Br Oc delictis] -cta BrOZ omnia Br Oc Z 13chirografum] cyrographum Dr E, cerographum F*, cirographum FKG in FcYZ, chyrographum KA, chirographum Br, cyrografum J contrarium] -riorum F, sententiis] decreti Br, decreti in sententiis Oc J exutus] + se Br Ot, 14 e] de BrGOC] aduersarium Br, aduersum OC et?) Dr — 15 potestates] -tatis L* carne] carnem O*Ju exuens OC ostentui fecit] traduxit ostentui] hostetui Dr, hostenti F, ostendi K palam B'2O€ —— triumfatis] retriumphans Br, triumphantis O*, triumphans Oc 17 inutiles] uanas Br cum fiducia? Br his] is K*, illos Br Oc, iis u ineptarum —F* K ineptiarum] inhum- N humanarum] 18 19 falsitati] -tate Dr — 19/21 secundum succumbens] subcumbes O* retinens] pertingens E*, sensum … de christo? K*! — 20 communis)? L* 22 inhabitet] -tat Le KC, + et G* 21 — elementa mundi Dr retines O*

I4

HILARI LIBER I

aeternae in eo est potestatis, omnem

terrenae mentis am-

plexum potestas aeternae infinitatis excedat. Qui nos ad 2; diuinitatis suae naturam trahens, non etiamnum corporali praeceptorum obseruatione distrinxerit, neque per legis umbram ad sollemnia desecandae carnis inbuerit, sed ut omnem naturalem corporis necessitatem circumcisus a uitiis

spiritus criminum emundatione purgaret. Cuius morti con3o Sepeliremur in baptismo, ut in aeternitatis uitam rediremus : dum regeneratio ad uitam mors esset ex uita, et morientes

uitiis inmortalitati renasceremur, ipso pro nobis ex inmortalitate moriente, ut ad inmortalitatem una cum eo excitaremur ex morte. Carnem enim peccati recepit, ut in adsump35 tione carnis nostrae delicta donaret, dum eius fit particeps adsumptione non crimine; delens per mortem sententiam mortis, ut noua in se nostri generis creatione constitutionem

decreti anterioris aboleret ;crucise permittens, ut maledicto crucis obliterata terrenae damnationis maledicta configeret 4o omnia ; ad ultimum in homine passus, ut potestates dehonestaret, dum Deus secundum scribturas moriturus et in his uincentis in se fiducia triumfaret, dum inmortalis ipse neque morte uincendus pro morientium aeternitate moreretur.

Haec itaque ultra naturae humanae intellegentiam a Deo 4; gesta non succumbunt rursum naturalibus mentium sensiÎ

29 cf. Rom. 6, 3-5.

34 cf. Rom. 8, 3.

Dr (prima manus inde av. 133,44) LEN 23

FK

38 cf. Gal. 3, 13

V AB

GOJYZ

- potestatis est E omnem] omne Dr terrenae] terrae G* mentis] mentes DT, metis G* 24 infinitatis] -- suae naturae Br 25 diuinitatis] diuitatis L^*! suae naturam» Br etiamnum] etiamnunc LENYZ, etiam non BrK, etiam nos OJ corporali] -lium L 26 distrinxerit] destr- F* O, destrinxit E V/A legis] leges G* 27 inbuerit] =ret G* 29 consepeliremur] -limur E, cum sepelimur F, cum sepeliremur BtaY 4008 30 in?] ad N rediremus] redimeremur N, redi..remus O* 31 morientes] -tis Dr 32 inmortalitati] -liter Dr, -litate Æ4* inmortalitate] mort- KYZ° 33 moriente ut ad inmortalitatem) N° 34 recepit] recipit F in» DrBrG*y 35 — nostrae carnis ui 37 — generis nostri y creatione] -nem Br — 38anterioris]-res G* cruci|crucifigi NO J se] + affigi EC, + figi FKYZu permittens] + figi Br ut] + in Br maledicto] -tam Dr, -tio K], -tum 4° O*? 39 obliterata] -to N damnationis] maledictionis L F KZ, dominationis | 4* G maledicta] -tam Dr configeret] figeret Dru, confringeret E 41 dum] + non FK, cum Br secundum] 4- secundum G ^ scripturas secundum Y* scripturas] -ris G* moriturus] + carne L, moritur FK ednyZ 42 uincentis] -ndis L£ JC Y Z, uencentis G* in» E se] + cum LeZ triumfaret] -phare Dr inmortalis] -les G* 43 morientium] -nti N, -ntum | A moriretur Dr, operetur N° 44/45 = gesta a deo LN, sic GC 5. ras.

PES

CAP. 13-15

I5

bus, quia infinitae aeternitatis operatio infinitam metiendi

|

exigat opinionem:

|

ut cum

Deus homo,

cum

inmortalis

mortuus, cum aeternus sepultus est, non sit intellegentiae

ratio sed potestatis exceptio, ita rursum ex contrario non sensus

sed uirtutis

modus

sit, ut Deus

ex homine,

ut

inmortalis ex mortuo, ut aeternus sit ex sepulto. Coexcitamur ergo a Deo in Christo per mortem eius. Sed dum in Christo plenitudo est diuinitatis, habemus et significationem Dei Patris nos coexcitantis in mortuo, et Christum Iesum

non aliud quam Deum in diuinitatis plenitudine confitendum. 14. In hoc igitur conscio securitatis suae otio mens spebus suis laeta requieuerat, intercessionem mortis huius usque eo non metuens, ut etiam reputaret in uitam aeternitatis.

Vitam autem huius corporis sui non modo non molestam sibi

E

aut aegram

arbitrabatur,

ut eam

quod pueritiae litteras,

quod aegris medicinam, quod naufragis natatum, quod adulescentibus disciplinam, quod militiam esse crederet imperaturis, rerum scilicet praesentium tolerantiam ad praemium beatae inmortalitatis proficientem. Quin etiam id quod sibi credebat, tamen per ministerium inpositi sacerdotii etiam ceteris praedicabat, munus suum ad officium

publicae salutis extendens. 15. Sed inter haec emerserunt desperata in se et saeua in

DLEN

a v. 13, 48: cum aeternus) FK W(inde

V AB

GOJYZ

46 quia] qui Br infinitae] -ta E 7 operatio aeternitatis E metiendi] ment- L*?N FO* infinitam] -ta L*K operatio] -ti Br 48 mortuus] inmortalis] mort- E* cum?» 4* 47 ut] et Br est]sitN — sit]est Lc,» E — 49 ratio) E*, E! suppl. : sit ratio mortuis O* potestatis] -tates L* G*, + est E — ex] e W'Br]pu — 49/50 ita rursum ... — ex sepulto sit Y ^ coexcitamur] 51ex!» D! modus sit] sc GC p.ras. 53 — est christo] + et Le 52 ergo a» A* quo excitamur L*! significationem] -nis W,-nesFK . 54 cin FKV NW — et] plenitudo = coexcitantis nos W — — iesum christum W/ —— 55 plenitudine] -nem V/O Y

2 spebus] pe.bus F* conscio] conscia À 14, 1 igitur] ergo Eu 3 intercessionem] -ne Br requieuerat] quieuerat L*!, requieberat W huius corporis ^ G* huius) 4 — B uita uitam] —— O* metuens] metues 5 puetitiae] molestam] -tem L* modo non) [7 LNWFK litteras pueritiae quod 5/6 W* -rae litteras] FC pueritati F*, pueritate 7 adolescenti6 medicinam] + quod quod pueritiae litteras Br quod) Br 9 prae8 imperaturis] -toris Br O* J, -tori OC bus LCEFKCOJYZ quin] qui mium beatae] praetium beatae L*W'F, beatae praesentiam N° ministerium] myst- F* 10 tamen] tamquam L E*N, quid F* O* -des extendens] 12 W* ....oti N, positi inpositi] se] sese D u 15,1 — in se desperata W

PL 36

16

HILARI LIBER I

omnes inpiae temeritatis ingenia, potentem Dei naturam naturae suae infirmitate moderantium : neque ut ipsi usque

ad infinitatem opinandi de infinitis rebus emergerent, sed

^

An

intra finem sensus sui indefinita concluderent, essentque 1psi arbitri religionis, cum religionis opus oboedientiae esset officium : sui inmemores, diuinorum neglegentes, praeceptorum emendatores. : 16. Nam ut de ceteris hereticorum stultissimis studiis sileam, de quibus tamen sicubi occasionem sermonis ratio praebebit non tacebimus, quidam ita euangelicae fidei corrumpunt sacramentum, ut sub unius Dei pia tantum professione natiuitatem unigeniti Dei abnegent : ut protensio sit potius in hominem quam descensio ; neque ut qui filius hominis secundum tempora adsumptae carnis fuit, idem antea semper fuerit adque sit Dei Filius; ne in eo natiuitas PL 57 Dei sit, sed ex eodem

idem sit; ut unius Dei, ut putant,

inuiolabilem fidem series ex solido in carnem deducta conseruet, dum usque ad uirginem Pater protensus ipse sibi sit in Filium. Ali uero — quia salus nulla sine Christo sit, qui in principio apud Deum erat Deus uerbum — natiuitatem SAGE

Sam

035 22.

TG DA cto Tos KT

DICENOCW.

FK.

V.4B5*.

GOIYZ

2 ingenia] audacia W' potentem] potentiam L^ ^ naturam) L, + ex EV.AAGOJYZ JG3infirmitate] -tati W,-tatique F K,-tatem / — ipsiusque] ad ipsius L, ipsius quae EN W* ,4O*, hiipsiusque F K, ipsis Oc! — 4ad» IL,

ad infinitatem] ad infirmit-

infinitis] definitis sui] sensui F

D G*?, ad finit- F À, affinitate IN

LLW' —— emergerent] -gent G*

5 sensus? G*

de

sensus

indefinita] definitam L*, indefinitam Le, definita W' — ipsi]

sibil/.4GOJYZnq 6arbitri]-trii N G*, + in solo EV. ABrGOJYZ, Ex

code Bs

o0] Y.Z

16, 2sicubi >E*1

cumreligionis) À opus] opes sic Gcme 7 officium] -cio inmemores] memores W

occansionem L* W* [7 A4 Br*

sermonis] -nes Br, -ni

G Jpraebebit] praebuerit L tacebimus]-bo Br — ita]in W*, 5We — 4 ^ tantum pia N — 5ut|hecN protensio] professio W — 6 potius] magis N hominem] -ne NWFG descensio] dissentio N, discensio F* filius]filios G* — 8fuerit]fuit Br — adque]-- ita D dei filius] filius dei LOJYZy,deusfilius WK / ne] nec LeW,neque EV .AGOJYZ — 8/[9 ^ natiuitas dei in eo E 9 sed ex eodem idem sit? /*! uti» L*, et K* putant] putantur E 10 solido] solitudo O* 12 sit] natus sit DLeNGOJYZnpy, sit natus E V A Br filium] filio W 14 deum] dominum Br

Marg. 16, 10 W' f. 51 : patripassiani dicti

CAP. 15-17 Ij

17

negantes creationem solam professi sunt, ne natiuitas ueritatem Dei admitteret, sed creatio falsitatem doceret: quae

dum ementiretur in genere Dei unius fidem, non excluderet in sacramento; sed natiuitatem ueram nomini ac fidei creationis subicientes a ueritate unius Dei separabilem eum 20

facerent, ut creatio substitutionis perfectionem sibi diuini-

tatis non usurparet, quam ueritatis natiuitas non dedisset. 17. Horum igitur furori respondere animus exarsit, recolens hoc uel praecipue sibi salutare esse non solum in Deum credidisse

sed etiam

in Deum

Patrem,

neque

in Christo

tantum sperasse sed in Christo Dei Filio, neque in creatura sed in Deo creatore ex Deo nato. Maxime ergo properamus ex profeticis adque euangelicis praeconiis uaesaniam eorum ignorantiamque confundere, qui sub unius Dei sola sane utili ac religiosa praedicatione aut Deum natum Christum negant, IO

T ^

aut uerum

Deum

non

esse contendunt,

ut creatio

potentis creaturae intra unum Deum fidei sacramentum relinquat, quia natiuitas Dei extra unius Dei fidem religionem protrahat confitentum. Sed nos edocti diuinitus neque duos deos praedicare neque solum, hanc euangelici ac profetici praeconii rationem in confessione Dei Patris et Dei Fili adferemus, ut unum in fide nostra sint uterque non unus, neque eundem utrumque

DIIEJNL

W^

C"uKaaVb4b

GOLYZ

15ne» K 16admitteret|amittEV/ AO creatio falsitatem doceret] creatio in falsitatem decederet W, creatio ueluti falsitatem conpositi et simulati 17 ementiretur] -rentur L*, emeteretur K*, ementiret Ge dei doceret BO] excluderet] excluditur W*1 EV//ABrGOJ YZ genere] + creationis 19 creationis] -ni F, nomini ac] nomine K 18 sacramento] -tos G* subicientes]-tis D Y, substituentes Br —20/21 — non diuinitatis post -nem] 21 usurparet] -retur F* natiuitas] -tatis F*! respondere]-ri] ^ exarsit]-set O* — 2 in »«L* IN 17, 1furori]-re A*

3 in deum) L*-

4 sperasse] sperare L* W

FK Br

^ filio dei À

cteatura] ram B" ^ 6 eorum] meorum 4* — 7 ignorantiamque] -tiaque qui] quia Br ^ quisub unius] uniuscuiusque qui sub Z F,ignoramque O9 dei] + piatantum professione W' — utili? K*! — 8religiosa] necessaria W 11 ^ deum uerum O] deum? N.4* . 9 uerum] uerbum WW Le dei» W — 12 confitentum] -ndum D N F* K Br, FK relinquat] quatur — 15 14 solum] solitarium /€! ^ hanc]hunc -ndam FC, -ntium Le E dei?» 4* —— adferemus] afferremus F*, confessione] -nem N BrO J, » W' adferamus A*, afferimus Br G* J

Marg. 17,16 W f. j1Y : ut ipse putat et qui passus iuxta sabelli qui ipsum sibi ipsum quem pronitet (?) patrem

18

^

HILARI LIBER I

neque inter uerum ac falsum aliud confitentes: quia Deo ex Deo nato, neque eundem natiuitas permittit esse neque aliud. 18. Et uos quidem, quos fidei calor et ignoratae mundo ac sapientibus mundi ueritatis studium ad legendum uocabit, meminisse oportet terrenarum mentium infirmas adque inbecillas opiniones esse abiciendas et omnes inperfectae sententiae angustias religiosa discendi expectatione laxandas. Nouis enim regenerati ingenii sensibus opus est, ut unumquemque conscientia sua secundum caelestis originis munus inluminet. Standum itaque per fidem antea est, ut sanctus Hieremias admonet, in substantia Dei: ut de sub-

stantia Dei auditurus sensum suum ad ea quae Dei substantiae sint digna moderetur, moderetur autem non aliquo modo intellegendi sed infinitate. Quin etiam conscius sibi diuinae se naturae participem, ut beatus apostolus Petrus in epistula sua altera ait, effectum fuisse, Dei naturam I

naturae suae legibus metiatur, sed secundum magnificentiam diuinae de ! pendat.|Optimus enim lector est, qui tiam expectet ex dictis potius quam ^

152831610229922*

D'ISEINNUTARE

non

diuinas professiones se protestationis exdictorum intellegeninponat et rettulerit

13'28Petr, «5 4t

RNABI GIQUIRYSZ.

17inter] ut L*W uerum] uerbum O*! aliud]alius W^ Tee 17/8 — deo ex EX 18 nato] natum L* Fc

deo] deum

18, 1 uos] nos Z ignoratae] -ratum G, -rante /Z aclrap 1/2 mundo ac sapientibus? W ^ acsapientibus mundi? L*! ^ ac sapientibus] accipientibus Br 2 legendum] intellg- K uocabit] uocauit LENFKV*cABr'G*OJZy — 3infirmas]-mitas F* — 4inbecillas] -lles Z abiciendas] abigendas E G, ambigendas V/, ambiendas A 5 discendi] descendi L*, dicendi W, » E laxandas] -ntes Br . 6 nouis] nobis NWFKB regenerati] generati À ut] et W 8 antea] ante ENKVABrOJYZyu,» G* antea est ut] adtestetur F, anteeptus / K 9 dei] + audituri N — 9/10 ut de substantia dei? L*W —— 10 auditurus] -turis DW,-turi L,» I.N ad]aut L* — ea]Jet Br 12 infinitate] infinite N, infirmitate K 13 diuinae se] diuinaesse À ^ 14epistola FK.4BrYu + altera epistula /Z sua) DNOJYZ altera» W effectum] -tu Br fuisse] + se L naturam]-ra EV//4 — non] --in W 15 suae] tuae W metiatur] ment- Br diuinas] diuinitas F, sic KC p. corr. — professionis] -nes K* 16 magnificentiam] -tiae L*IW — de» N se tO protestationis] -nes I/ /4* G* 17 dictorum] lectorum L* 18 expectet] spectet D, expectat Lc A* ex] et P potius] pontine / Br inponat] exponat E*1 Marg. 17, 19 W f. 31V : id est quam deum

PL 58

CAP. 17-20 20

^

I9

magis quam adtulerit, neque cogat id uideri dictis contineri quod ante lectionem praesumpserit intellegendum. Cum itaque de rebus Dei erit sermo, concedamus cognitionem sui Deo dictisque eius pia ueneratione famulemur. Idoneus enim sibi testis est, qui nisi per se cognitus non est. 19. Si qua uero nos de natura Dei et natiuitate tractantes conparationum exempla adferemus, nemo ea existimet absolutae in se rationis perfectionem continere. Conparatio enim terrenorum ad Deum nulla est. Sed intellegentiae nostrae infirmitas cogit species quasdam ex inferioribus tamquam

superiorum indices quaerere, ut rerum

familia-

rium consuetudine admonente ex sensus nostri conscientia ad insoliti sensus opinionem educeremur. Omnis igitur conparatio homini potius utilis habeatur quam Deo apta, quia intellegentiam magis significet quam expleat ; neque naturis carnis et Spiritus et inuisibilium ac tractabilium coaequandis praesumpta reputetur, protestans et infirmitati se humanae intellegentiae necessariam, et ab inuidia esse liberam non satisfacientis exempli. Pergimus itaque de Deo locuturi Dei uerbis, sensum 15 tamen nostrum rerum nostrarum specie inbuentes. 20. Ac primum ita totius operis modum temperabimus, ut aptissimus legentium profectibus conexorum sibi libellorum ordo succederet. Nihil enim inconpositum indigestumque D (wv. 19, 4-20, 3 male legibiles) LEN

W

FK

V

AB

GOJYZ

19 quam] aquam Br*, ad quam B?! cogat] cogitat L, cognito N — id) Y* uideril-rit B dictis] dicitis B" contineri] -nerit Br — 21 cum] + intelligendus N — dei rebus W — 22 eius? O* ueneratione] generIj* p 23 qui nisi per se cognitus non est» IN 19, 1 uero] uera L* W

-- natiuitate dei et natura

Z

2 adferemus]

-rimus D W F, adfirmemus À, deferimus Br nemo] + enim 4* L* W F K, eam Br existimet] + haec F K, estimet Br 3 absolute

ea» DK I

4/5 -— infirmitas 4 terrenorum] -narum Br continere] -neri WOC inferiori5 cogit] coegit LENVACGOJYZ nostrae intelligentiae u familiarium] -liarum indices) A 6 tamquam? N bus] -riori N educeremur] 8insoliti] insolentis E* À, insoluti Ec, insolenti | F*K] utilis] -lius D 9 — utilis potius OJYZ edoc- Br, educemur O* magis] magnam habeatur] abeatur Br*, abetur Bre — 10 quia] quae G© 13 et!» et?» BrG*, ut OJ et!» W^ 11 expleat] -eant Br Br L*NW

infirmitati] -tatis WF, -tate G*

se] summae L*, suae WF K, sed

necessariam] necesaria Br intellegentiae] -tiam F K, + naturam IN satisfacientis] -ntes G*, -nti O* Y, -ndi Oev1J 14 inuidia] -diam W* specie] speciei N 16 nostrarum] nostrum W*! exempli] -plis Y LEN V /4GO^cyu — 2 libellotemperabimus] -rauimus 20, 1ita) W. succederet] sucend- K* 3 — succederet ordo E rum] bellorum 4 enim » K*1 Y*

PL 39

20

HILARI LIBER I

placuit j

An

adferre,

ne operis inordinata

trinitatis sermonem

^

congeries

rusticum

quendam tumultum perturbata uociferatione praeberet. Sed quia nullus per praerupta conscensus est, nisi substratis paulatim gradibus feratur gressus ad summa, nos quoque quaedam gradiendi initia ordinantes arduum hoc intellegentiae iter cliuo quasi molliore leniuimus, non iam gradibus incisum, sed planitie subrepente' deuexum, ut prope sine scandentium sensu euntium proficeret conscensus. 21. Post hunc enim primi huius sermonis libellum sequens ita sacramentum edocet diuinae generationis, ut baptizandi in Patre et Filio et Spiritu sancto non ignorent nominum ueritatem neque uocabulis intellegentiam confundant, sed unumquodque ita sensu concipiant ut est ac nuncupatur ; agnituri absolutissime in his quae dicta sunt, quod neque non ipsa ueritas sit nominis neque non nomen sit ueritatis. 22. Post hunc itaque lenem ac breuem demonstratae tertius liber, etsi sensim, tamen

iam

proficienter incedit. Nam id quod ultra humani sensus intellegentiam Dominus de se professus est, quantis potest potentiae exemplis ad intellegentiae fidem coaptat dicens:

21-.2:c5 M t1 28. 19;

D (wr. 20, 4-9 male legibies) LEN

W . FK

V AB

GOJYZ

4 adferre] off- IN operis] operum I, opus Br inordinata] -ti IN congeries] congemes W*%1 6 per] ad OJ Y conscensus] asc- Br, consensus O* substratis] subtractis Ecvl 7 paulatim? W 8 initia] itinera IV, inia /K** ordinantes] -nando E 8/9 -— iter intellegentiae W 9 cliuo] clibo I7, cliuio K molliore] meliore Br leniuimus] lin- E, lenibimus W iam] etiam D 10 incisum] intercisum E planitiae LWKVAG* subrepente] subiacente W deuexum] diu- LW F* K G* sine» W 11 sensu] sensum W euntium] eutium F*, e uitio K proficeret] proficisceretur L* Ie, proficisceret W*, possit proficere O / Y Z conscensus] consensus D*_A*, adscensus WC 21, 2 edocet] educet EN generationis] regen- W 3 filio] fili D ignorent] -rant 4* 4 intellegentiam] -tiae W 5 unumquodque] unumquemque Y* ita» W/ ^ sensu] -sum W* concipiant] conspiciant Levi, concipiat G* — ac]aut Y*Z ^ nuncupatur]-pantur D*,-peturE 6 agnitari /W absolutissime » 4* his].iis ; 7 + nominis sit W ueritatis] -tas F 22, 1 itaque] quoque À tae] -antem Br — 2etsi]et W 5 ad] et W

lenem] leuem Z brebem W demonstra3incedit]-det G* 4 quantis] quantum W

Marg. 22, 1 W f. 33: liber III

CAP. 20-24

21

Ego in Patre et Pater in me: ut quod ab homine per naturam haebetem non capitur, id fides iam rationabilis scientiae consequatur: quia neque non credendum de se Deo est, neque opinandum est extra rationem fidei esse intellegentiam potestatis. 23. Ouartus deinde liber initium sui ex hereticorum doctrinis auspicatur, seipsum uitiis quibus fides ecclesiae infamatur expurgans: ipsam illam perfidiae expositionem a multis non olim editam proferens, et subdole eos ac per id ^

inpussime unum Deum ex lege defendisse conuincens ; omni-

bus legis et profetarum testimoniis ita demonstratis, ut sine

Deo Christo unum Deum confiteri inreligiositas sit, et confesso unigenito Deo Christo non unum Deum praedicare perfidia sit. 24. Quintus uero tenuit eum responsionis ordinem, quem

^

heretici instituerant professionis. Namque cum unum Deum praedicare se secundum legem ementiti essent, unum quoque Deum uerum ex eadem proferre se fefellerunt: ut per exceptionem Dei et unius et ueri natiuitatem Domino Christo adimerent, quia ubi natiuitas est, ibi et intellegentia 296 To:*14, 10!

TUTEESINIEIAUEUKC

DASSpr GO NTY 7,

6me]+estZ — ab]inl/ ^ 7haebetem] hebitem D, aeuetem W*, stultam Wc m£, haebentem 1” 4, habentem Br, hebete Ocv!J iam» OC, tam / Y rationabilis scientiae] rationabili scientia EcCO / Y 9 fidei] ide Br 10 potestatis] -tates G*

23, 1quartus]-tis K* — Zauspicatur]-cantur Z4*, inchoat OC V! infamatur] infirmatur L/.4 BrOJ 3 expurgans] expugnans I/ A*, expugans G*! petfidiae] -dam Y — 4 non» YZ ^ editam olim LL* E, editam dei IN et] sed FK — 5 omnibus] + omnibus W* 6et] ac Bru 7deo» A christo» IN

non» J*

et] sed O

8 confesso] -ssio O*

christo] -tus JC

| non unum] nonum Br

24, 1 tenuit] tenet V//4 BrGO/ YZ Zheretici]-tice FC instituerant] stat- L*, constit- L6, instituerunt G* — professionis] -nes F€ deum» Br 3ementiti] mentiti EN Y essent] fuissent / —— quoque] quodque K* 4se>N 4/5 per exceptionem] perfectionem L* W, per professionem Br se fefellerunt … et ueri» F (wide ad v. 6) 5 ed» G* et?» W natiuitatem] -tate F* ^ domino] deo Br 6 quia] + se fefellerunt ut per exceptionem dei et unius et ueri F, quu Br et) E Marg. 22, 7 W f. 33: stultam Marg. 23, 1 W f. 55 : liber III

Marg. 24, 1 W f. 33": liber V

PL 40

22

HILARI LIBER I

sit ueritatis. Nos autem hisdem gradibus quibus idipsum negabatur docentes, nec duos deos nec solitarium uerum Deum, sed Patrem uerum Deum ita ex lege ac profetis praedicauimus, ne aut unius Dei fidem corrumperemus, aut

natiuitatem denegaremus. Sed quia secundum illos creato potius quam nato nomen Dei Domino Iesu Christo deputaretur potius quam inesset, diuinitatis ueritas ita ex auctoritatibus

profeticis

demonstrata

est, ut nos,

Domino

Iesu

Christo Deo uero praedicato, intra intellegentiam unius Dei ueri natiuae in eo diuinitatis ueritas contineret. 25. Sextus uero iam liber omnem hereticae adsertionis fraudulentiam pandit. Namque ut dictis suis fidem facerent, damnantes dicta et uitia hereticorum, Valentini scilicet et

^

Sabelli et Manichei et Hierachae, pias ecclesiae praedicationes uelamento professionis inpiae furati sunt, ut corr P* LeNV.ABrGOJYZ | autem?» L*WPFKBr his’lillisL£,eisZh — 13sicut] + et Br et? G sed) A rogoNWBru — etut I/ — ipsi] isti Br, + unum OC Marg. 28, 1 W f. 35": liber VIII

26 ^ ^

HILARI LIBER I

uoluntatis potius et unianimitatis quam diuinitatis adserunt ueritatem. Sed nos haec ipsa suis uirtutibus pertractantes, fidem in se diuinae natiuitatis continere ostendimus. Et omnes dictorum dominicorum professiones reuoluentes totum adque perfectum, ex apostolicis praeconiis ac sancti Spiritus proprietatibus, et paternae et unigenitae maiestatis sacramentum docuimus : cum et in Patre Filius intellectus et Pater in Filio cognitus unigeniti Dei natiuitatem et perfecti in eo Dei ostenderent ueritatem. 29. Parum autem est in rebus ad salutem maxime necessariis sola ea ad satisfactionem fidei adferre, quae propria sunt: quia plerumque blandiente sensu fallant dictorum PL 45 nostrorum inexploratae adsertiones, nisi etiam propositionum aduersarum demonstratae inanitates fidem nostram in eo ipso quod ipsae ridiculae esse arguantur adfirment. . Nonus itaque liber totus in repellendis his quae ad infirmandam unigeniti Dei diuinitatem ab inpiis usurpantur intentus est: qui dispensationis occulti a saeculis mysterii inmemores, euangelica fide Deum adque hominem praedicaEJ

20

^

2959 cfe EP DEN

W

6 10; PIRER

V A Br

GOJYZ

14 uoluntatis] -tates G unianim. D PER AA unainiTu. LNWPc-FeKVBrGOJYZuy adserunt] adferant W, adserant PFK 15 pertractantes] pretr- Br 16 diuinae] di..et..uine / continere] contine A* 17 totum] totumqueZ 18 apostolicis] euangelicis W ^ ac] adF 18/19 — spiritussancti G— 19 unigenitae]-ti Y Z — 20 filius] + sit W 22 ostenderent] -ret F Bru 29, 1 — est autem p. est} Z ^ in rebus est / 2 sola ea] sola D LN W Oc J, sole BrO* 3 plerumque] plerum À blandiente sensu] blandientes sensu N, blandientes sensum PFKOJYZu . dictorum] doctorum L* ^ 4inexploratae] in exemplo ratae W* adsertiones] -nis D W* Br 5 demonstratae] -trantes N° inanitates] -tatis D T/ Br, inanimtatis / À, adsertiones L* Ic, adsertionis WX*, adsertione N, nanitates

F*

Z

6ipsae] ipsa ae

esse) L*O] adfirment] -mant W* 7 nonus itaque] nonusque Br repellendis] pellendus W/*, pellendis W1, refellendis V? GZ his] iis u 8 infirmandam] firm- P* dei» W diuinitatem] natiuitatem DLNWPFKG*OJYZy ?9dispensationis] -nes N — occulti] occe / Br saeculis] -lo P FK — mysterii] -riis W,» Br spatium relinquens vacuum — 10 inmemores] memores B" euangelica] -cae De BrOJ fide] fidei D B1 O J, fides À praedicari] -re G* J Marg. 29, 7 W f. 56v : liber VIIII

CAP. 28-29

ri non recordentur.

Namque

27

cum

Deum

esse Dominum

Iesum Christum, et similem Deo esse et aequalem ut Deum

C1 —

20

2 An

Filium Deo Patri, natum et ex Deo et secundum natiuitatis proprietatem, in ueritate Spiritus subsistere negant, his niti dictorum dominicorum professionibus solent : Quid me dicis bonum? Nemo est bonus nisi unus Deus: ut cum dici se bonum coarguat et non nisi bonum Deum unum esse testetur, et extra bonitatem Dei sit qui bonus est, et in Dei non sit ueritate qui unus est. Quibus dictis etiam haec ad inpietatis suae argumenta conectunt: Haec est autem wita aeterna, ut

cognoscant te solum uerum

Deum

et quem misisti Iesum

Christum:

Deum

confessus

ut solum uerum

Patrem,

nec

uerus ipse nec Deus sit, quia solius ueri Dei exceptio significatae proprietatis non excedat auctorem. Non ambigue autem hoc ab eo dictum esse intellegendum, quia idem dixerit: Non potest Filius facere ab se quicquam,

nisi quod uiderit Patrem. facientem: ut cum nihil nisi de exemplo operis possit operari, naturae in eo intellegatur infirmitas, quia nequaquam sit omnipotentiae conparan-

30

dum quod alienae operationis subiectum est necessitati, et ratio intellegentiae hoc suadeat in omnibus a se posse et non posse differre. Differre autem eo usque, ut de Patre Deo haec

15 Lc 18; t9.

20 Io. 17, 3.

DI N. V7 (nsque adu. 29,270 4 PER

26 Io. 5, 19.

KAB,

GO] YA

11recordentur]-dantur L€ — namque cum] nam quaecumque F deum esse dominum] s LC f. corr. dominum] deum INBr, + nostrum PFKOJYZy 12-essedeoF deum]deo G* 12/13 et aequalemut deumfilium ? K*! — 13patri] patre L* Ie Ge — et!» V/A Br Maffei — deo] eo BrG*OC — et?) A* 14 ueritate] -tatem O — negant] negent L*W 15 professionibus) W' dicis] dices W*1 16est> N° unus] solus ox ^ bonum se YZ ut] et D W^ 17 bonum?] unum Br testetur] testatur DPFKW YZ — 18e! »WP* — si!» DLNY — 19 uetitate] tatem O — dictis? P* ^ ^ haecetiam W' —— inpietatis] pietatis 4, impietates G* 20 conectunt] conn- PF KZ, conectant 7/4 21 solum } ^ deiueti WWBru — 24 23 solius] solus K*! ^ deum uerum L* P* excedat] -dit non] nom/ Br proprietatis] -tes P* significatae] ta N° + autem ambiguae W — 26 idem] DLW*PFKV 25ambigua N-. ipse L*W' + filius ab se facere quicquam N W' Br G, ab se quicquam filius 27 facere A, filius a se quicquam facere Z — abJa LNWPcFBrOJYZ nisi>IN*

nisi quod usque ad II, 7, 4 : ut est uerba desunt in W, uno folio et uno

quaternione amissis ratio] + ras.2G

31 necessitati] -tate IN ^ 30 operationis] -ni L* N 31/32et non posse? G suadeat]-det K€! hoc]s]!

28

3 An

HILARI LIBER I

ita professus sit : Pater maior me est. Et cesset in professione absoluta aduersandi calumnia, quia inpiae uaesaniae sit honorem ac naturam Dei tribuere abnuenti. Omni autem modo in tantum eum a proprietate ueri Dei abesse, ut etiam

testatus haec fuerit : De die autem illa et hora nemo scit, neque PL 44 angeli in caelis neque Filius, nisi Pater solus: ut cum Filius nesciat quod Pater solus sciat, longe alienus sit nesciens a 40

sciente, quia natura ignorationi obnoxia non sit eius uirtutis

et potestatis, quae a dominatu ignorationis excerpta sit. 30. Haec itaque corrupto deprauatoque sensu inplissime ita intellecta esse monstrantes, omnes dictorum causas ex

his ipsis uel interrogationum uel temporum uel dispensationum generibus adtulimus, causis potius uerba subdentes, non causas uerbis deputantes: ut cum a se dissideat Pater maior me est et Ego et Pater unum sumus, neque idem sit Nemo bonus est misi unus Deus et Qui me uidit, uidit et Patrem, uel certe tanta a se diuersitate contraria sint Pater, omnia tua mea sunl el mea tua et Vt cognoscant te solum uerum IO

Deum, uel illud Ego in Patre et Pater in me et De die autem et

33 Io. 14, 28.

37.MCX13,:32-

30, 5. Io. 14528. 6 Io. 10, 30. 7 Lcs185; 19510: 145 9: 9/TO- 67, 3: 10No 145 1-MCTs, 172;

D'ENSPFRTEABL 33 sit] fuit Br

8To- r7, 10.

G QTY.

me» F*

et cesset D P F K Y Z, cesset itaque L*, et nec

est LC, et necesse est N 1”A GO J, et cessit BT professione] + ne L* — 34 absoluta] + ab NC aduersandi] adseruandi N calumnia] 4- uideatur VAGOJ uaesaniae] -nia D, -nae Br 35 abnuenti] adn- Br omni] omnem L*, omnia N P* V/ autemjenimL* — 37 testatus] testus À ^ nemo,scitethora;4 ^ 38incaelis] caelorum IN filius!] + hominis Br Oc J

^ LeV

solus pater F 39 sciat? A* sit] scit P* K*? a] ab ABrGOJ 40 ignorationi] -tion / DX obnoxia] -xi K*, -xa À

uirtutis] ueritatis Lc vl 41 et potestatis »^4* a» O*YZ tu]-tui L/74 Y — excerpta] excepta LG] Y Zu, excerta O*

domina-

30, 1 itaque] + de PFK inpiissime] -mi N, piissime Br Zita] et Br intellecta] -tam L*, intecta P* 3 his] is G ipsis uel| ipsius Br temporum]-ralem Br despensationum l/A ^ 4 generibus adtulimus] generattulimus BT causis]-sas;4* ^ subdentes|saluantes Br 5 deputantes] disput- N dissideat] -deant L 6 et!] + iterum V/A idem sit]

iddemisit À — sit? D — 7est? L* N.ABrOJY*Z unus]solus A + iterum et L/.4G* OY, + iterum J uidit”“] uidet Lc F Br Gc

et!] 9

omnia]omni O* et?] + iterum V/.4BrO J Y, + iterum et G*, + rursum et Zo» vut» Ot solum» A uerum 5 L* 10 deum» F uel] et Y* me] + est À et?] + iterum V//4 G*?2O JY — autem? D A Y, + illa NKeZ

CAP. 29-31

29

hora nemo scit, neque angeli in caelis neque Filius, nisi Pater solus, intellegantur in singulis et dispensationum praedicationes et consciae potestatis naturales professiones ;et cum idem sit dicti auctor utriusque, demonstratis tamen uirtutiI

^

A

bus generum singulorum, non pertineat ad contumeliam uerae diuinitatis quod ad sacramentum fidei euangelicae sub dispensatione et causae et temporis et natiuitatis et nominis praedicatur. . 31. Decimi uero libri eadem est ratio quae fidei. Nam quia ex passionis genere et professione quaedam per stultae intellegentiae sensum ad contumeliam diuinae in Domino Iesu Christo naturae uirtutisque rapuerunt, ea ipsa demonstranda fuerunt et ab his inpiissime intellecta esse et a Domino ad protestationem uerae et perfectae in se maies-

tatis esse memorata. Namque his sibi dictis, ut religiose inpii

sint, blandiuntur : Tvistis est anima mea usque ad mortem, ut PL 4;

longe a beatitudine adque incorruptione Dei sit, in cuius 10 animam dominans metus tristitiae inminentis inciderit ; qui etiam usque ad hanc praecem consternatus fuerit passionis

necessitate :Pater, si possibile est, transeat calix iste a me, et sine dubio timere uideretur perpeti quod ne pateretur orauerit :quia patiendi trepidatio causam adtulerit deprae:; candi; in tantum uero infirmitatem eius obtinuerit uis doloris, ut in ipso crucis tempore diceret :Deus Deus meus,

31, 8 Mt. 26, 38.

D IZNUBJAK

12 Mt. 26, 39.

16 Mt. 27, 46.

AVdsABr aG O JS

11angeli N° incaelis] mali F — filius] + hominis BFOC] 12solus] 13 consciae] conscientiae K Y Z* intellegantur] -guntur Br soli F potestatis] -tates D L* G* naturales]-lis DBr G* Y Zu — professiones] demonstratis] -rantis K* 14 dicti auctor] actor N et?] ut À -nis DBr 16 euangelicae] 15 pertineat] -nebat N° tamen]testamenti L* P FK + di D* 17 e! N ratio]siPlp.ras. ^ quae]--et PF KZ — quia] qui A* 31, 1libi? N 2 stultae] stultitiam P F K, + et Br 3 domino] deo Br, + nostro G Oc J, uirtutisque] dominum nostrum Y Z — 4 iesu christo] iesum christum YZ rapuerunt] quaerunt Br — 5 fuerunt> Br -tutisquae P* K*, -tutis quam B" 6 his]is G*,iis GC ^ intellecta esse] intellec / Br spañio relicto spatio relicto inpiü]impiis F* — 8 7namque]nam N in»] domino] deo BrO/ 10 animam] -ma Br, -mum GYZ est] + enim IN sint] sunt 44* G* ? 11 hanc» K* inciderit] inced- D, -deret Y Z inminentis] -tes G* me calix iste a -K* F* -tem necessitate] 12 / praeesse praecem] uideretur] uidetur V/ 4 Br O Y, uideatur J 13timere]timore O] W.ABr meus] + 16diceret] dicerit G* + uideturtimere Br — 15eius» YZ spatium 6 K

30

HILARI

LIBER I

quare me dereliquisti ?; qui etiam usque ad quaerellam desolationis suae, passionis acerbitate commotus, auxilii inops paterni Spiritum in hac uoce emiserit cum dixit : Pater, 20

A

IO

I A

commendo

in manus

tuas

Spiritum

meum,

et exhalandi

Spiritus trepidatione turbatus tuendum hunc Deo Patri commendauerit, quia commendationis necessitatem desperatio securitatis exegerit. 32. Sed stultissimi adque inpiissimi homines, non intellegentes nihil contrarium in rebus hisdem ab eodem dictum fuisse, uerbis tantum inhaerentes causas ipsas dictorum reliquerunt. Nam cum longe multumque diuersum sit 7 islis est anima mea usque ad mortem et Amodo widebitis filium hominis sedentem a dextris uirtutis, neque idipsum sit Pater, si possibile est, transeat calix iste a me et illud Calicem quem dedit mihi Pater meus, non bibam eum ?, longeque diuersum sit Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? ab eo Amen dico libi: Hodie mecum eris in paradiso, multumque dissentiat Pater, commendo in manus tuas Spiritum meum et illud Pater, remitte illis, quia quod faciunt nesciunt, ad inpietatem recciderunt diuinorum dictorum incapaces. Et cum non conueniat trepidationi et libertati, festinationi et excusationi, quaerellae et adhortationi, diffidentiae et intercessioni,

19. 1:c-0255 40. 32, 4 Mt. 26, 58.

272140: 1561235145»

II INTE Pob

p BE

5 Mt. 26, 64.

11 Ec: 25, 46.

6 Mt. 26, 39.

ZIo.189r0x-

9 Mt.

12 Et 23, 34.

EO

17usque? N° 19paterni] pater nisi F*, paterninisi FC,-num Y* — hac] hancL*PFKYZ,acO* | uoce] uocem PFKO*?YZ emiserit] mis- À cum] dum B — 20 — commendo spiritum meum in manus tuas |” À, in manus tuas commendo spiritum meum OJYZ exhalandi] exalandi LPFKGJYZ, inalandi Br 21 tuendum] tum eundem [A 22 commendationis] -daticis Br — 23 + exegerit securitatis À, » BT spatio relicto 32, 1 sed] + hi A stultissimi] ultissimi Br 2 rebus] nobis L*1 hisdem] isdem L PF K* V .4G* Y, iisdem Gh 3ipsas? LPF 4 reliquerunt] relinquerunt Br — multumque? L* sit] quaesit L* — 6a] ad REG uirtutis] + dei N neque] + et G* 7 + a me calix iste NBrJZ 8 — mihi dedit Br meus»? K*! eum] illum Le BrOJ YZ 9 quare] quarem O* dereliquisti] reliquisti L ab eo] aut illud DP FeKyu, a.illud F* amen] + amen Z 10 multumque] multum F, multumquoque GOJY Zu 11 — spiritum meum in manustuas À — 12— remitte pater N — quod]quid BrO/ quod faciunt nesciunt] nesciunt quid fatiant B ad]sic G€ p. corr. 13 recciderunt] recederunt P*, recesserunt PC et|ut D 14conueniat] ueniat À festinationiet? L* excusationi] + et oboedientiae L* 15 adhortationi] + et /

CAP. 31-33

ax

diuinae professionis naturaeque inmemores ad argumentum inpietatis suae dispensationis gesta et dicta tenuerunt. Itaque nos, demonstratis omnibus quae in sacramento et PL 46

animae et corporis Domini Iesu Christi sunt, nihil inexploratum, nihil tacitum dereliquimus. Sed dictorum omnium pacificam intellegentiam singulis quibusque causarum generibus coaptantes, nec trepidare fiduciam, neque euitare

20

uoluntatem, nec conquaeri securitatem, nec commendatio25

nem sui orantem aliis ueniam desiderasse monstrauimus, fidem dictorum uniuersorum absoluta euangelici mysterii praedicatione firmantes. 33. Igitur quia desperatissimos homines ne ipsa quidem resurrectionis gloria intra religionis intellegentiam edoctos cohibuit, sed aut per dignationis professionem inpietatis suae arma sumpserunt, aut sacramenti reuelationem ad Dei

^

IO

contumeliam transtulerunt, ut per id quod dictum est: Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum, dum communis nobis adque ipsi et Pater Pater est et Deus Deus est, extra exceptionem Dei ueri sit in professione communi; eumque sicuti nos et creationis necessitas creatori Deo subdat, et adoptio adsumat in Filium ; iamuero nulla in eo diuinae naturae proprietas existimanda sit secundum apostoli dictum :Cum autem 23. 6.1029: 17.

1251/60t5155027:28-

a v.33, 11: in eo diuinae) LN D Ct (inde

PFK

V AB

GOJYZ

16 diuinae] 4- diuinae A — 19domini] + nostri O/ YZ — christi] christo sunt] + aut sacramenti religionem O*, ad sacramenti religionem Oc J 20 dereliquimus D LeN BrOJ Y Z, inexploratum] imploratum Y* 21 pacificam] parificam Z relinq- L*, reliqg- PFK, dereling- AG euitare] intellegentiam] + in /.4 Br — 22nec]ne O* — neque] necu conquaeri] conquiri F* 23. nec'| ne Y uitare PFK, euitate Z desiderasse] dedisse BrO! J commendationem] -ne Br — 24 sui» A? 25 absoluta] -te G, -tae O* YZ monstrauimus] -abimus GO* YZ euangelici] -lii D L* 33, 1 disperat. DL* P* F*V/G*? — ne] + in V 4e G* — ipsa] ipsam G* edoctos] -tus P*, -tis F*, relionis À, ligionis P* 2 gloria] -am V^ A 4 sacramenti edictis Fe, eductos Y 3 dignationis] indignationis P FK reuelationem] sacramenti religionem B*, sacramentum reuelationis OJ — 5 + 6/7 et ad deum 6e?» LCPFKB'u — ad?» Le Br contumeliam dei A

A

meum et ad deum uestrum» DL*N

. 7ad) LeBr — ipsi]ipsa P*

—8

exceptionem] ceptionem 4 — 8/9 + uerideiu — 9 — communi est?» À professione / — eumque] cumque L, sic GC p. corr., + in OC? J, additione in O iamuero] iam erasa — sicuti] sicutet N,sicutin.4 Br — 11filium]filios LE mandasset ei is ex sit] existimanda 12 — L" eoJeum | O* nula]nullug J C* F*, ex his ei mandasset C*, existimanda esset Fe

32

HILARI LIBER I

dixerit: Omnia subiecta sunt, praeter eum qui subiecit. ei omnia, tunc el ipse subicielur ei qui ei subiecit omnia, ut sit 15 Deus omnia in omnibus: quia subiectio et infirmitatem subiecti protestetur et dominantis significet potestatem ; — in his quoque cum summa religionis demonstratione tractandis liber undecimus occupatur, etiam ex his ipsis dictis 20

2 ^

apostolicis demonstrans, non modo non ad diuinitatis infirmitatem subiectionem proficere, sed per eam ipsam ueritatem Dei qui ex Deo sit natus ostendi; et per id quod sibi ac nobis et Pater Pater est et Deus Deus est, nobis multum adquiri et ei nihil detrahi: cum scilicet homo natus et uniuersis carnis nostrae passionibus functus ad Deum et Patrem nostrum ut homo noster in Deum glorificandus ascenderet. 34. Quod autem in omni genere doctrinarum obseruari PL 47 semper meminimus, ut si qui diu tenui primum exercitatione

longoque usu humilioris studii fuerint eruditi, tum iam ad rerum ipsarum quibus inbuti sunt experimenta mittantur, —

ut cum iam bene luserint bella militaturi, in militiam

protrahantur; aut cum forenses lites scholaris materiae temptauerint, tunc mittantur ad tribunaliam pugnas ; aut cum in stagnis domesticis nauem nauta intrepidus instruxerit, tunc magni et peregrini maris committatur procellis, — idipsum nos in hac maxima et grauissima totius fidei intellegentia facere curauimus.

DCOLN

PFK

WV.AB: (desunt vv. 33, 25-34, 7)

GOJYZ

13 omnia] + ei B' subieta D, subiec À sunt] + ei KC ei] illi L* 14 omnial] + cum enim fuerint subiecta ei omnia Gy subicietur] subiectus erit Br tunc et ipse subicietur ei qui ei subiecit omnia) CrLPFKA ei*]isib£ DI Br 051» subiecit] subicit À, + sibi / omnia?] + in omnia 4* ^ 17quoque]quaquelL religionis] relionis A* 18 ex» N dictis> P* 19 diuinitatis] diuitatis O*, -tatem Y —— 20 infirmitatem] firm- N — 21 qui] quia GO*/u — ostendi] ostendit NPFK 22est!? 4* — est?» Br 23 nihilei] scilicet] -- et CP FK — 24 passionibus? .4*, et passionibus AC 24/34, 7 et patrem nostrum ... tribunalium pugnas desunt in Br folii parte deperdita — 25 glorificandus] -catus GC 26 ascenderet] -ndit CT, -ndet F, -nderit ]

34, 2 semper] + in omni genere doctrinarum obseruari semper P* 3 longoque]longaque K6,longo quoque |” AG fuerint]fuerunt O1] — tum] tunc KY — 4mittantur] mittuntur 44 GO] — 5ut]et PFK iam» G* luserint] legerint Le, leserint IN 6 protrahantur] -hatur P*, -huntur NVW.AGO*Y forenses]-sis V/ — lites]liti L*, > Y* — scholaris] scolares DNJY, scholares PF K A*G*O — 7 temptauerint] -runt À, temper... Oc v 8 stagnis] sagnis D*1 nauim V/OJu 10 idipsum] ipsum P* hac] haec O* maxima et] maximae Le totius] toci /A* fidei] fide O* 11 curauimus] curabimus G*

4 :

CAP. 33-34

33

\Namque cum antea leuibus initiis de natiuitate de nomine de diuinitate de ueritate fidem teneram inbuissemus, ac leni

profectu etiam usque ad euellendas omnes hereticorum occasiones legentium studia extulissemus, tum eos iam ad ipsam palestram gloriosi certaminis magnique produximus : ut in quantum ad aeternae natiuitatis conplectendam intellegentiam humana mens communis sensus opinione deficitur, in tantum

20

2 ^

studiis diuinis ad sentienda ea quae

ultra naturae nostrae opinionem sunt niterentur ;quaestionem hanc maxime dissoluentes quae saecularis sapientiae haebetudine inualescens de Domino Iesu ratione se putet dicere : Erat quando non erat et Non fuit antequam nasceretur et De non extantibus factus est: ut quia natiuitas eam uideatur adferre causam ut esset qui non erat et cum non existeret nasceretur, per id quoque unigenitum Deum sensui temporum subdant, — quasi uero non fuisse eum aliquando fides ipsa et ratio natiuitatis ostendat, — adque ideo ex eo quod non fuit natum esse dicant, quia natiuitas praestet esse quod non fuit. Sed nos apostolicis adque euangelicis testimoniis semper Patrem, semper Filium praedicantes, non post aliqua Deum

34, 23/24 Conc. Nicaenum I. DCOGLN.

PFK

V.4B

GOJYZ

12antea] J- au natiuitate] nauitate K* 13 leni] le111 Z consulto ambigue 14 etiam usque] sciamus quae Br 13/14 ac leni profectu etiam usque? IN ad euellendas] ad debellandas L*, ad uellendas N, adebellandas Br*, ad debellandas Bre omnes» A* Br 15 occasiones] legationes Cr L* P F K, allegationes LC — tum eos] quum quos B" iam? A — ad]apud L* — 16 natiuitatis] diuinitatis Br — 19 deficitur] — palestramipsam/ ^ 17ad).4 sentienda] stienda P* deficit Cr Fc Y Z, destituitur Le, defigitur OJ niterentur] 20 opinionem sunt] sunt opinione N ea) DN 21 quaestionem] + uero L* -retur NFCOC], noscerentur Br ^ sapientiae saecularis Z

22 haebetudine IN V/, haebit- D À, hebet- CT Br*,

domino Br -scentis inualescens] LPFKB'GOJYZ hebitt -nem ratione] GOJYZ christo iesu nostro domino iesu] antequam] antea quam putet]aestimant Br — 23et? NZ P*KBrOJ 25 utJetBrOJ — eam? N 24extantibus] existentibus PCK NPK 26 qui] quae +, uideatur] uideretur CT, uidetur N ^ adferre] + eam N 27 sensui? L*, sentiunt Br, sensuit A unigenitum] genitum L* osten28ipsa» G* uero]uere B'^ — aliquando »Br temporum) B' 30 29 dicant] -cunt BT —— praestet] prestat CT, + ras. 2 Gc dat]-dit Br -lis euangelicis] P* -lis apostolicis] 31 Br futuro in quod non fuit] quoque semper] sem / P* fox

34

HILARI LIBER I

omnium sed ante omnia esse docebimus ; neque incidere in eum inreligiosae huius intellegentiae temeritatem, ut de non j ^ extantibus nasceretur et non fuerit antequam natus sit, sed

ita semper fuisse ut et natum praedicemus, ita uero natum esse ut semper fuisse manifestemus ; sitque in eo non innascibilitatis exceptio sed natiuitatis aeternitas : quia et natiuitas auctorem habeat, neque careat aeternitate diuinitas.

An

35. Et quia dicti profetici inscii et caelestis doctrinae inperiti, corrupto sensu ac proprietate sententiae creatum esse per id Deum potius quam natum adfirmare nituntur, quia dictum est: Dominus creauit me in initium warum suarum in opera sua : ut sit ex communi creationum natura, licet sit praestantior in genere creationis, neque in eo sit gloria diuinae natiuitatis sed uirtus potentis creaturae. Verum nos nihil nouum, nihil extrinsecus praesumptum adferentes, ipso illo sapientiae testimonio

1j

ueritatem

dicti

rationemque praestabimus : neque ad natiuitatis diuinae et aeternae intellegentiam trahi posse quod in initium uiarum Dei et in opera sit creatus, quia non idem sit in haec creatum esse et ante omnia natum esse: cum ubi natiuitatis significatio est sola natiuitatis professio est, ubi uero creationis est nomen ibi causa eiusdem creationis anterior est ; et cum ante omnia sit nata sapientia, tamen quia etiam in res

9544 Prou: 8, 22.

DCtLN

PFK

V.AB(Brtwumqueadw. 35, 13: cum ubi nati)

GOJ YZ

33 docebimus] edoc- Le V/GY Z . incidere] incedere D P F* K Gc 34 eum] + in L*, eam NV Gc temeritatem] timer- G*, intemer- /* 35 extantibus] exhistent- CT, existent- L* Pe F KC 4, existant- P* K*? 36 semper] natum INN — utet|etut L*, ut LC] 37 innascibilitatis] -litas L*, nascib- / 38 exceptio] exeptio CT*, exemptio Crc aeternitas quia et natiuitas> L* ^ 39 aeternitate] -tatem P* F*

-tio

35, 1 profetici? F*, propheti 4* — 2inperiti] + sunt OJh corrupto] F* G* ac] hac PK€ proptietate] -tati L* 3 deum] dominum Y Z

4 quia] quae quia B" ininitium G, initium D Lc V7 A0 J, initio Ct P F K, in principio L*, in initio N BrYZ — 5ut» N . creationum] -ne Oc! 7 uirtus] uirtutis Z 8 extrinsecus] extra..secus L*, extraneum nihil Le, extrinsecus nihil GC 9 adferentes] afferimus sed L£, afferendo N° ipso] in ipso AGO] . sapientiae] sapientia et À, sapiente Z — dicti] + ad LE e/e/o 10 praestabimus] -auimus L Br O* 2,9» IN — neque? IN matiuitatis] -tates G* 1lintellegentiam]-tiaeL ininitium] initium Cr Le N PFK O J,in initio YZ — 12in!? Y quia]cui L* sit?]ut.Br. | haec] hac CFP* FK 14 — est? professio Z — est?] sit / — 15 — nomen est! CFLPFKY eiusdem]esteius L* est?]sit] — 16 — natasit N A sapientia] -tiam D*

PL 48

CAP. 34-37

35

aliquas sit creata, non idipsum sit id quod ante omnia est et quod coepit esse post aliqua. 36. Dehinc consequens uisum est, creationis nomine a fide quae nobis de unigenito Deo est repudiato, ea quoque quae confessioni Spiritus sancti congrua ac religiosa essent docere; utiam confirmatis longo anteriorum libellorum diligentique tractatu nihil de totius fidei absolutione deesset, cum

amotis uitiosarum praedicationum etiam de opinione sancti

IO

Spiritus inreligiositatibus, inlaesum adque incontaminatum regenerantis trinitatis sacramentum intra definitionem salutarem apostolica adque euangelica auctoritas contineret ; neque iam per sensus humani sententiam Spiritum Dei inter creaturas quisquam auderet referre, quem ad inmortalitatis pignus et ad diuinae incorruptaeque naturae consortium

sumeremus. 37. Ego quidem hoc uel praecipuum uitae meae officium debere me tibi, Pater omnipotens Deus, conscius sum, ut te omnis sermo meus et sensus loquatur. Neque enim ullum aliud maius praemium hic ipse usus mihi a te concessus loquendi potest referre, quam ut praedicando te tibi seruiat, teque quod es, Patrem scilicet unigeniti Dei, aut ignoranti saeculo aut neganti heretico demonstret. Et in hoc quidem PL 49 tantum uoluntatis meae professio est. Ceterum auxilii et IO

misericordiae tuae munus orandum est, ut extensa tibi fidei nostrae confessionisque uela flatu Spiritus tui inpleas, nos37, 2 cf. Professio fidei baptismalis et Anaphora. DOLN

PPK

VAB.

GOJYZ

17 non] + inZ ^ quod ante omnia est et? D 36, 1 dehinc] dein L, duodecimum dehinc O, duodecimo dehinc /

quens] -nte J DOCOLNPFKAB

Z2uquaeljow4- 33 LE, quae?» N 3

quas OM confessioni

conse-

repudiato] DNPCYZ,

-ta -ne Ct L P* F K B, -nis V/, consionis À, in confessione G O J 7- sancti spiritus Lu essent] esset Cr F K* 4 confirmatis] + ut iam P* libellorum]

librorum B 6/7etiam deopinionesanctispiritus »CT 7 inreligiositatibus] -tatis P* 8 regenerantis] -ratis D Cr N P FK G*?, rationis L* saluta11auderet referre quem ad } rem]-re D — 9adque» L*! — 10inter]in N 12pignus? N — et]set N — ad]a ad) BO*— referre] proferre Z N La 37, 1 hoc uel] sic OC p. corr., oculis / ^ 2 debere me tibi] deberem me tibi D, 5 praedicando] -ndum ut]et L* deberem et ibi P*, debereme ibi Y*! FK*, ad praedicandum Ke — 6 es] se P*! — patrem] pater deus B, + CP 10 confessionisque] -nesque 9 fidei] fide ? À 7 et» N patrem u—

uela flatu D! Le N P K Vc B Gc Oc J, uela fletu D*, uelafflatus WeAG* Cr F, uela aflatu L*, uelaflatus V/* A, uela aflatus G*, ulaflatu O*, uel aflatu Y, nosque] nos quoque CP FK tui] tu L* uela afflatu Z

36

- A

20

HILARI LIBER I

que in cursum praedicationis initae propellas. Non enim infidelis nobis sponsionis istius auctor es dicens: Petite el dabitur uobis, quaerite et inuenietis, pulsate et aperietur uobis. Nos quidem inopes ea quibus egemus praecabimur, et in scrutandis profetarum tuorum apostolorumque dictis studium peruicax adferemus, et omnes obseratae intellegentiae aditus pulsabimus. Sed tuum est, et oratum tribuere et quaesitum adesse et patere pulsatum. Torpemus enim quodam naturae nostrae pigro stupore, et ad res tuas intellegendas intra ignorantiae necessitatem ingenii nostri inbecillitate cohibemur;

An

sed doctrinae

tuae studia ad sensum

nos

diuinae cognitionis instituunt, et ultra naturalem opinioi nem fidei oboedientia prouehit. 38. Expectamus ergo ut trepidi huius coepti exordia incites et profectu adcrescente confirmes et ad consortium uel profetalis uel apostolici Spiritus uoces, ut dicta eorum non alio quam ipsi locuti sunt sensu adpraehendamus, uerborumque proprietates hisdem rerum significationibus exsequamur. Locuturi enim sumus quae ab his in sacramen-

to praedicata sunt, te aeternum Deum aeterni unigeniti Dei

Patrem; et unum te sine natiuitate et unum Dominum Iesum Christum ex te natiuitatis aeternae non in deorum numerum ueritatis diuersitate referendum ; neque non ex te

12. Ec. 11, 9. DICHENSPRERNIÆAABS 11 initae] enite D

GQ 12 =

Y nobis infidelis LeNGOJ/YZ

u

es] est

DL*Yy dicens]dices O* 13 et aperietur uobis ? A*, et aperiatur uobis AC 1dinopesea]inoperea CTP FK — praecabimur] -bitur P*, praedicabimus FJ, predicabimur Z* in» A*B 15 scrutandis] scripturarum L* 16 obseratae] obseruatae N FB 17 pulsabimus] perpuls- B Hauler, apulsAA 18patere] pate 4* — enim)? L* ^ quodam] quoddam 4 ^ 19ad) p* res tuas] scripturas G* intellegendas ? ;4* 20 ignorantiae] intellegentiae | 4 inbecillitate] -tatem / 21 ad sensum] assensum Y* 22 instituunt] instruunt |” AB, instituant O ]J 23 oboedientia] obaudientiam B, gratia OC prouehit] prouehi D, prouehat OC f. corr. 38, 1 expectamus] spect- D, expet- N — ut trepidi] intrepidi D, ut trepida B 2 incites et] incitis et D, incedere N

ut] et N

4 ipsi] illi

O7

3 apostolici] -lices A*, -licis AC sensu] sensum D, » J 5 uerborumque]

uerbumque À proptietates] -tatis DIN —— hisdem] isdem L Pe F V A Y Z, isdem Gy 6 exsequamur] exeq- D'CTPCFKBGJYZ, et exeq- P* enim» /* — his]iisu 7 praedicata] praedicta G* te] et Y, scilicet Z dei» B* 8 natiuitate] -tatem B* ^ dominum] + nostrum BGO/ YZ 9 deorum] duorum D, iudeorum Z — 10 diuersitate] -tatis 74*

CAP. 37-38 37 genitum qui Deus unus es praedicandum ; neque aliud quam Deum uerum qui ex te uero Patre natus est confitendum. Tribue ergo nobis uerborum significationem, intellegentiae lumen, dictorum honorem, ueritatis fidem. Et praesta

15 ut quod credimus et loquamur, scilicet ut contingat nobis unum te Deum Patrem et unum Dominum Iesum Christum de profetis adque apostolis cognoscentibus, nunc aduersum negantes hereticos ita Deum et te celebrare, ne solum, et eum praedicare, ne falsum.

DCUHUDN

OPPK

LAB

GOJIYZ

es? N — neque] + in CTPFK, + id 11 qui] + et N, quia B, quod Y*! 12 uero] + deo Le, deo uero Geu — 13 uerborum] uerbi N — 15et TX 16 dominum] + nostrum loquamur] eloq- Cre p. corr.?YZ ^ ut?|et N ne] nec ed» LYZ 18 — et deum D Pe iesum » À QOTYZ CrcKY — 19ne] nec CIKY — falsum] + amen A

38

LIBER

SECVNDVS

1. Sufficiebat credentibus Dei sermo, qui in aures nostras euangelistae testimonio cum ipsa ueritatis suae uirtute

PL 5o

transfusus est, cum dicit Dominus : Euntes nunc docete omnes

A

10

gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Fili et Spiritus sancti, docentes eos seruare omnia quaecumque mando uobis. Ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque in consummationem saeculi. Quid enim in eo de sacramento salutis humanae non continetur ? Aut quid est quod sit reliquum aut obscurum ? Plena sunt omnia ut a pleno et perfecto profecta. Nam et uerborum significationem et efficientiam rerum et negotiorum ordinem et naturae intellegentiam conpraehendunt. Baptizare iussit 2n nomine Patris et Fili et Spiritus sancti, id

I^

20

est in confessione et auctoris et unigeniti et doni. Auctor unus est omnium : unus est enim Deus Pater ex quo omnia. Et unus unigenitus Dominus noster Iesus Christus per quem omnia. Et unus Spiritus donum in omnibus. Omnia ergo sunt suis uirtutibus ac meritis ordinata : una potestas ex qua omnia, una progenies per quam omnia, perfectae spei munus unum. Nec deesse quicquam consummationi tantae repperietur, intra quam sit in Patre et Filio et Spiritu sancto infinitas in aeterno, species in imagine, usus in munere. _ 2. Sed conpellimur hereticorum et blasfemantium uitiis inlicita agere, ardua scandere, ineffabilia eloqui, inconcessa

praesumere. Et cum sola fide expleri quae praecepta sunt oporteret, adorare uidelicet Patrem, et uenerari cum eo TASSE

DICIPE

ES T9E26:

ANQSPURSVZBEE

15/17 1 Cor. 8, 6.

GO

II, 1, 1 sufficiebat] + quidem ras.3

seruare]

obs-

17 Eph. 4, 4.

B

O/. mando]

3nunc? N mandaui

5eos]eas D*1, sic Pe in LCE]

uobis]

+

et

CLEPKBYZy, + etcetera N 6sum)L* in]lad CLENPKBJZ 8 in» N eo de] eodem LEP*KVBGOJYZ non» Y*! 9 continetur] -nentur C* sit] si E* 10 ut] aut N° etl] uti PFK, + a D N Pe Key profecta] perfecta DENPKJu nam] quam I7 11 significationem] -cantiam B efficientiam] sufficientiam L£, efficaciam E 13baptizare] zari P*K — 14e!» CCBG* YZ — et?» B — unigeniti] + dei DPc — 15 — est unus PK est?) PKG* — enim] + ingenitus OJ 17 unus] unum C*? L*PKVGYZ spiritus] -tum 17, + sanctus E 18 potestas] + innascibilis OC] — qua] quo V/GeV! Y — 19 quam] quem WGev Y* — 20nec] ne O*! repperietur] ritur N — 21 filio] in filio G 22inl» E*t aeterno] num B,-na Y in?) O' 2,1et? PK 2 agere] + per B. Cemg£[L/GOJYZ . adorare] -rari B

4 oporteret] + personis ac rebus

PL.s:

CAP. 1-4 )

39

Filium, sancto Spiritu abundare, cogimur sermonis nostri humilitatem ad ea quae inenarrabilia sunt extendere, et in uitium uitio coartamur alieno, ut quae contineri religione mentium

oportuissent, nunc

in periculum humani

eloquii

proferantur. 3. Extiterunt enim plures, qui caelestium uerborum simplicitatem pro uoluntatis suae sensu, non pro ueritatis ipsius absolutione susciperent; aliter interpraetantes quam dictorum uirtus postularet. De intellegentia enim heresis, non de

^

scribtura est ;}et sensus, non sermo fit crimen. Numquid

corrumpi ueritas potest, cum Patris nomen auditur ?Numquid natura Fili non continetur in nomine? Numquid Spiritus sanctus non erit, qui nuncupatur? Neque enim in Patre potest non esse quod Pater est, neque Filio deesse quod Filius est, neque in Spiritu sancto non extare quod

sumitur. Sed homines peruersi omnia confundunt et inpli-

15

cant et usque ad naturae demutationem sensus sui peruersitate contendunt: ut quod Pater est Patri adimant, dum uolunt Filio auferre quod Filius est. Adimunt autem quando cum his non de natura fit Filius. Non ex natura autem est, quando non eadem in se habet ortus et generans. Neque enim Filius est, cui alia ac dissimilis erit a Patre substantia.

Pater autem quomodo erit, si non quod in se substantiae adque naturae est agnoscat in Filio? 4. Haec igitur licet mutare de eo quod sint nullo modo

DXCI BNGPKEUVSBA

GOLD

5 sancto spiritu] sanctum spiritum T/ O, spiritum sanctum /, spiritu sancto BZ cogimur] sc GC p. corr. 6 humilitatem] -tate D 7 contineri] confiteri D PK — religione] -ni C, -nem P*? K, ratione B — 8 oportuissent] -sset CC? LENVGOYZ eloquii] eloqui C*

3,2sensu> B. pro?» Z 3susciperent] susceperint B, susceperunt G* heresis] + est CLB — 5est? CLB 4 uirtus] ueritas B — enim? E sermo|sermoniCtB — 6 — nomenpatris7 — 8 sensus]sensui CK? B nuncupatur] + in nomine P*K — 9 neque] + in CPV GeOJYZgu — 10 in spiritu] spiritui B ^ extare] exsistere B — 11 sumitur] filius] filios G* peruersi] per se C*, mente peruersi homines] -nis D sumetur O* demutationem] -nis C* 12etjut C*, > L* GOJYZy,peruerse B CV fit] sit non!» Y* his] is PC], iis Gc 15 cum his non» E* non ex natura autem est)» J*, JC EN 7 filius sit EN V*BZ Maffei 16 habet] habent BGO*cJ subbl.:nonexnaturaestfilius ^ est] J-filius O/ ortus et generans] natus ut generans T, ortus et generans natus ut generans O J, natus et generans Y Z, GC ME: uel habet natus et generans, O* addens alibi 19 agnoscat] genuerit notat de varia lectione agi — 18 autem] enim C* L.* B Ce V GOJY Z Maffei 4, 1 haec] hoc B

sint] sunt B, sit G

BI 52

40

HILARI LIBER II

possint, adferunt tamen doctrinas nouas et humana commenta: ut Sabellius Patrem extendit in Filium, idque nominibus potius confitendum putet esse quam rebus, cum

ipsum sibi Filium, ipsum proponat et Patrem; ut Hebion

omne initium ex Maria concedens, non ex Deo hominem, sed

ex homine Deum proferat :neque subsistens antea quod in principio apud Deum erat Deus uerbum uirgo susceperit, sed carnem genuerit per uerbum: quia in uerbo antea, non existentis unigeniti Dei naturam dicat, sed sonum uocis elatum ; ut aliqui huius nunc temporis praedicatores, qui ex

nihilo adque a tempore formam et sapientiam et uirtutem

Dei prouehunt, ne si ex Patre sit Filius, Deus sit inminutus in Filium, solliciti nimium ne Patrem Filius ab eo natus An

20

euacuet: adque idcirco Deo in Fili creatione subueniant, eum ex non extantibus conparando, ut intra naturae suae

perfectionem Pater, quia nihil ex eo sit genitum, perseueret. Iamuero quid mirum ut de Spiritu sancto diuersa sentiant, qui in largitore eius creando et demutando et abolendo tam temerarii sint auctores! Adque ita dissoluant perfecti huius sacramenti ueritatem, dum substantias diuersitatum

2 A

in rebus tam communibus moliuntur: Patrem negando, dum Filio quod est Filius adimunt, Spiritum sanctum nesciendo, dum et usum et auctorem eius ignorant! Ita et inperitos perdunt, dum rationem praedicationis huius adfirmant, et audientes fallunt, dum naturam

nominibus

adimunt, quia nomina non possunt auferre naturae. Praetermitto reliqua humani periculi nomina, Valentinos

4, 8 cf. Io. 1, 1.

DCLEN

PK

12:c£3Phil! 2 M

VB"

2 possint] possunt CBOJYZy,-diPK D*1

ICE

15:24

GOJFYXZ

C* adferunt] filium] filio G*

6 omne] omnem C* L* I7

auferunt Z 5ipsum? Y*

initium] + filio deiu

3 extendit] -dat proponat] -net 7neque] + ut OC

^ quodantea L^ ^ 8susceperit]-pit N — 10 existentis] subsistentis Cc B dicat] + esse CC BZ, dicit esse Y — sed] et J — 11 — nunc huius CL.B ^ temporis huius Z qui» VOJ 12 a] ex G* 13 ne si] nisi DC*P*B 15in5»O] subueniant]-niunt LC 16ex]de/ naturae suae] naturam suam E 17 perfectionem] per exconfectionem /E 18 mirum] sc GC p. ras. ut» P*K*, si KeG* sentiant] sententiam G* 20 temerarii] -raria P*, timerarii G* sint] sunt N 22 negando» P* 23 filius] filios /*! adimunt] ademunt D 24 nesciendo] negando DOCSDP*SB ita 25 rationem] -ne B huius? D, eius Z 26 naturam]-ras O/ ^ nominibus] hom- N 27 adimunt] ademunt D, Ocma ; id est subtrahunt naturae] -ris O* J 28 praetermitto] praemitto O* nomina » L*

PIS

CAP. 4-5 Marcionitas

Manicheos

pestesque ceteras,

41 quae interdum

;o inperitorum mentes occupant et ipso contagio conuersationis inficiunt. Fitque omnium lues una, dum in audientium sensum praedicantium morbus infunditur. 5. Horum igitur infidelitas in anceps nos ac periculum protrahit, ut necesse sit de tantis ac tam reconditis rebus

aliquid ultra praescribtum caeleste proferre. Dixerat Dominus baptizandas gentes7» nomine Patris et Fili et Spiritus

^

sancti.

Forma

omnes

sensus incertus est. Ergo non praeceptis aliquid PL 54

fidei certa est, sed quantum

ad hereticos

addendum est, sed modus est constituendus audaciae, ut quia malignitas instinctu diabolicae fraudulentiae excitata

I

^

ueritatem rerum per naturae nomina eludit, nos naturam nominum proferamus ; et editis prout in uerbis habebimus dignitate adque officio Patris Fili Spiritus sancti, non frustrentur naturae proprietatibus nomina, sed intra naturae significationem nominibus coartentur. Et nescio quid de his rebus aliter sentientibus animi sit, ueritatem corrumpentibus, tenebras lumini inferentibus, insecabilia desecantibus, incorrupta scindentibus, indiuisa partientibus. Quibus si factu facile est perfecta concerpere, ius ponere potestati, modum

circumscribere infinito, mihi

5, 4 Mt. 28, 19.

DIGLEN.

PK

WB

GOJYZ

29 martionitas L, machionitas E*, marcionas G*, marcionistas Y

mani-

ceos D 30 inperitorum] per- E 31 inficiunt] + fitque inficiunt (47) J lues] luis V/P* K* 32 sensum] sensus BO J 5, 1 anceps] + id est dubietatem OC ac] a.L*!zad N,2-P*K 2 necesse] nec B — 4 baptizandas] -ndos V/*1, baptizantes O* — gentes] gentis N ettl-ac I Y Z 5 hereticos] + pertinet P K 6 omnes] omnis CeLeBGOJYZu | non]nuncKe — 7est)? Ke Bexcitata]-tatam C* L,, excita B

9 nomina eludit] nomen eludit E, nomen claudit N, nomine ludit

P*K*G*O*, nomine iludit KC, nomina eludet B naturam] -ras CcWBGOJYZ 10 proferamus] perf- K*, sic P! p. ras. — editis] edictis B prout] ut Y* in) L* 11 dignitate] -tatem DP G* — patris] + et GB fli] + et CLB 12 frustentur Y*Z naturae!» G* sed» D*! nomina] -num OJ proprietatibus] proprietas tribus E coartentur]-tetur N — 14 rebus) L* 13 nominibus] omnibus C* L* sentientibus] scient- P K ^ animisit]animusut PF K — 15lumini]luci Bu 17 incorrupta] -tum N, -tam P*K* 16 insecabilia] indesec- B factu] tantu partientibus] patientibus D*1, separantibus P* K — si|sic Le 18ius] estlessetcuperent OJ C*, tantum C! B, correcto C, tantum factuu infinito] in finem Le m8, + dum GC dein eraso finem B, sic JC p. corr.

42 20

HILARI LIBER II

certe his respondenti in curis aestus est, in sensu labes est, in intellegentia stupor, in sermone autem non iam infirmitatem sed silentium confitebor. Et certe mihi extorquetur hoc uelle, dum et audaciae resistitur et errori consulitur et ignorantiae prouidetur.

,

(Inmensum est autem quod exigitur, inconpraehensibile est quod audetur, ut ultra praefinitionem Dei sermo de Deo sit. Posuit naturae nomina Patrem Filium Spiritum sanctum. Extra significantiam sermonis est, extra sensus intentionem, extra intellegentiae conceptionem, quidquid ultra

2)

30

quaeritur. Non enuntiatur, non adtingitur, non tenetur. Verborum significantiam rei ipsius natura consumit, sensus

contemplationem inperspicabile lumen obcaecat, intellegentiae capacitatem quidquid fine nullo continetur excedit. . Sed nos necessitatis huius ab eo qui haec omnia est ueniám depraecantes,

I

audebimus

quaeremus

loquemur,

et quod

solum in tanta rerum quaestione promittimus, ea quae erunt significata credemus. 6. Pater est ex quo omne quod est constitit. Ipse in Christo et per Christum origo omnium. Ceterum eius esse in sese est, non aliunde quod est sumens, sed id quod est ex se adque in se obtinens. Ínfinitus quia non ipse in aliquo, sed intra eum omnia. Semper extra locum, quia non continetur. Semper ante aeuum, quia tempus ab eo est. Curre sensu si quid ei putas ultimum : esse eum semper inuenies, quia cum semper intendas, semper est quod intendas. Semper autem locum DG I E/NOPAKOVOBIGOJIXZ

keinde'abi 6 mepatetiest)

19 certe] + de G€ insensulabesest» C* L* labes] labis D, labor P^ p. corr.? Ke, labeis K* in3> P* K* G* 20 stupor] + est V.GeOJYZyu iam]tam D, »O] infirmitatem]firm-B 21extorquitur D — 22et!» RER resistitur] -tetur G* consulitur] -letur D 25 audetur] auditur DPcOJ wut]et P*K 26 patrem] + et CCP KOc], pateret O* filium] +etCCPKO]J 28 quidquid] + quid K* 29 quaeritur] -retur L / Ge Y, quaetutur G* enuntiatur] nunt- D adtingitur] adiungitur E 30 uerborum]uerbiE significantiam]-tia K reilreG* 31 contemplationem] + et EC 32 quidquid] + quid V* excedit] excidit D* 33 necessitatis] -tates G* — 34 audebimus] audiuimus D, audemus B quaeremus] quaerimus D* P* K* — 35 quaestione] -nem L* O*? — 36 credemus] credimus G* 6,10omne]omnia P*K . constitit] consistit LC ENVVBGOJYZ 2 otigo] ortus B eius esse in sese Lc E PC J, eius in sese DC L* NV BGO x, eius a.d...sesse P*, eius id inesse K, is in sese Y Z 3 sumens sed id quod est» N sedid]sed. G* 4 obtinens] obnitens D, optinens C L V/ G, continens OJ 5Scontinetur] +inloco CCBO/ YZk . 6ante]extra CCB — aeuum] eum N G* curre] excurre CCB sensu] sensum P*K — 7 eum] sc P! p. corr. ^ semper eum / cum » .L.& 8 est? N quod] quo CeLcviyzZ locum] locüs N

PE.55

CAP. 5-6

43

eius intendere ita tibi est, ut ei esse sine fine est. Sermo in eo deficiet, non natura claudetur. Iterum reuolue tempora, esse semper inuenies, et cum numerus calculi in sermone defece-

20

rit, Deo tamen semper esse non deficit. Intellegentiam commoue et totum mente conplectere: nihil tenes. Totum hoc habet reliquum, reliquum autem hoc semper in toto est. Ergo neque totum, cui reliquum est, neque reliquum est omne quod totum est. Reliquum enim portio est, omne uero quod totum est. Deus autem et ubique est et totus ubicumque est. Ita regionem intellegentiae excedit, extra quem nihil est et cui est semper ut semper sit. Haec ueritas est sacramenti Dei, hoc inperspicabile naturae nomen in Patre. Deus inuisibilis ineffabilis infinitus, ad

quem et eloquendum sermo sileat, et inuestigandum sensus haebetetur, et conplectendum intellegentia coartetur.| Habet tamen naturae suae nomen in Patre, sed Pater tantum 2j

est. Non enim humano modo habet aliunde quod Pater est. Ipse ingenitus aeternus, habens in se semper ut semper sit. Soli Filio notus, quia Patrem nemo nowit nisi Filius et cui

uoluerit Filius reuelare, neque Filium nisi Pater. Illis scientia mutua est, illis uicissim cognitio perfecta. Et quia 30

Patrem nemo nouit nisi Filius, de Patre una cum reuelante

Filio qui solus festis fidelis est sentiamus. GS 27 TES STT 27

DCLEN

PK

VB

31 Apoc. 1, 5.

GOJYZ

«(usque ad v. 6, 23: coattetur)

9ut] et PK uteiessesinefineest) O* — est?|sit L* — sermo] semo DE 10 deficiet] definiet N 11 — calculi numerus PK u sermone] -nem D defecerit] deficerit G* 12 deficit] defecit D 13 conplectere] -cte B 14 reliquum LENPKO^*7/YZ, trelicam DV BG, relicuum C, reliqum O* (ez fere in sequentibus) reliquum?} NPK ^ hoc autem Y* 15 totum] + est INK, + ei G, + ei est OJ

neque? reliquum est? P*

16 omne!] cui estomne V/ GOx, cuiomne /, >K* 17ubique] ubicumque N ubicumque] ubique CBO/ Y 18 ita] + ergo Le regionem] religionem D C*?L EN P Kk, rationem C! BY — excedit] excidit D — 19 et? PFKN . cui] cuius K*k cui est semper? IN — est?» Ke az semper!est E 20 ueritas] + dei L* sacramenti] -ta k inperspicabile] bilis

DCL*

ENPeGceYZxy

— 21ineffabilis? Y —— infinitus] inmensus B

22 — eloquendum et B eloquendum] loq- P* 23 haebetetur] hebitetur D, hebetur L”,sic GC p. corr. conplectendum] contemplandum V B, contuendum Gc v! 24 tamen] + et E, + ut diximus CGOJYZu patre] -em O* — tantum pater B — tantum] +aseN — 27 nemo»? J nouit]uidit CL* 28illis] filiis N, illi O*! — 29 mutua] metua D*1, .utua G* est? CLENBG* — uicissim] uicisset D*, uicissitudo D!, uiciss.. L* perfecta] + est PK 30 nouit] uidit C reuelante] reuelate C* L* 30/31 reuelante filio] filio reuelante filio V GO JY Z — 31 testis fidelis est] + fidelis testis est D LC P KG, fidelis est L* B, est testis E, fidelis est testis IN

PL 56

44

HILARI LIBER II

7. Adque haec senserim potius de Patre quam dixerim. Nam me non fugit, quod ad ea quae eius sunt eloquenda sermo omnis infirmus sit. Sentiendus est inuisibilis incon| praehensibilis aeternus. Ceterum ipsum quod a semetipso et ipse per se sit, quod inuisibilis est et inconpraehensibilis et

A

aeternus, in his quidem honoris confessio est et sensus significatio et quaedam circumscribtio opinandi, sed natu-

rae sermo succumbit et rem ut est uerba non explicant./

10

20

Namque quod in seipso sit cum audias, rationi humanae absolutionis occurrit : habere enim haberique discernitur, et erit alterum quod est alterum in quo est. Si rursum quod a semetipso sit accipias, nemo sibi ipse et munerator et munus est. Si quod inmortalis est, ergo est aliquid non ab eo, cui a te non fiat obnoxius ; nec solum id est quod per enuntiationem uerbi huius uindicatur ab altero. Si quod inconpraehensibilis est, nusquam ergo erit quod negatur adtingi. Si quod inuisibilis est, caret seipso quidquid non extat ad uisum. PL ;7 Deficit ergo in nuncupatione confessio, et quidquid illud sermonum aptabitur, Deum ut est quantusque est non loquetur. Perfecta scientia est sic Deum scire, ut licet non ignorabilem, tamen inenarrabilem scias. Credendus est, intellegendus est, adorandus est, et his officiis eloquendus.

DCLEN GOJIYZ

W

(inde a v. 7, 8: non

explicant; vix legibilis)

PK

VB

7, 1 senserim] sensim P* K* — 2 — non me E ^ fugitnon B fugit] fugerit D — adeaquae]sic GCinras. — eloquenda]loq- N — 3est] itaque est C*, est itaque YCZ, + de quo scribtum est CC expuncta additione, + de quo scribtum est deus B 4 quod] + semetipso O*, + in semetipso et OC Jj semetipso] + est CC, + sit V/GOJYZy . 4/6 ceterum ipsum quod ... inconpraehensibilis et aeternus » P* 5se» L*1 est? 1 6 aeternus] immortalis u 7 et quaedam circumscribtio] scriptio L*1 circumscribtio] -ptio C L Pe K*, circuminscriptio P* Ke 8 succumbit] ..cumbit NY et? YC p. ras.3 9 quod] cum WE* seipso] semetipso Du rationi] ratio Ce?2WGeOJ YZ humanae] et perfecta W 10 absolutionis] absolutio... WC, absolutionon Bu habere]hecuere.N — 11 — alterum! erit PK esti] +adEN a]inE 412ipse] ipsi CNB, ip. W — 13 inmortalis] -le Z non ab eo) W ab eo] abo L*, habeo NK*O* . ateDENWPK*, ante

KeByater C*, alter. GUMGONMMP

HA se To*sadtsenlse

14 non> G*

obnoxius nec] obnoxium sed / — solum)» E 15 uindicatur] uendicLc E N GX, uincatur B quod] quid ergo Z — inconpraehensibilis] -le Z 16nusquam] usquam Ec, numquam W eritquod! E — quod?] quid Z 16/17 nusquam ergo ...inuisibilisest ?N — 17inuisibilis]-leZ — 18 illud] ili EN .—. 19sermonum]-nem G* quantusque]quantosque L* est?) E 20 loquetur] eloq- DW By non» N 21 tamen] + non N inenarrabilem] inconprehensibilem Ce W V/G*OJ/ YZ 22 est!) W adorandus] orandus West?» Wet] + in CF?W BG, in L*

CAP.

^

7-8

45

8. Euecti de inportuosis locis in altum turbato mari sumus, et nec regredi nec progredi sine periculo licet. Plus tamen difficultatis in emetiendis est quam emensis. Est Pater ut est, et ut est esse credendus est. Filium mens consternatur adtingere, et trepidat omnis sermo se prodere. Est enim progenies ingeniti, unus ex uno, uerus a uero, uiuus a uiuo, perfectus a perfecto, uirtutis uirtus, sapientiae sapientia, gloria gloriae, imago inuisibilis Dei, forma Patris ingeniti. Quam autem progeniem opinabimur unigeniti ab ingenito ? Clamat enim saepenumero de caelis Pater : H?c est Falius meus dilectus, in quo bene conplacur. Non est abscisio aut diuisio. Inpassibilis est enim ille qui genuit, et imago inuisibilis Dei est ille qui natus est; et testatur: Quia Pater in me et ego in Patre. Non est adsump-

tio. Verus enim Dei Filius est : clamat : Qui me uidit, uidit et

Patrem. Sed neque esse ut cetera iussus est. Namque unigenitus ex unoest, et inse habet uitam, ut habet in se uitam ille

20

qui genuit : ait enim : Sicut habet Pater witam in semetipso, ita dedit Filio uitam habere in semetipso. Sed neque pars Patris in Filio est. Testatur enim Filius: Omnia quae Patris sunt mea 5, 8 COL. r, 15. 10 Mt. 17,5. 13:Col- 1: 1514, 9. 18 Io. 5120. 20 Io. 16, 15.

DCLEN 9W (w. 1-j vix legibies)

PK

VB

14 To. 10, 38.

15 Io.

GOJYZ

altum] alto C* L* W BOc J, 8, 1 de inportuosis] dehinc portuosis IN turbato] -toque C^ O J additione in C expuncta — 1/2 mari altom G*, + et L

sumus] marisunus P*

— 2et? C*

regredi] egredi B — nec progredi? N

emetiendis] emittendis P*, in) CL*W?B 3 difficultatis] -tates G* emensis] -sus D quam] + in KCO] emitiendis K*, eme.tiendis O* 3[4 quam emensis littera s distingui potest W est?] sit C Y, > L* V, in sola 6 enim» OJ 5se» E esse» E 4 est?» N est pater ut est} N dei] sx 7/8 — sapientia sapientiae V/OJ YZ — 8 + gloriae gloria W autem] ergo 9quam]qua G*? ^ quam..unigeniti? E*! P*?, deus Pe abscisio] 12 est!» B 11quo] +michiE 10 — pater decaelisu W + aut deminutio

W

7

diuisio aut abscisio

I^

—

enim est

EV/Y

12/14 inpassibilis ... adsumptio »O* verbis suppletis magna ex enim? O?] NWB — 14 » quiaego in patre et pater in me CH L* 13e» — abscisis parte — NWB — 15uerus] +est W adsumptio] absumptio Wes B clamat] qui clamat O /, et clamat 1 est» N ENV.GJYZn filiis di esse] 16sednequeesse]esseautemnon /— uidit/;]uidet Le E N Be Ge + id est existere OC

jussus est] + scilicet rerum quia non est creatura Oc

inse?» W namque]sed W/ ^ unigenitus] unicus G* — 17 est et]sed W.— — pater habet uitam EN, habet uitam pater WP K — 19 18ait] aut O* B G O Y y, filio habens uitam W*, habere uitam + filio habere uitam C L W! sed neque pars] pars ergo W' — pars patris] filio E, uitam habere filio N° 20 testatur enim] sed patri N — 19/20 in filio est] est filius C p. ras? B, est IN testatur W

46

Z An

HILARI LIBER II

sunt, et rursum : Etmea omnia tua sunt et tua mea. Testatur et apostolus : Quia in ipso inhabitat omnis plenitudo dwimitatis corporaliter. Nec natura habet omnia esse quod portio est. Perfectus autem a perfecto est, quia qui habet omnia dedit omnia. Neque existimandus est non dedisse quia habeat, uel non habere quia dederit. 9. Habent igitur natiuitatis huius uterque secretum. Et si quis forte intellegentiae suae inputabit generationis huius sacramentum non posse se consequi, cum tamen et Pater sit absolute

An

10

intellectus

et Filius, maiore

istud dolore

a me

audiet ignorari. Ego nescio, non requiro. Et consolabor me tamen. Archangeli nesciunt, angeli non audierunt, saecula non tenent, profeta non sensit, apostolus non interrogauit, Filius ipse non edidit. Cesset dolor quaerellarum. Non te, quisquis es qui haec requiris, reuoco in excelsum, non in amplitudinem tendo, non deduco in profundum. Nonne aequanimiter ignorabis creatoris natiuitatem, ignorans ori-

21 Io. 17, 1o.

DCLEN

W

22 Gol. 2; 9.

PK

VB

GOJYZ

« (inde a v. 9, 4: cesset)

21et?») EN meal] me et rursum et mea omnia tua sunt et tua mea] et quaecumque habet pater dedit filio W, + et quaecumque habet pater dedit filio u mea?| + sunt E 22 inhabitat] hab- G* 23 nec] neque u natura] -ram O] 24 autem] enim W perfecto] toto — quia» E 25 quia] qui N BG* O, quod / habeat] habebat G* OC (postea correctum ) J, habet O* — 25/26 neque existimandus ... dederit] neque non dederit ob hoc quia non habeat neque non habeat idcirco quia dederit W —— 26 quia] qua G*, + ras.4 Y

9, 1habent] habet

EN — igitur ... uterque] uterque natiuitatis uterque W

secretum » IN, sacramentum B

N,-etB

| 3se

EP*K

et]jut C 2inputabit] -tauit C, -tauerit cum? E et) L*,utE 3/4 = absolute sit

WB absolute] obs- Z— intellectus] -llegendus V/GO7YZ etfilius} Js maiore istud] maior ei sine N, maiori istud Y Z 4/5 maiore ... ignorari] ut a me audiet dolore ignorari W 5et>)W me» W | 6-— angeli nesciunt archangeli E 8 edidit] addidit N quaerellarum DCR TER 8/9 non te … reuoco] nam te … non reuoco WGOJYZ 9?9 quisquis] quisqui C* requiris] -res DC L* Ny, -ras W 9/10 reuoco ... profundum] + deduco in profundum non reuoco in excelsum non in amplitudinem tendo W 10 amplitudinem] amplit... P*, altitudinem G nonne] + haec PK V 11 ignorabis] interrogabis W, ignorabilis O* creatoris] creantis B natiuitatem] -tat. P* Marg. 8, 24 W f. 1v : nota Marg.

,4W

f.2: Z

PIS

CAP. 8-10

20

E

47

ginem creaturae? Hoc saltem requiro, sentisne te genitum, et quae ex te generentur intellegis? Non quaero sensum unde hauseris, uitam unde sortitus sis, intellegentiam unde adeptus sis, quale est quod in te sit odor sensus uisus auditus. Certe nemo quod facit nescit. Quaero unde ista his quos generes indulgeas, qualiter sensum inseras, oculos accendas, cor adfigas. Haec, si potes, enarra. Habes ergo quod nescis et tribuis quae non intellegis, aequanimiter inperitus in tuis, insolenter in Dei rebus ignarus. 10. Audi igitur Patrem ingenitum, audi unigenitum Filium. Audi: Pater maior me est. Audi: Ego et Pater unum sumus. Audi: Qui me uidit, uidit et Patrem. Audi: Pater in me et ego in Patre. Audi: Ego de Patre exiui. Et: Omnia quae habet tradidit. Et : Vitam Filius in semetipso habet, sicut et

Paterhabet in semetipso. Audi Filium imaginem sapientiam uirtutem gloriam Dei. Et intellege proclamantem Spiritum

10, 2 Io. 14, 28; 16, 30. 31o. 14, 9; 10, 38. 4To. 16, 28 ; cf. Mt. 11,27. Bic 10.526: GACACO US ceriGOt un 24:02: Of d.

DCLEN

W

PK

VBuGOJYZ.

k(muiqueadw. 9,20)

12 hoc saltem ... genitum» O*, , hoc saltem re, quito , scisne te ge nitum OC J litterae V uncis , inclusae desectaein O — salim DEPKG* YZ 13te) L* generentur] -rantur LeE

sensum]

+ nisi Z*

14 hauseris] auseris

DCL* E W* O*, auxeris W*, haurieras P* ?, haurieris K* ? l^ 15 est] sit k sit] est PK Bk sensus] gustus Levi,» W, assensus G* uisus» W/ 16 quod) J* facit] iacet N unde] unda « his] is C, iis GCu quos]quibusk ^ 17generes]-ras CC P. corr. L,-ris G*,retinerisk inseras] auxeris W, inferas k 18 haec] + ne P* enarra] -rrare CC, narra B*

quod] quae DWP Kyu 19 tribuis] -ues W* G* intellegis] -ges W* inperitus] inpeditus W 20 — in dei rebus insolenter W ignarus] ignoras D C* ? L W N Y, ignorans E

10, 1 audi] aud/ L* 2 pater!] patrem O*! audi] et W 3 uidit/] uidet Le E Be Gc me?] - ess EPKV'GcOJYZy — 3/Aaudipater in meet egoinpatre> W — 4patre!]-em K — exiui]et in sinu patris W, + et qui est in 4/5 omnia quae habet tradidit D C* L'* E N, omnia et?» D sinu patris u quae habet tradidit mihi Cc B, omnia quae habet mihi tradidit L^, omnia quae

habet pater dedit filio W V/OJ Z, omnia quae habet tradidit filio P K G*, omnia

quae habet dedit filio G€ Y, omnia quae habet pater tradidit filio u — 5 eb» — fium] -- et L* — 7dei] + patris et?) ENPK — 6habet] -- uitam proclamantem] per prophetam proclamanintellge]-gere W*,-goN W tem C*, per profetam clamantem l/?2GOJYZ Marg. 9, 13 W f. 2: conclusio

— 16 W f. 2Y : optime

48

HILARI LIBER II

sanctum:

Generationem eius quis enarrabit? Et obiurga

Dominum testantem :Nemo nouit Filium nisi Pater, neque Patrem quis nouit nisi Filius et cui uoluerit Filius reuelare. Et insere te in hoc secretum,

et inter unum

ingenitum

Deum et unum unigenitum Deum arcano te inopinabilis natiuitatis inmerge. Incipe, procurre, persiste. Etsi non peruenturum sciam, tamen gratulór profecturum. Qui enim pie infinita persequitur, etsi non contingat aliquando, tamen | proficiet prodeundo. Stat in hoc intellegentia fine uerborum. 11. Est Filius ab eo Patre qui est, unigenitus ab ingenito, progenies a parente, uiuus a uiuo. Vt Patri uita in semetipso, ita et Filio data est uita in semetipso. Perfectus a perfecto, quia totus a toto. Non diuisio aut discissio, quia alter in altero, et plenitudo

IO

diuinitatis in Filio est. Inconpraehensibilis ab inconpraehensibili: nouit enim nemo nisi inuicem. Inuisibilis ab inuisibili, quia ?mago Dei inuisibilis est, et quia qui widit Filium, uidit et Patrem. Alius ab alio, quia Pater et Filius. Non natura diuinitatis alia et alia, quia ambo unum. Deus a Deo. Ab uno ingenito Deo unigenitus Deus. Non dii duo, sed unus ab uno. Non ingeniti duo, quia natus est ab innato. 8 Is. 55, 8.

OEM

27

11, 5/67Cf Col.t2,10°

IDA

NT

8 Col. 1, 15; Io. 14, 9.

PONT

GO Z

8 eius? Z enarrabit] -auit CN BO* YZ obiurga] -gat D 9 dominum] deum PK 10 et cui uoluerit filius reuelare» W 11 et!» W

insere te] insecrete P* G* hoc» G* secretum] -to B et?» WGeOcYZ + ingenitum unum N 11/12 ingenitum deum et unum? JE 12 et unum unigenitum deum)» O*, OC suppl. : et unum unigenitum dominum deum?] dominum OC}, + et V/GeOJ YZ te] sic OC p. corr. 12/13 et unum unigenitum ... inopinabilis natiuita? K* 13 inmerge] insparge W procurre] percurre P persiste] siste E 14 gratulor] -labor

CWVBGYZn

15pie) W,ipse P*

indicant

17 stat in hoc] statim hoc L, sta W' forsitan papyro detrito

CIN WV

intellegentia] -tiae

aliquando]-ntoZ

16 A/ineam

D.N Pe G*?, -tiam P*K — fine» G*

11,

1est]et G* 3patri] patris P K, pater B — uita] uitam D N, -- est E semetipso] + habet B et» IW G* 3/4 — uita data est E 4 uita] uitam habere W, > B 5 discissio] scissio W/P*! K in] ab C* B et] sed C! p. corr. ? manu recente et restituente B — 6 ab inconpraehensibili » P*! 3 "7|8nouitenim ...abinuisibili? N ^ 8uidit|uidet Le Be GcO] 8/9 et quia qui...pateretfilius? W/ ^ 9 uidit] uidet Le Be GGeOJ 10 diuinitatis] deitatis I7G* aliaetalia]aliaetaliaO — 112b» C*B | uno» CFL* BYZ deo?» C* L* B, + unus W V1G üu dii] di (— dei) B ^ duo dii Z duo] sic LC 5. ras. 11/12 sed unus ab uno non ingeniti duo» W 12 in] a W

quia] qui I"!

est) CL*

BZ

PL 59

CAP. 10-12

49

Alter ab altero nihil differens, quia uita uiuentis in uiuo est. | Haec de natura diuinitatis adtingimus, non summam 15

intellegentiae conpraehendentes, sed intellegentes esse inconpraehensibilia quae loquamur. "Nullum ergo, dicis,

officium fidei est, si nihil poterit conpraehendi.'' [Immo hoc officium fides profiteatur, id unde quaeretur inconpraehensibile sibi esse se scire.|

12. Superest de inénarrabili generatione Fili adhuc aliquid. Immo aliquid illud adhuc totum est. Aestuo, differor,

haebesco, et unde incipiam nescio. Nescio enim quando natus sit Filius, et nefas mihi est nescire quod natus sit. Quem inpraecer? Quem inplorem? Ex quibus libris ad tantarum difficultatum enarrationem uerba praesumam? Euoluam omnem Graeciae scholam ? Sed legi: Vb? sapiens, ubi conquisitor saeculi ? In hoc ergo sofistae mundi et sapientes saeculi muti sunt : sapientiam enim Dei reprobauerunt. Scribam ergo legis consulam ? Sed ignorat, quia ei Christi crux scandalum est. Hortabor uos forte coniuere et tacere, quia ad uenerationem satis sit eius qui praedicatur, leprosos emundatos fuisse, surdos audisse, claudos cucurrisse, para-

1257/82. Gor T, 20:

DCLEN

W

PK

9rceum Gor. 1519:

VB

11 ict6maCor

GOJYZ

13 differens] differt W, deferens O*

uiuentis] uiuetis P*

uiuentis in uiuo est] quia uiuus uiuentis hereditas deitatis WG adtingimus] adtigimus PKBOJ u 15 — inconpr. esse G 16 loquamur] loquemur 17 — est fidei dicis] dices WW GYZy L* DB conpraehendi] adpreh- B 18 profiteatur]

-aitur LCENWPKBGOJu

23:

19sibi»

WV GO]

quia uita

est W 14 diuinitatis] summam] summa PK L* ^ nullum] + unum poterit] potuerit GOJH -tetur G* quaeretur]

se» CL*WBOJYZ

12, 1inenarrabili] enarr- I/*, innarr- G*! ^ 2immoaliquid? O* diffe3 haebesco V/W^?, hebesco DCLNBGOJYZ, ror] differo E, ediffero K 4 sit!] est W hebetesco E, aebesco W*, abesco P* K*?, tabesco PC Ke

nefas mihi est] non licet mihi W/G*, nefas est me B, nefas est mihi — sit?] — ad]at D — 6 enarrationem] -ne D est W — 5inpraecer] inpraecem C* EWPK —— 8conquisitor] sapiens] + ubiscriba 7 euoluam] euollam V/ sed] et L* 10ergo) W dei» W 9 muti] multi N + huius LG ei] et DIN

10/11 — crux christi CLEWB

11 ortabor P* K

€

coniuere] cohibere C* L W B Oc vl, conuieNWPKVWGOJYZpy forteuos EN — sit? W^! ^ qui] + eiussatissit 12quia] qui P* re Z, conn-u surdos] surdus L | cdodosDBG* quod Et — 13emundatos|mund-W'G cucurisse] currisse E* Y*

Marg. 12, 9 W f. ; : ipsum christum qui est sapientia dei

PL 6o

50

HILARI LIBER II

lyticos constitisse, caecos lumen recepisse, caecum ab utero - ^

IO

oculos consecutum, daemonas fugatos, aegrotos reualuisse, mortuos uixisse ? Sed haec heretici confitentur, et pereunt.

13. Expectate itaque nihil minus claudorum cursu, caecorum uisu, fuga daemonum, uita mortuorum. Consistit enim mecum in patrocinium editarum superius difficultatum piscator egens ignotus indoctus, manibus lino occupatis, ueste uuida, pedibus limo oblitus, totus e naui. Quaerite et intellegite, utrum mirabilius fuerit mortuos excitasse, an inperito scientiam doctrinae istius intimasse. Ait enim : /n principio erat uerbum. Quid est istud: in principio erat? Transeuntur tempora, transcenduntur saecula, tolluntur aetates. Pone aliquod quod uoles tua opinione principium, non tenes tempore: erat enim unde tractatur. Respice ad

d.3- 7 8LO 213 3.

ID GSP ESNNIAREP

IS TPE

GONNEZ

14caecos]caecus L* ^ recepisse» D E N V'*, uidisse V7! G, recipisse C L* 15 daemonas] -nes Le NPK GO7JYZ, daemanas W reualuisse] reuolN,eual-B 16uixisse] reuixisse EWBJ sed) N . haec] + omnia Cc B

13, 1 expectate] exspecta te O nihil minus] nihilominus C* L W/ G* cutsu| cursum NW] 1/2 caecorum uisu» C* L* B 2 uisu] uisum NWV*G* fuga] fugam NW uita] uitam NW consistit] constitit DR OU 3 patrocinium editarum] patrocinio meditatarum L, patrocinium meditatarum N, patrocinio editarum W 4 egens] egenus Z @ ignotus] ignarus V/Maffei, + ignoratus OJ, ignoratus Y*, illitteratus Ycv! occupatis] obligatis W, occupatus P* Ku — 5 — pedibus limo oblitus (az? oblitis) ueste uuida (477 umida) C LLW/ BG ueste] in ueste PK uuida] umida CL*EWPKBOCYZ,+umidaO* limo]lino D*! oblitus]-tis CeLcWTVOCYZ totus] tultus/ / quaerite] + et inuenietis E et} W wx 6 intellegite] + circumspicite W fuerit] sit B mortuos] mortuum l/GOJYZ excitasse] suscit- W 7 inperito] -tos P*K G* istius] stius / P enim] + piscator O/ 8 quid] quale LCE istud} BY erat?] + uerbumLCENPKB — 9transeuntur] -eunt LC EP tempora] saecula W/B transcenduntur]transmittuntur D C LL EN B saecula] tempora WB 10 aliquod] aliquid EWB quod] quo K€ uoles] uelis CL*W opinione] opinatione B 11 tenes] + in C* 7 enim erat CL* respice] + ergo OC] Marg. 13, 7 W f. 3" : principio euangeliiin capite habeturiohannis — 8 Wf. 3" : hoc principio nec gentilium ( capi »ta siluerunt nam tullius libro tusculanarum primo ( ait » principii nulla est origo nam e principio oriuntur omnia ipsum autem nulla ex re alia nasci potest neque ipsum (ve/: enim ?) esset principium quod gigneretur aliunde (Cicero, Tuscul., I, 23, 54) (cfr. Beer, p. 6)

CAP. 12-15

51

mundum, intellege quid de eo scribtum sit : Zn principio fecit Deus caelum et terram. Fit ergo in principio quod creatur, et aetate contines quod in principio continetur ut fieret. Meus ^

autem piscator inlitteratus, indoctus, liber a tempore, solu-

tus a saeculis est. Vicit omne principium: erat enim quod

est, neque in tempore aliquo concluditur ut coeperit, quod erat potius ?n principio quam fiebat.

.14. Sed excidisse forte ab ordine propositae distributionis

piscatorem nostrum depraehendemus. Verbum enim tempore liberauit, et suum est sibique quod liberum est et solitaAn

rium et obtemperans nemini. Aures erigamus in cetera. Ait : Et uerbum erat apud Deum. lam sine principio est apud Deum, quod erat ante principium. Est ergo erans apud Deum, et qui abest a cognitionis tempore, non abest ab auctore. Piscator noster euasit. Sed forte haerebit in ceteris. 15. Dices enim: "Verbum sonus uocis est et enuntiatio

12 (Schr.

14, 5 Io. 1, 1.

DCLEN

W(w.

14, 1-5 defectuosi)

PK

VB

GOJYZ

12mundum]--et CL W/ BOc] deeo]deo PK* 13 creatur] -tor G* 14 aetate] -tes CL N BY Z, -tem WO J, per etates E contines] -nens C*?LW K V G* J Maffei, -net Ce BOC Y, -nent Z, est continens Gt quod in] quod DEN P*, in quod P* K*, in quo Ke continetur] -neatur L* fieret] fuerit IW — 15piscator? W — tempore] +est CLE N P*KBO], + et G 16 — est a saeculis E est» J uicit] + enim CL B principium] principi P* 17 tempore? W concluditur] -detur W

17/18 quod erat? W

18 quam] quod W

14, 1 forte] fortasse /O J Y Z — 2piscatorem] pasc- P* depraehendemus] -dimus PK enim] + a Z 3 liberauit] -rabit W* SAR suum est sibique] suum sibique E, sumet sibimet l/ GO*, suum est sibimet Oc] es?) V BOJYZ 4 obtemperans]-ras O* — nemini) W*, + est OJ CL* VO] . cetera] cera L* — ait] + enim in]inter VGOJYZ 6 quod erat ante principium) W — principium] + erat ergo qui esset apud deumO]/

estleratW

— erans

J, erat CC E*, quod erat E! G, DC*?LV/BO

manens N, qui esset V, quierat PK Y Zu — 7 quiabest] quia est L*, quia abest ENPK, sic Oc p. corr. |a» L*! — cognitionis tempore D P K, cognitione tempore C*?L*, cognitione temporis CcO J, tempore LeEN VGY.Z, ab} L*! G* — 8 haerebit] + id D, cognitione I, cognitionis temporis B haerebit in ceteris] reuinceris W ereuit P*1, erebit K* enuntiatio] enim] ergo OC 15, 1 dices] dicens D, dicis Le WV enuntio P* K*, enarratio B

Marg. 15, 1 W f. 4: subauditur etiam a piscatore

PL 61

52

IO

I

I

HILARI LIBER II

negotiorum et elocutio cogitationum. Hoc apud Deum erat et in principio erat, quia sermo cogitationis aeternus est, cum qui cogitat sit aeternus." Respondeo tibi interim pro piscatore meo paucis, dum uidemus quomodo rusticitatem suam ipse defendat. Sermo in natura habet ut esse possit, sequens autem ei est ut fuerit, est uero tantum cum auditur. Et quomodo 7n principio erat quod neque ante tempus neque post tempus est ? Et nescio an uel ipso esse possit in tempore: loquentium enim sermo neque est antequam loquantur, et cum locuti erunt non erit, in eo autem ipso quod loquuntur dum finiunt iam non erit id unde coeperunt. Haec a me ut ab uno ex ceteris. Sed piscator aliter pro se. Et obiurgabit te prius, cur neglegenter audieris. Nam etsi sententiam primam rudis auditor amiseras : In Principio erat uerbum, de sequenti quid quaereris: Et uerbum erat apud Deum? Numquid audieras "in Deo'"', ut sermonem reconditae cogitationis acciperes? Aut fefellerat rusticum, quid esset inter inesse et adesse momenti? Id enim quod in Principio erat non in altero esse sed cum altero praedicatur. Sed de superioribus nihil sumo. Consequentia sibi adsint. Statum uerbi et nomen expecta. Dicit namque : Et Deus erat

15

DOLENT

81108: T.

1710.

WMC

23 IC FCI.

OINYEZ

2 cogitationum] cognitionum D PC, cognationum P* 3 in principio erat] + in principio erat VOJYZ 5 respondeo] -debo V GcOJ YZ interim] + deL* ^ meo]eoP* Guidemus]uidebimus D Le EN P Ky quomodo? N° 7matura] + non O/ possit] posset D*! — ei» O*1 8cumJut — auditur] + scilicet sermo OC — 9 neque post tempus est} C* neque post tempus) L* B + ante tempus est neque post tempus W et? E — 10 ipso esse] isse E*, esse E^, ipsud esse W*, ipsum esse We Pc — possit esse B in? D 11 neque] non WGOC] est antequam] ante est quam Z loquantur] loquatur N Pc eto erunt] fuerint CL*WB 12quod]|quoP* locuntu CLWPKVGOJZ | id» WY, adZ 13coeperunt]-rintZ 14sed]et N, -F et W — piscator] + meus W prose) W obiurgabit]-gauit DCW' PKG* telet W*! 15etsi] si W'Gc 16amiseras]adm- O€ — uerbum] -F et G* quid] quod L*, cur Oc 17 quaereris] quaereres W*, quereres W1, queris PK — erat? L* — 17/18 numquid audieras in deo» DCL*E NB 18 reconditae] recognitae B acciperes] acceperis D, acciperis G* 19 fefellerat] -ret O* rusticum] rursum C* L*, rustico CC

inesse] esse et inesse CC B Y Z, esse et inter inesse

VGO] 20 altero] + praedicatur W/Oc] esse) G 21sed] + a L* altero] alte P* —— praedicatur» W, praedicabatur esse G*, praedicatur esse Ge 22!de|'eUE SN, sumo] sumam I — consequentia] cum sequentia CWB 23 dicit] ait W, adicit / * dicit namque et? E

CAP. 15-17

53

uerbum. Cessat sonus uocis et cogitationis eloquium. Ver2j

bum hoc res est, non sonus ; natura, non sermo ; Deus, non inanitas est.

16. Sed trepido in dicto et me insolens sermo commouit. Audio : Et Deus

nuntiauerunt. E

cui unum

Deum

profetae

Sed ne quo ultra trepidatio mea progredi

possit, redde sacramenti tanti, piscator meus, dispensationem. Et refers adunum omnia sine contumelia, sine abolitio-

ne, sine tempore. Ait : Hoc erat in principio apud Deum. Cum hoc erat in principio, non tenetur in tempore. Cum Deus est, non

An

erat uerbum,

refertur

ad uocem.

Cum

est apud

Deum,

nihil nec

offenditur nec aufertur: nam nec aboletur in alterum, et apud unum ingenitum Deum ex quo ipse unus unigenitus Deus est praedicatur. 17. Expectamus a te adhuc, piscator, plenitudinem uerbi. Erat quidem in principio, sed potuit non esse ante principium. Etiam hic tibi aliquid pro piscatore meo profero. Quod erat, non potuit non fuisse: "erat" enim non habet in tempore non fuisse. Sed quid pro se ille ? Omnia per eum facta sunt. Ergo si nihil sine illo est per quem uniuersa coeperunt, et infinitum est per quem quod est omne sit factum. Tempus 16521 To. 7.2

6-103 19 2:

1725 Io-1; 3.

DEIN

.*WowbK Ud BPVG O JY z;

25est? W/ est» W

natura]-rae

C — non sermo deus] nam sermo dei N

— 26

16, 1 commouit] -uet Et 3 ne quo] ne quid W, neque P*G* trepidatio] -tione Y Z 4 redde] reddet L* W^, reddit Lc W'eOcJ redde sacramenti] sed decramenti P*K 5 refers] refert Lc Oc J, refer ENWWVO*YZwpy, referes B, referens GC ad» N 6 ait] + enim W erat? P* 6/7apud deumcumhoceratin) E — 7hoc» W — est] + et CL* | 8est? G* nec? B 8/9 nihil nec offenditur] neque confunditur OC, nihil nec confunditur / — 9 nam» CL*B aboletur] litur DE 10 unum» CL*B 11 praedicatur] conlocatur W 17, 1ate] ait K + adhucate DW'u uerbi] uero P*1 2 ante) N 3 hic] hinc CC — tibihic W aliquid» O* 4 habet] habens C L* 5eum] + et K*,ipsumB 5/6 - suntfactaZ — 6sip CCWLV.GOJYZ

sine] + ras. 4 G

est> W

per) E*l

perquemjJaquoW — 7et)

G* infinitum] in infinito WOC J, infitum OX, in infinitum > B 7/9 tempus … moderatio] tempus enim rei nomen inspicatio W Marg. 16, 7 W f. 4V : ....ssime

est!] + is I, est manentis

PL 62

54

HILARI LIBER II

enim est spatii non in loco sed in aetate manentis significata moderatio.

Et cum

ab eo omnia, res nulla non ab eo: et

idcirco et tempus ab eo est.

18. Sed dicitur tibi ab aliquo, piscator meus: "Nimium facilis et promiscuus hic fuisti. Omnia per eum facta sunt non habet modum. Est ingenitus qui factus a nemine est ; est et ipse genitus ab innato. Sine exceptione sunt omnia, et nihil quod extra sit derelinquunt." Sed dum nihil ultra dicere

audemus, aut forte dum dicere molimur, occurre :Et sine eo factum est nihil. Reddidisti auctorem, cum socium es profes-

sus. Cum enim nihil sine eo, intellego non solum : quia alius

est per quem, alius sine quo; quo utroque discernitur significatio et interuenientis et agentis. 19. Sed sollicito de auctore qui unus ingenitus est, ne in eo quod "omnia" diceres nihil esset excerptum, soluisti metum

18 21040:

6.102,25:

DICPENSIAPENENCONSEZ

8 est? B 7 spatii est CL aetate] eternitatem P* manentis] -ntes D, mentis P*, maentis K*, manet B — 8/9 significata moderatio] moderata significatio C L*B, moderatio significata Le — 9 ab eo!]habeo P* ^ omnia) P*K mnulla]ullaB eo]+est Ce — 9/10et idcirco et] et idcirco D C Ey, et dico et N, idcirco et VVGY

Z

et idcirco et tempus ab eo est? W

18, 1/2 — nimium hic facilis et promiscuus fuisti W -cuum L* . sunt» W, + et Ye 3 habet] habent WC

— 2 promiscuus] + est a nemine E

est?» Le + et est IV. et? N — 4 genitus] unigenitus WG — 5 quod]quae Lev! — sit]sunt C*LWB,sint / ^dum]numN — dicere? L* 6mulimur V/ — occurre]-trit L* P KG, -rret Le E V/*, occurrit plane V6,

occurret occurret plane O/.— occurreetsineeo? I — 7nihil] + piscatorO J reddidisti] sed didicisti W, reddisti G* socium] socius W es professus] professus est P*, professus es PCKT/OJYZh 8 non solum] et alium W — 9 alius] + est D Pe Gy, aliud W quo quo] quoque D, quo LENPKG*OJyu,quoquaeG* — utroque] utrumque P K 1/0 J, utraque G* 10 et!» W

19, 1 sollicito] -ti W VG, -tor OJ est? W, + qui P*K VG UGS 2 diceres] -ris D esset] esse W*1 LeNWBOJYZu metum] mecum Y

. ne» LX, et exceptum

Marg. 18, 3 W f. j : quia omnia — 7 W f. ;: & hoc quid sit de anteriori pagina scire potes ubi dicit et aput unum ingenitum deum ex quo ipse unus unigenitus deus est collocatur (cfr 16, 9-ro)

PL 65

CAP. 17-20

55

dicendo: Et sine eo factum est nihil. Verum confundor et turbor in eo quod sine eo factum est nihil. Est ergo aliquid per I

alterum factum, quod tamen non sit sine eo factum; et si

aliquid per alterum, licet non sine eo, iam non per eum omnia : quia aliud est fecisse, aliud interuenisse facienti. Non

habeo hic, piscator meus, ut in ceteris quod ex meo profeIO

An

ram. À tuo statim respondendum est. Omnia per eum facta sunt. Sentio. Apostolus enim docuit : Visibilia et inuisibilia, siue throni, siue dominationes, siue principatus, siue potestates, omnia per ipsum et in ipso. 20. Cum ergo omnia per ipsum, subueni et enarra, quid non sine eo factum sit. Quod factum est in eo, wita est. Hoc igitur non sine eo, quod in eo factum est. Nam id quod in eo factum est etiam per eum factum est. Omnia enim per (n i et in 1pso.creata sunt. In ipso autem creata, quia nascebatur creator Deus. Sed etiam ex hoc sine eo nihil factum est quod in eo factum est, quia nascens Deus uita erat ; et qui uita erat

non postea quam est natus effectus est uita: non enim in eo aliud est quod natum est et aliud est quod natus accepit.

19.63. T9. 3545.

Oo:

20, 2 Io. 1, 3-4.

DGHEN.

MF

PK

10 Col. 1, 16.

4 Col. r, 16.

VB.

GOJYZ

5/6 per? G* 4 eo?] illo CL WB, eum P* K*? 3 eo] illo W 6Galterum]+factumW — 7 quia] factum! quod ... aliquid per alterum) G* aliud?] + est D Lej, + iam G* — 8habeo] abeo D I5 55 hic] his qui L* piscator]pisca/ G* — meo] meis W — 9atuo]atuos C, ad tuum E, ad L* statim] itaque W uos W, + scilicet ore OC, + forte is ras. 3 J enim] 410 sentio] sententio L* respondendum] recurrendum E 11 et inuisibilia) G* docuit] docet B pauus PKVGOJYZ 12 ipsum] eum G siue principatus? E dominationes] -nis D factum sit} 2 non» PG ipsum] eum G 20, 1 omnia? E W'*, factum est W1 V/, + quod factum sit N — quod] quo K* — 2/8 quod factum est ... uita erat non postea] quia non sine et sua uoluntate natus est ipse quem constabat esse in patre factum enim uidetur ipsum quod natu. est sed uoluntate communi quibus su perfecta cognitio est sine eo factum esf est enim in eo facta uitaz et deus natus est neque enim postea IV, iis quae cursive imprimuntur nam] + et V GcOJ YZ, eo?] eum PK 3 igitur] ergo Z deletis 6[7 6est? DB namqueet B — 3/4 nam id quod in eo factum est? G* 8 postea] potestea qui] quia Z quod in eo factum est? OJ — 7 est? L* et aliud? est quod natus» N Jet) P*K uita) W est?» P* G* est» P*KB accepit] accipit D

Marg. 20, 9 W f. j" : subauditur quia erat

56 IO

- An

20

HILARI LIBER II

Non habet inter se tempus et natiuitas et profectus. Sed nihil sine se fiebat ex his quae in eo fiebant : quia uita est in quo fiebant, et Deus qui a Deo natus est non postea quam natus est, sed nascendo Deus extitit. Nascens enim a uiuente uiuus, a uero uerus, a perfecto perfectus, non sine potestate natiuitatis suae natus est, natiuitatem uidelicet suam non

postea sentiens, sed se Deum in eo ipso quod Deus ex Deo nascebatur intellegens. Hoc unigenitus ab ingenito. Hoc ego et Pater unum sumus. Hoc in confessione Patris et Fili Deus unus. Hoc Pater in Filio et Filius in Patre. Hinc qui me uidit, uidit et Patrem. Hinc omnia quae habet Pater dedit Filio. Hinc sicut habet Pater uitam in semetipso, ita dedit Filio habere uitam in semetipso. Hinc nemo nowit Filium nisi Pater, neque Patrem nisi Filius. Hinc in eo plenitudo diuinitatis corporaliter. 21. Haec wita lux hominum est, haec lux tenebras inlumi-

nans. Et ut inpossibilitatem generationis eius enarrandae secundum profetam piscator consolaretur adiecit: e tenebrae eam non conpraehenderunt. Cessit sermo naturae et non

18 Io. 1o, 30. 19/20 cf. Io. 14, 1o. 20 1o. 14, 9. 5, 26: 23 NItX r1 50075 24 Col. 2, 9. 2151 Io. 4

2 chis

DCL'E NA WEP

KV

087

21 cf. Mt. 11,27; Io.

3 Io. ge.

GJ Y

10 habet] habent lu et?) E 11 sine» W* se] eo PE RAA GONY Zoumhis]iisqN vn? TES 11/12 ex his quae in eo fiebant quia uita est in quo fiebant? W 12 fiebant] fiebat G* et»? E deus» D*! adeo]inde W postea] potest esse W —— 12/13 natus est] + effectus est deus Cc B 13 extitit] existit D, exsistit PC uiuente] uiuo B 14/17 non sine potestate ... intellegens] non ignorauit ea quae consensu suo facta sunt natiuitatem uidelicet suam in qua condebatur intellegens W 18hoc?*? EN 19unus] + est W 19/20 — hoc filius in patre et pater in filio (B* : -ium) CLB 20hinc] hoc — hinc qui me uidit uidit et patrem» E —— uidit^]

uidet Le Be Ge — 21hinc!]hoc filio] + hinc qui me uidet uidet et patrem E 22 uitam!] uita K semetipso] seipso G ^ uitam habere PKVGJZu 22/23 ita dedit filio habere uitam in semetipso» W 23 nouit] uidit PK ^ patrem] + quisnouit I Vc G 24hinc]hicK* ineo» OJ,in ipso 4 plenitudo] + inhabitat Cc B, inhabitat omnis plenitudo ju diuinitatis] + habitat IN 21,1uita]illa W est) B lux?» O* 2ut]cum G inpossibilitatem] impersib- C*, inperspicab- CC, inperspicabile B eius] huius PK enarrandae] inenarr- B — 3 profetam] prophetiam P* K consolaretur L*WPcWOJYZ,

LCE N, consuleret

consularetur

B

D, consuleretur

4eam] eum P* K

CP*K G, conseruaret

cessit] cesset Le, cessat P* KB

PL 64

CAP. 20-22 »

57

habet quo excurrat. Et tamen hoc piscator iste recubans in , Domini pectus accepit. Non est iste saeculi sermo, quia de | qua agitur non saeculi res est. Edatur aliquid, si in| significatione uerborum repperiri potest ultra quam dictum| sit; et si qua sunt alia expositae a nobis naturae nomina| proferantur. Quaesi non sunt, immo quia non sunt, miremur|

IO

hanc in piscatore doctrinam et in eo Dei eloquia sentiamus ;| confessionemque Patris et Fili, ingeniti et unigeniti, inenar- | rabilem et excedentem conplexum omnem et sermonis et sensus teneamus adque adoremus ;/et in Domino Iesu exem15 plo Iohannis, ut haec possimus seritire et conloqui, adcubemus. 22. Commendat autem fidei huius integritatem et euangelica auctoritas et apostolica doctrina et circumstrepentium undique. hereticorum otiosa fraudulentia. Stat enim hoc fundamentum ualidum et inmotum aduersus omnes uentos ^

pluuias torrentes,

non

flatibus pellendum,

non

stillicidiis

penetrandum, non inundationibus subluendum; et optimum est, quidquid a pluribus incursatum, a nullo tamen poterit inpelli. 5icrSIo 3325. 22, 3/6 cf. Mt. 7, 24-25.

DOLEN

KE

PK

PE

GOJIYZ

5 excurrat] exurgat Z* hoc) Y 7 piscator hoc N recubans] recumbens K, > O* — in]supra Lev! — 6domini] dominicum O/ — pectus] pectore EN saeculi] saecularis / — 6/7 de qua] de ea qua W*, ea de qua I? 7non> D*1 + est saeculi res W edatur]et datur Z — aliquid» W 9sit]est G — alia]talia E alia expositae a nobis] aliena nobis expositae expositae]expositaea N ^ 10proferantur]-ratur L* — sunt!]sint D* W' ilpiscatore] + dei B — dei]diuina W/Oc v! — eloquia] -quentiam CL BZ 12 inenarrabilem et] inenarrabiliter W EN W*u ^ eloquia dei (diuina) EN . 14 — omnem complexum 13 excedentem] excid- D W^! P K* dominoiesu] deum iesum christum PK — 14/15 — adque» L* — et? W' accubemus Ke V/ O, accumbemus G iohannisexemplo Y Z ^ 15haec]et WW

22,1et) P*K

— 2e) E*! — circumstrepentium]strep- W

3otiosa]

odiosa P K VeBG* Oc] — enim] --in CL* WB — 3/4 — fundamentum hoc 5 pluuias] pluuiasque CC, publiasque W 4inmotum]in modum P* K D pellendum] repell- W, pellendum PK — 5/6 — torrentes] torpentes N° 6 non inundationibus subluendum non stillicidiis penetrandum E 7 est? B subluendum] subruendum Le Pe?0cv!J, soluendum P*K pluribus] plurimis LENPKGZH — incursatum] -santum EX, -satim Y*

a2) E*

Marg. 22, 3 W f. 6: quasi irrita

58 IO

1j

20

HILARI LIBER II

Vt autem quaedam medicamentorum genera sunt ita conparata, ut non singulis tantum aegritudinibus utilia sint, sed omnibus in commune medeantur habeantque in se uirtutem generalis auxilii, ita et fides catholica non aduersus singulas pestes sed contra omnes morbos opem medellae communis inpertit, non infirmanda genere, non uincenda numero, non diuersitate fallenda. Sed una adque eadem aduersus singula omniaque consistit. Magnum est enim, tot in una ea remedia esse quod morbi sunt, et totidem ueritatis esse doctrinas quodidem erunt studia falsitatis. Contrahanturin unum nomina hereticorum et omnes scholae prodeant. Audiant unum ingenitum Deum Patrem et unum unigenitum Dei Filium perfecti Patris progeniem perfectam ; non per deminutionem genitum, non ex solido parte aliqua decisum, sed omnia habentem genuisse omnia consecutum ;

25

non ex deriuatione fluxuue deductum, sed ex omnibus adque in omnibus natum ab eo qui in omnibus in quibus est esse non

desinat; liberum a tempore,

solutum a saeculis, per

quem omnia facta sunt : neque enim esse in his potuit, quae ab ipso sunt instituta. Haec de euangeliis catholica et apostolica confessio est. 23. Patrem et Filium, si audet, Sabellius eundem praedicet, 26 cf. Symbolum Nicaenum. DCLEN

Ww

9 + iasunt

PK-WB

GOIYZ

G — 10comporata/ W — tantum) WG*

sint] sunt O*

11 commune medeantur] commune medantur E*, communem mediantur P* K*, communem

medeantur Kec, communem

edeantur G*

12 generalis]

em B . catholica? C* L* B — aduersum DEN V OJY Zy 13 medelae LePcKcOJYZ 14infirmanda genere] infirma de genere B 16aduersum OYZy omniaque] omniaquae D, omnia quaeque WWP* K 17 una ea] ea CL*BY, ea una LeW V GO] Maffei quod DCL*W*P* Kc] BG*,

quot LLEN W1 PeK* GCOJYZ 18 quodidem DC L* W* P* Ke BG*, quotidem LeENW?1 Pe K* GGcOJYZ 19..et» . 4A scolae DWPKO*YZ 20deum) W* 21 dei] deum /YZ ^ perfectam progeniem PCK, perfectum progeniem P* ^ 22 per) E deminutionem] dimin- CL* I K* G* Zu, deminutione B genitum] -tam W*1 parte] partem CL! W!, patrem L*?W*, patre N*?, de parte N! — aliqua] -quam L*W 23 genuisse] + genitum PK omnia?] + genitum / consecutum] consecum C* 24 diriuatione CL*EPK, diribatione W deductum] ductum W 24/25 adque in omnibus > W 25 in omnibus? Y*, Ye suppl. :omnibus ^ esseJipse W ^ 26desinat]-nens W,-nitEB 27 c in his potuit esse WG 28sunt instituta] instituta sint C* LX, instituta sunt CcLeB, sint instituta W?WGJYZ 29 catholica] catolicae C* L* apostolica] -cae C* L*

23, 1 audet] audit et D

PL 65

CAP. 22-23

A

50

et ipsum illum esse qui utrumque sit nuncupatus: ut cum eo unus sit ambo, non unum. Audiet statim de euangeliis non semel neque iterum sed frequenter: Hic est Filius meus dilectus, in quo bene conplacu. Audiet: Pater maior me est. Audiet : Ego uado ad Patrem ; et: Pater, gratias tibi ago; et : Glorifica me, Pater ;et: Tu es Filius Dei uiui. Subrepat Hebion, initium Filio Dei ex Maria concedens et

IO

15

20

uerbum a diebus carnis intellegens. Relegat : Pater, clarifica me apud temetipsum ea claritate quam habui apud te priusquam mundus esset. Et: In principio erat uerbum, et werbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum ; et: Omnia ber eum facta sunt ;et: In mundo erat, et mundus eum non cognouit. Existant nouelli apostolatus sed ab Antechristo praedicatores, omni contumelia Dei Filium inludentes. Et audient : Ego de Patre exiwi ; et : Filius 2n Patris sinu ; et : Ego et Pater unum sumus ; et: Ego in Patre et Pater in me. Et postremo una cum Iudaeis irascantur, quod Christus proprium sibi Patrem Deum confitens, aequalem se Deo fecerit; et una cum his audiant : Vel operibus meis credite, quia Pater in me et

23, 4 Mt. 17, 5. 16, 16. Jo 17555 28-458 MEIO, 30:

DCI^EUN

53[9:514, 28: dT To: T70lo3 145903.

"WAEPKS

TB".

6 Io. 14, 12 ; 11, 41. 7/10 1:789: Mt. 1210:1;5. 13 Io. 1, 10. 16 Io. 16, 18/19 cf. Io. 5, 18. 20 Io. 10, 38.

GOIlYZ

2ilum]sibi CCB — utrumque] in utroque W, uterque G* sit] est W7*1 nuncupatus] -tos L* ut] et G 3eo]ineo K sit]JsintB non!» EN 4neque]nec V, atque B — 5dilectus]-tissimus B . quo] + michi Le conplacui]placui D V/ 6 audiet] + et G* patrem] + et pater maior me est E gratias ago tibi C W B, agotibigratias L 7 glorifica] clarifica CLWBy filius? G* 8 subrepat] subripiat IW G*OJ ebion DG, aebion C, ebihon I/*! ^ initium] omne initium O] et]jut N — 9 relegat] religat D, + mecum VG 10 apud temetipsum» W' G* 7 ea apud temetipsum Y* ea» EO*!Z claritate] -tatem E ea claritate quam habui] eo honore quo fui — quam]qua V G*O] habui] fui 'G* OJ apudte» Z 11esset) P*! — 12etdeuseratuerbum) WG — et?» Y

eum]ipsum EPK . 13et!]-r iterum WO J, »G — erat] + et mundus per eum factus est W, + et mundus per ipsum factus est GO Ju 14 existant? N nouelli] noui B nouelli ... praedicatores] arrii W apostolatus] apostol. C*, apostoli. CC sed ab] sub CBYZ, ab L* antichristo LeEPcKcBGOJYZn — praedicatores] + atrii G*, +idestarri O] — 15 omni] omnia D, et omni I — filium dei W ^ audient] audiant CL By

16 — sinu patris W, patris sinumB

— et?)

EN — 17e!» VZ — patre]

-em CL* egoinpatre et pater in me] pater in filioetfiliusin patre W — 18 iudaeis] iudaei C* ^ irascantur] cuntur P*K — 18/19 proprium sibi patrem deum confitens» W + patrem deum sibi EN — 19 — confitens deum B

se aequalem WG

— et? Y — 20his]iisu

me] + est W

PL 66

60

HILARI LIBER II

ego in Patre. Vnum igitur hoc est inmobile fundamentum, una haec felix fidei petra Petri ore confessa : Tu es Filius Dei uiui, tanta in se argumenta sustinens ueritatis, quantae peruersitatum quaestiones et infidelitatis calumniae mouebuntur. 24. Iam in ceteris dispensatio uoluntatis paternae est. Virgo, partus et corpus, postque crux mors inferi, salus nostra est. Humani enim generis causa Dei Filius natus ex uirgine est et Spiritu sancto, ipso sibi in hac operatione

25

—

IO

famulante ; et sua, Dei uidelicet, inumbrante uirtute corpo-

ris sibi initia conseuit et exordia carnis instituit: ut homo factus ex uirgine naturam in se carnis acciperet, perque huius admixtionis societatem sanctificatum in eo uniuersi generis humani corpus existeret: ut quemadmodum omnes in se per id quod corporeum se esse uoluit conderentur, ita rursum in omnes ipse per id quod eius est inuisibile referretur.

Dei igitur imago inuisibilis pudorem humani exordii non recusauit, et per conceptionem partum uagitum cunas

21 cf. Mt. 16, 18.

22 Mt

2495 cf 9c 1,030.

DCLEN

r5:

W (usque ad v. 24, 4: ex uirgineest) PK

21 patre] -em C L*B es] +

16, 16.

13:cES Colo

dei L*,

sustinens] cont-

+

+ esthoc christus

B

EPK

CL* B — quantae]-ta

VB

22haec] + et 23

—

sustinens

GOJYZ

O/.

ore] uoce B

argumenta

Wu

C — 24 mouebuntur] mouentur B

24, 1iam]namZ dispensatio] -sati K*1 + paternae uoluntatis, 077/550 est I, est uoluntatis paternae B — 2uirgo] + et Dh ^ corpus et partus W et corpus) E . postque] post quae CL IWP BO + inferi mors crux C*L*, crux inferi mors L6 E N, mors crux et inferi W, mors crux inferi

inferi] + descensus OC

CL*

3 causa] clausa G*

4 et] ex B

P KG

hac] hanc

4-27, 9 et spiritu … uniuersorum) W — 5 - uidelicet dei

EG]

inumbrante] inumbrata Le E*NN, LE rectam lectionem restituit, adumbrante

Ecm8, operante inumbrante B uirtute] + in P 6 conseuit] consueuit C* /c B, consaeuit L homo] hoc L* 7 ^ carnis in se DD acciperet] acceperat E*! perque] per quem D CP K?, per quae BO* Y — 8 societatem]-tate PK Dexisteret] si GC p. corr. 10 corporeum se esse] corporeum sese ut CB, corporeus esse se L*, corporeum esse se LC, corporeus esse UNITZ ^ uoluit esse O ] conderentur] considerentur P*, conderetur Z 10/11 per id quod ...in omnes ipse? E* 11est» E* + inuisibile est N referretur] refertur E*, proferretur N° 13 + inuisibilis igitur imago L5 pudorem] -re D? 14 recusauit] recusat D conceptionem] ceptionem G* — partum] partus C LB, partuum V/ uagitum] + et EOJ

CAP. 23-26

I

61

omnes naturae nostrae contumelias transcucurrit. 25. Quid tandem dignum a nobis tantae dignationis adfectui rependetur? Inenarrabilis a Deo originis unus unigenitus Deus in corpusculi humani formam sanctae uirginis utero insertus adcrescit. Qui omnia continet, et intra quem et per quem cuncta sunt, humani partus lege profertur. Et ad cuius uocem archangeli adque angeli tremunt, caelum et terra et omnia mundi huius resoluentur elementa, uagitu infantiae

auditur. Qui inuisibilis et inconpraehensibilis est, non uisu

IO

sensu tactuque moderandus, cunis est obuolutus. Haec si quis indigna Deo recolet, tanto se maioris beneficii obnoxium

confitebitur, quanto minus haec Dei conuenerint

maiestati. Non ille eguit homo effici, per quem homo factus est, sed nos eguimus ut Deus caro fieret et habitaret in nobis,

id est adsumptione carnis unius interna uniuersae carnis incoleret.

Humilitas

eius nostra nobilitas est, contumelia

eius honor noster est. Quod ille Deus in carne consistens, hoc nos uicissim in Deum ex carne renouati. 26. Sed ne forte detineant scrupulosas mentium cogitationes cunae uagitus partus adque conceptio, reddenda est singulis Dei dignitas, ut uoluntatis humilitatem potestatis ambitio praecedat, nec dignationem dignitas derelinquat. Videamus igitur quae sunt ministeria conceptus. Angelus gb T Cho PET s 10.12» 26 b

DGOLEN

TATcCSTO

IA:

CE Lc Or 5-32»

PK

WB

GOIYZ

15 transcucurrit] transcurrit C!

EZ

nobis] + ad + anobisdignum D 25, 2 tandem] tamen. CL* P* K B 3 rependetur] -deretur V/ G* ?O* adfectui] effectui Lc hoc C* 4 corpusculi] corpuli P* unus] unius Le inenarrabilis] inenuntiabilis B etaiper B'etDiCUE* sanctae] -ta D, san.tae l/7* formam] -ma B 7 + angeli atque quem] et per C*, > V*, etin quem V^ — 6et» CL*G* 8 — huius tremunt] trement G* adque] ad quem D archangeli / ^ elementa resolu. GO J resoluentur] -uuntur DPK Gy mundi G 10 sensu] senu Jet) G* — uisu] uiso P* DLCECPK uagitu]-tus cunis] canis P* moderandus] -dos O* tactuque] actuque G* GE

| est? K*, Ke suppl. p. obuolutus

11 recolet] -lit Le, + et P K*, sic G* p.

13 — 12conuenerint] -rit G* beneficii]-cio CL* tanto) G* corr. 16incoleret] 14habitaret]inhab- G* eguitille CL B — effici] fieri CL B 18 EN + nobilitas nostra N° — 17 = noster honor in co incoleret P* renouati] renati CB deum] s L*?, deo Le uicissem D 2 reddenda est] reddendae G*, recolenda est / 26, 1 scripulosas P K* 3humilitatem] -tate V/ —— potestatis] -stas C* Ke, -states G* — 4 ambitio] 5 sunt] sint Ve OJ dignitas] -tatis B ab initio P* K

PL 67

62

HILARI LIBER II

Zacchariae loquitur, sterili partus adfertur, de incensi loco

sacerdos mutus egreditur, lohannes in uocem adhuc utero matris detentus erumpit, Mariam angelus benedicit, matrem Fili Dei uirginem pollicetur. Illa uirginitatis suae conscia difficultate facti commouetur. Angelus efficientiam

diuinae operationis exponit. Ait enim:

15

Sp:eritus sanctus

superueniet in te et uirtus altissimi obumbrabit tibi. Spiritus sanctus desuper ueniens uirginis interiora sanctificauit, et in his spirans — quia 40? wult Spiritus spirat — naturae se humanae carnis inmiscuit, et id quod alienum a se erat ui sua ac potestate praesumpsit. Adque ut ne quid per inbecillitatem humani corporis dissideret, uirtus altissimi uirginem obumbrauit, infirmitatem eius ueluti per umbram circumfu-

20

sa confirmans, ut ad sementiuam ineuntis Spiritus efficaciam substantiam corporalem diuinae uirtutis inumbratio temperaret. Haec conceptionis est dignitas. 27. Videamus partum uagitum et cunas dignitas quae sequatur. Loquitur ad Ioseph angelus parituram uirginem et eum qui natus fuerit uocandum

^

Emmanuel,

id est nobiscum

Deum.

Proclamat

Spiritus per profetam, angelus testis est : Deus nobiscum est

TIC EC TEAM.

8/11 cf. Lc. 1, 28-34.

27, 2/4 cf. Mt. 1, 20-23.

ich ls

TIDcIsS

14 Io. 5, 8.

TAE

D'OBPENNPRRSTENGOINDEZ 6 zachariae LLO Y

Zu — incensi] incens C!

de incensi loco] deinceps

ilico N, deinceps si loco ilico P* K, de incensi loco ilico Pe

7 iohannes] -nis

DO* adhuc]+inB 8erumpit|erupit D 8/9 matrem filii] sic GC p. ras. 9 dei] +uiui N — 10conscia]-iae Y* ^ angelus] + et V, + ei G@OJYZ 11 operationis] opetionis P* ait] aut P* 12 superueniet] desuper ueniet l/GC Y Zy, ueniet G* obumbrabit] -auit D C P* K G* tibi] te TAKES 13 desuper] super /Z sanctificauit] -cat D O* 14 spirans] insp- CL* spiritus? EP* 15inmiscuit|adm-B et» P*K . case alienum CLB ui sua] uisu D C* ? E* P K, usu C* N, ui suam O* 16 ac] atque J — ut» B ne quid] sc GC p. ras. 17 corporis] generis C L* B dissideret] -rit G* ^ uirginem uirtus altissimi JN 18 obumbrauit] inumbr- G*, obumbrat O/ infirmitatem] -temque G* uelut G.— umbram]-ra B ^ circumfusa] -sam P! KY Z, -fulsa B — 19 confirmans] sc GC p. ras. ineuntis] -ti P* K*!, -tes G* 20 efficaciam] efficiam P* 21 temperaret] -rauit C

27, 2 dignitas quae] dignitasque Z —— sequatur] sequetur B

— 4 emmanu-

hel LL E P B Y Z, emmanuelem G* O, GC v! : emmanuel id est nobiscum deus

deum] deus Cc B

CLNPKBGCV

5spiritus] + sanctus B — testis] testatus

PL 68

CAP. 26-28

20

63

ile qui nascitur. Nouum de caelo magis stellae lumen ecfertur, et caeli Dominum signum caeleste prosequitur. Angelus pastoribus nuntiat natum Christum Dominum salutem uniuersorum. Multitudo exercitus caelestis in laudem puerperii concurrit, et tanti operis praeconia diuini coetus gaudia eloquuntur. Gloria deinde in caelis Deo et pax in terra bonae uoluntatis hominibus nuntiatur. Adsunt deinde magi, inuolutum pannis adorant, et post illam inanis scientiae suae arcanam operationem posito in cunis genu flectunt. Sic per magos cunarum sordes adorantur. Sic uagitus per angelorum diuina gaudia honoratur. Sic partui proclamans per profetam Spiritus et angelus nuntians et nouae lucis stella famulatur. Sic initia nascendi Spiritus sanctus superueniens et inumbrans uirtus altissimi moliuntur. Aliud intellegitur, aliud uidetur ; aliud oculis aliud animo conspici-

tur. Parit uirgo, partus a Deo est. Infans uagit, laudantes angeli audiuntur. Panni sordent, Deus adoratur. Ita potes25

tatis dignitas non amittitur, dum carnis humilitas adoptatur.

28. Par etiam reliquae est cursus aetatis. Nam omne tempus quod in homine egit, in Dei operibus expleuit. De 6 cf. Mt. 2, 2.9.

DCI/EN

8/12 cf. Lc. 2, 8-14.

W.(indeav.27,9: multitudo)

12/15 cf. Mt. 2, 11.

PK

FBENGOTNZ

6 nascitur] natus est G* — magis de caelo GO /u — stellae] + uel P* 7 ecfertur scripsi, haec fertur D, adfertur C, efertur L*, effertur LeENV GOJYZ y, offertur P?K, exfertur B dominum] deum PK 8 dominum] deum in N, deum PKO* 9 in] ad W 10 puerperii] puerperi D, pueri ENW — et? W? 11 coetus] coitus D eloquuntur] loq- E* deinde in caelis] ^ in caelis deinde C*, in caelis CC, in excelsis deinde L, deinde coelestis N, in excelsis B et] deinde B 11/12 gloria deinde ... hominibus nuntiatur» W ^ 12 — hominibus bonaeuoluntatis O/ — 13 magi] magis E* illamlillaB — inanis]inani D,) N° 14 arcanam] -num P*, -na B operationem] -ne B ^ operationem arcanam 4 17 diuina gaudia] uoce diuino gaudio W/ ^ honoratur] -rantur LECWTVBOYZ 18 per profetam? Y* 7 spiritus per prophetam W spiritus] + sanctus B

et!] + idipsum E! W!1 V BGOJYZ, + idipsud W*, + dum PK 19 stella] stilla 20et? P*K . moliuntur] moll- L*, molitur O J, Oc me Je : id est inchoat 21 intellegitur aliud? IN aliud?» E* conspicitur] prospicitur P K,concipitur / Y ^ 22est] -- et EN — 24amittitur] amm- E, adm-W/ ^ adoptatur DC L* W B* ? G, adoratur Le E N P K V Be (rin ras. 2) QI 28,1paretiam]patentiam CC B — reliquae]-que C*,-qua CC

reliquae PKOJ — est? W — 2tempus] opus Win?» expleuit] -ebit G*

B

+ est

V Ge p. ra.?0] Y Z

PL 69

64

A

A

IA

HILARI LIBER II

singulis non est tempus dicere. Tantum illud in uniuersis uirtutum et curationum generibus contuendum est, in carnis adsumptione hominem, Deum uero in gestis rebus existere. 29. De Spiritu autem sancto nec tacere oportet, nec loqui necesse est. Sed sileri a nobis eorum causa qui nesciunt non potest. Loqui autem de eo non necesse est, qui Patre et Filio auctoribus confitendus est. Et quidem puto an sit non esse tractandum. Est enim, quandoquidem donatur accipitur obtinetur. Et qui confessioni Patris et Fili conexus est, non potest a confessione Patris et Fili separari. Inperfectum est nobis totum, si aliquid desit a toto. De quo si quis intellegentiae nostrae sensum requiret, in apostolo legimus ambo: Quoniam estis filii Dei, misit Deus Spiritum Fili sui in corda nostra clamaniem : Abba, Pater. Et rursum : Nolite contristare Spiritum sanctum Dei, in quo signati estis. Et rursum: Nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Et rursum: Vos autem non estis in carne, sed in Spiritu, si quidem Spiritus Dei in uobis est. Si quis autem Spiritum 29, 10 Gal. 4, 6.

D'OEINUP

11 Eph. 4, 30.

KB

3 singulis] + auttm WWBGOJYZ 4est»>W in gestis] ingentis W

12 1GOf. 2: 12-

15 Rom. 8, 9.

GOIRZ LCENPKBOJYZ 5adsumptione]-nem G*

dicere] —edicere uero] uerum W

29, 1 = sanctoautemEN — tacere]-ri PKO] Zsileria nobis] silentio W*.sileri WC 3 eo] deo Z — est necesse WT qui] + a E- Y Z, quia WP*?09],--etO* 5quandoquidem] quando W 6 confessioni] -ne P* B non]etnon Y 6/7 confessioni patris et fili conexus est non potest a} W*, We suppl. : a confessione patris et filii subadicetus / non potesta — 7 - et filii patris L* est] + enim W/G] Y Z, enimestu — 8nobis» W aliquid]

+ nobisB

siquis]quisit

B — 8/9 dequo...legimus ambo»? O*

8/20 de

quo ... habitat in uobis] de quo si quis quaerit quia erit per quem quando uel quaelis (€: qualis) est - in euangeliis legimus ,am;bo deum a semetipso, unigenitum a deo ab unigenito omnia proferemus - Et apostolus eum quem in commune legimus - in quo inquid (€: inquit) habemus redemptionem per sanguinem ipsius remissionem peccatorum qui est imago dei inuisibilis primogenitus omnis creaturae quia in ipso creata sunt uniuersa in caelis et in terra uisibilia et inuisibilia - siue troni (€: throni) siue sedes - siue principatus - siue potestates - siue dominationes - omnia per ipsum et in ipso creata sunt et ipse est ante omnes et omnia ipsi constant W 9sensum] sensus B requiret] -reret D,-rit Le GO J, sic Y* ?,-rat YC legimus]legamus PK — 10 estis] + inquit OJ 11 rursuml] iterum O J, + nos autem non spiritum huius mundi (4g ex /. PRE contristare]-tari E GC p. corr.? 12 signati estis] + in die redemptionis CZ, + in diem redemptionis LB — rursum] iterum Ou 13 huius? D 14 sciamus] scia / G* 15 rursum] iterum OJ 16 quidem] tamen DPKH dei] domini CL* rursum] iterum OJ

PL 7o

CAP. 28-31

20

2

5

65

Christi non habet, hic non est eius. Et rursum: S? autem Spiritus eius qui suscitauit lesum a mortuis habitat in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis uiuificabit et mortalia je a uestra propter Spiritum suum qui habitat in uobis. nde quia est et donatur et habetur et Dei est, cesset hinc sermo calumniantium. Cum dicunt per quem sit et ob quid sit uel qualis sit, si responsio nostra displicebit dicentium: per quem omnia et ex quo omnia sunt, et quia Spiritus est Dei donum fidelium, displiceant et apostoli et profetae hoc tantum de eo quod esset loquentes; et post haec Pater et Filius displicebit. 30. Manere autem hinc quosdam in ignorantia adque ambiguitate existimo, quod hoc tertium, id est quod nomi-

^

natur Spiritus sanctus, uideant pro Patre et Filio frequenter intellégi. In quo nihil scrupuli est: siue enim Pater siue Filius et Spiritus sanctus est. 31. Sed id quod in euangelii legitur: Quia Deus Spiritus

17 Rom. 8, 11.

24r Cot. 85 6.

31-1 To. 4, 24.

DCI

ESINCOVC

APR

VOBOSG

18 spiritus] -tum E* mortuis » D J*

OUT 7

18/19 habitat in uobis qui suscitauit christum a

19 christum] iesum P Ky, + iesum G

uiuificabit] -cauit

DCBG*? 20uestra] nostra /— spiritum suum qui habitat] spiritum eius qui habitat Le E N, inhabitantem spiritum eius P, inhabitantem spiritum K, spiritum suum habitantem O* uobis] nobis D EN 21 quia] qui E*! et!) CB et?deiest) W'— cesset] si GC p. ras. ?— hinc] hic G* — 22 sit] sint I — ob quid] quomodo IW, ut quid PK G* — 23sit!» W sit?]est W responsio]-nsa W' displicebit] -bunt WW, -cet Y Z 24 et ex quo omniasunt? D etex quo omnia? L* B omnia?] + et in quo omnia Et, inuisibilia W sunt? DW, + inuisibilia Lc EN et?» EX 7 dei

spiritusest W — est? loquentes» W Cc B

PK — ^ deiestZ

— 25et!)]

26 loquentes] eloq- EC

25/26 hoctantum.…

27 displicebit] -bnt /C*, -bunt

30, 1 manere] hac re N hinc» N ^ quosdam hinc B in» EXNO* ignorantia]-tiam DO* —— 2ambiguitate] -tatem O*, + obcecatos N quod!) *,cum W' ^ tertium]tertio P* — idest? W' ^ nominatur] donatur / ^ 3uideant]uideam / pro) G* 4scripuli W! — siue?] + enim W

5 et] est D*, est siue LC EX, est siue et EC N, E? zertio corrigens : et,»

BG* spiritus sanctus] sanctus O/Zp spiritus et sanctus

31, 1 sed] secundum L*

spiritus DDP*, sanctus

et spiritus P!K,

id» E*N . legitur] legimus

Marg. 30, 3 W f. &: nunc de spiritu sancto

W G*OJ

DIT

66

^

20

HILARI LIBER II

est, diligenter est contuendum quomodo et qua ratione sit dictum. Omne enim dictum ut dicatur ex causa est, et dicti ratio ex sensu erit intellegenda dicendi : ne quia responsum a Domino est: Spiritus Deus est, idcirco cum sancti Spiritus nomine et usus negetur et donum. Cum Samaritana Domino erat sermo: uenerat enim redemptio uniuersorum. Cui post multum sermonem aquae uitae et quinque uirorum et nunc eius qui esset alieni, mulier respondit: Domine, animaduerto quod profeta es. Patres nostri in hoc monte adorauerunt, et uos dicitis quoniam 1n Hierosolymis est locus ubi adorare oportet. Dominus respondit: Crede mihi, mulier, quoniam uenit hora quando neque in isto monte neque in Hierosolymis adorabitis Patri. Vos adoralis quod nescitis, nos adoramus quod scimus, quoniam salus ex Iudaeis est. Sed uenit hora et nunc est, cum ueri adoratores adorabunt Patrem in Spiritu et ueritate: etenim Pater tales quaerit qui adorent eum. Spiritus enim Deus est, et adorantes eum in Spiritu et ueritate adorare oportet, quia Deus Spiritus est.

7/9 cf. Io. 4, 7-18.

JOGEDo ES

10 Io. 4, 19-24.

NIAE POKCEVSD E GSTZ

2 est contuendum] intuendum est O/ — 2/3 — quomodo et qua ratione sit dictum diligenter est contuendum B ^ dictum sitZ — 3omne] omnem C enim)? E* dictum]dictuD — est? E* et]Jut C 4sensu] causa W

dicendi] dicentis CCBOJYZ ne) C*L*,nec GC responsum] -sio W 4/5 a domino] a deo CP K, adeo L* — 5 + est? deus W = spiritus? sancti CL N W'* BZ, spiritus sanctus W* 6 donum] nomen NW 7 samaritana] + enim G* Oc / Y Z

^ erat domino W, erat a domino P K

9

uitae] uiuae CCLEPKV GOJYZ . eius qui esset] ei qui esset L*, eius uiri qui esset L6 E N, qui eius esset I G* alieni] -nus L G*OJyu 10 respondit] + dicens B — animaduerto] uideo CLB — es] --tu WO] 11 ^" hoc adorauerunt monte W, monte hoc adorauerunt Ou — quoniam] quia

D, quod WZ in?) O* LePKWVYZ . dominus] deus crede] credis P* K

12 adorare] -ri WOJ PK ^ respondit dominus

oportet] -teat CL WB . 13

hora] + et unus est W*, + et nunc est We P K VeG

14 pati C*?L* NP* K*V, patrem DCeLeEW PeKcBGOJYZy adoratis]-rabitis L* ^ 15quod!]|quem CC — quod?]quem C* 16nunc] unus W* cum] quando W ueri] uiti tales] talis C* L* — 18 eum] illum W 18/19 spiritus enim ... quia deus spiritus adorare] -rari P, adora K* ^ oportet

deus? E

G* 17 etenim] nam et W — est enim deus W et» B est? OJ 19 eum] illum W adorare u— quia] quoniam G

19/20 quia deus spiritus est? W

Marg. 31, 10 W f. £v : in iohoanne (/) folio IIII

CAP. 31

25

30

35

40

67

Mulier igitur traditionum memor paternarum, uel tamquam Samaria in monte uel tamquam Hierusalem in templo adorandum Deum existimabat, quod Samaria ad adorandum Deum per transgressionem legis locum montis elegerat, Iudaei uero templum a Solomone conditum religionis sedem existimabant. Quorum utrorumque praesumptio aut collis edito aut extructae domus concauo Deum, intra quem omnia et extra quem nihil eius capax est, continebat. Ergo quia Deus inuisibilis inconpraehensibilis inmensus est, ait Dominus uenisse tempus ut non in monte uel templo Deus sit adorandus: quia Spiritus Deus est, et Spiritus nec circumscribitur nec tenetur, qui per naturae suae uirtutem ubique est neque usquam abest, in omnibus omnes exuberans; hos igitur ueros esse adoratores, qui in Spiritu et ueritate sint adoraturi. Adoraturis autem in Spiritu Deum Spiritum, alter in officio, alter in honore est : quia discretum est in quo quisque sit adorandus. Non enim tollit sancti Spiritus et nomen et donum, quia dictum est : Deus Spiritus. Responsum autem est mulieri Deum templo et monte claudenti, esse omnia in Deo, Deum in semetipso, et inuisibi-

31 Io. 4, 24.

DOT

ENS

PK

VS

GOLYZ

21 — memor traditionum CLENWB 22 samaria] -iam C* L* monte] montem B 22/23 — adorandum in templo PK . 23 deum] dominum B ad adorandum] adorandum L* BGO]JZ, + in templo PK 24 — montis locum EN 25 salomone LE N KO J Y Z, salamone P religionis sedem] religionem sedis — 26 utrorumque] utrumque C* L*, utrisque E*!, utraque WT — aut] +in GC 27edito]-tio PFKT/ — aut] + in IG extructae] structae WP KO* domus| domi L* concauo] conuaco / W*1,concauum K 28et) L*! E* ministeriorum] ministrationum Z dominus] spiritus C, + spiritus L*, deus Br 10 diuisiones] -nis D —— operationum] -nemL sedidem]idemautem C L W' — deus]spiritus C — 11 omnibus] + et diuisiones ministeriorum sunt idem autem dominus O/ ^ autem] nostrum autem CC, autem nostrum LCENW — donatur] datur W BrG*OJ 12 autem]enim W/ ^ datur]donatur V/ Ge 13aliisermoscientiae» P* — 14 dona]donatio P K ^ alii dona sanitatum in uno spiritu» W — 15 spirituum] -tus DW Br, -tum C* 16 genera] generatio N alii interpraetatio linguarum » E*, EC suppl. : alii interpretatio sermonum ——— linguarum] sc L1 p. corr., sermonum ECENPKV BrGOJZ 16/17 — haec autem omnia P K 17 spiritus] + diuidens unicuique prout uult CCP K 18 effectus] -tum

ENW

19 quid] qui Br

35,1 utamur] utimur W

19/20 et causa et ratio] e causae ratio Br usum] usu I7

CAP. 34-35

necessarii muneris expetamus.

71

Ait enim ut iam superius

ostendimus apostolus : Nos autem non spiritum huius mundi

accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Accipitur ergo ob scientiam. Vt enim natura humani corporis cessantibus officii sui causis erit otiosa, — nam oculis, nisi lumen ac dies sit, nullus ministeril erit usus ; ut aures, nisi uox sonusue reddatur, munus suum non recognoscent ; ut nares, nisi odor fragrauerit, in quo

officio erunt nescient: non quod his deficiet natura per

causam, sed usus habetur ex causa, — ita et animus huma-

nus nisi per fidem donum Spiritus hauserit, habebit quidem PL 75 naturam Deum intellegendi, sed lumen scientiae non habebit. Munus autem quod in Christo est omne omnibus patet unum. Et quod ubique non deest, in tantum datur, in quantum quis uolet sumere, in tantum residet, in quantum quis uolet promereri. Hoc usque in consummationem saeculi nobiscum, hoc expectationis nostrae solacium, hoc in dono-

20

rum operationibus futurae spei pignus est, hoc mentium

S5438:001:427

DCLEN

312:

W

PK

V. Br

GONREZ

2 necessarii] -rium W -- munetis necessarii L expetamus] expectamus C* IW Y* Z, expectemus L*Br] jiam]etiamYZ 2/5 ait enim ... ob scientiam] animalis enim homo non percipit quae sunt spiritus spiritalibus enim spiritalia conparamus W 3apostolus] + paulus CCE N,-los G* — non) J* huius) D 4 estexdeo CL ut sciamus quaea deo? L* — 5 + sunt nobis donata D —— nobis] + quae (C* : quia) et loquimur non in doctrinae (C : -nam, O : -na) humanae sapientiae uerbis sed in doctrina spiritus spiritalibus spiritalia conparantes animalis autem homo non percipit (O J : + ea) quae sunt spiritus dei (I Cor. 2, 13-14) CcBrO] — 6 natura] nutura P* cessantibus] oculis]-li W^ — ac] aut cessentibus P*, censantibus Br — 7 nam] +etO] Dyu,hacBr* — sit|sint W/ —— ministerii] mysterii Z* — 8ut] et Le E N O* J, + et P* aures] auris D uox] uos W*1 sonusue] sonus W 9 fragrauerit p, utletLCEN — nares] naris D recognoscent] -cunt Bre 10 nescient] neDCL*ENPK*?VBrGYZ, fragl- LecW'KeO]J flagrhis]is C*,inhis Cc — deficiet] -ciat quod] quo PK sciunt D EN W' Bre 11 usus] munus G* ^ habetur] 10/11 per causam] percussa W LePK 12 donum] donus C* ^ hauserit] auxerit D WP K* Br, auserit habeatur O/ 15/16 DW quod]quodquodG ^ omne» 15autem]+omneW G* 17 uolet] uoluerit Le 16 ubique] + est W patet unum] unum est CL*! 18 uolet] uoluerit quantum] qantum D*!, quatum L* in?» G* V1iG*,

+ sumere Br

19 nobiscum Br

promereri] -rere P*

expectationis] spect- P*K

donationum D, bonorum I

consummationem]

— in» W

-ne |”

donorum]

72

HILARI LIBER II

lumen, hic splendor animorum est. Hic ergo Spiritus sanctus expetendus est, promerendus est, et deinceps praeceptorum

fide adque obseruatione retinendus.

DIGPE/N:

WouP

K

V Br

GOJYZ

21 hic] hoc Br — animorum]-marum W/PO] est) W hicergo] igitur hic WG 22 expetendus] expectandus D E* P* promerendus] promendus W promerendus est? NN, + adorandus est BrOJ 23 retinendus] + est LJ, + amen

YZ

73 LIBER TERTIVS 1. Adfert

plerisque

obscuritatem

sermo

Domini,

cum

dicit: Ego in Patre et Pater in me. Et non inmerito. Natura enim intellegentiae humanae rationem dicti istius non capit.

Videtur namque non posse effici, ut quod in altero sit aeque —-

idipsum extra alterum sit; et cum necesse sit ea de quibus

agatur non solitaria sibi esse, numerum tamen suum in quo

sint conseruantia non posse se inuicem continere: ut qui aliquid aliud intra se habeat adque ita maneat manensque semper exterior, ei uicissim quem intra se habeat maneat aeque semper interior.

Haec quidem sensus hominum non consequetur, nec exemuy aliquod rebus diuinis conparatio humana praestabit. ed quod inintellegibile est homini, Deo esse possibile est. Hoc non ita a me dictum

rz] An

sit, ut ad rationem

dicti ea tantum

sufficiat auctoritas, quod a Deo dictum sit. Cognoscendum itaque adque intellegendum est quid sit illud : Ego ?n Patre et Pater in me, si tamen conpraehendere hoc ita ut est ualebimus: ut quod natura rerum pati non posse existimatur, id diuinae ueritatis ratio consequatur. 2. Adque ut facilius intellegentiam difficillimae istius quaestionis consequi possimus, prius Patrem et Filium

HE

210

DCLEN

X4, vo.

W

16 Io. 14, 10.

PK

V Br

GOJYZ

III, 1, 1 plerisque] plerique L*1O* — 2patre] patremC 3istius] huius non» E* 4uideturnamque? W non) EN | ut? L* sit]est aeque]aequae W*, aequale PK 5idipsud W* — alterum] iterum IN sit?] est W — 6 agatur] agitur DW PKBrcOJZy, aguitur B* — numerum] + ac statum PK V!u suum] sum P* K* 7 sint] sunt D* se) DW utlJetW qui] quid L*, quia L'ENWP'KV,quisOc 8 — aliud aliquid D BrOJ adque)Z ita]intra EC manensque] + sibi PK 9 exterior] -riore W* ei» CC p. ras.? L* uicissim quem] uicissimque NPKBrG* se) EN] 10 aeque] adque W 11 quidem] siquidem E sensus]sensum E hominum]-nis W ^ non» W consequetur]-quitur CL* BrOJYZ,-quentur Le EN P*K,-cuntur — nec]nonW — 12rebus] + humanis W ^ diuinis rebus Z praestabit] -tauit C W* 13 inintellegibile] intell- C L* E* N IF, non intell- P K, intelligibile non / homini deo esse possibileest? G* — 13/14 hocnon]nonsolum E — 14 — a me D W

ia DENyu

dictum? + ras. 2 GC

— sit? E

2, 1 ut] ita ut /

prius» L*

calieo1P €K

15 a deo] a domino Lt, ab eo W

EN . 17conpraehendere]inconpr- L* hoc]+estZ* 18 existimatur] -mabitur E, -metur P K 2 quaestionis] -nes G*

ita]

possimus] possumus Br*

PL 76

74

HILARI LIBER III

secundum diuinarum scribturarum doctrinam cognosci a nobis oportet, ut de cognitis ac familiaribus absolutior ^

sermo sit. Aeternitas Patris, ut libro anteriore tractauimus, locos

tempora speciem et quidquid illud humano sensu concipi poterit, excedit. Ipse extra omnia et in omnibus, capiens

uniuersa et capiendus a nemine, non accessu decessuue

IO

mutabilis ; sed inuisibilis inconpraehensibilis plenus perfec-

tus aeternus, non aliunde quid sumens, sed ad id quod ita manet sibi ipse sufficiens. 3. Hic ergo ingenitus ante omne tempus ex se Filium PL 77 genuit, non ex aliqua subiacente materie, quia per Filium omnia ; non ex nihilo, quia ex se Filium ; non ut partum, quia

A

nihil in Deo demutabile aut uacuum est ; non partem sui uel diuisam uel discissam uel extensam, quia inpassibilis et incorporeus Deus est, haec autem passionis et carnis sunt, et secundum apostolum quia in Christo inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. Sed inconpraehensibiliter inenarrabiliter ante omne tempus et saecula unigenitum ex his

10

quae ingenita in se erant procreauit, omne quod Deus est per caritatem adque uirtutem natiuitati eius inpertiens. Ac sic ab ingenito perfecto aeternoque Patre unigenitus et perfectus et aeternus est Filius. Ea autem quae ei sunt secundum corpus quod adsumpsit, 2, 6 uide II, 6. 37:01:25

JD SSTEESTINI

9.

I

IR

V Br

GO

SZ

3 — diuinarum secundum E diu. scribt. doctrinam] rationem diuinarum scribturarum W/ ^ doctrinam] -na Br 4 familiaribus] + rebus I 6 aeternitas] + igitur W ^ anteriore] -res W' tractauimus] -abimus W P* locos] locus E* K*, locum Ec V/ BrOJY Z,loca K€ 7speciem] spacium Levi illud] + est quod E 8 poterit] potest BFOJ — in» D*1 9 decessuue] decessuque E, decess.ie N*, decessumue P* 10 inuisibilis] + est Du perfectus]-tu. P* 11ad» N quod] +ipseest P*K — 12 manet] manens W ipse] ipsi K 3, 2ex)/]

materie V/ G, materiae D, materia

C LE N W PeK BFOJ Y Z,

matiaP* 3exselesse N filium] + genuit C* 4deo]deum C* 4/5 uel diuisam » Br 5 diuisam] -sum V! G*?2YZ uel! discissam » W discissam] -ssum I! G* ? Y Z, scissam E, dicisam Br* uel? extensam> N extensam]-sum V" G*?Y Z — quia] -- et BO] — 6est» W haec] hae O* etl]JuelW 7quia) CLENWWVBrGOJYZy — inhabitat] + ras. 8 LC,hab- E*YZ — 8inconpraehensibiliter] + et W P* — inenarrabiliter] narr- O*1, + et Br

2

9 his] iis G

^ perfecto ingenito Y

CeVGOCYZ

10 — inseingenita W

13 est? W

. eisunt ... adsumpsit? W

12ab» PK,a

14 ea] est Br

ei] eius

adsumpsit] sumpsit EN

CAP. 2-4 1j

75

bonitatis eius ad salutem nostram uoluntas est. Inuisibilis enim et incorporeus et inconpraehensibilis, utpote a Deo genitus, tantum in se et materiae et humilitatis recepit, quantum in nobis erat uirtutis ad intellegendum se et sentiendum

20

An

10

et contuendum,

inbecillitati

nostrae

potius

obtemperans, quam de his in quibus erat ipse deficiens. 4. Igitur perfecti Patris perfectus Filius et ingeniti Dei unigenita progenies, qui ab eo qui habet omnia accepit omnia, Deus a Deo, Spiritus a Spiritu, lumen a lumine, confidenter ait : Pater in me et ego in Patre: quia ut Spiritus Pater, ita et Filius Spiritus, ut Deus Pater, ita et Filius Deus,

ut lumen Pater, ita et Filius lumen. Ex his ergo quae in Patre sunt ea in quibus est Filius, id est ex toto Patre totus Filius natus est. Non aliunde, quia nihil antequam Filius ;non ex nihilo, quia ex Deo Filius; non in partem, quia plenitudo deitatis in Filio ;neque in aliquibus, quia in omnibus ; sed ut uoluit qui potuit, ut scit qui genuit. Quod in Patre est, hoc et

in Filio est ; quod in ingenito, hoc et in unigenito. Alter ab

4 ^

altero, et uterque unum. Non duo unus, sed alius in alio, quia non aliud in utroque. Pater in Filio, quia ex eo Filius ; Filius in Patre, quia non aliunde quod Filius; unigenitus in ingenito, quia ab ingenito unigenitus. Ita in se inuicem, quia ut omnia in ingenito Patre perfecta sunt, ita omnia in Filio unigenito perfecta sunt. Haec in Filio et in Patre unitas, haec uirtus, haec caritas,

4, 4 Io. 1o, 38.

IDIGI. BN,

WW

BR

V Br

GOTYZ

15/16 inuisibilis enim] non enim inuisibilis C, non enim inuisibilis enim L* 16adeo PK,abeoDCLENWUWVBrGOJYZ |. 17e!» CL* recepit] recipit Br ^ 18quantum]-tus L* — erat] deerat JC — se; ENW'— 19 sentiendum] consciendum P*!K et» W contuendum] contumendum Jb inbecillitati] -tatis W*, -tate P* 20 his] iis GC ipse] + non W

4, 1 patris] patres W*1 —— perfectus] -ti P*

2 qui!] quia CC

W'BrOJ a*]deW 4confidenter] confitenter CW N utdeus pater ita etfilius deus? D —— 6 his] iis GCu

id est] sic EC p. corr.,idë J

toto» P*K

filius] filios L*1 partem] parte 10 deitatis] diuinitatis C W BrO J scit] sciuit W, sciat G* — ethoc/

-Fest Y ras haecl] filio ...

CL*

— hoc» W,+estG

Best) L*!

3 a?] ab

5 — spiritus filius! — 7 sunt] + Fe Ec

9 quia!] qui Br

EW V Br GCp. corr. O J Y Z p, patre IN filio] -- est W — quia]sed W 11 12est>W in?» CP* ingenito]

— in?» W — unigenito] + est BrO J, genito

— 13uterque]utrique W^ — alius] bus K*! — alio] alterab]aliterin 1:2]0 14filiusb E*XN — 15quod) Et 16quia]quiW/ — 19 DCL*y — caritas] clar- CL*?O* | — 19/24 haec in in?) +etC confiteri »W

PL 78

76 20

HILARI LIBER III

haec spes, haec fides, haec ueritas uia uita, non calumniari de

uirtutibus suis Deo, nec per secretum ac potestatem natiultatis obtrectare Filio, Patri ingenito nihil conparare, unigenitum ab eo nec tempore nec uirtute discernere, Deum Filium quia ex Deo est confiteri. i 5. Sunt istiusmodi in Deo potestates, quarum cum ratio intellegentiae nostrae inconpraehensibilis est, fides tamen

^

IO

per ueritatem efficientiae in absoluto est. Nec hoc in spiritalibus tantum sed etiam in corporalibus depraehendemus, non ad natiuitatis exemplum sed ad admirationem facti intellegibilis ostensum. Nuptiarum die uinum in Galilea ex aqua factum est. Numquid consequetur aut sermo noster aut sensus, quibus modis demutata natura sit, ut aquae simplicitas defecerit, uini sapor natus sit? Non permixtio fuit sed creatio, et creatio non a se coepta sed ex alio in aliud existens. Non per transfusionem potioris obtinetur quod infirmius est, sed aboletur quod erat et quod non erat coepit. Sponsus tristis est, familia turbatur, sollemnitas nuptialis conuiuii periclitatur. lesus rogatur. Non exsurgit aut instat, sed quiescentis eius hoc opus est. Aqua hydriis infunditur, uinum calicibus hauritur. Infundentis scientiae sensus non conuenit haurientis. Qui infuderunt hauriri aquam existimant ; qui hauriunt 20 cf. To; 14» 6. 5o

ID C

cto To: 25 ILE.

EUN.

W

| PK

V Br

GOJYZ

20 — haec fides haec spes /YZ — uia] + ac PK — calumniari] -re L* 21ac]JautZ — 22ingenito] genito L* conparare] conpare K* 24 quia] qui L* G* confiteri] -tere P

5, 1 quarum] quurrum Br — 2fides] + est Z — 3 efficientiae] intellegentiae W

absoluto] -tio E*

hoc» P*

in?» C*, deesse W

3/4 —

tantum spiritalibus W 4 depraehendemus] -dimus L EN PKBrGOJYZ 5 ad!|in P exemplum] -lo W — ad?» CK]YZ admirationem] -tione C V,-tionis W factilet Br 6intellegibilis]inint- BFGO ostensum] est ostensum D, + est / Y Z, ostensu W 7 nuptiarum] si nupt- /c galilea] galileae Br est) W'Br 8 consequetur] + hoc PK, -quitur BrOJYZ aut!] ait P K*? 9 - natura demutata Zu ut] aut / defecerit] + etc GO] YZ 10sapor]sapore E* — 10/11etcreatio? D 11 a se coepta] ex se coepta est W, ex se coepta P K G* O J, ab se coepta V GcY,excepta Br alio] alia L 12transfusionem] -ne C infirmius] firmius G* 13 aboletur] -litur E, -leratur K* 15 non) W/ exsurgit] -get I^ 16 eius» Le W ^ hoceius PK aqua] aquam P*, + in K hydriis] -rias O* — 17 infundentis] -ntes E* Br G* scientiae] inscientiae PK* haurientis] -nti EN, -ntes WWG* 18 infuderunt] infunderunt D IN hauriri] hauri E* existimant] -mabant C L* W, estimant Br

CAP. 4-7

77

20 uinum infusum arbitrantur. Tempus quod in medio est, non PL 79

proficit ut liquoris natura et nascatur et pereat. Ratio facti et uisum frustratur et sensum, uirtus tamen Dei in his quae

sunt gesta sentitur. 6. Sed et de quinque panibus non dissimilis facti admiratio est. Incrementis eorum quinque milium uirorum et innumerabilium mulierum ac puerorum fames uincitur. Fugit oculos sensus nostri operis intellegentia. Quinque

panes offeruntur et franguntur, subrepunt praefringentium manibus quaedam fragmentorum procreationes. Non inminuitur unde praefringitur, et tamen semper praefringentis manum fragmenta occupant. Fallunt momenta uisum : dum plenam fragmentis manum sequeris, alteram sine damno 1o portionis suae contueris. Inter haec fragmentorum cumulus ^

augetur. Praefringentes in ministerio sunt, edentes in nego-

tio sunt, esurientes saturi sunt, duodecim cofinos replent reliquiae. Non sensus, non uisus profectum tam conspicabiI E

lis operationis adsequitur. Est quod non erat, uidetur quod non intellegitur, solum superest ut Deus omnia posse credatur.

7. Non habent itaque diuina adulationem, nec subest Deo ad placendum fallendumque simulatio. Haec Fili Dei opera non de iactantiae studio sunt profecta: neque enim ille cui innumerabilia milia milium angelorum seruiunt adulatus est 6, 1 cf. Mt. 14, 16-21.

7, 4 cf. Mt. 26, 53.

D'ETEN

ENW

INK

LU Br

GOYA

20 proficit] sufficit L1! Vc BrGOJ YZ — 21his]iis GG sentitur] + agnosc... Ce, sentietur W

22 + gesta sunt

6,1de» P*K*,inKe de quinque] denique N — 2milium] milia DY Z uirorum] uiuorum P 3 innumerabilium] + uirorum P* K* — fames] famis D W^! Br G* 4sensus] + sensus — operis] corporis V ^ intellegentia] -tiam E Br 5 offeruntur] adf- W subrepunt] subrepiunt E*, subripiunt W praefringentium] -ntis K! 5. corr., praefrang- E, infrangBrOJY, infring-Z, perfring- G 6manibus] si E*?, manus EC quaedam] quasdam W ^ 7 praefringentis] -ntes WG* 8 manum] manus CCWPK 9 plenam] plena D* = manum fragmentis PK 10 contueris] intueris Br 11 pracfringentes] praefigentes L*, praefrangentes G* in?» G* — 12 saturi] satiati D*, saturati DCPKGC cofinos]-nis EC replent] repleti E*, repletis EC — 13 — non uisus non sensus D tam conspicabilis] tamenspicabilis D*!, tamen conspicabilis N, tamen conspicalis Br, tam inconspicabilis O /

14 operationis] orationis D

7, 2placendum] placandum W — 3 profecta] perfecta Z — 4innumerabiadulatus] adolatus Br lia] ium OJ

78 —

HILARI LIBER III

homini. Quid enim eorum quae nostra sunt indigebat, per quem sunt uniuersa quae nostra sunt ? An honorem a nobis expostulabat, nunc a somno stupidis, nunc de luxu noctium

fessis, nunc post rixas et caedes dierum male consciis, nunc

post conuiuia ebriis, quem

archangeli et dominatus et

principatus et potestates sine somno, sine occupatione, sine

crimine aeternis et indefessis in caelo uocibus laudant ? Et laudant quia ipse inuisibilis Dei imago omnes in se creauerit, saecula fecerit, caelum firmauerit, astra distrinxerit, terram

fundauerit, abyssos demerserit ;ipse deinceps homo natus sit, mortem

20

uicerit, portas inferi fregerit, coheredem sibi

plebem adquisierit, carnem in aeternitatis gloriam ex corruptione transtulerit ? Nihil ergo iste eguit a nobis, ut haec eum apud nos inenarrabilia et inintellegibilia opera tamquam egentem laudis ornarent. Sed prouidens Deus nequitiae et stultitiae humanae errorem et sciens eo usque infidelitatem prorupturam esse, ut sibi de Dei rebus iudicium praesumeret, audaciam nostram earum de quibus ambigeretur rerum uicit exemplis. ) 8. Sunt enim plures saeculi prudentes, quorum prudentia Deo stultitia est, qui cum audiunt Deum ex Deo, uerum a uero, perfectum a perfecto, unum ab uno natumr esse,

tamquam

inpossibilia nobis praedicantibus contradicant,

12/c SGo: SS

ctu Cor

DICHERE NN]

W

m. 20.

PK

17 Br

O7.

5 homini] -nis W* ^ quid] neque W, quod P* operum

E, + operum

N

6 an» N

— enim)? G*

7 nunc?]

+ a E*

eorum] luxu] +

uigilatarum LG 8fessis] fessi E* ^ nunc!post..consciis? L* ^ dierum] + fessis Z* ^ 9quem]quam CL*,quae O*' — archangeli] + caeli E — et!] acBrOJYZ 10 somno] sono W 10/11sinecrimine] criminis N — 11 uocibus] uocis L* 11/12 et? laudant] et conlaudant L, > BrN 12 inuisibilis] -les L* ^ inuisibilis ipse D G* ^ dei imago inuisibilis W omnes] omnia Lev! — inse]|se D, ipse CL*? EW, perse LL? creauerit] creuG* 13 astra distrinxerit? E distrinxerit] — distinxPKVeBrGOJYZy terram]terra C, + etastra E — 14abyssos] -ssus Br demerserit] em- N° 15 uicerit] fecerit C —— inferi] inferni CC Le p. corr. NW 16 adquisiuerit DWP KBrOJYZu carnem] carnis D*1 17 iste» IN haec] + ut C* 18 inenarrabilia] ut narr- W*, ut innarr- W1 inintellegibilia] intell- CL*E*NW* PK — 19 laudis] laudem L*1, laudes W' prouidens] preuidens BrO 20 humanae errorem] humani erroris W eo usque] eo.usque E — 21 infidelitatem] sic LC p. ras. prorupturam] prorupt.amW —— 22praesumeret] -rent N, sumeret W, + ras. 5PG. earum) TS

8, 1 enim] etenim CL — 2audiunt] audiant W 4 inpossibilia] in possessionem inpossibilia Br

ex? W*! alex E* contradicant] -cunt Le

PL 8o

CAP. 7-8 j

quibusdam

sententiarum

collectionibus

79

inhaerentes

cum

dicunt : **Nasci nihil potuit ab uno, quia omnis ex duobus natiuitas est. Iam si ab uno natus hic Filius est, partem eius qui genuit accepit. Et si pars, neuter ergo perfectus est

deest enim ei unde decessit, nec plenitudo in eo erit qui ex portione constiterit. Neuter ergo perfectus est, cum plenitu-

E

20

2

^

dinem suam et qui Caen amittat nec qui natus est consequatur." Hanc mundi sapientiam etiam per profetam prouidens Deus ita damnat dicens: Perdam sapientiam sapientium et intellectum prudentium reprobabo. Item in apostolo: Vbi est

sapiens, ubi scriba, ubi conquisitor huius saeculi? Nonne stultam fecit Deus prudentiam huius mundi? Nam quia in sapientia Dei non cognouit mundus per prudentiam Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis saluos facere credentes. Quoniam Iudaei signa petunt et Graeci sapientiam quaerunt, nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, his autem qui sunt uocati Iudaeis adque Graecis. Christum. Der uirtutem et Dei sapientiam ; quia quod. stultum est Der sapientius est hominibus, et quod infirmum est Dei fortius est hominibus. 14. 1s. 29. 145 cf 1 Cot. 1, 19.

D'CITENI

W

PK

5 inhaerentes] coher-

V Br W

6/7 = natiuitas ex duobus

15 1 Cor. 1, 20-25.

GOYJNEZ

6 dicunt| dicant W

E

7 iam] nam EKC

omnis] omnes

E*1

natus) CL* P*K

hic» E Br — est?filius Br eius] eiusdem V/BrG*OJYZ . 8et» P*K pars] + neuttum G* ergo] s G*?, » V BrGC — perfectus est] et inperfectus W 9 enim] szc GC 5. ras. erit] ueritatis I qui] quia Z* 10 perfectus] inperfectus W* 11' et] nec C* genuerit] genuit W amittat] ammittit E*, amittit EC, admittat G* 13 etiam? N° prouidens] praeu- PK] 14 ita» E sapientium> G*1 15 intellectum] prudentiam CL*W in apostolo] apostolus G*YZ est? CLNWBrOJYZ 16 huius? BrOJ 17 prudentiam] sapientiam CLWBrGO] nam» D in» E*XNW 18 — dei sapientia C P K, sapientia L*, dei sapientiam W ^ deum non cognouit mundus per prudentiam PK ^ cognouit] + hic DW ^ deum per prudentiam D prudentiam] sapientiam WBrOJ] | deum» W . 19 credentes] + in se PK 20- graeci sapientiam quaerunt et iudaei signa petunt E N Y Z, graeci quaerunt sapientiam et iudaei signa petunt PK /G — 22 stultitiam] -tia C his] ipsis C L W1, asis WX*, iis Geu — 22/23 qui sunt uocati] qui sunt uocatis C*LN P*K,uocatis CCW/ Pc — 23adque]et BrO/ christum] + iesum CC 24 quia] quoniam BrOJ sapientius] -tium P* 25 quod? CLW est!» CKLW] Marg. 8, 6 W f. 13: nota

80

HILARI LIBER III

9. Curam ergo humani generis habens Dei Filius primum

ut sibi crederetur homo factus est, ut testis diuinarum rerum

nobis esset ex nostris, perque infirmitatem carnis Deum

Patrem nobis infirmibus et carnalibus praedicaret, uoluntatem in eo Dei Patris efficiens, ut dicit: Non wen? uoluntatem

meam facere, sed uoluntatem eius qui me misit. Non quod nolit et ille quod faciat, sed oboedientiam suam sub effectu paternae uoluntatis ostendit, uolens ipse uoluntatem Patris

20

explere. Erat autem haec efficiendae uoluntatis uoluntas, cuius ipse testis est dicens : Pater, uenit hora, clarifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet te; sicut dedisti ex potestatem omnis carnis, ut omne quod dedisti illi, del e? uitam aeternam. Haec est autem uita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum el quem misisti Iesum Christum. Ego te clarificaur super lerram, opere consummato quod dedisti mihi ut faciam. Et nunc clarifica me, Pater, apud temetipsum claritate quam habui priusquam mundus esset apud te. Manifestaui nomen tuum hominibus quos dedisti mihi. Verbis breuibus et paucis omne opus officii sui et dispensationis exposuit, nihilominus fidei ueritatem aduersus omnem inspirationem diabolicae fraudulentiae communiens.

Curramus ergo per singulas sermonis sui uirtutes. 10. Ait :

915.102 6,138. TO SITIO xv. c

TO GE BSN)

IR

10 Io. 17, 1-6. )

PR

V Br

GOJqYZ

9,1 — habens humani generis EN, generis humani habens W 2 crederetur] credetur P* 7 factusesthomo Z — ut]et PK testis] testes G* diuinarum] diuina B — 3perque] perquae D P* K*, per quem L*, per quamlLc ENW 4patrem] + deum B" infirmibus] -rmis Le E N Ge Oe JZ -rmus Y et]Jut O*] . praedicaret] -care Br 5 ut] cum Oc 7 Y Z 6 meam» O* uoluntatem ?O] eius? L*! . nolit] nollit E / G, nollet O J, non uelit YZ Tet» L* effectu] -tum PK 8 ostendit] -dens LeEN uolens» E 9 autem] enim C L* haec) Y* efficiendae] -ntis Le — 10est?Z — 11tuus?u eijiliD 12ili]ei EV PK . det]

des E,de Br eijeis N,illi PK — 13/14 ^ deumuerumu — 15opere]-ra E quod] quae E! + mihi dedisti CL faciam]facerem E — 16 me] + tu GC — pater? Z — temetipsum] J- ea CL W' claritate] -tatem P K G* O* 17habui]--aputte L — apudte» CL 18quos]quod CCh.vorr. — 19 opus] tempus Y sui]s. L* nihilominus] nihil omnibus V/ 20 fidei] fides Br aduersum W'Y 1 inspirationem]-nis E,spir- W ^ zabulicae awt zabolicae K BO] — 21fraudulentiae]-tiam Et communiens] comminuens W ^ 22curramus] curamus G*! uirtutes] -tis O* 10, 1 ait] + enin CL

PL ST

CAP. 9-10

IO

81

Pater, uenit hora, clarifica Filium tuum, ut Filius clartficet te. Non diem, non tempus, sed horam uenisse dicit. In hora diei portio est. Et quae haec erit hora? Nempe illa de qua in tempore passionis discipulos confirmans locutus est: Ecce ueni hora. ut filius hominis clarificetur. Haec ergo hora est, in qua se a Patre clarificari orat, ut Patrem ipse clarificet. Sed quid est istud? Clarificari se clarificaturus expectat et honorem redditurus expostulat, et eget hoc quod rursus inpertiet ? Et hic occurrant sofistae mundi et sapientes Graeciae, et syllogismis suis ueritatem inretiant. Quomodo et unde et quid causae sit quaerant. Et cum haeserint audiant : Quia stulta mundi elegit Deus. Ergo per stultitiam nostram intellegamus haec inintellegibilia sapientibus mundi. Dixerat Dominus: Pater, uenit hora. Horam passionis ostenderat : nam haec sub momento eo loquebatur. Deinde adiecit : ask Ge Filium tuum. Sed quomodo clarificandus erat Filius? Namque natus ex uirgine a cunis et infantia usque ad consummatum uirum uenerat ; per somnum sitim

20

lassitudinem lacrimas hominem egerat, etiamnum conspuendus flagellandus crucifigendus. Quid ergo? Nobis solum hominem in Christo haec erant contestatura. Sed non confundimur cruce, non flagellis praedamnamur, non sputis

5 doro. 25.

DC PEN

Ww

131 Cor. 1, 27-

PUR

V Br

15310817. 1-

17 Io.

t:

GONE

2 filius] + tuus L'EWPKBOJZ 3 — dicit uenisse CL hora] 7 patre] + filius L! EN 4 c etit haec W diei] dici D horam D orat] honorat D — 8istud) L*1, + ut PK — expectat] expetit Ec, ipse

urgeat

PK — et? YZ — 9expostulat]-let

PK

et» PCK

+ hoc eget

o rursum DOJ Y, 10 inpertiet] -tiatur EC, inperdet B" sofistae] syllogismis et? E 11 graeciae] gratiae K*, greciae Ke sophonistae E* suis] sinlogis musicorum W, syllogismis musicorum WC inretiant] sic Ge p. corr. | 12et?) BT causae]-sa Br — haeserint] haecerint C WW, acceserint P, accesserint K, hauserint

YZ

13 stulta] -tam P* G

deus] + ut confundat

sapientes CLW — 14 — haecintellegamus W — haec? — inintellegibilia] eo loquebatur] eloq- G 16eo0» W intell- E*NW P* K*, non intell. K€ 18 et] + in V, adque Br — 19 consummatum] -tionem W*! ^ uenerat] 20 peruenerat //— somnum] somnium P* K O* Z, sonum Br*!, + famem y 21solum) W — 22 etiamnum] etiamnunc LENWPKV1BrOJYZyu contestatura]-turi D — 23cruce]crucem / — flagellis] haec erant >C* L* frag- W, fag- G*

Marg. 10, 8 W f. 14: nota

|12 W f. 14: Z

82 2 An

HILARI LIBER III

sordidamur. Clarificat Pater Filium. Quomodo? Tandem suffigitur cruci. Deinde quid sequitur ? Sol non occidit, sed refugit. Quid refugisse dico ? Non receptus in nubem est, sed de cursu operis defecit. Et interitum suum cum eo reliqua mundi elementa senserunt, et ne huic facinori ullae caelestes

30

operationes interessent, intercessionis huius necessitate quadam sui abolitione caruerunt. Sed terra quid fecit? Ad onus Domini in ligno pendentis intremuit, eum qui moriturus erat intra se contestata non capere. Numquid et portio-

nem suam rupes et saxa concedunt ? Sed rupta dissiliunt, et naturam suam perdunt, caesamque ex se arcam incontinen3A

A

tem condendi corporis confitentur. 11. Quid ad haec ? Proclamat quoque centurio cohortis et crucis custos : Vere Dei Filius erat iste. Creatura intercessione huius piaculi liberatur. Firmitatem et uirtutem saxa non retinent. Qui cruci adfixerant uere Dei Filium confitentur. Praecationi consentit effectus. Dominus dixerat : Clar?fica Filium tuum. Non solum nomine contestatus est esse se Filium, sed et proprietate qua dicitur "tuum". Multi enim

25 cf. Lc. 23, 44-45. IBI PA

DCLEN

EOD

SW

30 cf. Mt. 27, 51. DITOS T7 81.

(usque ad v. 11,3).

PK

WVBr

GOJYZ

24 clarificat] -ca E* filium] + suum E — 25 suffigitur] -gimur P* K deinde] sed deinde N 26 refugit] perfugit IN quid] + ergo PK refugisse] + sed E receptus] -turus N,susceptus P* K — nubem] nube CWPKBrOJZ 27decursu]decursu N YZ — operis]-rum E defecit] deficit N ^ interitum] intum O* — relinqua D* —— 28 ullae) E, sic O* ?, illae Oc] caelestes]-tis G* — 29 interessent]-sset K* intercessionis] -nes L*, -ne N necessitate] -tatem CP* Y — 30 quadam] quaedam DW Pe V, quandam O^ abolitione] obol- O* caruerunt] carunt 1/*!, fecerunt Oc ad] adi C 31 in] nostri Br, » OJ intremuit] tremuit E 32 contestata] contristata C LX, -tate L*! — numquid] nunc quid C portionem] -nes W, operationem Le EN — 33 suam] suas W sed] non sed We sed rupta dissiliunt > E* 34 se] e. O* incontinentem » W, in se continentem G* 35 confitentur] profitetur C*, confitetur CC, profitentur

LPK

11,1 — quoque proclamat CL

quoque?» W

2 - filius dei Z

intercessione]-ssio O* —— 3piaculi]sc GC p.vorr. ^ liberatur] Oc firmitatem] infitm- E — uirtutem] ueritatem G* 3-13, retinent ... dedisti illi det ei] desunt in W', uno folio deperdito 4 adfixerant] -runt L^ G*, affixi erant E, adfixarent Br 5 praedicationi CL* V/Br GO Ju, praedictioni Y Z — effectus» O* deus P* K ^ dixerat dominus CL 6est>) CL* V Gep.corr. N 7qua]quia P*K

conturbatur 13 saxa non

praecationi] — dominus] YZ — se»

PL 82

CAP. r1o-12

83

nos filii Dei, sed non talis hic Filius. Hic enim et proprius et uerus est Filius, origine non adoptione, ueritate non nuncupatione, natiuitate non creatione. Ergo post clarificationem eius ueritatem confessio consecuta est. Nam uerum Dei Filium centurio confitetur, ne quis credentium ambigeret quod homo persequentium non negasset.

I

I

E

12. Sed forte ea clarificatione creditur eguisse Filius quam orabat, et infirmus repperietur dum clarificationem potioris expectat. Et quis non Patrem potiorem confitebitur, ut ingenitum a genito, ut Patrem a Filio, ut eum qui miserit ab eo qui missus sit, ut uolentem ab eo qui oboediat ? Et ipse nobis erit testis: Pater maior me est. Haec ita ut sunt, intellegenda sunt. Sed cauendum est ne apud inperitos gloriam Fili honor Patris infirmet. Nec infirmari patitur haec ipsa clarificatio postulata. Ad id enim quod dictum est : Pater, clarifica Filium tuum, sequitur et illud: w£ Filius clarificet te. Non ergo Filius est infirmus, uicem clarificationis ipse cum clarificandus sit redditurus. Sed si non infirmus, quid postulabat ? Nemo enim nisi hoc quod eget postulat. Aut numquid infirmus est et Pater? Aut eorum quae habet ita profusus est, ut ei clarificatio sit reddenda per Filium ? Sed nec hic eguit, neque ille desiderat. Et tamen alteri alter inpertiet. Ergo expostulatio clarificationis dandae uicissimque red-

12, 6 Io. 14, 28.

DICHPEIN

PK

10110: 17; 7.

V Br

GOJYZ

885l DCV Br talis] tales C* L* Br G* filius] + est BrOJ — et!» CL* 8/9 — uerusetproprius BrO/u — 11confessio] - non N — uerum] uerbum L* dei] deumŸZ 12nequis] neque Y* 13 quod] quo L* homo] unus Le EN, nemo O* negasset] -sse O* 12,

1ea]a P* K*, hac Pe, ha KC

creditur] -detur LE Gc Z, -deretur V Y,

rediturBr filius] - dei PK — quam]qua C.N P,quia Ec! K 3expectat] expetit Ec — patrem non BrOJ.— 4genito]gito/ D — ut!» D — 4/5 ab eo qui missus sit ut uolentem) E* — 5eo?|illo YZ — 6 — testis erit PK testis] testes G* — 8 nec) L* — infirmari] + se V!BrGOJYZ 9 ipsalipse G*, illa Y ^ postulata]-ti B" — ad id] ait C L*?, id Br haec) Y quod» Br 10 ut] + et Le — filius] + tuus Le Br] 12 filius est infirmus D V , filius infirmus C L*, filius infirmus est Le E N P KG, infirmus est

clarificationis] glorif- C ^ cum? P* — 13 clarificandus] filius BFOJYZH postulabat] -lat Le — 14 hoc]id EN — quod] quo si» P* -dum L*! numquid] enim quid P K*, enim inquit K! — 15 + et pater infirmus PK] est CL et? N | aut] ut E eorum] non O/ profusus] professus nec] ecilea] — sit]est E CLEP*KVBrGeOJYZ — 16es? DPC 18 dandae > D C* L* N 17 — alter alteri CLPKG ne PK*, nequeu

84

HILARI LIBER III

dendae nec Patri quicquam adimit nec infirmat Filium. Sed

eandem diuinitatis ostendit in utroque uirtutem, cum et clarificari se Filius a Patre oret, et clarificationem Pater non

20

dedignetur a Filio. Sed haec in Patre et Filio uirtutis repetendae et dandae per uicissitudinem unitatem | clarificationis ostendunt.

13. Sed clarificatio haec quae sit et ex quibus sit noscen-

dum

I

est. Non,

opinor,

demutabilis

Deus

est, neque

in

aeternitatem cadit aut uitium aut emendatio aut profectus aut damnum. Sed quod est, semper est. Hoc enim Deo est peculiare. Quod semper est habere aliquando in natura non poterit ut non sit. Quomodo ergo clarificabitur quod suo non eget neque a se deficit; neque quicquam sit quod in sese "ied neque amiserit ut resumat? ] Haeremus, moramur. Sed intellegentiae nostrae infir. mitatem euangelista non deserit, qui quam clarificationem Patri Filius esset redditurus ostendit dicens: Sicut dedisti ei potestatem omnis carnis, ut omne quod dedisti illt, del ei uitam aeternam. Haec est autem. wita aeterna, ut

cognoscant te solum uerum Deum

et quem misisti. lesum

Christum. Clarificatur ergo per Filium Pater in eo quod sit intellegendus a nobis. Claritas autem haec erat, quod ab eo Filius potestatem omnis carnis acceperat, caro autem factus ipse quod uitae aeternitatem erat caducis et corporeis et mortalibus redditurus. Vitae autem nostrae aeternitas non 20

operationis erat sed uirtutis effectus, cum aeternitatis glo-

riam non iam molitio noua

sed sola Dei esset cognitio

sumptura. 15912 To.91720233.

DCLEN

W (inde ab v. 13, 13: uitam aeternam)

PK

VB

GOJYZ

19 adimit] adimet E* N, ademit YZ — 20eandem]eadem P K* cumet] et cum et P* 22 dedignetur] -natur E sed] et Z —— haec] hanc L* PK 23 uicissitudinem] -num D C* L*,-nis CC — etrepetendae ?E* repetendae] rependendae Du, referendae V!O JY Z . 24 ostendunt] -dit L Ke

13, 2 opinor] + ut Br

aut!) G*

4es??)

est?» CL*

DCL*ENV

3 aeternitatem] aeternum Lc

G

6poterit] potuerit BF — quod]

+ non N 7 deficit] defecit DCL*O*YZ, difficit Br sese] se PRET 8 recipiat] -piant E* ut] quod CL 9 moramur] moremur Y* 10 deserit] -ret Y Z — qui quam] quicquam C 12 dedisti] dedit Br — iliJjei CL* 13det] des E eiJilli C, eis N — uita aeterna] uitam aeternam P* K* 15 in» J 16 — a nobis intellegendus Lu 17 factus] + est

P K*?, + et Ke

caducis et corporeis et mortalibus erat C L* W

autem» DC*LNWPKu

20 cum] + et

nitatis gloriam» L* inolitio Z

21 —

iam non

W/

hin» *JE

18/19 — PK

aetet-

molitio]

PIS

CAP. 12-14

25

85

Ergo non claritas Deo additur : neque enim decesserat ut adderetur. Sed per Filium clarificatur apud nos inperitos refugas sordidos sine spe mortuos sine lege tenebrosos ; et clarificatur per id quod ab eo Filius potestatem omnis carnis acceperit, uitam ei aeternam daturus. Per haec igitur Fili opera clarificatur Pater. Itaque cum omnia Filius accepit, clarificatus a Patre est. Et contra clarificatur Pater, cum fiunt uniuersa per Filium. Et claritas accepta sic redditur, ut

quod claritatis in Filio est, id totum claritas Patris sit, quia a Patre accepit omnia: quia honor famulantis in honorem mittentis est, ut honor gignentis in honore nascentis est.

14. Sed in quo tandem aeternitas uitae est ?Ait ipse: V4

An

cognoscant te solum uerum Deum et quem misisti. Iesum Christum. Quae hic difficultatum quaestiones sunt, et quae pugna uerborum est? Vita est uerum Deum nosse, sed nudum hoc non facit uitam. Quid ergo conectitur ? Et quem misisti Iesum Christum. Debitus Patri a Filio honor redditur, cum dicit : £e solum uerum Deum. Non tamen se Filius a Dei ueritate secernit, cum adiungit : e£ quem misisti lesum Christum. Non habet interuallum confessio credentium, quia in utroque spes uitae est. Nec Deus uerus ab eo deficit, quiin coniunctione succedit. Cum ergo dicitur : w/ cognoscant le solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum, sub hac significatione, id est mittentis et missi, non Patris et Fili

T4 I^ 10371753.

D'C I BIN

W

11:10. 17,3:

TOURS

V Br

CoA

23 claritas] caritas Y* 25 + sordidos refugas W' spe] spiritu O mortuos]morituros CC ^ tenebrosos]-susBr 26 ab eo] habeo O* filius ab eo BT potestatem] potesta item Br* 27 acceperit]-pit LC — ei» ENBrG* haec) D*, id DC 28 pater] deus pater CC itaque] et W — filiusomniaZ accepit]accipit C LE Br, + apatrel/ 29apatre]ab eoW est) Lep.ras.? | 30claritas] + sicPK — redditur] creditur L* V1 31 claritatis] claritas W/] ^ claritas] -tatis K* — quia» Z 31/32 quiaa patre accepit omnia» Y* 32 in» Br ab YZ honorem] -re CLEWWVBrGOJYZ 33utlet CLW honore] -tem u 14, 1 in quo] quae CC p. corr. L*, hi quo W' aeternitas uitae] aeternitatis uitOJYZ . 2- deumuerum Br 3christum] + debitus ... cum dicit (ex.

L6)E* e E 3/9 quae hic difficultatum ... misisti iesum christum? W 4 pugna uerborum est] pugnae uerborum sunt BT — uerum] uerbum D ^ deum uerum CL 5facit] efficit CC conectitur] cognoscitur L^*! 6 filio] lius D** — 7te solum] et solum D, tesolumet EN — se] et E a»] Suetritate] -tatem IN. secernit cum] secernitur E — 10 in) L* eo] + ras. 4 P deficit] defecit VBrG*O/YZ . 11qui] quia/ in] non YZ succedit] -det YZ 13 hac] ac C

PL 84

86

- ^

An

10

HILARI LIBER III

ueritas et diuinitas sub aliqua aut significationis aut dilationis diuersitate discernitur, sed ad gignentis et geniti confes-

sionem fides religionis instruitur.

15. Ergo absolute Patrem Filius clarificat in eo quod sequitur: Ego te clarificaui super terram, opere consummato quod dedisti mihi ut jaciam. Laus Patris omnis a Filio est, quia in quibus laudabitur Filius, laus erit Patris. Consummat enim omnia quae Pater uoluit. Dei Filius homo nascitur, sed Dei in partu uirginis uirtus est. Dei Filius homo cernitur, sed Deus in operibus hominis existit. Dei Filius crucifigitur, sed in cruce hominis mortem Deus uincit.

Christus Dei Filius moritur, sed omnis caro uiuificatur in Christo. Dei Filius in inferis est, sed homo refertur ad caelum. In quantum haec laudabuntur in Christo, tanto plus

laudis a quo Christus Deus est consequetur.

15

20

His igitur modis Pater Filium clarificat super terram, rursumque Filius ignorationi gentium et stultitiae saeculi per uirtutum suarum opera eum ex quo est ipse clarificat. Et haec quidem clarificationis uicissitudo non pertinet ad diuinitatis profectum, sed ad honorem eum qui ex cognitione ignorantium suscipiebatur. Quo enim Pater non abundabat, ex quo sunt omnia? Vel quid Filio deerat, in quo conplacuerat omnem plenitudinem diuinitatis habitare ?

5:425 T0- 174:

DCLEN

W

19 cf. 1 Cor. 8, 6.

PK

VB

20 cf. Col. 1, 19 + 2, 9.

(Br usque ad v. 15,3: laus)

GOJYZ

14aut!] ut N, ? O] significationis] -tione N, + sub idem (K : id est) mittentis et missi nuncupasset fili ueritas P* K — aut?] et C L* dilationis] delat- C 15ad» L*YZ,ut B" gignentis] gignens E* geniti] ingeniti E*, + ueritatem et EC, + et O*

confessionem] -ne Br Z

16 instruitur]

insinuatur instruitur O / Y Z 15, 1 absolutae C P* 2 sequitur? L*, + et Y — 3 mihi» G* 6 homo] + genitus E — 7 hominis] -nibus N — existit] sc EC p. ras., extitit W filius] + inin E*

8 cruce] + fili PKB

mortem » W

+

deus

mortem Z deus] deum E* 9 uiuificatur] -turi L*, uiuitur P* in» W 10 in» ]/ inferis] infernis PK 11 in?» W*X1 tanto] tantum VOJYZ plus) YZ 12laudi]audis E* | a]jexOJYZ — est deus Z 15Suirtutuml] uirtutem W*1P*B opera] operationum Cc B ^ ipse est YZ clarificat|-cans V/B 17 eum] eius GCOC — cognitione] -tio G* 18 suscipiebatur] susceptus est B — quo] cum C, qid PKB 19uel] aut W quid] qui E* deerat] + per quem sunt omnia O 20 conplacuerat] plac- B — diuinitatis] diuitatis O* — —habitare] inhab- W

Marg. 15, 20 W f. 16: Z

CAP. 14-16

5

87

Ergo clarificatur Pater in terra, quia opus eius quod mandauit efficitur. 16. Videamus quid Filius a Patre clarificationis expectet. Et absolutum est. Nam in continentibus est: Ego te clarificaui super terram, opus consummaui quod dedisti mihi ut facerem. Et nunc clarifica me tu, Pater, apud temetipsum ea claritate quam habui priusquam mundus esset apud te. Manifestaui nomen tuum hominibus. Operibus ergo Fili clarificatus est Pater, dum Deus esse intellegitur, dum Dei unigeniti Pater manifestatur, dum ad

salutem nostram Filium suum etiam ex uirgine natum esse hominem uoluit, in quo explentur ea omnia in passione quae de partu uirginis coepta sunt. Itaque quia Dei Filius ex omni

qua est parte perfectus, et ante omne tempus in diuinitatis

plenitudine natus, nunc a carnis suae origine homo consum-

mabatur ad mortem, clarificari se apud Deum postulat, sicut Patrem ipse clarificabat in terris, quia tum Dei uirtutes ignoranti saeculo clarificabantur in carne. Nunc autem quid

20

est quod apud Patrem clarificationis expectet ? Nempe hoc quod habuit apud eum priusquam mundus esset. Habuit doe bead diuinitatis adque habet namque Dei Filius. ed qui erat Dei Filius et hominis coeperat esse filius: erat enim uerbum caro factum. Non amiserat quod erat, sed coeperat esse quod non erat. Non de suo destiterat, sed quod

16, 2 Io. 17, 4-6.

DEÉLENGEFES

2I om

P KA V

21 clarificatur] + ergo D*

r4

BAGORWZ

mandauit] mandatur W

16, 1 uideamus] + ergo W — expectet] expetat Et, expectat W 2nam] +etENWGZ | continentibus] sequentibus L^, consequentibus [70 J Y Z, continenti B — 2/3 — clarificaui te E — 4 facerem] faciam Le c pater clatifica me W tu) CL*Wy apud temetipsum? W ea» DPcG*, mea P*K 5 + apud te priusquam mundus esset Le 7 apud te priusquam mundus esset apud te E* — esset] -- et CL* — apudte» N 6 tuum]--coramZ hominibus] + quosdedisti mihi W' — 7fili» W' esse] esset C* — 9 nostram] suam W*, > W^ 10 hominem] + esse(2g) N — in?

passione? W 11 — filius dei CL C* O*l, pater CCW — omne? W*

12est] ex P*! K parte] pate a} 13 plenitudine] -nem EBOJ LeENWP*K origine|-nis E* — 14ad mortem] a morte L ^ apud tum] deum]patremW — 15 — ipsepatrem N — quia? W deumse E 16ignoranti) W' ^ saeculo]-li C — 17 expectet] -tat cum W,tunc NP*K ]J,expetit Ec— 18habuit!? N — eum]deum B — 19namque] + erat CLW 7- esse coeperat et» L*! 20 sed] et W. LeEc — filius] + est Oc

PKOJYZ

filius? B — 21 factum] + est GC

PL 8;

88

HILARI LIBER III

nostrum

est acceperat.

Profectum

ei quod accepit eius

claritatis expostulat unde non destitit. 2 ^

Ergo quia Filius uerbum, et uerbum caro factum, et Deus

uerbum, et hoc in principio apud Deum, et uerbum ante

constitutionem mundi Filius, — Filius nunc caro factus orabat, ut hoc Patri caro inciperet esse quod uerbum ; ut id

30

quod de tempore erat gloriam eius quae sine tempore est claritatis acciperet ; ut in Dei uirtutem et Spiritus incorruptione transformata carnis corruptio absorberetur. Haec

itaque oratio ad Deum est, haec ad Patrem confessio Fili est,

haec carnis depraecatio est. In qua eum iudicii die conpunctum

et de cruce

recognitum

uniuersi

uidebunt,

in qua

praefiguratus in monte est, in qua eleuatus ad caelos est, in qua Deo adsedit a dextris, in qua uisus a Paulo est, in qua honorificatus a Stefano est. 17. Manifestato itaque hominibus nomine Patris haec postulat. Sed quo nomine? Numquid nomen Dei ignoraba-

55

tur? Hoc Moyses de rubo audiuit, hoc Genesis in exordio

^

creati orbis nuntiauit, hoc lex exposuit, profetae praetulerunt, homines in his mundi operibus senserunt, gentes etiam

35 cf. Mt. 17, 2 ; Act. 1, 9. 31 cf. 1 Cor. 15, 53-55. 25 cf. Io. 1, 1-2. 3T. cE ACT. 07, 65. 36 cf. Mc. 16, 19; Act. 9, 5-5. ITA

Exod

3, 2-15

DOLCENSIRPKA

VERBI

Gens»

T:

5 c£X Sap. 135 1-2.

GOOUSSZ.

23ei]et Cp.corr.? EN W' — 24destitit] distitit P* K — 25filius] + estO J factum] + r2. r0 G. deus]deiE* — 26et! 5 E 26/27 uerbum! et hoc ... ante constitutionem » C*, C* suppl. : uerbum et hoc erat in principio aput deum uerbum!et hoc ... ante constitutionem mundi? L* 27 constitutionem]-ne D P Ke, constione K* filius!] + erat gloriam eius qui sine tempore (dgexL.29 PK — filiu?» ENW . nunc] + hominis L 28 + hocut E patti] par D** — caro patri B ^ utid]et W — 29 erat gloriam eius quae sine tempore» P*K gloriam] -ia W ^ quae] qua Y 30 claritatis]

-tatem I Kc uirtutem] -te P*K ero XL incorruptione] -nem CLENWBGOJYZu 31 corruptio] + transferretur O* absorberetur] absolueretur W 32 — ad patrem haecu 33eum] + in EC die] diem E* 34 recognitum] cogn-B 35 — estin monte B ad caelos] in caelis W, in caelo P K, ad caelum B

allad WS P*KGOF

36 adsedit] assidet Lev! N, sedit Pc B

37 a] ab CLWPKBO*?Yyu

17, 1 manifestato itaque] manifesto itaque L*, manitaque P* 1/2 haec postulat] sed haec postulabat W 2 quo] quod D* numquid) N nomen] nomine N ^ 3rubo]rubroN — inp L*NN exordio]-dia P* K 4 nuntiauit] enuntPK . exposuit] + hoc O] praetulerunt] protulGJYZ, + hoc OC 5mundi] + dei V/GcOY

PL 86

CAP. 16-18

89

mentiendo ueneratae sunt. Non ergo ignorabatur Dei nomen. Sed plane ignorabatur. Nam Deum nemo noscet, nisi confiteatur et Patrem, Patrem unigeniti Fili, (et Filium» non de portione aut dilatatione aut emissione, sed ex eo

natum

inenarrabiliter inconpraehensibiliter, ut Filium a

Patre, plenitudinem diuinitatis ex qua et in qua natus est obtinentem, uerum et infinitum et perfectum Deum. Haec enim Dei est plenitudo. Nam si horum aliquid deerit, iam Ll A

non erit plenitudo, quam in eo habitare conplacuit. Hoc a Filio praedicatur, hoc ignorantibus manifestatur. Sic clarificatur per Filium Pater, cum Pater Fili talis agnoscitur.

^

18. Volens itaque Filius huius natiuitatis suae fidem facere, factorum suorum nobis posuit exemplum, ut per inenarrabilium gestorum suorum inenarrabilem efficientiam de uirtute natiuitatis inenarrabilis doceremur : cum aqua fit uinum, cum quinque panes, saturatis quinque milibus uirorum excepto sexu et aetate reliqua, replent fragmentis cofinos duodecim. Res cernitur et nescitur, fit et non intelle-

gitur, ratio non adpraehenditur, effectus ingeritur. Stultum est autem calumniam in eo inquisitionis intendere, in quo conpraehendi id unde quaeretur per naturam suam non 14 cf. Col. 1, 19. 18, 4 cf. Io. 2, 9.

DCLEN

W

PK

5 cf. Mt. 14, 19-21.

VB

GOJYZ

kx(inde ab v. 18, 1)

6 mentiendo]met-BGC — ergo» B ^ nomendeiZ 7noscet]noscit DLE*eN Pc KCOJ YZ y, scit W, cognoscet BG 8 patrem»? NBG* et filium Awbr. D 26 Sup. p. corr. u,) DCLE* NWPKV BGO]YZ, filium Ec JE? E portione] -nem P* K* dilatatione] delatione C, dilatione L* N W

BG*, dilatationem P* K*

emissione] missione N, deminutione I,

10 inconpraehensibiliter >N emessio P*, emessione PC K*, emensione K€ 11qua?] + inconprehensibiliter PK —— 12uerum]uerbum N — infinitum iam non 13nam) W . 13/14 — non iam J et?] infinitumque C L* habitare] inhab- CL. W'B 14 — plenitudoerit Z — quam]qua/ erit) G* manifestatur] -tatum W praedicatur] -tum W' 15 filio] + dei OJ 16 cum] dum W 2 posuit] exp- PK 18, 1 uolens itaque filius» P*K — huius) WPK 2/3 ut per inenarrabilium gestorum suorum inenarrabilem efficientiam] ut per inenarrabilem efficientiam L*! Oc J, ut per inenarrabilium efficientiam O* panes] panis D, panibus 5 uinum] + et E 4 uirtute] -tem P* K* milibus] milium W — 6et» CBG* — aetate] + et J ENG*,panum W 7 + XII fragmentis?) W reliqua]aliqua Z —— replent] reple.rent L* 8 adpraehenditur] + et LCNPKH — 9 calumniam] -nia C cophinos / 10 id unde quaeretur] dum disqueritur N inquo]quodByu eo]co/C quaeretur] -riturD Le P K BGO J Y Z y, quaereretur C L*

90

HILARI LIBER III

potest. Vt enim inenarrabilis est Pater in eo quod ingenitus est, ita enarrari Filius in eo quod unigenitus est non potest,

C1 An

20

A

quia ingeniti est imago qui genitus est. Tum enim sensu adque uerbis imaginem adpraehendamus necesse est, cum eum cuius imago est consequamur. Sed inuisibilia persequimur et inconpraehensibilia temptamus, quibus intellegentia ad conspicabiles res et corporeas coartatur. Non erubescimus stultitiae, non nosmetipsos inreligiositatis arguimus, Dei arcanis Dei uirtutibus calumniantes. Quomodo Filius et unde Filius et quo damno Patris uel ex qua portionesit natus, inquirimus. Habueras in exemplo operationum, ut crederes Deum efficere posse quorum intellegere efficientiam non possis. | 19. Quaeris quomodo secundum Spiritum Filius natus sit. Ego te de corporeis rebus interrogo. Non quaero quomodo natus ex uirginesit, an detrimentum sui caro perfectam ex se carnem generans perpessa sit. Et certe non suscepit quod edidit, sed caro carnem sine elementorum nostrorum pudore prouexit, et perfectum ipsa de suis non inminuta generauit. Et quidem fas esset, non inpossibile in Deo opinari quod per uirtutem eius possibile fuisse in homine cognoscimus. 20. Sed te, quisquis es, inuestigabilia sectantem et diuinorum secretorum adque uirtutum grauem arbitrum consulo,

ID GNE EENSEWELUP

RECVABSRGIO Y

11 inenartabilis] enarr- B

V

uu

— est? D — 12enarrari] et narrari C, inenarrari

ita enarrari ... non potest > O* 13 imago] + ille West?» L* qui] quia PK tum] cum CLPCh. corr.? KZ enim] etenim EN 14 imaginem] -ne C adpraehendamus] -dimus DCL*?EPKG*]JKku,

-demus W/ ^ necesseest? W

— cum]etiam

CZ, ut LEP K,siW

— 15eum]

eok consequamur] -quemur l/BGOc7Y, -quatur k 16 temptamus] temperamus Le vl intellegentia] + etiam OC 17 ad» G* et? Ce coartatur] enarratur W*1, coartamur PK — 18 inreligiositatis] -giosos W 19 quomodo] quomo G* — 19/20 et unde filius? G* 20 quo damno] quemadmodum C*5. ras, quodam non L*G* ^ sit portione PKVBOJYZ natus] +nonZ 23 possis] posses LENWPKWVYZ 19, 1 quaeris] quaeres I I^ = natus sit fllius i 3 an] + scilicet Z perfectam]-ta / ^ 4perpessa]-ssae W* ^ suscepit] + nisi Le — 5edidit] edit C, dedit L P*, dedidit K

caro] coro G*

pudore] -tem C W* G*?

6perfectum]-tam W — ipsa]ipse W ^ inminuta]-tam W 7et quidem] siquidem W' esset] est B per] in W 7/8 in deo opinari quod per uirtutem eius possibile? « 8 uirtutem] -te WB 20, 1 inuestigabilia] ininuest- D* L*?P* /O J Ye scrutatorem C* P K, secratorum L*, scrutatorem B arbitrum] + adquae uirtutum grauem arbitrum O*

2 secretorum] 4uirtutum] -tem P*

PIZ87

CAP. 18-20

OI

ut mihi inperito et tantum de omnibus Deo ut sunt ab eo dicta credenti rationem saltem facti istius adferas. Dominum audio — et quia his credo quae scribtà sunt scio — iam post resurrectionem frequenter uidendum se in corpore praebuisse multis non credentibus, certe Thoma nonnisi contrectatis eius uulneribus credituro sicut ait : Ns? widero in nanus eius fixuram clauorum et misero digitum meum in locum clauorum et mittäm manum meam in latus, non credam. Dominus ad omnem se intellegentiae nostrae inbecillitatem adcommodat, et dubitationi infidelium satisfacturus PL 88 arcanum inuisibilis uirtutis operatur. Facti rationem, quis-

quis eris caelestium rerum scrutator, expone. Erant discipuli in clauso et secreto post passionem Domini congregati consederant. Dominus Thomae fidem propositis condicionibus confirmaturus adsistit. Palpandi corporis et contrectandi uulneris obtulit facultatem. Et utique qui conpunctus recognoscendus sit, necesse est corpus in quo est conpunctus 20

adtulerit. Quaero intulerit. nii Iesus parietum

ergo per quas clausae domus partes sese corporeus Diligenter enim euangelista expressit dicens: Veianuis clausis et stetit in medio. An constructa penetrans et solida lignorum, naturam eorum

20.7 cf. LC. 24, 41-

DICLE

NPA

81Io. 20,25.

PKUNTB = GO

YSZ

15 cf. Io. 20, 26-27.

22 Io. 20, 26.

A

3 inperito] inpedito C L* — tantum] tandem IW. |deo? N + ut sunt deo W/ sunt]sint D 4saltim DENPKO*YZ dominum]-no EX, a domino Et 5quia]--inPKV BO] his]iisGe,» Y* — 6se»D 6/7 7 praebuisse in corpore W 7 certe] + et LCENW thoma] -mae CPKBGOJYZu, thomas ECWCk . nonnisi] nonsi G* 8 contrectatis] retractatis B, cont(rjactis k credituro] -tur C L*?, -turus EC p. corr.? W sicut] sic ENWK 9 manus] manibus ENGOJYZuyu fixuram] figuram DK, figuras W — 9/10et misero digitum meum in locum clauorum } E inlocum]perloca CL*,inlocoZ 10 mittam] misero B —manum) G* latus] -- eius CL ECW'OJu — 11 — seadomnemk — omnem] omne / nostrae» J* — 12adcommodat] sc C* 2,-dans CC — 13 quisquis] + ras. 2 OC 14eris] haeresk — scrutator] -tur P — 15clauso]cluso W — et] +in W/ secreto] + et PC congregati] coniuncti « — 16 consederant] considerang C*, considerant Y*

conditionibus.E P K

GOZ u

17 confirmaturus]

-mans W adsistit] astitit LC 19 recognoscendus]-dos L* ^ est!] + utk 21 quaero] quaere O/ partes] parte E* sese] ege E* 22 enim] etiam Y euangelista] -gelia E* dicens»? W7 — 23et» C* L* stetit] stit/ I/* — et stetit] si P! 5. corr. ——medio] medium O*, + discipulorum « constructa] -tam C L*, -turam Le

24 penetrans] -tras C*, penetrans

transient C*, pertransiit B — solida] -dam L E* NW P* KB . naturam] -ra DN Pec eorum» W P* K, PC suppl. post inpenetrabile 24/25 eorum inpenetrabilem] inpenetrabile eorum D Pc

HILARI LIBER III

92 2

^

inpenetrabilem transcucurrit? Stetit namque corporeus, non simulatus aut fallax. Sequantur ergo oculi mentis tuae penetrantis ingressum, et cum eo clausam domum intellegentiae tuae uisus introeat. Integra sunt omnia et obserata. Sed ecce adsistit medius, cui per uirtutem suam uniuersa sunt peruia. Inuisibilibus calumniaris, ego a te uisibilium exposco rationem. Nihil cedit ex solido, neque per naturam suam aliquid tamquam lapsu insensibili ligna et lapides admittunt. Corpus Domini a sese non deficit, ut sese resumat ex nihilo. Et unde qui adsistit in medio est ? Cedit ad haec et

3 ^ sensus

4A

et extra rationem

et sermo,

humanam

est ueritas

facti. Idcirco ergo ut de natiuitate fallimus, ita et de ingressu Domini mentiamur. Dicamus factum non fuisse, quia intel- PL 89 legentiam facti non adpraehendimus, et cessante sensu nostro facti ipsius cesset effectus. Sed mendacium nostrum facti fides uincit. Adstitit Dominus clausa domo in medio discipulorum, et Filius est natus ex Patre. Noli negare quod steterit, quia per intellegentiae infirmitatem consistentis non consequaris introitum. Noli nescire quod ab ingenito et perfecto Deo Patre unigenitus perfectus Filius Deus natus sit, quia sensum

et sermonem

humanae

naturae

uirtus

generationis excedat.

21. Et omnia quidem insuper mundi opera adesse nobis in

D'COLEINSVANP

KR STIBN

GONE

25 transcucurrit] transcurrit E N G*ZK, transcucurrerit PF K — namque] nam L* 26 simulatus] -latum P*, -lator K sequantur] secuntur W ergo]enimW — 27penetrantis]-tes L* — ingressum] gressum L* 28 obserata] obserbata E, obseruata N —— 29ecce] sic L^ p.ras. adsistit] adstetit P*, adstitit Pe K Bk medius] medicus W* cui) L* uirtutem] -tes L* suam] suae C* L*?, sua LC 30 sunt peruia] superbia W*, suppeditent We, + aperta P* K*, + et aperta Pc Kc a»W 31 cedit] caedit D C, dedit N 32 lapsu insensibili] ab insensibilia « ^ insensibili] insensabilia C*, insensibilia Ce Ke — 33admittunt]| ammi- E*,ami- Y Z ^ non deficit ut sese? Jp deficit] defecit D Y Z 34 qui] quia C L* W* cedit] caedit D, excedit N, >» Y et?» N*Z 35 sensus] sensum C et?? ENYZ humanam] -na C* PC, -num P* 36 facti] facit E* 37 natiuitate] + domini L€ E, -tatem P* K* fallimus] fef.llimur C*, fefellimus C* B, fallimur LENWYZ de?» Y ingressu] -ssum C — 38 mentiamur] -mus l/* — non fuisse factum L non fuisse? C* 40 — ipsius facti CL cesset] cessit L* 41 facti] + ipsius CeL B adstitit] adsistit

GL*ENPK. 4e -queris Le EW PKBO],

G* —- natus ex patre est W — 44 consequaris] sequaris k nescire] negare B 45 deo» YZ

unigenitus] + et WPKu

deus > IN, dei B

45 - 23, 8 unigenitus

perfectus ... de patre et filio>O*! : bunc passum praetermissum prima manus subplet post 24, j opinione constate, adhibitis signis quae iustum locum indicarent 47 excedat] exedat C*, excedit WC Ge, sic G* ?

CAP. 20-22

93

testimonium possent, ne ambigere de Dei rebus adque uirtutibus fas crederemus. Sed in ipsam ueritatem infidelitas nostra procurrit, et uiolenti in excidium Dei potestatis An”

inrumpimus. Si liceret, corpora et manus ad caelum eleuare-

mus,

solem astraque cetera annuis cursus

sui limitibus

proturbaremus, permisceremus decessus oceani et accessus,

fluenta etiam fontium inhiberemus, et naturas fluminum PL 9o referremus, coneuteremus fundamenta terrae, et toto in

haec opera Dei parricidio desaeuiremus. Sed bene, quod nos intra hanc modestiae necessitatem natura corporum detinet.

Certe

non

fallimus,

quid si liceret

essemus

acturi.

Namque quia possumus, profana uoluntatis audacia naturam ueritatis conuellimus et bellüm dictis Dei conparamus. 22. Filius dixit: Pater, manifestaui nomen tuum hominibus. Quid ad haec calumniamur ? Quid aestuamus ? Patrem tu negas? Adquin hoc maximum opus Fili fuit, ut Patrem cognosceremus. Negas plane, quando secundum te Filius ^

non

ex eo natus

est. Et cur

Filius dicetur,

OVSBIGOQUQUYZ

KU usquecad 021,74)

factus

pro

uoluntate quasi cetera ? Admirari Deum possum conditorem mundi Christum creantem, et digna Deo uirtus est, ut effectorem archangelorum et angelorum, uisibilium et inui223 Io345756;

DCIHENOIIWIPK

21, 2 possent] possint L* O* J, possunt W

ambigere] + nobis W

de» N 3 crederemus] -retur W in» WG 4 et] ut Y* uiolenti] uiolati k dei] die C, diuinae L potestatis] -tates G* 5 liceret] + etk — corpora] + nostra W eleuaremus]leu-k 6 solem] sole Ww annuis] annuos D, + suis W, et annuos eorum PK, annui B G* x, ab annuis OC cursus cursibus LeENWOJ sui] suis

DCLEeNPKG*O*Jx,

suisque Oc, > W*! / limitibus] -busque LC

proturbaremus] -mur C* L, conturb- W, perturb- Z

discessus OJ referremus]

cuteremus) estiae G quod L*W' + aliud non cia]-ciam C

— 8 fluenta] + omnia referemus

EZ,

PK . fluminum] hominum DPc

refrenaremus

—7

decessus] decursus W,

KC, refereremus

G*

9 con-

E in] inter B 10 haec] hoc « 11 modestiae] molnatura] maturae C* 12 fallimus] -mur CL* EcWZ quid] Gc acturi] facturi D hi 13 quia] qua G, + non O*]J, Oc possumus]possimus CK profana]-nae D Ec u audaEc K* 14conuellimus] cumuellimus P ^ dei] die C*, deo L*

22, 3adquin]at qui E€ /, adque P*, adhuc Be, aut quin Z— hoc) E

+

maximum hoc D — 5eo] deo W, o P* ^ dicetur] diceretur E* N P*, dicatur Ee,dicitur WOJYZ | 6quasi] qui C*, quiasi EW' quasi cetera admirari] sic LC in ras. 12 ^ admirari] mirari CL*? deum] dominum Y ^ possum] possunt C* EW V G, possumus P KB conditorem] creatorem W 7 mundi] dei PK deo] dei W ut] quod CL 8 effectorem] -tum C uisibilium» C L*

94

HILARI LIBER III

sibilium, caeli adque terrae et uniuersae huius creationis

effecerit. Sed non hic labor Domini est, ut omnia in creandis PL 91

rebus Deum posse tu sentias, sed ut scias Deum Patrem eius esse Fili qui loquitur. Virtutes in caelo plures sunt et efficientes et aeternae, sed unus unigenitus est Filius, non a ceteris sola differens potestate, quia per eum cuncta sunt. Sed quia uerus unus est Filius, non fiat degener, ut natus ex

20

2)

30

nihilo sit. Audis Filium, crede quia Filius est. Audis Patrem, memento quia Pater est. Quid istis nominibus suspicionem malitiam audaciam interseris ? Secundum naturae intellegentiam nomina diuinis rebus aptata sunt. Quid adfers uim uerborum ueritati? Audis Patrem et Filium. Ne ambigas esse quod nuncupantur ! Summa dispensationis est Filio, ut noueris Patrem. Quid inritum facis opus profetarum, uerbi incarnationem, uirginis partum, uirtutem operationum, crucem Christi? Tibi haec omnia inpensa, tibi praestita sunt, ut per haec manifestus tibi et Pater esset et Filius. Supponis nunc uoluntatem creationem adoptionem ; inspice et militiam et stipendium Christi. Nempe proclamat : Pater, manifestaui nomen tuum hominibus. Non audis: "creatorem caelestium creasti"; non audis: ‘‘effectorem terrestrium effecisti" ; sed audis : Pater, manifestaui nomen tuum homini-

bus. Vtere saluatoris tui munere. Scito Patrem esse qui genuit, Filium esse qui natus est, natum ex eo Patre qui est, re ueritate natura. Memento non tibi Patrem manifestatum

27 1017.46.

JOGUIE ENIM

DEL

p

CO

10 effecerit] efficerit D, » C* L*

domini» Le, dei PK

ut] sed C L*

11 deum!] dominum CL*? tu]tumL* — deum?» W 12qui» E* loquitur] loquatur LeP K VV GO Y Z, loquetur E* 13 esto P* 14 differens] -rentiam E* — potestate] -tem P* K* — quia]qua/ 15fat] quia fiat CC, quia LeW P*KB degener] -nerum C* ut] aut CCLWBZ 16 nihilo] nihil C — 17 quid istis] quidedistis C*, quid in istis IL 18 interseris] inseris W B naturae] naturam D, naturam et E IN 19 diuinis] + dei N* aptata] apta W/O J 20 ueritati] -tatis IC audis] audi Y Z 21 nuncupantur] -patur Y Z 22noueris] ras / inritum] erratum D 23uirtutem]-tum L^ ^ operationum]-nem Le P* — 24crucem].cem OX, uel crucem / — inpensa]inpesa C*! praestita] -stata N G*? 25 per» B manifestus] -status L E W, -statio B, manifectus /*, -stius Z* 7» tibi esset et pater W, et patertibiesset /BGO]YZ . 26supponis]-nes D, opponis L* uoluntatem] -tate C adoptionem» E 27. et!] din. C I EESNIEZ

et!» T* 28 creatorem] -tionem W 29 caelestium] + et D Pc audis» B 30 audis] audi V/G — 31saluatoris] salutaris |” esse) E 32natum] nam W . est?]ex N. 33re C*?ENWB, > DCeP Ky, ex TZ GOCO YN Z de GE natura] rae CCLPKV/GOJYu

CAP. 22-23

95

esse quod Deus est, sed Deum manifestatum esse quod Pater 35

nn

15

est.

23. Audis: Ego et Pater unum sumus. Quid discindis et distrahis Filium a Patre? Vnum sunt, scilicet is qui est et is qui ab eo est, nihil habens quod non sit etiam in eo a quo est. Cum audis Filium dicentem: Ego et Pater unum sumus, personis rem adcommoda. Gignenti et genito professionis suae permitte sententiam. Sint unum, ut sunt qui genuit et genitus est. Cur naturam excludis, cur ueritatem interimis ? Audis: Pater in me et ego in Patre. Et hoc de Patre et Filio Fili opera testantur. Non corpus per intellegentiam nostram corpori inmittimus, neque ut aquam uino infundimus ; sed eandem in utroque et uirtutis similitudinem et deitatis plenitudinem confitemur. Omnia enim Filius accepit a Patre, et est Dei forma et imago substantiae eius. Eum enim qui est ab eo qui est substantiae imago tantum ad subsistendi fidem, non etiam ad aliquam naturae dissimilitudinem intellegendam discernit. Patrem autem in Filio et Filium in Patre esse, plenitudo

in utroque diuinitatis perfecta est. Non enim deminutio Patris est Filius, nec Filius inperfectus a Patre est. Imago 23" TiTo3x65556: Febr: 143:

D OCTABONSSIV

4 Io. 16, 3o.

PROS

BR

8 To. 10, 38.

13 CE ME Tr 27:

14

GOTYZ

34 essel] + deum E — quod deus est sed deum manifestatum esse» E*, Ec suppl. : quod deus est sed manifestatum esse deum ^ manifestatum esse deum EN 23, 1 audis] + ergo E*

discindis] discendis

L*G*,

discernis EN,

descendis W*, scindis P K ^ 2distrahis] detrahis BG* ist]his CL*EP*K 2/3 etis? quiabeoest N,>) DCLEWPKWVBGOJYZy 3in]ab a) W/G*OJ quo]quod GFO/ 5 professionis] pro confessionis P K 6 sententiam] -tia P K sint] sunt Z et] + qi CCIWPKJ]Yu 7 excludis] -des W, exdis.. E*, excedis EC — cur] tu E ueritatem] + ex E* interimis] interemis D C* L*, inimis G* 8 me] + est OJ patre!] patrem P* K — 9per]ad — 10ut] + in Kc 3 aquam]aquasZ uino] uinum PK 11 et!» BOJ uirtutis] + et N, -tes G* et? deitatis plenitudinem? E*N deitatis] ueritatis L* 13 accepit] accipit EC a patre? OJ 14eum]cum Y — quies!? CL*WYZy — est?] + cum P*K 15 substantiae] + eius Le EN G* ^ imago substantiae H ad subsistendi] adsistentis W 16 dissimilitudinem] dissimulationem W intellegendam] -ntiam C L*, -nda WW*, -ntia Y Z discernit] -nimus B 17 patre] -em CP*K 18 diuinitatis] + in utroque (4g) N, diuinatis K* | diminutio D NWBOJYZu . 19filius!] +est C* filius?] + a W* Marg. 23, 8 W f. 20Y : exp. ego in patre et pater in me

PL 92

96 20

25

HILARI LIBER III

sola non est, et similitudo non sibi est. Deo autem simile aliquid esse nisi quod ex se erit non potest. Non enim aliunde est quod in omnibus simile est, neque diuersitatem duobus admisceri alterius ad alterum similitudo permittit. Ne similia permutes, neque sibi ex ueritate indiscreta disiungas: quia qui dixit : Faciamus hominem ad imaginem el simlitudinem nostram, inuicem esse sui similes in eo quod simhtudi-

nem nostram dicat ostendit. Ne contigeris, ne contrectaueris,

ne corruperis ! Tene naturae nomina, tene Fili professionem. Nolo aduleris, ut Filium de tuo laudes: bene habet, ut his

| quae sunt scribta contentus sis. \ (24. Non est autem in tantum confidendum prudentia ' hümana, ut perfectum se putet sapere quod sapiat, et in eo arbitretur absolutae rationis summam contineri, quod ipsa mente pertractans aequabili undique apud se existimet j ueritatis opinione constare. Non enim concipiunt inperfecta |perfectum, neque quod ex alio subsistit absolute uel auctoris sui potest intellegentiam obtinere uel propriam]? se quidem in eo tantum quod est sentiens, ceterum ultetius sensum suum quam sibi constituta sit natura non tendens. Motum enim suum non sibi debet sed auctori; et idcirco quod ex

30

auctore subsistit, inperfectum sibi est, dum constat aliunde ;

et necesse est ut in quo se perfectum putet sapere desipiat, quia naturae suae non moderans necessitatem et omnia infirmitatum suarum existimans terminis contineri, falso

25 Gen. 1, 26.

DCLEN

W(usque ad v. 23,30)

20 autem » Y*

PK

VB

GOJYZ

21 ex se erit] exierit C, se erit P*, ex eo fuerit Y Z

22

diuersitatem] -tate W*! —— 23permittit]-ttet E* — 24 + indiscreta ex ueritate EN uetitate] uirtute B 25 qui» Wet] + ad G 26 esse] + se TEEN) similes] -lis D G*, -lem Le 27 dicat] dicit O J nel] nec N contigeris] conteg- C L*W P*, conting- E* contrectaueris] -raberis P* 28 corruperis] corperis O* — professionem] conf- W 29 bene] + se Z his] iis Geu 30 — scribta sunt W —— contentus] contemptus N Y* 24, 1 - 26, 14 > W hic libri subscriptionem subiungens — 1 confidendum] + de Le, confitendum B Y prudentia] -tiae E Y Z 2 humana] -nae EYZ perfectum]-te OC — seputet] se quis putet L B jj, putet O*, quis se putet Oc 3 arbitretur] aperte atque B absolutae] obsolute L*, absolute LCK B summam] filium N ipsa] ipse Lev! Oc 4 mente] mentem C 5 constare] con..stare Y* ^ 6 alio]aliquo / subsistit]-stitit D C —— absolute] -tae DC 7se]si CL*O*? 8 sentiens] sentis C — 9 constituta] -tutum Levi

12ut?

10 idcirco] + idu

EN

— quod] + in aliud CCLCPKVBGOJYZu

14 infirmitatum] infirmatum C*

PL 93

CAP. 23-24

20

25

30

35

97

iam sapientiae nomine gloriatur: quia sapere sibi ultra sensus sui non liceat potestatem, et quam infirmum subsistendi est uirtute, tam sensu sit. Adque ob id inperfectae naturae substitutio, perfecti sensus sapientiam obtinere se glorians, stultae sapientiae inridetur opprobrio, apostolo dicente : Non enim misit me Christus baptizare sed euangelizare, non in sermone sapientiae, ne inanis fiat crux Christi. Verbum enim crucis stultitia est his qui pereunt, his autem qui saluantur uirtus Dei est. Scribtum est enim : Perdam sapientiam sapientium et intellectum intellegentium reprobabo. Vbi sapiens ? Vbi scriba? Vbi conquisitor saeculi huius? Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius mundi ? Quoniam quidem in sapientia Dei non cognouit mundus per sapientiam Deum, decreuit Deus per stultitiam praedicationis saluare credentes. Quoniam Iudaei signa petunt et Graeci sapientiam quaerunt, nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem. uocatis Iudaeis et Graecis Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam : quia quod infirmum Dei est fortius est hominibus, et quod stultum est Dei sapientius est hominibus. Omnis itaque infidelitas stulta est, quia inperfecti sensus sui usa sapientia,

dum

omnia

infirmitatis

suae

opinione

moderatur, putat effici non posse quod non sapit. Causa enim infidelitatis de sententia est infirmitatis, dum gestum

esse quis non putat, quod geri non posse definiat. 24, 15 cf. Rom.

DCLEN

PK

12, 3.

VB

20'r Cot? T; T7225:

GOJYZ

quam] quamuis E* N 16 — non liceat sui IN 15 iam] tamen N sensu sit] sensus sit DPKOJ Y Zu, sensusid 17 tam] tamen N, > OJ 18 substitutio] -tione L^, subsistutio PFK — se» N CL E* N, sensu Et opprobrio] + et P*K — 20 — me misit CL 19 inridetur] -ditur D — 22 stultitia est his qui pereunt] pereuntibus G* > P*, 21 non] + enim stultitia est O* J Y, his qui pereunt stultitia est Oc V, pereuntibus stultitia Z 25 = huius 23 — dei uirtus Z his!]eis B, iis GCu — his?]iis Geu co^ non cognouit dei B 27 inp N DCLPKOJYZyu saeculi 28 saluare] saluos gnouit] + hic CL EN — per sapientiam] in sapientia J 30 christum] + iesum 29 iudaei] + quidem PK CLPK facere uocatis» P*, uocitis B* — 32 et!] 31stultitiam] -tia D PKVOJYZy 7 est dei DCL N, -mus E*! 33 infitmum] -mius atque EN DPKBOcJu,deiL* ^ est?) E* — 33|34etquod stultum ... hominibus »E* 35 sapientius] fortius IN DCLO*?/YZ 34 stultum] stultius ES, «taxe C, -tus inperfecti] Ju O stulta]stultitia ^ L* infidelitas] infidetas 37putat] putet LPK 36 usa sapientia] usapientia G* -tis O*, -tione OC sententia] L* infirmitatis? est sententia de 38 L* C -sam causa] infirmitatis] inpossibilitatis C — gestum] gestu C — 39 putat] sentia O* quod] quo O* CL EN putet

98

HILARI

LIBER III

25. Et idcirco apostolus sciens naturae humanae inperfectam cogitationem hoc solum putare in ueri ratione esse quod saperet, ait non in sermone

se sapientiae praedicare, ne

praedicationis suae inanis esset adsertio] Ac ne stultitiae esse praedicator existimaretur, adiecit uerbum crucis stultitiam ^ esse pereuntibus: quia eam solam infideles prudentiam

crederent

esse quam

saperent, et cum

nihil nisi intra PL 94

infirmitatis suae saperent naturam, eam quae sola Dei | perfecta sapientia est putarent esse stultitiam ; per quod in sapientiae suae opinione desiperent. Ergo IO ea ipsa infirmis quidquid pereuntibus stultitia est, hoc his qui saluantur Dei uirtus est : quia nihil naturalis sensus sui infirmitate moderantur, sed diuinae potestatis efficientiam secundum A

20

2

^

infinitatem caelestis uirtutis expendunt. Et idcirco sapientiam sapientium et intellegentiam intellegentium Deus inprobat, quia per opinionem stultitiae humanae credenti-

bus salus tribuitur: dum et infideles quae extra sensum suum sunt stulta esse decernunt, et fideles potestati ac uirtuti Dei omnia largiendae sibi salutis suae sacramenta permittunt. Non ergo sunt stulta quae Dei sunt, sed humanae naturae insiplens prudentia est, quae a Deo suo aut signa aut sapientiam ad fidem postulet. Et Iudaeorum quidem est postulare signa, quia in Dei nomine per legis familiaritatem non admodum rudes crucis scandalo commouentur.|Graecorum autem est sapientiam poscere, quia gentili ineptia humanaque prudentia rationem sublati in crucem Dei quaerant. Quae quia secundum sensum naturae infirmis occulta DG

ENMOPKRUUCB

GO

Y

25, 1 apostolus] -los G* ^ humanae naturae N/Z ^ 2putare]-ret D putare in ueri] si EC fp. corr. ratione] -nem C L* P* K 3 se) L*NBG* 4esse]esset N° 5 stultitiam] stultiam P* K,-tia B 6 quia] quiY infideles]-lis D E*G* 7crederent]crediderent C* et) P* — 8 saperent] sapere C L* 9 per] + id E 10 ipsa] + permissa B, ipsi GC infirmis] -mi Le E Kc Ge O JZ, -me IN c suaesapientiae N° opinione]-nem C desiperent] desperent C, deseperent L*, desiperet N, deseperet P* 11stultitia]-tiam C L* his]is P*,iis GCu saluantur] saluandi sunt I 12 quia] qui CYZ infirmitate] -tem C moderantur] -ratur D, metiantur G* 13 potestatis] -tate L*, pietatis B, -tates G* — 14 infinitatem] infirmitKV — 16 per] + in L* ^ humanae stultitiae Z —— 17 infideles] is V7 — 18 — sunt suum stulta G, suum stulta sunt Z — stulta] stultitiam B fideles] infid- D 18/19 — dei ac uirtuti P K 19 largiendae] -gienda C B, -giens L* —- suaesalutis Z 23 sapientiam] -tia D* ad] aut E* N postulet] lat / — 24 quia] qua / — familiaritatem] -tatis C — 25 rudes] rudis D ^ crucis]cruces C commouentur]-uetur G* 26 gentili] genitali B ineptia]-pta N, » B 27 humanaque] humanaquae C, humanamque I^ rationem] -ne C — crucem] cruce CN quaerant] -runt Ee GO* J

CAP. 25-26 30

insacramento sit, fit stultitia infidelis : cum quod naturaliter mens inperfecta non concipit, id extra prudentiae causam ‘esse decernat. Sed ob hanc inprudentem mundi sapientiam, quae per Dei sapientiam Deum ante nesciuit, — 1d est per

hanc magnificentiam

3 An

40

mundi

IO

ac tam sapienter instituti

opificii ornatum creatoris sui non est uenerata sapientiam, — placuit Deo praedicatione stultitiae saluos facere credentes, id est crucis fide aeternitatem mortalibus prouenire:

ut

confusa humanae sententiae opinione ibi salus repperiretur, ubi creditur esse stultitia. Christus enim, qui stultitia gentibus et Iudaeis scandalum est, Dei uirtus Deique sapientia est : quia quae sensu humano infirma in Dei rebus et stulta existimantur, haec prudentiae uirtutique terrenae et sapientiae et potestatis ueritate praecellant. 26. Nihil igitur in diuinis effectibus humanae mentis opinione tractandum est, neque de creatore suo opificii ipsius materia decernat. Adsumenda autem nobis est stultitia, ut sapientiam sumamus,

nn

99

non inprudentiae sensu sed

naturae nostrae conscientia: ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id nobis rursum

ratio diuinae uirtutis

insinuet. Cum enim recognita stultitiae nostrae intellegentia, inperitiam naturalis in nobis inprudentiae senserimus, tum per diuinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam inbuemur: cum sine modo uirtutes Dei ac potestatem 25, 33/34 cf. Rom.

IDCHEESE

DRE

1, 19-20

LABaGOJIY Z

29 sacramento] si L*?, -nta Le sit GL infidelis] -libus LeEeGOe,-li YZ 30 concipit] concepit DCL* — 31 decernat] -nant G objut CL* inprudentem] -ntiae D L^v!, inpudentem B — 32 nesciuit] nescibit C — 33 magnificentiam] + deus P*, + dei K* — instituti] institui D 34 opificii] opificis EN B, offiti OJ ornatum]-tu E sapientiam] + quae per dei sapientiam L/1O*, + ras. 6 GC 35 facere] fieri Oc! — 36 fide] fidei Gs prouenire] -ret | 37 sententiae? Y*! opinione ibi] opinionem ibi C, opinionesibi V/ repperiretur] -riatur B 38 creditur] credetur / — stultitia] -tiam C —— christus enim qui stultitia? C* christus enimqui» L* 39sapientia]-tiimC 40est) L*? etstulta] est stultitia N 41 prudentiae] -tia D uirtutique] uirtutequae CN, uirtutisque E l/* terrenae] aeternae E gto G* 42 et? P*K . potestatis] -tates C praecellant] -Ilunt Ie Oc 26,1igitur]agiturP* ^ 2neque]nequid PK 4sumamus] sumimus L* sensu] sensus E sed] + de OJ 5 nostrae» B ut] aut D cogitationis] -nes G* — 6 concipit] concepit C L*, + in nobis N, cipit G* uirtutis] -tes G* 7insinuet]-nuit D — enim? L* intellegentia] -tiam CP*K* 8inprudentiae] prud- B 10inbuemur]inbuimur OC] uirtutes] -tis D N, -tem C Le ac potestatem] ac potestatis D, ac potestate N ?, potestatesque P K, ac potestates OC J

PL 9;

100

HILARI LIBER III

metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de Deo bene credi intellegamus

ad quod de se credendum ipse sibi nobiscum et testis et auctor existat.

D OUIDEINF

PRO

VABERG

ONE

11 metiamur] ment- D* domino

B

13 nobiscum]

leges]legis nobis

D — 12 + bene de deo N — deo]

GC, uobiscum

Z

14 existat]

-- per

dominum nostrum iesum christum cum quo est tibi (oz. NN) deo patri omnipotenti honor et gloria in saecula saeculorum. Amen E IN

IOI

LIBER QVARTVS

1. Quamquam anterioribus libellis quos iam pridem PL 97 conscribsimus absolute cognitum existimemus, fidem nos et confessionem Patris et Fili et Spiritus sancti ex euangelicis adque apostolicis institutis obtinere, neque quicquam nobis cum hereticis posse esse commune, quippe illis diuinitatem Domini nostri Iesu Christi sine modo et ratione et metu abnegantibus, tamen etiam his libellis quaedam necessario fuerunt

conpraehendenda,

ut omnibus

fallaciis eorum

inpietatibus editis absolutior fieret cognitio ueritatis.

et

Et primum cognoscendum est quae doctrinae eorum temeritas sit quodue inreligiositatis periculum ; dehinc quid aduersum fidem apostolicam, cui nos congruimus, habeant sententiae quidue dicere e contrario soleant quaque uerborum ambiguitate simplicitati audientium inludant ; postremo qua interpraetationum suarum arte ueritatem diuinorum dictorum uirtutemque corrumpant. 2. Non ignoramus autem ad res diuinas explicandas neque hominum elocutionem neque naturae humanae conparationem An

posse

sufficere.

Quod

enim

inenarrabile

est,

id

significantiae alicuius finem et modum non habet ; et quod spiritale est, id a specie corporalium exemploque diuersum est. Tamen cum de naturis caelestibus sermo est, ipsa illa quae sensu mentium continentur usu communis et naturae

et sermonis sunt eloquenda : non utique dignitati Dei conDOTENOWC

PK

WBw-GOJYZ

IV, 1, 1 anterioribus] interiobus L*, an.rioribus K* libellis] libris B 2 cognitum]-tam PK nos]nostramC*LWPK 4institutis] + nos PK obtinere] contineri Lev! neque] ne E*P* 4/5 nobiscum E YZ 5 posse] posset D*, possit D! ^ commune esse EW' diuinitatem] -tate P*K 6domini] dei B — metu] metum C* L* — 7tamen]a me P*?K etiam] enim C*, » L* libellis] libris B 9 inpietatibus] + eorum L editis] elisis Lc vl absolutior] -tio D 11 quodue] quodque O/ inreligiositatis] -sitas C V/ Maffei, -sitate PK dehinc] deinde OC]

quid] et D — 12aduersus B 13quiduae C, quiue E* e DENW — soleant e contrario u quaque] quaue Du, qua GFY Z — 14ambiguitate|

EE

acd

E-tatin

Pu

simplicitati

DCL*WPK,

-tatem

LcEWBGOJYZ, -tate N inludant] -dunt B postremo] -mum C* 15 qua] quia E —— ueritatem] -tate C — 16 uirtutemquae C 2, 2elocutionem] eloquia B — 3enim? EN G* — inenarrabile] -bilem C, enarr- E*— id» L* — 3/Aidsignificantiae] insign- N — 4 finem] fidem Y Z 5 a specie D Cc L W B Y Z, ad speciem C*E N V GOJ, ab specie PK exemploque] -plo VW, -plorumque l/G* ? O* J, -plumque Et Ge, -plorum Oe 6naturis] naturalibus C ipsailla]illa P K,illaipsa GO/ Y Zu — 7sensu] sensum C* O* continentur] -netur P* K* usu] usum C* L* 8 et sermonis sunt > P* dei] deo N

102

HILARI LIBER IV

grua sed ingenii nostri inbecillitati necessaria, rebus scilicet uerbisque nostris ea quae et sentimus et intellegimus locuturi Adque

—

haec,

sicut

primo

libello

testati

sumus,

nunc

quoque idcirco commemorata a nobis sunt, ut cum aliquid ex humanis conparationibus proferemus, non secundum naturas corporales de Deo sentire éredamur nec passionibus nostris spiritalia conparare,/sed potius rerum uisibilium speciem ad intellegentiam inuisibilium protulisse: { 3. Aiunt namque heretici non ex Deo esse Christum, id est Filium non ex Patre natum, neque Deum ex natura sed ex constitutione esse :adoptionem scilicet eius in nomine, quia

An

sicut plures Deo filii ita et hic filius sit ; dehinc liberalitatem in dignitate, quia sicut dii plures sint ita et hic Deus sit; indulgentiore tamen in eo et adoptionis et nuncupationis adfectu, ut et prae ceteris sit adoptatus, et adoptiuis aliis maior ipse sit filiis, et excellentius cunctis naturis creatus creaturis ipse ceteris praestet. Aiunt etiam quidam eorum Dei omnipotentiam confitentes in similitudinem eum Dei creatum et ex nihilo ut cetera in aeterni illius creatoris sui imaginem constitisse, uerbo uidelicet de non extantibus iussum esse subsistere, Deo potente similitudinem sui ex nihilo coaptare. 2, 12 vide I, 19.

DORBENEINPRTIB

ERGONNE

10 uerbisque] et uerbis E locuturi] loquimur B 12 libello] libro B 132) DIRE eZ a nobis commemorata E N GO J u, nobis commemorata Y Z 14 proferemus] -timus DCOc/u 15 de deo) W credamur] -mus D L*! 16 uisibilium] inuis- W* Z* 17 speciem] -cie IN

3, 3adoptionem] adept- D ^ eius scilicet C LX, eius scilicet esse LL! E IN in] sic CC zn ras. 2 nomine] + constituentes / — 4 sicut] sint C* 2 L*# deo] di

ENWPKG

filius] deus I, deo filius Le E* N, dei filius

EcePK sit] si Pe dehinc] dehic E* P* liberalitatem] -tate CC Y Z, -ta/G* — 5in» CCG*OJYZ dignitate] tatem EP*?KO] . sint] sunt DEWOJYZy ^ ethic ita sit deus W 6 indulgentiore] -ntior et C, -ntiorem GC — adoptionis] opt- C* 7adfectu]-tum G adoptiuis] -ptiiis Y*,-ptiuus Z* — alis» Y S8sit]est N — filiis] filius Lc EW*PKBOJY et» D excellentius] -ntior sit C, -ntius sit LE IN GC eraso sit, -ntior P K

creatus? W

9 creaturis?

CL* EN

. 10 aiunt] ad, unt C*, aiut P*

omnipotentiam]-ntia C 11 confitentes]-ntis D in) W — eum) P*, eum K* dei] domini YZ et» DPCG 12 aeterni illius] ita nullius N illius] ilum C*L — imaginem] -ne C* 13 iussum] uissum Y*1 14 deo] dei W, deum P*?K ^ potente] -ntem L*, omnipotenti I.e, -ntis W*, -ntes WC, ponente P* K similitudinem] + similitudinem P* K coaptare] -taremus P* K

Marg. 3, 1 W f. 22: quid heretici sentirent

PL 98

CAP. 2-4

103

4. Quin etiam id adiciunt, cum unius substantiae Patrem

esse et Filium audiunt ab anterioribus episcopis praedicatum, ut id subtiliter per speciem hereticae opinionis infirment, dicentes eos uerbi huius significationem, id est

"unius substantiae" quod graece homousion dicitur, hoc sensu usurpare adque eloqui tamquam ipse sit Pater qui et Filius, ex infinitate uidelicet sua protensus in uirginem, ex

20

qua corpus adsumens sibi-in eo corpore quod adsumpsit Fili nomen addiderit. Et haec quidem de homousion eorum falsitas prima est. Sequens illa est quod adfirment id enuntiationem homousii significare, quod rei anterioris adque alterius communio sit duobus et tamquam prior substantia uel usia materiae alicuius extiterit, quae participata duobus et in utroque consunipta utrumque illum et naturae anterioris et rei esse testetur unius. Adque idcirco inprobare se homousii aiunt confessionem, quod enuntiatio eius neque Filium a Patre distinguat, et posteriorem Patrem materia quae sibi cum Filio sit communis ostendat. Tertio quoque hanc inprobandi homousii causam comminiscuntur, quod secundum uerbi huius significationem ex diuisione paternae substantiae esse Filius existimetur : tam-

4. 2 cf. Concilium Nicaenum.

DOLENR

W

PR

LB-GOI*XZ

2 = et filium esse WGOJY Zn 4, 1 id adiciunt] ita dicunt C* L* 3id»)C* ^ per speciem] episcopis] esse episcopis O J, episcopis esse Z 4dicentes]-ntis D — eos] + sub sub speci(a)e C L* ^ opinionis]-ones C* 5 homousion DCL*Z, est] et O* significationem] -ne N N 7 dicitur omoiusios W, wyoyciov B omousion LePKVWGOJY, EN —— 7 infinitate] eloqui]loqui 6usurpere C* O/ YZ (homousion uirginem]-ne D — 7/8 ex qua] exque L* -tatem C* L*, infirmitate E* N homousion D L* P KZ, homousione C, 8eo>W | 9et? N | de» E G€y, cuoucio B. — eorum] quorum V W N omousio Y, J O G* Le omousion enuntiationem] -tione DE, id] ad B 11 adfirment] -mant LC O* Ë nunt- L*

homousii D C L* E KZ, omousii Le N W P V/GO J Y, oyoucii B

12 variationes buiusmodi orthographicae in sequentibus iam non adnotabuntur Set 13€) -Y4 anterioris» C* L*, -riores P* significare] -cari EC usia] uel] adque W/ prior] proprior GC V! tamquam] etiam quam K 15 et» W quae? EN 14 extiterit] existit erit E usie O* et?].setC* — 16 inprobare] probillumJilludL consumpta]-mmata B neque] ne W 17 confessionem] -ne D aiunt] + et C* L* PUR 19 cum] de D 18 posteriorem] potiorem PK patre] -em L* communiscuntur P*K — 21quod]quos ostendat]-dit E ^ 20causam) Y paternae? N 22 diuisione] -nem C* secundum] seundum / C* D Le et + existimetur] C* -ntia substantiae]

PL 99

104

HILARI LIBER IV

quam desectus ex eo fuerit ita ut in duos sit res una diuisa ; et

ideo substantiae dicantur unius, quia portio desecta de toto

2A

A

in natura ea sit unde desecta est ; nec posse in Deum cadere diuisionis passionem, quia et demutabilis erit, si inminutioni

per diuisionem fiat obnoxius, et inperfectus efficietur, perfectionis suae in portionem alteram decedente substantia. 5. Necnon in eo se eleganter doctrinae profeticae sed et euangelicae adque apostolicae posse existimant contraire, ut Fili natiuitatem intra tempora praedicent. Cum enim uitiose a nobis adserant dici Filium semper fuisse, necesse est natiuitatem — eius fuerit semper quod excludendo confiteantur ex tempore. Si enim non semper fuit, erit tempus quo non fuit. Et si est tempus quo non fuit, erit ante eum tempus, quia qui non semper est esse coepit ex tempore. Qui autem caret tempore, non potest eo carere quod semper

10

est. Respuere se autem id quod semper Filius fuerit ob eam causam adfirmant, ne per id quod semper fuit sine natiuitate esse credatur: tamquam per id quod semper fuisse dicitur

innascibilis praedicetur. 6. O stultos adque inpios metus et inreligiosam de Deo sollicitudinem ! Haec quae in homousii significatione et in eo

5, 6 cf. Concilium Nicaenum.

TDGTE BANI MZ

PICS

VSBU

GIOEYEZ,

23 desectus] defectus C*, desecatus L*, » N

ut»

DC*L'ENWPRK;

mallem: etita ^ duos] duobus CCW*1/BG diuisa] diuina E* — 24 ideo] in deo E* dicantur] disc- G* ^ unius dicantur D portio] porti O* desecta] deserta C* 25/62» G* desecta] secta G* est] sit Oc cadere] carere C* 26 diuisionis passionem] diuisionem passionis E demutabilis] -tabis G* erit? B inminutioni] deminut- CL, indiminut- E*, diminut- Et, inminutione G* 27 perfectionis] -tioni C*L 28 decedente] ced- D, decid- | Gc

5, 1 eliganter DEPKGC profeticae] + posse E sed) Ze) G*O*] 2Zposse) E, + seu — contraire] -iret Z* 4 uitiosae DC L*, uicise G1

ici) Ye

necesse est] + ut V/GO J, +in YZ

5 fuerit] est

W 6 — fuitsemper W 7 et si est tempus quo non fuit? West] sit CLEN tempus?) B quo] quod NB fuit? erit] fuerit C*, fuit Ce, fuerit erit O J 8 — quia non semper est qui esse coepit B 10 se» V^ semper» D 10/11 fuerit ob eam causam adfirmant ne per id quod semper? W 11adfirmant]-mat l/ fuit] fuerit B — natiuitate] -tatem C 11/12 fuit sine natiuitate esse credatur tamquam per id quod semper»? D 12semper? YZ 13 praedicetur] praestare dicetur P* K, praedicatur O* 6, 1o]hos W inreligiosam] releg- L* — 2haec] + enim Oe in!» N homousii] homosi C*, homo L* significatione] -nem DCL*PK ICI

CAP. 4-6

105

quod semper Filius esse dicitur arguuntur, ecclesia abominatur expuit damnat. Nouit enim unum Deum ex quo omnia, ^

nouit et unum Dominum nostrum lesum Christum fer quem omnia, unum ex quo et unum per quem, ab uno uniuersorum originem, per unum cunctorum creationem. In uno ex quo auctoritatem innascibilitatis intellegit, in uno per quem potestatem nihil differentem ab auctore ueneratur: cum ex quo et per quem ad id quod creatur in his quae creata sunt communis auctoritas sit. Nouit in Spiritu Deum Spiritum inpassibilem et indesecabilem : didicit enim a Domino Spiritui carnem et ossa non esse, ne forte cadere in eo corporalium

I

»

20

2

^

passionum detrimenta credantur. Nouit unum innascibilem Deum. Nouit et unigenitum Dei Filium. Confitetur Patrem aeternum et ab origine liberum. Confitetur et Fili originem ab aetérno: non ipsum ab initio, sed ab ininitiabili ;non per seipsum, sed ab eo qui a nemine semper est; natum ab aeterno, natiuitatem uidelicet ex paterna aeternitate sumentem.

Caret ergo fides nostra hereticae prauitatis opinione. Edita namque est sensus nostri professio, licet nondum sit ratio professionis exposita. Tamen ne quid in homousii a patribus nuncupati enuntiatione et in ea quod semper fuerit confessione suspicionis relinqueretur, ista memorata sunt 6, 4/6 1 Cor. 8, 6.

DCOGISEANSMdAZ

ePK

12 cf. Lc. 24, 39.

Vibe

GOJDLEA

3 arguuntur] s E*?, arguunt Ec 4 expuit] expuet C* L*, respuit Lev ENJu — 5nouit? B nostrum ? D, + dominum L*, + deum L^ 7 cunctorum] cunctis D in uno] per unum Lev! 10 creatur] creatur(a)e C* P*, creatore K, + illi W, + ei B, - et Y Z — his quae] hisque Gt Ebr 11 communis] -nionis CcBOYZ auctoritas] -tatis O*! J nouit] no.. C*, + enim L

deum] dei B

12et > CC B G*

indesecabi-

domino] deo C W didicit] dedicit D GX, dicit E*N lem] desec- W spiritui] -tum / Y 13 ne] nisi CC cadere] decid- B eo] eum 15 unigenitum] unum unig- BGy 14 nouit] + enim B ENOJu filium] + natum PK 16 origine] -nem CL*P*K et ab origine 17 ab initio] initio D, in initio E*N V/BO*?], est liberum? N 18 seipsum] ininitiabili] init- Le EW*! V BG*OY*Z inicium Ec v! 19 natiuitatem] -tate natum] + est C* seium C*, ipsum EN O* opinione] -nem 21 nostra] -rae D aeternitate] -tatem C* D professio] est] esse E* 22 namque] + namque E CEPERK*BG 23 tamen] 22/23 professio licet nondum sit ratio) E* -ssione D Pc 24 nuncupati enuntiatione] nuncuhomousii] homosui C* et tamen L 25 ea] eo DBOc enuntiatione] opinionem C* L* patione W confessione] -nem C*

Marg. 6, 12 W f. 25* : quare dixerit spiritus carnem et ossa non habet

PL 100

106

30

HILARI LIBER IV

quibus et subsistere Filium in substantia qua genitus ex Patre est cognosceretur, et Patri de substantia qua manebat per Fili natiuitatem nihil esse decerptum, et homousion Patri Filium non de commemoratis superius uitiis causisque a sanctis et doctrina Dei calentibus uiris esse memoratum: ne quis forte existimaret adimi per usiam natiuitatem unigeniti Fili, quod Patri homousios diceretur. . 7. Sed ut suscepti huius utriusque uerbi necessitatem et contra debacchantes tum hereticos ad maximam fidei securitatem usurpati rationem intellegamus, respondendum esse existimo hereticorum peruersitati et omnes eorum stultas ac mortiferas institutiones euangelicis adque apostolicis testimoniis coarguendas. Videntur enim sibi de singulis quae adserunt praestare rationem, quia singulis adsertionibus suis quaedam ex diuinis uoluminibus testimonia subdiderunt, quae corrupto intellegentiae sensu solis tantum igno-

IO

rantibus blandiantur, speciem ueritatis secundum prauitatem interpraetantium praestatura. 8. Conantur enim sola Dei Patris diuinitate celebrata Filio auferre quod Deus est, quia scribtum sit: Aud, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est ;et idipsum ad legis doctorem interrogantem quod praeceptum maximum esset in lege

8, 2 Deut. 6, 4.

D'C JAEN

UZLCDIK

PADS

GORE

26 filium] + et V/ B ex] a WZ 26/27 qua genitus ... patri de substantia? C* L* 28 per fili natiuitatem » EN homousion] 4- non E*N 29superius] superioribus C* L*W P K,superhis EN — uitiis] initiis Z 30 calentibus] col- E, call- G! Oc uiris esse] uires..se C*, uiris se CC 31 existimaret] -retur C* L* usiam] uosiam D 32 homousios] -sion G*, -sius YZ diceretur] dicetur D

7,1ut) L* suscepti] -te L* ^. utriusque] + usurpati OC ^ uerbi utriusque EN — necessitatem] ad nec- Et et» OC 2 debacchantes]-ntis D, debacchan/ L* tum] sz OC p. ras. 3 usurpati] -pari B, » Oc rationem] -ne D B 6 coarguendas] -nda L* uidentur] uidetur N de singulis] desingus C*, .e his LX, dehissingulis Le 7adserunt] aderunt D 8 testimonia) J* subdederunt D 9 corrupto] -ptum D, -ptio E*NP*O] sensu] sensum O] 10 blandiantur] -diatur IN /, -ditur Oc speciem] species Y Z 11 praestatura] -statur E* Y Z, -stantur Ec, -staturam P K, praestitura GO J 8, 1 conantur] conatur E* G* diuinitate] -tatem P* 1/2 — auferre filio G — 2sit| est CLEWGOJYZ . 3unus] dominus unus CCG, deus unus Le NPK] . idipsum]ipsum CL, idipsud W —4inlege?» D, intellege C*L* 2, in legem CC

CAP. 6-8

107

s Domino dicente: Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est; et rursum Paulo ita praedicante: Vnus enim Deus et unus mediator Dei et hominum. Tum quod solus sapiens sit, ne quid sapientiae Filio relinquatur, secundum apostoli dictum : E? autem qui potens o est confirmare uos secundum euangelium meum et praedicationem Iesu Christi, secundum reuelationem sacramenti temporibus saecularibus taciti, manifestati autem nunc per scribturas profeticas, secundum praeceptum aeterni Dei in oboedientiam fidei in omnes gentes cogniti, soli sapienti Deo per Christum Iesum, cui gloria in saecula saeculorum. Tum quod solus innascibilis et quod solus uerus sit, quia Eseias dixerit : Benedicent te Deum uerum ; quodque idipsum contestatus sit Dominus in euangeliis dicens : Haec est autem ^

uita aeterna, ut cognoscant te solum uerum

Deum

et quem

5 Mc. 12, 29. 6 1 Tim. 2, 5. Tof xy, 5. 22/MC 16, 18:

17 Is. 65, 16.

20 misisti Iesum Christum. Tum quia solus bonus, ne quid sit bonitatis in Filio, quia per eum dictum sit: Nemo est bonus nisi unus Deus. Tum

D'CARERNENIN

PRO

9 Rom. 16, 25-27.

18

AE MC ONYEZ

5 unus] dominus unus CC Lc B, deus unus WPKGOJCY 6 paulo] + ante W* praedicante] -tem C enim] autem P, + est G* et?» W

6/7 — unus et E 7 et hominum? W . 8 tum] cum W, tunc OJY filio] + dei W* 8/20 O! praeterit lineas 8/15 ; deinde omissionem animadvertens post 1. 20 iterum incipit a 1. 8 prosequens usque ad 1. 20. Ita fit ut in OX ef ] lineae 16/20 bis legantur. Has autem lineas secunda vice scriptas OC expunxit, ita ut in OC et plerisque codicibus austriacis iunioribus lineae 16/20 Jegantur ante ||. 8/15 (ita Milano Ambr. D 26 Sup., Monac. 21528, Vindob. 684, Zwettl 33) 10 uos] nos DC*?1*?ENWIPRE, bos CC 11 = christi iesu B reuelationem sacramenti] sacramentum reuelationis W, qui tamen /. 12 scribit : taciti 12 taciti] tacti E manifestati] -sti LB 13 in oboedientiam] ad obaudientiam B 14 fidei] + secundum praeceptum (4) PK cogniti] -to Le, -ta P K*!, -tas B — solisapienti) G* — sapienti] -tia K* — per» L* 14/15 christum iesum DCL V, = ENWPKBGOJYZu 15 cui] + est GOJYZ saecula saeculorum] + amen C L, aeternum W

quia] qua L*

16et]sit L*, sitet Le,» B

17 benedicent te] benedicente L* W/*, benedicite N

deum uerum] solum deum uerum Lc, solum deum E, deum N, uerum deum

PK quodque idipsum.C L N V/ GO J Y Z, quodque id per eum D, quodque ipsud W*, quodque ipsum E W'c P K, idipsum quoque B — 18 euangeliis] -lio W ^ 19 solum] + et B uerum» EN | deum] dominum L* 20 christum] O* J hic addunt II. 8-20 (vide ad 1.8) 21ne quid] nequit D — 22 — sit dictum Z sit]est EN est) EN unus]solus L* — tum] tunc NOJ Marg. 8, 5 W f. 24V : in mattheo quaternione septimo et folio primo

PL 1o:

108

25

30

HILARI LIBER IV

quod solus potens sit, quia Paulus dixerit : Quem temporibus suis ostendet nobis beatus et solus potens rex regum et Dominus dominantium. Tum quod hunc nouerint inconuersibilem et indemutabilem, quia per profetam dixerit: Ego sum Dominus Deus uester et non demutor ; et Iacobus apostolus dixerit: Apud quem non est demutatio. Hunc iustum iudicem, quia scribtum est: Deus iudex iustus et fortis et patiens. ] Hunc cunctis procurantem, quia Dominus dixerit cum ei de auibus sermo esset : Et Pater uester caelestis pascit illas ; et

rursum: Nonne duo passeres asse ueniunt, et unus ex illas non cadel super terram sine uoluntate Patris uestri ? Sed et capilla

3 An

40

capitis uestri numerati sunt. Hunc omnia prouidentem, sicut beata Susanna dicit : Deus aeternus, absconditorum cognitor, sciens omnia ante generationem eorum.

Hunc etiam inconceptibilem, secundum quod dictum est : Caelum mihi thronus est, terra autem scabillum pedum meorum. Quam domum aedificabitis mihi, aut quis locus requietionis meae ? Haec enim fecit manus mea, et sunt omnia haec mea. 23 1 Tim. 6, 15. 27 Mal. 5, 6. 28 Iac::3, 15. 30 Ps33 12. 33 Mt. 10, 29-30. 36 Dan. 15, 42. 39 Is. 66, 1-2.

32 Mt.

6, 26.

IO GT ENNESWRAEP

RNB RC ONE

23 paulus] -lo C potens] get DEN G*L WAP*

24 ostendet] -dit LcENW G* Y Z et?» N 26tum|tunc NO/Y

inconuertibilem

D Bu, incomprehensib- E

nobis» B nouerint]-rit 28 et non) W

apud]ad V/O* Y — 28/29 Textum impressum, cum variationibus ad 1. 28 notatis exbibent soli V GO J Y Z. Ceteri autem scribunt: D P K: demutor et iacobus apostolus dixerit deus iudex e#.; C* L*: demutor deus iudex e&.; CCE N: demutor et dauid dixerit deus iudex e/c.; LC: demutor et iacobus apostolus dixerit ad (L^ : apud) quem non est demutatio hunc iustum iudicem et dauid dixerit deus iudex err. ; W : et alius profeta dixerit deus iudex erc. ; B : demutor et

alius profeta dixerit deus iudex e#. — 29 demutatio] transmut- /*Z 30etl} EWyu fortis]-tes W* — 31cunctis]-tos Le! eijet DLWG*2, 5 EN 32ilas CENV BGe,ilaDLWPKG*?20]YZy . 33asse] ad seDC,a se L*W*

ueniunt

DC L* W* P* K* BG*, ueneunt

Le E N WePeKeV GcOJ Y Zu ex ilis] eorum B 34 cadet] cadit BGOJYZy supet]in ENB terram]-rraD — uoluntate] -tatem P* K* uestri » G* J* 7 pattis uestri uoluntate O JC Y Z, patris uoluntate /*

34/35 sed et capilli capitis uestri? IN

36 beata» G*

deus» N

aeternus]-nae E ^ absconditorum] occult- W cognitor] conditor W*1 37 ante] inte L* ^ generationem] -tione C — eorum] + ras. 20 Gc 38 inconceptibilem] inconspicabilem C L* B, inconten.tibilem L^, inconceptLev! 39 thronus] -um E* scabillum DCLW PK, scabellum ENBG*OJYZnpy, scamillum V (cfr. I, 6, 8, scamellum G€ 40 — mihi aedificabitis D EIN (cfr. I, 6, 8) 41 fecit] facit D haec enim ... omnia haec mea] nonne manus mea fecit haec omnia W

CAP. 8-9

45

109

Hunc quoque capientem omnia, Paulo testante : Quoniam in ipso uiuimus et mouemur et sumus ; et psalmografo dicente: Quo abibo a Spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu illic es; si descendero in infernum, ades ; si sumpsero pinnas meas ante lucem et habitauero in postremis maris, etenim illuc manus tua deducet me et tenebit me dextera tua.

Hunc quoque ‘incorporeum, quia dictum sit: Spiritus enim Deus est, et adorantes eum in Spiritu et ueritate adorare oportet. Hunc inmortalitatem habentem et inuisibilem, Pau-

lo dicente: Qui solus habet immortalitatem et lucem habitans inaccessibilem, quem nemo hominum uidit neque uidere potest ; et secundum euangelium: Dewn nemo uidit umquam, nisi E^

unigenitus Filius qui est in sinu Patris. Hunc quoque solum

manentem innascibilem, quia dictum sit : Ego sum qui sum ; et rursum : Sic dices filiis Istrahel : Misit me ad uos is qui est; et per Hieremiam : Qui es Dominus, Domaine. 9. Adque haec quis non intellegat plena fraudis esse et plena fallaciae! Quae quamquam sint subtiliter confusa et

permixta, tamen absolute artificiosam malitiae et stultitiae

42 Act. 17, 28. 44 Ps. 138, 7-10. 49 Io. 4, 24. 5231 im C6. 54 Io. 1, 18. 56 Exod. 5, 14. 57 Exod. 5, 14. 58 Ier. 1,6 LXX app.

D'EÉLPENEIP

PKR

6077

42 capientem]-nte CWV/ testante]-ntem K* 43et!} O* salmografo C L*, psalmigr- LC dicente] -ndo N,-ntem K* 44 abibo] ibo YZ alabCLeNWPKg,»O*? tua D ascendero] -dere O discendero L.G* in?]adp

etlautD | a?» C*Lx* + quo a facie 45 caelum] -lo DW tu illic] ibi L* infernum] -no D ades] et ibi ades W

(UL

46

128 631:39

Stuccades

&B

pinnas

DCLWP*VBG*,

pennas

ENPcKGcOJYZ 47illuc) W,ilic E*u deducet]-citB — 49 sit] est OJ 50enim? E e est deus / 50/51 — oportet adorare / 51/52 paulo dicente] quia paulus W*, quia paulus dixerit W€ 52 lucem] lucet P* K*

habitans DC L*, inhabitans N, -tat LcEW Pc KcWBGOJYZpy, -tet PERS 53 inaccessibilem] + deus PK uidit] uidet N neque] nec DWu 54 euangelium] + dicentem EN —— uidit] nouit E 55 filius» Z solum]solumque C 56sitlest I/ —— 57dices] dicis G* — filiis istrahel] fliistrahel CL* — is]his G* + quiest misit me ad uos W, qui est dominus misit me ad uos PK 58 hieremiam D Lc E N W P K G*OJ Y Z, ieremian CL*?2VW'Ge,hieremian B — qui] quis DEZ — es] est CL* O* Y, + inquid Ww dominus domine] domine domine E O*!,5» P* K 9, 1 adque] atqui Lev! plena] plana W* G* 2 quamquam] quam — subtiliter sint N — et] adque V, sint] sit DC P* K, quaquam G* absolute] -tae D LeP*, -ta CL*? atqueO/ Y Zu — 3permixta]imperm- Gt stultitiae] stultutidie /W*

PL 102

IIO

15

20

HILARI LIBER IV

calliditatem et ineptiam testantur. Inter cetera enim addiderunt solum se Patrem innascibilem cognosse, tamquam hinc quisquam possit ambigere, eum ex quo ille genitus sit per quem omnia sunt, id quod ipse est a nemine consecutum. In ipso enim quod Pater dicitur, eius quem genuit auctor ostenditur, id habens nomen quod neque profectum ex alio intellegatur, et ex quo is qui genitus est substitisse doceatur. Igitur id quod Deo Patri proprium est proprium ei ac secretum relinquamus, confitentes in eo aeternae uirtutis innascibilem potestatem. Nemini autem dubium esse existimo, ob eam causam in confessione Dei Patris quaedam eius tamquam peculiaria et priuata memorari, ne praeter ipsum eorum quisquam particeps relinquatur. Cum enim dicunt : solum uerum solum iustum solum sapientem solum inuisibilem solum bonum solum potentem solum inmortalitatem habenlem, in eo quod solus haec sit a communione eorum secundum hos Filius separatur. Soli enim, ut aiunt, propria non participantur ab altero. Quae si in Patre solo, non etiam in Filio esse existimabuntur, necesse est ut Filius Deus et falsus

2j

et insipiens et secundum conspicabiles materias corporeus et maleuolus et infirmus et extra inmortalitatem esse credatur, qui ab his omnibus cum in his Pater sit solus excipitur.

9-7 wCotr 8, 6.

TOXCEIE TS

AEDIKET

17 cf. Ep. Arii ad Alexandrum, cf. infra 12-15.

BG OY A

4 et ineptiam] et ineptam P* K, ineptiamque B inter] et inter P* K enim] autem W 5 cognosse] cognouisse Cc P KO p, cognoscere

L EcW, cognosce E* geret YZ

— 6 possit] posset CLENPKB,

.— eum] cum W— 8in» /YZ .10e»PK. .exquo|quod Y*i,

11id> P*

deo] + uel E*

— est? J

5» W

ambigere]

enim]etenim PK — quod] quo is]bisG* | .quip,E | est? EIN

proprium’ei) O — ac]Jad C

12ineoJeum D — uirtutis aeternae N ^ uirtutis]-tes G* 13 autem] enim CL EN dubium] + est P* — existimo] -mor K? — 14 ob} CL* eam] eandem esse P* K — confessione] -nem C L* 15 tamquam ? E peculiaria] ri G* —— priuata] -tum C, -tam P* K* memorari] me memNN, memoran / W*1 16 cum] dum 07/ YZ dicunt] dicit EN 17 uerum] + deum Z. 19sita]ita N*,siita N1 ^ communione] -nem C L*? secundum]-dus P* — 20hos|]hoc E* NB ut|sunt D 21 solo] solum L* | etiam]et O/ YZ 22existimabuntur]|-bantur L*P K — filius] + nec CLePK, necfiliusnec B — et» W .— 23et?» ]* 24 maleuolus C L* V B,

maliuDLCENWPKGOJYZ . et?» CFL*G* . credatur] -dantur C* 25quiab]ab D, quiaab CL W'J, quia N,quiG* ^ his]isG* in» NW Marg. 9, 19 W' f. 26 : si ista solius patris sunt aliena erunt a filio et in quid incidant satis elucet

CAP. 9-11

III

10. Dicturi autem de absolutissima maiestate et de plenissima diuinitate unigeniti Dei Fili, non existimamus quemquam arbitraturum omnem hunc sermonem quo usuri erimus ad Dei Patris contumeliam pertinere, quasi ex eius dignitate decedat, si quid eorum referatur ad Filium: cum potius honor Fili dignitas sit paterna, et gloriosus auctor sit ex quo is qui tali gloria sit dignus extiterit. Nihil enim nisi

PIG;

natum habet Filius, et geniti honoris admiratio in honore

generantis est. Cessat ergo opinio contumeliae, cum quidquid inesse Filio maiestatis docebitur, id ad amplificandam potestatem eius qui istiusmodi genuerit redundabit. 11. Consequens autem est, ut cognitis iam his quae ad deformationem Fili de Patre confessi sunt, ipsum illud quod de Filio professi sunt audiatur. Responsuri enim singulis eorum propositionibus et diuinorum dictorum testimoniis ^

inreligiosam eorum doctrinam prodituri, debemus ad illa quae de Patre dicta sunt ea quae deinceps de Filio sint commemorata subiungere, ut confessione ea quae de Patre et Filio est inter se conparata, unus adque idem a nobis in absoluendis singulis propositionibus ordo teneatur. Memorant namque Dei Filium neque ex aliqua subiacente materia

genitum

esse, quia per eum

creata omnia

sint; PL 104

11, 10 cf. Ep. Arii ad Alexandrum, infra 12-15.

IGI

EIN

SZ

EPKT

T

BuGOJYZ

10, 1 dicturi] dicta W absolutissima maiestate] -mam -tatem P* plenissima] -mam P* 1/2 de absolutissima et de plenissima maiestate et diuinitate W 2 diuinitate] -tatem P* K 3 hunc» B usuri erimus] usuriemus L*, usuri sumus

decedat] decidat V/

W, esuti erimus P* K

— 6 et? EN — si?» OJ

5 dignitate] diuinit- G

7quo»5 J*

is] his

ID CIS Ej pi KE Gk O* tali] talia W^* 8 honore] -tem L 9 cessat] cesset Le G*J Y Z 10 inesse] id esse C L*, esse EIN filio] filium O*!

docebitur] -bimus B id» J redundabit] -ndauit C W 11,

cognitis] + autem P*

11 eius» OJ

ostiusmodi / I^

— iam» EIN — his]iisy — 2ipsum]idipsum

VGOJ 3 responsuri] -nsum EN 3/4 — eorum singulis EN 5 inreligiosam] et relig- D, ac relig- E produturi D*, prodicturi Z —— illa] ea BGO*]YZ sint]sitO*,suntZ — 7ut] + deCcV 6flo]- deiO/ O in» O* 8a» N*1 confessione ea] -ssionemea O*, -ssione illorum Oc 9propositionibus]prepos- E 10dei) C* L* -filiumdeiu — neque 11 creata? PK subiacente] -ntem C, + sibi N ex aliqua» C* L* W omnia sint] sunt omnia W*, sint omnia I1 J

Marg. 11, 10 W f. 26v : professio fidei arrianorum

II2

HILARI LIBER IV

neque ex Deo esse, quia decedere ex Deo nihil possit ; sed esse

20

25

30

ex his quae non erant, id est creaturam Dei perfectam, uerumtamen non similem ceteris creaturis. Esse autem creaturam, quia scribtum sit : Dominus creauit me in initium uiarum suarum. Esse etiam facturam perfectam, sed non similem ceteris facturis ; facturam autem per id quod Paulus ad Hebraeos dixerit: Tanto melior factus angelis, quanto excellentius ab his possidet nomen ; et rursum : Vnde, fratres sancti, uocationis caelestis barticibes, cognoscite apostolum et principem sacerdotum confessionis nostrae Iesum Christum, qui fidelis est ei qui fecit eum. Ad infirmandam uero Fili et uirtutem et potestatem et diuinitatem eo maxime utuntur quod dixerit: Pater maior me est. Idcirco autem non esse eum unum ex omnibus creaturis concedunt, quia scribtum

sit: Omnia per ewm facta sunt. Concludunt ergo omnem inreligiositatis suae doctrinam istiusmodi uerbis suis dicentes: Exemplum blasfemiae eorum qui creaturam esse Filium Dei dicunt 12. Nouimus unum Deum solum infectum solum sempiternum solum sine initio solum uerum solum inmortalitatem habentem solum optimum solum potentem, omnium creatorem 15 Prou. 8, 22. 101,5;

18 Hebr. 1, 4.

19 Hebr. 5, 1-2.

12/13 Epistola Arii ad Alexandrum

24Io. 14, 28.

Alexandrinum,

ed. H.G.

26

Opitz,

Athanasius’ Werke, III/1, p. 12-13.

D'OLENSUERR

RE TEBERGOINTEZ

12 decedere] decid- V. sed] et C L* 13 his] iis Gu. 14 ceteris] omnibus W 15sit| est W' Y in initium C€P K, in initio D N, initium C*LEVBGOJYZ,in principio W .— 16 etiam] autem E W, autem etiam PK,iam]* ^ sedjuerumtamen EN, » PK 17facturam]-ra N ^ autem] ueto E 18ad hebraeos > YZ dixerit] dixit Du — angelis]-lus C — 20 participes] -cipis D, -cipe LX, -ceps W* —— 22infirmandam] -nda C, firmandam PK, infirmandum u et) EN 25 concedunt] contendunt |” quia]

quod N

26sit]est LCWOJY

— eum] + cum L*

27 omnem) E*

inreligiositatis] -tatem E doctrinam] -nae EN huiusmodi B dicentes] -ntis D C* 29 esse) D

28 istiusmodi] 29/30 exemplum blasfemiae ... filium dei dicunt» Oc J Z, Ocm£: hinc incipiunt blasphemiae arrii 7 dei filium Wu 30 dei? EN 12, 1 — solum deum Y Z

infectum] infactum CC, + solum sapientem

Le,perf-N ^ 2uerum] + solum inmensum Vc

GOJYZ

tem habentem] + uóvov co$óv gr. Ambros., Ep. 10, y

omnium creaturarum E, omnis creaturae IN, riávrov kpirrjv gr.

Marg. 11, 17 W f. 27 : caue blasfemias

2/3inmortalita-

3 omnium creatorem]

PI; 105

CAP. 11-13

A"

T ^

25

ordinatorem et dispositorem, inconuersibilem inmutabilem iustum et optimum, legis et profetarum et noui testamenti. Hunc Deum genuisse Filium unigenitum ante omnia saecula, per quem et saeculum et omnia fecit ; natum autem non putatiue sed uere, obsecutum uoluntati suae, inmutabilem et inconuerstbilem ; creaturam Dei perfectam, sed non sicuti unum creaturavum ; facturam, sed non sicuti ceterae facturae. Nec ut V alentinus prolationem natum Patris commentatus est; nec sicut Manicheus partem unius substantiae Patris natum exposuit ; nec sicut Sabellius qui unionem diuidit, ipsum dixit Filium quem el Patrem ; nec sicut Hierachas lucernam de lucerna uel lampadam in duas partes. Nec qui fuit ante postmodum natum uel supercreatum in Filium, sicuti et tu ipse, beatissime papa, media in ecclesia et in consessu frequenter eos qui talia introducunt renuisti. Sed sicuti diximus, uoluntate Dei ante

20

tempora glorians omnium facta ab ter tres

et saecula creatum, et uiuere et esse accipiens a Patre et ei consubsistente Patre. Neque enim Pater dans ei hereditatem fraudauit semetipsum ab his quae non ipso habentur. Fons est autem omnium. 13. Quapropsunt substantiae Pater Filius sanctus Spiritus. Et

DÉPENS

PK

4 et» Octgr. DCcEBYZ

WB

COTYZ

inconuersibilem

(efr. V1, 5,4, -- et E

C* L

NWPKV

GO], inconuert-

inmutabilem] indemut- W, ininmut- B

omnia] rà óA^a gr. saeculum] Toùc aióvag gr. Jet C I EUN natum] yevvrjcavra zr. 8 obsecutum] órroorrjcavra zr. uoluntati]

-tatis DE* NPK*YZ inmutabilem] indemut- W, ininmut- B et» inconuersibilem C* L.N W P K V G Y,inconuert- DCCBOJZ,)E DEW 9sicut BYZ . unum|unam L^ V! J— creaturarum] de creatura VI, 5, 9 11 sicuti] sicut CB, sicut et EN — ut» O* 10facturam]factam / prolationem] si C* ?, probationem C^, prolatione E* P^ — natum] natam D unius] + unius 12 partem] patrem P* K* ^ patris natum OY Z 13 diuidit] -dens CBJ EIN natum] natus D V Y Z, naturae DRE LENW'P KG (rfr. ipsum] eum ipsum L€ — 14 nec] sed nec 6iaipov gr. hierachas D PC K IW, ierachas C L G, hieracas CE IN sicuti VI, 5, 14) lucernam] + uel P* K, + P*B y, ierechas V ieracas O J, ierichas Y Z EN

15lampadam]-da D*,-dem N /u — postmodum] post mundum G dicitO] 16/18sicutiet tu fülium]fllio /O/YZ . sicut DBYZ 16in» G* ..renuisti» I/ — 17in!» C* L*

consessu] -sensu C L, -cessu PC K* ?Z, +

18 renuisti] remouisti C L*, refellisti L*Vl, rennuisti fratrum GO Jy 19 tempora] CL* PKBOJYZy — ante] an O* sicut BtPKBO*] tempus D — temporaet? W — esse]esset K* — accipiens] -pies O*, -pientem 20 glorians ei] glorians a N, gloriantem Oc, gloriam ei Z, glorias ei u Oc + consubsistente] subs- W,cum subs- O YZ — 22abipso]abso/L* habentur ab ipso u 19» 2'sunt ?

OJ

E*

filius

DGLEN

- et NO/YZ

— substantiae sunt

= spiritus sanctus

2/3 et quidem ... solitarius? E*.N

PKO/ Y

Zy

pater] 4- et

EeNWPKGOJYZnu, ?

PL 106

II4

HILARI LIBER IV

quidem Deus causa est omnium, omnino sine initio solitarius.

Filius autem sine tempore editus a Patre et ante saecula creatus A

20

et fundatus, non erat antequam nasceretur. Sed. sine tempore ante omnia natus solus a solo Patre subsistit. Nec enim est aeternus aut coaeternus aut simul non factus cum Patre, nec simul cum Patre habet esse, sicuti quidam dicunt "ad aliquid ", duo non nata principia introducentes. Sed sicut unio et principium omnium, sic et Deus ante omnia est. Propter quod et ante Filium est, sicuti et a te didicimus media in ecclesia praedicante. Secundum quod itaque a Deo esse habet et glorians et uiuere et omnia sunt ei tradita, secundum hoc : principium cuius est Deus. Principatur autem ei, utpote Deus evus, cum sit ante ipsum. Si enim quod ‘‘ex ipso" et quod "ex utero" et quod "ex Patre exiui et ueni" uelut partem evus unius substantiae et quasi prolationem extendens intellegitur, compositus erit Pater et diuisibilis et conuersibilis et corpus secundum illos. et, quantum in ipsis est, consequentia corporis sustinens sine corpore Deus.

13, 15 Rom.

TOC

11, 36; Ps. 109, 3.

ENDE

16 Io. 16, 28.

ONIS

3 deus] dei CL*? 4 + apatreeditus W 5et]est D — tempore] -ra CW*, --quiaG 62a)O*1 patre» W (cfr. VI,6,5) subsistit] substitit CByu,substit L* ^ nec] non E 7/8 non factus ... habet esse] non factus nec simul cum patrem (LC: patre) cum patre habet esse C L* 8 sicut DL*NWPKB ad aliquid seripsi] aut aliqui D Ce Le EePK WBGO Ju,

aualiq... C*, » L* Z, at alii qui E*, ad aliqui W*, at aliqui WC N, aut Y, rà rpóg ri gr. 9 non nata) W introducentes] -centis D*!, -cunt B E*,uovácggr. | 10est?D 11etl)P sicutOJYZyu

unio] unione ate]ante DO*] 12 — itaque quod OC, + et] esse] esset K — habetesse W — et» CL* glorians] gloriari LeP KB, gloriam OCZ, glorias u 13 — ei sunt NOYZyu 14 cuius] eius ECO] YZh, aôroù gr. cuius est deus? E* IN utpote] etpot.. L* — eius] est N° 15 quod!] quo L* — quod?» PK 15/16 ex utero et quod ex patre] ex utero ex patre O*, ex utero ex patre et quod O*, ex utero ex patre et quod ex patre /, ex patre et quod ex utero Y Z 16 exiui et ueni] exiuit et uenit WO/J — partem] patrem E*P*1 17/18 pater et] pateret E* 18 diuisibilis] + et mutabilis VeGOJ YZ et conuersibilis) E

conuetsibilis

C LN V/ GO J Y Z, conuertib- D W Pc B,

conuerbilis PF K — corpus]corporeus CCP KB . 19consequentia] -ntiam EN corporis] -re W — 20 Ic m&; hucusque perfidia; LC ME : hucusque exemplum arrianae blasphemiae ; OC M8 : hilarius ; Jm : hic falsorum hereticorum doctrina dampnatur ; Y 7z textu : usque hic falsorum hereticorum doctrina continetur Marg. 13, 20 W f. 28 : hucusque perfidia

PL 107

CAP. 13-14

I

115

14. Hic eorum error est, haec mortifera institutio. Ad cuius confirmationem et corrupto intellegentiae sensu diuinorum dictorum testimonia usurpant, et de his sub occasione humanae ignorantiae mentiuntur. Nemini autem dubium esse oportet, ad diuinarum rerum cognitionem diuinis utendum esse doctrinis. Neque enim | scientiam caelestium per semet humana inbecillitas conse-

quetur, neque inuisibilium intellegentiam ipse sibi corporalium sensus adsumet. Non enim uel id quod creatum in nobis

^

20

2

^

adque carnale est uel id quod in usum uitae nostrae ex Deo datum est suomet iudicio naturam creatoris sui opusque discernet. Non subeunt ingenia nostra in caelestem scientiam, neque inconpraehensibilem uirtutem sensu aliquo infirmitas nostra concipiet) Ipsi de se Deo credendum est, et his quae cognitioni nostráe de se tribuit obsequendum. Aut enim more gentilium denegandus est, si testimonia eius inprobantur, aut si ut est Deus creditur, non potest aliter de eo quam ut ipse est de se testatus intellegi. Cessent itaque propriae hominum opiniones, neque se ultra diuinam constitutionem humana iudicia extendant. Sequemur ergo aduersus inreligiosas et inpias de Deo institutiones ipsas illas diuinorum dictorum auctoritates, et unumquodque eo ipso, de quo quaeritur, auctore tractabimus, non ad fallendam et male inbuendam audientium inperitiam quasdam uerborum enuntiationes subtractis eorum causis IDGIDESNEEWZCPIK

VB

OTYZ

14, 1 hic] hi K* 2cuius? CL*W' . confitmationem] -ne D — et] ex >»PKVBGOJYZyu corrupto] + et C L*, -ptio E* P* B 3 testimonia] -nio O* et) YZ occasione] occansione CIL* P* K* V, occasionem W* 4 mentiuntur] metiuntur / Y Z 6 cognitionem] cognatTX 7 semet] semetipsum P K*, semetipsam Ke consequetur] -quitur LeEN,-quenter W — 9adsumet]-mit D Le ^ enim] + adsumet W* — 10 usum] usu YZ ex] a OC 11 datum] natum K*? 17 suomet] sumet W L* O*, suimet OcJ Y Z 12 discernet] -nit D CL Wy, deus cernet W* subeunt] -beant D caelestem] -stia E* 7 scientiam caelestem IN 14concipiet] -piat D, concipiet E ipsilipse C* — 15his]iisu ^ dese tribuit] distribuit C L*? 16 more] in more EN si] sit C, sicut L* 17 inprobantut CL EN W' PcB, -babunt D, -babantur P*, -babuntur KISGOPY Zu siut| sic €*5si EX deus > O* 17/18 de eo] de deo WBO*?]Z,deo G* 18intellegi] -llege V/ — 19 opiniones] opinationes B 20 ultra] ultro D —— constitutionem] consuetudinem l/ ^ 21 sequemur ENWPKYZ, sequimur DCLy, sequamur. V BGOJ aduersum DENWPK 22 auctoritates] -tatis C unumquodque] -quidque D, -quemque CL*, -quoque B 23eo]eorunm CLE N — quaeritur] -retur W, -reretur E* auctore] + et P*?K* tractabimus] -tauimus C 24 fallendam] -andum P* inbuendam] -nda C —— 25 enuntiationes] -nis DC subtractis] substratis W Le

HILARI LIBER IV

116

30

A

coaptantes. Intellegentia enim dictorum ex causis est adsumenda dicendi, quia non sermoni res sed rei est sermo subiectus. Verum omnia editis simul et dicendi causis et dictorum uirtutibus prosequemur. Igitur singula secundum propositionis ordinem retractentur. 15. Nam hoc eorum principale est: Nouimus, inquit, unum solum Deum, Moyse dicente : Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Sed numquid hinc quisquam fuit ausus ambigere ? Aut umquam aliter a quoquam eorum praedicatum esse, qui Deum crederent, cognitum est, nisi unum Deum

esse ex quo omnia, unam

uirtutem innascibilem, et

unam hanc esse sine initio potestatem ? Sed non per id quod Deus unus sit Dei Filio accidit negari posse quod Deus est. Moyses namque uel potius Deus per Moysen populo et in Aegypto et in deserto idolis et deorum, ut putabant, religio-

nibus occupato, hoc constituit principale mandatum, ut unum Deum crederet. Et uere ac merito constituit. Vzus enim est Deus ex quo omnia. Sed uideamus, an idem Moyses eum quoque per quem omnia sunt Deum esse confessus sit. Non enim Patri adimitur quod unus Deus est, quia et Filius Deus sit. Est enim Deus ex Deo, unus ex uno, ob id unus Deus quia ex se Deus.

Contra uero non minus per id Filius Deus, quia Pater Deus 15, 1 Ep. Arii ad Alexandrum, cf. supra 12. 1253«Cor: 8, 6: 14 1 Cor. 8, 6.

DCILEN

uU

PK

2 Deut. 6, 4.

6 1 Cor. 8, 6.

WVB«6G0J7YZ

26 intellegentia] -ntiam C P*, -nti. O* dictorum» EN . 27 sermoni] -nis E* 28editis]-ti D 29prosequemur]-quamur EN — 30singula] -las C» propositionis] -nes G* retractentut) EN

15, 1 nam] namque LCG inquit N Pe Ke], inquid D W P* K* V/ G*20* ?, inquiunt CLEBGCOCYZh 2 — unum deum solum W, solum unum deum D dicente] -tem D 3 unus] deus unus CC WP K, dominus unus Le hinc] hic CK L* 4 ambigere] abig- CF L*? aut] ut P*K 7- aliter umquam W aliter a quoquam? E a quoquam]alicui W — 8 sit] est DG*OJu accidit] accedit Le postea correcto EN negari] -re O* 9 deus] dominus G* — per» W,adB — et?PK in») Y 10etin deserto) IUS Ma Ein] e Lt ut] non / putabant] -bantur LE 11 constituit] + praecipue O] principale]-lem C 12crederet] -rent Le E W 13enim est] enim N V, WOJYZy — 15sit]est D — 16 — deusunus OJu quiajsiW. — sit? EN — 17ex?se]sese E, aseseN — deus?] + ras. 5 Y | 18 per] pater E* id] ideo Ec mg

Marg. 14, 30 C f. 3j" À : de uno deo Marg. 15, 2 W f. 29 : resp. contra primum articulum

PL 108

CAP. 14-16

II7

unus sit. Est enim unigenitus Filius Dei ; non innascibilis, ut

Patri adimat quod Deus unus sit; neque aliud ipse quam Deus, quia ex Deo natus est. De quo quamuis ambigi non oporteat, quin nascendo ex Deo Deus sit, per quod fidei

20

nostrae Deus unus est, tamen uideamus an Moyses, qui ad Istrahel dixerit: Dominus Deus tuus unus est, Dei Filium

2j

Deum praedicauerit. Vti enim nos ad confitendam Domini nostri lesu Christr diuinitatem testimonio illius oportebit, cuius auctoritate heretici unum tantum Deum confitentes Filio putent negandum esse quod Deus sit. 16. Igitur cum absoluta haec de Deo et perfecta confessio

sit secundum apostolum ita loqui: Vnus Deus Pater ex quo omnia et unus Dominus noster Iesus Christus per quem omnia, uideamus originem mundi, quid de ea Moyses loquatur. Ait

—-

namque: Et dixit Deus : Fiat firmamentum in medio aquae et sit diuidens inter aquam et aquam. Et factum est sic. Et fecit Deus firmamentum et diuisit Deus ber medium aquae. Habes ergo Deum ex quo, habes Deum per quem. Aut si id negabis, necesse est id quod factum est per quem factum sit doceas ; aut certe naturam ipsam creandorum Deo oboedientem esse demonstres, quae ad id quod dictum est Fiat firmamentum se ipsa Dei uerbo iussa firmauerit. Sed haec diuinae scribturae ratio non recipit. Omnia enim secundum profetam facta ex nihilo sunt, nec natura aliqua manens 24 Deut. 6, 4. 16.2 1 Gor. 9.6.

DCPENRPRRIEE

5 Gen. 1, 6-7.

11 Gen. r, 6.

CO IE

20 ademat D L* — unus deus W sit] est W 21 quoquam uis / 21/22 + non oporteat ambigi W 22oporteat]-tet DY EN — quin] qui in D, ut quiin E,atque N,qui W 23 qui] quia G* 24 unus] deus unus PK est|sit EN 25 confitendam] confirmandam WW, -tenda B — domini] dei B 26diuinitatem]-tate B — 28 putent] putant KO] — negandum] denegLENG* esse) CL*EN sit] est —:HG*?OJ 16, 2 loqui] loquentem C* pater) C*L 4originem]-neE mundi] huius mundi CC — ea]a P* K* moyses]-sis D — loquatur] loquutus est Cep 5 fia) L* 6 est» J* 7 per] in B 8 habes!] habens C habes?] habens CL* aut] autemN id) CL* 9 negabis] negas TNI — sit factum? W. 10 doceas] doceamus C, doceamur L*! ^ deo] deum Y 11 demonstres]-strans C*,-stras L* — 12ipsa]ipsam LeBu — ^ uerbo dei PK 13 recipit] recepit C P* K* 14 natura] -ram C L* manens] manans D Marg. 16, 4 W f. 29Y : moyses concordat cum apostolo in e.....it dixit deus faciamus et fecit deus

PL 109

HILARI LIBER IV

118

demutata in aliud est, sed id quod non erat creatum est. Et absolutum est per quem. Audi euangelistam: Omnia per ibsum facia sunt. Si quaeris per quem, audies eundem

euangelistam dicentem : In principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum. Hoc erat in principro

20

apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt. Quodsi

negare

uoles

a

Patre

dictum

uideri

Fiat

firmamentum, audies rursum profetam dicentem : Ipse dixit

25

el facta sunt, ipse mandauit et creata sunt. Quod ergo dictum est Fiat firmamentum, in eo quod Pater sit locutus ostenditur..Quoód autem adicitur Et factum est sic et quod fecisse

Deus dicitur, in eo persona efficientis est intellegenda qui faciat. Dixit enim e£ facta sunt, non utique solum uoluit et fecit ;mandauit et creata sunt, non quia ei conplacitum est extiterunt, ut mediatoris officium inter se et ea quae essent creanda cessaret. Dicit ergo fieri Deus ex quo omnia sunt, et facit Deus per quem omnia, eodem parique nomine et in dicentis significatione et in efficientis operatione confesso. Si autem loqui audebis, non de Filio dici Et fecit Deus, et ubi

erit quod dictum est: Omnia per eum facta sunt, et illud 35

apostolicum : et unus Dominus noster Iesus Christus per quem

omnia, et illud: Ipse dixit et facta sunt?

16 Io. 1, 5. 18 To. 1, 1-5. 22 Ps. 148, 5. 25 Gen. 1, 7. 27/28 Ps. 148, 5. 30 1 Cor. 8, 6. 33Gen. 1, 7. 34 Io. 1, 5. 35 1 Cor. 8,6. 36 DSrABS-

IDDGIOEINSWZEPASSVIBIEEGOIS

15 est?» O J Y Z Interpunctionem mutavi : illa quae legitur apud li, ex bis codicibus desumitur 16 est] + et N euangelistam] -sta I 17 audies] audi / eundem»? / 18/19 et uerbum? erat apud deum) P* K*! — 20 ipsum]

sum L* 21 quodsi] quosi P*! uoles] uelis LC, uolueris E — 22 rursus O 23 ipse mandauit et creata sunt? N° ergo] autem W — 24 eo quod] eoque E locutus] + ras. 10 LC 25 adicitur] adiecit D — 26 eo] ea EN + estefficientis W —— intellegenda]-ndum Ec 28fecit] facit L* — non] nam N, + utique Ou + conplacitumeig — conplacitum] -ta C, -tam O* est] sunt CC 29 extiterunt] exierunt D — quae] qua C — 30 cessaret] -rent DCCP, cessare dicitur. IN ^ deus fieri YZ 31 facit] fecit VGOJYZ omnia] + sunt /BGO]Y . eodem] eadem N parique] patrique W P* K,expatri N — in» B 31/32indicentis]indigentis E* — 32 in» B — confesso D P* V/ Y Z,-ssio C* L* E N W P* K G, -ssioest CC Le BO J 32/33 si autem loqui] soli qui autem W 33 dici] dicit Z et?» WOc 34 eum] ipsum EJu et] et consequatur L6, consequatur et B illud] aliud YZ — 35et» WOJYZ noster» C L* quem» G* Marg. 16, 18 Fr. Barb. : docuit deum esse filium

CAP. 16-17

40

45

IIO

Quodsi inpudentiam tuam haec diuinitus dicta conuincent, non adimitur Dei Filio quod Deus sit per id quod dictum est : Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est, cum ab eo ipso qui haec locutus est in ipsa constitutione mundi Deus fuerit praedicatus et Filius. Sed uideamus in quem profectum haec distinctio iubentis Dei et facientis Dei augeatur. Nam tametsi sensus communis intellegentiae non recipiat, ut in eo quod dictum est : Jussit et facta sunt solitarius adque idem significatus esse credatur, tamen ne quid ambigi possit, oportet ea quae mundi creationem consecuta sunt explicari. 17. Cum igitur perfecto mundo eius incola formandus esset, talis de eo sermo est: Et dixit

Deus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et rursum : Et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei 5 fecit eum. Quaero nunc solumne sibi Deum

locutum existimes, an

uero sermonem hunc eius intellegas non sibi sed ad alterum extitisse? Si solum fuisse dices, eius ipsius uoce argueris dicentis: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem

39 Deut. 6, 4.

44 Ps. 148, 5.

127 2!Gen, 1326:

4 Gen. 1, 27.

D (usque ad v. 75, )CLEN

W

37 inpudentiam] inprud- B conuincent] -cunt WB

PK

9 Gen. 1, 26.

VB

GOJYZ

tuam] suam N

38 ademitur D

dicta] + non PK V^

39 tuus] + dominus CC, +

deus EPK 40 ab eo] habeo L* qui] quid L* 7 est locutus OJ u constitutione] -nem C 42 r- distinctio haec W iuuentis W 43 augeatur] augetur P*, arguatur l/, arguebatur G, agatur YZ —— 44intellegentiae] + nostrae Y Z 45 significatus] -cantius P* K 46 possit oportet] posse oporteat / ^ ea]etea E — mundi]huius mundi C^ ^ creationem] -ne W 47 explicari] -care EN 17,2talis]ettalis IP K estlesset I P K — 3deus] dominus E* ad 4/10et rursum ... imaginem? N ^ 4imaginem] + etsimilitudinem WP K 6 nunc] 5 fecit eum? W —— eum] illum B similitudinem nostram » D 7 sibi] + solum C*LEN solumne] solum I J* utrumne W alterum] ad) C*E*NO* J,cum W hunc]hincN sermonem]-ne C 7 dicesfuisse E ^ dices -ro IW, -ram G*,-ri J — 8solum] locutum sibi / 9 argueris] coarg- E, -eri G* PK, diis ENVBGOJYZy CLW dicentis] dicenti sibi P* K*, dicentis sibi PC Kc

Marg. 16, 38 Fr. Barb." : ardu. (ita Mercati, p. 112) — 40 Fr. Barb." : uicisti Marg. 17, 2 Fr. Barb." : faciamus homin. et fecit deus hominem

PL 110

HILARI LIBER IV

120

nostram. Deus enim per legislatorem secundum intellegen-

20

2j

tiam nostram locutus est, uerbis uidelicet quibus uti ipse nos uoluit cognitionem nobis eorum quae gessit inpertiens. Significato namque Dei Filio per quem facta sunt omnia In eo quod dictum esset: Æt dixit Deus: Fiat firmamentum, rursum ita dictum est : Et fecit Deus firmamentum. Ne tamen hic idem inanis ac superfluus sermo existimaretur, si sibi ipse dixisset ut fieret et rursum ipse fecisset, — quid enim tam alienum ab eo qui solus esset, ut sibi faciendum diceret, cum uoluntate tantum opus esset ut fieret ?— absolutius uoluit intellegi significationem hanc non ad se tantum esse referendam, dicendo : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Sustulit singularis intellegentiam professione consortii. Consortium autem esse aliquod solitario ipsi sibi non potest. Neque rursum recipit solitarii solitudo faciamus, neque quisquam alieno a se nostram loquetur. Vterque sermo, et faciamus et nostram, ut solitarium eundemque non patitur, ita neque diuersum a se alienumque significat. Aut quaero, si cum audias solitarium, utrum non ipsum eundem-

que esse existimes, aut cum audias non ipsum neque eun30

dem, anne quod solitarius tantum sit intellegas ? In solitario 14 Gen. 1, 6.

15 Gen. 1, 7.

21 Gen. 1, 26.

D (inde ab v. 17, 10: deus enim) CLEN

W

PK

VB

GOJYZ

11 uidelicet] scilicet B — utijut CL* EP* Y + ipse uti nos W, ipse nos utiB nos) Et 12- eorumnobisu 13 filio] + deo 7 — 14eo] quo PK esst]est LLEVBGOJYZ | et» Y fiat] -- luxet E. firmamentum] + et D G* O* Ju, + ne tamen hic idem (4g ex /. 15) W* — 16 inanis] nest

ac superfluus sermo»

W

existimaretur]

+

quid enim

tam

alienum ab eo qui solus esset (dgex /.17) W* si» C*L*G* 17/18 feretet rursum … solus esset ut» C*L* 18 ut] et D faciundum P* 19 uoluntate] tatem K* — 20 significationem] -cantiam L* referendam] -nda DV 22 singularis] -rem B professione] -nem C K G* 23 consortii] -rtis IW, -ttio P* — autem? D*! esse» OC solitario] -rius OC — ipsi] ipse CCOCu +ipsisibisolitario Y ^ sibi] +esseOC — 24solitudo] sollicitudo C* E*,sollitudo L* 25 alieno] -na / — nostram] + id est imaginem Le loquetur] -quitur D Pe G* J u, -queretur W uterque] ut per quem L* 26 et1> OU... ut]et CL* NK*! ...27 ita] ista. C** neque] nec f... 58» C*L* alenumquaeCP* K* — significat]-cata D — aut]at Le V! N J, ut Ec 28 si] sic G* cum] eum DZ utrum] utrumque B — eundemque] sz Kep.corr. 29esse) E c existimesesse B aut? N — nequeeundem] eumdemque existimes esse aut cum audias non ipsum neque eumdemque (dg ex /. 28) E, eumdemque existimes IN 30 solitarius] -rium C L4 EIN in] et B

Marg. 17, 10 Fr. Barb." :Arduum

PL Xr

CAP. 17-18

TUI

ergo solitarius, in non eodem uero neque ipso non solitarius repperietur. Solitario ergo conuenit "faciam" et "meam", non solitario uero faciamus et nostram. 18. Cum itaque legimus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, quia sermo uterque ut non solitarium tantum ita neque differentem esse significat, nobis quoque nec solitarius tantum nec diuersus est confitendus, nn

cognita per id qüod »ostram

imaginem dicit, non etiam

"imagines nostras'', unius in utroque proprietate naturae. Non sufficit autem solam uerborum

adtulisse rationem,

nisi dictorum intellegentiam etiam rerum operatio conse-

quatur. Scribtum enim ita est: Et fecit Deus hominem, ad 10

imaginem Dei fecit eum. Quaero, si solitario adque ipsi ad se

eundem fuit sermo, quid hic sentiendum existimes ? Video

enim nunc tripertitam significationem, et facientis et facti et

— ^

exempli. Et qui factus est, homo est ; Deus autem fecit ; et quem fecit, ad imaginem Dei fecit. Si de solitario Genesis esset locuta, dixisset utique: ''Et fecit ad imaginem suam".

Sed sacramentum euangelicum adnuntians, non deos duos sed Deum et Deum elocuta est, cum hominem per Deum effectum ad imaginem Dei dicit. Adque ita Deus ad communem sibi cum Deo imaginem adque eandem similitudinem hominem repperitur operari, ut nec solitudinis intellegentiam significatio efficientis admittat, nec diuinitatis diuersi18, 1 Gen. r, 26.

DOCLERENCE.

9 Gen. 1, 27.

PREUDB-CGOIYS

39a] 'ud'C*D*Y eodem] eundem E* P K* non*» 'C* repperietur] non repp- L?,-riatur E solitario] in solit- Ce Le

32

18, 1 faciamus hominem»? B 2 uterque] utrumque O J —- non ut B 3itaneque]itaque C* differentem]indiff- CCB 5 cognita] -to P* K, dicit] dicat W — 6 proprietate] -tatem C L* E N, -tatem esse Ke tam Y

CE — 8rerum]ferum C — 9 enim ita est] est enim W, enim 7solam]sola 10 imaginem] + et similitudinem E et fecit] effecit C, fecit E estita B solitario] -rium E*, ad solitarium EC N, dei] deus C — eum]illum W' ipsi] sibi W, ipsius OC — 11 eundem) EN — extimes C* -rius Oc JY Z et]ut PK — e?» D — 13 et!» uideo] uide CK L* — 12nunc) G* 14 fecit!) C — 15 esset G* > fecit quem et 13/14 EL" e "ec On et fecit) locuta] fuisset locuta W^, loquuta esset B — locuta dixisset? G* ^» duos deos adnuntians] -tias C* 16euangelicum] -gelium IN EN elocuta] loc- DEN W DCeWu, deos C* L* ^ 17seddeum!]sedeum L* 19 cum deo imaginem adque eandem} ad?)>C 18 deus] deum Et? operari EN 20 repperitur]-rietur C L*W,-riri GO] adque]--ad B intellegennec] ne EC N ut] operarium E, operari non N, operatus ut W efficientis] inefftiam]-tia N —— 21significatio] -tionem N, significio / P K* diuersitatem] -tatum G* admittat] -ttit C, amittat N° O

122

HILARI LIBER IV

tatem ad eandem imaginem ac similitudinem constituta A patiatur operatio.

19. Et quamquam superfluum post haec existimetur ultra aliquid adferre, quia in diuinis rebus non frequentius dicta sed tantum dicta sufficiunt, tamen quid de hoc eodem dictum sit cognosci oportet. Non enim diuinorum dictorum

sed intellegentiae nostrae a nobis ratio praestanda est. Deus ad Noe inter multa mandata ita loquitur: Qui effuderit sanguinem hominis, bro sanguine eius effundetur anima etus ;

IO

quia ad imaginem Dei feci hominem. Etiam hic distinguitur exemplum opus operans. Deus testatur se ad imaginem Dei hominem fecisse. Cum faciendus homo est, quia de se neque ad se loquebatur, dixit: ad ?maginem nostram ;cum autem factus homo est, fecit Deus hominem ad imaginem Det. Non

ignorauit utique uerbi proprietatem, si sibi ipse loqueretur ut diceret: ''Feci ad imaginem meam". Dixerat enim ad demonstrandam naturae unitatem: Faciamus ad nostram. Neque rursum confudit de solitario ac non solitario intellegentiam, cum hominem Deus faciens ad imaginem Dei fecerit. 20. Quodsi Deum Patrem solitarium sibi haec locutum fuisse adfirmare uoles, tamquam concedi tibi possit ut unus

secum uelut cum altero sit locutus, credaturque in eo quod

19, 6 Gen. 9, 6.

11 Gen. 1, 26.

12 Gen. 9, 6.

15 Gen. 1, 26.

17

Gen. 9, 6. JO GRIS TENTE DD

22"ac] et

ROS TZDEENCS

hace Et

OTRO,

ac similitudinem» OJ

constituta] -tam D

19, 3 — dictatantumW 4 — oportetcognosciE 5sed) P*! 6ad] aC* multa| milia N ^ mandata] mandat G* ita loquitur] + dicens W, ^ ] | effunderit E* 7 sanguine] -nem P* K* effundetur] -ditur D anima]-mam P* ^ 8dei]eiusP K* feci]fecitLN — hic]hincD 9 opus] + et B operans]-ras L* testatur]-atus CL* se]sedZ* 10 est] esset L P K, esset set N — quia de se] quiadse C, quia de L*, quia neque de se ECVBZ — 11ad!]aCL* 12 — homofactus L] — est]esset CC 13

si»DC*Y*,cumL*

ipse? E,ipsiO/YZ

14feci] + hominem L, et feci

N

dixerat] dixi L* — 15 — unitatem naturae L, naturae suae unitatem P K nostram] imaginem nostram CCZ — 16 confudit] -fundit BG — non solitario?] consolit- E

20, 1 quodsi deum patrem] quod deum si P*K 2 uoles] uolens L, uolueris / — tibi] -F ipsi B 3 credaturquae C W P* K*, credatur..que.. E* eo] e 17*

Marg. 19, 6 W f. 38: deum dei filium

PIx12

CAP.

18-21

128

ad imaginem Dei feci hominem ita uoluisse intellegi tamquam "ad imaginem meam feci hominem", primum ipse testimonio tuo redargueris. Dixisti enim: ''Ex Patre omnia, sed per Filium omnia". Namque per id quod dictum est faciamus hominem ex eo origo est ex quo coepit et sermo ; in eo uero quod Deus ad imaginem De fecit significatur etiam is per quem consummatur operatio. 21. Tum deinde, ne quid tibi hinc liceat mentiri, sapientia,

quam ipse tu Christum confessus es, contraibit dicens : Cum

certos ponebat fontes sub caelo, cum fortia faciebat fundamenta terrae, eram apud illum conponens. Ego eram ad quem gaudebat. Cotidie autem laetabar vn conspectu eius in omni tempore, cum laetaretur orbe perfecto et laetaretur in filiis hominum. Conclusa est omnis occasio et coartatur ad ueri confessionem uniuersus error. Adest Deo genita ante saecula sapientia. Neque

solum

adest,

sed etiam

conponit.

Est ergo

conponens apud ipsum. Intellege conpositionis officium. Pater enim in eo quod loquitur efficit, Filius in eo quod operatur quae fieri sunt dicta conponit. Personarum autem ita facta distinctio est, ut opus referatur ad utrumque. Nam

in eo quod dicitur faciamus, et iussio exaequatur et factum ; 20, 4 Gen. 9, 6. 21, 2 Prou. 8, 28-31 LXX.

DIGLE

NOTA PK

WB

8 cf. Prou. 8, 22.

COJYZ

4 ad» O* feci CL*WP* K*, feit DLeENPeKecVBGOJYZ ita] + ut E* N, ut ita EC uoluisse] -sset EN Y —— 4/5 tamquam ad imaginem meam feci hominem? Y Stestimonio]-moni/ D 6 redargueris] redarguens C* L* ^ patre]-em G* 6/7 sed per filium omnia? C* L* 8hominem] + adimaginem YZ — et? EN YZ . uero? K* 9fecit] + hominem CCLCB is] his CL* E* P* G* O* 21, 1hinc] hic L* P* K*, hinctibi Le mentiri] si mentiri C L*, si mentiri uolueris W' —— sapientia] -ntiam DC L* W' V O* — 2quam ipse tu christum] esse christum quem tu ipse W, qui ideo scribit : si mentiri uolueris sapientiam esse christum quem tu ipse confessus es — tuipse Vu tu]tumN 3 fortia] irma B — 4eram!]erat C*, eras L* conponens] -nes W*, + omnia W1PK eram?] earum P* quem] quam Y*Zy 5 cottidie C Le WB laetabar]-batur G — conspectu]-tum C L* — 6 orbe] orbem E* perfecto] profecto W laetaretur?] laetabatur Lc BO/YZ hominum] -nem L* 7 omnis] omnes L* occansio DC L* P* K* coartatur] cohortatur L, coaptatur W/ ^ Ssapientia]-iam C L* — 9ergo]enim W — 10 apud]ad W/ intellege]-ges L*, -gisne LCB conpositionis C L* IP, + uel dispositionis DLe EN V BGOJYZnp, + uel dispensationis PK — 11 — in eo enim L* 13facta] + componit E* distinctio] discretio YZ ——nam» CL*WJPK 14 faciamus] + hominem W exaequatur] exseq- D E, exeq- CI Y

I24 I

^

HILARI LIBER IV

in eo uero quod scribitur: Eram apud illum conponens, non

solitarium se sibi esse in operatione significat. Laetatur

autem ante eum, quem sibi significabat adgaudere laetanti : Cotidie autem laetabar in conspectu eius 1n omni tempore, quando laetabatur orbe perfecto et laetabatur in filiis hominum. Causam laetitiae suae sapientia docuit. Laetatur ob laetitiam Patris in perfectione mundi et in filiis hominum laetantis. Scribtum est enim : Et widit Deus quia bona sunt. Placere Patri opera sua gaudet, per se ex praecepto eius

20

effecta. Gaudium

d

A

^

enim suum hinc esse profitetur, quod in

consummato orbe et in filiis hominum Pater laetus existeret, in filiis hominum ob id quia iam in uno Adam omne humani generis exordium constitisset. Non ergo in fabricatione mundi solitarius Pater sibi loquitur, sapientia sua secum et cooperante et consummata cooperatione gaudente. 22. Non ignoramus autem multa et maxima ad absolutionem horum dictorum esse reliqua. Sed dilata a nobis potius quam dissimulata habentur. Plenior namque eorum tractatus propositionibus ceteris reseruatur. Nunc enim tantum ad id respondetur, quod in expositione fidei suae uel potius perfidiae ab inpiis dictum est, unum tantum Deum a Moyse praedicatum. Et uere ita praedicatum meminimus, quia 15 Prou. 8, 3o.

DICPENNIS

P

18 Prou. 8, 30-31.

KORG

22.Gen-*132$5 cE9T; 3

ONE

15 uero] uerbo O*?] scribitur] scriptum est G eram erat. C* apud] penes B 16 solitarium] -rius W se] sed D, > ENOJYZ laetatur] -tabatur G 18 cottidie CLBW autem] + inquit OC laetabar] -tabatur LG] —— conspectu] -tum C L* 19 quando] cum B 20 suae) EN sapientia] -tiam D, -tiam esse W laetatur] tabatur CCcLeWBGOYZ 21 perfectione] -tio P* intr 22 laetantis] -ntes D enim» CLEN bona sunt] bonum est W 23 placere] + autem B patri» W 25 consummato orbe] consummatione orbis E laetus] laetatus L W P*KB existeret] exstiterit Le Vl G —— 25/26 pater laetus existeret in filiis hominum? EN — 26 in! etin Lev BGOJYZ,» P* id] + extiterit LCB — omne humani] omnihumane P* 27in) W 28sapientia] + sua sibi loquitur C, + sibi loquitursua L* 29 cooperante] eo operante E, cum operante N cooperatione] oper- W 22, 1 non] 4 igitur E

ad» L*

absolutionem] obsolut- C, solut- P* K

2 — reliqua esse W — delata N — 3habentur] habeantur LCBOJ — 4 reseruatur]-uetur Z — nunc]tunc C* ^ enim]-F inquid E* 5responditur D in] + ea B expositione] ex/sitione /D 6 moyse] -si D, -sen O* Marg. 21, 26 W f. 39 : totum ...utissime doctissime catholice

PIX

CAP. 21-23

125

unus Deus est ex quo omnia, sed non propterea ignorandum esse quia Filius Deus est : cum idem Moyses Deum et Deum toto operis sui corpore sit professus. Igitur uidendum est, quomodo et electio et legislatio Deum et Deum pari confessionis ordine praedicet. 23. Post multas namque Dei ad Abraham adlocutiones, cum aduersum Agar Sarra commoueretur conceptui ancillae domina sterilis inuidens, camque discessisset a conspectu eius, ita de

ea scribtura loquitur : Et dixit angelus Domini ad Agar : Redi ad dominam tuam et humilia te sub manibus eius. Et dixit ei

angelus Domini : Multiplicans multiplicabo semen tuum et non dinumerabitur a multitudine. Et rursum: Et uocauit nomen Domini qui loquebatur secum : Tu Deus qui aspexistr me. Angelus Dei loquitur. Duplex autem in angelo Dei significatio est : ipse qui est et ille cuius est. Et loquitur non res secundum nomen officii sui. Ait enim: Mulhiplicans multiplicabo semen tuum et non dinumerabitur a multitudine. Ministerium angeli potestas multiplicandarum gentium excedit. Sed quid tandem de eo, qui Dei angelus quae soli 2248: Gor. 8,6.

23, 5 Gen. 16, 9-10. DÉPENS,

8 Gen. 16, 15.

PK OVB

GOIYZ

et 9 filius deus] deus filius deus W 8 — deus unus W — est) P*! 10toto] totum W 11 electio] lectio B*1 deum?) CL*, et dominum N etlegislatio? C L* legislatio] legisdatio l^ ^- et legislatio et electio W ^ 12deum et deum] dominum et dominum B, deum deum EN — pari] pariter C L*? praedicet] -dicit C E* 23. 2. ad». Y. . abraam C E O* adlocutiones] -tionis C, locut- EN aduersus Lc EN WB G3agar]sagarN — saraLec KcO Ju commouedisces4cumque) W,cum V/ conceptui]-ptu C* retur]-ouetur PK 4/5 de ea] dea conspectu]-tum C sisset] -isse C, -issent E*, + quoque W PE

5 domini> Y

6 humilia te] humiliate N, humila te B, humiliare JPY

eius] + ita de ea scriptura loquitur (4g ex /. 4) E* manibus] manus B 8dinumerabitur] denum- L*, num- Y — a» L* — multitudine] ei? IW 9 secum] ad eam L^B CW uocauit] uocabit rursus CL* -nem C aspexisti] aspexit C*, inspexit N — 11 tub N — qui?] quia CF L* N angelo]-los N — 12 loquitur] dei!]domini CL ^ loquitur] loquetur O* — sui officii Z nomen) Y* 13 res] de se set N° quiloquitur P* K 15 multiplicandarum] multitudine] -nem P* 14 denumerabitur C soli Ec Y Z, sola sed quid]sequid Y -ndorum G* — 16excedit] excidit D DCLE*?NWPKVBGO] Marg. 23, 5 W f. 39" : de deus qui angelus in angelo

— 11W

f. 39" : duplex significatio

PET

HILARI LIBER IV

126

Deo propria sunt loquebatur, scribtura testata est? Et uocauit nomen Domini qui loquebatur secum: Tu Deus qui aspexisti me. Primum angelus Dei; secundum Dominus: Vocauit enim nomen Domini qui loquebatur secum ; dehinc tertio Deus: Tu enim es Deus qui aspexisti me. Qui angelus

20

est, idem

Dei dictus

Dominus

et Deus

est. Est autem

secundum profetam Filius Dei magni consilii angelus. Vt personarum distinctio absoluta esset, angelus Dei est nuncupatus. Qui enim est Deus ex Deo, ipse est et angelus Dei. Vt

25

uero

honor

debitus

redderetur,

et Dominus

et Deus

est

praedicatus. 24. Et hic quidem primum angelus, deinde idem postea et Dominus et Deus. Ád Abraham uero tantum Deus. Tuto enim, iam personarum discretione praemissa ne solitarii error subesset, An

absolutum

et uerum

edicitur.

eius nomen

Scribtum namque est : Et dixit Deus ad Abraham : Ecce Sarra

uxor tua pariet. filium tibi, et uocabis nomen eius Isac; et statuam testamentum meum ad illum in testamentum aeternum el semini eius post illum. De Ismahel autem ecce exauduua te et 23 Is. 9, ; LXX. 24, 5 Gen. 17, 19-20.

DCIEN

W

PK

VB

GOJÉ'Y

18 uocauit] testata] testa L* ], contestata B 17 scribtura] + ita l/* primum] 19 aspexisti] respex- W uocabit W/ —— secum] secundum C* dei] domini CCWPKB primo CL WB, et primo EN, et primum G

secundum D C* L* W P K, -cundo CCLcE N V BG Y Zu, sed in deo OJ

dominus] + est Et 20 uocauit] uocabit / dehinc] et hinc E* N, et est?] his EN es) CL* — 22et]sed hic Ec, deinW — 21 — esenim W E*,isEc N | autem]enimG — 23ut]et N — 24esset] + et EC f. ras., est set N deijei E,» Ec es? L*E* — 25quienim est deus ex deo ipse est et angelus dei» W — et? PK — 26uero]uere] debitus] deuitus C, diuinitus L* et!)E et?» Y — 26/27 — praedicatus est B 24, 1 hic] id C L*, hinc Le, haec O* ?J*

Ec

angelus] + dei

O/ — 2dominus]-ni

primum] -mus D C L* E*, -mo

C — dominuset?

P

ad» YZ

tuto DC Lc Pe V B Ge O* ? Y, tota L* P* K Oe J, puto EN, toto W G* ?,

tutaZ 3discretione] distinctione V/ B, discretionem P* K* 4 error] errori Of subesset] esset C L* - nomen eius / — nomen edicitur] nomen dicitur W P K B, nomine dicitur Y, nomen elicitur Z 5 deus] dominus Z sara Le Oe 6 — tibi filium WE isaac LLENPKOJYZ 7 aeternum] et C* 8 illum] eum W ismahel CLWBG, hismael D, ismahele E, hismahel N PK], ismael V autem] + haec VGcOJYZ exaudiui te] exaudiuit N

Marg. 23, 25 W f. 40 : admirabiliter

CAP. 23-24

127

benedixi ei et amplificabo eum ualde. Duodecim gentes genera1o bit et dabo illum in gentem magnam. Numquid ambigitur, quin qui angelus Dei dictus est, idem rursum dicatur et Deus ? Pariterque de Ismahel sermo est, et nunc et dudum multiplicandus ab eodem est. Et ne forte non idem qui esset locutus ad Agar nunc loqui crederetur, 1; elusdem personae significationem diuinus sermo testatur dicens: Et benedixi eum et amplificabo eum. Benedictio ex praeterito est. Iam enim ad Agar sermo fuerat. Amplificabo uero in futurum. Nunc enim primum ad Abraham de Ismahel Deus loquitur. Et ad Abraham Deus loquitur, ad 20 Agar uero angelus Dei locutus est. Deus igitur est qui et angelus est, quia qui et angelus Dei est, Deus est ex Deo natus. Dei autem angelus ob id dictus, quia magn? consilit est. PL 115 angelus ; Deus uero 1dem postea demonstratus, ne qui Deus est esse angelus crederetur. Sequatur sermo ordinem rerum. Angelus Domini ad Agar 2 —

locutus est, idem ad Abraham Deus loquitur. Ex eodem ad

utrumque fit sermo. Benedicitur Ismahel magnam amplificandus esse promittitur.

16 Gen. 17, 20.

TO GI ENNIUS

PR

et in gentem

22 IS OS NONO

KB

GONREZ

9benedixi]-xistiZ* eileumO/Z amplificabo] -cabi / W, multiplicabo PK, amplicabo G* generabit] -rauit WP* K*?B 10 illum] eum GOJYZyu magnam]magnum D 11 quin qui] quique L*, qui E N, quin B 12 r85us DL EPRK,; Je et C* pariterquae DCL* ismahel W

BGO]J Y Z, hismael D, hismahel C L N P K, ismael E V (simili fere confusione

infra I. 19, 27) 13 et!» W Gc dudum] iamdudum C L, dum G* 14 idem] + ras. 3 GC esset] + qui Y 15 personae] + eius WP*K significationem] -ne C N diuinus] diuinitus E* 16 benedixi] -xit K eum!]eiu amplificabo] multipl- D W'u, ampliabo CL 17 amplificabo DWPKB,-ficatioCLENVGOJYZu,+eumP* — 18/19 — deus! de ismaele EN 19et ad abraham deusloquitur) P*KYZ ad!) CL" — 20

es!) N et?B 20/21 locutus est. quiet angelus dei) C ^ deus igitur ... quietangelus dei est deusest? L* ^ est?quietangelusest quia? W — 21angelus!] + dei OJ esti> NK — quia? N est! quia qui et angelus? P* 22 dei] deus OJ quia] qui L*G est» K — 22/23 — angelus est W 24 est] -- et YZ — esse] + tantummodo W 23 demonstratus] + est OJu 2ZTRt]si O in ras. 2 25sequatur]sequitur YZ ^ 26ad!»] ^ deus)»W et>W — 28amplificandus esse promittitur] amplificandum esse scribtura promittit W

Marg. 24, 14 W f. 40 : admirabiliter

128

An

HILARI LIBER IV

25. Scribtura et per Abraham Deum esse qui loqueretur ostendit. Abrahae quoque Isac filius promittitur. Dehinc postea adsistunt uiri tres. Abraham conspectis tribus unum adorat et Dominum confitetur. Scribtura adstitisse uiros tres edidit, sed patriarcha non ignorat qui et adorandus sit et confitendus. Indiscreta adsistentium species est, sed ille Dominum suum fidei oculis et uisu mentis agnouit. Dehinc sequitur : Et dixit ei : Reuertens ueniam ad te ad hoc tempus in

futurum, et habebit filium Sarra uxor tua. Et post haec : Dixit 10 et Dominus : Non celabo ego Abraham puerum meum quae facturus sum. Et rursum:

Dixit autem Dominus:

Clamor

Sodomorum et Gomorrae inpletus est, et beccata eorum magna ualde.

Et rursum

post multum

alium

sermonem,

quem

breuitatis studio praetermittimus, cum de iustis una cum 15 iniustis perdendis Abraham esset sollicitus, ait : Nequaquam qui iudicas terram facies hoc iudicium. Et dixit Dominus : Si inuenero Sodomis quinquaginta iustos in ciuitate, remittam omni loco propter illos. Et rursum consummato sermone ad Lot fratrem Abrahae, scribtura dicit: Et Dominus pluit 20 super Sodoma et Gomorra sulphur et ignem a Domino de caelo.

P25 266 Gen nero. 3/4 cf. Gen. 18, 2-3. 8 Gen. 18, 10. 9 Gen. 18: 171. XX 11 Gen. 18, 20. 15 Gen. 18, 25-26. 19 Gen. 19, 24.

D'AMENER

OM

O [ Y27;

25, 1 scribtura» W, -turae E*,-turam P*K

abrahae WPKB

per] ad LCB

2 abrahae] et

^-—isacquoque W ^ isaacLeEPeKeGcOcJYZ

— de-

hinc] dein EN W 3 abraham] ad abr- P* K* Y, et abr- Z conspectis] conspexit L*, conspiciens P K*, despiciens KC tribus] et tribus P* K*, e tribus KK . 4dominum] deum PK / uiros] uero G* 5 edidit] dicit E, edicit N° ignorat]-rabat W — et!» WK] 7 dehinc] deinde E — 8et

dixitei» D ei] + dominus WW, 5 B ad!» W . 9saraLcO] 10ei) Gus dominus] deus N° — non] num O Je abraham] ab abraham B, abrahae O] puerum meum] puero meo PKVBGOJYZ . 11sum] + dixit EN — dixit) ENPK . autem) ENYZ 12:inpletus est] ascendit ad me LCB et?» L* 14 brebitatis W praetermittimus] praemitt- B 15 nequaquam] + domine CC W, nequam P* 17 inuenero] uenero C*, uero L* ^ sodomis]insod- Du iustos]uiros N ^ inciuitate? Le ciuitate]-tatem C L* W'/P* K 18illos]eos W, + iustosO] — sermone]-nem C K*

19 lot

CV Oy, loth DLENWPKBGJYZ

pluuit

ILG*?

20

sodoma D W V, -mam CLENPKBGOJYZy gomorra DW V, -rram CLENPKGOJYZ,-rtham Bu sulfor CL*, sulfur Le E W, sulpur B

Marg. 25, 15 W f. 41 : de tribus uitis

CAP. 25-26

25

30

^

129

Et rursum :Et Dominus uisitauit Sarram sicut dixit, et fecit Deus Sarrae sicut locutus est, et concepit. et peperit Sarra Abrahae filium in senectute sua et in tempore sicut locutus est illi Dominus. Dehinc expulsa de Abrahae domo cum filio suo ancilla, et in deserto ob aquae inopiam interitum pueri timente, eadem scribtura ait: Et exaudiuit Dominus Deus

uocem pueri ubi erat, et uocauit angelus Dei Agar de caelo et dixit ev: Quid est Agar? Noli timere. Exaudruit enim Deus uocem pueri de loco in quo est. Surge et accipe puerum et tene manum eius. In gentem enim magnam faciam eum. 26. Quae perfidiae caecitas est, quae increduli cordis obtunsio est, quae inreligiositatis temeritas, aut ignorare haec aut non ignorata neglegere ! Certe ita commemorata et dicta sunt, ne intellegentiam ueritatis error aliquis aut obscuritas inpediret. Quae si non posse ignorari docemus, inpietatis esse crimen necesse est quod negantur. Angelus Dei loqui ad Agar coepit, Ismahelem in gentem magnam adaucturus eique inenumerabilem gentis proge-

niem praestaturus. Confessio audientis et Dominum eum

21 Gen2r

12

24/26 cf. Gen. 21, 14-15.

26 Gen. 21, 17-18.

26, 7/10 cf. Gen. 16, 9-13. DCLEN

W

PK

VB.

21et?dominus) W/ VW YZ, + abraham OJ

GOIY£Z

uisitauit] -taui L*,-tabit P* K 22 deus? E

sarram] abraham

sartae] abrahae V/ Y Z, + abrahae

OJ est]--etcompleuit E 23et? B 24illi]ei W — dehinc] et dehinc GcOJY!Z de»O] domo]domus E* 26timente]-ntemW — et]et ecce Le, ) ENZ exaudiuit] audiuit Le deus] sc L*?, » Le 27 uocauit]-abit P" ^ dei]domini EN W'Z — 27/28etdixitei] dicens W — 28 est] es W — deus» D, dominus Z 29 loco] caelo WK — est] + et V et!» W — 30 eum] meium C*

26, 1 quae!] quaeper

perfidia caecitatis

W*

perfidiae caecitas] perfidiae caecitatis CE,

PK — est? Z — 2est?

EN — temeritas] +estW

2/3

certe] et certe Le 3ínonDu C LE IN. aut ignorare haec? C*L* intelleCK*? commemorata] cummem- L, commorata P* — 4ne]nec ignoEN —— S obscuritas] scuritas P! — posse] posset C gentiam]-ntiae rai|-rare P* ^— docemus] doceamus D Peu — 6 negantur D C P K, negatur -adagarloquiW ^ ismahelem] 7ddi»PK LENWVBGOJYZn ismahel C ceteras orthographiae variationes non notavi (cfr. supra 24, 8et 12). — 8 eique] e C*, eiquae C*, se adaucturus] -turum C* LE N, ad..turus G* inenumerabilem C* L E N P K V Gc Y Z, inenarrab- D, innumerabLEN

9 praestaturus] restat- C,-turum LeEN — et dominum} CWBG*OJu B |dominumeum]deum meum P*?K, dominoeum Y — 9/10 — dominum ^. dominum eum esse edocet et deum J et deum eum esse E

PI v6

130

HILARI LIBER IV

esse et Deum edocet. Sermonis enim exordium ab angelo Dei coepit, sed in confessione Dei constitit. Ita qui sub mysterio magni consilii nuntiandi Dei angelus est, ipse et natura et nomine Deus est. Nomen enim naturae, non nomini natura

conponitur. Isdem etiam de rebus ad Abraham Deus loqui-

tur: benedictum iam Ismaheli docetur et multiplicandum eundem esse in gentem: Benedixi, inquit, ei. Non itaque demutauit personae suae significationem: se enim 1am benedixisse demonstrat. Scribtura certe sacramenti ordinem et uerae praedicationis modum, ab angelo Dei incipiens 20

et postea isdem de rebus eundem loquentem Deum confessa, seruauit.

27. Procedit autem pleniore doctrinae profectu sermo diuinus. Deus istic ad Abraham loquitur. Parituram Sarram pollicetur. Post haec uiri tres sedenti adsistunt. Vnum adorat et Dominum confitetur. Idemque et adoratus et

A

confessus ab illo, tempore eodem in futurum rediturum se

promittit, et Sarrae filium futurum Deus ad Abraham locutus est. Idem postea de rebus ipsis eundem uir ab eo uisus adloquitur. Demutatio tanta fit nominum, nihil tamen de

16 Gen. 17, 20. 27, 2:cf. Gen. 17, 16.

D'OPENMFNPKN

3 cf Gen. 1852:

BEC

B eB Gen? n8. 35.

OZ

10 edocet] et docet L*, docet V/ G, docet et B — sermonis] -nes C L* 11 coepit] concepit Y ^ in» PK* itaqui]ita quis C, itaque B mysterio] ministerium C*, ministerio CC Y Zu

12 dei) EN

^

dei angelus est

nuntiandi P* K — est? B — ^ ipseest W —— natura et?] naturae C N G* ?, in naturae E 13 non nomini natura» G* natura] -rae C 14 isdem CWVBGZ, hisdem DLENPKOJY, iisdem yu 15 benedictum] -tus P*KG ismaheli] -ele L, -elem EC N O J, -el P* K alias variationes non notavi (cfr... 7) | docetur] edoc- YZ — 16 eundem] eum idem C, eum eumdem E gentem] + magnam LC B — benedixi]-xit EI V/O Y,-xiteN — inquit] enim WW — ei]jet NN 17iam» CLEN 18 ordinem] szc K*, eraso ef postea restituto m 18/19 ordine metu erae P* 19 uere W* B 20 isdem

CL* E* W P* K* V BZ, hisdem D Le Ee N PeKeOJ Y, iisdem Gu loquentem] confessum W 7 confessa deum Y 27, 1 autem] enim CL

E

de» E

pleniore] -orae C, -or L* E N, -ori Lev!

profectu] -tus CL* E 2 diuinus] -njs L* istic] stic D, sic PK — 2/3 parituram sarram pollicetur? EN —— 3 ^ adsistunt sedenti W — 4dominum] deum PK, domino Y ^ idemque] idem qui Lc B et?» G adoratus] oratus L* — 5illo] + est LCB in) D — rediturum] reddit- C — 6ad» L5) 7 locutus est] loquitur E idem u, hisdem D P K O*, isdem CLENWVBGOCJYZ eundem] unde C, ad eundem B 8 tanta] tantum LENPKGO]Jyu

PL r17

CAP.

26-27

I3I

confessione decessit. Virum enim licet conspectum, Abraham tamen Dominum adorauit, sacramentum scilicet futu-

IO

—

20

2

j

rae corporationis agnoscens. Nec tamen tantae fidei testimonio caruit, Domino in euangeliis dicente: Abraham pater uester laetabatur, ut uideret diem meum ; et uidit et laetatus est. Vir ergo conspectus rediturum se tempore eodem pollicetur. Contuere sponsionis effectum, memento tamen uirum esse qui spondeat. Quid ergo scribtura dicit? Et Dominus uisttauit Sarram. Vir ergo iste Dominus est efficiens quod spopondit. Quid autem sequitur? Et fecit Deus Sarrae sicut locutus est. Vir in loquendo nuncupatus, Dominus in uisitatione significatus, Deus praedicatur in facto. Locutum certe

uirum non ignoras, qui Abrahaeet uisus est et locutus. Deum quomodo ignorabis, scribtura eadem quae uirum dixerat Deum confitente? Ipsa enim dixit: Ef concepit et peperit Sarra Abrahae filium in senectute sua et in tempore sicut locutus est illi Dominus. Sed uir uenturum se locutus est. Virum crede tantum, nisi qui uenit et Dominus et Deus est. Causam conpara. Vir certe ob id ueniet, ut Sarra et concipiat et pariat. Fidem disce. Dominus et Deus ob hoc

16 Gen. 21, 1.

12 Io. 8, 56.

DCLEN

W

PK

18 Gen. 21, 1.

23 Gen. 21, 2.

VB-GOJYZ

10 dominum] abraham] ab abraham .N O* J 9 uirum] uerum D*! 12 11 corporationis] comparat- Z CLEN . scilicet] + et E deum u)Y euangeliis] io WOJYZ — 13 laetabatur] exultauit CLENGY conspectus] -tu 14uirergo] uirgo C* EWOJYZ laetatus] gauisus 15 contuere] —— W repromittit pollicetur] B + eodem tempore Le 1T7iste] EO Y Z —— uirum] uerum E* N cumtu/aere C — sponsionis]resp-deus| C. effecit fecit] et P*Kel/H CIN spondit spopondit] 18 ste C* 20 19 nuncupatus] + est Le W sarrae] abrahae | dominus OJ PK —— qui] 21 ignoras] -rans significatus] + est W — locutum] -tus E*

quia NPK*, quiet WW.

dominum G O / Z, domino Y

et!) Z — 22 ignorabis] -rauis W confitente] -nter C, -ntem B

23 deum]

et!» L*

24

PK — 26 est? EN — dominus] + 25ili]eiW// ^ dominus]deus et? B 26/27 — et deus et dominus estu — 27 est? EN sit EN — et?) E*P* 28conet? PK conpara]-ram P*? K* ^ ueniet] sic L*?, uenit Lc Ec W P* et?» — IN -Eet E*, discet disce] —— W* ret cipiat]-piet O* ^ pariat]pare fidem disce... 28/29 concipiat et pariat ... uenit ut sarra et? C ob]adZ et pateret? L*

15 W f. 42 :idem uir Marg. 27,12 W f. 42 : habetur in iohanne folio XX VI qui dominus idem dominus qui deus — 25 W f. 42: propositio

132

HILARI LIBER IV

uenit, ut Sarra et conciperet et pareret. In potestate Dei uir locutus est, in effectu Dei Deus praestitit. Ita se Deum et

loquendo et faciendo significat.

Viri deinde de conspectis tribus duo abeunt, sed qui

residet Dominus et Deus est. Neque solum Dominus et Deus est, sed et iudex est. Stans enim ante Dominum Abraham dixit: Nullo modo tu facies hoc uerbum, occidere iustum cum 3 inpio, el erit iustus sicul inpius. Nequaquam qui rudicas omnem terram facies hoc iudicium. Toto igitur sermone suo Abraham fidem ob quam iustificatus est docet, Dominum suum ex tribus agnitum et solum adoratum et Dominum 40 confessus et iudicem. 28. Ac ne forte existimes in unius confessione trium omnium uirorum qui simul uidebantur honorem contineri, contuere quid conspectis duobus qui discesserant Lot dixerit. Et ut uidit. Lot, exsurrexit obuiam illis, et adoramt in j faciem in terram, et dixit: Ecce, domini, deuertite in domum pueri uestri. Hic pluralem retinuit significationem simplex uisio angelorum, illic singularem honorem patriarchae fides confitetur. Hic diuinae scribturae historia duos de tribus tantum angelos fuisse significat, illic Dominum et Deum An

32 cf. Gen. 19, 1. 2-3.25.

35 Gen. 18, 25.

38 cf. Gen. 15, 6.

39 cf. Gen. 18,

28, 4 Gen. 19, 1-2.

D GYSENIVA

DIRE GP Bae GO

XA

30 locutus] eloc- EN .— est] + et WPKO] dei» K praestitit ita] praestitita C G* 2, praestitita N — 32uiri] uiris LENOJZ,uirB — deinde de] deinde C L EN O/YZ, denique de W 33 residet] + et WGJu et deus est neque solum dominus et? W*, WC suppl. : et — neque] que G* 34 et» V

L*

ante > Y*

dominum] deum P K

35 dixit] dicit IV PK

tu» EN 36 nequaquam] neque quam C*IL iudicas] -cans P* K 37 facies] facis P* — sermone]-nem C 38 abraham fidem] abrahae fides WPK 39 agnitum] cognit- B dominum] deum P*KTV/BGc 40 confessus] -ssum C L E* N, + est B 28, 2 simul] semel B

contineri] -nere E*

3 quid] qui C, quod Z

discesserant] -rat C, decess- D, descess- W, discens- Y

lot CENV O, loth D L W P K BG J Y Z eadem fere proportione infra 1. 4, 17, 31, 9 ubi variationes non notavi ^ dixerit]-rat D*!, dixit EN — 3/Adixeritetutuiditlot) P*! — 4 ut? DCPKYZ uidit] + deus C*, + eos CC, + et L*, + inquid W exsurrexit] surrDN, etsurrCPKYZ . obuiam]in obuiam /OJ Y Z 5in!>K terram]terra CLEENOJYZ . domini]d. G* deuertite] diu- D PKO JZ u, deuestite Y,diuertimini E — in?» L* 7illiclilisC — 8 storia C*W duos] duo G* 9 angelos] -lus G* — fuisse» P*! ^ dominum)? C* ^ et deum et dominum L

PL rr8

CAP. 27-30

133

io. praedicat. Ait enim :Et dixit Dominus ad Abraham : Quare risit Sarra dicens : Ergo uere paritura sum ; ego autem senur ? Numquid: inpossibile est a Deo uerbum? In tempore hoc

reuertar ad te in futurum, et erit Sarrae filius. Tenet ergo scribtura: ordinem ueritatis, nec pluralem significationem in eo qui et Deus et Dominus agnoscebatur admiscens, neque angelis duobus honorem qui Deo tantum fuerat delatus inpertiens. Lot quidem dominos dicit, sed scribtura angelos nuncupat. Illic hominis officium est, istic

An

confessio ueritatis. 29. Dehinc adest in Sodomam et Gomorram iusti poena iudicii. Et quid tandem momenti in eo est ? Dominus sulphur et ignem pluit a Domino. Vt Dominus a Domino, ita non discreuit naturae nomine quos significatione distinxerat. Legimus namque in euangelio : Pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio. Dedit ergo Dominus quod Dominus accepit a Domino. 30. Sed qui accepisti in Domino et Domino iudicis cognitionem, cognominis eiusdem in Deo et Deo cognosce consor-

PL 1x9

tium. Iacob discedens ob metum fratris sui, somnians uiderat scalam fundatam in terra et contingentem caelum, 10 Gen. 18, 13-14. 2082 Gen- 10, 24.

510,5, 22-

30, 3/7 cf. Gen. 28, 12-15.

DOCENT

PE

FB'COITEZ

10 enim] namque W — et? DEPK . 11ergoJego PFKV/G senui] deo] domino quae iam senui O J, + cui dominus ait Le — 12a» NO*] om — hoc in tempore W — 13ad te? B — te in]ten D*! — 14 ordinem]-ne C — 15et?? D + et dominus et deus WY Z — 17 delatus] dilatus W/Y Z dominos] dis C, domin L* — sed? Y* 18 nuncupat] nominat W

hominis] dominus L*, dominis L6, postea correcto

stic D

29, 1 dehinc] dein W sodomam]-mis W,-ma B — gomorram]-rra WB sulphur DENPKV GcJYZ, 2ineoest> EN poena] -nam P* sulfor C, sulfur LWG*O, sulpurB — 3pluit]pluet CL*, pluit /G — a 4naturae]-ra B, nondiscreuititaZ dominolpluitZ ^ ut]autLe ^ 3/4 6 omne] significatione] -nem C L* EY OJYZ quos] quod »W — filio dedit B — 7 domino] deo W dedit] dedi D*! omnem P* iudicis]-ces CL* — 2cognomi30, 1 qui] quia EN — inJa D P*? etdeo?) E N,etdomino P*K — 3 nis]-nes CKL* — deo!]domino P* KZ Au somnians] somnia L* DV GOJYZ discedens] -des L, descendens uiderat] -rit K* terra] terram CLWP*KG*? Marg. 29, 6 W f. 43 : id est christus

134 An

10

- A

—

HILARI LIBER IV

et per eam

ascendentes et descendentes

angelos Dei, et

Dominum incumbentem super illam sibique omnes benedic-

tiones quas Abrahae et Isac dederat inpertientem. Ad hunc postea talis Dei sermo est: Dixit autem Deus ad Iacob: Surgens ascende in locum Bethel, et habita ibi, et fac ibi altarium Deo qui apparuit tibi cum fugeres a facie fratris tui. Deus honorem Deo postulat, et' postulat cum alterius significatione personae, — qui, inquit, apparut tibi cum fugeres, — ne qua personae eiusdem confusio nasceretur. Deus ergo est qui loquitur, Deus et de quo loquitur. Honoris confessio a naturae nomine non discernit, quos significatio subsistentes esse distinguit. 31. Et huic quidem loco quaedam memini ad pleniorem absolutionem necessaria. Sed secundum propositionis ordinem responsionis quoque ordo retinendus est. Itaque quae ei reliqua sunt, in libro altero suo loco exsequemur. Tantum hoc nunc in Deo qui honorem Deo postulat demonstrandum fuit, angelum Dei qui cum Agar locutus esset et Deum esse et Dominum, cum isdem de rebus ad Abraham locutus ipse sit ; et uirum qui Abrahae uisus sit et Deum esse et Dominum ; angelos autem duos, et cum Domino uisos et ab eo ad Lot 81Gen 35:17. 31, 4 cf. V, 20.

D'CIPE

NNSTARE

KO TB

GONNTZ

5 discendentes € — 6 incumbentem] ineuntem P*K illam] eam Wu 7 ad hunc] adhuc L*, adhunc E 8 — sermo talis dei Y Z dei» P* ^ sermo dei W 9 bethel] bethlehem O* ?Z 10 altarium] altare ENJY tibilibiG fugeres] recederis W facie] + esau B. 11et postulat?) N 12 significatione] -nem CL* inquit] inquid DLeW;P*KG*O*.ivitur CL* ES 5». Ee cum] + cum P*K 12/13 apparuit tibi ... nasceretur? L* 13 ne] de .N eiusdem] eadem N confusio] confessio D — 14 est? Z c estergo W — deus? et de quo loquitur» G* ci» s Ede» I6 155 L*P*Z, ae P*. et K quos] quo G*, quod YZ . 16subsistentes] -ntis D G* Y Z — distinguit] distinxit B 31, 1huic]huc L* — memini] meminimus G*O/ YZ 2absolutionem)} D necessaria] -riam D 3 ordo» W STREUM EE 4 exsequemur] -quimur D, ex.equamur E — 5deo?*? E postulat] + exsequamur PK 6 cum]cumad CL E N,ad B esset] sc O*?,est WOC etl> G* esseet?] esset EC, esse MIE 7 cum] + uero OC isdem CN V/ BZ, hisdem DLEPKG*0O]JY, eisdem W, iisdem GC 8 qui] quia l/* uisus sit] uisus est LO J, iussit Y — 9 angelos] -lus G* domino] -num C — abeo]a domino WP K, habeo O* adJ«a- CHE? Marg. 30, 13 W f. 45" : optime

Marg. 31, 7 W f. 43" : adunatio

135

CAP. 30-32

missos, nihil aliud a profeta nisi angelos praedicatos. Non solum autem ad Abraham in uiro Deus adfuit, sed etiam ad

I

nn"

Iacob in homine Deus uenit. Neque solum uenit, sed luctatus ostenditur. Neque tantummodo luctatus, sed etiam aduersus eum cum quo luctabatur infirmus. Nunc de luctae sacramento non est, neque in tempore neque in materia, aliquid tractare. Deus certe est, quia Iacob aduersus Deum inualuit et Istrahel Deum uidit. 32. Videamus autem, an etiam alibi praeterquam ad Agar hic angelus Dei Deus esse sit cognitus. Cognitus plane est,

neque solum Deus, sed etiam Deus Abraham et Deus Isac et

^

IO

Deus Iacob repertus. Angelus enim Domini Moysi de rubo apparuit, Dominus de rubo loquitur. Vocem cuius intelleendam existimas, utrum eius qui uisus est an alicuius alterius? Hic mendacii locus nullus est. Ait enim scribtura : Apparuit autem illi angelus Domini in flamma ignis de rubo. Et rursum : Vocauit eum Dominus de rubo : Moyses, Moyses! Et respondit : Quid est? Et dixit Dominus : Ne accesseris huc ; solue calciamentum de pedibus tuis; locus enim in quo stas terra sancta est. Et dixit ei: Ego sum Deus Abraham et Deus Isac et Deus Iacob.

12/17 cf. Gen. 32; 24-31. 5298 Exod. 3,2.

DCLEN

WW

PK

9 Exod. 3, 4-6.

VEB'GOJYZ

10 aliud a profeta nisi? L* ^ a profeta] ad prophetam N 12 sed] + etiam W, + et B 11 ad!» OJ -catur C

luctatur D* NW

nunc] num L*, nam L*

praedicatos] 14 luctabatur]

15 neque!» B

15/16

17 16aduersum E materia aliquid] materi aliquid O*, materiali quid N Z Y / O dominum deum] D ualuit inualuit] deus» L* 32,1an» L* — etiam]et W. — ad) E* N — 2hic]jid C L* -hae abraham] G* deus?» TER: .am etiam] 3 — EN L* cognitus?) domini] + enim angelus W P*KB EN Arepertus] + angelus BO] -nusD,dei

CLE N

5apparuit dominus de rubo» L*

6 existimas] -mans

Signis» L* utrum] -- uocem PK — 7 ait enim] etenim ait P K P*K eum] illum W uocauit] + enim OJ 9 rursus L* de] in W —10et» E rubo] + dicens W — 9/10 de rubo ... dixit dominus? CL* 11 calciamentum] huc] hoc B dixit] dicit P* K ^ accesseris] -rit P* 12 inquostas] in quo tu stas CAL WW i.stas E*^ corrigiam W — de» CL* abraham]-hae W' — et?» deus!] dominus deus W et) CL* — ei$ GV 12/13 — deus iacob et deus isaac Y — 13 deus] dominus P* PK

Marg. 32, 6 W f. 44 : uno eodemque loco angelus dominus deus 44: utpote iustorum

— 13 Wf.

PL 120

136

HILARI LIBER IV

Qui apparuit in rubo de rubo loquitur, et uisionis locus unus et uocis est, neque alius quam qui est uisus auditur. Qui angelus Dei est cum uidetur, idem rursum cum auditur est Dominus; ipse uero Dominus qui auditur Deus deinde Abrahae et [sac et Iacob esse cognoscitur. Cum angelus Dei dicitur, non proprius sibi ac solitarius esse monstratur : est 20

enim Dei angelus. Cum Dominus et Deus nuncupatur, in

honore naturae suae et nomine praedicatur. Habes ergo angelum qui de rubo apparuit et Dominum et

Deum. 33. Percurre adhuc Moysi testimonia, et intellege an

^

IO

occasionem aliquam praedicandi Deum et Deum neglegat. Tenes nempe ex dictis eius: Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Tene nunc diuinae illius cantionis suae dicta. Ait namque: V'dete, widete, quoniam ego sum Dominus, et non est Deus praeter me. Et cum omnis sermo ei ex persona Dei usque ad finem cantionis fuisset, ait: Laetamini caeli

simul cum eo, et adorent eum omnes filii Der. Laetamani gentes cum populo eius, et honorificent eum omnes angeli Dei. Honorificandus est a Dei angelis Deus dicens: Quoniam ego sum Dominus, et non est Deus praeter me. Est enim unigenitus Deus. Neque consortem unigeniti nomen admittit, sicuti non recipit innascibilis, in eo tantum quod est innascibilis, participem.

33, 3 Deut. 6, 4.

39.

Est ergo unus

5 Deut. 32, 39.

ab uno.

7 Deut. 32,43 LXX.

Neque

10 Deut. 32,

12 Io. 1, 18.

IDIUL E IN A MZ

LUPIS

OU

14 apparuit in] apparui tibi de E — 15 unus] unius L* unus et] est et sonus E, et sonus N qui?]quiaO/ 16rursus WB cum?) D est?] etW — 17deus]--estO/ 18abrahael-hamG* — et!», esse] deusesse OJ 19 dicitur] dicetur E proprius] -rium JN solitarius] -rium IN 20 — angelusdeiu — in|nonin 7 ^ 22rubo]libro E*, rubro EC — et!» W 22/23 et? deum) Pc ^ et deum et dominum Z

33, 1 percurre] per me currae P*, percurrae PC K*, precurre EY Z testimonia] + tua YZ 2 occansionem D CL*, -sione N — aliquam] -qua N deum?] dominum D PCG*H — neglegat]nelegat C — 3tenes]tenens CL, habes W — 4 unus] dominus unus Le, deus unus PK/ cantionis] cautOJYZ Suidete?)Y quoniam]quiaZ ^ dominus]deus YZ 6deus] alius Wet) C*L* — omnis] omnes C* L* — 7 cantionis] caut- O Y Z caeli] gentes EN — 8simul? W adorent]-rateW ^ laetamini] + caeli DER

gentes] + simul W, + ras. ; K*

9 honorificent] -ficate

E N W/

dei] eius D 11 dominus] deus Le P*? — est?]et O*?] enim] + dei L* 12consortem]-rti C — unigeniti] + dei W nomen admittit] nomina dm- P*, omnino admittit PE — admittit] -ttens LC, amittit B*1 13 tantum] tanto C — quod] quid C 14 ergo] enim Du

CAP. 32-33 15

20

2

An

praeter innascibilem Deum innascibilis Deus alius est, neque

praeter unigenitum Deum unigenitus Deus quisquam est. Vterque itaque unus et solus est, proprietate uidelicet in unoquoque et innascibilitatis et originis. Ac sic uterque Deus unus est, cum inter unum et unum, id est ex uno unum, diuinitatis aeternae non sit secunda natura. Adorandus ergo est a filiis Dei et honorificandus ab angelis Dei. Ita et honor et ueneratio Deo a Dei filiis et angelis postulatur. Significationem honorandi et eius per cuius est honorandus intellege, scilicet per angelos et filios Dei Deus. Ac ne forte honorem Dei non naturalis existimes postulari et arbitreris hoc in loco Moysen de honorando Deo Patre cum tamen sensisse,

30

35

197

Pater sit honorandus in Filio, tamen

benedictionem quam sub eodem sermone ad Ioseph disponit aduerte. Ait enim: Et quae accepta sunt ei qui apparuit in rubo ueniant super caput Ioseph et uerticem. Adorandus ergo a Dei filiis Deus est, sed Deus qui et Filius Dei est. Honoran-

dus autem a Dei angelis Deus est, sed Deus qui Dei angelus Deus est : quia de rubo apparuit Dei angelus Deus, et quae ei conplacita sunt Ioseph cum benediceretur optantur. Non ideo non Deus, quia angelus Dei est ; neque rursum angelus Dei non idcirco, quia Deus est. Sed significata personarum 29 Deut. 33, 16.

22 cf. Deut. 32, 43 LXX.

DCLE(ES ab v. 33, 21 usque ad v. 33, 30) N .W (desunt vv. 33, 22-2) VB GOJYZ

PR

uidelicet] +etE* — 17/18 itaque 15innascibilis> OJ — 17et]est Y Z sic] sicut acJaP* unus..uidelicetinunoquoque? CL* — 18e!» PK 20acternae] aeternitatis C L* E, et esi) W 19unus) YZ CL*E*

21 — estergo WEGE secunda]-ndum N aeternitatis LC, »NN 21/30 honorificandus] + est W, honorandus Et filiis] filius C quos per eius cuius] per eius 23 E* uerticem) et ioseph … adorandus ergo L Y, eius per quem EC G* V! postea correcto, eos per quos Z, eorum pet quos H 23 - 35, 17 significationem … significationem desunt in W amisso uno folio, de quo

23/24 — honorandus est ] — 24 nonnulla fragmenta nuper recuperata sunt 26 25 ac] hac O* pe deus] deos T intellege] -gere C L* Ec N + patre] P* honora. honorando] K* P Ec L* C* D atbitreris] -traris solo N

28 sermone] sermo

Et, sermonem

P*, nomine Z, + iacob G

iosep L*, iosef V itaet infra — 28/29 disponit aduerte) Ec, intulit N — 30 adorandus] et] -- in G ueniant] ueniens C L* Ee N, ueniat PKOJYZ

oet E.

31a) CHL*

— es?) E.

sed] et EN

^ dei filius Du

honorandus]ador-D ^ 32deus!) D,dei C — sed]et E,estN . qui] + dei?| deus C — 32/33 sed deus qui dei angelus deus est» - 133 et Ge 34 conplacita] quia] qui C*! L* N G^ O J, deus qui E G EV deus!» W : fragmentum conplectens iosefe C —— 35 neque] quia D conplicita Z sed] et EN 36 dei» D 11. 35 - 34, 3: dei est neque ... confessionem significata] magnificata Y*

PE 1:21

138

HILARI LIBER IV

intellegentia et distincto innascibilitatis natiuitatisque sensu ac manifestata sacramentorum caelestium dispensatione,

40

non solitarium Deum docuit opinandum, cum angelum et Filium Dei Deum Dei et angeli et filii adorabunt. — 34. Et haec quidem de Moysi libris responsa a nobis sint, uel potius Moyses ipse responderit : quia eo heretici auctore usi, per unius Dei confessionem putent persuaderi posse, ne Deus esse Dei Filius praedicetur, contra auctoris sui testimo-

An

An

10

nium

inpii, cum

quando

ille unum

Deum

confitens

non

destiterit de Dei Filio docere quod Deus est. Sed consequens est multiplices de eodem profetarum sententias proferre. 35. Tenes dictum : Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Adque utinam recte teneres! Sed secundum sensum tuum dicti profetici quaero rationem. Ait enim in psalmis: Vnxit te, Deus, Deus tuus. Discerne ad legentis intellegentiam unctum et unguentem. Distingue fe et {uus. Ad quem et de quo sit sermo demonstra. Superioribus enim dictis hic confessionis ordo subiectus est. Dixerat namque : Sedes tua, Deus, in saeculum saeculi ; uirga directionis tuae uirga regni tui. Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem. Nunc quoque his adiecit : Propterea unxit te, Deus, Deus

35.1 Deut. 6, 4.

4 Ps. 44, 8.

8 Ps. 44, 7-8.

10 Ps. 44, 8.

DCLEN SW(desunt v. 34, 3 usque ad 35, 8: putent ... sedes tua deus) WB GOTYZ

PK

37 intellegentia] -tiam D distincto L K V/ G Oc J, -nctio DCENWPBO*YZ 38ac]jaL* manifestata]-festa EN dispensatione] -nem CL* — 40 deum dei] dominum deum P* K + et angeli dei et filii G, ^ et angeli et filii dei IN 34, 1 moysi] -se P* 2 responderit] -deret Y* eo] ego IV, e P*? K*,» js 3 us} L* dei» K* confessionem] -ne D putent] potent C, putantL* ^ persuaderi]-dere EN BG 3/4ne deusesse) CL* 5cum)} OUO Z non» Y* 6 deus» EN 7 est? IN multiplices? E N, -plicem P*1 eodem] eo B 7/8 + sententias profetarum Y Z 8 sententias] -tia C, sentias P* K 35, 1 tenes] tenens C L* ?, tene P* 2 unus] deus unus P K teneres] teneris C — 3sensum]sensuum P*K 4ad) EN — 5legentis] legis G* unguentem]-ntum C distinguete] distinguite D E*N Pe — 6/7 et tuus adquem..enimdictis? CL* ThiclinN dixerat]-rit C — 8sedes] sedis CL*P*K*G* saeculum]-la B 9tuae? OYZ — tui] + est OJ M 10 adiecit] subiecit W iustitiam dilexisti W ^ iustitiam et odisti? L*

Marg. 35, 10 Fr. Mar." :admirabiliter

PL 3122

CAP. 33-36

139

tuus. Deus ergo regni aeterni ob meritum dilectae iustitiae et perosae iniquitatis a Deo suo unctus est. Numquid intellegentiam nostram aliqua saltem nominum interualla confundunt ? Nam discretio tantum personae in fe et twus posita est, in nullo tamen naturae confessione distincta. 7wws enim relatum est ad auctorem, £e uero ad eius qui ex auctore est

significationem. Est enim Deus ex Deo, profeta eodem ordine confitente: Vnxit.te, Deus, Deus tuus. Non est autem ante innascibilem Deum Deus ullus, ipso 20

2j

dicente : Estote mili testes et ego testis, dicit Dominus Deus, et puer meus quem elegi, ut sciatis et credatis et intellegatis, quoniam ego sum et ante me non est alius Deus et post me non erit. Eius 1gitur qui sine initio est demonstrata est dignitas, et eius qui ex innascibili est honor conseruatus est. Vnxt te enim, Deus, Deus tuus. Id enim quod ait tuus ad natiuitatem refertur, ceterum non perimit naturam. Et idcirco Deus eius

est, quia ex eo natus in Deum est. Non tamen per id quod Pater Deus est, non et Filius Deus est. Vnxit enim te, Deus, 30

Deus tuus: designata uidelicet et auctoris et ex eo geniti significatione, uno eodemque dicto utrumque illum in naturae eiusdem et dignitatis nuncupatione constituit. 36. Verum ne forte ex eo arripi inpiae adsertionis possit 20 Is. 43, 10 LXX.

18 Ps. 44, 8.

DCLEN.

.l]^

PK

VB

24 Ps. 44, 8.

28 Ps. 44, 8.

GOJYZ

12 perosae] perose D, perosee regni] regi E* 11 tuus] + oleo E* V/*1, personae C*, peroditae CC me, sic EC p. corr., perhosae O* — 13 aliqua] saltem] saltim D CP K GFO Y Z, salutem E* — 14 tuus] tuos W -quam E confessione distincta D PC B, distincta 15 in nullo] in illo CL confessionem C, distincta confessione L E N GO J Y Z 1, distinctae confessione IW, confessione distinctae P* K

16 relatum] -tus W PC KB, reuelatus P*,

te» L*, ad!]si ECp.corr. — auctorem]-re PF K* est? latum C! 20 17eodem]eoB — 18uncxit IW PK V/ — 19deus] dominus E tu E* 21 et? testes] testis Y — et!» EN — et?» Y Z*, Ze suppl. : et testis est 22 — et non est ante me W intellegatis] -llegentes N° intellegatis? W/ est dignitas] est 23 initio] natiuitate Lev! VVBGOJ/YZ et G* ueritas

W, persona

est

V

BGO

J, persona

YaZ

24 ét] *eo Cd

Z

24/25 — enim te W — 25 enim! 5 innascibili] -bile E* P*, -bilis Y CB — 27 naturam]-ra 26 perimit] aperuit CK L*? & I IBOJYZ ^ deus pater B 28 pater» O CI/7 ^ eo]deoLeBGOYZ quiaqui 29e05 CL*EN — et?) enim)E nonet]nec N, - Z — est?» C in» GUUCS BUN. 30 significatione] -nem C L* ex) Z7 ' eo? K* NY nuncupatione] -nem et dignitatis] dignitate et domini B 31 et? J constituit] confessio W G Ls 36, 1 inpiae] piae P* — possit] posset BOJ Marg. 35, 23 W f. 45 : optime

140

^

HILARI LIBER IV

occasio, quod dictum est : Quoniam ego sum et ante me non est alius Deus et post me non erit, — tamquam per id non et Filius Deus sit, quia post Deum, ante quem nullus Deus sit, nullus quoque postea Deus futurus sit, — totius ob id dicti ratio tractanda est. Deus ipse sermonis sui testis est, sed et puer eius electus una cum eo testis est, Deum ante se non esse

neque post se futurum. Sufficiens quidem sibi ipse testis est, sed testimonio de se suo testimonium pueri quem elegit o

nn

2©

admiscuit. Vnum ergo duum testimonium est, nullum ante

Deum esse — ex eo enim omnia sunt — neque post se Deum futurum, non utique ex se non fuisse. Erat enim iam puer in testimonio Patris haec loquens, puer in tribu ex qua gigni habebat electus. Idipsum ita in euangeliis demonstrat : Ecce puer meus quem elegi, dilectus meus, in quo conplacuit animae meae. Non est ergo ante me alius Deus et post me non erit, aeternae uidelicet et indemutabilis uirtutis infinitatem in eo quod ante et postea Deus praeter se sit nullus ostendens, puero tamen suo, ut in testimonio suo ita et in nomine, conlocato. 37. Et hoc ipsum promptum est ex persona ipsius discere. Ait enim ad Osee profetam : Non adponam adhuc ut miserear

36, 2/1525, "r0:

BIOS

11 cf.

Cort. 8,6:

14 Mt. 12, 18.

16 Is. 45, 10.

15:657.

DIGIPEINMIF

P. R33 GBIb

GO EZ

2 occansio C P* K quoniam? W et» J* non] nemo B deus aliusu perid]perit C — filius? E 4deus!] dei Y ^ quia post ante quem nullus deus sit? W/ — quem] quam Y* ^ deus? nullus nullus O/ 5 postea] post L* futurus]-ris N° dicti ratio] dictio

3 — deum P Ky, C L*

6 sermonis sui] sermones sui L*, sermonibus suis N, sui sermonis P, suis

sermonis K testis] testes L*, interpres W — 7 testis] testes L* deum] deus O* 7/8deumantese … ipsetestisest) EN — 8neque]nec IW — post se] posse C L*10* c ipsesibi W testis] testes L* 10 duum] dum CL*,duorum YCZ ante] +seECGu 11deum!]dominum B postsel

pose CL* 12exse]esse B + pueriamW,iamP*K tribu] tribus L* gigni] gigne C* L*! — 14idipsud W

13patris}) P* K ita] etiam Le

demonstrat] -trato D E NB, -tratum W, -trate G*, -trante GC 15 quo] quem Le EN 15/16 animae meae] anima mea CL E Nu — 17 etindemutabilis] indemutabilis C, indemutabilisque L infinitatem] -tate B — 18 deus] deum CLENG sit» CL ENG nullus] nullum CL E G, + dixit E 19 ut in testimonio suo» L* ita» K

37,1et]ex L*N ipsud W — promptum] proptum L*1, pronuntiatum Lemé,prumptum PK est) W discere] dicere DNW'BG* — 2enim» YZ ad]perW profetam]-ta CL*? ut» N miserear] miseria IN

PILx235

CAP. 36-38

An

10

- ^

^

I4I

domui Istrahel, sed enim aduersans aduersabor illis. Filiorum autem Iuda miserebor, et saluos eos faciam in Domino Deo ipsorum. Ergo Pater Deum Filium nuncupat, in quo et elegit nos ante tempora saecularia. J/lorwm idcirco ait, quia Deus innascibilis a nullo est nosque Filio in hereditatem a Deo Patre donamur. Legimus namque: Posce a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam. Deo enim ex quo omnia sunt Deus nullus est, qui sine initio aeternus est. Filio autem Deus Pater est : ex eo enim Deus natus est. Nobis autem et Pater Deus est et Filius Deus est, Patre de Filio confitente quod Deus noster sit, Filio de Patre docente quod Deus nobis sit, "Deo" tamen Filio a Patre, id est ipso innascibilis uirtutis suae nomine, nuncupato. Et haec quidem ad Osee. 38. Per Eseiam autem quam absoluta Dei Patris de Domino nostro professio est ! Ait namque : Quonam sic dicit Dominus Deus sanctus Istrahel, qui fecit quae uentura sunt : Interrogate me de filiis uestris et de has: et de operibus manuum mearum mandate mihi. Ego feci terram et hominem super eam. Ego omnibus sideribus praecepi. Ego suscitaut regem cum iustitia, et omnes uiae eius rectae. Hic aedificabit

5 cf. Eph. 1, 4.

B'Psao

x8:

9 1 Cor. 8, 6.

38, 2 Is. 45, 11-16.

DCLEN

W

PK

VB

GOJYZ

saluos aduersans] aduersas … O* — 4iuda]iudam l/ 3enim? EN eos faciam] saluabo eos W, saluos fatiam illos O/ Y Z —— domino] sic GC p. corr. 6 illoet» CL*E NBGc 5 ergo] + absolute CCLeWPKBOJu PK deus] dominus W/ rum] + et L, ipsorum E* V! y, 5 B, quod illorum Z 8legimus]le/ O* — posce] postula hereditatem] -tate PK 7in» D

W, posce/ce K*

et? E

9 gentes] + in CLENV' G*

deus? E*

et? 11 + est natus E 10 — nullus est sine initio qui est aeternus W 12/13 est! et filius deus ... = deus filius PK 12:6) EN EN ^ docente de patre W 13 sit!] est NW confitente quod deus? C deus ... filio a patte» C quod docente 13/14 —— EN docente] confitente innascibilis] -H Le/BO]YZ — 15 ad] ab G ipso] pro C 14 deo» W 38, 1 eseiam

D C V W, esaiam LENPBG*

Y, is- KG*O,

ys- JZ (in

absoluta] -tam P* K*, sequentibus non notavi) ^ autem] quidem W*1, uero B patris nostri dei E, a deo de nostro] domino de patris dei 1/2 B -tum domino patris nostri dei N —— 2nostro] + iesu christo LeB | quoniam»? W 4interrogate]-gante E* N —— uestris] meis C L, } 3uentura] euent- E

ego] + enim WPKBOJ 5 manum DCWG* det pua praecepi] + lucere O J terram] caelum et terram W — 6 eam] eamus N suscitaui] excit- Le E N, suscitabi W — 6/7 ^ regem suscitaui OTT -cauit D*LENPeGO!JZ, aedificabit -tiam — P* K* iustitia] DiCWP*KVBO*Y EN

PL 124

142

HILARI LIBER IV

ciuitatem meam, el captiuitatem plebis meae conuertet, non cum praemio neque cum muneribus, dixit Dominus Sabaoth. Laborauit Aegyptus et mercatus Aethiopum et Sabain. Viri excelsi ad te transibunt, et tui erunt serui, et post te sequentur alligati uinculis. Et adorabunt te, et in te depraecabuntur, quoniam in te est Deus, et non est Deus praeter te. Tu enim es Deus, et nesciebamus, Deus Istrahel saluator. Erubescent et pudebit omnes qui aduersantur ei, et ibunt cum confusione. Estne adhuc aliquis temeritatis locus, aut ulla relicta est ignorationis occasio, nisi id tantum reliquum sit, ut inpietas professa se prodat? Deus ex quo omnia sunt, qui omnia mandando 20

non

utique

efficienda nisi dixisset ut fierent, testatur regem

per se

excitatum

2j

30

fecit, facti opera

sibi adsumens,

iustum, et aedificantem

sibi Deo ciuitatem, et

plebis captiuitatem auertentem, non cum praemio neque cum muneribus: gratia enim omnes saluamur. Deinde ita loquitur, cum post laborem Aegypti, id est saeculi calamitatem, et mercatus Aethiopum et Sabain excelsi uiri ad eum transibunt. Et qui tandem existimandus labor Aegypti et mercatus Aethiopum et Sabain ? Recordemur Orientis magos adorantes Dominum et munerantes, et laborem ueniendi usque in Bethlem Iudeae tanti itineris metiamur. In principum enim labore totius Aegypti labor demonstratus est. 18 1 Cor. 8, 6.

DIC

BUND

23ic£- Eph 2,8.

SBEG

27/29 cf. Mt. 2, 1-11.

QE

8conuertet] -tit W 9 dixit] dicit V/O/u — dominus] + deus N 10 laborauit] -abit Lu, labor EN, adorauit P*K aegyptus] -pti EC mercatus] + est PK 11adte!» Y seruiet]seruiet E*,seruiP* 12 adorabunt] alligabunt L* ICT de© uit «+ deo, e 13 — esenim W/ es] SES 14 deus!] + israhel O 15 pudebit] -bunt EN — omnes] eos B cum)? J* confusione] confess- N PK — 16estne]est CL* — temeritatis] tati Lc E NW PKB . 170ccasio nisi id] occansionisid / C, occasionis si id. P9 occasio "si "id Y Z reliquum] relictum W Y Z 17/18 inpietas professa]inpia professio B. — 18se» N — 190pera]-ram EN — utique» W 20 dixisset] -ssent E* ^ testatur] -ator L* 21 excitatum] citatem/ L*, suscit- L/B — et!» L*ENB 22 auertentem] aduert- C, auertem P* — 24 cum» Ee? aegypti] -ptii E, + .s O* calamitatem] captiuitVBGOJYZ 25 + uiri excelsi Le Wu 25/27 excelsi uiri ... mercatus aethiopum et sabain) DN —— 26 qui) L* existimandus] + est LCEBJ 27 aethiopum] et ioseph C, s LC f. corr. recordemur] -damur N otientis] -tes L* 29 in!] + aegyptum et usque in W/ bethlem CLENWPKV GO, betlem C*, bethleem DB] iudeae] iudae L P K J u, iudae ac G metiamur| metiantur E principum] -pium CW P*, prinpum / L*, -pio BOJ 30 enim] + aegypti Le, » [7B labore] -rem

D C L* E, labor B, -ris J

saeculi B

totius] totus N

— demonstratus] -andus D*1

aegypti] saeculi Le, +

CAP. 38-39

143

Magis namque diuinae uirtutis operationes falsa rerum specie mentientibus potissimus inpiae religionis honor a saeculo omni deferebatur, isdem magis ex mercatu Aethio3^

40

pum et Sabain auri et turis et myrrae munera deferentibus. Quod quidem idipsum et alius profeta praemonuit dicens: In conspectu eius procident Aethiopes et inimici eius limum lingent. Reges Tharsis munera offerent, reges Arabum et Sabain munera adducent, et dabitur ei de auro Arabiae. In magis itaque et muneribus labor Aegypti et mercatus Aethiopum et Sabain ostenditur, scilicet mundi error magis adorantibus et electa gentium munera adorato ab his Domino oblata. 39. Excelsi autem uiri, qui ad eum transituri sunt adque

^

eum uincti sequentur, qui tandem isti sint non in obscuro est. Respice ad euangelia : Petrus Dominum suum secuturus praecingitur. Intuere apostolos: seruus Christi Paulus in uinculis gloriatur. Et uideamus an winctus Christi Iesu ea

34 cf Mt. 2; T1. SJ

DCLEN

co TO 21, 18.

F

PK

36 Ps. 71, 9-10.15. A'CHPACOLUT

023:

5 Eph. 3, 1; Phm. 1.

EBGOJ/YZ

31 namque] quam de E, quamque N — operationes] -ne C EZ, -nis W*!, mentientibus] 32 specie] spicae C falsa rerum»? IN -nem G*?Y specie mentientibus] specientibus uidebuntur mentiantur E, mentibus Y* Z 32/33 religionis honor a saeculo omni? C honor a] onera L* IN hisdem deferebatur] refer- C 33 saeculo] + scilicet O J 34 DLceEePKBG*O],isdemGeu — ex]etC —— mercatu]-tus C, -tum K deferentibus] adfermutrae C IW Be G, mirrae O thuris Le Ke Y etalius]detalibus YZ — 36 procident 35idipsumletipsudW CLEN limum] terram P*KV' G* C*L*EW D procedZ, Y PeBGe0J N Cc Le tharsis] + et DEW Pc Y, terram limum P*K — 37 lingent] lingetur E 38 sabain] saba reges?] regis C offerent] + ei W insulae W adducent]-cunt DL*ENPKB*,sabaim Le Bc /Z — munera] dona W B 40scilicet] CCB — et!] -HinENN — aegypti] -ti G* 39magis]donis W/ -to /* oblata] 42 Ec et» 41 Le eum L*, C* ergo error] — +etOJ] P*?K* deum a Ke, ad eum] ad deum L* 39, 1 autem] enim LE N sint]sunt suntadque]suntque O*! — 2sequentur] sequuntur P*KYZ 4 intuere] in uere C* in obscuro] obscurum P KB DiGLEINZ in.» C LEN apostolos] -lus D C* L* W V G* — seruus] -uos PAK I C eaque quae] ea 5/6 5 — iesu christi W

Marg. 38, 40 D f. 73 : liber dictus est a libro hoc est arbores corticis dento

PI 25

144

HILARI LIBER IV

quae Deus de Filio suo Deo fuerit locutus inpleuerit. Praecabuntur, inquit, quoniam in te est Deus. Dictum itaque ab apostolo recognosce et recognitum intellege : Deus in Christo erat mundum reconcilians sibi. Dehinc sequitur: Et non est Deus praeter te. Quibus continuo idem apostolus ait: Vnus est enim Dominus noster Iesus Christus per quem omnaa, et nullus praeter eum uidetur alius esse, qui unus est. Tertio quoque ait : Tu es Deus, et nesciebamus. Sed ex persecutore ecclesiae dixit: Quorum patres, ex quibus Christus, qui est super omnia Deus. Hi igitur uincti haec praedicabunt, excelsi uidelicet, et in duodecim

thronis iudicaturi tribus

Istrahel, et Dominum suum doctrinae et passionis suae martyrio secuturi. 40. Deus ergo in Deo est, et in quo est Deus Deus est. Et quomodo non est Deus praeter te, cum 1n eodem Deus sit? Vsurpas, o heretice, ad confessionem solitarii Dei Patris ^

non est Deus Praeter me. Quomodo ex praedicatione Dei Patris dicentis: Non est Deus praeter te dictum interpraetaberis, si per id quod dictum est: Non est Deus praeter me, adfirmare contendis, ne Dei Filius Deus sit? Et cui ergo

15.

6 Is. 45, 14. 82 Cor. 5, 19. 9 Ts. 45, 14. 14 Rom. o, 5. 16 cf. Mt. 19, 28. 40, 2 Is. 45, 14.

DOMI BINS ES

5 Deut. 32, 39.

10 : Cor. 8, 6.

13 Is. 45,

6 Is. 45, 14.

SPKWPZBSSGOJ] Y

6 fuerit] fuerat VL/OJYZy, erat B

7- deusestZ

| 8et) WPK

praecabuntur] praedicauuntur W

. recognitum] cogn-

PK

8/9 — deus

erat in christo I] 9 reconcilians] -liat C 10 deus > K* te] me CZ 11est) B enim? W . dominus] deus O/ 12alius) CL* qui DCLENWG,quaPKVWBOJYZy tertio] deintertio W — 13 quoque ait» W' nesciebamus] + deusistrahelsaluator W ex]et Ee, et ex W,, » P* persecutore] -rem C E 14 ecclesiae] + apostolus W/ ex) CPE

LeENPKBG qujyCL*B* est) B*T 1 15supee?CL* — deus] + benedictus in saeculum W, + benedictus PK — hi» CL igitur] ergo Z 16et? WP*K | XI DV thronis] -nos D, -nus E* iudicaturi] -catur C, + duodecim

suae et martyrio EN secuti N

P

KB 17 e» V 17/18 — doctrinae passionis 18 martyrio] materio C*, misterio CC secuturi]

40 dint cum in eodem est CLW quomodo OC ex 9) W*

PI Mets 2e» N cum]quam CL*! 2/6 ... dicentis non est deus praeterte> EN 3deus) DPC — sit] 4usurpas]-pant CK o» PK solitariG* — 5quomodo]et . 6dicentis) P* — deus? Z te] me P*, + subicere enim (4g interpraetaueris CENW — 7per EN estl> L* non

est? deus)

CL*

cui] + deus GC

EN

me] te LC

8 contendis] -des D, -dens Y, -das Z

CAP. 39-41

20

145

Deus dixerit : Non est Deus praeter te ? Subicere enim hic tibi personam solitarii non licebit. Dominus enim dixit regi quem excitauit ex persona uirorum excelsorum adorantium et depraecantium :Quoniam in te est Deus. Solitarium res ista non recipit. 7» te enim praesentem ueluti ad quem sit sermo significat. Quod autem sequitur : Zn te est Deus, non solum eum qui praesens est, sed etiam eum qui manet in praesente demonstrat: habitantem ab eo in quo habitet discernens, personae tamen tantum distinctione, non generis. Deus enim in eo est, et in quo est Deus Deus est. Non enim Deus in diuersae adque alienae a se naturae habitaculo est, sed in suo adque ex se genito manet. Deus in Deo, quia ex Deo Deus est. Tu es enim Deus, et nesciebamus, Deus Istrahel saluator. 41. Negantem te Deum in Deo sequens sermo confutat. Ait enim : Erubescent et pudebit omnes qui aduersantur ei, et ibunt cum confusione. Decretum hoc in inpietatem tuam Dei est. Aduersaris enim Christo, de quo te professio paternae uocis obiurgat. Deus est enim, quem esse tu Deum denegas. Denegas uero sub specie honoris Dei dicentis : Non est Deus alius praeter me. Sed confundere et erubesce. Non eget delato a te honore innascibilis Deus, gloriam hanc a te solitudinis

T2 IS 45 T4.

21TS 250.

4122:15:245,. £6:

DCIBN

dU,

PK

6 Deut. 32, 39.

B, GONE

= dixerit deus W' — dixerit] dixit Le BOec, dixet O* — te] 9 deus!) G 10licebit] licere C L* EN + tibihic -ceres C L*? subicere] me D*! — deus est 11 excitauit] + reique C* L*?,-tabitW/ — 12inte]ante C* 15 eum!] si GC p. corr. 14 in te» N 13 recipit] recepit C L* a 16 praesente] -nti OJ YZ DPCOJYZu manet] maneat eum?) I/ 17 habitet] -tat O Y* ab eo in quo habitet] in e. quo inhabitet W W 18et» os -ti generis] —— discret-W distinctione] ^ W/ discernens]-nes 20 in suo adque ex se] ex suo adque in se CEN . ase? J* 19deus) quia] quoniam W C L*E N, ex suo adque ex se L£, in suo adque a se B 20/21 — deus! ex deo OJ 2ait|aut P* — enim] nam D* + indeodeum W/ 41, 1 te] + in C* in] ad decretum] dictum B 3 cum) C* pudebit] -bunt EN 4 aduersaris] -sari E* N dei] dictum W inpietatem] piet- L* DPC? denegas] 5 esse tu] esset unum C*, esse tu unum CC, esse tu nunc L* sub specie] sub speciem 6denegas] negas CL* G NPKVOJYZ negas eget] neget C* 7erubesce] -cere E* C,suspecitO* ^ 6/7 — aliusdeusu 7/8 delato a te] delato ei C* L* ?, delato apte G*, delata te O* — 8honore] solitudinis] + a te? hanc EN innascibilis] -les P* -rem C* sollicitudinis C*L* ?

PIA26

146

HILARI LIBER IV

suae non postulat, non desiderat hanc opinionis tuae intellegentiam, ut ob hoc quod dixerit :Non est Deus praeter me,

eum quem ex se genuit Deum abneges. Ac ne sibi hoc ad diuinitatem Fili destruendam peculiare deferres, unigeniti sui gloriam honore perfectae diuinitatis inpleuit dicens: E? non est Deus praeter te. Quid exaequata discriminas ? Quid conparata discernis?

20

2 ^

Proprium Dei Filio est, ne praeter eum Deus sit; proprium Deo Patri est, ne absque eo Deus quisquam sit. Verbis Dei de Deo utere! Confitere ita et praecare regem : Quonzam 1n te Deus est, et non est Deus praeter te. Tu enim es Deus, et nesciebamus, Deus Istrahel saluator. Caret contumelia honoris officium, neque offensionem habet confessionis exemplum, maxime cum aduersatio eius plena confusionis sit et pudoris. Inmorare Dei uerbis, confitere Dei uocibus, et fuge confusionis denuntiationem. Deum enim Dei Filium abnegando non Deum [tamquam] solitario gloriae honore ueneraberis, quam Patrem Fili inhonoratione contemnes. Hono-

ris fidem innascibili Deo confitere, quod praeter eum Deus nullus sit ; unigenito Deo praedica, quod absque eo Deus non sit. 131545, 14.

DICBENSMMP

18 Is. 45, 14-15.

KANTELRCONEEZ

9suae]tuae W7 postulat]-lant C* opinionis] opinis / C* ^ tuae]suae L* 100b)CL* deus praeter me] praeter me alius PK 11 quem] que G* ex se] esse CIN, ipse L* abneges] -gis C* sibi hoc] tibi hoc LePK,hoctibif | ad» L* E*N 12diuinitatem] debilit- L* ^ peculiare] -tem C L* B, -ri W, -rius PK

deferres] de fide C* L*, defenderes C*,

defenderes uel deferres LC, defenderet B 13 gloriam» B, gloria YZ honore]-rem DC E* BJ Y Z 15exsequataC 16dei]domino/] 17 deo] ideo C* L* absque] obique C*, ubique C*, sic L p. corr. uerbis] urbis C*, bis" L* den» ONES 18 utere] + et Le Ge confitere» E et? CL* praecare] praedicare /* O* 2, praedica Ve GOc] — 19 — est! deus Le PKWOJ'YZg te) C + enim deus? es E, es enim deus W es]est O* — 20contumelia]calumnia B 21 offensionem]-nis C L* E N, + sis N habet? E confessionis? EN 22 aduersatio] aduersio Z plena confusionis] plena confess- D, in promissionis C L*, poena confusionisB . 22/23 — etpudorissit B — 23inmorare]inmolare C = uerbis dei! Z confitere] contere G* et fuge] et rugae C*, et suae P K, effuge G — 24 denuntiationem] -tione D C, -tionis E abnegando] -gamus C* 25 non deum scripsi, non deum tamquam D C L* E W P* K V BG*, non tam deum tamquam L^O]/j, non deum tam IN Pe GC, non iam deum tamquam Y Z solitario] -rium CL P* / Yu — gloriae? EIN B ueneraberis] -rabilis C, -raueris ENW 26 inhonoratione] -nem CL*K, honoratione IN*1 contemnes] -mnens C, -mpnis LCECG*O J, -mnas W 27 deo] ideo C deus) P* 28deo» N . deus] deos C

CAP. 41-42

^

147

42. Audi enim praeter Moysen et Eseiam tum tertio PL 127 idipsum quoque et Hieremiam docentem, cum dicit: Hic Deus noster est, et non deputabitur alter ad eum. Inuenit omnem uiam scientiae, et dedit eam Lacob puero suo et Istrahel dilecto suo. Post hoc supra terram uisus est, et inter homines conuersatus est. Dixerat enim iam superius: E? homo est, et quis cognoscet eum ? Habes ergo Deum in terris uisum et inter homines uersatum. Et requiro quomodo intellegendum existimes: Deum nemo uidit umquam, nisi unigenitus Filius qui est in sinu Patris, cum Hieremias Deum praedicet qui et uisus in terris est et inter homines conuersatus est ? Pater certe non nisi soli Filio uisibilis est. Quis ergo iste est, qui est uisus et conuersatus inter homines? Deus certe noster est et uisibilis in homine et contrectabilis Deus. Et profetam loquentem intellege : Non deputabitur alter ad eum. Si quaeris quomodo, audi quae sequuntur, ne per id non et Patri proprium esse existimes quod dictum est: Audi, Istrahel, Dominus Deus

42, 2 Bar. 5, 36-38. 18 Deut. 6, 4.

DULEN

W

PK

6 Ier. 17, 9 LXX.

9 Io. 1, 18.

16 Bar. 5, 36.

VB-GOJYZ

42, 1 audi enim] audiem C*, audi eum E* — praeter] propter K*!, per B tertio] -tium Ec tum] cum L* eseiam D C L* W V B O*, cett. varie hieremiam] ier- CL*O 1, -mian V B —— docentem] dic- B 2et) W/ Ge deputaCLN — et; ENWP VB hic]hig P* — 3^ estdeusnoster bitur] depurab- L*,-tatur W' — inuenit] qui inu- W P K BGO J Y Z p, hic inu4 scientiae] -tiam L*, disciplinae I, disciplinae scientiae OX, disciplinae

Le

PK —— hoc]haec BGO]/ Y Z — supra] super etscientiae / — 5dilecto]electo inter homines] cum hominibus D B, inter hominis C* L* G* CLENWH

6e»? N — 7cognoscet]-scit CL B, agnouit I — eum]illum W — Bin uersatum homines] + et Le uisum] nam C, » L* terris» C 9quomodo] + hoc DCL*ENP*K,conuers- LeW P* VVBGOJYZy ieremias CT — et»? N 11 cum] + et Le existimes] estimes D*X1 nisi]si 12homines]-nisC* terris]terraCL EN m interrisuisus 12/13solifilio]filio E W'*,filiosoli W! ^ 13est?uisus] est in terris uisus P*

CC, est uisus in terris Le, uisus est EO / Y Z, uisus W, in terris uisus est B

15 14inter]in C* — homines] + est Le W conuersatus] + est PK quaeris] deputabitur] -tatur W 16 intellge]-git C loquentem? NN 18/22 audi istrahel ... conuersatus CLW V GOJZ 17secuntut es W est» N

audi istrahel ... conuersatus est unus est enim » E

Marg. 42, 9 W f. 49 : mire

14 W f. 49 : contra nestorium et eutici

20

148

HILARI LIBER IV

tuus unus est. Haec alter ad eum. Inuenit puero suo et Istrahel est, et inter homines

enim sibi cohaerent: Non deputabitur omnem uiam scientiae, et dedit eamm Lacob dilecto suo. Post hoc supra terram uisus conuersatus est. Vnus est enim mediator

Dei et hominum,

2j

30

3^

Deus et homo,

et in legis latione et in

corporis adsumptione mediator. Alius igitur ad eum non deputatur. Vnus est enim hic in Deum ex Deo natus, per quem creata sunt omnia in caelo et in terra, per quem tempora et saecula facta sunt. Totum enim quidquid est ex eius operatione subsistit. Hic ergo unus est disponens ad Abraham, loquens ad Moysen, testans ad Istrahel, manens in profetis, per uirginem natus ex Spiritu, aduersantes nobis inimicasque uirtutes ligno passionis adfigens, mortem in inferno perimens, spei nostrae fidem resurrectione confirmans, corruptionem carnis humanae gloria corporis sui perimens. Ad hunc ergo non deputabitur alius. Soli enim haec unigenito Deo propria sunt, et unus hic in hac peculiari uirtutum suarum beatitudine natus ex Deo est. Non alter ad eum Deus deputatur: non enim ex alia substantia sed ex Deo Deus est. Nihil in eo

itaque nouum, nihil extraneum, nihil recens est. Cum enim audit Istrahel, quod sibi Deus unus sit, et Filio Dei Deo non alter Deus deputetur, ut Deus sit, absolute Pater Deus et 19 Bar. 5, 36-38. D'OHSTEsNIIPT

2251 Tim. 25.

P

KBC

OJEZ

19 unus] deus unus LC — cohaerent] quaerent C, coerent L* 20 — ad eumalter CL inuenit] hic inuenit LC, quiinuenit PK BO Ju — eam] s P p. corr. 21 dilecto|electoZ — post]etpost LC hoc]haecBZ supralin W,super Ju terram]-raK 22enim)N,etimWPK 23hominum] + et J e?9» EWPKB in legis] intellegis C* E, in.. legis P* latione] -nem CB 24 adsumptione] -nem C . 25 deputatur] -tator C*, -tabitur WPKOJYZ unusest... deo natus] unus enim est. hic est dominus ex deo natus C L*, LC expunxit n in vocabulo düs et superscripsit : in dm, ifa ut intendisse videatur : unus enim est. hic est in deum deus ex deo natus deum] deo E N

ex] et ex GFOJYZ . 25/26 per quem creata... in terra) EN — 27 tempora et saecula] saecula et omnia W — 29ad!» C — 29/30hicergo unus ... manens in prophetis] sic O! zz ras. 7 linearum — 3A spiritu] -tum L* ?, + sancto CCcBOJYZy uirtutes]-tutis C* — 32adfigens]adigens C in» Y 33 resurrectione] -nem O* corruptionem] -ne C — 34 humanae] -na et C L*? gloria] iam D CL*? perimens] redimens l/* B, perime eos C ad hunc] adhuc L* E* 35 deo» B 36 hic] hinc C L* hac] haec W uirtutum suarum] uirtute suarum C, uirtutis suae LC, uirtutesua EN — 37 eum] sic LCp.corr. | deus? N° deputatur]-tabitur W GZ 38deus]natus K 39nouum]uacuum Le 40audit]adid D, audi C sit]est D non] nostro E 41 alter] aliter Y ^— deus!] + non E deputetur] -tatur L* P ut] + redimens

YZ

absolutae C W/

PC x28

GAP: 42

149

Filius Deus unum sunt, non unione personae sed substantiae

unitate, quia Filio Dei Deo deputari ad alterum Deum non PL 129 sinit profeta, quod Deus est.

EXC L FAN.

MPa

Pa

él,

(QOJIXZ

43 unitate] 42 unione] de unione P K ^ substantiae] sub substantiae Z C dominum deum] EN ad) W deputari]-taturi P unitae C, -tem quod deus est] quodinest C profeta] -tam L* 44 sinit] sint O* /

150 LIBER QVINTVS

IO

1. Respondentes inpiis et uaesanis hereticorum institutionibus superioribus libris, non ignorauimus in eam nos contradicendi necessitatem deductos fuisse, ut non minus periculi audientibus responsio nostra quam silentium commoueret. Cum enim unum Deum profane adsertio infidelis ingereret, et rursum unum Deum religiose negare fides sana non posset, tractari de eo non sine ancipitis periculi conscientia potuit, quod non minus inpie confirmaretur quam negaretur. Et quidem humani sensus opinione ineptum et rationis alienum esse hoc forte existimabitur, ut quod inreligiosum est negare idipsum inreligiosum sit confiteri: cum pietas confitendi inpietatem condemnet negandi, nec ratione conueniat, ut utiliter adfirmetur quod utiliter destruatur.(Sed ad diuinae sapientiae intellegentiam humanus sensus inprudens et secundum caelestem prudentiam 'stultus, iuxta infirmitates suas sentit et iuxta inbecillitatem naturae suae

sapit ; stultus sibi futurus ut Deo sapiat, scilicet ut sensus sui

inopiam

20

intellegens et Dei sapientiam

consectans,

non

secundum humanam sapientiam prudens sit, sed secundum quod ad Deum proficit sapiat, in Dei sapientiam ex recognita mundi stultitia transiturus.

DCLEN

GN

PK-WB

GOJYZ

V, 1, 2 superioribus > P* libris] liberis E* ignorauimus] -ramus C*L*WPK eam]eandem B — 3 periculi] -lum Et, peculiaria W — 4 responsio nostra] responsionis K*, responsio K€ — silentium] -tio L* —— commoueret]-uerat K* — 5 deum] dominum L* profane CFL Ee NOJ Y Z, -naeD Ce E*?2W V BG,-naP K adsertioinfidelis D Le E* W O J Y, adsertio fidelis C* L*, adsertio infidelitatis Cc Ec V/ B G Z, assertioni fidelis N, adsertio

et infidelis PK

— et] ut /

6 rursus CCB

religiose? C* L*, -sae P* B

negare]-ret C* sana]sanae CL* 7 tractari] adtracta C*, asectari L* de eo] deo CL*?, de deo OJ periculi] peri/ O*J 8 inpiae DCL*WB confirmaretur] crederetur CCv1B quam negaretur )EX N, quam negatur PK 9 opinione]-nem C*, + et G* ineptum et rationis} T9* 10 forte] ferte L existimabitur] -mauitur C, -masse L* ut» WP*K inreligiosum] relig- CK L*Oe — 11 idipsum] et ipsum L*, idipsud W inreligiosum] relig- G*OJ 12ratione D Cc EW Pe V/GOJ Y, -nem C*L*P*,-ni LeNKBZy conueniat]-niet L** 13ut) N* utiliter?] inut- Ce B destruatur] distruitur L* 14 sensus] si EC 5. corr. 15 prudentiam] -ntem C* 16 sentit] sensit L* inuecillitatem W . 18/19 consectans non secundum humanam sapientiam? C* L'*OJ — 19 prudensit L* sedJetOc — 20proficit] profecit C* L* —— sapiatindei? C* L* in} IDE re cognita Y 21 stultitia] -iam C*P K*, istultitia W

PL 130

CAPE

2j

151

Cuius stultae sapientiae sensu (se? heretica subtilitas ad fallendi occasionem coaptans, unum Deum professa est, auctoritate legis euangeliorumque usa qua dictum est: Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est; non ignorans quantum in eo esset uel responsionis periculum uel silentii, et ex utroque oportunitatem inpietatis expectans: ut si sanctitatem dicti infideliter usurpati coniuentis taciturnitas confirmaret, per id quod. Deus unus est Filius tamen Dei Deus non esset, Deo tantum sicut est uno manente ; aduero

35

si contradictio praesumptae inpiae huius professionis existeret, ueritatem fidei euangelicae non conseruaret Deum unum non confessa responsio, cum fidei nostrae professio secundum Deum unum sit;reccideretque in alterius hereseos inpietatem Deum unum Patrem et Filium professa confessio. Adque ita sapientiam mundi, quae stultitia apud Deum est, specie blandae et pestiferae simplicitatis inlude-

ret, cum hoc fidei suae constitueret exordium, in quo sibi

40

inpie aut adsentiremur aut aduersaremur ; et per hoc utriusque rei periculum Deum Filium non esse obtineret, quia

V, 1, 23 cf. Arii Epistola, supra IV, 12, 1.

25 Deut. 6, 4; Mc. 12, 29.

36 cf. 1 Cor. 1, 20.

DCEPMN

^

PRX?OOS

GOTIYZ

sensu se scripsi, sensu D C* L* V B, sensui 22 stultae] stultitiae I^ 23 fallendi Cc O J Y Z, sensum Lc E W Pc K* y, sensuum P* K*, sensus N G

24 deum] düm L* coaptans] -tas O* occasionem] fallendum J/ usa KS mquae euangelioru L* legis]leges L* auctoritate] -tatem C* E QS 27 cU^RC IS 25 dominus) Z qua] usque C* L*, usit quod O* expectans] B D oppC*, -tate em] oportunitat C* uteroque utroque] si; YZ —— 28sanctitatem] securit- B — usurpati] -tit W*, + expetens EC!

coniuentis D Le V/Gc O J Y Z, cohibentis C* L* P KB, eo P* K* 2, -tio Kc taciturnitas »P K conibentis C*, contuentis E N, cohibenti W, conuentis G*

quod] quodquod id] + tamen O* 29 confirmaret] -marit L*, +etE uno] unon C* L* est? N° sed est esset] 30 OC » tamen prt Re existeret] persist- B professionis] prefessiones L* 31 inpiae? IN Y* proconseruaret|seruaret Le E — 33 non» C*L* 32non> C*L*W recederetG*, V W D e reccideretqu J* 34 deum) fessio] regula / que C* L P KO J, recideretque CCE N G* Y Z, reccideret B. — in alterius? E*1 36 sapientiam] -tia CL WP KZ 35 patrem] et patrem alterius] ult- L* stultitia] -ltitiam (Ga mundi, quae] mundique K De EUNIOIYZ pu 37 spe36/37 — est apud deum est N, + est apud deum Z lia P ciae

DL*B,

spetiae

W

simplicitatis]

subtilitatis

CB,

testificatis

L*

aut!l]ut N — adsenDW'K* B 39 inpiae 38 constitueret] -rit D Pc deum + aut Ec periculum] 40 IN ut aut?] Oc tiremur] -mus C B

fllum

CIL BGYZ,

filium deum O Ju

dei filium DL*ENWPK,

optineret

DCL

BOJ

deum

dei filium Le, dei

152

HILARI LIBER V

Deus unus est, aut extorqueret hereseos necessitatem, si et Patrem Deum et Filium Deum confitentes unum Deum praedicare secundum Sabelli opinionem inpiam existimaremur; et ita hoc praedicationis suae modo unus Deus aut 4 An

alium excluderet, aut per alium non esset, aut tantum 1n nominibus unus esset : quia et unitas alium nesciret, et alius

non permitteret unionem, et duo ünus esse non posset. 2. Sed nos sapientiam Dei quae mundo stultitia est consecuti, et per fidei dominicae salutarem et sinceram confessionem uipereae doctrinae fraudulentiam prodituri, hunc responsionis nostrae ordinem inchoauimus, qui et aditum sibi demonstrandae ueritatis adquireret, nec se periculo inpiae professionis insereret : temperato inter utrumque moderamine non negantes Deum unum, sed eo ipso auctore Deum et Deum, per quem Deus unus praedicatus est, praedicantes ; et Deum unum non per unionem docentes, neque rursum ad diuersitatis numerum desecantes, neque contra tantum in nominibus

confitentes;

sed Deum

et Deum,

reposita

et

dilata adhuc plenius unitatis quaestione, monstrantes. Recte enim unum Deum a Moyse praedicatum euangelia testantur. Et rursum fideliter in euangeliis Deum et Deum doceri, Moyses Deum unum praedicans auctor est. Adqueita non auctoritati contraitum est, sed ex auctoritate respon-

2, 1 cf. 1 Cor. T, 23-25.

DCLEN.

W(usque ad v. 1,41)

PK

VB.

GOJYZ

1, 41 - 3, 19 necessitatem ... reddiderit desunt in W', uno folio deperdito 43 sabelli] -llii Le E N Ge OJ YZ, -llio P* ^ inpiam opinionem EN 44 ita» D*1 ^ hocitaZ 45 alium?] unum D* aut?] + in E* 46 nominibus] omnibus K ^ unitas|unio B — alius]alium D — 47 permitteret] + et P* posset] posse D, possent N 2,1nos]in hos N 2et!) PK per? O*] 3uipereae] -ream IN prodituri] product- Y ^ 4 inchoauimus] -oamus E N qui] quia G* aditum] habitum EN 5 demonstrandae]-atae P* KB ueritatis] seuerit- PF K — periculo]-lum E* 6inter] ad D PC — 7 deum?] dominum

G*

. 7[8 et deum) C*, et dominum CC — 8 — unus est deus praedicatus

EN, unus deus praedicatur et Z praedicatus] -candus OC, -catur et Z praedicantes » E* 9per]puer C* 9/10 ad diuersitatis] aduersit- N, ad diuersitates G* 11 confitentes] continentes E N 12 dilata] -tata O* adhoc L* unitatis] -tate IN quaestione] -nem D PC, postea corr. 13 deum ? Y* 13/14 euangelia testantur] euangelista testatur IN — 15 moyses] + enim EN

auctoritati] -tate G contrarium est Z

^ unum deum G

ita» E, ita contra IN*

16

contraitum est] sic E* ?, contraitur Ee, contraitum N, ex» Y

PITT

CAP. 1-3

153

sum est, ne per id Dei Filium liceret Deum negari, quia ad Istrahel Deus unus est: cum confitendi Dei Filium Deum idem auctor esset, qui auctor est Dei unius praedicandi.

3. Sequetur itaque ordinem quaestionis etiam ordo conexi sibi libelli. Nam quia haec sequens inpii blandimenti posita sententia est: Nouimus unum Deum uerum, hinc quoque secundi huius libri omnis sermo consistit, an Filius Dei Deus

uerus sit. Nam sine dubio in hunc se ordinem heretici ingenii subtilitas coaptauit, primum

wnum

Deum

dicens, deinde

unum uerum Deum confitens, ut per id Filium Dei a natura Dei et ueritate

ueritas

cum

auerteret,

in natura

unius

manens, naturalem unius non excederet ueritatem. Igitur quia ambiguitatis locus nullus est, quin Moyses unum Deum praedicans intellegatur de Dei Filio significasse quod Deus sit, per ipsas illas significationis suae auctoritates recurramus. Et requiramus an quem Deum significauerit, Deum quoque uerum intellegendum docuerit. 1j

Nulli autem dubium est, ueritatem ex natura et ex uirtute esse, ut exempli causa dictum sit: uerum triticum est, quod spica structum, et aristis uallatum, et folliculis decussum, et [DI i127 in far comminutum, et in pane coactum, et in cibum

sumptum, 20

reddiderit ex se et naturam

panis et munus.

Itaque quia naturae uirtus praestat ueritatem, uideamus an 3, 3 Arii Epistola, supra IV, 12, 1-2.

DCLEN

W(indeav.3,19:exse)

PK

VB

GOJYZ

17/18 ad istrahel] dictum est ad negari] negare B 17 liceret] licere C* israhel dictum sit OC, audi isfl ad K, P N israel audi ait E, istrahel Le, audit istl

cum» P* 18 deus] deus tuus LCE, dominus deus tuus N Pic 4 G* O* J est id idem] 19 PK DC* fili filium] Z Y -tenti confitendi] qui] quia P* K*, + ras. 2 I5

dei unius] dei unus C* L*, deum unum Ecvl

conexi] Zp, sequeretur PER CL EBGY 3,1 sequetur] sequitur 4secundi] -ndum EN — 3hinc] hic D 2sibi contexi C* ?, contexti L* — sermo omnis P K C* L* E*, sequens Et, -ndo Y Z — omnis] omnes es N, confites competens confitens] NB uerum 7 = deum deus? Y* 9 manens] S8cumletcumEN deildeumL = deifiliumÆE JP deum deum] unum 11 L* exerceret C*, exeeeret excederet] manes EC auctoritates] -tatis significationis] -nes E G* 12 illas> O* uerum B

CRISIS

14 quoque] quodque

CL*? — uerum) E* N*

15 autem]

exmatura et ex uirtute] ex natura et uirtute P* B, ex naturae uirtute enim CL 17 spica] in spicas / est) EN si]estYZ 16ut>)PKYZ LeviK decursum C L*, decussum] J tractum G^, fructum E, structum] strictum far] farinam Eu, farre B 18 in! » N* et?» E* decorticatum Le vl

pane in?» OJ et!» O* comminutum] -tam C, commitum G* coactum] coctum L, coaptatum P K GYZyp CLENV DPKBO]J,panem et!] + in E* cibum]cibo O* — 19se]Je OM

154

HILARI LIBER V

uerus Deus sit quem Moyses Deum esse significat, de uno Deo et eodem uero Deo postea locuturi, ne non interposita sponsione de unius et ueri Dei in Patre et Filio subsistentibus

2j

confirmatione, periculosa suspicio pendulae expectationis sollicitudinem defetiget. 4. Creatio igitur mundi, post quam et Dei cognitio suscepta est, Filium Dei Deum esse significans, rogo in quo tandem

uerum esse Deum deneget. Non enim ambigitur, quin per Filium omnia sint. Omnia namque secundum apostolum per ipsum et in ipso. Si omnia per eum, et omnia ex nihilo, et nihil non per eum, quaero in quo ei ueritas Dei desit, cui non desit Dei nec natura nec uirtus. Naturae enim suae uirtute usus est, ut et essent quae non erant et fierent quae placerent. Vidit enim Deus quia bona sunt. _5. Neque enim aliam quam personae intulit lex

A

significationem, cum ait :Et dixit Deus : Fiat firmamentum, et subiecit rursum : Et fecit Deus firmamentum. Ceterum nec uirtutem distinxit nec naturam separauit nec nomen demutauit in eo in quo tantum dicentis intellegentiam praestitit, ut significationem

efficientis adferret.

4, 4 Col. 1, 16.

DICO

5 2 Gen. 1, 6.

3 Gen

DICENETS

PK

TBE

Veritatem

autem

JIGenmr 2;

Tm

GONE

21 — deus uerus W 22 deo!) E et] + de GC 7 deo? uero PK deo?» B,deum Y | non» Ec 23de]de£iB . in]cum O/ patre|-em E*P*K subsistentibus] -ntis Lc /Z — 24 confirmatione] + et D PC, -nem (9 25 |.defetioct | DET ESINNPKU BGC —defetigait D. defat-

CLeEcWG*OJYZu

4,1 post] per Lev! 3 — esse uerum D

2dei].di CX, fidei CC deum]dumC* esse» W quin] qui O* 5ipso]ipsum Y sip YZ 6

non!|..on G* ^ eumj]ipsum ] ei]etL | cui]jcum E* N desit?]sit E* 7deib WB naturael-ramE — uirtute]-tem E — 8e! DC* EWPK quae! non erant? C* L* — fierent] fierint G* quae? placerent L*

5, 1aliam] aliud CL* — quam)? D Le, aliquam P K — personae] person. L*, +filii] ^ lex]ex L* N 3etsubiecit…firmamentum)Y* — rursum) W,rursus B 4 distrinxit C* L*, distinguit E — nec?] et W — demutauit] deput- E* — 5in?*) BO*J* quo) B tantum] tandem W dicentis] indicentis L, dictorum B —— 5/6 praestitit ut] praestituit C*, praestitit L* — 6 efficientis] -ntes

C*

C*

adferret] afferre E*, ferret N — ueritatem] uruerutatem

Marg. 4,1 W f. j2 : quod uerus deus sit — 8 W f. j2 : probasti uerum deum

CAP. 3-5

IO

155

naturae adque uirtutis significatio sermocinantis non adimit, quin potius ueritatem ipsam quanta potest proprietate commendat. Adferre enim dicto efficientiam, naturae eius est quae efficiens id possit praestare quod dicens. In quo ergo tandem non erit uerus ille qui efficit, cum

uerus sit ille qui dicit,

quandoquidem dicti ueritatem facti ueritas consequatur? Deus est qui dixit, Deus est qui fecit. Si in dicto ueritas est, 15

quaero cur negetur in facto. Nisi forte hic dicendo uerus sit, et non sit uerus iste faciendo! Habemus itaquein Filio Dei Deo naturae ueritatem. Deus est, creator est, Dei Filius est, potest omnia. Parum est ut

25

quod uult possit, quia semper uoluntas uirtutis est: quin etiam id quod sibi dicitur potest. Perfectae enim potestatis est, hoc naturam posse facientis quod possit significare sermo dicentis. Adque ita cum quidquid dici potest, idipsum et effici potest, tenet ueritatis naturam ea quae dictis exaequatur operatio. Non est itaque Dei Filius Deus falsus nec Deus adoptiuus

30

aliquid e diuerso demonstrare, per quod non sit Deus uerus. Mihi enim sufficit in eo Dei nomen adque natura. Deus enim est per quem facta sunt omnia. Hoc mihi de eo creatio mundi locuta est. Exaequatur Deus Deo nomine, exaequatur ueri-

20

DIT

nec Deus connuncupatus, sed Deus uerus. Et non necesse est

DCDEN

W'^PRK

VB

GCOTIYZ

7 adque] utque L* — significatio sermocinantis] sermocinatio significantis C L*, sermocinantis LC

E N, adit W, admittit B adimit] ademit L*

8

potest] post N quanta] -tam P* K* pontius C* quin] qui C* L* 11dicens]dices O* — in quo] 10adeferre C*— proprietate] -tatem IN — tandem ergo L — 12ille? N — efficit] fecit WP*K quem in quo L* NPK — sipN — 15quur P* K*, 13 consequatur]-quitur Le — 14es?? negetur] negatur P* — 17itaque]igitur WPK — 18 est?] sic GC p. qur B est? potest omnia] potens est omnia IN est?» E, sic GC p. ras. ras. 19/21 quin ... 19 quia] cuius OC ut) D, et G* eparum Y* potest] post 22dici]dicit EC potestatisest? E* N —— 20etiam]+quiCt 22/23 idipsum et effici potest? E* —— 23 et cffici] et fici idipsud W L* L*,effüciP K ^ potest] possit CcVV BGOJ Y Z Maffei — ueritatis] -tatem L*, -tates G* — 24 exaequatur] exsequatur C P K*, exsequitur Ke, exaequetur L* 26 connuncupatus] noncup- L*, nuncup- O*, nuncupatiuus 25 dei» J* 27e|deE . demonstrare VWGeOJ YZ, nonpCctEN et>N Oc] quod] demonstrandum D C L E N P K, monstrandum W, monstrare B G* 29 28 enim!] + non E, autem Z ^ uerus deus O / Y Z id quod C L*

30 est] + et G mundi] 4- genesis B de eo creatio] de creatore B exaequatur?] exaequatur!] exsequatur C, exaequatus E, exaequetur P* K

exsequatur C, + dictorum B

ueritati] -tate Z

Marg. 5, 14 W f. j2Y : optime docuisti

156

HILARI LIBER V

tati ueritas opere. Vt significatio est Dei potentis in dicto, ita intellegentia est Dei potentis in facto. Et post haec quaero, in Patris et Fili confessione qua auctoritate naturae ueritas denegetur, quam et uirtus nominis et nomen uirtutis in35

pleuit. 6. Meminisse autem legentem oportet, non me inmemorem aut diffidentem earum quae obici soleant quaestionum, de his nunc tacere. Neque enim hoc quod dici solet Pater maior me est et cetera huiusmodi similia aut ignorantur aut non intelleguntur, ut non per haec ipsa ueri Dei in Filio natura doceatur. Sed ordinem responsionis nostrae eum esse conuenit, qui erat propositionis aduersae :ut uestigia inpiae institutionis gressus hic piae praedicationis inculcans, ipsa illa prima euadentis in hoc profanum inreligiosumque iter fallacis doctrinae signa deleret. Dilatis igitur adque in postremum reseruatis euangelicis adque apostolicis praeconiis, omnis interim nobis de lege et

I

^

profetis aduersus inpios pugna sit, ementitam eorum ac fallacem peruersitatem his ipsis interim quibus fallere temptant dictis coarguentes. Neque enim aliter intellegi ueritas potest, quam si falsa ea esse quae ueritati obiecta sunt

6,310:

145 28,

DICPENAISPRE"B

GOTDYZ

31 opere] operi EC, operum B, sic G€ p. corr. est» B ^ dei est Y potentis] omnipot- / — 31/32 in dicto ita intellegentia est dei potentis» L*K 33 fili] filio O* qua] quam L* auctoritate] -tatem C* 34 denegetur] gatur C*?L* lV/ —— nominis] -nes P* uirtutis] -tutes E* 6, 1 melet C*, > L* 2 diffidentem] differentem Le v! earum quae] earumque O* soleant] solent W ^ 3 tacere] -tem L* 4 et» C* P* K* huius..modi P* aut!l]ut N 5 per] opere E*, post Ec in» DEN 6eum]equum EN — esse] - non E 7propositionis] posit- L'** — ut] sic OC in ras. 2, postea addito scilicet 8 gressus] egr- W hic] ita B praedicationis] praecat- E ^ inculcans] -lcas C* 9 euadentis] -ntes D, edentis B, uadentis G* profanum]-no O* 10fallacis]-ciis C deleret] delere / 11 dilatis] del- P* K 12 praeconiis] -conis L* omnis] omnibus C interim] inter C — et» N 13 aduersum E N aduersus inpios? C*L* ^ sit]fitG — ementitam] mentita C* ^ ac]hacE* 14his]

isG*. temptant]-tent G* 15coarguentes DL E N We P KG,-ntis C W*, -ntibus LBOJY Z Maffei aliter» C* L* — aliter intellegi ueritas] ueritas aliter ostendi W, + aliter ueritas intellegi P K p, + intellegi aliter ueritas G 16 quam si] quamuis C* L*, quam silentium P* K* falsa ea] falsae C*, falsa CNE Dose quae > C*, quam O* ^ ueritati quae L*

CAP. 5-7

157

detegantur ; et hoc quidem mentientium absolutiore dedeco-

20

1j

re, si mendacia ipsa proficiant ueritati. Et quidem sensu humanae opinionis commune iudicium est, nequaquam ueris falsa sociari neque haec rerum genera mutuo sibi adsensu contineri : quia per generis differentiam aduersante natura numquam dissidentia coeant, nec diuersa consentiant, nec sibi inuicem aliena communia sint. 7. Quae cum ita sint, interrogo inter uerum et falsum Deum quomodo hoc dictum intellegatur : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Verba sensum enuntiant. Sensus rationis est motus. Rationis motum ueritas incitat. Ex uerbis igitur sensum sequamur et ex sensu rationem intellegamus et ex ratione ueritatem adpraehendamus. Cui enim dicitur : Faciamus ad imaginem el similitudinem nostram, quaero in quo non secundum eum uerus sit qui sibi dicat. Nam sine dubio dictum hoc ex adfectu sensuque dicentis est. Ergo qui dicit: Faciamus, significat secum ad faciendum non dissentientem non alienum non infirmum, sed qui potens sit ad id unde est sermo faciendum. Hoc ergo sine dubio sensisse qui loquitur, quia id locutus est, intellegendus est.

13 Gen: Tr, 26:

DCLEN

W

PK

8 Gen. 1, 26.

VB

GOJYZ

absolutiore] absolutiosae 17 mentientium] -ntum C*? V GO, -ntem PK 19 et quidem] equidem B* dedecore] dede.... G* P*?K, solutiore O] 20 nequaquam] quaquam C* L* sensu] sum C L*? V,-sui N,-susZ haec rerum] sic P! p. corr., rursum L* C* falsa]-sam ueris|ueri E* W' — 21 mutuo sibi adsensu] mutuos sibi assensus N — contineri] -nere JE K natura] 22 aduersante] -ntem (os differentiam] diffidentiam W dissidentia] -ntiam C*L* X 23sint] numquam] nusquam W' ram L* sunt Cc 4et|+adG 3intellegatur] -gatum Y*, -gitur Z EN 7,2interrogo? sequamur] exequamur Z 5enuntiant] nunt- L* — 6incitat] excitat CC Vl dicitur] 8cui]cumLE*PK DVZy — ratione]-nem CFP* 7e!» 10 DCLNWBG]yu faciamus? P*, + hominem sic L*?, dicit Le 12 C e sensumqua sensuque] P* effectu adfectu] 11 dictum» W dissentientem] dissimilem W, dissensecum] secundum P* K, + ras. 2 G^ 14 sermo]+adL* quid E tiendum O* — 13infirmum] firmum C* J esse CCBZ, 15est!? — C* id]hid Y d faciendum]-ndus D ^ quia]quia est?» L* intellegendus] -ndum C*

Marg. 7, 5 W f. j3* : optime

PL 134

158

HILARI LIBER

V

8. Vt plenior autem naturae adque operationis ueritas doceretur, qui sensum suum per uerba eloquebatur, sensus quoque rationem ex natura cum ueritate subiecit dicens : ad imaginem et similitudinem nostram. Vbi est hic falsus Deus, cui uerus Deus dicit : ad imaginem et similitudinem nostram ? Nostram non habet unionem, non habet diuersitatem, non

habet discretionem. Homo enim ad communem fit secundum ueritatem sermonis imaginem. Communio autem falso ueroque non conpetit. Deus qui loquitur, ad Deum loquitur. Ad Patris et Fili imaginem homo conditur. Nomen non discrepat,

15

tenemus,

20

natura

non

differt.

Vna

enim

est imaginis

ad

quam homo creatus est species. Et inter haec ueritas ubi deperit, manente inter utrumque et facti communione et communis imaginis ueritate? Nondum absoluendae huius quaestionis mihi tempus est. Posterius enim demonstrabimus, in quam imaginem Dei Patris et Dei Fili homo conditus sit. Nunc interim hoc an uerus Deus non

sit cui uerus

Deus

dixerit :

Faciamus ad imaginem et similitudinem nostram. Discerne si quid potes in hac imaginis communione uerum adque falsum, et heretico furore haec indissecabilia decide. Vnum

8, 4/5 Gen. 1, 26.

Co

16 cf. infra XI, 49, 18-29.

19 Gen. 1, 26.

21/22

ro, Go:

DCIENIWP.PR

IB

GOTTZ

8, 1ut» CC operationis] -nes O* 2 uerba] uerua V eloquebatur] loq- L*PK 3natura]-ram K* ueritate]-tatemCL* 4hic)Z 5 cui] qui P*K* deus] + deus L* 6 nostram DILCWPKGC, 5 CL*?ENVBG*OJYZ non! habet] si LC p. corr. 7 discretionem] distinct- B — ad] -- imaginem / — 8imaginem? / 9ueroque] unoque L*, unique Le qui» B 10 non» D 11 differt] differit C* una] 4species /— ^ estenim I" — imaginis] + similitudo CCB 12 quam] quem L* species? B] | et» CL* 13inter] ad D, + manente L* — et!» B communione] -nem L* 14 communis] -unionis L*EeNIW imaginis? EN ^ uetitate] -tatem CL* — 15 nondum] + enim Le EN absoluendae]adsolu- C* ^ tempus]sermo B — est]et CF L* — 16enim] autem K demonstrabimus] demonstrat uidimus C* L*, demonstrauimus C€ quam imaginem] qua imagine I/ — dei] deus K* 17 nunc] + et E* 18 an] + iste OJ 19 faciamus C*NPKV*]J, + hominem DCLEWVI1BGOYZH discernesi]discernes CK L* — 20quid] qui L* potes] potest CL* ^ communione]-nem C P* K falsum]-su C* — 21 indissicabilia D, indesecabilia W B G*

de uno uel unum Le

decide] dicide L*

unum] uno L*,

CAP.

8-10

I50

enim sunt, quorum imaginis et similitudinis unum est homo

factus exemplum.

9. Sed sequamur ordinem lectionis, ut ueritas semper sibi cohaerens non demutetur offendiculo falsitatis. Et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit eum. Imago communis est. Deus ad imaginem Dei hominem fecit. Qui uerum: Deum

1j

Filium Dei denegat, quaero ad cuius Dei imaginem a Deo factum hominem intellegat. Meminerit tamen semper per Filium omnia, ne forte heretica intellegentia operationem sibi Dei Patris coaptet. Si igitur ad imaginem Dei Patris per Filium Deum homo conditur, conditur quoque ad imaginem Fili : quia nemo Filio dictum negat : ad imaginem et simalitudinem nostram. Tenuit ergo sermo diuinus rationem ueritatis in dictis, quam opus explebat in factis: ut hominem ad imaginem Dei Deus figuraret, ut Deum significaret nec ueritatem Deo adimeret, cum et in communione imaginis esset Deus uerus, qui in opere efficiendo intellegebatur Deus Filius. 10. O desperatae mentis furor perdite! O stulta caecae inpietatis temeritas! Audis Deum et Deum, audis imaginem

nostram. Quid tu subicis uerum et non uerum ? Quid inseris

02 Gen.-1, 27.

DOMEN

Ww

PK

10 Gen. r, 26.

VER.GOIXZ

22 quorum] ad quorum CCPKBO] — unum est] + est unum C* L*, est 23 exemplum] -plu C*, -plo L*, ad exemplum Le unus C*, unus est WB 2 — sibi semper / semper» D ut] et G* 9,1 sed) E 3dei»P* — eum]illum et) C*L* cohaerens]coheres C*, cohereat L* 4dei» L* . hominem? EN X 5denegat] negat C* Y —— 6/7 per W 8 sibi» Z intellegentia] subtilitas W 7 ne] sed OJ filium] filius E coaptet] coaptae C*, sibi dei patris] sibi dei patri P*, soli deo patri OC dei?» L* — per]etper CFL* V Y Z — coaptet coaptat L* — igitur? /* 9 conditur!] + homo G* si .. dei patris per? E*, suppl. EC omisso per 10 fili] dei fili W conditur?) C* L* ENPK . quoque] si G* p. ras. 12 quam] 11 ergo? D:C* L* EN ad) DOJu negat] denegat communione] -nem 14 cum] tam E 13 deus? C*L* quod N CALSE 15 deus?] dei OJY furor] + ac C*Z, furore ES 10, 1 desperatae] disp- D G*, desperata C stulta] ^ furor desperatae perditae mentis Y perditae C L K* V BG inseris] -tae E,stultitia P*K — 3tu]diu N ^ uerum!et? O* — non) Y* -res W Marg. 8, 22 W f. 54 : admirabiliter inuicte

PL T2

160

A

HILARI LIBER V

naturalem adque falsum ? Quid sub religionis nomine religionem euertis? Quid per unum Deum et unum Deum uerum temptas ne Deus uerus unus sit?

Nondum uaesanos spiritus tuos dictis euangelicis adque apostolicis suffoco, in quibus Pater et Filius non persona sed natura unus et uerus Deus uterque est. Interimte lex sola enecat. Numquid ait Deum uerum et non Deum uerum ? Numquid aliter in utroque praeterquam naturae nomine usa est ? Deum et Deum dixit, quae dixit Deum unum. Sed quid tantum dixisse dico? Deum uerum et Deum uerum per ueritatem imaginis praedicauit. Vsus in nuncupatione primum naturae nomine, utitur deinceps in genere ueritate naturae. Cum enim qui fit secundum imaginem creatur utriusque, non potest non ex uero consistere, quod uterque Deus uerus sit. 11. Sed pergamus etiamnum eo praedicationis nostrae itinere, quo lex sancta de Deo docuit. Angelus Dei ad Agar

1202

3!cb- Gen

DDOGI ENGEL

T0; rr T5

PRCVBEGOLYZ

4 religionis] regionis L* G* nomine] -nem C* religionem] -gionis K*"!, regionem G* — Seuertis] uertis W, auertis O] quid per] quippe EN et unum deum?) EN . 5/6 — uerum deum? LIW P KZ 6 temptas] -tans P*K* ne) N — uerus deus unus EN, deusunusuerus WPK 7 uaesanos] -no EC spiritus] -tum EC tuos] tuus E* P* K, tuum Ee,» N 8 subfoco C, sub loco L* 9 deus] + ds G* est» D 9/10 sola enecat] solenecat C, solaenegat LX, sola necat Le Ec O J, sola negat E* N, solae negat P* K, sola enegat Y* — 10 — uerum deum": EN — 11 aliter] alio EX, aliquo Et, aliquid N, alter Y Z ——praeterquam] praeter quare L*, praeter quod LC postea correcto — 12 dixit! quae] dixitque P* K*, dixit quem /. 13tantum] tandem Cc GCYl deumuerum et deum uerum] deum et deum deum uerum et deum uerum OC ÿ# ras. 12 per] sic OC zn ras. 3 14 praedicauit] -cabit W usus D C* L* V/ GY, usus est CC, usa est LCEWPKO]Ju, usa NBZ nuncupatione]-nem C* 15 deinceps] + dein L* — ueritate] -tatem C L* 15/16 — naturae ueritate O — 16 qui] quod WP*K . creatur] -tor LO* 17 potest] posse Et uero DC* L* ENW'P K, utroque Cc BGOJYZ, ueroque L^ ^ quod] quo V/, quae Y, qui Z

11,1 sedisse Ps pergamus] pergemus O* etiamnum DL*WVWBG*Y, etiamnunc CLCENPKGOJZh 2 itinere] inter (GEI s quo] quod CCENW'Oc YZ . angelus] + enim / Marg. 11, 1 W f. jj : nunc de angelorum ...

CAP.

r1o-ri

I6I

loquitur, et idem angelus Deus est. Sed forte idcirco non Deus uerus est, quia angelus Dei est? Inferioris enim

naturae uidetur hoc nomen, et ubi nuncupatio est generis

PI 136

alieni, ibi existimatur ueritas eiusdem generis non inesse.

Et quidem iam superior liber inanitatem huius quaestionis ostendit. In angelo enim officii potius quam naturae intellegentia est. Et profeta mihi testis est dicens : Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem. Vrens igitur ignis illi ministri eius sunt, et ueniens spiritus angeli eius sunt. Per haec enim nuntiorum qui angeli nuncupantur ac ministrorum ostenditur uel natura uel uirtus. Fit ergo hic spiritus angelus uel hic ignis urens minister Dei, et haec

natura eorum accipit nuntii et ministerii officium. Volens igitur lex, immo per legem Deus, personam paterni

nominis intimare, Deum Filium angelum Dei locuta est, id

est nuntium Dei. Significationem enim officii testatur in nuntio, naturae

20

autem

ueritatem

confirmauit

in nomine,

cum Deum dixit. Hic autem nunc dispensationis est ordo, non generis. Non enim aliud quam Patrem et Filium praedi-

camus, et ita naturam nominum coaequamus, ut ueritatem Dei teneat ex innascibili Deo Dei unigeniti natiuitas. Missi autem et mittentis significatio hic non aliud quam Patrem et

2 Filium docet, ceterum ueritatem non adimit naturae, neque

in Filio perimit natiuae diuinitatis proprietatem, quia nemo

7 cf. supra IV, 25 et 26.

DEGLEN.

3^,

P.R.

LBS

9 Ps. 105, 4.

GOITZ

+ forte non idcirco C* L IW/, idcircofortenon / — 3/4 — 3deus» YZ EN, ^ estuerus] — 7 uerusest]uerus nonestuerusdeus D — 4deus? / quaestionis? I P* K —— W/ / ininanitem EC nobis iam] + non E* N, + 8/9 naturae intellegentia] naturae intellegentiae D, natura intellegenda W 10 angelos suos] testis] gentes C*? L* 9 profeta] psalmista O J 11 igitur] autem O / ignem] in ignem C L*, igne G angelus suus L* iib

EN,illeCBZyg

etueniens] et uehemens Et, et faciens G, sui autem

13acministrorum} D, et ministeriorum W —— ergo] sc 12enim)ÆE OJ urens] ignis]ignes L* 14 hic? Ee EN hic) CC in ras., igitur L Ww ucl et] CCLCEN accepit accipit] —— llorumW 15eorumli ures O* 16 ^ deus per officium] nuntium YN GO Ju ministerii] ministri dei] deum E*N . 19autem]ante C* ?L*, O/ 17deum]dei legem W dixit] 20 deum] deus EN P -mabit ] confirmauit tantum I/YZ 23 innascibili] nasc- C* L* ^ natiuiDCL dixerit W — 22 naturam]-ra EN hic? mittentis] -ntes L* 24 autem] enim CL tas] + est P* K* 26 natiuae diuinitatis] adimit] ademit W 25 ceterum] uerum L* natiuitate diuinitatis C L* ?, naturae

W P* K

162

HILARI LIBER V

ambigat naturam auctoris in Fili natiuitate connasci, ut ex

uno consistat in unum uno; adque ita unum 12. O inpatiens fidei nens silentium! Iam

^

quod per unum non discernatur ex sint per quod unus ex uno est. | calor et desiderati sermonis incontienim et in superiore libro modum

constitutae praedicationis excessimus, cum quando inpie dictum unum Deum ab hereticis arguentes et Deum adque Deum a Moyse praedicatum docentes, ad unius Dei ueram et religiosam confessionem pia quamuis inconsiderata festinatione descendimus. Et nunc quoque alterius quaestionis negotio inmorantes, non tenuimus ordinem constitutum, et dum de Deo uero Dei Filio loquimur, usque ad confessionem Dei ueri in Patre et Filio feruentis spiritus ardore prorupimus. Sed tractatui suo fidei nostrae ueritas reseruetur : quae cum inchoata sit ad securitatem legentis, tractanda tamen áàdque absoluenda plenius est ad desperationem contradicentis. 13. Non adfert itaque demutationem naturae nomen officii. Qui enim angelus Dei est Deus est. Non sit plane Deus uerus, si non res Dei et locutus fuerit et gesserit. In gentem

1523/5! cha Genqr 7,820: DC I ESNNSMWE

PK

I

BIGOLYZ

27ambigat]-git LCN — natiuitate] -tatem W*PK connasci] cognosci Lc E* N, con... OX, consistere OC] ut] quod C^ zzras. — 28uno] hoc EN consistat] tant Z — unum!]uno EN . quod per] sic CC in ras., propter L*,atqueper OJ] ex]ab]/ 29 sint] sunt W, sit PFK B* G*? — quod] unum ut O/ unus] unius N — est] sit P

12, 1 sermonis] -num E* 2 silentium» N in» W superiori LeNOYZu 3 cum quando] quandoquidem G, cum YZ inpiae DCIZLW PK*B* 4 ^ unum deum dictum EN ^ ab hereticis unum deum J/ ^ arguentes] -ntem N — 5a moyse] ad moysen C L* docentes] -ntem N dei» / ueram] uerum P* 6 quamuis] + tamen PKG inconsiderata]inmoderata Le E N — Tet]sic CCinras. — quaestionis] -nes L* 8inmorantes]immoderantes P* — 9dum]cum LCEN — uero deo Z deijdeo Y, »Z . 10feruentis] -ntes DL* feruentis spiritus ardore] per uniti spiritus ardorem E N spiritus]-tu B prorupimus] prorump- /* 11 tractatui] -tatu D C* L* WW suo» P* reseruetur] -uatur B. 12 tamen? P*K 13 absoluenda] obsolu- C*, adsolu- G* ad] sic CC in ras., et L* disperationem P* K*O* — 13- 13, 1 contradicentis non adfert itaque demutationem > C* L*

13, 1 adfert] ad.ert G* gesserit? K

2/3 — uerus deu?

Z.

3e»

PK

ec

PI 737

CAP. 11-14

^

^

163

enim magnam Ismahel adauget, et nomini eius multiplicationes gentium pollicetur. Et quaero, si hoc angeli opus est. Sin uero Dei potestas est, quid naturae aufers ueritatem, cui ueritatis non adimis potestatem ? Tenet itaque naturae uirtus ueritatis fidem, et inter dispensationis suae salutaria mundo sacramenta qui Deus uerus est, nescit Deus uerus aliquando non esse. 14. Et primum quaero, quid significationis habeat Deus uerus et non Deus uerus. Non enim uerbi huius adpraehendo rationem, si dicatur mihi : "Ignis est, sed non est uerus ignis" aut: ‘‘Aqua est, sed non est uera aqua". Et quaero, in quo eiusdem generis ueritas a generis eiusdem ueritate dissentiat. Quod enim ignis est, non potest esse ne uerus sit ;nec natura manens eo potest carere quod uera est. Perime aquae,

quod aqua est ; et per id poteris abolere ne uera sit. Ceterum si aqua maneat, etiam in eo necesse est persistat ut uera sit.

Potest ita demum natura perire, si non sit ;uerum non potest non uera esse, si maneat. Aut Deus uerus est Filius Dei, ut Deus sit ; aut si non est uerus Deus, non potest etiam id esse

I An

quod Deus est : quia si natura non sit, naturae non conpetit nomen, si autem naturae in eo nomen est, non potest ab eo ueritas abesse naturae. BIGICENL

WUIBKRWBIGODnYZ

4 enim » O*

ismahel P K B G, ismael

D C EN V O J Y Z, hismahel L,

multiplicationes] -nis C L*, -nem hismahelem W/ —— adauget]-git DCCWB etlJexN — 6^ potestasdeiO/ ^ quid]quin Y S5gentium) W WO] 8 adimis] -mit D 7 ueritatis] -tates G* aufers] auferes P* K V B 9 inter] in B — uirtus naturae WPKOJYZ tenet] tunc EN ^ sacramenta salutaria salutaria] -riam C* dispensationis] -nes P* 10 — aliquando deus uerus O 9/10 — uerus deus / mundo EN esse] este O* 3ignis est!] EN habeat]habebit N — 2deus? 14, 1 quid] quod. N° 5 eiusdem generis ueritas a generis» O* + deus E* — 4aqualJaquam C

ne]nenon Le, nisi B, ueritate]-tatem P* K*, + ras.60O€ — 6est) E*N eo] in eo VBGYZ 7 manens] manans D, manente E N NME 8poteris] potes L^ — 9 in eo necesse est] CW' — aquae? L* perimae ut» E*N,et PFK — 10 potest] potestas innecesse ut N — eo] quo P*K uerum] uera Lc v! Ec Z natura] -re E*N potest..sinonsit) J*! E* — 12est]essetW 11 maneat] manet D*! — aut]at N, +igitur Oc 12/13non etiam id >I/*, etiam WC, — idetiam O7] deus? uerus W Y Z potest etiam id esse quod deus est] etiam id esse quod est non potest B — 13 naturae] -ra IN deus] + uerus W — — estdeus P KO — natura] matura C*

14 ab] in Y*

Marg. 13, 4 W f. ;6 : admirabiliter de angelo deo Marg. 14, 4 W f. j6Y : exemplis

164

^

HILARI LIBER V

15. Sed forte in eo cum angelus Dei Deus dicitur, adoptionis nomen indulgeatur, et sit in eo nuncupatio Dei potius quam ueritas. Si parum naturam in se Dei tum cum angelus Dei dictus est docuit, in inferioris adhuc ab angelo naturae nomine intellege, an ex se Dei praestiterit ueritatem. Namque ad Abraham homo locutus est, sed Abraham Deum adorauit. Et o pestifere heretice, Deum Abraham confessus est quem tu Deum denegas ! Quas promissas Abrahae benedictiones inpie expectas? Non est tibi ille, ut est, gentium pater, neque in familiam seminis sui per benedictiones fidei suae renatus euadis. Non de lapidibus Abrahae filius excitaris, sed natio uiperarum confessionis suae hostis existis. Non es Istrahel Dei, non es Abrahae successio, non iustificatus ex

15

fide es. Non enim Deo credidisti. Per eam namque fidem iustificatus est et constitutus est Abraham pater gentium, per quam Deum cui crediderat adorauit. Adorauit etenim beatus ille et fidelis patriarcha Deum, et

accipe quam

Deum

uerum,

cui, ut ipse de se ait, non

15, 6 cf. Gen. 18, 2. 9/10 cf. Gen. 17, 4. Mt. 5, 9. 12 cf. Mt. 5, 7. 13 Gal. 6, 16. cf. Gen. r5, 6. 18 Gen. 18, 14.

DGUEBHUNMCW/

1P'Ksn

VébspG

10 cf. Gal. 5, 16.27. 13/14 cf. Rom. 5, 1.

11 cf. 14/15

OY Z

15, 1 in eo cum] cum eo cum I/*!, = cum in eo EN 2 nomen] nominisen /B indulgeatur] indigeatur W, indigeat P* K, indulgetur Oc? J et|ut Y — 3si]sit E, ipsi P* — naturam]-rae N tum» WP*K 4 dei» C*L dictusest) EN docuit|edoc-OJ inb DLCENPKBZ inferioris] inter- IN adhuc] + formae Cc IG Y 7 et] sed D Pey o]obC pestiferae D, pestifer LEeNV/BGOJZy — 8quem] + esse W' denegas] negas G* ^ abrahae]adabrahae E*, > PK benedictiones] -nis C L*, promissiones EN — 9inpie] oimpie Oc tibilibiC 9/10 — pater gentium Y — 10 familiam] -lia P*?K benedictiones] -nis C, -nem LEEREN. 1isuse» DC*LFGE renatus] natus G* euadis] uadis IN de? E* lapidibus]lapidi L* — filius abrahae PC K, filios abrahae P* excitatis] suscit- IV, excitares P*, ex...citaris K*

12natio] nationum E N,

natural/ PK . confessionis] -ne Le EN — suae» Le E N, tuae W GC, ue G* hostis] heres B existis] existes CC — 13es!]ex N — successio] -sso D*1 14eam] eum K namque] neque P* fidem] fides E* — 15est! >GOC et constitutus est >C* L*, et constitutus CC Le B — abraham » Y*1 17 adorauit ?»NC [#1 rauit/ N* — etenim]enim ENG — et!» B 18quam] quem Le G*? Oc cui ut] cui et D E W P K* B, cut et IN

Marg. 15, 7 W f. j6Y : optime

17 V f. j7: mire

PL 138

CAP. 15-16 20

165

inpossibile est omne uerbum. Aut numquid non soli Deo possibile est omne uerbum? Aut cui possibile est omne uerbum, quaero quid desit de Deo uero.

16. Et rogo quis hic est Deus Sodomae et Gomorrae euersor? Pluit enim Dominus a Domino. Numquid non uerus Dominus a uero Domino? Aut quid aliud quam Dominus a Domino ? Vel quid praeter significationem personae in Domino ac:Domino coaptabis? Et memento quod quem solum uerum Deum nosti, hunc eundem so/um iustum iudicem sis professus. Et intellege quod Dominus qui pluit a Domino, non occidens iustum cum inpio, omnem iudicans terram, et Deus et iustus iudex est, et pluit a Domino. Et

IO

inter haec quem solum iustum iudicem dixeris, quaero. A Domino enim Dominus pluit, et hunc iustum iudicem non negabis qui pluit a Domino. Abraham enim dixit, pater gentium non utique infidelium :Nullo modo facies hoc uerbum, ut occidas iustum cum inpio, et erit vustus tamquam inpius. Nullo modo, qui iudicas terram, facies hoc iudicium. Hunc ergo Deum iustum iudicem necesse est et uerum Deum esse. Tuo

20

te, inpie, teneo

mendacio.

Nondum

ex euangeliis

Deum iudicem profero. Lex mihi iudicem Deum locuta est. Adime Filio quod iudex est, ut auferas quod Deus uerus est. 16, 2 cf Gen. 15524. Gen. 18, 25.

DGIENvWu

PAK:

6 Ep. Arii ad Alexandrum, supra IV, 12.

PBGOTYZ

19 numquid] quid O*! omnem C* L*, > Y*

13

soli] + uerbo C L*, solido P*

20 omne!]

20/21 aut cui ... uerbum? E* NYZ

2 gomurrae Le P* est deus hic y 16, 1 rogo] + ras. 3 PC 3 — domino uero D pluuit V/G (ita et in sequentibus) euersor] uersor E quid] numquid Le V/ GOc JY Z, non quid O* — aliud] alius Z | 4quid] 5 domino ac domino] dominum ac dominum C Le, qui L*, 5N, -- aliud W et? EN coaptabis]-tauis W acJet E,hac O* dominum ac deum L* nosti] nosci C*, EN 6Guerum »CL*B,etuerum quod] quo Ct,» N nos et L*, nosti et Le

iustum » C L*, istum K*

6/7 solum iustum

iudicem? D — 7sis? DC* L*,si E* — professus]-ssum D

qui» C* L*

8 occidens] -dendo D Pe, accidens P*, occidit E N, occides G*, occidet Y Z

iustus] 9deus] dominus Du | e?» ENP*K cum] + domino/N + adominoqui 12negabis] negauis W +etGe — ^ iudexestiustus E DCLWG facies] facias nullo] nulli W 13infidelium]fid-G pluitB facies] facias P Kee, 15inpius] pius L*,impies / P 14occidas]-des O* etjut P*K — 16/17 — uerum esse deum E N, facis / — 16hunc]hoc E esset PC iterum exp. t — 18 inpie] inpio B, o esse] 17 OJ esse deum uerum euangeliis] -licis P* K — 20 uerus] = mendacio teneo EN inpie OC EN — est?] es C* uerax

166

HILARI LIBER V

Eum enim solum uerum Deum, quem solum iudicem ius-

tum, professus es ; et quem iustum iudicem doces, hunc non

2

An

PL 139

potes secundum te Deum uerum negare. Qui iudex est Dominus est, potens ad omne uerbum est, benedictionum aeternarum sponsor est, piorum inpiorumque iudex est, Abrahae

Deus est, ab eo adoratus

est. Ementire

saltem

aliquid per hanc inpiam et stultam uerbi tui inpudentiam, unde non uerus est. 17. Non perimunt naturae ueritatem caelestis misericordiae sacramenta. Sed nec sanctorum fidem species, quae ad

A

?5 o

fidei uisionem coaptatur, eludit. Sacramenta enim legis mysterium dispensationis euangelicae praefigurant, ut patriarcha uideat et credat quod apostolus contempletur et praedicet. Namque cum lex wmbra sit futurorum, ueritatem corporis umbrae species expressit. Et Deus in homine et

uidetur et creditur et adoratur, qui secundum plenitudinem temporis esset in homine gignendus. Namque ad uisum species praefiguratae ueritatis adsumitur. Visus est autem

tum tantum Deus in homine, non natus est ; mox etiam hoc quod est uisus, et natus est. Ad ueritatem uero nascendi

familiaritas proficit adsumptae ad contemplandum formae. 156160125

DCLEN

17: Hebr

310: 1-

W(usque ad v.17,4)

PK

VB

GOJYZ

21 — iustum iudicem EN — 22 es et] esset G quem] + solum W non» WP*K 23 potes] potens C ^ negare uerum deum W, uerum deum negare i uerum» EN negare] generare C* L* 24 potens] potes C*, potest IW P* K

est?» L*, et P* KB, est et PC

impiorumquae K*, atque impiorum Z ementire]

et mentiri

CIL*,

— 26 es!)

et mentire

ENG*

IC, te mentire

DIVS G*05Y Z7 salutemeP S K^ 27 inpudentiam] inprud- B non] de non C*, denuo L* est] sit Lev! W, » P*K

25 est!

W

— abeo» D E

saltim

28 unde

17, 1 caelestis] -tes D — 2 fidem] fides DZ* — ad» L* 3 coaptatur ENPCKCW, -tantur DCLVBGOJYZ y, coaptur P*K* eludit DCL*PKG, -dunt LeWBOJYZny, et uidit E, et uidet N, et ludit W sacramenta]-ntum B 4-18, 13 euangelicae ... esse coepis desunt in W, uno folio deperdito 4 praefigurant] -rat B — ut] et N — 5contempletur] -platur D Pc Key, conplectitur P* K* 6. praedicet] -cat Du Texpraessit CL; I^G« .. et] uto deus> L*

ueritatem] -tate D inDicé hornine] -nem L* et?» B 7/9 et uidetur ... esset in homine? IN — 9 temporis] corporis Z in homine gignendus] in hominem gignendus E, gignendis in homine P* K*, gignendus in hominem P^, gignendus in homine K^, in homine generandus B, in homine. gignentis Y ^ 1Ü0praefiguratae? B — ueritatis» IN 11tum]tuncG homine]-nem C L* etiam] sc Dlinras. — hoc» OJ 12 quod? N est!» B 13 proficit] profecit EN — formae] -ma D, -mam Y Zu

CAP. 16-18

- —

20

167

Species illic homo per Deum secundum naturae nostrae infirmitatem uidendus adsumitur, hic pro naturae nostrae infirmitate nascitur quod erat uisum. Accipit umbra corpus, et species ueritatem, et uisio naturam. Non tamen Deus a se demutatur, cum in homine nobis aut uidetur aut nascitur, familiari inter se proprietate et natiuitatis et uisus: ut quod natum est uisum sit, et quod uisum est nasceretur. Et quia nondum nobis conlationis euangelicae ac profeticae locus est, institutum interim ex lege ordinem persequa-

2 —

iudex praedicatus, et cum

30

PL 140

mur. Probaturi enim postea ex euangeliis uerum Dei Filium natum in homine fuisse, nunc uisum interim patriarchis in specie hominis Dei Filium Deum uerum doceamus ex lege. Namque cum Abrahae homo uisus est et Deus adoratus et pluit Dominus

a Domino,

non

ambigitur quin quod pluit Dominus a Domino ad significationem Patris et Fili lex loquatur, neque rursum existimandum est quod patriarcha nescierit quin Deum uerum adoraret, quem Deum intellegens adorabat. 18. Habet autem non exiguam perfidiae inpietas ad intellegentiam uerae fidei difficultatem. Angustum enim inreligiositate sensum religiosae doctrinae institutio non adit. Ex 26/27 cf. Gen.

DCLEN

Pk

18, 1-3.25 ; 19, 24.

VB

COJYZ

14 species L B Ge, speciei D E PSY Z p, specie si C G*?, specie N P* K, 16 uidendus]-ndum N species si V, » OT — 15 infirmitatem] -tate DC umbra] ENOJYZ accipit] -piat CC, accepit infirmitate] -tatem C L* nobis} 18 demutatur] mut- D* 17e!) N corpus) E*N ae N

L*

aut) C*

19proprietate]-tatem C* — et!) LC — natiuitatis] tas

21 nobis] EN — est?] s PC p. corr. 20est]sit ut]et O*] CE ES ac ptofeticae} euangelicae] -lica N conlationis] -nes G* uobis N 22est)EN X institutum] -tutu / CC, institutus E N O* J, institus O*, EN 23 enim] + sumus L* EN JZ persequamur] proseqinstitum Y 25 PKB homine] -nem 24 in homine » E uerum] 4- deum B D* et?]est — O] -tur adoratus] 26 — ex]etN — L* C D doceamus]docemus pluuit L*V/G, placuit N — non] et non O* 27 praedicatus] -tur OJ pluit dominus a domino) V# ^ 28quin] quod quin ambigitur non 27/28

a domino] an non E* N, an non a domino Et quid L* ^ pluit] placuit N quin 29 lex loquatur] eloq- J — 30 nescierit] nescirit C*, nesciret L deum] qui deum K, qui non EN

31 adoraret] adoraueret L*, adorauerit

B LeEN,adorate O* — quem deumintellegens adorabat »EN . quem]qui adorabat] adoraret P* K ad » perfidiae] -da B, sic OC p. corr. 18, 1 autem] + difficultatem / O* -stam ] angustum J » tatem difficul N uerus 2 uerae] CLE J3sensum]-su G* — adit] inreligiositate] -tatem C LX, -tatis N OJYZ audit C*, » E, addit N, adiit P* G*? 377

3/4 ex quo] id quod E*, .d-que EC

168

A

HILARI LIBER V

quo fit ut, quae ad sacramentum salutis humanae Deus in homine nascendo gessit, mens inreligiosa non capiat, dum opus salutis suae non intellegit Dei esse uirtutem. Et contemplando partum natiuitatis, infantiae infirmitatem, pueritiae profectum, iuuentutis aetatem, corporis passiones et passionum crucem et crucis mortem, per haec non sentiunt

IO

Deum uerum, cum haec in se ad naturam genuerit, quae sibi non erant antea in ueritate naturae:

ita ut naturae non

amitteret ueritatem, neque homo factus Deus esse desineret, cum qui Deus est homo esse coepisset ; — non intellegentes non nisi ex ueri Dei uirtute esse, ut quod non esset esset nec tamen quod esset esse desineret: cum naturae infirmis adsumptio non esset nisi ex potentis uirtute naturae, quae cum in eo quod esset maneret, posset tamen esse quod non erat.

O heretica inprudentia et stulta mundi sapientia, oppro20

brium Christi non intellegens Dei esse uirtutem, et stulti-

tiam fidei non sentiens Dei esse sapientiam! Deus ergo idcirco tibi Christus non est, quia qui erat nascitur, quia qui indemutabilis est crescit aetate, quia inpassibilis patitur, quia uiuens moritur, quia mortuus uiuit, quia omnia in eo

18, 20/21 cf. 1 Cor. 1, 18-25.

DCLEN GOJYZ

23/cfa 156.727 46.

W (inde a v. 18, 15: -set; non intellegentes)

PK

VB

4ad) N uirtutem] -tute C — et] ad Le V1 contemplando] -ndum C*L ?Tpartum] pactum O*, + ras. 6 PC 8passiones]-nis C*G* — 10 — uerum deum NG in) ENY . genuerit] rint EN — 11 antea) EN ueritate] -tatem C* L* naturae?» D 12 amitteret] adm- C* J, ammL*,obmitteretur E, omitteret N desineret] disiniret E — 13 homo] + non TRE esse» J* coepisset] -ssent L* 14 uirtute] -tem D esse ut D V GO] Y, esset C* L*, esse potuisseut CCLcENWPKBZ esset!] erat YZ esset?) L*, esse E, esse inciperet PK — 14/15 non esset!... desineret] non esse potuisset esset desineret W esset? nec tamen quod esset? N° 15 desiniret C L*, desiret E infirmis] -mioris L^ J, -mitas N, -mus P*, -mae K 16 adsumptio] -mpta N esset] esse Y — potentis] -nti Y ^ uirtute] -tem C L* P* K*, -tis W* — naturae quae] naturaeque C P*?, naturaque K*? 17in?»N eo]-cumY maneret] manere W + tamen posset D*,

posse tamen Y non) C*L* 19inprudentia]impud- N stulta] -ltitia C* sapientia] -tiam P* K* — obprobrium WP KB, obproprium G 20 intellegens] -gis EN —— 20/21 uirtutem ...sentiens deiesse? E — 21 dei] fidei N 22non5 O* 23 inpassibilis] qui inpassibilis Cc B —— 24 quia uiuens moritur? G* uiuit] uixit D Marg. 18, 18 W f. 54: id est homo

PAT

CAP. 18-19

169

contra naturam sunt. Rogo hoc quid aliud est quam omnipo-

25

tentem esse, quod Deus est?

Nondum uos sacra et ueneranda euangelia contingo, ut ex uobis Christus Iesus in his passionibus Deus sit. Ex lege enim estis, et oportet eam docere quod per adsumptam

30

infirmitatem non amittat Deus esse qui Deus est. Sacramentum enim fidei nostrae mysteriorum suorum uirtute testata

est.

A

19. Adesto, adesto nunc mecum fidei tuae Spiritu aduer-

sus uenenata infidelitatis sibila, sancte et beate patriarcha

An

Iacob, et in lucta hominis inualescens benedici te ab eo fortior depraecare. Quid istud est, quod inbecillum oras, quod ab infirmo expectas ? Hunc cuius benedictiones rogas, conplexu tuo ualidior elidis. A gestis corporis tui mentis tuae opus dissidet. Aliud enim quam agis sentis. Tenes in gestu luctae tuae hominem infirmum. Sed hic tibi homo Deus uerus est, non ex nuncupatione sed ex natura. Non enim

adoptiuis benedictionibus benedici te postulas, patriarcha,

sed ueris. Cum homine luctaris, sed Deum facie ad faciem

uides. Non hoc corporis oculis tui cernis, quod uisu fidei tuae sentis.

Infirmis

secundum

te homo

est, sed anima

tua

secundum uisum Deum saluata est. Iacob in lucta es, post

19, 3/15 cf. Gen. 32, 24-30.

DCILEN.UL

PKoWB

GOJYZ

contingo] -gunt 25naturam]-ra D — 26deus» O] — 27uos] -- o0O^ adsump29 quod] quo B deus] + uerus CCB CL* 28inhis) Ec + esse deus! IN tam]-taC ^ 30amittat] adm- C, amm- L* E, amittit PKB DCLWPKVBGOJYH 31 nostrae E NZ, uestrae qui] quod L* testata] testa L*, testatus L^, + scilicet lex OC

2 sanctae P* aduersum W 19, 1 adaesto^: C ^ adesto?) NYZ inualescens] conual- L*XW — 4 fortior] 3illucta E* DCW beatae hunc] 5 expectas] expetis EC istud] ist G* -tiorem E*, fortior et Ee ajadsss 6elidis]edidis E, relidis vx benedictiones]-nis CL* huius E in gestu 7 agis] magis C* L* E*G*? tui D, + tuae W* 8luctae] lectae DNP*BGJY Z,ingenitum C, in gestum L E P* KWVO

Y*

tuae) C*L*

— sed) L*

homo) W

10 adoptiuis] -ptibis W,

corKV/ — 12uides] uidis D* C*?L* 11 facie] faciem W/P* -ptius G* B, — corporis tui oculis E N P KO J, oculis corporis poris oculis tui D C L W V 13 uisu] -us G* tui G, oculis tui corporis Y Zu — cernis] cirnis Q* salYZ deum]dei 14 infirmis] -mes D, -mus Ce Le Ee N Pe G OJYZu post] nam post B es] est C*K uata] salua D CC E G*

Marg. 19, 2 W f. 58 : nunc de lucta iacob

170 ^ ^

20

HILARI LIBER V

fidem postulatae

benedictionis

Istrahel es. Subditur

tibi PL 142

secundum carnem homo ad mysterium passionis in carne ; Deum in carnis infirmitate non nescis ad sacramentum benedictionis in Spiritu. Nec aspectus inpedit quin fides maneat ; nec infirmitas auocat quin benedictio postuletur; nec homo efficit, quin qui homo est Deus sit. Nec qui Deus est, non Deus uerus est : quia non potest non Deus uerus esse,

^

qui Deus est et benedicit te transferens nuncupando. 20. Tenet adhuc sacramenti euangelici ordinem legis umbra, et apostolicae doctrinae ueritatem mysteriis suis ueri aemula praefigurat. In uisu somnii beatus Iacob Deum uiderat. In somnio sacramenti reuelatio est, non corporalis contemplatio. Nam et per scalam descensus et ascensus angelorum ad caelum demonstratur, et super scalam incumbens Deus ostenditur, et interpraetatio uisionis reuelatio-

nem somnii profetauit. Nam patriarchae dictis et domus Der et porta cael? locus esse hic uisionis ostenditur. Et post multam gestorum eius enarrationem sequitur :Dixit autem

20, 3/8 cf. Gen. 28, 12-17.

D'COBENSS

PRIT

8 Gen. 28, 17.

10' Gems

T.

CGONrZ

15 postulate C istraheles] israhel es et LCE, isfl et N*, est et NC, israhel est K, istrahelis Y ^ subditur]-tus B tibi]biC*, > L 16 carnem] -ne D in carne] in L*, in exp. L6, postea correcto 17 infirmitate] -tatem P* K 18 benedictionis in] benediction /C*, benedictionis L* fides] sic C* p. cr. — 19quin|qui G* benedictio]-tione P* K*? 20 homo] + infirmus B efficit] officit B sit] non sit PK B 20/21 sit nec qui deus est non deus? N° 21 — uetus deus! D W*, deus uerus deus We —— est?] sit CC Lc B non?] nisi / ^ uerus deus? W — 22 qui deus] quidem P*K est} CET et benedicit te transferens nuncupando P K,» D E* N, et benedit / transferens nuncupando C* L*, et benedit / transferendo et nuncupando C®, et

benedicendo nuncupando nuncupando nuncupando

et transferendo et nuncupando C* Et B Z y, et benedit / transferens + #g ferens LC, et benedicit transferre nuncupando W, et benedicit 7 Y, et benedicit transferens nuncupando G O J, et benedicit Israel comi. i1 in nota

20, 1tenet]tenec C*, teneat N° euangelici]-gelii C L* —— legis] + et E* 2 doctrinae? P* ^ mysteriis suis] mysterii sui EN B — ueri] uiri D, » EN J3aemula]..ula O* ^ uisusomnii] uisu somni C J, uisus omni P, uisus somnii K* 4 est] + et Z 5 per] super E* asensus demonstratur ad caelum B 6/7 ^ deus incumbens E N 9 porta] prophetae EX, portae EC — locus] + locus E hic] his D,» B ^ hicesse EN . 10 multam] multum P* Marg. 20, 5/13 W f. 59 : inuicte docuisti

P* K 6 — 8 et] + hic E esse] esset W* K, + eorum Z

CAP. 19-20

1j

20

I71

Deus ad Iacob : Surge et descende in locum Bethel, et habita ibi, et fac ibi sacrificium Deo, qui uisus est tibi cum recederes a facie Esau. Si euangelica fides per Deum Filium ad Deum Patrem habet aditum et non potest Deus nisi per Deum intellegi, nunc Deus qui honorem Deo incumbenti in scalam caeli postulat, docete unde non uerus sit. Aut quae in utroque naturae diuersitas est, ubi eiusdem naturae unum adque idem nomen est ? Deus uisus est, Deus de uiso Deo loquitur. Non potest Deus nisi per Deum intellegi, sicuti nec honorem

a nobis Deus nisi per Deum accipit. Nam honorandus esse

non intellegetur, nisi iste docuerit honorandum,

nec Deus

scietur, nisi hic Deus scitus sit. Habet dispensatio sacramentorum suum ordinem : ad Dei honorem per Deum docemur.

25 Tenet natura suum nomen : non aliud uterque quam Deus est. Et inter Patris et Fili naturae

unius nomen

unum,

14/15 cf. Io. 14, 6-7.

DORBENVWIESOPKIUB

GOIIZ

T2 fac descende] ascende D y, discende CIF 11 surge et] surgens W L* W sacraficium B, CC sacrarium sacrificium] GYZ ibi? — offer G*XYZ 12/13 facieesau] + fratris tui C* B, fratris uisus] si Pep.corr. — est? O* deum?» V/ — 15additum 14euangelica] -gelia P* K* tui W, fatiesau O* scalam] -la intellegi] intelli Y ^ 16 honorem] + sibi CcENP*K Z

caci]deiW ^ 17docete unde Cc W P! V/B G* 20* ? Y Z, dominus CcYZ unde D, docet unde C* L*?, doce unde L^ G^ y, docete eumdem E, docet in eundem N, docet eunde P*! K*, docet et unde Ke, doceto unde Oc J

utroque] sic LC in ras. 2 ^ 17/19 aut quae ... nomen est? EN, qui ita scribunt : 18 diuersitas est ubi non uerus sit deus. uisus est deus. uiso deo loquitur. uisol de» EN eiusdem naturae» O*] — est? B — 19 — est nomen Z in dese ut est, ianua hic sit] scitus ... potest non 20/23 B 20sicutW uisu L In euangeliis testatus est. hunc dauid caeli portam profitetur in psalmo (E: + accipit] accepit L* Y EN, Leme 447.23. — 21 deus» D psalmo habetur) L* PK G* /YZ, -gitur ur] intelleget 22 — nam] namque CCWPKOJu habet] + ergo LC N, habetur ergo -geretur / — deus) B — 23hic? PK -deum]-424suum]suorum L* EN, ) PFK — addei honorem »E E docemur] EN qui et uita est et porta/itaque L^, + qui et uia est et porta uterque] loquens iste 25 tenet] + itaque EN docetur Et, edocemur N -- unius naturae EN inter] in P* 26 et!] est et WPK EN

PI 45

172

HILARI LIBER V

quaero quomodo Deus Filius a se possit degenerare, ne uerus sit.

21. Non est de Deo humanis iudiciis sentiendum. Neque enim nobis ea natura est, ut se in caelestem cognitionem suis

uiribus ecferat.

A Deo discendum est, quid de Deo intelle-

gendum sit, quia nonnisi se auctore cognoscitur. Adsit licet saecularis doctrinae elaborata institutio, adsit uitae inno-

IO

centia, haec quidem proficient ad conscientiae gratulationem, non tamen cognitionem Dei consequentur. Moyses in reginae filium adoptatus et omnibus Aegyptiorum doctrinis eruditus, cum utique ex naturae adfectu Hebraei iniuriam morte Aegyptii ultus esset, Deum tamen paternarum benedictionum nesciebat. Namque ob metum caedis proditae Aegyptum derelinquens, cum in terra Madiam ouium pastor esset, ignem in rubo sine concrematione rubi contuens, Deum audiuit et nomen interrogauit et naturam cognouit. Neque enim haec de Deo nisi per Deum cognita esse potuissent. Loquendum ergo non aliter de Deo

21, 8 cf. Exod. 2, 16.

8/9 cf. Act. 7, 22.

10 cf. Exod. 2, 12.

11/15

cf. Exod. 2, 14-15 ; 3, 1-14.

DCE

NM

27 filius] +

PK

3B 1G:

honorem

377.

sibi dei postulans

LCEC,

+

honorem

sibi dei

postulasse E*, + honorem sibi dei postulasset N a se) EN, a deo B possit] posset NB degenerare] generare W, denegare PKYZ ne] + non Gt, quod YZ uerus] + deus E 28 sit] Leme E N addunt : cum praesumtio diuini honoris naturae in se diuinae protestata (L^: prestata) sit ueritatem. hanc autem post (E* : potest) sacramentum in (> E N) initio cum iacob iuste locutus est ;qui etiam ante adsumptionem carnis et (ut E* N, » Ec) uisus est et (+ ut E?) uia dei deus adorandus esset et porta.

21, 1sentiendum] sic D! p. corr. uti E L* V

se] ne N

in]ad B

— 2enim? L* ^ nobis]nominis 3 uiribus] uirtutibus B! p. corr.

G,etferat D, efferat C Le W Pc O J Y

Zu, haecferat

EN P* KB

D — ut] ecferat adeo]

adeo EN . discendum] discensum W/ quid] quod DPK . de) P*K* 5 saecularis] saeculis D institutio] stit- C* L* 6 conscientiae] scientiae D 7 tamen] + ad EC consequentur] -quenter E, -quitur P* K 8 reginae] regi.nae L*, regione aegypti in Y Z omnibus EN V”BG, omniumDCLWPKOJYZ aegyptorumL 9eruditus]-tis L* adfectu] eff- W 10 aebrei C* L*, haberet YZ morte] -tem W' P* B aegypti CL* W esset] esse C* 11 benedictionum] -nem G* ob] ho CHE* 12 terra] terram LP K Y | madiamCLNWPKV/G, madia D, madian EBOJYZh 13 — pastor ouium i 14 audiuit et] audiet L* 16 potuissent] -sset W*1 ergo] itaque / — non aliter de deo» N Marg. 21, 13 W f. j9Y : de ... in rubo

CAP. 20-23

173

est, quam ut ipse ad intellegentiam nostram de se locutus est.

22. Angelus Dei est, qui inigne de rubo apparuit, et de rubo in igne Deus loquitur. Habes dispensationem in angelo, quia in angelo officium est non natura ;habes in naturae nomine

Deum, quia angelus Dei Deus est. Sed forte non uerus est ?

E

o

Numquid non uerus est Deus Abrahae Deus Isac Deus Iacob? Horum enim angelus de rubo loquens Deus in

PL 144

aeternum est. Et ne adoptiui nominis fureris occasionem, loquitur ad Moysen Deus ille qui est. Ita enim scribtum est : Dixit autem Dominus ad Moysen : Ego sum qui sum. Et dixit : Sic dices filiis Istrahel : Qui est misit me ad uos. Coeptus ab angelo Dei sermo est, ut sacramentum intellegatur humanae salutis in Filio ;idem Abrahae Deus et Isac et Iacob est, ut el naturae suae nomen sit ; mittit deinde ad Istrahel Deus qw: est, ut uere intellegeretur esse quod Deus est. 23. Quid ad haec, inefficax hereticae inpietatis stultitia,

uaesano spiritu mentiris, et contra tantorum patriarcharum scientiam generosi seminis tritico urendam zizaniam sator

22, 5 Exod. 5, 6.

9 Exod. 5, 14.

23, 3/4 cf. Mt. 13, 24-30.

DCLEN

W

PK

VB-GOJYZ

dispensationem] + 2habes]habens CC E N GF? Y Z 22, 1de]inW 2/3quiain angelo? — deiCCB + angelo] PC locutusest + K, P* locutuses natura] -rae ECN 3 officium] -cii EC E*, quia in angelo nomen Et 5 numquid non uerus est? EN WB habes] habens CCE N G*?YZ V B, isaec isac DCceL*ENW abrahae] + et WV BGOJYZu isac] + et C*, isaac LCPKGOYW, ysaac JZ (item infra |. 12) fureris] fereris O*, 7 adoptiui] adoption C*! LWVBGOJYZu utereris /, subintroduceres Y, + subintroduceres Z

occansionem C L* V,

10 dixit?» EN, rursum W + ras. 3 O,-ione J — 9 dominus] deus B I7, est iacob et isac et deus 12abrahae — W me? dices] dicis C L* P* K*B—

deus abrahae deus et isac et deus iacob est D, deus abrahae deus isac et deus iacob est C L*, abrahae et deus isac et deus iacob E*, deus abrahae et deus isac et deus

7- deus istrahel E, EN 13ad) 14 intellegeretur] -gatur W inpietatis stultitia] heretice B 23, 1 inefficax] infelix B, o ineff- Oc : zizaniam] -nia 3 urendam] uerendam L* N, urenda LeO] stultitiae B

iacob est Le Ee NWPKBGOJYZy deus istrahel deus N — deus» W

LOJ

Marg. 22, 5 W f. 6o: admirabiliter 60 : quis angelus qui deus est

— 8 W f. 60 : uincibiliter (

^ 11W f.

174 A

10

15

HILARI LIBER V

nocturnus interseris !Sed si Moysi crederes, crederes et Deo Dei Filio, nisi forte negabis quod de eo Moyses locutus sit. Quod cum negare uoles, audies uerbis Dei : 57 enim crederetis Moysi, crederetis forsitan et mihi. De me enim ille scribsit. Arguet te plane, arguet ille toto legis uolumine, quam manu mediatoris per angelos dispositam suscepit. Et quaere an qui legem dederit Deus uerus est, cum utique mediator sit ille qui dederit. Aut numquid non obuiam Deo Moyses populum eduxit ad montem? Aut numquid non Deus descendit in montem ? Aut forte falsum hoc et adoptiuum potius naturae suae nomen est? Intellege personantes tubas et lampadum flammas, et e monte aestuantem fornacium fumum, et ad aduentum Dei consciam humanae infirmitatis trepidationem, et a populo orato ad loquendum Moyse confessam sub uoce Dei mortem. ' Tibi, heretice, non est Deus uerus, quo Istrahel tantum

20

loquente mori timuit? Vocem eius humana infirmitas non tulit. Tibi idcirco Deus non est, quia ut audires et uiueres per infirmitatem hominis est locutus? Moyses montem adiit, diuinorum et caelestium sacramentorum cognitionem qua6 Io. 5, 46. 89 22 cf. Exod. 24, 18.

ID UI ENERO

Gal 5» ro: 11/18 cf. Exod. 19, 17-20; 20, 18-19. 23/28 cf. Exod. 34, 28-55.

VADO

YE

4 nocturnus] n..turnos P*, ne turnus K* crederes!] credideris E N crederes?) L, credens E, credes N° 5 quod de eo] quodquod do C*, quidquod de L*, quodeo W sit] est C*L*W — 6 quod cum] quodsi W uoles] uolueris YZ ^ audies]audi N uerbis|-bo P K,-bi Z* crederetis] crederitis G*, credideritis E 7 crederetis] crederitis G* forsitam DX HESS ^ et mihiforsitan DE scribsit] suscripsit W 8 arguet!] arguit O/ arguet?]| + et E, + te PK, arguit OJ ^ ille arguet? plane Y uolumine] -minis Y* ^ 9 dispositam] + perangelos(4g) EN — suscepit] accepit EN — 10est] sit .:WPV/BGeOJ ^ deussituerus / ^ utique]

itaque DB 11aut) C*L* — 12eduxit] deduxit C* numquid] + non obuiam deo (dg ex /. 1) E* descendit] discindit L* 13hoc) G* et) PEUX potius] + quam CCBu 14 intellege personantes] intellegere sonantes E* N, intellege resonantes Ec — 15et!) EW — e» E monte] -tem E aestuantem] -nte KYZ — ad) ENV Y 16 aduentum] -tus Z consciam]-scientiam E Y Z — 17 orato] adorato D PC, rato W*! loquendum]-ndoW/ moyse]-i L* EN O7 Y Z,-sesW 18deiy J*, suppl. JC ante uoce 19nonest] + nonest(dg) Y ^ deus» O* ^ uerusdeus EN 20 loquente] -ntem C L* E P* K* uocem] et uocem GO /u eius] cuius Z 21utaudires etuiueres) N ^ audires]-ris L* —— etuiueres? E uiueres DW Pe, uideres CLec P*KV BGOJYZy, uideris L* 22 hominis] -num E* N, humanis /* ^ locutus est W moyses] + in Ce G* — adiit] adit C P*, dit /L*, audiuit E*, adiuit Ee I

DW

23 cognitionem] -ne

D Z*

CE

PL 145

CAP. 23-24

175

draginta dierum ac noctium tempore adeptus est, omnia instituit, 25 secundum speciem ostensae sibi in monte ueritatis

er familiaritatem loquentis ad se Dei gloriam claritatis

inconspicabilis sumpsit et corruptiuam uultus sui speciem

lux intolerabilis uicinae maiestatis inpleuit. Deum testatur, de Deo loquitur, ad hunc adorandum cum laetitia gentium

30

angelos Dei aduocat, huius placitas benedictiones Ioseph uertici inpraecatur. Et post haec solo concesso ei nomine, audet quisquam negare quod uerus est? 24. Nunc quia omni hoc sermone nostro demonstratum existimamus, nullam interpositam intellegentiae rationem

fuisse ut Deus uerus et Deus falsus in sensum humanae mentis

incideret,

Dominum

cum

Deum

et. Deum

et Dominum

et

lex locuta sit; neque in nominibus naturisque

significatam diuersitatem fuisse, ne non secundum nomen

naturae et natura nominis posset intellegi, cum uirtus Dei

potestas Dei res Dei nomen Dei in eo esset, quem Deum lex

praedicabat ;— quae secundum sacramenti euangelici distributionem ad personae significationem demonstraret et in creando

oboedientem

mundo

dictis

Dei

Deum,

et

in

figurando homine communis secum et Dei imaginis Deum

creatorem, et in iudicandis Sodomitis iudicem Dominum

25 cf. Hebt. 8; 5.

DCLEN

W

PK

a

29/31 cf. Deut. 32, 43 LXX ; 33, 16.

VB"

GOJYZ

25 ostensae sibi in monte} 24 ac] et B, hac O* — noctium] notium O 26 — ad se loquentis C Le, adsequentis L* monte] -tem WB uicinae] 28 lux>»/* 27 corruptiuam] consumptiuam L* dei» P* laetitia] / oradorandum] O* unc ad E*, adhuc 29 ad hunc] -na E huius] aduocat] + et J jam C* L* G*? — 30angelos]-lus L — dei? E iosepDL*, P*K*G* -nis s] benedictione — O* s placitas]-tu —— EN cuius 31 haec] + con L*, hoc W 30/31 — uertici ioseph Z iosef CT nomine] nomen I^ PK ^ ei] et E* P*?K, DEC concesso] confesso 32 audet] aut Y ^ hoc omne omni]-is E ^ hoc] sic E*, hac EC 24, 1 quia] qui O*

EN

W, hoc omni B

sermone] -ni E* N, -nis Ee

demonstratum] -andum W^

2/6 rationem fuisse ut deus uerus ... significatam diuersita) L* ^ 3 falsus] 3/6 ut deus uetus ... in sensum] in sensu O*, incessu Y Z -um V cum] cum 4incideret] inciderit W, incederet Y Z diuersitatem fuisse? C* — 7 CP*K* e naturisqua N* inb 5 OJZ et?» Z cumque Y, quae + 8res] K* posse Z, Y J LO C* possit posset] naturae) E — et) EN eo]eos C*L* | 9quae] quem L* E, quam EN nomen]etnomen ac] 12 homine] -nem CcP* K*G — communis] -ni euangelidi]-gelii O* N iudicandis]-catis WP K imaginis]-nem P*K — 13 in) G* et»?B G* corr. 5. OC sic aj — ? CCENG* deum C*?, 5c ] dominum

176

HILARI LIBER V

Domino, et in largiendis benedictionibus et decernendis CÓ ^

mysteriis legis angelum Dei Deum: ut ad salutarem confessionem in Patre Deo et in Filio Deo Deus semper ostensus, naturae ueritatem ipso naturae nomine edoceret, cum lex Deum utrumque significans ambiguitatem non relinqueret ueritatis, —

25. tempus iam nunc est ut, quod pie et religiose lex docuit, non inpie furto hereticae stultitiae praedicari sinamus. Quae Dei Filium negatura sic coepit: Auwdr, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Et quia inpietas eius periclita^

retur in nomine, cum Deum

et Deum

lex esset locuta, ut

naturam nominis per auctoritatem dicti profetici negaret adiecit :Benedicent te Deum uerum :ut per id unum Deum locuta lex esset, essetque in Filio Dei Deo nomen potius quam ueritas, uno tantum uero Deo intellegendo.

' Et forte contradicere nos dictis tuis, o stulte, arbitraris, ut

negemus unum Deum uerum. Non plane negamus secundum te confitendo. Haec enim fides nostra, haec conscientia, hic

sermo est. Sed intellegimus Deum unum et eundem Deum uerum. Nec confessio nostra periclitatur in nomine, quae in natura Fili unum et uerum Deum praedicat. Disce confessionis tuae intellegentiam, et unum ac uerum

25, 3 Deut. 6, 4.

D CI EUN

TPRT

2215-7655 916.

VB

14 e?] + in LecPV Gy

GO IY decernendis]

disc- W

15 ut ad] ut

C* L* EX N, ut per L^, ut secundum E*, et ad W, mutate P*, mutat K

16

et in filio deo deus? EN — ostensus]-ndit W 17 naturae] sir G* ?, -ra Gc edoceret] et doceret C*, doceret L*, edocere W — 18 deum)? Y relinqueret] -queretur D, -querit W 19 ueritatis] -tati PK

25, 1 alineam indicaat DCLL. NW V G — pie E et] --adO* 2non] nunc E* inpiae DCP stultiae /N 3 filium] + deum Le EN negatura] negamus a W*, negatur Y, OC zg. addit :id est heretica stultitia 4 unus] deus unus LCPK et» W 5 + cum lex deum et deum W ut|aut E* — 6 negaret] non negaret C* postea deleto non, negaretur T/, negeret O* 7 benedicent te] benedicente L*W — 8 + lex esset locuta W essetque] esseque D, essetquae C* P* K*, quae E*? N deo] dei OJ nomen] men / G* 9 ueritas] + esset N° uero) EN — uno ... deo] sie O*, unum tantum uerum deum O€ 10dictis]uerbis W PK tuis] suis L stultae C L* W P* 11 deum] dominum C* L*? ^ uerum deum W 12 haec!] ecce N — haec?|hic D*!, eccein N° 13 — unum deum! EN 13/14 — uerum deum W Y Z 14 quae] quoque E* 15 natura] -rae W*

fili unum et] filium et C* L* ? P K, filium et unum C*, fideli unum et Y,

filium unum et Z 16/17 et unum ac uerum deum cognosce»? W P K Oc unum ac uerum deum cognosce ut) O* J

PL 146

CAP. 24-25

197

Deum cognosce, ut unum ac uerum Deum pie praedices. Rapis enim ad inpietatem tuam religionis nostrae professionem, et quod est negas, dum quod est non negas. Sic stultam

mundi sapientiam fallis, ut ueritatem perimas specie uerita-

20

uerum

tis. Vnum

Deum

uerum

confiteris, ut unum

Deum

deneges. Professio enim tua sic putatur pia, quod magis inpia est ; sic uera, quod falsa est. Sic a te unus et uerus Deus

praedicatur, ut non sit. 2

j

Negas enim Dei Filium Deum uerum, cum tamen Deum

non neges, Deum tamen non natura confitendo sed nomine. Si natiuitas eius nominis potius est quam ueritatis, potes auferre nomini ueritatem ;si autem uere Deus natus est,

quaero quomodo possit non uere esse quod natus est. Aut nega esse, ne sit ; aut si est, quomodo quod est non erit, cum

quod est non possit esse ne non sit? Ac de nàtiuitate quidem mox erit sermo. Interim tamen de ueritate naturae Dei inpietatem mendacii tui profetica professione

3^

conuincam ; ita tamen

ut

unum

et uerum

praedicari a nobis neque Sabelli heresis ipsum Patrem sibi et Filium professa praesumat, neque tu ueritatem de Filio Dei unum tantum Deum uerum praedicans mentiaris. 25/26 cf. Epistola Arii ad Eusebium Nicom., ed. H.G. Opitz, Athanasius"

sur saint Werke, III/1, p. 1/3; Thalia, fragm., apud G. Bardy, Recherches

Lucien d'Antioche et son école, 1936, p. 256, v. 23.

DCLEN

W-BELHB-GOJYZ

^ praedices pie E 17deum!) L* — cognosce..deum?) Y | pie)N 19 dum»? Y ^ dum quod est tuam) WPK 18 inpietatem] -tate W stultam] sic] hic L*,sic per Le non negas?) J* ^ negas?| neges C* ?L* -i O,-taJ

spem

N

20mundiou

sapientiam] -tia

21uerum) CFLEN

OJ — fallis] falles W' — specie]

+ deum! uerum

D.

ut]et PK

22

sic]sicut L.— quod] quo CC Le EN B deneges] -gis D L* ?, -gas Ke, neges V^ deus) W, 4 et 23inpia]pia/* ^ quod]quo CCE N BG*, + magis PK + filium W dei» K* P* negare 25negas] — K 24ut|+illis P* P*K* 26 neges] negas Y* 25/26 deum non neges deum tamen» C* L* dei PK 27/28poueritatis]-tas Le P* + estpotius CcB 27potius]potior E B — 28 tes auferre] potest auferre C* L* E N, potest auferret CC, potestas aufert V G* Y Z uereJuerus EN est?) natus quod ... 29quaero ^ O/ is nomini]-n 30 nega esse] neg.. L*, negas esse natus] natum L* —— aut] hunc EN erit] erat L* EW P KC, negasse Y ^ quod est?] qui est W,estqui P*K . Maffei restituit y, est} quod cum etit non 30/31 EN cum] dum W,uel tamen) PK — 33dei» 32ac]hac DJ ne]ut Maff& 31non!»? Ec + deum 34 professione] conf- D Co Le Bu, professionem C* — uerum] P* Cc Le B sicut + neque] D depraecari ri] 35praedica DLePKBGO]JYy 35/36 — patrem et filium Ee N P K BGeOJ YZu sabelli] -Ilia C*, -llii L. uerum? EN 37 = uerum deum W KO] sibi. | 36tu» E

178

^

Ij

HILARI LIBER V

26. Nihil planein se habet sapientiae inpietas, et Dei timor qui sapientiae initium est ubi deest, aufert secum omne exordium prudentiae. Ad infirmandam enim Dei ueri in Filio fidem profeticus sermo profertur quo dictum est : Et benedicent te Deum uerum. Primum haec inpietatis stultitia fuit, ut quae superius dicta sunt aut non intellegerentur, aut intellecta cum essent tacerentur. Tum deinde ad quam se fraudem syllabae adiectio, quae in libris non extat, instruxit; stultitiae suae in eo usa mendacio, tamquam dictis suis eousque adhibenda fides esset, ut requirendam esse ipsam dictorum profeticorum auctoritatem non putaret! Non enim ita scribtum est :"Benedicent te Deum uerum", sed: Benedicent Deum uerum. Nam non exiguum ambiguitatis momentum est inter ‘‘te Deum uerum" et "Deum uerum". Personae enim alterius uidetur esse pronomen, ubi ''te" est ; ceterum ubi pronominis syllaba non erit, ibi ad auctorem dicti refertur et nomen. 27. Et ut absoluta intellegendae ueritatis ratio sit, ipsa illa ex solido profetae dicta subdentur. Propterea sic dicit Domi-

26, 1/2 cf. Ps. 110, 10.

4 Is. 65, 16.

1371536579106;

27, 2 Is. 65, 13-16.

DCLEN

W

PK

VB

.GOJYZ

26,1 plane] sane CLE NN 2 qui sapientiae initium est] qui inest EN aufert] auferet E, auferre N — secum omne] secundum omne C* I* 2, secun-

dumE NN

3adinfirmandam] dei firm- E*, ad dei firm- Ec, ad firm- Oc

ueri]

uiui /,» P*K fiio» Y 4quo DL*PcBOJ, quod CL*ENWP*KVGYZ et) EW 4/5 benedicent te] benedicente W — 5/6utque K* 7 cum] quae EN — tacerentur]tacerend C*, tacerent L* fraudem]-de |” 8adiectio]-one H quae]nequae E€ extatlexistat C*YZ Osuisd C*L* 10 eousque] eos usque C* L*?, eosque E*, eoadusque/ adhibenda] aduersanda B esset]setG* 11dictorum]doct-N Y* auctoritatem]-rita Y* — 12 ^ ita enim Y Z ita] quia D, > Oc benedicent te] et benedicent te C,

benedicente L*, benedicite G*

sed] + et IN 12/13 sed benedicent deum uerum? D 13non) ENB] 14 momentum] nomen LL? v! E* N, non Et, nomentum ]/ — te» E* — etdeum?uerum] sic CC in ras., >L* 15 personae

enim alterius] sic CC in ras., ubi pronominis syllaba (dg. ex /. 16) L* enim] etenim G* 16 non» qs ibi] tibi ^ C*?21 auctorem C*LENW P*KOJYZ, auctoritatem D Ce Pe BG

27, 1et) P*K — absoluta]-tae C6, -te EN J intellegendae] -lligenda / 2 dicta] -tas L*, > N° subdentur] -detur C*, -ditur L*, -duintur W

Marg. 26, 13 W f. 62 : falsi..

Marg. 27, 2 W f. ézY : continentia prof... proponit ac exponit

PL 147

CAP. 26-27

179

nus : Ecce qui seruiunt mihi manducabunt, uos uero esurietis. Ecce qui seruiunt mihi bibent, uos autem sitietis. Ecce qui

E

seruiunt mihi exultabunt in laetitia, uos autem clamabtis propter dolorem cordis uestri et a contritione spiritus ululabitis. Relinquetis enim uos nomen uestrum in laetitia electis meis, uos autem interficiet Dominus. Seruientibus uero mihi uocabilur nomen nouum, quod benedicetur super terram. Et benedicent Deum uerum, eb qui iurant super terram iurabuntin Deum uerum. Numquam non ex causa est, cum consuetudo praedicationis exceditur ; et rationem nouitatis ratio ueritatis inducit.

20

25

Cum enim antea tantae de Deo profetiae extitissent, et ad Dei dignitatem ac naturam demonstrandam simplex et solum Dei nomen commemoratum fuisset, quaerendum est qua ratione nunc per Eseiam benedicendum Deum uerum et iurandum super terram i» Deum uerum profetiae Spiritus praeloquatur. Et primum noscendum est, sermonem hunc res futuri temporis nuntiare. Et quaero an Deus uerus non sit, qui tum secundum opinionem Iudaeorum et benedicebatur et iurabatur. Iudaei namque sacramentum mysterii Dei nescientes et per hoc Dei Filium ignorantes, Deum tantum, non et Patrem uenerabantur. Nam utique uenerantes Patrem, uenerarentur et Filium. Hi ergo Deum benedicebant

et iurabant per eum. Sed profeta benedicendum Dewm uerum testatur, uerum Deum" idcirco pronuntians, quia 24/25 cf. Io. 5, 23.

DCDHBENCIUPR

VE

GOJTZ

esurietis] -rientis E* — 3/4 ecce qui seruiunt ... sitietis» 3uero]autem B 5 — mihi seruiunt B autem] uero W'P* Je Y 4 eccel] et ecce Z "li DH — 7 relinquetis] -quitis E* inlaetitia? PK ^ 6contritione] contribulatione 9 nouum] electis] lectis L* laetitia] -tiam I B enim] ergo O 12 et] eo E super terram? L* benedicetur] -citur E meum E 14 cum]dum PK . 13exceditur]excid- E — ueritatis] falsit- D G* vVOJu profetiae] propheticae Y —— 15 dignitatem] dignatiotantae? E N,tanta Y nemW ^ 16solum]solius L EN — dei] deum W* — 17 eseiam] eseciam L, 19 praeloquatur] eloquseiam YZ — 18super]per E* N — spiritus]-tuZ an] ad temporis] -res L* W,proloqu-Z — es? PK . 20res] tem E M 21 tum] tunc CL, in tum P* K* ^ uerus deus ENB Es YZ qui + namque] Z quem per + 22et] YZ opinionem iudaeorum 24 nonet] non ad 23et>W — dei]deum B — ignorantes]nescientes «.— uenerabantur] + et filium. Le, -rantur / L*, non autem L£, non N 27, 24 - 28, 3 nam uenerabantur nam utique uenerantes patrem ?IN 26 et ergo] sic GC zn ras. 3 utique … sitietis) J — 25 hii CLNBOY deum = 27 Z Y benedicendum uerum deum — 26/27 iurabant> N pronuntians] -tias C* qux idcirco] + tantum Le EIN uerum? L* PK

PL 148

180

30

An

10

HILARI LIBER V

per mysterium adsumpti corporis non ab omnibus esset in eo Dei ueritas intellegenda. Et opus fuit ueri confirmatione, ubi falsi proruptura esset adsertio. Et singulas dictorum eorundem sententias recenseamus. " 28. Propterea sic dicit Dominus: Ecce qui serurunt mihi manducabunt, uos uero esurietis. Ecce qui seruiunt malu bibent, uos uero sitietis. Cognosce sub eodem dicto utriusque temporis significationem, ut sacramentum adsequaris aetatis. Qui enim serwiunt manducabunt. Religionem scilicet praesentem futuris praemiis muneratur, ita ut praesentium inpietatem futurae sitis ac famis poena conficiat. Deinde subiecit: Ecce qui seruiunt mihi exultabunt in laetitia, uos autem clamabitrs propter dolorem cordis uestri et a contritione spiritus ululabitis. Secundum superiorem sensum etiamnum futuri et praesentis temporis demonstratio est, ut qui seruiunt exultaturi sint in laetitia, qui uero non seruiunt in clamore adque ululatu per dolorem cordis et contritionem spiritus mansuri sint. Dehinc subiecit: Relimquetis enim uos nomen uestrum 1n laetitia electis meis, uos autem interficiet Dominus. Sermo ad

29. Ds

65243:

8 Is. 65, 14.

D GJ ESNIMIVAIMZKOEIZBS

15 Is. 65, 15.

GO Z

28 omnibus] hominibus Lc E

NPKY . 28/29 — deiin eo esset E, ^ dei

esset in eo IN, esset in eodem Y, esset in eo Z

29 intellegenda] -ndae P*

et» P*KG* ^ ueti fuit EN confirmatione] -nem P* 30 proruptura] -rupta D C* L* W' —— adsertio] + dictorum E N post boc uocabulum scribentes punctum, et adsertio G* eorundem dictorum W

dictorum» EN, doctorum

PK

C7

28, 1 dominus] deus C L*? 2 esurietis] -rientes L*, esuetis K* 3 bibent uos] uiueuios L* ^ uero]autem E cognosce] -sces C LX, -scis Le 4 adsequaris] conseq- W 5 seruiunt] seruiunt mihi D P u, mihi seruiunt N religionem]-gio N 6praesentem]-sens N° futuris praemiis] futuri praemii Z muneratur] -rantur CC W B G* 7 = famis ac sitis W — 8 subiecit] adiecit D Y Zu — 9laetitia]-tiam PK uestri) DC*YL*Eh eta] et ad L, sc GC p. ras. 10 contritione] -nem C* L 11 etiamnum DW'VBG*, etiam nunc CLENPKG*OJYZpy praesentis] praenuntii EN wut?E 12seruiunt!] -- ei LC exultaturi] exultati C* 1, exultari L*, » EN, exaltaturi P*K sint? L* EN laetitia] -tiae C*, -tiam I qui^] qui. L* 13 clamore] -rem W adque] + in VBu — per dolorem] prae dolorem L* li, propter dolorem W, dolore K€ — contritionem] -ne DKB y, contentionem L* 14 mansuri] mens- C* L* 15 dehinc] deinde CL* W B, ac dehinc EC — subiecit? EN — relinquetis] -nqueritis N 16 laetitia] tiam W' ^ sermo] sermonem C*

CAP. 27-29

20

carnalem Istrahel est cum futuri temporis significatione, cui exprobratur quod nomen suum electis Dei relicturus sit. Quaero quod hoc nomen sit. Nempe "Istrahel'", ad quem tum erat sermo. Dehinc interrogo qui sit hodie Istrahel. Et quidem testatur apostolus: qui spiritu non littera, qui in regula Christi procedentes, Istrahel Dei sunt. 29. Tum praeterea cum superius dictum sit : Propterea sic dicit Dominus, intellegendum est cur ita hoc consequatur: uos autem interficiet Dominus,

An

181

deinde post haec quid sibi

uelit hic sermo: Serutentibus uero miht uocabitur nomen nouum, quod benedicetur super terram. Numquid ambigitur

in eo quod dictum est : Propterea sic dicit Dominus, et 1n eo

quod sequitur : uos autem interficiet Dominus, id demonstra- PL 149 tum fuisse, ut qui loqueretur et qui interfecturus esset non aliud intellegeretur esse quam Dominus, qui et postea sibi 10

seruientes nouo esset nomine muneraturus, et non ignorare-

tur et in profetis locutus esse et piorum adque inpiorum iudex futurus ? Mysterium itaque sermo reliquus euangelici sacramenti, ne quid in Domino dicente et in Domino interficiente ambigi posset, explicuit : Seruzentibus uero mihi uocabitur nomen nouum, quod. benedicetur super terram.

21 Rom. 2, 29.

22 Gal. 6, 16.

295115..655 35.

3 Is: 655 L5.

DGITREINP

EP

V

4 Is. 65, 15-16.

14 Is. 65, 15-16.

B»GOJfYZ

17 significatione] -nem C* L* P* K* 18 exprobratur] sc CC 5. corr., exprobrabatur Z ^ electis]-ti C* relicturus] derel- B — 19 istrahel] + est B 19/21 quaero quod ... istrahel et quidem] quaero quod hoc nomen istrahel et quidem C*, quaero quod hoc sit hodie istrahel L* (uide/. 20) — 20tum]tunc NW,tuumP* dehinc]dein W qui]quid LePKV/G sit] -- hic E N, sitis O, sitis] — 21quil]quis/ ^ spirituqui! B — qui?in]quinC* 22 procedentes] procid- D dei sunt? K*

29, 1 cum superius >C*, quod superius W, superius Y sicJsicutE* 2 dicit] dixit L, > P* K* — cur]cum PK itahoc]ita L*, —- W' consequatur] seq- W, -quitur G* — 3deinde]dein W 4 uelit] uellet E* N, uellit G* uero EN P*, autem B. uocabitur) C*L* — nomen? D* 5 super] inW 6sic] quod Y dicit? /* — et? D ineo?|ideo L* — 7 id] ad

hoc J

demonstratum] -randum W

8 qui!) YZ

et qui?) C*L*

interfecturus] -ctur/G* 9 aliud] alius Cc BOJ qui] quid Y — 10 nouo] uox C* L*? esset] esse L*, essent E muneraturus] -turos P* ignoraretur]-oretur E 11esse]esset C,» WW BO] — piorum] iustorum

dicente] -ntem 12 reliquus] quum C* L*? — 13 ne quid) C*L* EN uero] DENPKOJ u 14 posset] posit CWPKB in?) GEIoS? benedicetur] autem YZ — 15uocabitur] -bunt C*, si L! 5. corr.,-buntur E* -ceretur C*L super] in W

182

HILARI LIBER V

Omnis hic futuri temporis sermo est. Et quod est hoc nouum nomen religionis, quod benedicetur super terram ? Si a saeculis christiani uocabuli antea beatitudo umquam fuit, nunc nouum non est. Sin uero hoc sanctificatum pietatis 20

nostrae in Deum nouum nomen est, haec profecto professio-

nis nouitas caelestium benedictionum merces super terram est:

A

30. lamuero totius fidei nostrae conscientiam sequens sermo confirmat dicens: Et benedicent Deum uerum, et qui iurant super lerram iurabunt in Deum uerum. Hi certe benedicent Deum uerum, quorum in Dei seruitute nouum nomen est. Tunc deinde qui iurandus erit Deus, Deus uerus

est. Anne ambigitur quis iuretur, qui benedicatur, per quem nouum ipsi seruientibus benedictumque nomen sit? Consistit mecum aduersus inpiam tuam, heretice, praedi-

cationem absoluta sermonis ecclesiastici fides, noui per te,

Christe, nominis et per seruitutis professionem benedictae

ex te super terram nuncupationis, te uerum Deum iurans. Omne enim os credentium te, Christe, Deum loquitur. Omnis credentium fides te Deum iurat, Deum uerum esse te

30, 2 Is. 65, 16.

DGE

NEA?

KT AGO TZ

16 omnis] omnes G* hiclac E* 17 = nomen nouum LZ 18 saeculis] -lo L*X1 xpiani WP BO, xpistiano L* uocabuli] -lis P* K, + nomen B beatitudo] benedictio C, benedictum B umquam] quam W, numquam G*?O0/] . 19nouumnonest D C* L* W P K G Y Z, nouum nomen est Cc Lc E V/ J,nouum nomen non est N, nouum est BO sin] in C* L*, si OcYZ hoc]acP*K, +etO* — 20deum]dominum C L* haec] hoc W profecto] profet.. L* 21 merces] merceros C*, m..ces L*, mercis G* terram] -rra P 30, 1 nostrae] est L* conscientiam] -nti. G* sequens] -ndi C* L*? 2benedicent] 4-74:.2O* ^ deum]dominum CL*? ^ 3deum]dominum CEE uerum] uiuum/ hii- C.IIN;P.K BO f; hic Y 4 in» NW seruitute] -tutem L* 5tunc] tum CBO/ Yu 6 quis iuretur] sic CC in rasques,quunturL* qui]quisCtLCENWPKBGOJZH perquem] quem P, qur K*, quo Kc 7nouum] + nomen G ipsi] ipsis Ec W Pc Y Z, ipsius / — sit]estsit CF L* — 8consistit] -stitit I P* K,-sistet G* aduersumDW hereticae DCWTV — praedicationem] -ne C — 9 sermonis] -ni E* ecclesiastici] -cis N, euangelicae G*, euangelici GO] — fides] fidest C* 10 christe] sc GC in ras. per) D setuitutis] + tuae CCLCB professionem] -nis C L*?

benedictae] -cte D P, -cti K, benedico te W

11

nuncupationis] -nes G* ^ deum uerum NWB 12 os] hos P* ^ credentium os EN — te» L* christe] expectat EIN 13 omnis] omne E, omnes l/ + deum? esse uerum C L, te uerum esse W 13/14 te

confitens deum uerum esse» C* L* J, te confitens deum uerum esse te) EN

CAP. 29-31

183

confitens, Deum uerum esse te praedicans, Deum uerum esse

te conscia. 31. Ouamquam igitur omnis hic profeticus sermo nullam

reliquerit difficultatem, quin Deum significasse intellegatur et cui per nouum nomen seruiatur, et per quem eiusdem

nominis in terris benedicta sit nouitas, et qui benedicatur

Deus uerus, et qui iuretur Deus uerus: quae omnia secundum temporum plenitudinem ecclesiae fides pia in Dominum Christum religione profitetur, — et ita se in eo sermo profeticus coaptauit, ut significationem personae alterius adiectione pronominis non nouaret : si enim addidisset : "te Deum uerum", referri ad alterum dicentis sermo potuisset, sed cum ait: Dewm uerum, significationis intellegentiam paenes loquentem reliquit ; — et quamquam quem praesens sermo significet non ambigatur, tamen conexa superius dicta cuius professio ista sit intellegenda demonstrant. Ait enim : Palam apparui non interrogantibus me, etinuentus sum non quaerentibus me. Dixi: Ecce sum genti qui non inuocauerunt nomen meum. Extendi manus meas tota die ad populum diffidentem et contradicentem.

31, 15 Is. 65, 1-2.

DCLEN

Le

W

PK

VB

GOJY

(usque adv. 31, 15) Z

14/15 esse? te] esset C* L*, esse WZ

— 15 conscia] conscientia W, + ras. 4

31, 1 profeticus] profetiae B — sermo profeticus W 2 relinquerit P*K* quin]quiin Ce, qui L*, quod in N, quijn P* — 3 cuietO! — 4 terris|]terram B — et) EN — 5iuretur] uretur /* 6fides) C* L* pia in] piam C* L* — 6/7 dominum christum] deum christum C* P KZ, domino profiteDC* L*PK christo EN, dominum iesum Y — 7religione]-nem 8 7/8 — profeticus sermo Yu se] sese W tur] ueneratur W addidisset] 9si]sicC*L*? EN significationem] + alterius CL*,-tione 10 — uerum deum O J te] e. C5 et E* N*, et te. Ee? Ne audisset D dicentis] -ntes G* — 10/11 referri ad ... ait deum uerum? C* L* — 11 ait] dicit W, aut P* — 12 paenes P* V, penes D Le E N W Pc BGO J Y Z, poenes 13 loquentem? C*L* ^ quem] quae C*, que L*, ) NP*K CL*K 14 ista] ita ambigatur] -git EN, -gitur W P*KBO] — conexa] exa/ L*

LVY,

» Z*, suppl. ZC post sit — demonstrant] -trat CL*E*NWP*K

15 apparui] -ruit E* E N, ait enim esaias Le 14/15 ait enim» C* L* et» WB ^ inuentus sum] inuetussum interrogantibus] quaerent- W

16 P*,inuetustum K*, + a KCG — 15-32, 7et inuentus ... carnem non» Y dixi] + ego non quaerentibus me] inter eos qui me non interrogabant W sum] adsum Le, suum P*K — genti] -ntium N, -ntibus G, -ntis O* CeZ 17 tota die» W inuocauerunt] -caberunt W, uocau- P* qui] quae N G ^ ad populum tota die TZ

18 contradicentem]

+ mihi W

PIT

184

HILARI LIBER V

Anne inpia furtiuae praedicationis falsitas in obscuro est,

20

25

et Deus uerus ignorabitur qui haec loquetur? Rogo, quis apparuit non interrogantibus et quis inuentus est non quaerentibus ? Et quis gentium est, quae non inuocauerunt antea nomen eius ? Et quis die tota manus ad diffidentem et contradicentem populum extendit ? Confers cum his sacrum illud et diuinum Deuteronomii canticum, in quo non super

deos Deus exacerbatus, super non gentem et gentem stultam in zelum incitat infideles. Et intellege quis manifestus fit ignorantibus, et quis proprius — alienis, et quis manus suas ante diffidentem contradicentemque populum, configens cruci chirografum edicti anterioris, expandit. Hic namque profetae Spiritus dixit per continentem sibi in ordinem conexumque sermonem: Serwientibus uero mali

uocabitur nomen nouum, quod benedicetur super terram. Et benedicent Deum uerum, et qui vurant super terram vurabunt in 29

Deum uerum. 32. Haec si stultitia adque inpietas heretica ad fallendum ignorantes simplicioresque dicta esse ex persona Dei Patris mentietur, ne in Deum Filium dicti huius intellegentia

25 cf? Deut. 32,21.

DC LENIN

30 cf. Col. 2, 14.

USWO OP RC ABME

32 Is. 65, 15-16.

OU

20 ignorabitur] -batur LeEN loquetur CL*BGOJZy, loqueretur LCEN — 21est? Bu

DWPKV;, loquitur 22 quae] qui PK 7- tota die Z manus > W

inuocaberunt W 23 antea] ante E, > IN 24 extendit] -nde C*, -nderit L* confers D L* W P K G*, confert C*, confer CCLCENTVBGOJZu — his]hic C* 25illud]illum V deute-

ronominii

CL

+ supernon PKBGCOJu

26 deos] duos D

25/26 non super deos? E N

exacerbatus] -ruatus D W V B, exacetbautus

exacebatus K*, -tbatos O*, + et CC LeZ, + ..et L*, + est WB

P*,

^ non super

CZ,super L* 27incitat|-tatus CCPKBZ infideles]-lis CPKBZ et] tu uide et CCLCBZ, tu uide PK, ) OJ intellege] get C*— fit] sit ENZ 28 alienis]-nus W^! 29ante) C* L* diffidentem contradicentemque] diffidentemque C* L*, diffidentemque et contradicentem Ce 30 configens] confidens C*, conficens W, contingens P*K chirografum W B, chirographum l/ G, cirografum D CL P KO,cyrographum E/Z edicti] et dicti C*, dicti EN anterioris] -res L* hic] hinc W 31 profetae] -taes L*, prophetes E* N, prophetiae Et — spiritus DL V,-tu CENWPKBGOJZ sibi]ibiZ 32ordinem]-ne Wu conexumque] conexeque C* 33 — nouum nomen WPK 34 iurant] + iurant O* super] per E*N 32, 1 si] sic CZ, est EN, » B stultitia] astutia L*, stultia K* 2 simplicioresque] -ciorisque D, -ciorisquae C* dicta]-tam P* K ^ persona] -nam P* K* — Jmentietur] metietur D, mentitur EC — in]id L* dicti] id E*,» EeN v intellegentia] -tiam P* K*

PISIS

CAP. 31-32

185

suscipi possit, audiat mendacii sui ab apostolo et doctore

IO

gentium reatum, omnia haec ad sacramentum passionis dominicae et euangelicae fidei tempora praedicante, tum cum infidelitatem Istrahel aduentum Domini in carnem non intellegentis exprobrat. Ait enim ita : Omnis enim quicumque inuocauerit nomen Domini saluabitur. Quomodo inuocabunt eum in quem non crediderunt ? Quomodo autem credent ei quem non audierunt? Quomodo. autem audient sine praedicante ? Quomodo autem praedicabunt nisi missi fuerint ? Sicut scribtum est: Quam speciosi pedes eorum qui adnuntiant pacem, eorum qui adnuntiant bona. Sed non omnes obaudiunt euange-

20

lio. Eseias enim dicit : Domine, quis credidit auditur nostro ? Itaque fides ex auditu, auditus autem per uerbum. Sed dico : Numquid non audierunt ? Immo in omnem terram exuit sonus eorum, et ad terminos orbis uerba illorum. Sed dico : Numquid Istrahel non sciuit ?Primus Moyses dicit : Ego incitabo uos in non gentem, in gentem insensatam exacerbabo wos. Eseias

32, 8 Rom. 10, 13-21.

DCLEN

W

PK

VB

GOJY

(inde ab v. 32, 8: intellegentis)Z

-- mendacii 4suscipi] suscepi L* ^ possit] posset C* L* N, possent E EN —— mendacii sui] mendaces ut E* N, audiat] audiant sui audiat C L* 4/5 mendacessui E° — ab]alt/C*,etaO*?2],» E*Oc — apostolo]pplo/ 5 reatum] reatur C*, reuclatum + reatum apostolo et doctore gentium OC P*, relatum K B, create EC

ad] et B

6 praedicante O J, -cantes D C* T:

domini] dei et CCLe ENWPKWVBGZ . 7aduentum]inadu- W -cantis 8 intellegentis] -ntes ENOJ carnem] -ne C*I*?2. domini et C^

exprobrat] -bat C* L* E*, -braret OJ — ita) L* — enim?) DC*L*G* saluabitur] saluus erit 9 domini] dei CL*? inquid W, » E 1üquem?]inquem Y — 11 autem» PKOJ LWGOJYZ, saluoserit G* missifuerint] mittantur E Y Z — 13 speciosi] ueloces C*, 12autem)B 13/14 eorum qui adnuntiant pacem? C* + sunt LC EPK V.GOJYZ 14 eorum qui adnuntiant eorum qui adnuntiant (bis)] euangelizantium W' obaudiunt] oboediunt eorun» PKG*, et eorum B bona» L*! CL Pc KGOJ Y Z, obaediunt E, obediunt NN, obediant P*

eseias -tum P*

15 eseias] est

C*! — enim]autem E — quis]qui E* — credidit] credit W' — auditui] 16 uerbum] + dei Ce Le

16/18 sed dico ... uerba illorum> E*,

EC suppl. : sed dico. numquid non audierunt? in omnem terram exiit sonus 17 immo] eorum et in fines orbis terrae uerba eorum (posfea correcto illorum) exiit] exit L*, exiuit et quidem N, > WV/GOJ — omnem] uniuersam B orbis] orbes 18adterminos]in fines Le Et, in terminos Z NWBOJYZ illouerba» N° C* L*, orbis terrae Cc Le EcO J Z,» W^, terrae B G* 20 in gentem?» P* K 19 sciuit] cognouit I/— rum] eorum CL EcW' Bu exacerbabo] exacerbo C*, exaceruo L*, exaceruabo insensatam]-ta C* LeWP*K*VBG*

186

HILARI LIBER V

aulem audet et dicit: Apparu

his qui me non quaerunt,

audientem. Quis caeli circulos incertum

incorporeus an corporeus

inuentus sum his qui me non interrogabant. Ad Istrahel autem quid dicit? Tota die extendi manus meas ad populum non 25

egressus, fidelior Paulo dictorum

extitisti? Quis inenarranda

profeticorum interpraes

caelestium

mysteriorum

au-

diens sacramenta et tacens, maiore haec fiducia reuelatae

tibi a Deo scientiae praedicasti? 30

Quis ad plenitudinem

dominicae passionis cruci reseruandus, antea in paradisum raptus euadens, melius de diuinis scribturis electionis uase

docuisti, haec nesciens dicta gestaque esse a Deo uero, et ad intellegentiam Dei ueri a uero eius et electo apostolo praedicata? 33. Nisi forte apostolus, dictis profeticis non ex profetiae Spiritu usurpatis, temerarius alieni sermonis interpraes est ! Omnia quidem per reuelationem Christi apostolus didicit, 25/31 cf. 2 Cor. 12, 2-4. 33, 3 c£; Gal. r, 12.

DICBENNE

PRE

ZE

RGONNEZ

21 autem»? W audet et] audit et IN Y, audenter PK dicit] dicet E appatui] + autem Dy — his] is C* — non me B quaerunt] -rebant LecENOJ apparui his qui me non quaerunt] palam factüs sum non quaerentibus me W 22his] hic L*, inter eos lH, iisu 23 extendi] expandi CENVBG'YZ meas» PK 24 audientem] — credentem Cc LE NW P K, obaudientem O J, + et cetera YZ 25 quis] qui C* L* caeli circulos incertum] in tercium caelum O /.— incorporeus an corporeus] in corpore an extra corpore / B, incorporeus aut corporeus Y Z 26 egressus] ingresses C*, ingresus L*, ingressus est E*, egressus est IN, egresso KC p. corr., ingressus OJ fidelior] -liter W, + ras. 2 P* paulo] paulos C* L*? dictorum] dictor D profeticorum] dominicorum W 27 extitisti] exstitit LC, ea institisti E, eainstituisti

N —— inenarranda] enarr- C L*, narr- NY

mysteriorum] -terium C*I, audiens] audies C* L* 28 et tacens] etaces C* L* haec] hac LNB reuelatae] edebatae C*, rebelatae CE, reuelata P* K G*, reuelante Y — 29tibi? N° adeo scientiae] ad conscientiae C* deo]dominoG scientiae|sententia PF? K praedicasti] -cauit Le v1 ad] a C L* plenitudinem] -ne C* 30 dominicae] dicae / C*, domini I9 reseruandus] seru- L* paradisum] -diso C 31 euadens] -dit C* L*,-dis W . melius] medius C* — electionis? W' ^ electionis uase] uas electionis P* K, + uase electionis PC 31/32 uase docuisti] uasaedocuisti C*, uas edocuit L^, uas docuisti E N V’*, uas edocuisti V1 Ge Y ^ 33 uero] deo uero PR . eius» D] et» DPe B

33, 1forte? W' — apostolus]-los G* profetiae]-tae L* OJ 2spiritu] sp. C usutpatis] -tus G*Z* alieni] -nis CL*P*? — est) C*L* 3 didicit Cc W/ P KBO J, dicit DC* LEN V Ge YZpy, docuit G*

Pl.352

CAP. 32-34

187

sed Eseiae dicta ex dictis Eseiae ipsius nouit. In exordio enim sermonis eius, in quo Deus uerus a seruientibus sibi

benedicendus

adque iurandus est, haec profetae oratio

legitur: À saeculo non audiuimus nec oculi nostri uiderunt

Deum praeter te, et opera tua quae facies expectantibus misericordiam tuam. Loquitur Eseias, praeter hunc se neminem Deum uidisse. Vidit enim gloriam Dei, cuius praenuntiauerat mysterium corporationis ex uirgine. Ac si tu, heretice, ignoras, quod in ea gloria unigenitum Deum uiderit, audi Iohannem euangelistam dicentem: Haec autem dixit Eseias, quando widit I A

honorem.

eius, et locutus

ris! Eseias enim Deum

20

est de eo. Hinc

apostolicis,

hinc

euangelicis, hinc profeticis dictis, inpie heretice, concludeuidit, et cum scribtum sit: Deum

nemo uidit, nisi unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse enarrauit, Deum tamen profeta uidit, et gloriam eius usque ad inuidiam profeticae dignitatis aspexit. Nam in iudicium mortis ob hanc causam a Iudaeis actus est.

34. Deum itaque nemini uisum unigenitus Filius qui in sinu Patris est enarrauit. Aut dissolue unigeniti enarrationem, aut Deum crede qui uisus est, qui apparuit non

7 Is. 64, 4. 12 c£. Is5375 14: 14 Io. 12, 41. 17:10:11,183 Ascensio Isaiae, 5, Hennecke-Schneemelcher, II, p. 4595.

IDGI E

20/21 cf.

NGIVUUPRUUBIEGOJDLYZ

4dicta] + est L* — ipsius] ipse C*, sc Le p. corr. — inp WP*K 5sibi] sedet C* — 6profetae]-tiae WG 7legitur]legetur C* L* —— saeculo]-lis G oculi nostri uiderunt] oculis nostris uidimus E 8 opera] hora E*, ora EcN tua quae] tuaque L* expectantibus] + enim P* K — 10 praeter] +teN uidisse]fuisse uidisse P* K* 11gloriam]-riaB ^ praenuntiauerat] -tiabat B

12ac) L*, haec LCE N, hac P*, at J

hereticae

CLV

Y

12/13 in ea] sine C*, in G* — 13 gloria] -riam C*, glo / L*, gloria deum Le unigenitum] gen- C* — uiderit]-ret Y audilaudit C* euangelistam] -taB 14dixit]dicit EN —— quando] quam C* — 15 honorem] gloriam D, gloriam et honorem C^B et] est C* est) O*J de eo] deo C* L* 15/16 hinc? euangelicis ? Y Z 16profeticis]-tis P* — dictis) C*L*W inpiae DCL P* hereticae D C L P* concluderis] -deres D C* L* 17 uidit] uidet ] cum]comW 17/18 — nemo deum?G 18 uidit] + umquam CWBOJYH 19 enarrauit] narrNP*] — 20 nam] + et LCEN 21a» CML* actus est] secutus est W, actustus est / l/, secutus est actus Y, sectus est Z, datus est Ec v

34, 1 — nemini deum itaque W —— nemini uisum] nemo uidit nisi C* L*, 1/2 — qui est in sinu patris nemini uisum nisi CC unigenitus] unitus O* enarrationem] narr- EN 2aut] + aut L* unigeniti] + dei W W] 3 deum) pu

188

HILARI LIBER V

intellegentibus se et factus est gentium non inuocantium se et expandit manus ante populum contradicentem, ita tamen ut et seruientibus sibi nomen nouum uocetur et in terris Deus uerus benedicatur

adque iuretur.

Profetia loquitur,

euangelium testatur, apostolus interpraetatur, ecclesia confitetur Deum uerum esse qui uisus sit, cum tamen Deum Patrem uisum nemo fateatur. Et eo heretici furoris prorupit insania, ut dum confiteri se simulat denegaret!

Negat enim nouo confessionis inpioque consilio, et arte subdola fidem dum mentitur eludit. Cum enim confesso uno Deo eodemque uero et solo iusto solo sapiente solo indemutabili solo 1nmortali solo potente, subicitur et Filius in diuersitate substantiae, — non ex Deo natus in Deum, sed per creationem susceptus in Filium ; non naturae habens

20

nomen, sed adoptionis sortitus appellationem, — necesse est ut his omnibus Filius careat, quae ad priuilegium solitariae in Patre maiestatis sunt praedicata. 35. Nescit heretica peruersitas unum Deum uerum nosse et confiteri, et extra inpietatis sensum confessionis huius est et fides et intellegentia. Prius confitendus est Pater et Filius, ut unus uerus Deus possit intellegi ; et cognitis sacramentis

34, 13/18 cf. Epistola Arii ad Alexandrum, supra IV, 12.

TG IXESN C WARE

PER

3AD eG Ou Yo

4 intellegentibus] inintell- W et factus] et palam factus Cc Le BGOJYZ est] + in medio C* L gentium non inuocantium] genti non inuocanti WBGOJYZ 5 expandit] expendat P*, expendit K* 6 e] ae CENPKB sibi] se D, et E, ei N ^ nouum nomen D uocetur] inuoc- B 7 — uerus deus ] uerus? W profetia] -tiam L*, -ta B 8

testatur] protest- B 9 sit] est J 10 uisum] uerum C* et» W heretici] -ticae E — 11 dum] sic LC zz ras. 12 confessionis] + suae Cc B 13 cum] ad id B

confesso Dc Ce Le Ec W Pe V/ G O

J,-ssio D* E*

N Y Z,

-ssor C*, -ssione L'* ?P* K, confessaB — 14 eodemque uero] eodem quaero C* iusto] + et G* solo?» C sapiente] -ntes P* ^ indemutabili] -lis E* 15solo!inmortali?» C* L* inmortabili W potente] sapiente D*!, -nti ENW 17 susceptus] exc- L non) OJ naturae] -ram L*, + non naturae (dg) Y* 18 adoptionis] -tione PK 19 ut? W his] in his E*NPt?. fils I 7 careat filius d solitariae] -tia C* L, salutaria EX, solitarium W%1 ^ 20 patre] -em C* L* B maiestatis] -tati IN* 35, 1 — uerum deum BZ nosse] nos/esse C*, non esse IN 2 et?» B sensum]sensuum P* K*? — 2/3 — etfidesetintellegentiaest W — 3fides] + namque P*K, fidem B intellegentia] -tiam B — prius] uerus B, + enim Oc est] + et Ce B et?» L* 4 ut] et CCL*? unus] + et unus C*

^ deus uerus NGO]J ^. 4/5 cognitis sacramentis cognitionis sacramentis humanae W

salutis humanae]

PL 153

CAP. 34-35

189

salutis humanae, quae in nobis per regenerationis uirtutem in Patre et Filio consummantur ad uitam, legis et profetarum sunt mysteria consequenda. Vnum Deum uerum non adpraehendit ignara euangelicae et apostolicae praedicationis inpietas. Cuius quamuis intellegentiam usque ad absolutissimam uerae pietatis professionem ex ipsis eorum doctrinis praestabimus, ut indiuisus adque inseparabilis, non ex ersona sed ex natura, subsistens ex Patre unigenitus intellegatur, et per id unus Deus sit, quia ex natura Dei Deus sit, —

tamen

ex profeticis dictis perfectae huius unitatis

fides est extruenda, et hinc euangelicae domus sunt ponenda fundamina : ut per eandem naturam diuinitatis unius unus Deus per id intellegatur, quod in Deum alterum Deus unigenitus non refertur. Tenuimus enim omni hoc sermonis nostri libello eum 20

25

ordinem, ut in quibus superiore libro Deum Filium docueramus, in ipsis nunc Deum uerum ostenderemus. Et, ut spero, PL 154

ea dictorum omnium absolutio fuit, ut Deus uerus intellegeretur qui Deus esse non negabatur. Reliquus autem nunc omnis sermo ad id proficiet, ut qui Deus uerus esse intellegitur non in Deum alterum deputetur ; et quod ad alterum non proficit, ad unum intellegatur, unum autem illud non subsis-

DCL'ENLI-

PK.VBoGOLYZz

5 — humanaesalutis / — regenerationis] gener- C* L*, -tionem I/*! — 6 consummantur]-mmatur L* — et?]adC*?L* — 7 sunt » filio]infilio L* ^ uerum deum unum] + enim OC = mysteria sunt W G* 8adprachendit]-ndet B YE Z,-ndent Y* — 9 quamuis] quam Où CLENZ 11 prestauimus N B 10uereCW absolutissimam] + propriam P*K 12 inseparabilis] inpar- L* indiuisus] -uisae D ut» E*N + sit deus! O subsistens? W ^ unigenitus] ingenito E — 13 per? P*K extruenda] instr- C*, astr15est> L* sit? P* ^ 14unitatis]uerit- Z 15/16 — ponenda — extruenda est I/ —— hinc] hic IN Le, str- EN fundamina sunt W ^ 16fundamina]-mine C* Y,-menta L* E — ut]et C* L* 17 intellegatur] -getur E*, eandem] eundem D*! G*, eadem W P* K* omni hoc sermonis nostri] omnes hoc 19 — hoc omni I: -geretur N° sermones nostros E*, per omnes hos sermones nostros Et, omnes hos sermones 20 nostri] nostrae B — 19/20 eum ordinem] hoc eo ordine IN nostros N° Na) OS Et ut + docueramus] K* P* -riorem L, C* -riori superiore] ostenderemus] si PC zz ras. 18, os = uerum deum L ipsis] his G = utet Y | 22ea> EN . dictorum] -rem L* interrogauerunt K qui deus intellegeretur] + esse PK — 23 qui deus» D* fuit» P* 24 autom / W* reliquus] -quos C* L* esse non negabatur» L* + quod] 25 . LEZ deus uerus — L* C adit id] ad EN omnis? 26 ad] id PKBOJ ad» C*L*,in WPKBO] alterum deputetur W illud] illum D* unum!]unus C*L*

190

HILARI LIBER V

tentem naturam perimat in Filio, sed in Deo et Deo naturam Dei conseruet unius. 36. Veritatis ratio postulat ab eo initium intellegentiae istius sumi, per quem manifestari saeculo Deus coeptus est, Moyse namque, cuius ore haec de se unigenitus Deus profesj

IO

sus est : Videte, uidete, quoniam ego sum Deus, et non est Deus praeter me.

Ac ne forte dicti huius uirtutem heretica inpietas ad Patrem innascibilem Deum referat, et ipsa dicti ratio et apostolus auctor occurrit. Qui ex persona unigeniti Dei, sicut superius docuimus, intellegendi totius huius sermonis interpraes est, et hoc quod dictum est : Laelamimi gentes cum plebe eius proprium eius esse demonstrauit, subiciens ad fidem dicti : Et erit radix Iessae, et qui surget regere, gentes in eo sperabunt. Demonstrato igitur per Moysen eo qui dixerat : Non est Deus praeter me in eo quod ait: Laetamini gentes simul cum eo, et apostolo idipsum ad Dominum nostrum Iesum Christum unigenitum Deum intellegente, in quo secundum carnem ex radice Iessae surgente rege gentium spes est, ipsa nunc dicti ratio tractanda est, ut quia dictum non ambigitur, quatenus dictum sit possit intellegi.

IO.

DIE

36, 4 Deut. 32, 39. 9 supra cap. 32. 10 Deut. 32, 43 LXX ; Rom. 15, DAS sr ro Bom irs 22. 14 Deut. 32, 39.43.

ENS I 27 deo!] eo C*

D

RTSD: GET 7 deo?] in deo D* Y

28 conseruet] consummet C^

36, 1 initium] -tia O JC, » J* — 2istius] ipsius C*, istiusmodi W sumi per] super C* ^ deus saeculo CL 3 moyse] -sen C* L*?, -ses Ce Wap KOWZ namque] 4- est Z cuius] eius Le ore] + et per profetarum I//c mg

4 uidete!] + inquit Ke

uidete?] + ait OC

quoniam]

quia BZ deus!] dominus W 5 praeter] super E 6 ac] hanc W heretica] -cam P* ad as CAES 9 sicuti C* L ^ huius totius E sermonis] -nes P* 10et> C* — hoc? G" quod]quid E*P* 11 demonstrauit] -strat B eæ»rO] iessae CWTB, iesse DLPKGOJYZ surget] surgit DEN, exurget BZ — regere] + gentes EeZ . 13eo!]eum C* LO Ju, + gentes CCDeO Ju demonstrato] -stratu D,-strat C, -stratio PF K* BO] moysen]-ses C*, + est OV eo?]ineoOJ qui] quod P*KZ 14 me] + et OC 15eo]ea L* — apostolo] -lus G*?Y ad] et ad I, in OJ nostrum» G* 16 intellegente] -ntem GISSB 17 carnem] 4- christum B (ed NEC iessae D! C V B, iesse D*LWPKGOJYZ surgente]-ntem CK L* Y — rege] regere L* N G*?, re P*, regem Y 18 ipsa] in ipsa O, in ipsa ergo OC — quia] qui P*

CAP. 35-37

IOQI

37. Verum et absolutum et perfectum fidei nostrae sacramentum

est, Deum ex Deo et Deum

in Deo confiteri, non

corporalibus modis sed diuinis uirtutibus, nec naturae in naturam transfusione sed mysterio et potestate naturae. Non enim per desectionem aut protensionem aut deriuationem

IO

rz] ^

ex Deo Deus est, sed ex uirtute naturae in naturam

eandem natiuitate subsistit. Res ipsas planius consequens liber euangelicorum adque apostolicorum dictorum interpraes loquetur, sed interim ex lege et profetis hoc quod et loquimur et credimus est docendum. Natiuitas igitur Dei non potest non eam ex qua profecta est tenere naturam. Neque enim aliud quam Deus subsistit, quod non aliunde quam ex Deo subsistit. Eandem autem naturam ita, non ut natus sit ipse qui genuit, — nam quomodo erit ipse, cum genitus sit? — sed in his ipsis subsistat ille qui genitus est, quae totus est ipse qui genuit : quia non est aliunde quod genitus est. Et per hoc non IDIGTXEINSEUDZSUPARR

ZB!

GO

37, 1 uerum] cum B sacramentum] -nti C* L* 2 deo?] deum DC*"L*WYZ Z3naturae]-ram L* 4transfusione]-sionis EIN — sed] sub D, sed in CCB mysterio] -tium W —— 5 desectionem] desectatione C*, desecrationem L* deribat-W, diriuatEO J/Z | 6naturam]-raB 6/7in naturam eandem natiuitate subsistit] ac ueritate nascendi in naturam (IN : -ra) dei natiuitate subsistens EN 7 eandem] eadem I7 natiuitate] -tatem C*L*P*K subsistit] subsisti KC, subsist OF — planius] plenius Cc Gc O J, planus Z* 8 euangelicorum] -liorum G* Z* adque]et Y apostolicorum] sc GC p. corr. 9 profetis] propheticis P* eto» B 9/10 — et

credimus et loquimur docendum est W 10 loquimur] loquitur D —— docendum]edoc-B 11natiuitas] natiuas P* non potest...profecta? N ex] esse C* L* — profecta] profeta C*L* ex qua profecta] quae dei E 12 subsistit] substitit B — 13 quod] quid E*, qui ECNC — aliunde] aliendm C*, aliud EN — deo] + deus GOJ subsistit] substitit DPe B —— eandem] + dei Le, dei EN, eadem.JW 14 naturam] -ra D* W Pc K ïita] dicit Le, obtinet E IN, + id est tenet Oc - utnon YZ ipse] + id est pater OC qui» CC 14/16 nam quomodo ... totus est ipse qui genuit? OJ — 15 ipse] + natus EC genitus]-tos Le, inpenEN PK — sed] p ut Ec 16 subsistat] -tit Le ille] ipse Z quae DC*L*G, in quibus CLcENWPKB, qua V, quia YZ totus deus ENW PK genuit] genui D*! 17 quia non est aliunde quod genitus est D C* V/ BG Y Z, quia non ex alio genitus neque aliud quam deus est ille qui genitusest CCP K, quia non ex alio quod genitus neque aliud quam deus ille qui genitus est L forsitan alia mans, quia non ex alio genitus neque aliud quam deus ille qui genitus est EN, quia non alio genitus neque aliud quam deus est ille qui genitus est IW, quia non ex alio genitus (OC: + est, id est filius) neque aliud quam deus est quia non est aliunde quod genitus est O J Marg. 37, 2 W f. 6$* : exponit fidem ueram catholicae ecclesiae

BITS.

192

HILARI LIBER V

refertur ad aliud, quod in unum subsistit ex uno; neque nouum in se est, quod uiuit ex uiuo ; neque abest a se, quod 20

uiuus genuit in uiuum. Ac sic in generatione Fili et naturam

suam sequitur incorporalis adque indemutabilis Deus, incor-

2j

poralem adque indemutabilem Deum gignens ; nec naturam suam deserit ex incorporali adque indemutabili Deo incorporalis et indemutabilis Dei perfecta natiuitas. Per hoc itaque subsistentis ex Deo Dei sacramentum haec ita unigenitus Deus per sanctum Moysen testatur: Videte, uidete, quoniam ego sum Dominus, et non est Deus praeter me. Non est enim natura diuinitatis alia, ut praeter se Deus ullus sit. Nam cum ipse Deus sit, tamen etiam per naturae uirtutem in eo Deus est. Et per id quod ipse Deus est et in eo Deus est, non est Deus praeter eum: cum non extet aliunde quod Deus est et in eo Deus sit, habens in se et quod ipse est et ex quo ipse subsistit. 38. Confirmat autem fidei nostrae ueram et salutarem professionem idem adque unus in plurimis Spiritus profetiae, per successiones et interualla temporum non demutans

^

religiosae doctrinae praedicationem. Vt enim per Moysen ex persona unigeniti Dei dicta pleniore ad intellegendum confirmarentur profectu, rursum sermone Dei Patris ex

37, 26 Deut. 32, 39.

D'OLENEUA

Pré

GOy 7

18 quod] quam P*K ^ unum]uno V subsistit] substitit L neque] atque CF L* — 18/19 neque nouum ... uiuitex uiuo» E* N — 19 in se!] ipse VYZ 20 uiuuus D* — in!) L* uiuum] sz LC 5: corr., ui..uum O* generatione] -nem C*L*W 21 suam sequitur D C L* G*, suam ut ita dixerim sequitur LcE N WP KV GeOJYZ, suam sequitur ut ita dixerim solus B incorporalis] -porabilis W, -porales G* adque] + idem G 21/22 indemutabilis deus incorporalem adque» L*, LC suppl. omittens deus 22nec) C* 23ex) N 24et] adque DLCNWZH — dei] deus D 25 alineam indicant DN W' — per] pro E hoc]haec W itaque] utique H — subsistentis] -ntes C* L* sacramentum] -nto Ec 26 ita] itaque CcW B unigenitus]ingenitus D — 27 quoniam] quiaZ deus]alius deus PK 28 alia] + et alia W se deus] sed eius C* ^ ullus deus NZ ullus]alius O/ — 29 naturae] -ram N — 30uirtutem? N — et!]jut D, » B deus?» G* es?» VB 31non!]etnonO] est?]sit Le — deus? PK cum)EOC extet]existet Le, existit EN — 32e! 5CL* etineo deus sit? G* 38, 1salutarem] singularem B 2 — profetiae spiritus W 3 successiones] -nem D interualla] -llam P* 5 dei) EN pleniore] -ra NYZ intellegendum] -gentiam .O 6 profectu] -tum C* L* P* K*, -to CeW'YZ profectu rursum] profecturussum N — sermone]-nem EN P K

CAP. 37-38

193

persona uirorum excelsorum idem profetiae Spiritus per Eseiam loquitur :Quoniam in te est Deus, et non est praeter te Deus. Tu enim es Deus, et nesciebamus, Deus Istrahel saluator.

Inserat se in hanc et naturae et nominis inseparabilem

professionem hereticae inpietatis desperatus furor, et haec,

si potest, dictis ac rebus unita rabido uaesaniae suae ore concerpat. In Deo Deus. est, et praeter eum Deus non est. Dissoluat eum qui inest ab eo in quo inest, et sacramenti huius intellegentiam diuidat. Nam in eo quod ait : In te Deus est, naturae Dei Patris in Deo Filio docuit ueritatem, cum in

20

2j

eo Deus intellegeretur esse qui Deus est. In eo uero quod subiecit: Et praeter te non est Deus, ostendit praeter eum Deum non esse, quia in se Deo Deus inesset. Hoc uero quod tertium est : T4 es Deus, et nesciebamus, humanae intellegentiae piam ét fidelem testatur professionem, quae cognitis natiuitatis mysteriis et nomine ad Ioseph per angelum nuntiato confiteretur : Tu enim es Deus, et nesciebamus, Deus Istrahel saluator, — subsistentem in eo Dei naturam intelle-

gentes, cum in Deo Deus insit nec praeter eum qui est Deus quisquam Deus alius sit: quia ipse Deus et in eo Deus alterius nobis cuiusquam Dei non relinquat errorem. Et haec quidem Eseias, indiuiduam adque inseparabilem Patris et Fili diuinitatem testatus, ita profetauit.

38, 8 Is. 45, 14-15.

DIGESENISPK

23 cf. Mt. 1, 20-21.

WBeGOJDYZ

7 persona] -nam C L* 8 praeter] per C* 8/9 — deus praeter te ENVOJYZ 9-esenimW et) L*P*K* 11inserat] exserat Du 12hereticae]-ca C* disperatus W/ 13silse L* dictis] et dictis IN

ac] hac C*

suae» Z

14 concepat G* — indeo]ideo Y*

est!)

(IL 15 eum»? C*L* inest!] in eo est Le EIN inest?] est CU SP*BOJ 16 diuidat DC*L*VGYZ, + generum uarietate Cc LeN PK BO Ju, + generum ueritatem E, + generum uarietatem W — 17

18 quod)? ueritatem] dignit- EIN — filio deo W, dei filio P* 20 deus] + est LC, postea eraso 19 eum] reum E* D'GSESWP 23 natiuitatis] nauitatis P K* —— mysteriis] misterii E* inesset]inesse C* 24 confiteretur] -tetur angelum]-lo W iosef V ad» C*L*,a Ce nesciebamus] scieb- E* ^ 25 subsis= tuesenimW CL*NP*KG intellegentes] ineo dei] in deo N° tentem] perfectum E, perfectam N° + deus? qui est qui] quis C* 26insit]sit Y* -gentis CK? L*,-gensO | dei] 28 — deicuiusquamW — alius deus! J 27 deus!] nec D W 29 quidem] quidam P* ^ indiuiduam] indeuiduam L*, indifferendeo L* ita» 30 diuinitatem] dignit- WPKOJ tem EN, indiuiniduam / W*1 profetauit] prophetauerit P K EN

PI 156

194

HILARI LIBER V

39. Hieremias uero non dispari profetiae uirtute indiscre-

E

tae a Deo Patre naturae unigenitum esse Deum ita docuit dicens: Hic Deus noster est et non deputabitur alter ad ewm. Inuenit omnem uiam scientiae, et dedit eam Iacob puero suo et Istrahel dilecto suo. Post hoc supra terram uisus est, et inter homines conuersatus est.

;

Quid alium Deum in Filio Dei Deo, heretice, supponis? Disce unum Deum uerum intellegere et confiteri. Non alius Deus ad Christum deputatur ut Deus sit. Deus est ex natura, IO

ex natiuitate, ex Deo. Quod enim Deus est ex Deo est, non etiam Deus alius est. Alius enim ad eum non deputatur, quia

non est in eo alia praeterquam quae Dei est ueritas. Quid uerum et non uerum, quid degenerem et nobilem, quid m A

diuersum et diuersum sub unius Dei ementita religione conponis ? Deus est Pater, Deus est et Filius. In Deo Deus “est, praeter eum Deus non est, non alter ad eum deputatur ut

Deus sit. In his si unum magis quam solitarium Deum intelleges, ecclesiae religionem profiteberis, quae Patrem in

39, 3 Bar. 5, 36-38.

DICT ENSURE

TZBELGIO

7:

39, luirtute]-tem D CL* — 2a]autem Z* — patre] patrem W' naturae] diuinitatis EN esse) D ^ deum esse W 3 dicens] docens L* hic]hec L* deusnosterest] est deus noster est / C* L*, — est deus noster CCE N, deus noster YZ et» DCLENIW deputabitur] reput- E 4 inuenit] quiinuenit CCLc EN WPKBO]Jyu — uiam]uitam V Maffei 5hoc DLENWKOJZ,

hac

C*,

haec

ŒPVBGYu

supra]

super

LeNWOJYZ 5/6 inter homines] cum hominibus B 7 alium] + degenerem E N — filio]filium L* +deodeiC* hereticae DCL* 8 disce] edisce Lc alius] aliut C*, aliter L* 9 est] + et C*, esset L* natura] + et CC 9/10 natura ... enim deus est ex? IN 10 natiuitate] -tatem C*, diuinitateet CC — est!]-- et O/ — ex?]deZ — ex3» Y ex? deo est? C* L* 11 etiam] enim Y Z — deputatur] putatur D, deputur/L*, deputabitur EN —— 12eo] eum C* L* praeter] praer /V* GU» EM 13 quid!] + non L* degenerem] ignobilem EN, -nere Y — 14 et diuersum?] et non diuersum C* B Y Z, et indiuersum E, >» N° ementita] et ment- CF L*, mentEN — 15conponis]-nes W —— — estdeus! EN et) PKG*O] l16praeter]et praeter PK non?» C*L* alter] alteram C* ad eum] sic LE zn ras. 17 in his si] inis si L*, » P* K, in his ergo si O] magis] + per diuinitatis natiuitatem EN deum]deoL* 18intelleges WP*KVBG, -gs DCLEPCOJYZ, -gas N religionem] -ne DC*EWV profiteueris L*W / quae] quem Z*

PISO

CAP. 39 Filio

confitetur.

Sin

uero

unum

195 Deum

ad

solitarii

20 significationem sacramenti caelestis ignarus obtendes, extra cognitionem Dei es, Deum in Deo esse non confitens.

DCLEN

W

PK

VB

GOJYZ

20 solitarii] -riis L* deum) P* 19 sin] si G* — uero] + in Z ZH, NBOJY DCCLE dis KWVG,-n P C* sacramenti] -ntum K* —— obtendes non) esse? D* W, - est E* 21es]etiam D Pe, est C,» W -ndens W pe s confiteri K, P* deum s confitens] confiteri K*

196

LIBER

An

SEXTVS

1. Non sum nescius difficilimo me asperrimoque tempore PL scribere haec aduersum uaesanam inpiorum heresim, Dei Filium creaturam esse adfirmantem, adgressum fuisse — multis iam per omnes ferme romani imperii prouincias ecclesiis morbo pestiferae huius praedicationis infectis, et uelut ad piae fidei huius male usurpatam persuasionem longo doctrinae usu et ementito nomine uerae religionis inbutis — non ignorans difficilem esse ad emendationis profectum uoluntatem, quam in erroris sui studio per plurium adsensum auctoritas publicae iam sententiae contineret.

IA

Grauis enim et periculosus est error in plurimis. Et multorum lapsus, etiamsi se intellegat, tamen exsurgendi pudore auctoritatem sibi praesumit ex numero, habens hoc inpudentiae, ut quod errat prudentiam uelit existimari ; et quod cum multis errat, intellegentiam esse adserat ueritatis, dum minus erroris esse existimatur in multis. 2. Ac mihi quidem praeter studii mei adque officii necessitatem, qua hoc ecclesiae episcopus praedicationis euangelicae debeo ministerium, tamen eo propensior cura ad scribendum fuit, quo magis plures periculo infidelis intellegentiae

DGCLEN

P

PR-WIBEGORYZ

VI, 1, 2 scribere] scribe K*, + et Cc Le

PK VV T BG aduersus C* E IN uaesanam] -niam C W, -num P* heresim] -si L* 3 adfirmantem] -ntium / 5 ecclesiis] -siae EN — pestisfere C —— praedicationis] praecatD*! jinfectis]interf- Y* 6uelutiB pie T* — male] mala C*, malae T* 7 doctrinae] -na C* usu] usum P* ementito] sic LC p. corr. uere CWV S8inbutis]-tus T* — difficilem] -cillime IN esse] + quaestionis N emendationis] -nes L* 9 erroris] -res L* sui» G* plurium] plurimorum P*? K BO Ju, plurimum T YZ 10auctoritas]|-tatis CL* — 12 etl] ac W periculosus] -culus C*, -culos L* et?] + per Le.N 13

lapsus]labus C*,labsus L T B numero] nueuero C*, uero V ueit]uel E* et] ut CHI, rac Y, erat Z ^l existimatur esse G

— intellegat] agnoscat B — 14 pudore] -tem E L* 15inpudentiae]inprud- B ^ errat] erat

Le, > Y

| 16 quod? C* L*

adserat] -rant C* L*

errat] errant

17 esse] esset C

€

2, 1 quidem? C*L 2 qua hoc DLeENP* V GOJZ, quia hoc C* L* WW Y, qua hoc ut CC Pc K Te, qum hoc ut T*, quam ut B 3 ministerium] misterium E* eo? E ptopensior] propensiore C^ 4 plures» GREY

infidelis] -les D E*

Marg. 1, 12 T f. 1 : quod difficile possit corrigi...

^ 15 W f. 71 : mirabiliter

158

CAP. 1-3 )

197

detinebantur ; uberius gaudium consectans ex salute multo-

rum, si cognitis sacramentis perfectae in Deum fidei, inpia humanae stultitiae instituta desererent et se Deo redderent, hereticis repudiatis; adque a cibo mortis quo in laqueum aues solent inlici in uolatum se liberae securitatis erigerent ; sequerenturque Christum ducem, profetas nuntios, apostolos praeuios, fidem consummatam et salutem in Patris et Fili

confessione perfectam ; et cum dictum meminissent ore Domini: Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem

qui misit illum, ad honorificandum Patrem per honorem Fili se referrent. 3. Emersit enim pestifera et letalis populis proxime lues, quae ingenti grassata contagio ruinam miserandae mortis inuexit. Non enim tantum aut considentium in chaos cum populis suis repens urbium uastitas aut frequentes bellorum et funebres mortes aut inmedicatae aegritudinis populosa contagia desaeuierunt, in quantum ad exitium generis humani

heresis haec funesta grassata est. Deo enim, cul

omnia in mortuis uiuunt, hoc solum perit quod sibi deperit. VI

13 I0:6- 23.

3, 7/8 cf. Lc. 20, 38 et Breuiarium Romanum, Defunctorum.

DCLEN

Ww

PK

WVIB

Inuitatorium ad Officium

GOJYZ

5 detinebantur] detegeb- C* L*, detinebatur P*! —— gaudium] audium L* 6 perfectae] prof- WW — inconsectans] -ctas C* L*, expectans Le EN et se deo desererent] deserent IN 7 stultitiae» K pia] -am C* laqueo Ww quo in N, laqueum quem laqueum] 8quoin — N L* C* redderent) liberae] debere L* in uolatum] inuiol- P* 9 — solent aues B nuntios] praeuios / 10 ducem] docent C* L* erigerent] ne rig- L* E, nuncios / praeios L*, C praebios praeuios] 11 ^ apostolos] Jus C* L* 14 illum] eum et» W | ore] hore L* 12 confessione] -nem D W* 15se]sic CKL* — referrent] referent L* G*, referentes E, referente N EN populis EN —— pestifera] + et laetalis fera C L* 3, 1 emersit] mersit proxime] populis proxima Ec T* Y Z, populi proximae W, populo proxime B, 2 grassata] -ti L* luis C* N V, luues L* 7 G, proximis populis / ruinam miserandae] ruinamiserant de C*, ruinamiserandae V

— 3enim] +

considentium] inconsiderentium W, concid- wawlt Hoppe, T.L.L. inEcW 4tepens]-ntina chaos] clohacas W, chloacas siue in chaos T III, 991/24 bellorum] + frequentes] frequens K*OJ uastitas]uest- CF L* CcB inmemortes] -tis CF G*OJ 5funebres]-brae W,-bris OJ clades Oc aegritudinis] -nes I G* inmedicataegritudinis C* l7 dicatae]-ta T* G* 5/6 populosa contagia] populusacontagia D, populus a contagio L*, populos a contagia E*, populos contagia Ee, populos ad contagia N — 6 8 "grassata]crass- E exitium] exitum P* —— 6/7 — humani generis E N B deperit L*, D perid perit] Z Y morte mortuis]

PL 159

198

HILARI LIBER VI

Nam iudicaturus ipse de omnibus et pro maiestatis suae misericordia poenae meritum ignoranti moderaturus errori, negantes se non iam iudicabit utique sed negabit. 4. Negat enim, negat furens heresis sacramentum uerae fidei, ad inpietatis suae doctrinam religionis usa principiis, cum infidelitatis suae expositionem, ut superioribus libris continetur, ita coepit: Nouimus unum Deum solum infectum solum. sempiternum solum sine initio solum uerum solum

inmortalitatem habentem solum optimum solum potentem. Ad id

IO

1j

enim usurpatum proficit piae confessionis exordium, quo ait : unum Deum et solum infectum et solum sine initio, ut per haec quae religiose uerbis ostentarentur cetera inpie subderentur. Nam post multa alia, quae de Filio pari quoque simulatae religionis professione protulerat, subiecit: creaturam Dei perfectam, sed non sicuti unum de creatura ; facturam, sed non sicuti ceterae facturae. Et post multa alia quibus ueritatis interiectis confessionibus hereticae inpietatis obumbraretur intentio, ut subsistere eum de non extantibus argutae interpraetationis subtilitate defenderet, ait: E£ ante saecula creatus et fundatus non erat antequam nasceretur. Postremo quasi rebus iam omnibus

4, 4/25 ex Epistola Arii ad Alexandrum Alexandrinum citata infra n. 5-6.

IDCTESNIE

IP

RS VATUBALGUOUDM

9et» YZ | 10poenae]paene T* —— ignoranti] neganti W, -rantis KT, -rati Y 11 negantes se] -ntis se C* L, negant esse E* iudicabit] -cauit CW T*,-caturus est EN utique? EN — sed] + quod P* negabit] -gauit C EN W T*

4, 1negat??) LC

EN B.

2suae? NY

| docttinam]-na D — principiis]

-pis CK L* K* T — 3expositionem] -ne C* 4 continetur] -nentur C* L* ? nouimus] + enim D V1 deum] + solum OJ solum infectum» C* L*1, solum CC 6 inmortalitatem habentem] immortalem E solum?» E 7 proficit] -fecit CK L* ENP* quo] quo cum E*, quod cum EC N, quod W7 ^ 8 unum deum ... initio] solum deum unum solum sine initio W sine] sane L* ut XEt 9 ostentarentur] -retur NY 10 simulatae] simulacrae C* 12 sicut Cc B creatura] -ram C*, -ris CCLECPKTBu facturam] factum EN 15 ut] et D 16 extantibus] existent- P* J*, existant- K* 17 defenderet] -ndere C* 7 fundatus et creatus W 18 postremo] -mum C* L*? quasi] + de CCG*

Marg. 3, 9 T f.2: B

Marg. 4, 2 W f. 72: perfidia professio

4 T f. 2v: arrianae religionis fraudulenta

199

CAP. 3-5

ualidissime ad inpietatis defensionem communitis, ne uel 20

25

30

Filius uel Deus intellegeretur,

adiecit: S7 enim quod ''ex

ipso" et quod "ex utero" et quod "ex Patre exiui et ueni" uelut partem eius unius substantiae et quasi prolationem extendens intellegitur, dash erit Pater et diuisibilis et conuertibilis et corpus secundum illos et, quantum in ipsis est, consequentia . sustinens sine corpore Deus. t quia nobis ex integro aduersum hanc inpiissimae doctrinae expositionem euangelicus nunc erit sermo, consequens existimauimus omnem iam, in primo licet libro editionem huius hereseos conscribtam, nunc quoque huic sexto inserere, ut recens lectio et responsionis ad singula subiecta conlatio per euangelicas adque apostolicas institutiones, inuitis licet et contradicentibus,

sensum

ueritatis eliceat.

Dicunt ergo:

[Exemplum blasfemiae] 5. Nouimus unum Deum solum infectum solum sempiter-

20 Rom. 11, 36.

21 Ps. 109, 5 ; Io. 16, 28.

28 supra IV, 12-15.

5-6 Epistola Arii ad Alexandrum Alexandrinum, ed. H.G. Opitz, Athanasius Werke, III/1, p. 12-13.

WouPRS

DCDEN

19 ualidissimae WT tis E* P* K, commotis W

VTB5:GOJ]YZ defensionem]-ne T*B

communitis] commoni-

20 adiecit] + dicendo Le E IN

21 exiui et ueni]

21/22 uelut partem eius] pater eius uelut etueni G* exiuitetuenit Oc N unius substantiae] substantiae unus O*, 22 cius? Y O! in ras. 12 conpositus] 23 intellegitur] -geretur P*?Z* substantiae unius OC]

diuisibilis

W

et! diuisibilis)

W

24 corpus] -poreus PCKTBO]J

integro] ingro / E* 26 quia] + non E* consequentia] -tiam IN us D, -mabimus exposuim uimus] existima 28 aduersus CCENBYZ omnem iam in primo licet DCLENPKTYZ, E* mg: quarto, CWT* add. : uel omnem iam licet in primo W, omnem iam in quarto licet V G, V? mg. licet B, in primo, GC: primo, quod iferum eradebatur, quarto omnem in primo 29 hereseos] -sis XA editionem] errorem B quarto omnem iam licet O J M reces K* O* 30 L* sexto] consexto conscribtam] -bentes B subiecta collatio — 30/31 E ? singula ad onis responsi et — / lectio recens contradicentibus] + 32 inuitis] -tus T* 31 conlatio] -tione E* OJ eliciat NVO*, DCL*E eliceat. B -su sensum] W hereticis ae blasfemi um exempl 34 B eluceat W, eliceant LePKTGO*]JYZpy, DPKu, > CLENWVTBGOJYZ

Marg. 5, 1 C f. 68B: heretici

— W f. 73: professio impietatis ...

PL 160

200

HILARI LIBER VI

num solum sine initio solum uerum solum inmortalitatem habentem solum optimum solum potentem, omnium creatorem

ordinatorem et

^

- ^

dispositorem, inconuertibilem inmutabilem

tustum et optimum, legis et profetarum et noui testamenti. Hunc Deum genuisse Filium unigenitum ante omnia saecula, per quem et saeculum et omnia fecit ; natum autem non putatiue sed uere, obsecutum uoluntati suae, 1nmutabilem et inconuertibilem ; creaturam. Dei perfectam, sed non sicuti unum de creatura ; facturam, sed non sicuti ceterae facturae. Nec ut Valentinus prolationem natum Patris commentatus est; nec sicut. Manicheus partem. unius substantiae Patris natum exposuit ; nec sicut Sabellius qui unionem diuidit, ipsum dixit Falium quem et Patrem ; sed nec sicuti Hierachas lucernam de lucerna uel lampas in duas partes. Nec qui fuit ante postmodum natum uel supercreatum in Filium, sicuti et tu ipse, beatissime papa, media in ecclesia et in consessu frequenter eos qui talia antroducunt renuisti. Sed sicuti diximus, uoluntate

Det ante tempora et saecula creatum, et uiuere et esse accipiens

IDEE ND UPS

PRIT

CONTE

5,2 sine) L* uerum] sine initio (4?) Y* 3/4 inmortalitatem habentem] immortalem O*, + uóvov oobôv gr. Ambros., Ep. 10,5 3 optimum] + solum uerum optimum (dg) C* L*, + solumuerum CC creatorem] kprrrjv gr. 4 et dispositorem? C*L*N inmutabilem] indemut- B 6 genuisse] generasse Bu — 7 natum] natus N, yevvrjcavra gr. putatiuae D W' T* 8 obsecutum] órroorrjcavra gr. uoluntati] -tatis CL Z et? DW 9 sicut DCL 9/10 sed non .. facturam» E* de creatura D C* L* Ee N* IWP K* V, de creaturis Cc Le Ke TBGO

JY

Zy, creaturarum

INC (efr. IV, 12, 9), kricuárov gr. 10 sicuti] secuti G* ceterae facturae] ceterasfacturas Y Z ^ ut]|quodB . 11prolationem]-ne CL NW TG az patris natum B 12 sicuti CL maniceus CL* natum] natus DOSE NIP IS 13 sicuti C sabellius qui unionem diuidit] maniceus partem unius diuidit C*, sabellius unionem diuidens C*, maniceus patrem unius

diuidit L*, sabellius diuidit L£, sabellius substantiae patris natum exposuit nec sicut sabellius qui unionem diuidit (4z) T ^ ipsum] + que Oc 14 sed» GPA BG TZ nec] non I sicuti] secuti C* hierachas W TCB, ierachas D CC LG, ierichas C*, hieracas E N P K T*Z

O J, hierichas Y lucerna] -nam WT

y, ierecha V/, gerachas

lucernam] -na L*, + dicit OJ Y?Z, + dixit Y* 15 — lampas DC* L.N V T* B, lampadam CCEPKGOJYZ,

lampadas W T*,lampademj

partes]-tis C*, > L*, + diu/ PFK*

16in>L*

filium Ec B, filio DCL E* NWPKV TGOJYZ, ic vióv gr. tu] 4- et T* ipse? W 17 consessu] concessu C* L* ?, consensu N P* K* 18 rennuisti Lc EW/PKTBO]J uoluntate] -tatem W 19 dei» YZ M saecula et tempora W Marg. 5, 9 W f. 73 : pessime

CAP. 5-6 20

1j

201

a Patre et glorians ei consubsistente Patre. Neque enim Pater dans ei omnium hereditatem fraudauit semetipsum ab his quae non facta ab ipso habentur. Fons est auiem omnium. 6. Quapropter tres sunt substantiae Pater Filius sanctus Spirilus. Et quidem Deus causa est omnium, omnino sine initio solitarius. Filius autem sine tempore editus a Patre et ante saecula creatus et fundatus, non erat antequam nasceretur. Sed sine tempore ante omnia natus solus a solo subsistit. Nec enim est aelernus aut coaeternus aut simul non factus cum Patre, nec simul cum Patre habet esse, sicuti quidam dicunt "ad aliquid", duo non nata principia introducentes. Sed sicul unio el principium omnium, sic et Deus ante omnia est. Propter quod et ante. Filium est, sicuti a te didicimus media in ecclesia praedicante. Secundum quod itaque a Deo esse habet et glorians et uiuere el omnia ei sunt tradita, secundum hoc : principium cuius est Deus. Principatur autem ei, utpote Deus eius, cum sit ante ipsum. Si enim quod "ex ipso" et quod "ex utero " e quod "ex Patre exiui el ueni" uelut partem eus unius substantiae et quasi prolationem extendens intellegitur, conpositus erit Pater et diuisibilis et conuertibilis et corpus secundum illos. et,

6, 14 Rom. 11, 36; Ps. 109, 3.

DCLEN

W

PK

VTB.

15 Io. 16, 28.

GOJYZ

consubsistente] cum subsistentem C*, 20 glorians] tias i — ei] et N fraudauit] aut 21dans) N cum subsistente Ce L* Z, subsistente W/P* K est B omnium autem fons = J 22non5 — Gc his]iis ^ L* C* dauid 7 spiritus sanctus sanctus» G*1 6,1 — substantiae sunt YZp solus] 2et) T* — iniio]-FetZ | 5 tempore]-ra T* DIWPKJYZyu 6) 13, IV, (cfr. gr. marpóg roü p, Z Y J GO Ke P*? Ec solo] + patre solo W aut coaeternus» E 6 aeternus] aetunus jd bs subsistit] -stitit CC T Bu 7 simul cum patre non cum] a W coaeternus] -num C* L*, » Le 7 habet esse] semper habet esse G, fuitsemper Y Z — sicut CILB factus E ad aliquid C* L E N, ad aliqui D W P K*, aut aliqui Cc Kc V T*GOJYZy, introducentes] -cunt autaliiqui Te B, rà npóc rigr. — 8 + non nata duo sicuti]sicut CC O* y, +et CCP K V Ge OJZ u (cfr. 1V, 13, 10et?CL* B 11 praedicante] -ntem GYZ didicimus] dicimus C* L*, + papa 11) glorians] gloriam N G Y Z, gloriari Ke, glorias a esse]esset K° P*K*Y 13 cuius] eius ECOCu, aÿroû gr. ei» LL 12 uiuere] uiuens LB 15 exiui] -uit sic OC p. ras. eius] N et ei] principatur] -tus T* ueni]-it E*NOCY — partem? /* — uelut partem eius] pater E*NOcY 16 quasi] quod T, qua O*! = substantiae unius O J eius uelut OC 17 diuisibipater» N intellegitur]-getur OJ prolationem] -ne D yiGeYZ s mutabili et + W, L* bconuersi ilis] conuertib L* lis] indiu- C corpus] 4- eius C* L*, corporeus CcKe TBOJ

PL 161

202

^

HILARI LIBER VI

quantum in ipsis est, consequentia corporis sustinens sine corpore Deus. 7. Quis non in his sentiat lubricos serpentinae uiae flexus uel tortuosis spiris nodos uipereos non intellegat, quibus uenenati oris principalis potestas collecto inflexi corporis orbe concluditur? Sed extensis omnibus adque absolutis, totum occultati capitis uirus patebit. Ingeruntur enim nobis primum nomina ueritatis, ut uires falsitatis introeant. Bonum in ore est, ut de corde malum

subeat. Et inter haec nusquam audio ab his Deum Dei Filium dici. Nusquam Filium inuenio ita praedicatum esse, quod Filius sit. Nomen Fili ingeritur, ut natura taceatur. Natura

adimitur, ut nomen

alienum

sit. Hereses ceterae

praetenduntur, ut de se heresis mentiatur. Vnus solus Deus et solus uerus ingeritur, ne uerum ac proprium Dei Filio relinquatur esse quod Deus est. 8. Quamquam igitur superioribus libellis de Deo et Deo, et Deo uero ac Deo uero, et in Deo uero Patre et in Deo uero

DCLEN

W

PK

VIB

GOJIYZ

18 quantum] subsistente L*

ipsum C* L* consequentia] -tiam EN sustinens] 19 corpore] + sustinens sine corpore (4g) L* "Addunt : Hucusque blasphemia hereticorum Lme Pme, Verba hylarii Om£ Jm&, Vsque hic hereticorum praua doctrina continetur id est in his sex columnis Y 7, 1 uiae] uitae C* YZ

flexus] -xos L*, fluxus N, inflexus Z

2 uel]

DC* L*?2W V T, uelut T tortuosis spiris CCPKGYZ, tortuosispiris tortuosi spiritus L^ E N Oc J, tortuosispiriis B, tortuosis sps O* nodos] nodosos / ^ uipereos]utpereosquis E, + quis N —— 3uenenati]-nata D T*, uenati CF L* E* P*K — oris]ores C* — potestas] potentas W, potestatis T* 4 extensis] tensis L*, Lem&: uel expansis absolutis] -tum L* 5 capitis] -ti Z*! uirus]uiris L*, uirtus E* 6ingeruntur] -rentur L*, -runt VYZ 6/Tuires … introeant] uirus...introeatu 7 ut de] unde C* L* T*, et de N 8/9 — dei filium deum D 9 dici nusquam] dicimus quam P filium?] Hio O*,» YZ 10 filius] + deus W nomen] omen L* ut}

L* C*

10/11 ut natura … adimitur) E* ^ 11 adimitur] -matur C* L*, admittitur

hereses]-sis CE* PK*B — ceterae) O* 12 praetenduntur] prot- / ut dese]uidëne N se) C*L*,deo L^ heresis]-ses O* unus] hic unusZ solus» O* ^ deus solus CL 13 uerus] deus C* L* T, uerus deus OJ ingeritur] ingenitus P K, adseritur G* uerum] uirum T*! 8, llibellis]libris TB

— etdeo??) CLE N T*

et?» D*, et de WW, ac P K

1/3 libellis … intellegendo] libellis de deo et deo uero ac deo uero et in deo uero filio uno uero deo intellegendo EF, libellis de deo et deo uero filio uno uero deo intellegendo N — 2ac]et PKY = patre uero W patre] pare L* Marg. 7, 1 W f. 74: iam responsio

PI 362

CAP. 6-9

203

Filio uno uero Deo intellegendo, secundum naturae unitatem, non secundum personae unionem, ex legis ac profeta-

^

rum praedicationibus docuerimus, tamen perfecta fidei huius absolutio ex euangelicis adque apostolicis est praestanda doctrinis, ut uerus Dei Filius Deus non alienae a fotré

diuersaeque naturae, sed eiusdem esse diuinitatis, per ueri-

tatem natiuitatis existens, possit intellegi. Nec sane quem-

quam tam amentem posse esse existimo, qui Dei de se professiones aut cognitas non intellegat, aut intellectas a se nollet intellegi, aut emendandas putet humanae opinione

IO

prudentiae. . Sed antequam res ipsas salutarium sacramentorum loqui I ^

20

^

incipimus, —

ne in aliquo sibi, editis hereticorum nomini-

bus, heresis professio blandiatur, — demonstrandum est omne huius argutae malitiae uelamen, ut per quod se uirus latens contegit, per id ipsum proditum et reuelatum, ad blandientis ueneni intellegentiam publicae conscientiae sensus introeat. 9. Volentes igitur heretici Dei Filium non ex Deo esse neque de natura et in natura Dei ex Deo Deum natum, cum iam superius commemorassent «num Deum solum uerum, neque adiecissent ''et Patrem", ut unius ueritatis esse Patrem et Filium exclusa proprietate natiuitatis negarent

9, 3 ex Epistola Arii, supra n. 5.

DCLEN

8,17) ad v.e (usqu VW

PK

VTB

GOJYZ

4exlegisac]excelsis N — legis] leges deo>CL* 3 + deouero TB 6 ex] per D, D 5 perfecta] -tae CCW,-tam P*K* ac]etu C*L* praestanda] praedicanda est? C* L*O* adque apostolicis? E 6/7 Le V T* B GO* J Y, postea restituto praestanda Le, — praedicanda est Oc 8per ueritatem] peruersitatem 7 deus >N + praestanda doctrinis est W 10 posse] possit Z 9/10 — tam amentem quemquamO 9sane> Y T 11 professiones] -nis D C* K* + existimo esse T B esse» O*J 12 nollet] nolit cognitas] ignotas LLe, deinde restituto — aut?] + non Z opinione] -nem C* L*, -nis Ce Le E NOJY Z,-nes CcLeENW TOJYZ 13prudentiae]-ntiam Le,-ntia ENOJYZ — 15 incipimus] -piamus P*K sibi] sub L* ne] nec Z* Cc Le Te G J Y Z y, cipiamus T*, incipiam O ut} editis]ined- T — 16 professio] -ssi T* © 17omne]omnem CL* Y pia ... argutae huius 23 10, 17 8, — L* .uirus]uiros T id per]-P*K ecclesiae desunt in W, duobus foliis deperditis, de quibus fragmenta aliquot reperta sunt 19 ad] et C*L*, a Ce, et adu proditum] + situ 18 id» C* blandientis ueneni] blandiendis uenenis E* N

sensus] sexus .N*

9, 1deo? E* — 2denatura!] dei natura C*, in dei natura L^, in natura dei T Aut» G'SL*xet dei] + deum B — 3 commemorassent] -rarent GNE 5 proprietate] pro pietate L* — negarent] negare Lx NK

204

HILARI LIBER VI

dixerunt : Nec ut Valentinus prolationem natum Patris commentatus

est, ut sub specie hereseos

ualentinae,

nomine

prolationis inprobato, natiuitatem Dei ex Deo inprobarent. Valentinus enim ridicula quaedam et foeda commentans, io cum praeter principem Deum familiam deorum et numerosas aeternitatum

potestates introduxisset,

tum

prolatum

Dominum nostrum Iesum Christum mysterio occultae uoluntatis adseruit. Hanc ergo inanem prolationem temerarii PL 163 ac stulti auctoris furore quaesitam, euangelica et apostolica ecclesiae fides nescit. Ignorat enim Valentini Bythonam et Silentium et ter denos aeonas. Scit uero nihil aliud quam unum Deum Patrem ex quo omnia sunt et unum Dominum nostrum Iesum Christum per quem omnia, natum ex Deo Deum. Sed quia ex Deo Deus natus neque per natiuitatem 20 suam Deo adimit esse quod Deus est, neque ipsein natiuitate ^ ^

non Deus est ; et quod Deus est, non coepit esse, sed natus ex Deo est; et quod nascitur id ipsum secundum humanae

2 nn

naturae sensum uidetur esse prolatum, ita ut prolatio ipsa natiuitas esse existimetur, — idcirco temptatum est per Valentini heresim prolationis nomen excludi, ne natiuitatis ueritas permaneret : quia prolationis intellegentia opinione

6 ex Epistola Arii, supra n. 5. D'OIPENSPIN

PETER

17/18 1 Cor. 8, 6.

GONE

6 dixerunt? EN prolationem EN V B, -tione DCLPKTGOJYZ natum» T* — 7sub5]/ ualentinae]-tini O6, -tinianae YZ —— nomine» C*L*,ne CC 8ex deo inprobarent] exprobrarent O* 9 foeda] fida T* 10 praeter] propter CC p. ras. 11 aeternitatum] aetatum 17, -tatim T*, uanitatum Y Z potestates] -tatis C tum] tunc Ou prolatum] ploratum C — 12dominum] deum L* P* nostrum] non L* mysterio] -rii T*, 5» J occultae] -ltatae Y Z 13 inanem] innauem E temerari CT 14 furore] -ri G* quaesitam] 4- et B euangelica] -licam G*L*.licae Le] YZ et] atque TY Zu — apostolica] -licae CF LOJYZ 15 ecclesiae] aesiae / L* fides] + fides C* L* bythonam] bytonam P*KTO J, bythoniam Y Z*, bythona Gu, prolationem Ze 16 ter denos] multos Z€ aeonas] + id est saecula LC, onas / J, aenonas Z*, deos Z€ scit] nescit Y Z nihil] non D, » YZ aliud] ut C* L* 17 quo) E*

dominum]deum Ce PK 18christum) Y — omnia] + sunt PK 19 quia]quiN natus]nascens/ ^ 20adimit]ademit Le PK TO Ju — deus» 20/21 neque ipse ... non deus est? OJ 21 non!] quod T* etat quod]quo N est?» C*L* 21/22 ex deo] + deus GY Zu — 22et] SEE id] ad N humanae] -num C*L 23 naturae sensum LCENVBGOCYZ,

sensum

D C*L*,

intellegentiae naturae

sensum

CC,

sensum intellegentiae P K, intellegentiae sensum T O* / — ipsa? B 24esse] esset C* existimetur] extim- T* temptatum] datum D, + ab arrianis ZC 24/25 per ualentini] quod dicebat Zt 26 opinione] -nem C* L*

CAP. 9-10

30

205

terrena non multum esset a natura terrenae natiuitatis aliena. Naturae humanae tarda ac difficilis ad res diuinas intellegentia exigit, de his quae semel dicta a nobis sunt frequentius admoneri, ne satisfacere sacramentis diuinae uirtutis

humanae conparationis exempla credantur, sed tantum ad

inbuendum spiritaliter de caelestibus sensum speciem terre-

ni generis adferri, ut per hunc naturae nostrae gradum ad 3ù

intellegentiam diuinae magnificentiae prouehamur. . Non est autem secundum humanarum natiuitatum prolationes Dei natiuitas aestimanda. Vbi enim unus ex uno est et Deus natus ex Deo est, adfert tantum significationis intelle-

40

4 An"

gentiam terrena natiuitas, ceterum non satisfacit conparationis exemplo origo nascentium, quae habet in se et coitum

et conceptum et tempus et partum, cum Deus ex Deo natus

nihil aliud intellegendus sit esse quam natus. Et quidem de diuinae natiuitatis secundum fidem euangelicam adque apostolicam ueritate suo loco tractabimus. Interim tamen hereticae artis ingenium ostendi debuit, quae ad ueritatem natiuitatis abolendam prolationis nomen extingueret. 10. Tenet uero etiam in ceteris eiusdem artis suae malignam fraudulentiam dicens: nec sicut Manicheus partem unius substantiae Patris natum exposuit.

10, 2 ex Epistola Arii, supra n. 5. DCLEN

VW (soli m. 9, 36-41 fragmentarie)

PK

VTB

GOJYZ

29 naturae] + itaque OC, -ra Y Z* natura]-rae T* 27a) T*,ad O* intellegentia] res] re L* ac] an L*, aut Y humanae] -na Y Z 31 L* semet semel] GC iis his] D audit exigit] 30 YZ -gendas 33 speciem] speciae T*, 32ad)B ne] nec Oc admoneri] -nere Te hunc] specie T° — terreni] -ne L* — 34 adferri] a.ferre C*, afferre OCZ proui] prouehamur C* -tia ntiam] 35intellege nostrae» Z hanc T* proladeamur C, proueamur L* EPKO* — 36 natiuitatum] -tatem L* K adfert] 38 Y J O existimaestimanda] 37 CP*KW tiones] -nis D 39 afferat Y —— significationis] -nes G* —— intellegentiam] nta DCG* I*.— YZ habent habet] T* que nascentium 40 — T* L* C* ceterorum ceterum] 42 nihil] coitum] coeptum D, cohitum W' O* ? © 4icum]etcum TJ 43 diuinae natiuitatis] diuina natiuitate LC etquidem]equidem T non D 44 ueritate Ec 2Kc V/ Te G OZ, -tatem D CL P K* T* BJ Y, -tatis E* ? N°, 45 quae] ne YZ tractabimus] -tauimus C L* E* N G Y* -tati IN* O* extingeret 46 Ce uere dibinitatem ueritatem] 2 eiusdem] quidem N*? ^ malignam] -na (és 10, 1 etiam] iam E G,natu NP*KV DCE tus natum]na unusL* 3uniusJ CL* maniceus T*

PL 164

206

HILARI LIBER VI

Negata superius prolatio est, ut natiuitas negaretur. Nunc quoque sub Manichei nomine neganda unius substantiae infertur et portio, ne Deus ex Deo esse credatur. Manicheus enim abrupti in inprobanda lege ac profetis furoris et diaboli quantum in se est professus adsertor et solis sui nescius cultor, id quod in uirgine fuit portionem unius substantiae praedicauit, et id Filium intellegi uoluit quod ex Dei substantia parte aliqua deductum apparuerit in carne. Vt igitur unigeniti Fili natiuitas et unius substantiae nomen tolleretur, portio unius substantiae in Fili natiuitate praetenditur. Vt, quia profane ea quae ex portione unius substantiae natiuitas adserta est praedicatur, primum natiuitas ipsa non

20

esset, quae in Manicheo esset ex portionis professione damnata; tunc deinde nomen ac fides unius substantiae tolleretur, quia apud hereticos ex portione conpeteret ; et per id non ex Deo Deus esset, quod in eo diuinae naturae proprietas non inesset. Quid uaesanas sollicitudines ementita religionis specie inpius furor simulat ? Manicheum secundum hereticae insaniae praedicatores pia ecclesiae fides damnat. Nescit enim in

25

Filio portionem, sed scit Deum totum ex Deo toto. Scit ex uno unum, non desectum, sed natum. Scit natiuitatem Dei

nec deminutionem esse gignentis, nec infirmitatem esse nascentis. Si ex se scit, infers calumniam temerate usurpatae DCLEN GO

W(vv. ro, 4-12 et 18-23 fragmentarie; dein integre)

PK

| VTB

4 — negaretur natiuitas PK 5maniceiCL neganda]-ndi C*,-ndae LL 6 et] ut CC p. corr., et in L* portione E* N maniceus C L* 7 abrupti] -tae C*? L*, -tam E*,-tim N* — in» T* inprobanda lege] -ndam legem E*N profetis] -ta C*, -tas N — ^ etfuroris W 8 solis sui] solio sui W?, solisui V B Y Z, solis suis T*, solius sui Le TcO/ 9 uirgine] -nem PKY 10 praedicauit] -cabit W substantia] -ntiae G 11 apparuerit] apparuit / — carne]-nem T* ^ 12tolleretur] tollatur N*, toleretur KC 13 + natiuitate filiu — 14profanaeDCV 15est] + ut T*,esseY*,»Z — 16 esset!] esse LIN maniceo C* L*, maniceorum C* ex] et N 16/17 damnata tunc] damnat adhunc T* 17 tunc] tum EOJu ac| et B tolleretur] tolletur P, tolleret K* — 18aput DCTB 19 quod] ne quod T*, neque B naturae] -ra D, -ram T* 20 non»? B inesset] esset O ] 21 uaesanas ... specie] si L*, uaesana sollicitudine ementitam religionis speciem L^ sollicitudines] similitud- B specie]-ciem Le P* K* T* — 22 maniceum C L*, manicheus P K, at manicheum Y Z

-rem L£C,-reB 25 desectum]

pia]piae V T* G* Y, pieP* + esse W, deiectum PK

KZ

23 praedicatores] -ris C,

24 = totum deum WP K sed» T*

scit] facit T*

natiuitatem]-tate T* 26diminutionemENO/JYZh gignentis]|-ntes L* 2Zise]teW T* infers D L*,infirmis C*,infer CCEV TBGOJYZpy, infert LCNWPK — calumniam] -nia CL K, -niae W T* — temerate scrips?, temeratae C* L*, temerariae D E Y, temerarie N Z li, temeritate Cc Te G* ?O J, temeritatem L^ IV T*, temere PK B Gc

CAP.

scientiae; si uero de Domino

10-11

207

suo didicit, natiuitatis suae

scientiam permitte nascenti. Haec enim ita ei a Deo unigeni30

to conperta sunt, quod Pater et Filius unum

sunt, quod

plenitudo deitatis in Filio est. Per quod et portionem unius substantiae odit ad Filium et per natiuitatis ueritatem uerae diuinitatis proprietatem ueneratur in Filio. Sed reposita pleniore singularum responsionum absolutione, per reliqua

3^

An"

curramus. ; .11. Namque id sequitur: nec sicut Sabellius qui unionem diuidit, ipsum dixit Filium quem et Patrem. Ignorat euangelica adque apostolica sacramenta sic credens Sabellius. Sed hoc non simpliciter ab hereticis in heretico damnatur. Volentes enim nihil inter Patrem et Filium esse unum, diuisae a Sabellio unionis crimen exprobrant, cuius unionis diuisio non natiuitatem intulit, sed eundem diuisit in uirginem. Nobis autem in confessione natiuitas est. Et unionem detestantes unitatem diuinitatis tenemus, scilicet ut Deus

ex Deo unum sint in genere naturae, dum quod per natiuitatis ueritatem ex Deo in Deum extitit, non aliunde quam ex Deo esse substiterit. Quod autem non aliunde quam ex Deo

30 cf. Io. 10, 30.

31'cE Colb 210;

11, 1 ex Epistola Arii, supra n. 5. DCLEN

W

PK

VTB

GOJYZ

de domino] ex deo W 28 scientiae siuero] si GC p. ras. — si]sin Le EN 30 conperta] conparata T* deo] domino Z 29 permitte] -ttere IN EN G* Z* — 32 ueritatem] -tate (Ci 31 deitatis] ueritatis C* L*, diuinitatis uerae] unus uerae P* K*, unius uerae K€ — 33in]et T* — filio] filium dei responsionum] -ne reposita] sepos- G — 34 pleniore] plenioret T* PK 35 curramus] recurr- E fen quem] que G* 11, 1 id sequitur] inseq- W — 2 diuidit] -dens TO] 3 adque) J* euangelica] -lium D ignorat] + enim CCPKT*B hereticis T*OJ nonhoc + 4 mC* sabellius]-Iliu T* L* C* sic]si — ab haereticis in haeretico DCecWPKYZ heretico] -cos in» D 7 esse damnatur]-nantur V T*, p in T* — 5 nihil» E* simpliciter O/ exprobrant]-bant 6 diuisae] -si G* N, + esse J inter patrem et filium W' 7 natiuitatem] “+unioniscuiusT —exprobrantcrimen TB TO*Y -nem Cuan.e9 confessione] 8 uirginem]-neu —— N natiuitate T*, nouitatem 11 ueritatem» C* L* 10 sint] sunt C L*!, sit Y Z detestantes] -ntis C* 11/12 non aliunde ... quod autem? E* — 12esse substiterit ... ex deo?) J*

Marg. 11, 2 W f. 7; : de sabellio/error sabellianorum

PL 16;

208

HILARI LIBER VI

manet, maneát necesse est in ea ueritate qua Deus est. Ac per hoc unum sunt, cum qui ex Deo Deus est, neque aliud - An

20

^

ipse est neque aliunde quod Deus est. Idcirco autem unionis in Sabellio inpietas praetenditur, ut ecclesiae fidei unitatis religio auferatur. Persequar deinde et cetera heretici ingenii artificia, ne forte suspiciosis magis quam ueris sollicitudinibus maleuolus interpraes alienae simplicitatis existimer, ostensurus totius professionis conclusione, in quem se exitum praemissio tam subdoli sermonis instruxerit. 12. Id enim sequitur: sed nec sicut. Hierachas lucernam de lucerna uel lampas in duas partes. Nec qui fuit ante postmodum natum uel supercreatum in Filium. Hierachas nesciens unigeniti natiuitatem nec euangelicorum sacramentorum uirtutem adeptus, unius lucernae duo

lumina praedicauit, ut lychnorum bipertita diuisio substantiam Patris et Fili aemularetur, quae ex unius uasculi unguine accenderetur in lumen, tamquam esset substantia exterior ut olei in lucerna continens luminis utriusque naturam, uel certe ut lampas papyro eodem intexta utroque 12, 2 ex Epistola Arii, supra n. 5.

DCI

ENOGWSLPBKOICVIBUIGOJIYZ

13 manet? E* ^ maneat) B — ea] + sit B

13/14 ac per ... ex deo deus

est» O* 14 aliud] alius B 15 est!» B aliundem C* L* 18 persequar] -quamur Le et? LeB — heretici] -tica T* ingenii] -nita IN 19 suspiciosis] suspectis B sollicitudinibus] similitud- B maleuolus CL* V Tc G*, maliuolus D Le E NW P K GCOJ Y Z, malibolus T* B 20 interpraes]-praetes T* alienae]-niO* existimer]-metC — 21professionis] -ne Y conclusione] -nem LENPKBYZ 22 subdoli] -lis C 12, 1 id] idem

I

2 sed) WY

ierachas D V/ G, hieracas C* E P T* BZ

hierachas

Cc LL. N W K Te OcJ Y,

li, hierechas O*

lucernam] -na D, +

dicit GYZ de» Y lucerna] -nam P*K* I7 uel? Y lampas DC*LENBGCY, lampadam C! PK G* Oc 7Z, lampadas W V, lampa-

dem TO* y 3 fuit) (ES DCLE*NWPKVTBGOJYZ chas D V/G Y, hieracas P K T* BZ

4 filum EC p (efr. supra 5, 16), filio 5 hierachas C L E N W T* Oc J, ierali, hierechas O*

euangelicorum] -liorum

BG* 7 lychnorum D L Pe V Te GO Y, lygtonrum / C*, lygnorum Ce WW, licn- E, lichn- N / Z,lign- PFK T*,lino B uipertita W T*, bipertata GF — 8 aemularetur] -letur T* — 9 unguine] sanguine L*, unguedine I^ E, pinguedine N,igne P^ ^ accenderetur] -ndatur L lumen]lumine C€ ^ tamquam] tam W — 9/10 substantia exterior ut] substantiam exteriorum T* — 10 olei] uolet N 11 papyro] papiro EN V/Z, pyro W Marg. 12, 1 W f. 76 : de hiera

PL 166

CAP. 11-12

I

An"

209

capite luceret, essetque media materies lumen ex se utrumque protendens. Haec stultitiae humanae error inuexit, dum quod sapiunt ex se potius quam ex Deo sapiunt. Sed quia uerae fidei professio est, ita Deum ex Deo natum ut lumen ex lumine, quod sine detrimento suo naturam suam praestat ex sese, ut det quod habet et quod dederit habeat nascaturque quod sit, cum

non

aliud

quam

quod

est natum

sit, et natiuitas

acceperit quod erat, nec ademerit quod accepit, sitque utrumque unum, dum ex eo quod est nascitur, et quod nascitur neque aliunde neque aliud est, — est enim lumen ex .lumine, — ut ergo fidei huius intellegentia auerteretur, Hierachae lampas uel lucerna ad crimen confitendi ex luminis obiecta est, ne dici religiose existimetur, lumine 25 quod inpie dictum et nunc et ante damnatum est.

20

Absiste absiste, inanissime timor hereticorum, nec patro-

30

cinium ecclesiasticae fidei falsa sollicitae adsertionis opinione mentire. Nihil corporale secundum nos, nihil inanimum in Dei rebus est. Quod Deus est Deus totum est. Nihil in eo nisi uirtus nisi uita nisi lux nisi beatitudo nisi Spiritus est. Materies haebetes natura illa non recipit, neque ex diuersis

constat ut maneat. Deus, ut est Deus, quod est permanet, et

permanens Deus Deum genuit. Non continentur ut lampas

16 cf. Symbolum Nicaenum.

DCLEN

W

PK

VIB.

GOJYZ

seno ex se utrumque] ex utroque DE 12 materies] -riae C* L*, parte IN sapiunt]sapiut E* — 15 exi» 14 quod] cum L* protendens] -ndes O* 17/18 ut det] uidet Y —— 18 habet] + et quod habet (49) quia? Z ET ademerit] nascaturque]nascatur T — 20acceperit] acce..perit G* C*L* 22 nascitur] + et quod sitque] sit E* eadem erit DK, adimeret EN intellenascitur(4g) L* — es?» C — ex]de TO] — 23 lumine]flum- T* hierachae 24 Y aduertauerteretur] T -tiam gentia] TcOJZ, hic/erathe C*, hic erat hierache CC, hi.erachae L*, P K DLeNW ad crimen] + ad C* L* hieracae E* T* By, hieraciae EC, ierachae CG 4

me]meC?p. 25 luminis obiecta] lumini subiecta Y, luminis subiecta Z. T*, uel -matur L, C -maretur tur] existime 3 ras. in GC sic ne dici] corr. 28 T* iom patrocin L*, um patroci existimari putetur OC p. corr. J — 27 -citudine W Et, -cites N, E* -citet ] sollicitae T* -tici ticae] ecclesias opinione] -nem D V*, opione L*, ne P*K

29 mentire] -tiri D*! Ee,

inanimum C* L W V G*, inanium corporale] -les C* metire L* P*K 30 dei] die C* zn ras. TY OC inane NN, inanum , DCEPKTBGCy N, euetes W enim habitum L*, betis deus?) YZ ^ 32haebetes] habetis C*, t] -tant 33consta ^ enim] neque]dZ recipiet O*, K* P recepit recipit] PK deus deum — 34 L* C* et) t permane maneat] + deus OJ— L* continentur] -netur WPKTB

PL 167

210 j^

HILARI LIBER VI

et lampas aut lychnus et lychnus exteriore natura. Vnigeniti ex Deo Dei natiuitas non series est, sed progenies; non tractus est, sed ex lumine lumen est ; naturae unitas est, non

ex conexione porrectio. 13. Iamuero in eo quanta hereticae astutiae et quam callida professio fuit : Nec qui fuit ante postmodum natum uel supercreatum in Filiun!

Deus qui ex Deo natus est, non

utique natus ex nihilo est neque de non extantibus natus est, A

sed natiuitatis suae uiuentem habuit naturam. Nec idem Deus qui erat, sed Deus ex Deo qui erat, natus est, et

natiuitas habuit originis suae in ipsa sua natiuitate natu-

ram. Si ex nostro loquimur, insolentes sumus, sin uero ad

loquendum edoctos nos per Deum docebimus, natiuitas Dei secundum doctrinam Dei est confitenda.

Hanc igitur in Patre et Filio naturae unitatem et hoc uiuentis

natiuitatis

inenarrabile

sacramentum

excludere

hereticus furor temptans, ait : Non ewm qui fuit ante bostmo-

13, 2 ex Epistola Arii, supra n. 5. DCLEN

W(usque ad v. 12,36)

PK

13 ex Epistola Arii, supra n. 5. VTB

GOJYZ

35 et lampas? K* N — lychnus (bis) CLN V Te G Y, lycnus DW T*, licnus E B, lignus P* K*, lichnus PCOJZ, lignum Ke et lychnus?» D exteriore] -tiora E* ? N,-riori Ec — 36 — dei deo Z series est] seriest RER sed] et LENVTBGYZ 36/37 non series ... unitas est? C* non tractus] non traductus N, contractus T*

tamquam prae desunt in W uno folio deperdito

36 - 14, 1 non series ...

37 sed» V*, et V1G YeZ,

ut Y* lumen est P* K, lumen est luminis Pe, lumen luminis D i, luminis CL*E*NV TeBGOJYZ, lumen L6 Ec, in luminis T* naturae] -ra

G*O J, punctum scribentes post hoc uocabulum unitas] natiuitas T* non] etnon T — 37/38 naturae unitas est non ex conexione porrectio >L*, non ex conexione porrectio Le 38 connexione LCP K, natione E

13, 1 iamuero] namuero stulticiae Z

TC

quanta] -tam P* K*, -tae G

2 callida] + et T*, calida Z*

astutiae]

fuit!] + cum dicunt Oc

nec

qui »4E*.Lne" qui AP* cante fuit? T'B ante] antea Le EN 3 supercreatum] -cretum L* flllum ECB Li (efr. supra 5, 16), filio DCLE*NPKVTGOJYZ est) O 4 exstantibus | TeO 5 natiuitatis] diuinitatis L^ G habuit] habet Le 6sed deus?ex deo qui etat} I: 7 originis] -nes L* 7 natiuitate sua O/ Y natiuitate] -tatem T* 8si] -- enim DV! GOJYZ . loquimur] +ineo PK insolentes] -ntis C* sumus]simus L* — sin]li DCLENPKG* 9 edoctos] et doctos GE deum] dominum T BO] docebimus] nocebimus C, docuerimus L* 10-estdeiB confitenda]-fidenda P*! — 11 hanc]hacL* filio] in fllio GZ — hoc] in hoc T* 12 natiuitatis? PK 13 hereticus] -cos LS temptans] tenax C* ? L* eum] enim L*

CAP. 12-14

ZTT

dum natum nec supercreatum in Filium. Quis enim tam uaesanus erit, ut defecisse a se Patrem putet, ut idem qui fuerat postea nasceretur uel supercrearetur in Filium ; et esset abolitio Dei, ut succederet de abolitione natiuitas, cum

natiuitas manentem testetur auctorem ? Vel quis tam demens, ut substitisse Filium nisi ex natiuitate fateatur ? Quis 20

porro tam uaecors, qui non extitisse Deum ex eo

quod Deus

nascitur audeat praedicare? Non enim qui manebat Deus, sed ex manente Deo Deus natus est, tenens in se naturam

25

30

gignentis in natiuitate naturae. Natiuitas autem Dei, quae ex Deo in Deum extitit, non quae non erant tenet, sed quae Dei manebant et manent obtinuit ueritate nascendi. Non ergo qui erat natus est, sed ex his adque in his quae Dei erant Deus natus extitit. Omnis igitur hic superior hereticae fraudulentiae sermo hanc uiam inpiissimae doctrinae suae praeparauit, ut unigenitum

Deum

negatura,

tamquam

ratione

ueritatis

ante

praemissa, ex nihilo potius quam ex Deo natum praedicaret, natiuitatem eius ad creationis referens de non extantibus uoluntatem. 14. Denique post multa ad id tamquam praeparato sibi aditu prorupit dicens: Filius autem sine tempore editus et ante saecula creatus et fundatus, non fuit antequam nasceretur. Temperauit se, quantum putat, hereticus sermo, et ad

14, 2 ex Epistola Arii, supra n. 6. DCLEN

sibi) PK W (inde ab v. 14,1:-parato

VTB

GOJYZ

14 nec] uel C* p. corr. p (cfr. 12, 3; 13,2) — filium] filio PK TOJ Y Z . 15 dei] deus C 17 abolitio] ablutio E 16 et] ut L* se] + a E* -nte manentem] 18 G* ? natiuitas cum 17/18 D succidsuccederet] 19 natiuitate] -tatem P* K* P*K* T*,-ns Kc — demens] +est PKV/OJu 21 qui] quia 20 eo quod] eo quo C L* K BGc O J Y, eo qui Le, quo E N naturae]-ra 23gignentis]-ntes L* — natiuitate] -tatem P KT, -tatis Z L 2Aexstiit C V Te — erant] erat L* — tenet] tenent C T*, teneat L* YZ

25 dei manebant] deo manebant C, manebant deo B, in deo manebant O ]

26 ergo» E ueritate] -tatem C L* E*PK T* manent] -net C* L* D N Y Z, et exsistit extitit] 27 E eratqui ^ — TOJ CCLe non + qui] hereticae) C* L* CL* G* — hic? / existit mihi P* K — 280omnis]omnes

30 deum] suum deum Y, deum suum Z ut) CL 29 suae? T exstantibus V/ T* 32 creationis] -nem Le EN negatura] + ut LC 2 prorupit] erupit 14, 1tamquam] + ex DO Ju — praeparato]-ratu G* putat] potuit 4 temperauit] -rabit C P* 3 fuit] erat EN Ix CemeB Jcvl, putauit Le EN —— hereticus] -cis C* L*?, hereseus Beasepy Y

PL 168

212 A

HILARI

LIBER

VI

inpietatis confirmationem et ad calumniae, si quaestio intenderetur, excusationem dicens : Non erat antequam nasceretur, ut in eo quod non fuit antequam nascitur, naturam el

subsistentis originis denegaret, et coepisset esse de nihilo, cui ante natiuitatem suam existens non daretur auctoritas. 10

20

Tum porro, si inreligiose hoc dictum existimaretur, adesset

ei prompta defensio, quia nasci qui erat non potuit, neque qui antea esset nascendi causam per quam esset habuisset : cum natiuitas ad id proficiat, ut subsistat esse qui nascitur. O stulte adque inpie, qais natiuitatem expectet in eo qui sine natiuitate subsistat | Aut quomodo qui est nasci existimandus est, cum natiuitas natura nascendi sit ? Sed subdole ad negandam ex Deo Patre unigeniti Dei natiuitatem contendens, per id quod non fuit antequam nascitur euadere uoluisti quod Deus, ex quo Dei Filius natus est, erat maneretque Dei natura, ex qua Filius Deus natiuitate subsistit. Si igitur ex Deo natus est, manentis naturae confitenda natiuitas est, non ut Deus qui erat nasceretur, sed

ut ex Deo qui erat Dei natiuitas intellegeretur. 15. Sed inreligiosos aestus suos calor hereticus non conti-

18 ex Epistola Arii, supra n. 6. D GITEN

WAEPIK vuIsa

GO JY

5 confirmationem] -nes W et? W ad) C*L quaestio] -tionem E*N 6nasceretur] nascitur E* — 7utineo ... nascitur? E*, EC : utin eo... nasceretur non] notum C* L* nascitur] nasceretur CC LeEc TOcJ Y Z ei] et E*, > EC — 8denegaret] dei enegaret T* coepisset] si LX ?, -sse LC esse] esset C* de]ex Le W^! — nihilo] nihilominus C* L*, nilo G* 9 existens] -tes T* 10tum]tunc LC hoc]hac P* K*? existimaretur]estim- OJ — 11ei]jet E quia]qui N quilquidL* — quierat) B, + ante T — potuit] + nisiquinonerat CCB 12qui) O*! — antea] ante BG,

erat ne Y Z per quam] postquam B habuisset] ab- C* L*, 5 N° 13 nascitur] nascetur L* 14 stulte] -- heretice B inpie] + heretice Le T qui] qua W . 15 natiuitate] -tatem P* subsistat] tit N — 16 natura] -rae CK L*,5 T* ^ mascendi]essendi Ec! 17ad]adque W* ^ negandam] deneg- C* L Te Ge, -ndum W/ ex]et C* dei) PKT*B natiuitatem] -tate T* — 18nascitur] nasceretur CCLec EV TBGY Zy — 19quod] ne quod GOT 5 dei] deus PK 20 maneretque] maneret B natura] -tae L ...qua] quo C* deus] di PK 21si> C*L* deo» L* est? T* ^ manentis]-ntes L* 22 est] + ut C* L*? — qui erat) B 15, 1 inreligiosos aestus] inreligiosaestus /C*, inreligiosae estus L, inreli-

giose aestus V/GY

Z

continet] -netur E

suos] inscius EN, tuos T* — hereticus] -cos L*

CAP.

213

14-15

net, et per id quod ait: Non erat antequam nasceretur id laborans, ut de non extantibus nasceretur, id est non a Deo

Patre in Deum Filium uera et perfecta natiuitate natus esset, in ipsa totius expositionis conclusione ad ultimum et profanissimum inreligiosi. furoris sui prorupit ardorem dicens: Si enim quod "ex ipso" et quod "ex utero" et quod "ex Patre exiui et ueni" uelut partem eius unius substantiae et quasi prolationem extendens intellegitur, conpositus erit Pater et diuisibilis et conuertibilis et corpus secundum "los et, quantum in ipsis est, consequentia corporis sustinens sine eden Deus.

PL 169

_Grauis et multae difficultatis labor esset ueritatem religio-

nis aduersum falsitatis inpietatem tueri, si quantum audet

inpietas, in tantum consuleret prudenter. Sed bene, quod

inreligiositatis uoluntas ex inopia prudentiae est ! Et idcirco,

cum

facilis sit aduersum

stultitiam responsio, emendatio

tamen difficilis stultorum est, per quam primum et ratio intellegentiae non quaeritur et deinceps ab intellegente

20

intimata non capitur. Sed si quos timor Dei et intellegentiae inpietatis uoluntas,

per stultitiae sensum

ignoratio,

non

sint, cum

inpietatis stultitiam absolutae ueritatis sit de-

detinuerit in errore, spero ut ad emendationem procliues monstratio proditura.

15, 2 ex Epistola Arii, supra n. 6. DGLEN

W'»PK-

7 ex Epistola Arii, supra n. 6.

VLIBbGOJYZ

M 3 laborans] -rat Le per] praeter PK 2 et? CWBGKYZ in patre T*, in patre in T€ — natiuitate] existantibusO — 4 nonde/Z Bipsa] + autem W' —— expositionis] dispotionis LEE ne.itate C*,ueritate L* 6 et profanissimum» YZ 5/6 conclusione ... furoris sui ics exiuit * BexibiL*T Y et» 7 -reYZ ardorem] ^ L* inreligiosi]-sis 10 et conuertibilis » et uenit G* Y — partem] pa.tem L*, patrem Oc v 13 -etVZ est] E illis ipsis] 11 — CCTB poreus corpus]cor C*L* E* labore esset] labor G* L* C* difficultatis] -tates multae] -ta D falsitatis] -tates L* 14 aduersus CCcOJ YZ ueritatem] -tate T* quantum /* tantum] 15 D audit audet] C* inpietatem] uipietex] et T* 16 uoluntas] -tatis C* L* prudenter] -ntiae Oc, -ntia J 18 Z Y -sionis responsio] B aduersus T* est! sit] 17 et»? E 18/19 per quam ... non quaeritur] per quam quam] + id est inopiam O*

intellegente] -ntem P* K* intellegentiam non quaeretur T* — 192b» T* sensum] sensuum DATA — L* eis inpietas s] 21inpietati EG* 20et> spero] credo C L* W, + autem V? 4p 22 errore] -res CC, -rem YZ emendationem]-ne C ^ 23absolute ad) C*? ut] quod Cc LeBOce] 23/24 — demonstratio proditura sit B T*u

214

HILARI LIBER VI

16. Dixistis, o stulti, qui et hodie idem dicitis, nescientes

in Deum sapere: Si enim quod ‘‘ex ipso" et quod "ex utero” et quod ''ex Patre exiui et ueni". Quaero a te, hoc totum dictum a Deo anne non dictum sit? Dictum utique est. Et necesse A

est, cum a Deo dese dictum sit, non aliter intellegendum esse quam dictum est. De dictis suo loco, demonstratis singulo-

rum quorumque uirtutibus, tractabimus. Interim tamen uniuscuiusque intellegentiam consulo, quid existimet in eo,

cum dictum sit ex 1pso, utrumne ex altero intellegendum sit, anne ex nullo, an uero ipse ille credendus sit ? Ex altero non est, quia ex iso est, id est ne aliunde praeterquam ex Deo Deus sit. Ex nihilo non est, quia ex ?5so est. Demonstratur enim natura unde natiuitas est. Ipse non est, quia ubi ex 1ps0 est, natiuitas Fili refertur ex Patre. Deinde cum significatur

- ^

20

ex utero, interrogo an credi possit esse natus ex nihilo, cum natiuitatis ueritas per corporalium efficientiarum nomina reueletur ? Non enim membris corporalibus consistens Deus, cum generationem Fili commemoraret, ait: Ex utero ante luciferum genui te. Sed inenarrabilem illam unigeniti ex se Fili natiuitatem ex diuinitatis suae ueritate confirmans ad intellegentiae fidem locutus

est, ut de diuinis suis rebus

secundum humanam naturam humanae naturae sensum ad

16, 2 ex Epistola Arii, supra n. 6.

9 c£ Rom:

11, 36.

15 Ps. 169; 5.

18 Ps. 109, 5. JBXE JE fSds

ZA

d

MA TDI

GONE

16, 1 dixistis] -sti L.* E* et? K* dicitis] dictis. K*€ nescientes] -ntis L* 3exibi T* — exiuitet uenit Y —— dictum] dic T* — 4a deo anne]

adeo an N non) OJ dictum?) T* utique] utque L* — et? E 5 a»L* deo]dominoLCT*B — -—sitdictum Z esselesset C — 6quam] +utZ dictis] + suis CPT B demonstratis] -strantes B 7 uirtutibus] -tutes G* tractabimus] -tauimus DCL*NB*? 8 uniuscuiusque] unius (SIE 9 cum] quod BOJ utrumne] utrum nonne E*, utrum non P* 10 anne] s E*?,an EC ^ nullo]ullo N — 11 ne aliunde] et aliunde C* IX, ne aliunde ne D Pc 12 sit] est EN demonstratur] -strat... E* 13 natura unde] naturam de C* L* — 15interrogo] intellego L*, non interrogo Y 16 efficientiarum] efficienta efficientiarum C, efficientia efficientiarum L, efficientium W* nomina] -ne CC 17 reueletur] -latur L*P*K corporalibus? T*, corporabus / O* ^ 18cum) T* generationem]-ne } commemoraret] -morasset D B, -morat T* 19 lucerum L* inenarrabilem] enarr- C* unigeniti] unigeni L*, unigenite Z 20 ueritate] -tatis C* L*, -tatem P K* T* 21 fidem] fide C

Marg. 16, 21 T f. r;* : quomodo possit intellegi ex utero ante luciferum genui te

GAP:

215

r6-17

fidei scientiam erudiret, ut cum ait: ex utero, non ex nihilo creatio substitisse, sed ex se unigeniti sui naturalis natiuitas PL r7o r1 ^

30

doceretur.

Postremo

quod

dixit:

Ex

Patre

exiwi

et ueni,

utrum

ambiguitatem reliquerit quin intellegeretur non aliunde quam ex Patre esse quod Deus est? Ex Patre enim exiens neque aliam natiuitatis habuit naturam neque nullam. Sed eum sibi testatur auctorem, ex quo se profitetur exisse. De his autem demonstrandis àdque intellegendis posterior mihi sermo est.

. 17. Interim tamen hoc uideamus, qua hominis fiducia intellegenda de Deo inhibentur, quae quod a Deo de se dicta

sint non negantur. ^

IO

O grauissimum humanae stultitiae adque insolentiae dedecus, professionis suae de se Deum non modo arguere non

Et illud ineffabile in eo

credendo, sed emendando damnare!

naturae suae uirtutisque secretum humanis contaminare et inpugnare doctrinis! Et haec audere loqui: “Si, inquit, ex Deo est Filius, demutabilis et corporeus Deus est, qui ex se protulerit uel extenderit quod sibi esset in filium" ! Quid sollicitus es, ne demutabilis

Deus

sit? Nos

natiuitatem

confitemur, nos unigenitum praedicamus ex Deo docti. Tu,

26 Io. 16, 28.

DCLEN

ad v.16,26) W(usque

PK

VTB

GOJYZ

26 sedbW ^ se»Y 24substitisse] -sset Le O 23nonex> C* L'*!. 26 = uenietexiui T* ^ utrum]et utrum Of, postea addito : id est interrogo 27 quin 19, 21 quod dixit .. ex te in- desunt in WW mmo folio. deperdito intellegeretur] DLceEcPe V TGOJ, quid CL*, qui E*NP*KBYZ 29 aliam]alia C ^ natiuitatis] -tatem T* -getur P ^ 28quod|quan CL* naturam] 4- esse C

nullam] ullam T* Y

17, 1 hoc] in hoc L*, haec VGYZ -utiam P* ^ 2intellegenda]-ndo L*

31 adque intellegendis »T*

fiducia] hominis] -nes P* K inhibentur] -betur C* L*, -beant L£,

deo?] + quae) L* inhibentur quae quod a deo) N -beantur OJ D, legantur negantur] — T t 3sint]sun — C*L* deselest inhibentur P*K negatur N — 4adque insolentiae >C* L*, adque stultiae/ Ce — 4/5 insolen-

5 tiae dedecus] insolentem deditus D, + stultitiae dedecus (dg) L* BG*O T* PKV DCL* 8inquid O] 7 suae> professionis] -ni T* B .sitsiut T* ^ nos] ex] de B — 9est?) T*P* — 11 demutabilis] mut- B ne] tunc N tu 12/13 L* ? CH r continemu r] 12 confitemu non L*

ueni Marg. 16, 28 T f. 15" : quid sit quod ait dominus ex patre exiui et mente Marg. 17, 1 T f. 15" : contra eos qui dicta dei discutiunt et profana condemnant

216

HILARI LIBER VI

ne natiuitas maneat, ne unigenitus Deus in ecclesiae fide sit, I

^

naturam indemutabilis Dei quae nec extendi nec protendi possit opponis. Adferrem tibi, infelix error, etiam ex rebus mundi quarun-

dam naturarum quae gignuntur exemplum, ne natiuitatem protensionem existimares, ne nascentium naturas detrimenta crederes esse gignentium, ut etiam multa sine corporali admixtione ex uiuentibus in uiuentes animas gignerentur,

20

nisi nefas esset Deo de se non credidisse, et ultimi furoris uaesania iudicaretur, adimere auctoritatem ad fidem, cui

uenerationem profitearis ad uitam. Si enim non nisi per eum uita est, quomodo non per eum fides uitae est ? Fides autem uitae quomodo in eo est, qui sibi de se testis infidelis habeatur ? 18. Vsurpas enim, inpiissime heretice, natiuitatem Fili ad

25

creationis uoluntatem, ut non ex Deo natus sit, sed uolente

eo qui creauit ex creatione substiterit. Et tecum idcirco non Deus est, quia manente Deo uno non teneat Filius originis

^

suae in natiuitate naturam;

sed in substantiam

alteram

conditio ipse tamquam unigenitus conditionibus et facturis

17, 23/24 cf. Io. 6, 54.

DG I, EUN

RESUEITBA

GS ORT 7

13 maneat] sc Clp.ras. ^ ne?]--ut YcZ — fide] fidei T* — 14naturam] -ra CC nec!] ne /* nec? protendi) EO] 15 opponis] exp- B 16 adferrem] id adf- T ^ error] earum C* L*, error earum C*, errorem E*, » EeN . 17naturarum]naturam C L*? — gignuntur]gignentur P* K* — ne] quae C*T.* 18 detrimenta] tum PK . 19 crederes] -ris D. ut) EN multa] -tae E N, -tas K corporali] -lia C* L* 20 uiuentes] -ntis CEI*EG* 21 nisi] si CC p. ras. se] + testanti G non] nunc L* credisse Y — 22ad]ac CL 24 quomodo] + autem V! YZ — non) C*L* . fide!) C*L uitae] uita LCN K/]J —— quomodo non per eum) J quomodo non per eum fides uitae est? O — 24/25 quomodo non per eum fides uitae est fides autem uitae? E ^ 25uitae] quae uitaest / — 26 habeatur] habetur PK 18, 1/2 ad creationis uoluntatem] adcretionis uoluntate T* 2 sed] 4- ex 2/3 uolente eo] uoluntateeius C*? L* Tc! 3ex creatione] excret- T* substiterit] subsist- L* et]etteet L* idcirco] circo D*1 4 — est deus LPKVTBGO] teneat]timeat T* 5 suae] si CC p. ras. in!» PAL in! natiuitate] inatiuitatem C*, inanitatem L* substantiam] -tia WYZ alteram]-ra YZ 6conditio]-cio C* L*,-ditus GeV! conditio ipse tamquam unigenitus? INN — tamquam] tamen E facturis] -rus C*? N

Marg. 17, 23 T f.14: dB

217

CAP. 17-19

ceteris praestantior sit substitutus; tamen, ut creationis indultae sibi habeat substitutionem, non Dei adtulerit ex PL generatione naturam; et natum dicas, quod substitit ex

nihilo; Filium autem idcirco nuncupes, non quia ex Deo natus est, sed quia per Deum creatus est; quia et homines

religiosos appellatione huius nominis dignos a Deo habitos memineris; tum porro ei non alia condicione Dei nomen

indulgeas, quam ea qua dictum sit : Ego dixi : Dii estis, et fili altissumi omnes, ut utatur dignatione in uocabulo nuncupan-

tis, non naturae in nomine ueritate ; sitque tecum Filius ex adoptione, Deus ex nuncupatione, unigenitus ex priuilegio, primogenitus ex ordine, totus creatio, ex nullo Deus: quia generatio eius non naturalis ex Deo natiuitas sit, sed substantia creaturae. 19. Ac primum orata a te inpatientissimi doloris mei uenia loqui me apud te, omnipotens Deus, patere, et me terram ac

20

cinerem, caritatis tamen tuae religione deuinctum, liberum

in haec uerba permitte. Ego infelix nihil antea fui et uitae

-

sensu expers sine mei intellegentia eo quod sum carebam. Sed misericordia tua ad uiuendum mihi causa est, et non ambigo

quin tu bonus bonum mihi statueris esse quod natus sum. 18, 12 cf. To. 10, 34-35.

DCLEN,

PK

MTB

14 Ps. 81, 6.

GOJYZ

interpunctionem mutaui V sequens 7 praestatior T — tamen] sit tamen N naturam] -ra C* B* N genere L*, -nem e] generation 9 8 sibi» B d substitit]-sistit EN TGO — 10 nuncupes] -pet C* et] -- non / P* -nem e] appellation 12 — T qui quia?] 11 T* quia quod K, P non quia 13 memineris] -ritis CE*PKVOYZ, it L habitos] -tas C* L* condicione] -tione P K Gy, EN — ei non] et non L*, + EN tum]tunc EN B quae L — sit] est qua] L* ex T, C* ipsa -cio T — 14 ea] ei C*, ea ut? 15 altissimi] excelsi EN V T sh. D'T*5G* diy 55 Æ -pationis s] nuncupanti — T* e]-nemL*? dignation CcPKT*BG*YZ filius] filios L* tecum) D, pocius YZ 16 nomine] -nis CC -pantes G* 18 totus] tutus L* 17 exl] et T* 16/17 — ex adoptione filius H -ntiae C* L* O J substantia] B creatio generatio] creatio] + est B — 19 20 creaturae] -ra O J inpatientissimi] -me orata]-tae T* — ate] ante L* 19, 1ac]hac / omnipotens]-tentis Z* 2me!)PK L*,pat-N,-ma T* ^ uenia]-am Cc

patere] pater N — et? N — acjadC

3 cinerem] -re V/ — tuae) T*

expraes CF L* 5sensu]sensus Le l7 T*BGOJYZ 4uitae]uita YZ statueG* quin]qui 7 NK ndum um]uide 6uiuend — T* K mei]me ris] instit- T* B Marg. 19, 1 T f. 15 : uerba sancti hilarii ad deum

218

HILARI LIBER VI

Neque enim, qui mei non eges, ad mali me originem inchoasses. Sed cum me in uitam animatum rationis quoque intellegentem praestitisses, ad cognitionem me tui sacris, ut arbitror, per seruos tuos Moysen et profetas uoluminibus erudisti, ex quibus te non in solitudine tua uenerandum prodidisti. Cognoui tecum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognoui te in Deo 1j

20

Deum non ex

permixtione confusum, sed ex uirtute naturae,

dum quod tu Deus es in eo qui ex te est inesses ; non ut idem tu esses et inesses, sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae natiuitatis ueritas edoceret. Hoc mihi rursum euangelicae adque apostolicae uoces loquuntur et ex ipso sacro unigeniti tui ore condita in libros uerba testantur: Filium tuum ex te ingenito Deo unigenitum Deum, hominem ex uirgine ad mysterium salutis meae natum, in quo te generationis ex te ueritas contineret, et quem in te manentis ex te natiuitatis natura retineret. 20. In quod me, oro, profundum desperati reditus mersisti? Haec enim ego ita didici, ita credidi et ita confirmatae

mentis fide teneo, ne aut possim credere aliter aut uelim. Quid me miserum de te fefellisti et infelicem carnem adque ^

animam alienae a te cognitionis doctrina perdidisti ?

Decepit me post rubri maris diuisionem gloria descenden-

TOSS ctX Ps T2 2:

20, 6 cf. Exod. 34, 29.

DCLEN S Wiü(inde ab v. 19, 21: -genito deo) PK

VTB

GOJYZ

8 mei] me T inchoasses] cho- C* L*, -ares PK 9 me] mei E* N in]ad PK . uitam|uita CC intellegentem] -gentiae D, -tiam Y — 10 ad]a C*DL* 0 me D^ tui» L* tis L'EFPKT* 11 tuos] ..os P* 12ex]et T 13tecum]tein deo deum cum E*,te EC — deum] domine B 14tuae) OJ 15non]etnonZ permixtione]-nem L* ^ confusum] -sus T* 16 es» P* est) D inesses] -sset D C L E TCB ut» O* 16/17 est inesses ... in eo qui ex te» T*, TC suppl. post esset in /. 17 : inesset non ut idem tu ec. 17inessessed? C sed inesse? L* in eo] ei in eo YZ 18natiuitatis] + ueritatis CL* 19rursum) CL* — uoces] uocis D 20et> CL*B libros]libro sibi N,libris TBOcJ,libro OF 22 deum] + et] ex]inZ meae] me P* 23 te!|'et T* contineret] -res C* ? 23/24 uetitas ... manentis ex te» Y* 24 in] à G*? . manentis] -ntes L*O*? 20, 1 mersisti] demers- OJ 2 didici] + et LCW ita credidi et» Y et? EN 3 mentis] -tes G* fide] -em T* credere] -rem C L* uelim CL* P*W . 4dete» PK X 5alienae]-na K€ doctrina] -nae PW Kt 6 descendentis] disc- L*, -ntes G*, descentis /O*

CAP. 19-21

IO

219

tis de monte Moysi et omnia tecum arcanorum caelestium secreta cernentis. Huic ego de te uerbis tuis credidi. Perdidit me repertus secundum cor tuüm Dauid, et dignus Solomon diuinae sapientiae munere, et uiso Domino Sabaoth Eseias praedicans, et ante conformationem

sanctificatus in utero

Hieremias eradicandarum et plantandarum gentium profetes, et mysterii resurrectionis Ezechiel testis, et wir desideriorum Daniel temporum conscius, et profetarum consecratus chorus ; et ad omne praedicationis euangelicae sacramentum electus ex publicano Mattheus in apostolum, et ex familiari-

20

tate Domini reuelatione caelestium mysteriorum dignus Iohannes, et post sacramenti confessionem beatus Simon et aedificationi ecclesiae subiacens et claues regni caelestis accipiens, et reliqui omnes sancto Spiritu praedicantes, et ex persecutore apostolus uas electionis tuae Paulus, in profundo

maris uiuens, in caelo tertio homo, in paradiso ante martyrium, in martyrio perfectae fidei consummata libatio. 21. Ab his ego quae teneo edoctus sum, his inmedicabiliter inbutus sum. Et ignosce, omnipotens Deus, quia in his nec

emendari

possum

O'CPENCE 1:5 13 cf. Ezech. 18/20 cf. Mt. 23 cf.2 Tim.

et commori

possum.

Tarde mihi hos

11/12 cf. Ier. 1, 5.10. 10 cf. Is. 6, 1-3. 15/16 cf. Mt. 9, 9. 13/14 cf. Dan. 9, 25. 22 ct 2 COPIED T 250002 02de 21 Act.9, 35.

225 9 Ree; 3» 12-

37, 13-14. 16, 16-19. 4,6:

DOLENMUIF à P

KIT Bout OFYZ caelestium] -tia T, » Y*

EN

tecum] + illic

7 = moyse de monte D

salo9 repertus] -tis Bh, 8 cernentis] cernetis D — ego] ergo G N perdit + E, preditus + munere] 10 y TGOJYZ LeEWPK mon DCL*YENWBG, esaias LCPKVTOJYH, eseias uiso] uno N*1 11 conformationem C Lc N P TCB, confirmysaias Z 13 et!) CL*T 12 ieremias CL* Gy OJYZ DL*EWKVT*G PKTB, et 15 et ad PKTBG 14 danihel testis] testes C L* CL* lectus electus] 16 B* -em omne] . YZy WVGOJ DCLEN

at) KES ES pext

publicano] publico T* —— apostolum] -tolatum E

17 domini] deum C, + et familiaritate] -tatem K* EN, 4 ila PKTB 18 iohannes] -nnis T* / domini + L*, reuelatione] relatione EAN: beatus simon] beatissimus simon C L, beatissimus confessionem] -ne T* NVy — 19aedificationi] -tio C L*, -tio nisi et?) petrus IN, beatissimo G*!

20 — spiritu sancto]

E* -nes W

raptus N

tuae]suae L*

et?»

paradiso]-sum Lec W'

21,1ego]ergo

PK V G

NT

21 apostolus » B

22in!]et T*, et in T*

23 libatio] leuatio

edoctus] et doctus B

electionis]

caelo tertio] celum tertium

YZ

inmedicabiliter] medic-

3 et commoti possum? 2 ignosce] -scet T* TOC (postea correcto) J 3/4 tarde mihi hos inpiissimos? E C L* O*, sed commori possum O!

PL 173

220

^

15

HILARI

LIBER

VI

inpiissimos, quantum ego arbitror, doctores aetas huius nunc saeculi protulit. Sero hos habuit fides mea, quam tu erudisti, magistros. Inauditis ego his nominibus in te ita credidi, per te ita renatus sum, et exinde tuus ita sum. Omnipotentem te scio, nec consciae tibi tantum adque ipsi unigenito tuo natiuitatis inenarrandae expecto rationem. Inpossibile enim tibi nihil est et genitum a te Filium omnipotentiae tuae uirtute non ambigo. Ambigens enim, iam omnipotentem te negabo. Bonum te etiam ex natiuitate mea didici adque ob id non inuidum te bonorum tuorum in unigeniti tui natiuitate esse confido. Credo enim quod quae tua sunt eius sint, et quae eius sunt tua sunt. Sapientem te mihi etiam ipsa mundi creatio prodidit ; sapientiam te tuam non dissimilem ex te genuisse mihi conscius sum. Verus et unus mihi Deus es, sed non aliud in eo qui ex te Deo est credam inesse, quam tuum est. Et in eo me iudica, si mihi

20

crimen est, nimium me per Filium tuum et legi et profetis et apostolis credidisse. 22. Sed cesset sermo temerarius et ex his, in quae

21

5ict 10 rz 10:

16/17 cf. Prou. 8, 22-25.

T GI EINSIEEPDKIEISTBEGOVJ Y 4 inpiissimos] inpiis inpiissimos LX*, piiss- / quantum] quanttis / E ego]ergo V/* ^ arbitror]-tor L*O*1 — doctores] docuires D* —— 5sero] sermo C quam tu] quantum P* ? K OH, quem te T*! 6 erudisti] -diti K* inauditis] -ditos L*, -distis T*, auditis / ^ ego» C L*, ergo V, ego ergo / nominibus] omnibus E N O/ Y Z, omnibus nominibus / — 7exinde]inde G*! 3 tuusitasum]statuus sum C*, — itatuus sum CCL W TC, = tuus sum.ita P* K, tuus sum

YZ

8 nec] ne

CL*

consciae] + nisi T B

9 expecto

rationem] expectat originem C, exspectato rationem l — 10 est] + unde OC ateletiL*t, ante PA 11 uirtute] -tem N° ambigens]ambiens E 12 GISENNIPIT negabo bonum] negabonum C, nego bonum L* 12/13 negabo ...ex natiuitate mea» T* 13mea]ea L* inuidum] -dere B bonorum]bonum T* 14natiuitate]-tatem T* B. — quodque T* 15 sunt!] est T* sint] sunt ENPKTB et» T* sante [Sin MIE tua] tuu O* sunt?] sint CL IW/O J Zu te] tempte L*, nempe te Le 16 etiam»? EN ipsa» D*1 ^ creatio mundi EN 17 non dissimilem] indiss- L*, non indiss- LC uerus] uere DCL* Wu — 18unus] unum C,num L* ^ deus]deum C es]est O* — essed]ese CL*? ex] sic EC p. corr. deo est] deus est Lc ENW GOJ Y Z, est deus TB 19 credam] cred. G* quam tuum] quantum C T*, quantuum L*, quam tu ENOCJ est]es OF. et? E,sed N — me]omne Y iudica] -cas O* 20 est] + si L legi] legis IN

te

22, 1 sermo) EN temerarius] tempor- G* Y Z in) T | quae] quibus CL* W

et» But

WZ

CAP. 21-23

221

demonstrandae stultitiae hereticae necessitate proruperat, in reddendae potius rationis ministerium decedat, ut si qui adhuc salui esse ad fidem possunt, teneant euangelicae doctrinae adque apostolicae iter ac uerum Dei Filium non ex adoptione, sed ex natura intellegant. Hunc enim responsionis nostrae esse ordinem

conuenit, ut prinum

Dei Filium esse doceamus, ut natura in eo diuinitatis per quod Filius est absoluta sit. Id enim maxime heresis de qua nunc agitur elaborat, ne Dominus noster Iesus Christus uere Dei Filius Deus uerus sit. Vere Dei Filium unigenitum Deum Dominum nostrum Iesum Christum esse ac doceri, multis modis cognitum est : dum de eo testatur Pater, dum de se ipse profitetur, dum

apostoli praedicant, dum religiosi credunt, dum daemones confitentur, dum Iudaei negant, dum gentes in passione

cognoscunt. Neque enim ex communione nuncupationis est quod de proprietatis fide dicitur. Et cum omnia, quae

Christus Dominus aut egit aut docuit, ultra omnia eorum

20

sint qui filii nuncupantur, et in his omnibus quae praecipua sint Christi hoc uel potissimum doceatur esse, quod Dei Filius est, non est in eo fili ex generali familiaritate cogno-

men.

23. Non contamino ueritatis fidem, ut hoc uerbis meis adstruam. Loquatur, ut saepe solitus est, de unigenito suo

22.3 ct T Petr. gens

DCLEN

W

PK

VTB

16 cf. Mt. 27, 54.

GOJYZ

necessitate] -tatem 2 demonstrandae] -stranda est C L* ? W, -stranda G* ministerium] myst- Y rationis] -ni B 3 reddendae] cred- W c possunt esse ad fidem 4 adhuc] huius D decedat] decidat O J euangeliCL W, — essepossuntad fidem O7 Y Zu — teneant] teneat CL* 8 enimjueroOC 6hunc] huic K* cae]angel-W/ ^ 5uerum]uero L* naturain eo] naturam dei T* filium] + deum Le TB —— doceamus]-mur E* absolutasit) P* ^ 10nunc] noncnunc / L* . christus? 9est]sit CL*

N

IN

11 uere] ueri

EN W

filius] filium L*, + et Oc

12 uere] + autem

doceri] decore Y — 14 13ac].2.0*! nostrum»? C deum? N° Oc 16 15creduntdum] credendum L*, credunt P* NP*K . ips» C de?) 17 cognoscunt] -scant G* in] + ipsa N negant dum] negandum P* 20 sint] 19 aut docuit] audocuit L* nuncupationis] passionis Y Z M G* -to christi] BO T LCLENW t 21sint]sun — his]iisu suntL doceatur esse] dicatur B uel hoc P K

23, 2 solitus] solius L*, locutus G*

Marg. 22, 6 W f. 80Y : ... ex euangelis (/) et apostolicis ...

PL 174

222

An

HILARI LIBER VI

Pater, ne sub consummandi baptismi sacramento lesus Christus ignorabilis possit esse per corpus: H:c est Filius meus dilectus, in quo conplacui. Rogo in quo ueritas deperit et in quo infirma fides

professionis est. Non adnuntiatus per angelum de sancto Spiritu partus ex uirgine, non index Magis stella, nec adorati

in cunis honor, nec baptizandi sub Baptistae professione uirtus satis esse ad demonstrationem maiestatis existimantur. Pater de caelo loquitur et ita loquitur: H?c est Filius meus. Quid sibiuult non cognominum sed pronominum fides? Cognomina enim nominibus adduntur, pronomina uero obtinent in se nominum uirtutem. Proprietatis autem Ci A

20

significatio est, ubi et hic est dictum esse auditur et meus est.

Et intellege, quae sit ueritas et ratio dictorum. Legeras: Fihos genur et exaltau:, sed non legeras: "Filios meos". Genuerat enim eos sibi per diuisionem gentium et plebem hereditatis in filios. Ne igitur per communionem adoptiuae hereditatis cognomentum fili unigenito Deo adderetur, naturae ueritas per significationem proprietatis ostensa est. Adsignetur sane hoc communionis in Christo nomen, ut filius sit, si de quoquam dictum repperietur :H?c est Filius meus.

2324: Mt2 3; 17: 11 Mt. 5, 17.

D'GLENM

ME

PIR

IC dto 155. OCcÉMEZ ZW 17. Istre 18 cf. Deut. 32, 8-9.

OMR

9 cf. Io. 1, 34.

GIAYEZ

3 pater ne] paternae C T*, pater nec Le

sub] sum €

consummandi]

-mmati LCENW,-mman/O* battismi C(ifaet infra. 9) — iesus) W*1 4 — possit ignorabilis EN W est] + inquit Oe — 5dilectus] -ctissimus T | quo|4 mihi LEY Z, -- benePKO] — 6quo!]quaW deperit] deerit L*

infirma]firma N — 7adnuntiatus]-tos L*,-tur T* ^ angelum]-lo T* de sancto] disco C L* ? ( sez]. ex : de sco) 8 index] iudex T* stela D adorati] adoranti T* 9 baptizandi] baptizati B —— 10 maiestatis] magistratis T* 1letitaloquitur) EN — 12meus] -- dilectus EYZ — sibi] si

E*

non) L*

13 nominibus]

+ nominibus

C L*

14 optinent

DCLWTGO 15 et!] est K est?] sit T auditur] audiatur W 15/16 est? et] iste C 16 legeras] legeres P* K* 17 genui] generaui LeTB filios? meos] meos P K, filius meus O* Y — 17/19 filios meos ... ne igitur] si L! h. corr. 18genuerat] genuierat N — eos]eum W'— — sibieos EN plebem] plebe N, plebis comi. Bulbar? ^ 19 hereditatis] -tatem P* K 19/20 in filios ... hereditatis? E — 20 cognomentum] cognomen tuum C, cognomen E unigenito]unito L* addaretur T* —— 21 proprietatis] sz T, Tcm£: alibi ueritatis 23 si» T* repperietur] reperitur TC

Marg. 23, 12 W f. $1 : optime

PI i75

CAP. 23-24

223

Sin uero proprium ac singulare ei est Hic est Filius meus, quid calumniam Deo Patri professae de Filio proprietatis adferimus? Anne tibi in eo quod dicitur Ac est non hoc

25

30

35

significari uidetur: Alios quidem cognominatos habeo in filios, sed hic Filius meus est ;donaui adoptionis plurimis nomen, sed iste mihi Filius est; ne quaeras alium ne non hunc esse credas ; hunc ego tamquam digito indice hac uerbi significatione contingo qua dico et meus est et hic est et Filius est ?Quid post haec intellegentiae poterit esse ne non esse credatur ? Et haec quidem paternae uocis significatio ea fuit, ne qui ad inplendam omnem iustitiam baptizandus esset, quid esset ignoraretur, sed ut qui ad sacramentum salutis nostrae homo cernebatur, Dei uoce Dei Filius nosceretur.

24. Et quia in fidei huius confessione credentium esset, —

non

enim

alia aeternitatis

uita

uia est, nisi Iesum

Christum unigenitum Deum sciamus esse Dei Filium, — uox e caelis rursum ab apostolis iteratae huius significationis ^

auditur, ut id firmius crederetur ad uitam, quod non credi-

disse mors esset.

24 Mt. 5, 17.

35 cE Mt. 5, 15.

24, 2/3 cf. Io. 20, 51.

3/19 cf. Mt. 17, 1-9.

DC TI^BNMEOSPKAPEdJdbaGOJ* Z

ei» N proprium] primum L* — singulare] -rem L* G* 24 sin] si D hicestfilius meus? Z — 25 sinuero...filius meus» E* est!] sit T* professae de] professi de C L^, professiae L*, proferre calumniam] -nia T* 26 quod] quid CL* T* — 27 alios] alius proprietatis] inpropr-/ de W' adoptioEN in>P — 28-estmeus habeo]abeo CL EW' Yu G*

EN — 29 iste] ste W^*, isti T*

nis]opt- Y

28/29 + nomenplurimis

L*WPK

31 significatione] -nem L*P*

est?

indice] indicere E*, 30 ego] ergo V T*BGYZ ne?] nec OJ G uerbi] -bis indigere N — hac CLEcV GJ, ac DE*-NWPKTBO YZu

continguo PK

— est?) N

esse?] sic Pe p. corr. — 34ea] a deo O*, de eo O6, eo J 32ne]utPK,>G* qui] quia OY Z 35battizandus C — esset]est Y — 36sed]quo DLev! L* noscetur nosceretur] G uoce dei 37 = dei filius dei] 3 sciamus] scimus m 24, 2 uia] uita Le ENW' VeGOJYZy est + A4caelis] | T uoce J, 1” de uox KO*, P* ae uox e] uox 3/4 deum D significationis] -catis iteratae] sic G€ p. vorr., te CW,-ta Y Z EN,-oPK ad uitam] auditam W 5auditurut]auditurus C, auditaut E C,-catio L* 6 mors] mor / G*

224

I

HILARI LIBER VI

Namque cum Dominus in monte maiestatis suae habitu constitisset, Moyse adque Helia adsistentibus et ad uisionis ac uocis fidem tribus columnis ecclesiarum testibus adsumptis, haec uox paterna de caelo est: Hic est Filius meus dilectus, in quo conplacui. Hunc audite. Non ad confirmationem honoris claritas conspecta satis fuerat. Voce designatur: Hic Filius meus est. Apostoli gloriam Dei non ferunt et mortales oculi haebetantur ad uisum et consternata ad metum Petri et Iacobi et Iohannis fides concidit. Adest tamen auctoritatis paternae professio et Filius hic per proprietatem significantis ostenditur. Neque solum ueritas Fili per hoc quod et hic et meus est intimatur, sed additur:

5

Hunc audite. Testimonium

quidem Patris e caelo est, sed

testimonium Fili confirmatur in terra: nam audiendus ostenditur. Et quamquam ambiguitas per professionem paternam non relinquatur, tamen et Fili professio de se

20

credenda decernitur, et eo usque ueritas in eo Fili docetur, ut

. paternae uocis confirmatio audiendi a nobis postulet obsequellam. Igitur quia paternae uoluntatis haec uox est, ut Filius audiatur, audiamus Filium de se quid sit ipse profitentem. 25. Neminem autem tam alienum a communi sensu esse

2 ^

10 Mt. 17, 5.

DGICEJNCW'

PK

SWIUB

GOJIYZ

7namque].mmque G* ^ monte]-tem B habitu]-tus CL* 8 moyse] mosen T, + autem B. adque» CL* helia]elia C Lu, heliam T, helias O*, helya/Z uisionis] diuis- C L*, uisionem T — 9ac]atquePK 11 quo] + bene Le W T BO J, + mihi YZ hunc] ipsum Le auditae C non] nonne T B 13 est? T — gloriam] gratiam T, Teme: alibi gloriam 14 ferunt] fuerunt D* K*! T eti» Tw haebetantur] habet- C L* T*!, hebetabantur P* K, euet- B, ebet- O*

uisum] usum O*

conternata W

15 metum] metu T et! ENBG iohannis] -nnes L 16 tamen] autem O/ YZ — 17significantis]-cationis PKYZ 18quod)N hic] + est J intimatur] -matus T 19/20 quidem patris ... testimonium» L* 20 terra] terram C 21/22 per professionem paternam] professione paterna C L*, pro perfessionem paternam / P* — 22et)? G* — professio de se CLPKT B,dese professio dese D W V/OJY, deseprofessio ENGZyu 23 credenda] -nde G* in eo?» J docetur] -ce.tur G* 24 audiendi a] audienda D, audiendaa T ^ nobis]--fli V1 GO7YZ postulet] + et C L* obsequellam] -quendam L*, -quella B, -quelam Le KcOc] —— 27 se] seipso L* ipse profitentem] ipso profitente EN W 25. j'a»nt

OJYZu

sensu] sensum

T

esse» T

Marg. 24, 7 W f. 82: st in monte hic est filius meus

1/2 —

existimo esse

13 W f. 82: mire

PIu76

CAP. 24-25

^

225

existimo, ut cum in omnibus euangeliorum libris ex professione Fili adsumptionem corporeae humilitatis intellegat, cum ait: Pater, clarifica me, et rursum frequentissime: Videbitis filium hominis, et illud: Pater maior me est, sed et hoc: Nunc anima mea turbata est ualde, uel etiam hoc : Deus

Deus meus, quare me dereliquisti ? et multa alia istiusmodi, de quibus suo ordine erit sermo, — tamen in hac tam adsidua

humilitatis contestatione insolentiae eum arguat, quod sibi Patrem

Deum

dicat, cum

ait: Omnis

plantatio, quam non

plantauit Pater meus, eradicabitur, uel illud :Domum Patris mei domum negotiationis, et ubicumque semper Patrem sibi Deum nominat, temerariae praesumptionis potius sit quam confidentis I

^

20

naturae,

quae conscia natiuitatis suae teneat

ueritatis nomen in Patre. Humilitatis igitur professio frequens non habet hoc insolentiae uitium, ut sibi aliena PI uindicet et non sua defendat et propria Deo coaequanda praesumat, nec pari temeritate qua Patrem nuncupat, se quoque Filium profiteatur dicens: Nec enim misil. Deus Filium suum in hunc mundum, ut iudicet mundum, sed ut civem fiat mundus per eum, uel iterum: Tu credis in Filio ei?

25, 4 Io. 17, 5.

5 Mt. 26, 64 ; Io. 14, 28.

10 Mt. 15, 15.

11 Io. 2, 16.

DOLBN-W

dan

CL

PK

ILE.

$9 Tos

7 Mt. 27, 46. 6 Io. 12, 27. 21 Io. 9, 35. 7617

GQOJIYZ

professione] -nem C L*

3 fili adsumptionem)

E

7 6mea)P* corporeae] incorp- E*, corpore N P* — 5et illud) L* 8 hac tam adsidua] actam istiusmodi] huiusmodi B derelinquisti T* 9 contestatione] -tatio P* K* adsiduam C L*, hac tam tam assidua O* arguat] arguae C L* ?, arguant Le eumjcumC insolentiae] -ntem D 7» dicat 10 — deum patrem Y Z, deum patrem deum | exp.n E*NW 11 meus] plantio L* dicat]dicit CL*! — omnis] omni G* deum T domum] domus N* — 12 domum] fecistis domum CL WO] + caelestis ubiCLWPKTGZ,domum fecistis u — negotiationis] mercationis TB YZ -itentis confidentis] 14 Z sibi deum — 12/13 — T cumque] ubique 15 conscia] -scientia B G* ?, -scientiae T, -scie P* quae] qui B 17 aliena] -num P* 16hoc» B freques P* K* professio]-ssione Y uendicet Ec N Ju — propria scripsi, propriae D CL W P* K TO* J, proprie deo coaequanda] deo aeq- E N, deo quoequanda P, ENPceVBGOcYZy 19 patrem]trem/ G' quoequanda K*, coequanda Kc — 18qua]que N 20 ut confit- JG, V/1mg Gime : al. profit-, confitetur B profiteatur] 21 saluus fiat] saluus faciat G*, saluetur/ ^ tu]tune iudicet mundum) Y Z filio] filium LCWTBOJZH credis] -des W GEN?

Marg. 25, 3 W f. é&zv : in q O* fides] des K* — temptatione]-nem N T 11iterata]-tae TG, -to OJ iterata a se] iterata se CN, ite.ratas L*, iteratae se Lc dilectionis] delictionis T postulata]-tae Bu professione] -nem P* K, -ni T — 12se] sed K adhuc] + autem EN, sic GC p. corr. tamquam] postquam D . incertum] certum C L* 13 interrogatione] -nem N — a» P*V . 14temptationis purgationem E OC, temptationis purgationum infirmitatum D, purgationis temptationem C L*Z, temptationis infirmitatem LecP K V* T B, temptationis purgationum N, temptationis purgationum infirmitatem [COX J'Y, temptationis purgation. infirmitatem G*, temptationis purgationem infirmitatis GC, temptationis purgationem infirmitatum u 15 meritus] meruit LC T — in? T 16/17 — infirmitatis humanae Z 17 infirmitatis] -tates L* gloriam? O] beatae] -titudinem Oc, ? Y 18 confessione] -nem/ ^ quam]qua T 19uocis]uoci E* — necessitatem]-teBY 20 —

dei filium / — adDCL*P*K*VG*,at LcCENPeKeTBGCOJYZ mihi] +tuYZu 21/22quamuim]quamuisL* ^ 22adfers]adferes B — gloriosis] -sus D, -sior E, -sioris N, gloriosus enim T, in gloria enim B 23 beatus] + petrus EC est?» L* hoc] haec B 24est?) TB 25 clauem] -ues LeENTByu terrena] -nam CL* iudicij LKTBGOJYZ 26 caelestia] -sti L* occultum]-ltitumCLEB reuelationem] + dei B 28 hoc] et hoc BG qui] quid E* creaturam] -ra B* Ses tr intellegat] -git T filium] + dei LCECT confessus] + est E

PL 188

CAP.

37-38

243

38. Anne, o miser quisquis hodie es o heretice, beatiorem Petrum futurum fuisse existimas, si dixisset : ‘Tu es Chris-

tus perfecta Dei creatura et supereminens facturis omnibus factura, et qui ex nihilo esse coepisti, et per bonitatem Dei —

qui bonus solus est nomen fili adoptione meruisti, et qui non ex Deo natus es" ? Et quaero a te quid auditurus fuerit haec dicens, qui audita passione respondens : Propitius tibi Domi-

nus, non erit istud audierit sibi dici: Vade retro post me,

satanas, scandalum mihi es? Nec Petro tamen humana ignorantia profecit ad crimen, — non enim ei Pater adhuc omne passionis mysterium reuelauerat, — sed fides parua sententiam damnationis excepit. Cur igitur non hanc confessionis fidem Pater Petro reuelauit, creaturam scilicet et adoptionem? Inuidit, credo, hic Petro Deus, ut in tempora

posteriora dissimulans haec nunc uobis nouis praedicatoribus reseruaret! Sit sane fides alia, si aliae claues regni caelorum sunt. Sit fides alia, si ecclesia alia est futura, aduersum quam portae inferni non praeualebunt. Sit fides alia, si erit alius apostola20

tus ligata et soluta per se in terra ligans in caelo adque soluens. Sit fides alia, si Christus alius Dei Filius praeterquam qui est praedicabitur. Sin uero haec fides sola confessa Christum Dei Filium omnium beatitudinum gloriam meruit in Petro, necesse est ut ea, quae creaturam potius ex nihilo

38, 7 Mt. 16, 22.

DICLENN(

1? K

8 Mt. 16, 23.

*EXEBSGO]p)YA4

o?» VTGO]Ju hodie es] hoc dices T, odies YZ 38, 10!] hoc PK Su»? GER fuisse] qui se L* futurum 5 / 2 futurum fuisse» T solus]olus/ D* ^ adoptione] dixisset]-sse L* ^ 5 — solusbonusP K 6 es] est qui] quia YZ et| an Y Z -nem CLT, -ni B

CcP*KWVG*YZ

7qui]quid K€

esto EC N T, tibi sis OC]

— dominus

audita]-te O* — tibi] esto tibi Le, tibi

DPK V

GO*? Y Z, deus C L*, domine

postme? PKT — 9 — es mihi T Sretro» Le. LeENTBGeOcJu ci» CL*, et es]est C — 10 profecit] -hcit PKG*O] — — eienim T -adhucpater PK — 11omne]omnem C L,omnis T — parua] praua YZ 13 fidem] finem T 12 excepit] -perat NN, accepit J CENVG*?

pater] patrem P K*

et) ]J — 14inuidit] -det

CL* — 14/15 tempora

15 uobis nouis] uobis nobis posteriora] tempore posteriore L*, — J -uarit CL* — 17 sit!] si reseruaret] 16 Y nobis nouis T, uobis ?, G* E* C EN T aduersus 18 est] erit J si]- ecclesiae E* — sit?]si D CL* 20 CLE N 19inferni] -ri EN PK — sit]si T — apostolatus] -tolus adque] adeque Y, et eque caelo] terra D terra]terris T legata DCL* fides]s 22sin]sint CL*? = filius dei alius O] GE 021% Z gloriam] — G* m beatitudine C, / m abetitudinu num] 23beatitudi Ocp.corr. -tia T — 24ea]eam P*K . quae] + eum Beg — creaturam] -ra n

PL 189

244 2 A

HILARI LIBER VI

confitebitur, claues regni caelorum non adepta et extra fidem ac uirtutem apostolicam constituta, nec ecclesia sit illa nec Christi. 39. Proferamus itaque omnes apostolicae fidei professiones, in quibus Dei Filium confitentes non adoptionis in eo nomen sed naturae proprietatem confitentur, neque creatio-

^

A

nis in eo ignobilitatem sed natiuitatis gloriam protestantur. Loquatur Iohannes, sic usque ad aduentum Domini manens et sub sacramento diuinae uoluntatis relictus et deputatus, dum non neque non mori dicitur et manere. Loquatur ergo sua ut solet uoce: Deum nemo uidit umquam, nisi unigenitus Filius qui est in sinu Patris. Naturae fides non satis explicata uidebatur ex nomine, nisi proprietatis extrinsecus uirtus per exceptionis significantiam adderetur. Praeter Filium enim et wnigenitum cognominans, suspicionem paenitus adoptionis exsecuit, cum ueritatem nominis unigeniti natura praestaret. 40. Nondum quaero quid sit qu: est in sinu Patris. Habet interrogatio ista suum ordinem. Quaero quid #mgeniti significatio sibi postulet. Et uideamus an hoc sit quod tu esse profiteris, id est creaturam Dei perfectam, ut perfecta pertineat ad wnigenitum, creatura uero referatur ad Filium. Sed Deum unigenitum Filium Iohannes dixit, non

29:5/7. cE 10:21, 22-23:

DCLEN

PK

25 non] + sitB

PTE

8 Io. 1, 18.

GOLeZ

adeptaet] ademptaet C, adeptaeet L*

— et» O] — 26

ac] hanc N uirtutem] ueritatem T B uirtutem apostolicam] uirtute apostolica EN constituta] -tam C L* PFK — nec? C, ne L* ecclesia] -siam C, -siae Y ^ 27illa|illam C christi] -tus CB

39, 1 professiones]-nis C — 2inquibus]iniquibus C — dei] deiin C, in dei confitentes] -fitens L* 3 proprietatem] -tate P 4 in eo) EN ignobilitatem] ignorabilitatem P K T G*? gloriam]-riaC ^ protestantur] testantur C L* 5 loquatur] -antur L* Y iohannis D ad» DCL*NP*O* 6et50] 7 non neque non mori D C L* V GC O, non T

mori Le E*

NP KB], non moti non Ef, nostri T, neque non mori G* Y Z

et] sed ECPKTB,necG 8nisilsiT 9filius] + dei PK — naturae] -ra L* 10 explicata] -cita PBG,-cat T — nomine nisi] nominemsi C L*?, nomine filii nisi extrinsecus? OJ 11 per» PK excerptionis P K 12 enim) PK et] etiam OC — unigenitum] + nihil YZ suspicionem] -ne T 13 exsecuit] exercuit C L* ?, execuit T G* Z 40, 1 nondum] nudum G*

2 — ista interrogatio OJ

ista] ipsa

PK

2/3 quaero … postulet? OJ] 3significatio] -tionem P*K — etJut PK T 4idest] dete C, » L*,idesse PK 4/7utperfecta ... perfectam» O] 5 perfecta] -tam C L* — pertineat] perueniat N — referatur] perfer- PK — 6 sed] se L* ^ unigenitum] gen- T dixit] dicit Y Z

PL 19o

CAP. 38-41

245

creaturam perfectam. Non ignorauit haec blasfemiae nominadicens : qui est in sinu Patris et a Domino suo audiens : Sic enim dilexit mundum Deus, ita ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum non pereat, sed habeat uitam aeternam.

Deus mundum diligens hoc dilectionis suae in eum testimonium protulit, ut unigenitum Filium suum daret. Si

dilectionis hinc fides est, creaturam creaturis praestitisse et

I

—-

pro mundo dedisse quod inundi est et ad ea quae ex nihilo sunt substituta redimenda eum qui ex nihilo substitit praebuisse, non facit magni meriti fidem uilis et spernenda iactura. Praetiosa autem sunt quae commendant caritatem et ingentia ingentibus aestimantur. Deus diligens mundum Filium non adoptiuum, sed suum, sed unigenitum dedit. Hic

20

proprietas est, natiuitas est, ueritas est. Non creatio est, non adoptio est, non falsitas est. Hinc dilectionis et caritatis fides est, mundi saluti et Filium et suum et unigenitum praestitis-

se.

41. Praetermitto omnes de Filio nuncupationes. Non est

damnosa dissimulatio, ubi de copia est electio. Rei profectus

^

semper ex causa est et omne opus manifestam habet suscepti negotii necessitatem. Scribens utique euangelia, scribendi debuit adferre rationem. Et uideamus quam ostenderit 40, 8 Io. 5, 16.

DCLEN W (inde ab v. 40, 15: pro mundo, sed fragmentare) (usque adv. 41, 5) B GOJYZ 7 non] sed non Of, non enim Y Z

ignorauit]-abit T

PK

VT

haec] esse OC

8 qui est? N sic] si E* 9 deus? D* ^ deus mundum D'T ita EGOJYZ unigenitum] unicum V — 10 daret] + pro eo TB M 12 deus] deum P* eum] illum E omnis] omnes C L* 13suum) T PK 12/13 — protulit testimonium testimonium in eum Z 15 dedisse quod mundi est] id quod mundi est 14 praestitisse] -sset C L* 15/16 ea quae ... redimenda eum) O — 16 sunt ad]id OC dedisse OJ redimenda .. substitit? E* ^ qui] sc O* ?, OC: substituta ... ex nihilo? / 17 uilis] uiles C L*, bilis B substitit] substituit J, sunt substituta N° quod 19 ingentia] ingenitia 18 iactura] doctrina T — autem? D et?-iN* aestimantur] -matur C L* P* — 20suum] + filium T — dedit] dei T L* 22es?» T — hinc] +a D*, hic hic] id CL*, hinc GFZ — 21est*? T 22/23 — est fides PK — 23 dilectionis] delect- C, delict- L* CL*B ett» TC SP* B et?» T saluti] -tis K, -tem Y Z est] + ut ad YZ praestitisse] -sset Y Z CL* O* — est]ex C L* 41, 1 — defilioomnes PK — nuncupationes]-nis est] + et T de copia] copiosa Y Z 2 dissimulatio] simul- /* 3et]ut GUI SO! nstiex) profectus] -- est E* EN Y Z electio]lectio manifestam] -statum C, manesta / T*, manifestum G* —— 4utique] itaque T 5-44, 25 rationem ... extra naturae? T euangelia] lista Le TBO OC

246

IO

HILARI LIBER VI

dicens : Haec autem scribta sunt, ut credatis quoniam lesus est Christus Filius Dei. Scribendi igitur euangelii non aliam praetulit causam, quam ut omnes crederent lesum esse Christum Filium Dei. Si sufficit ad salutem Christum credere, cur adiecit Filium Dei? Si uero Christum credere ea demum fides est, non Christum tantummodo sed Christum

Filium Dei credidisse, to Deo ex adoptionis salutem. Si ergo salus in nomine ueritas non

non est nomen Fili in Christo unigeniconsuetudine, quod proprium est ad in confessione nominis est, quaero cur

sit. Quodsi in nomine ueritas est, qua

auctoritate creatio esse dicetur, cum non creationis confessio

^

salutem sit praestitura, sed Fili? 42. Haec igitur salus uera est, hoc perfectae fidei meritum, Iesum Christum Filium Dei credidisse. Non est enim dilectio in nobis ad Deum Patrem, nisi per Fili fidem. Et audiamus 'eum per epistulam loquentem :Omnis qui diligit Patrem, diligit eum qui ex eo natus est. Quid est, rogo, ex eo nasci? Numquid idipsum est, quod per eum creari ?Aut cur euangelista mentitur, ut ex eo natum dicat, quem per eum creatum potius hereticus doceat ? Et audiamus omnes, quid

IO

sit hic doctor. Dictum namque est : Hic est Antechristus, qui negat Patrem et Filium. Quid agis tu, adsertor creaturae et de non extantibus Christi nouus conditor? Si professionem tenes, profitentis nomen recognosce. An cum creatorem et

creaturam Patrem et Filium praedicabis, per adsimulatas 41, 6 Io. 20, 31.

42, 4 1 Io. 5, 1.

9:110. 2,22.

DCLEN SW(fragmentare)

PK

VB

GOJYZ

7 euangelii] -lia Y Z aliam] aliter G* 9 si» N sufficit] -ciat L* credere] crede E 10 adiecit] adicit EN — credere] + sufficit Y, non sufficit Z 12 est] + autem Y Z christo] -tum IN 13 consuetudine] -nem CL*W proprium] proprimum P* 14 confessione] -nis C L* 15 nomine!] homine N sitlestsit/ D —— quodsi] quasi N — nomine?] omine L* 15/16 qua auctoritate] quae a ueritate Y — 16 dicetur] dicitur Deom 17 salutem] -tis C L* praestitura] prestitur L*, praestatura PKB

42, 1 perfectae] ctum O/YZ — 2 — enimest OJ enim» Y 3in nobis» CL* ad]a G* et) P* 4omnis] omnes CL* — 5est rogo] ergo rogo est Lt, rogo est W, est ergo G* YZ 6 numquid? CL* idipsum] ipsum.C L* EZ* quodJut CL*? ctea..riG autlet D 7ut]aut C 8creatum]-turam K, ? Y — -— potiuscreatum Z quid] quis GCZ 9 doctor] dictor GC antichr. LcENV GOJYZ 10 patrem] + negat PK 11 conditor] + sit C L*? 12 tenes] -ens C L*? profitentis] -ntes C L*G* recognosce an] -gnosceant CL* 12/13 — creatorem patrem et creaturam filium / 13 patrem » YZ

PL 19:

CAP. 41-43

- ^

20

nominum uoces excludere posse te credis, ne esse Antechristus intellegaris ?Si in fide tua per naturam Pater est et per naturam Filius est, maledicus ego sum, opprobrium in te alieni nominis referens. Sin uero simulata omnia sunt et potius nuncupata quam propria, fidei tuae ab apostolo disce cognomen, et audi quae sit crediti Fili fides. Sequitur enim : Qui negat Filium, neque Patrem habet ; qui confitetur Filium, et Filium et Patrem habet. Negans

—-

247

confitens

Filium, caret Patrem;

Filium

adque

habens, habet Patrem. Quaero hic quid adoptiua nomina loci habeant. Numquid non naturae res ista omnis est ?Et quam naturae sit accipe. 43. Ait enim idem: Quia scimus quod Filius Dei uenit et concarnatus est propter nos et passus est et resurgens de mortuis adsumpsit nos e dedit nobis intellectum optimum, ut intellegamus uerum et simus in Christo. Hic est uerus et uita aeterna. e uero Filio Iesu resurrectio nostra. O infelix intellegentia et Dei Spiritu carens et in Antechristi spiritum ac nomen proficiens et nesciens ad sacramentum salutis nostrae Dei Filium uenisse, per hoc indigna optimae huius intellegentiae sensu, creaturae potius adop20 1 Io. 2, 23. 43, 1/6 1 Io. 5, 20; cf. Faustinus Luciferianus, De Trinitate, 26, 14-19, CCL 69, p. 325.

DCLEN GOJYZ

W

(fragmentarie usque ad v. 42, 16 ; dein integre) —

14 uoces] -cis C L* CL* E*B*,

ne

Et,

necesse

LecENPKVGOJYZ

te pose est

P*K,

15 si] sint CL*

est

etos

VB

ne esse] necesse

WBOJYZ necesse

PK

ut

antichr. 16 maledicus]

N

17 referens] opproprium C, obprobrium LWBG EN G* -dictus et] 19cognomen L*? C -iam 18proprial N suntomnia profer-N ^ 20 neque] nec — fides fili CL cognominet PK ^ crediti] credi N 22 patrem 21.et pattem) E* filium?» E JE By filium?» E DCL*?WP*VB*G*, patte LcENPeKBeGeOJYZu BO] —— 24 tes ista] resistat CL*? | 25quam]quia 23 habet] + et Lc 7

E N, + res GO] naturae] natura G*

3 resurgens] 2 concarnatus] incarn- Le 43, 1 idem] id est P* K* uerum] + deum Ec 4 optimum] -mo C de] au -rrexit O J Y Z 5 filio] + dei L, + eius EeBOc Ju simus] sumus C L* O*, scimus E 7dei] de P*K uerus deus B deus Z, Y J GO V P Le deus uerus] uerus antichristi Le E N W Pe Ke V GO Ju, exinaniti christi Y Z IN PEKIN 10 sensu] -um CL proficiens] -fitens Y Z 8 spiritum] -tu P* K creaturae] -ra O*! Marg. 43, À W f. 92: exp

4 W f. 92: docuisti uiam

P2192

248

HILARI LIBER VI

tiuum nomen quam uerum Filium Dei Iesum Christum esse confessa! Quibusnam hoc arcanorum mysteriorum secretis

edocta es ? Vel quis hodie nouus huius scientiae tuae auctor est ? Anne secreto tibi hoc per familiaritatem amoris recumbenti in pectus suum crucem

Dominus

ostendit?

Aut solus ad

sequens, inter cetera suscipiendae tibi in matrem

Mariae praecepta, haec quoque in illa specialis in te amoris contestatione didicisti? Vel ad sepulchrum prior quoque

Petro currens adeptus es? Vel intra consessus angelorum et

20

signatorum librorum insolubiles nexus et signorum caelestium multiformes.potestates et nouarum adque inconprae-

hensibilium cantionum hymnos sempiternos, tam pia tibi haec per agnum ducem reuelata doctrina est, ne Pater pater sit, ne Filius filius sit, ne natura natura sit, ne ueritas ueritas 25

sit? Haec enim apud te omnia demutantur in falsa. Apostolus concessa sibi optima intellegentia uerum Dei Filium dicit. Tu adfirmas creationem, tu praedicas adoptionem, tu negas natiuitatem. Et cum hic uerus Dei Filius nobis sit et

30

uita aeterna et resurrectio, nec uita aeterna resurrectio, cui ille non uerus est.

est ei nec

Et haec quidem Iohannes discipulus a Domino dilectus. 44. Sed nihil ab his dissimile ex persecutore apostolus et was 14 cf. Io. 13, 25. Apoc. 5, 1-14.

15/17 cf. Io. 19, 26-27.

18 cf. Io. 20, 4.

19/23 cf.

44, 1 Act. 9, 15.

DOT.

NL

CPREVCBOGORYZ

12 quibusnam] quibus namque G hoc} N*! arcanorum] -narum L* mysteriorum] -sterium N,» YZ 13 es] est E tuae» ENK* 14 secreto] -tum / YZ ^ hoc tibi PKOJ recumbenti] recunuentum C, reconuent.. L* ^ 15pectus]-tu O*! 16cetera]-ras CL* — suscipiendae] suspiciendae I/ P* K*1 B — 17in!) G* specialis]-les L* ^ specialis in te] specialisine N° 18dedicisti D G* uel} G*, + forteOC — 18/19 — petro quoque P* ^ 19 currens] currendo B, + ista OC — es] est W*Z uel] an etiam Oc

consessus]

consensu

L*, consensus

E* P*, consessum

W*1,

consessos O* 20 insolumuiles C L*?, insolubilis W nexus] nixus C et] ad OJ segnorum C 21 multisformes W' potestates] -tate C inconpraehensibilium] compr- E* — 22ymnos CLNOJZ . 23agnum] annum ENW 24 nel] nec E* ne filius filius sit» L* 25 aput DL*WB demutantur] deput- W apostolus] + autem OC 26 concessa] -ssam YZ optima intellegentia] optimam intelligentiam Y Z uerum] uerbum C* L*? — 27creationem]-num L* 28etl] sic Le p. corr. hic] id C — 29 resurrectio nec!] resurrectione. E* eilet EN nec?] ne C 30 resurrectio] surr- C, + tibiN — non] sc OC p. corr. — 34 et» L*, sic OC 5. corr. iohannis DC L*

44,1 = nihil sed P*K . dissimile] sim- C L*

PL 195

CAP. 43-44

249

electionis praedicauit. Qui enim sermo eius non sub Fili confessione est ? Quae epistula non de sacramento ueritatis istius. coepta est? In quo nomine non proprietatis significatio est ? Cum enim dicit : Reconciliatt sumus Deo per morlem Fili sui et rursum: Deus Filium suum misit in similitudinem carnis peccati et rursum: Fidelis Deus per quem uocati estis in communione Fili eius, quid hic heretico-

rum furto loci relictum est ? Filius suus est, Filius eius est.

1j

20

Non adoptio eius est, non creatura eius est. Nomen naturam loquitur, ueritatem proprietas enuntiat, fidem confessio testatur. Non intellego quid addi possit ad naturam Fili, quam quod Filius eius est, qui esse Pater creditur. Non incerta et infirma ille qui electionis est uas locutus est, nec magister gentium et apostolus Christi ambiguae doctrinae suae errorem reliquit. Scit qui sint adoptionis filii et qui hoc esse ac nuncupari per fidem meriti sunt. Ait namque: Quodquod enim Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei. Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timorem, sed accepistis Spiritum adoptionis, in quo clamamus : Abba, Pater. Fidei nostrae per sacramentum regenerationis hoc nomen est, et professio nostra nobis praestat adoptionem. Filios enim Dei opera secundum Spiritum Dei gesta connuncupant et clamatur a nobis potius Abba, Pater, quam

5Rom. 5, 10. 6 Rom. 8, 5. HA GOr. 1,9: s FIM NET CCE EE 18 Rom. 8, 14-15.

DCLUEN

14 cf. Act. 9, 15.

15 cf.

WPK'"VBvGOJYZ

2 electionis] -nes W, + paulus LG ENW — qui] quis PEYZ sub]sunt GI*5 suffili G 5 cum] quo CL* enim» P*K dicit] -tur Dy reconciliati sumus] -liati simus C,-liatus sum E — 6 mortem]-te C — 6/7 etrursum ..peccati? Y

7similitudinem] -dine LCNW

— 8communione]

-nem ENPKBO]Ju — quid] quia C, qui. L* — hic? OJ — 9esc] sit OJ est!) CLENWPKB 10eius!} D 9/10 est? non adoptio eius? L* naturam] -ra CLWYZ | 13 quam] nam est?» CL* non?) G* DC,

sic L6. 5. corr.

14 infirma] -ma. L*

electionis] -nes L*

15

17ac ambiguae]-guum N, + naturae J — 16scitquisint]sint quisunt N° 18 CL*? ait] + et sunt] sint LePKJ nuncupati] adnunc- C quotquot LC EN V.GeOc JY Z — spiritu]-tumC — 18/19 — deisunt C L Y 19 timorem

DNWPKG,

te

CLEVBOJYZ

20 adoptionis]

4-

dei? 23 filios] filius L* 21 per] post C, sc LC p. corr. PK filiorum 24 connuncupant] quod nuncupant C L*, -pat N?Ke, gesta] digesta E nuncupant Y Z 7 abba pater potius B* f. 88B: N; W f. 93: ep. Marg. 44, 18 C

19 W f. 93 :potenter

250 2 E

IO

HILARI LIBER VI

ex naturae manet proprietate: quia extra naturae proprie-

tatem est uocis officium et dici adque esse non idem est. 45. Aduero quae de Filio Dei apostoli fides sit intellegamus. Nam cum omni quem habuit ad ecclesiae doctrinam sermone numquam Patrem sine Fili confessione loqueretur, tamen, ut ueritatem nominis huius quanta posset humani sermonis significatione monstraret, ait: Quid ad haec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui Pilio proprio non pepercit, sed tradidit eum. pro nobis. Numquidnam etiam nunc adoptionis in eo erit nuncupatio, in quo proprietatis est nomen? Apostolus enim uolens caritatem erga nos Dei ostendere, ut magnificentia dilectionis ex conparationis genere nosceretur, non pepercisse Deum proprio Filio suo docuit: non utique pro adoptandis adoptato neque pro creatis creaturae, sed pro alienis suo, pro connuncupandis

I

^

proprio. Quaere uirtutem dicti, ut magnitudinem caritatis intellegas. Quid sit proprium expende, ne ignores ueritatem. Nunc enim apostolus proprium ait Filium, cum in multis uel suum uel eius saepe dixisset. Et quamuis multi codices per translatorum simplicem intellegentiam in hoc loco pro

45, 5 Rom. 8, 51-32.

DCLEN

W

PK

WVT (inde ab v. 44,25: proptietatemest) B. GOJYZ

25 proprietate] -tatem CL quia] qui L* — extra]ex P*KT7 naturae?: E hic in medio f. 45Y prosequitur : efficationem sacramenti caelestis efc., quae uerba sunt |. V, 39, 19 ss. Deinde in medio f. j0Y continuatur

proprietatem] -tate Lc P* K/e T* B, + non L1 est?» Te

textus noster

26 esse] esset C* L*

45, 1 atuero W BGOJYZyu 2 omni] omnem Y doctrinam] -na T 3 sermone] -nem C L* Y | numquam] qua B* 4 ut] ob CL*, et T quanta] -tam C, quantamtam / L* posset] possit C L* G humani] -nis T* ^ 5 monstraret]-trare W — 6nobis]nos T* ^ proprio] suo proprio PK, suo T, proprio suo Z 7 ^ pro nobis tradidit eum TO, pro nobis tr. illum / numquidnam] numquid tamen C L* 9 + dei erga nos YZ erga]ergo T* 10ostendere) D,-deri C ^ magnificentia] -tiam O*, + dei

VGYZy

exconparationis? P* K — 12adoptandis] apt / N*1, adoptiuis B

adoptato] -pto L*, -ptatio N G*,-ptiuo OJ 13 creaturae] -ra L, -rae esse EX, -ra esse N° connuncupandis] nunc- EW TOJYZ 14 proprio} G* uirtutem]-tuteP* ut» L* 15intellegas]-Iligamus E* quid]quiE expende] extendere C L*?, perpende E 16enim) N 17 dixisset] -sse GCEËN

et?

K

18

translatorum]

simplicem»N — pro CLEtGOY, Marg. 45, 6 W f. 95V : inuicte

lationum / T*,

latinorum

DE*NWPKV

TBG*JZ

14 W f. 93Y : mite

TC

17 W f. 94: lege

PL 194

CAP. 44-46 proprio Filio, suum

Filium

conscribtum

251 habeant,

tamen

20 graecitas, qua lingua apostolus est locutus, proprium nunc magis quam swwm nuncupat. Et licet communis intellegentiae sensu non satis inter proprium et suum differat, uerum

apostolus cum in ceteris aliis dictis swwm Filium commemorasset, quod est graece róv éauroû uióv, tamen hoc in loco,

2

An

secundum quod ait: óc roU ióí(ou uioï oùk ébioaro qui proprio Filio suo non pepercit, naturae ueritatem significanter expressit, ut qui superius filios plures per Spiritum adoptionis demonstrasset, nunc unigenitum Deum Filium proprietatis ostenderet. .46. Non est humanus hic error, neque in negando Dei Filio uitium ignorantiae est, ubi ignorari non licet quod negatur. Creatura ex nihilo subsistens Dei Filius dicitur. Hoc si nec Pater locutus est nec Filius testatus est nec apostolus

^

praedicauit,

tamen

audere

eloqui, hoc est Christum

non

ignorare tantummodo, sed odisse. Cum enim Pater de Filio suo dicat: Hic est, et Filius de se dicat: Qui tecum loquitur, ipse est, et Petrus confiteatur: Tu es, et Iohannes testetur: 2T CE Rom.

r$:

46. 7 Mt. 5. 17/5910: 9, 3%

DCLEN

W

PK

VIB

8 Mt. 16, 16.

GOJYZ

19 proprio filio suum filium D Le E N W P KO J, filium suum filium C L*, habeant] -bent L*, proprio filio suo filio LT G Y Zu, proprio suo filio B lingua» E*, qua] quam CL* 20 graecitas] graeci L* B -beat E*, 22 cte OY nunc] hunc/ — 21 nuncupat] -pant B grecitas Ec comme23 ceteris] + his P*K CTG Y Z — uerum]undeZ sensu]-us Tóv ÉéauroU uióv 24 est] esset / morasset] -sse T, -rat sed E*?N

CENV G, ceteris codicibus formas absurdas habentibus, formam tamen accusatiuam DNPKTy . 25ó6gro0 idiou uioû + inhoc fere unanimiter confirmantibus

oùk ébioaro CT/G, ceteris uarie aberrantibus, + hoc est quem huius filium dictum

qui] quod V, »N — 26 filio suo] filio óc] + veu PK, + hoc est OC ^- expressit cantes W, -cante K, » L 27significanter] BTy,-suofilio] 28 demonstrasset] superius » J ut qui] etsi C L* significanter O 29 filium] + filium deum]dominumC -straret N* — unigenitum ? L* ostenderet] -rit L* Y Z N creatura ... dicitur » 46,1non]nuncNN | dei]jdeo E*N — 3ex]aN

testatus] adusus C L*, 4 est!» B si] sic O*?] dei» N OJ 5praedicauit]-cabit L* — tamen] ante ne E*, te nec?> T adtestatus Le eloqui] loqui L^Z, et loqui audere] audire CL* W T ne EC, tandem N TC, te loqui Y ^ christum]-tus D*! — 7 est] + filius meus Lh dgto Seg testetur] tetestetur LC /, es] + filius dei OJ 8 tu es] tuis C* L* testatur J* Marg. 46, 7 W f. 94" : mire

252

15

20

E

HILARI LIBER VI

Hic uerus est, et Paulus non desistat praedicare de proprio, non intellego aliud quam negandi esse odium, ubi inperitiae error non excusatur in crimine. Loquitur haec interim, loquitur plane per aduentus sui profetas ac praeuios ipse ille qui postea erit in Antechristo locuturus: salutarem fidei confessionem his temptamentis nouis inquietans, ut primum conscientiae nostrae qua ita credimus intellegentiam Fili naturalis auellat, deinde ipsum

illud quod adoptiuum erit reliquum nomen excludat. Nam cum quibus creatura est Christus, necesse est ut cum his Antechristus ipsesit Christus, quia Fili proprietatem creatura non habeat et Dei se ille Filium mentiatur. Et per hoc a quibus hic Dei Filius iam negatur, ab his tum Christus ille credetur. 47. Quas, oro, spes inanis furor expetis? Et qua salutis 'tuae fiducia creaturam esse Christum potius quam Filium blasfemo ore contendis ? Oportuerat te ex euangeliis nosse ac tenere fidei huius sacramentum. Nam cum Dominus posset omnia, tamen in unoquoque eorum qui orabant operationis suae effectum, meritum esse uoluit confessionis. Neque enim ei uirtutem, qui Dei uirtus est, confessio orantis addebat, sed brio

eo

12/14 cf. Mt. 24, 5.24; 1 Io, 2, 18.22.

D'OPENSIMPRKO

Z

WAT: BE GIO VY

9et|sedet YZ non) K* 10 negandi] denegandi B

antichristus /

praedicare] praecare T — proprio] + filio 11in]ex *! 12 loquitur? plane} B, +

13 ac] et YZ

in» D

LeWPKTBGOYZ,antichristum

EN

antechristo D C L* V/, antic-

— 13/14 ipse ille ... locuturus} J

14 locuturus] locat- T his] huius Y temptamentis] testam- E N Y 15 nouis] nobis CILLTBG*? inquietans] -tas L* primum] prius N qua] quia C L* Nu, qui Le ita] si K*, itali Kc 16 auellat] euellat L*TYZ 17illudlillumDL*?WPKG*? adoptiuum] optimum C L* reliquum DPKBGOJYZ, relium CL*ENW' V T, relictum Le

17/8 nam

cum] namque

W

18 ud SEL»

IN

19 antichr.

SENTE GO NZ sit] est EN quia] + et / creatura] -ram C PIE race 20 habeat] habet DCLENWYZ se ille filium] se filium C L*, se filius E, ^ sefilium ille Lc W, filiumseipse T — 20/21aquibus] quaCL* 21dei] deusB tun DPKV GOJ,tuncCLENWTBYZu ^

ille christus PK

22 credetur

V/B!Ge, creditur

D P K T, credatur

CI/ENWAZB*GS5QLYZ 47, 1 quas] qua G* inanis] -nes C furor] futuri C expetis et] expetisset C E* N IW, expetis sed K — qua] quam T, quas G* 2 tuae» D creaturam] -ra T — potius] patris N — quam] quem N 3te»? EN euangeliis] -licis N° 4 + huius fidei B posset] possit DLeG*yu — 5 orabant? L* 6 — uoluit esse CENWYZ confessionis] confessio orantis

C L* E*, confessionis

orantis N°

orantis Le I/ P K, confessionem

7 orantis] orationis T

sed] se O*1

orantis

EC,

PL 195

CAP. 46-48

253

fidei erat praemium hoc mereri. Namque cum Martham rogantem pro Lazaro interrogaret, an eos qui in se credidissent mori non crederet in aeternum, ad illa conscientiae suae

fidem elocuta est dicens: Vtque, Domine, ego credidi quoniam tu es Christus Filius Dei, qui in hunc mundum uenasti. Confessio haec aeternitas est et fides ista non moritur. Martha depraecans fratris sui uitam, interrogata an ita

1j

E

crederet, ita credidit. Quam, rogo, uel a quo uitam expectat hoc denegans, cum sola sit uita sic credere?

Magnum est enim fidei huius sacramentum et perfecta confessionis istius beatitudo est. 48. Caeco a natiuitate Dominus uisum indulserat et naturae damnum naturae Dominus exemerat. Et quia caecus hic ad gloriam Dei natus fuerat, ut in Christi opere Dei opus posset intellegi, non expectata ab eo fuit fides confessionis. Sed qui in receptis oculis auctorem

tanti sibi muneris nesciebat, meruit

hoc

postea ut fidem disceret. Non enim caecitatis depulsio uitae aeternitatem adferebat. Ob quod Dominus iam sanum et de synagoga eiectum interrogat dicens: T'w credis in Filium Dei ?, ne damnum sibi putaret esse se carere synagogam, cui PL 196 TT

To. rz, 27.

48, 1/4 cf. Io. 9, 1.3.

D'OLE

NPA

PK

9 TO LOSS:

TRE

OUXZ

$namque]nam L^ cum? T — martham]-ta ET — 9rogantem]-nte E rogantem pro lazaro interrogaret] rogaret T ^ interrogaret] -gauit Du an» CL* qui in se] hise C, sic LC p. corr. 10 crederet] -rent D* T J,

-rint C,-re E* ad DCL* V T* G*O*, at LLENW P K* TeBGe JY Z, 5 KcOC — 11 fidem elocuta] fidem locuta E N, fidelocuta W quoniam] quia Zu 12 hunc mundum] hoc mundo Y 13aeternitas] -nitatis OC est» O*J fides] fide CL* non] + moritura E — 14 depraecans] praedicans N.fratris) IN interrogata] -gans E*?NN —— 14/15 an ita crederet» uitam] uita T ^ expectat] -tabat D, 15 — credidit ita PK O]/ (Cis expetat O* ?] — 16denegans]neg-L* ^ sic) L* ^ ^crederesicPK — 17 enim» EB fidei] fide P* sacramentum] -nta C 18 istius] illius T 3 quia] qui 2 uisum] lumen YZ 48, 1 natiuitate] -tatem C L* opus 4 fuerat] erat T — dei» D* ad gloriam» CL* BDLtyYZ 5 posset] opusset C, posset L*, opus possit TO J Y Z, opes posset G* in) EN — 6 — sibi qui] quia N expectata] spectat C L*, spectata LC meruit] muneris] nominis C L* CLENWOJYZ, tanti T tanti 8 quod] quam N ^ dominus] deus meminit / — 7 fidem] quidem C L*

secarere] si se? PKT esse se] sese G* 10ne]- scilicet OC PK eGOJYZy CLCENWPKTB -goga B*, V L* D synagogam — OC careret

Marg. 48, 9 W f. 9" : optime

254

15

20

HILARI LIBER VI

inmortalitatem fides haec confessa redhiberet. Et cum ille incertus etiamnum respondisset : Quis est, Domine, ut credam in eum ?, ignorationem eius quem post oculorum reciperationem tantae fidei intellegentia munerabatur nollens manere, ita ait: Et widisti eum et qui tecum loquitur, 1pse est. Numquid ab hoc sicut a ceteris Dominus, qui orabant sanitates, confessionem fidei ad salutem merendam popos-

cit? Non utique. Nam haec iam ad caecum uidentem locutus est. Sed ob id tantum, ut responderet ille: Credo, Domine, quia responsionis fides non caecitatis sanitatem esset adlatura sed uitae. Et uirtutem dicti huius diligenter retractemus. Interrogat Dominus: Tu credis in Filium Dei? Si utique sola Christi qualiscumque confessio fidei esset consummatio,

25

dictum fuisset: "Tu credis in Christum ?'" Sed

quia hereticis paene omnibus hoc nomen in ore esset futurum, ut Christum confiterentur et Filium tamen negarent, id quod Christo proprium est ad fidem poscitur, id est ut credatur in Dei Filium. Credidisse autem in Dei Filium quid proficit, si credatur

30

in creaturam,

cum

a nobis fides in

Christo non creaturae Dei, sed Fili postuletur !

12 Io. 9, 36.

JO GUT ENT IET

1500057

19 Io. 9, 38.

227109335:

EIC TD RE SC DEZ

11 haec» YZ redhiberet] praeberet C L, rethib- W'B, rehiberet PK ee LA 12 etiam nunc Le ENWPKTOJZ quis] quid C L*, et quis/ est]esD 13 eum] + iam TB ignorationem] -ne T ^ quem] quae CG*?] reciperationem D V, recupCLCENWPKBGOJYZnpy, recep- L*, receptione T 14 munerabatur] -rabitur Z nollens DWPKV BG*, nolle CL*, nolens LCENTGOJYZu 15 — loquitur tecum PKO] . loquitur] loquitum C* 16 sicuti E N W P K, signum T otabant] -bat L*! T — 17 sanitates] -tatis DC L* VY | confessionem] prof EN ^ poposcit] reposcit D li, poscit CL* E — 18 non] nam L* P*?K utique] uti L* — nam] non L*, »P*FK —. iam» TOC . caecum] caelum D, + iam OC 19 ob id] hoc id C, hoc L* tantum]tanti T ut] id L* 20 fides] fidem T ^ esset]esse C G* adlatura]inlat- T 21 uitae] uita E*, uitam ECP K et] sed PK, sed adhuc OC retractemus > L* 22 interrogat] rogat L* 24 christum] christo D T 25 esset] esse O, sciuit esse J 26ut]oCL* confiterentur]|-tentur T,-teretur Y* et) PKT 27 quod] + a B 7 est! propriumZ 28in!]nonT + filium! dei NO] credidisse] credisse O* autemjautenimC — in?» E 7 filium? dei J 29 proficit] fecit Bc — sijut CL* . credatur] creatur G*! creaturam] sa Y 30 christo] -tum EN fili] filio OJ

Marg. 48, 23 W f. o6 : mirifice

CAP. 48-50

^

255

49. Anne huius nominis proprietatem daemones nescierunt ? Dignum enim est hereticos non iam apostolicis doctrinis, sed daemonum ore conuinci. Clamant enim et saepe clamant : Quid mihi et tibi est, Iesu Fili Der altissimi ? Inuitis ueritas elicuit confessionem et naturae potestatem testatur dolor

oboediendi.

Virtute

uincuntur,

cum

possessa

diu

corpora deserunt. Honorem reddunt, dum naturam confitentur. Dei se inter haec Filium Christus et opere testatur et nomine. Vnde tibi inter istas confitentum daemonum uoces, o heretice, nomen creaturae et indulgentia adoptionis? 50. Quid sit Christus,

ab his saltem

qui nesciunt

disce, ut

inpietatem tuam ipsa illa ignorantium necessaria professio arguat. Namque cum Iudaei Christum corporeum nescirent, scirent.tamen eum qui Christus esset esse Filium Dei, cum An

falsis aduersus eum testibus sine ulla ueritatis adsertione uterentur. Sacerdos ita eum interrogat : Tu es Christus filius benedicti?

Sacramentum

nescientes,

naturam

tamen

non

ignorant. Neque interrogant an Christus Filius Dei sit, sed

49, 4 Lc. 8, 28. 50, 5 cf. Mc. 14; 56.

ID GI

ESNEEWAROPAR

6 Mc. 14, 61.

OZ T PAG OTYZ

49, 1 proprietatem] sic Le p. ras. — daemones] -nis C L* nescierunt daemones T 2 dignum] dignam T ^ enim) CL* 7 est enim OJZ iam» CL* 3 ore LecIWWcPKV TBeGYZ, more DCL* EN W* B*, clamore OJ et? T 4 mihi] nobis Lev! B = tibi et mihi CL*N iesu] -us T B 7 altissimi dei PK 5 elicuit] elocuit W, licuit T* confessionem] -niLL* ^ potestatem]-tate EC —— 5/6 testatur ... uirtute) E 6 oueuiendi L* uirtute]-temP* — 7dum]dam P* — naturam] + dei TB S80pere]-i CL* — 9testatur] testur O*, testetur /— 10 istas] ista N* confitentum Le Ec W P K V O, -tendum D C L*, -tentium E*? N TBG] Y Z 11indulgentia]-tiam uoces]uocisC — o» CL* daemonum]-nium E VaOR DLecEWPKG*OYZ . 2ignorantium] -tiam 50, 1his]is L* — salim 4 3 namque] namquae VW P* K, nam BG* necessaria] -riis T EE qui ... dei] christum esse filium quilquiaCL scirent] scirerent L*, > E ueritatis] sine ulla] singula D aduersum PK 5falsis) YZ dei T 6 sacerdos ... interrogat] sacerdotes ... adsertione] -nem T -tates O* TnonoPt?2..8 filius] + dei Le ^ eum ita JH interrogant T G neque interrogant) N an» T ^ dei filius i

Marg. 49, 3 W f. 96 : daemonia Marg. 50, 6 W f. 96V: caiphas?

— 7 W f. 96Y : optime

PL 197

256

HILARI LIBER VI

an hic sit Christus Filius Dei. Error in homine est, non in Dei Filio. Nam non quod Christus Dei Filius sit ambigitur. Adque ita, dum interrogatur an hic sit, tamen quod Christus

Dei Filius sit non negatur.

15

"ed

Et qua tandem, rogo, tu istud fide denegas, quod ne ipsi quidem negant qui nesciunt ? Cum enim perfecta scientia sit, Christum Dei Filium ante saecula manentem etiam ex uirgine nosse natum, ipsi quoque qui de Maria natum nesciunt, Dei tamen Filium esse non nesciunt. Et uide in quod te, negando Filium Dei, iudaeicae inpietatis consor-

20

tium miscuisti. Quam enim illi damnationis in eum causam adtulerint, testantur dicentes : Et secundum legem debet mori, quoniam Filium Dei se fecit. Anne non hoc etiam inpiae tuae uocis opprobrium est: cur se Filium dicat, quem tu esse adseras creaturam? Ille Dei confitendo se Filium, reus mortis ab his iudicatur. Tu eum Dei Filium negando, quaero

2

^

quid iudices ? Professio enim eius ita Iudaeis ut tibi displicet. Interrogo an diuersae ab eis sententiae maneas, a quibus non diuersus sis uoluntate? Eadem enim Filium Dei eum esse inpietate tu negas. Ilii tamen eo crimine minore, quod nesciunt. Nesciunt enim de Maria Christum, sed Christum

30

Dei Filium esse non ambigunt. Tu, quia Christum non potes 20 Io. 19, 7. D CLIE!IN. 3E (asque ad 21 50, 22) PROMOT B- GO] YZ

10 — filiusdei NPJ ^ 11interrogatur]-gant Z — 12 — deisit filius PK, = sit dei filiusu — 13rogo]roga T tu) N istut DCL* V denegas] tenegas C L*, negas BM G*Z — ne]meC 14 negant] negent P*, denegant TB quijiui T 15 ante saecula) OJ 17 dei] de O* 18 quod] quo PKVGOJYZ negando] deneg- E iudaeicae CL* WV TBGOJZ, iudaicae DLCENPKYH consortium] -tio KcGO/YZ . 20 adtulerint] intul- C L*?, detulEN YZ,-lerunt T,-lerit G* — dicentes] doc- N — et? PK 21-deifilium NT . fecit] sc BC p. corr. etiam] J-ad V 22 uocis] uoces D opproprium C, obproprium L, obprobrium WPKG] ^ opprobrium uocis Y Z filium dicat haec et sequentia perierunt in W filium DCL* ENPKYZ, filium dei Le V/ GO, dei filium TB esse} PEREZ 23 creaturam] -ra C — se confitendo PK . filium] -us C reus] tri CL* ^ 25quid]qui N iudices]tu dicis C, iudicis L* ^ eius] cuiuseius N — ita] J- et CL 7 utiudaeis PK . 26 interrogo] intellego CL* eis]his LCE sententiae] -tia V*! — 27 filium] -us D esse eum T 28 inpietate] -em C L* negas] denegas DPKBO]Jy — illi] tu CL* minore] minime C, minores sunt T Be, minores O/ — quod] quo B* 29enim) P* ^ maria]mati L* — 30quia] qui ENJZ potes] potens D Marg. 50, 10 W f. 96v: ...timis

CAP. 50-52 nescire

de Maria,

Christum

tamen

257 Dei Filium

esse non

praedicas. Illis in eo quod nesciunt, potest adhuc in tuto salus esse, si credant. Tibi iam omnia clausa sunt ad salutem,

35

40

An

An

qui negas quod ignorare iam non potes. . Non enim ignoras esse.Filium Dei, usque adeo ut adoptionis nomen indulgeas, ut creaturam connuncupatam Filium mentiaris. Naturam autem quantum in te est auferens, auferres quoque sj tibi liceret et nomen. Sed quia id non licet, naturam nomini non relinques, ne quod Filius dicitur, uerus Dei Filius sit. 51. Habueras in confessione eorum, quibus desaeuiente uento et turbato mari in uerbi iussu erat restituta tranquillitas, ut et tu uerum Dei Filium confitereris et eorum uoce utereris: Vere Filius Dei est. Sed te saeuiens spiritus in naufragium uitae rapit et mentis tuae motibus tamquam fluctuoso mari incumbens procella dominatur. 52. Si tibi haec nauigantium ex eo incerta fides uidebitur, quia existimabitur esse apostolorum, mihi tamen etsi minus praestat admirationis, plus tamen adfert auctoritatis. Verumtamen etiam gentium in eo fidem sume. Audi enim inter saeuas crucis custodias romanae cohortis edomitum ad

51, 1/2 cf. Mt. 14, 24.52.

DOT

4 Mt. 14, 33.

EINSUPRKOSLCT DW GO]. Z

32 illis in] illi sine C L*? 7 filium dei / 31 christum tamen)» /* 32/33 — salusintuto E — 33si] qui N adhuc? CL — tuto]toto PK Y 7 clausa jam) L*P* ^ clausa] claustra C L* ? credant] credam C 35 dei] deumT — adeo]a deo C L* CT 34potes] potest suntomnia/ 36 connuncupatam] quod nunc- C L*, nunc- G* adoptionis] opt- CL* 38 auferres) CL, 37 auferens] auferres LC, auferes E* N T, aufers EC 38/39 — naturam licet P* K quiaJquaL* liceret]licet CL* auferes E relinques] -quens C L* T, -quis nomini]-nis T 39 naturam]-ra D* LeEcOJYZu 40 — sit filius dei J deeorum] + ut crederes PK TBOJ 51, 1 habueras] -rat C L* Zuerbi]uerbo O J* — uerbi iussu] uerbis suis saeuiente] deseruiunt C L*? 3 — et ut K*, ut scilicet et Oc iussu erat] iusserat Y* C, uerbi usu L* uerum» C L*

confitereris] -fiteris L* E*, -fitearis LC, -fitereres L^ vl

DT] — est] es Le TeJ — dei filius 4 utereris] uteris T, + dicens OC seuiens TB — spiritus]-tu D, » O7 — in]et CL* — 5rapit]rapuitB — 6 mati] -is Y Z fluctuoso] -sa P K, -si Y Z fides]fide O* ^ uidebitur] uidetur B — 2quia] + non 52. 1haec? N 3adfert]afferat Y Z —— auctoritatis] -tatem = mihiapostolorum T Le E* — enim]eum T — inter] inO — 5 sumet sume] T 4fidemÿ L* seuas T B crucis] cruces Y

PL 198

258

HILARI LIBER VI

fidem militem. Loquitur namque conspectis tantae uirtutis operationibus centurio: Vere Dei Filius erat iste. Hoc post emissum Spiritum discissum templi uelum et mota terra et scissa saxa et sepulchra patentia et mortui resurgentes testantur, et homo gentilis perfidiae confitetur. Virtutis naturam agnoscit in gestis, naturae ueritatem profitetur in nomine. Tanta ratio ueritatis et tanta uis fidei est, ut uincat

uoluntatem ueri necessitas, et Christum Dominum gloriae aeternae uere Dei Filium esse nec qui crucifixerat denegaret.

52. 7Mt%27, 54:

D'OBENE

8/9 cf. Mt. 27, 50-53.

PISTE DC Qo

6 militem] -tent E loquitur? OJ 7 operationibus] operibus ait O J ^ filius dei OJ 8 templi] templ. D*1 10 testantur] -tatur C L* perfidiae] perfidei C L'* ? ^ uirtutis] + enim Oe 11 agnoscit] -scens OJ in gestis] ingentis T ^ ueritatem] -tate K — profitetur] proficitur P K 12 uis] uir K*, uirtus Kc 13 ueri] uera Levl, uiri PK et] ut PK dominum]deum B* 14aeternae) Y* ^ uere]uerae V, > T —— denegatet] + amen C L, + per uirtutem dei patris cum quo est tibi (EC: sibi; NN : illi honor et) gloria in saecula saeculorum (N : + amen) EN

259 LIBER SEPTIMVS 1. Septimus hic nobis aduersum nouae hereseos uaesanam PL 199 temeritatem

liber scribitur,

ceteris

quidem

anterioribus

numero posterior, sed ad perfectae fidei sacramentum intellegendum aut primus aut maximus. In quo non ignoramus quam difficile adque arduum iter doctrinae euangelicae scandamus. À quo quamuis consciae infirmitatis nostrae trepidatione reuocemur, tamen fidei aestu incitati et hereti-

corum furore commoti et periculo ignorantium perturbati, quae loqui non audemus, silere non possumus:

utriusque

discriminis metu subditi, ne destitutae ueritatis rea in nobis

sit aut taciturnitas aut praedicatio. Incredibilibus etenim se corrupti ingenii artibus heretica subtilitas circumegit, primum ut fingeret religionem, deinde ut omnium simplicium aurium securitatem uerbis falleret, ^

tum praeterea ut se prudentiae saeculi coaptaret, postremo

ut ueritatis intellegentiam per speciem editae rationis auerteret. Nam protestata Deum unum, mentita pietatem est ; professa rursum Dei Filium, audientes fefellit in nomine; dicens etiam non fuisse antequam nascitur, mundi sapien-

20

2

^

tiae satisfecit; indemutabilem quoque et incorporeum Deum confitens, natiuitatem Dei ex Deo per demonstrationem subdolae rationis exclusit: nostris aduersum nos usa doctrinis et ecclesiae fide contra ecclesiae fidem pugnans, grauissimo aduersum nos uel responsionis uel silentii periculo conparato, dum per ea quae non negantur ea praedicat quae negantur. DOE yen

PING

Kul

PaaGOJY7

VIL 1, 1 aduersus CLENTBYZ . uesanam 6 a quo] si P! zz ras. ;, adque T

CISENPCIBYZ,-sci

G*

CL B 5 adquarduum consciae] -scientiae

infirmitatis] -tate D CL, » EN, + quae P* K

10 discriminis] -mini P* K T, criminis G* ne] + no. BC destitutae] distit- P* K O*, desit tutae E*, de destitutione YZ — 11sit? EN aut!» T praedicatio] + sit E — 12 etenim] sic Pe f. corr.,autenim T — 13fingeret] 15 tum] tunc E securitatem] -tate B 14 simplicum T ingereret B 16ut) T* ueritatis] ueritas ut[aut GT + saeculi prudentiae O / 17 nam] + et C* auerteret] euert- B editae] meditatae T' RS protestata] protestans PC p. corr. K€, potestans K* — mentita] + unum T; CLENNO Ju est] -- ut E — 18 rursus pietatem]-tate E mentitam G nascitur] nasceretur LCPeKTGOJYZ filium? O* — 19etiam]eum L* 21 demonstrationem] -ne T 20 incorporeum] inconpraehensibilem B fide] fidei C L* ? G Y, 23e P*KTOJYZ 22 nostris] nostri O* 24 contra ecclesiae fidem pugnans) P* ^ pugnans]-antN fidem K* T 25 periculo] -lj B* uel responsionis? D grauissimo] -mum E* 25/26 ea praedicat quae praedicat] -cant T P* conparato] -tos T

negantur) E

260

HILARI LIBER VII

2. Et quidem ceteris superioribus libris admonitos a nobis PL 200 legentes meminimus, ut, totius blasfemiae editionem pertractantes, animaduerterent

nihil aliud laborari, quam ut

Dominus noster Iesus Christus neque Dei Filius neque Deus

An

esse credatur, dum ei concessis tantum ex quadam adoptio-

ne nominibus et Dei natura negatur et Fili, cum et indemu-

tabilis adque incorporeus Deus, sicuti et est, idcirco adfirmatur, ne Filius natus ex Deo sit, et Deus Pater ob id tantum in confessione Deus unus sit, ne in fide nostra Deus

Christus sit: quia nec natiuitatis intellegentiam natura

incorporalis admittat, et Dei ex Deo fidem unus tantum nobis Deus in confessione dissoluat.

A

20

2

on

Sed superioribus iam libellis fallacem hanc eorum adque inutilem praedicationem ex lege ac profetis docentes, eam responsionis formam tenuimus, quae in Deo ex Deo praedicato et uno Deo ac uero professo neque in unius ueri Dei unione deficeret neque ad fidem Dei alterius excederet : dum neque solitarius nobis Deus in confessione neque duo sunt. Et inter haec, unum neque negando neque confitendo, fidei conseruata perfectio est, dum et quod unum sunt refertur ad utrumque et uterque non unus est.

Hoc igitur perfectae fidei indissolubile sacramentum euangelicis adque apostolicis doctrinis absoluturi, non aliud primum debuimus, quam Dei Filium uerae natiuitatis subsistentem naturam cognitioni audientium intimare, neque aliunde aut ex nihilo, sed ex Deo esse Filium manifestare. VILP2N20 cho

ID

EINISDIK

16 30:

EUSEB

GO IY

2, 1 quidem] quosdam E 2 blasfemiae] + eorum B^ pertractantes] pertractes K*, pertractentes T* 3 animaduerterent] -uertent L*, -uerteret K*, aduerterent G* nihil] non Du laborari] -rare BF Y Z 5 credatur] + ex deo Be ei] see I veis LOF AN Mabpeis ES concessis] -ssit L* quadam]quandam C L* P* ^ adoptione]-nem C L* E* P* — 6dei] deus po natura] -ram K* T, 5 J negatur] negantur K* et» NPKT indemutabilis] -biles O* 8 adfirmatur] -metur E N deus pater] de patre E ob id] obi / C1, ob L* 10 — sit christus EN — natiuitatis] -tates G* intellegentiam] inintell- L* 11 et] si E.N unus] unum E 12deus) G* confessione]-nemCL* 15quae]quiaE* — 16etlex T professo neque] professioneque C L*!, professionem quae T — dei ueri PKB 17 deficeret] defec- G* excederet] excid- O J, acced- Z 18 confessione] -nem C L* sunt] sint DCP KT B 19 fidei] fide K 20 conseruata| consummata TB , refertur] -ratur ET 21 unus] usus T* est}sit PK — 24filium]filii EC 25naturam]-ra KCO] 26 aut] neque OUO manifestare] -- quod quia secundum ea quae ex deo esse filium manifestare T

CAP. 2-3

261

Quod quia secundum ea quae anteriore libro edita sunt ambigi non potest, quin cessante adoptionis nomine uerus 3C

Filius ex ueritate natiuitatis sit, ea nunc quoque ex euangeliis proferemus, ut qui Filius uerus est uerus quoque Deus

esse noscatur : quia neque uerus Filius erit, nisi uerus et Deus est, neque uerus Deus, nisi uerus et Filius est.

3. Nihil humanae naturae grauius est periculi conscientia,

— nam ea quae aut ignorata aut repentina sunt, habent quidem miserabilem securitatem, sed non habent metum E

futuri, — quia non ignaro accidentium anxietas ipsa poena patiendi est. Non ego nunc nauem e portu soluo naufragii ignarus, neque iter ineo infestos nescius latronibus saltus, nec Lybiae arenas incertus scorpiones ubique et aspides et basiliscos adesse transcurro. Nihil sollicitudini meae, nihil

IO

conscientiae uacat. Sub specula enim omnium hereticorum ad occasiones singulorum uerborum in os meum pendentium

loquor, et omne sermonis mei iter aut angustiis praeruptum est aut foueis incisum est aut laqueis praetensum est. Iam quod arduum ac difficile sit, minus conquaeror:

I ^

non mels

enim sed apostolicis scando gradibus. Mihi uero aut angustiis decedere aut in defossa incidere aut plagis inlaqueari semper in periculo, semper in metu est. Praedicaturo enim secundum legem et profetas et apostolos unum Deum adest mihi Sabellius, totum me sub uerbi huius professione tamDCLEN

PK

VIB.GOJYZ

27 edita sunt] edit.runt L*

28 ambigi] ambi P*

quin] + scilicet Oc

29 ueritate natiuitatis] ueritatis E, ueritatis natiuitate IN, natiuitate ueritatis

29/31 ex ueritate ... uetus pao pt ea] eam E*OJY LOTYKZ qui] quia Du T -ramus Ju, DO -rimus proferemus] 30 CL* filius» 31 noscatur] nasc- T* 2 nam] + aut B conscientia] -tiam E*, conscia O* A1 est DO TF metum] meritum 3 miserabilem] -bile C ignorata]ignara B, ignota J* accedentium |” 4ignaro] ignoro D E* N T*, ignoto Et, ignara T° T 5non]nec E. nauim LeN Te — e]etC,;me T*,5] — portu]-tum CL*, latronibus] 6infestos] confestos EX, confertos Et, infectos G*?] -tuo V/* J CLENPTBGO harenas — NYZ O,libiae CV 7libyae PK lationibus ^ ubique scorpiones B incertus] inertus O*! — scorpiones] -nis C L* specula] 9 uacat] uocat N° meae] me PK 8 sollicitudini] -ne K CL* os] hos 10 occansiones C L* P* V, occasione T* spelunca Le 11 omne] omnis NO, omnes T — sermonis] pendentium] pund- C est?» BG*h — praetenDC L* — angustiis]-stis T — 12est!? Du nes difficile] -lem T CLOYZ, et EN 13 ac] aut sum] -tersum C CL — 14aut? T — 15 decedere] decid- D P O J Ze, decere K conqueror defossa] defessa J* Im PK aut in defossa incidere? L* EN inlaqueari] -ris e plagis] planis Of, + decere K* incidere] inced- PK 18 sub] super B CL* E* metu] -us in?» CL* 16 in!) E* professione] -nem CL*?T Y

PL 2o:

HILARI LIBER VII

262 20

quam desideratum cibum morsu saeuissimo transuorans. Negantem me rursum contra Sabellium unum Deum et confitentem uerum Deum Dei Filium expectat noua heresis,

ut a me duos deos arguat praedicari. Natum quoque Dei Filium ex Maria dicturo Hebion, quod est Fotinus, adsistit,

3A

auctoritatem mendacii sui ex professionis ueritate sumpturus. De ceteris taceo, quia ab omnibus esse extra ecclesiam non ignorantur. Hoc uero damnatum et abiectum licet frequenter, sed internum hodie adhuc malum est. Inpie multos ad unius Dei professionem Galatia nutriuit. Male in totum paene orbem quos negat deos duos Alexandria protulit. Pestifere natum Iesum Christum ex Maria Pannonia defendit. Et ecclesia inter haec periclitatur ueritatem non tenere per uera, dum ea ei ad inreligiositatem ingeruntur, quibus religio et confirmatur et deperit. Non enim unum Deum pie possumus praedicare, si solum : quia non erit Deus Filius in solitarii fide. Aduero Dei Filium,

40

Et haec quidem mundi stulta non sentiunt, dum his neque in non solo significari unus uidetur, neque in uno non solus

2 An

30

sicut est, Deum praedicantes, periclitamur fidem Dei unius non tenere. Et eiusdem periculi res est unum Deum negare, cuius est et solitarium confiteri. intellegi. 4. Sed eam, ut spero, ecclesia doctrinae suae lucem etiam inprudentiae saeculi inuehit, ut licet fidel sacramen9x39 cf o0 Got 1 20.

DGLEN

PK

V LBuiGOJiZz

20unum) T . 21 confitentem uerum? G* deum) K* exspectat DENVOJYZ 23ebionTG | quod]qui Ec] — est]et/ futinus ^ 24uetitate] tatem C L* sumpturus]-ramD 25quia]quiu — ab]ad CL* 26ignorantur]-ratur K* Y — ueroJuerum T et]ex T* 27sed] et J + adhuc hodie E hodielillud B inpie] mihi impie P*K — 28 unius] un/ K* male] malum /. — 29 orbem] + in G*?Y — quos] qui EC negat] negant EC, negas B deos» T ^ duos deos D Bu 31 ueritatem] uarietamen N —— 32uera]jueram D —— dum) P* ^ eiea P K,ea (cadet inreligiositatem] -tate T, relig- Y* 33 euo | deperit] perit QUY 35 solutarii K* fide] -em K Y atuero LENKBOJYZ 36 — periclitamur praedicantes P* K periclitamur]-tanturO — 37 est] + ut CL*

unum

deum PKVTBGJZ,

unum non DCL*EN,

unum

deum non Le O Y, unum u — 39stulta] -titia C L* EN — sentiunt] sentit EC dum his? E 40 non!] uno N, >) P*KB . solo] solos P* K* unus] onus L*, unius IN — uidetur] -deretur L*, -deatur K* uno] + solo P* K non?» B* 4, 1eam]ea V TB G* ecclesia]-siae C P K,-siam E* ^ doctrinae] -na B suae? B. lucem] lumen V BG*?,luce T — 2etiam] et tam N, eam K* inprudentiae] inpud- P* T ^ inuehit]-het D C* L* Gey — licet] + et E*

PL 202

263

CAP. 3-4

tum non suscipiat, tamen aduersum hereticos ueritatem sacramenti a nobis intellegat praedicari. Magna enim uis est ueritatis, quae cum per se intellegi possit, per ea tamen ipsa quae ei aduersantur elucet : ut in natura sua inmobilis manens firmitatem naturae suae cottidie dum adtemptatur adquirat. Hoc enim ecclesiae proprium est, ut tunc uincat cum laeditur, tunc intellegatur cum arguitur, tunc obtineat cum deseritur. Omnes quidem

illa secum adque intra se uellet manere, nec ex tranquillissi-

mis sinibus suis alios aut abicere aut perdere, dum indigni

Sed discedentibus ex ea

fiunt tantae matris habitaculo.

hereticis uel abiectis, quantum amittit occasionis largiendae ex se salutis, tantum adsequitur ad fidem expetendae de se

beatitudinis. Cognosci enim hoc ex ipsis hereticorum studiis

promptissimum est. Namque cum ecclesia a Domino instituta et ab apostolis confirmata una omnium sit, ex qua se diuersarum inpietatum furens error absciderit ;nec negari

20

possit ex uitio malae intellegentiae fidei extitisse discidium, dum quod legitur sensui potius coaptatur quam lectioni sensus

obtemperat;

—

tamen

dum

sibi partes singulae

aduersantur, non solum suis sed aduersantium est intellegenda doctrinis, ut dum aduersum unam eam omnes sunt,

25

inpiissimum tamen errorem omnium per id quod sola est adque una confutet. Heretici igitur omnes contra ecclesiam ueniunt. Sed dum heretici omnes se inuicem uincunt, nihil tamen sibi uincunt.

DCTPEN'PK'V'TB"CCOIYZ 5magna]-ni L* — quae cum] quaecumque EBG*OJYZ 3 aduersus 8 6 quae ei] quae et D, quam T per se] persae P* K* GIE ?, CL* tutum 9tunc!] T aeclesia ecclesiae] ^ K* adtemptatur] adtemptur tunc?] tum tunc? intellegatur? CL* tum YZ . cuml] s OC f. corr. LET DC* r -ratu deseritur] K* un ENO/YZ,t CL 10tun]tum ENZ aut!» OJ YZ 12 alios] aliquos T B nec] ne B 11 uellet] uult B ea] ecclesia KOREA 13 discedentibus] discendent- C L*, descedent- V/ E N O Y Z, ammittit admittit amittit] —— L* C* adiectis uel] et B — abiectis] 14/15 — ex se largiendae T B DC IL occansionis P* Ke, ammittitur K* ZGisetpeten: ad fidem] ex fide Y 15 adsequitur] exseq- D, conseq- TB dae] expectandae E P K, expendendae G^. corr.? — de se» B | 16hoc? E NPK . una] unum T ecclesia] siam CL* — 18 et? 17 namquae C

sit? P*

— se»B

19inpietatum]impietantumP* — abscinderit C* L*

intellegentiae] -gentium K, 20 malae] male CB negari] negaturi K* coaptur C, coaptetur PK coaptatur] 21 Ep dissidium B intellectae T aduersantium] -rsariorum B 23 sed] + et E OC 22 partes] patres G* 24 aduersus

adque] ad G*

BOJ Y Z

+ ean unam T

confutet] -fitet L*, -feret

25id» E eam» L^ T — 27 sed dum)» K*

26

264 30

HILARI LIBER VII

Victoria enim eorum ecclesiae triumfus ex omnibus est, dum eo heresis contra alteram pugnat, quod in heresi altera ecclesiae fides damnat — nihil enim est quod hereticis commune est, — et inter haec fidem nostram, aduersantur, adfirmant.

dum

sibi

5. Vnum Deum Sabellius praedicat Fili natiuitate sublata, dum naturae uirtutem, quae operata in homine est, Deum esse non ambigit. Sacramento etenim Fili ignorato, per gestorum admirationem fidem uerae generationis ami^

sit, et dum audit Qui me uidit, uidit et Patrem, indiscretae et

indissimilis in Patre et Filio naturae inpie arripuit unionem, non intellegens naturalem unitatem sub natiuitatis significatione monstrari: cum per id quod in Filio Pater

uidetur, confirmatio diuinitatis sit, non natiuitatis abolitio.

Cognitio itaque alterius in altero est, quia non differt alter ab

altero natura, et in quo nihil differunt, in eo indifferens

contemplatio est de proprietate naturae. Nec sane ambigi potest, quin ex se speciem Dei formae qui in forma Dei manebat ostenderet. Succedit quoque ad huius prauae opinionis stultum furorem etiam hoc dictum Domini: Ego et Pater unum sumus. Naturae enim indissimilis unitas inreligiose ad unionis

5, 5 Io. 14, 9.

13 cf. Phil. 2, 6.

16 Io. 1o, 30.

DG I HENCPRSCVEDBBEGOJIYZ

29 triumphus VTBGOJYZ -siaK fides) K et? EN

DLPKTOJ ^ est ex omnibus B 30 eo] in eo aleram]-rum GZ — in» C altera? B 31ecclesiae] damnat]-netO*] hereticis]-tici T — 32est]sit Le Oc

5, 1 natiuitate] -tatem C* L* 2 dum] 4- per G uirtutem] -tute L/* homine] -nem P*K 3 deum] dei Le T B ^ non esse OJYZ ambigit]-get E ignorato]-tio TC — 4fidem]-deO Suidit!] dit / L*,

uidet LCOJYZ uidit?] uidet LCOJYZ, > P* — patrem] + meum et?» G*O*?] 6 indissimilis] indiuisibilis TB ^ in patre] a patre impatre C — filio] li CL* — inpiae DCL K* T* — unionem]-ne T* natiuitatis] unitatis K ^ 8significatione]-nem CIN B monstrari] demonmonstrare E*

per» G*

Le D, 7 B,

9 abolitio] ablitio C* L*, abolitio sit T B, sit

abolitio Z — 10quia? E differt] differat B 11natura]-rae K* — in?eo) B indifferens] sic C* ?, differens CC p. ras. — 12 — de proprietate naturae est B 13 potest] opo/test/ C quin ex] qui nec T*, quin nec T*, qui ex B formae qui in forma dei} T ^ forma]forme L* — 14 manebat] maneat G* 15 preuae L*, prabae B opinionis] opionis K* — 16 etiam» O J, + in YZ hoc]hicL* dictum]-tu T* — 17naturae]-ra E N indissimilis] -les O* unitas] unitatis C L*, -- est E inreligiose] -sae V/ T, -sum B ad) B — unionis DLe EePKTBG*, unius CLFE*NV GcOJYZ

PL 205

CAP. 4-6

265

profecit errorem, et rationem dicti uirtus sola. intellecta non

tenuit. Non enim solitarium significat Ego et Pater unum sumus. Nam coniunctio ea quae significat "et Patrem" intellegentiam non admittit unius, et illud quod swmwus non

20

patitur singularem ; hoc uero quod unum sumus non natiuitatem adimit, sed naturam non discernit in genere, dum

neque wnun diuersitatis est nec sumus unius est.

6. Conpinge huius furori praesentium hereticorum furorem. Vt aduersum Sabellium sibi adsint, legisse se adserent : Pater maior me est, et nihil uel ex natiuitatis sacramento uel ex mysterio euacuati a se Dei et adsumptae carnis intellegentes, naturae facient deminutionem professione maioris. Contendent enim aduersum Sabellium, Filium esse eo usque

ut et minor Patre sit, ut et honorem praeteritum reposcat et

mori timeat et mortuus sit. Contra uero ille naturam Dei defendit in gestis, et cum unum Deum nouella haec nunc heresis non negabit, ne Filium Deum credat, Sabellius tamen Deum unum, ne Filius omnino extet, in professione

retinebit. Hic Filium operantem ingeret, hic Deum in operibus esse contendet.

I

An

dicet, iste unum

Hic unum

negabit.

Sabellius se ita tuebitur dicens: "Opera quae gesta sunt, praeterquam Dei natura non efficit: peccatorum remissio, curatio infirmitatum, 6, 3 Io. 14, 28.

DCLEN

PK

claudorum

4 cf. Phil. 2, 7.

VTB

cursus, caecorum

V cf. 10301735:

uisus,

8 cf. Lc. 22, 43-44.

GOJYZ

19/20 ego et pater ... quae 18 profecit] -fict DNPKG*OJYZ 21 et) EN — patrem]pater PK 20 ea quae] eaque K significat? T unius admittit non c O* G* amittit KT, adimit P, adimittit/ admittit] 24 est!] et B 23 non) J* 22 patitur] partitur O* intellegentiam B unius] unus C L* E aduer2ut] +enimOC 6, 1huius]huic B — furori] furoris C L* Y legisse se] legis sese E*, leges sese N,legisse P*! K — adsesus TOJYZ uel!) Ce? etJuelT rent] runt EPKTB?G*O]J,-rantZ — 3 me» N se? K* a) C*L* 4 euacuati] -cuanti T sacramento] -tum L* 5 facient] faciunt Le Ee NTBOJ intellegentes] -ntis O* et] ex T deminutionem] demutat- B — professione] -nem (OIX DUK E GCODen. Tutetl} CLEB aduersus enim] etenim C*?L dent] -dunt EOC] poscat reposcat] JYZ »T,etO PK, etut ^ patre]-ri GF — utet?] P*K 9 defendit] -dat KT, -det G — in gestis] ingeniti LeT | cum] dum K* CLENTYZ, 10 negabit] negauit nouella]-llam P* K* LBNG* profesNBOJ . iiexstet CV G deum] domini E, di negauerit OC JYZ DLCTB -rit ingeret] OC retinuit retinebit] 12 B -nem sione] dicet] dicit 13 contendet] -ndit Le TBO J, condit G* hic?» K negabit] negauit T G*, negat OC unum?] + non B, + deump TBOJYZ gesta] dicens] dices P* K* tuebitur] tuetur OC 14 se] sed E* 16 cursus] cessus T*, incessus TC 15 efficit] effecit P* EN testata

PL 204

266

2o

2 A

HILARI LIBER VII

mortuorum uita a Deo solo est. Non alia natura quam quae sui conscia est diceret : Ego et Pater unum sumus. Quid me in substantiam alteram rapis ? Quid in Deum alium sollicitas ? Gesta quae propria Dei sunt, Deus unus haec gessit." Clamabunt uero contra haec dissimilem Deo Patri Filium praedicantes non minus ore uipereo : "Sacramentum salutis tuae nescis. Credendus est Filius, per quem saecula facta sunt, per quem formatus homo est, qui per angelos legem dedit, qui de Maria natus est, qui missus a Patre est, qui crucifixus

est, mortuus

et sepultus

est, qui de mortuis

resurgens in dextris Dei est, qui uiuorum iudex ac mortuorum est. In hunc renascendum est, hic confitendus est, huius 3©

regnum est promerendum." Vterque hostis ecclesiae res ecclesiae agit: dum Sabellius Deum ex natura in operibus praedicat, hi uero ex sacramento fidei Filium confitentur.

7. Iamuero qua fidei nostrae uictoria Hebion, qui Fotinus est, aut uincit aut uincitur, dum Sabellium arguit cur hominem neget Filium Dei, dum ab Arriomanitis confutatur

^

cur in homine nesciat Dei Filium! Aduersum Sabellium euangelia sibi ex filio Mariae defendit, Arrius ei euangelia per solum Mariae filium non relinquit. Aduersum hunc qui Filium negat, homo ab eo usurpatur in filium. Ab hoc ei, quia ante saecula Filium nesciat, Filius ei solum negatur ex

19.

18 Io. 1o, 3o. 23.cE* Hebr. 2. 24 cf. Gen. 2, 7. 25 cf. Io. 8, 16. 27. cE-: Mc; 16, 19; Act. 10, 42-

24/25 cf. Gal. 5,

DICRLEINEPIRNATBMCONZ 17 uita] uitaeZ — adeo]adeo T 18conscia]-ientiaC diceret] dicere T*,.ic.ret O* pater|patremL* 19quidlet D — alium]alterum T — 20 propria] -riae O, -rie ] dei] deus K ^ haec? T, et EN — 21 clamabunt] ergo clamabunt V/, clamant OC

ras. 8

uero) V', ergo B, sic OC in ras. 2

22

minus ore] minore O* 23 nescis] nescies P* K — 24 formatus est homo est D, = formatus est homo EO / Y Z, = homo formatus est T B angelos] angulos C ^ 25de maria] per maria T*, per mariam TC — est?) K — - esta patte EN Z27deiK — 27/28 — iudex est ac mortuorum est V/, iudex est ac mortuorum GO / Y Z, iudex est et mortuorum u 28 hunc] huc K* hic confitendus est? L* — est? KG* 29 — promerendum est PK — 31 hi] hic D, hiiNPKOJ . filium» K*, + dei 7, 1 qua] quia PK, quae TGO*?]/Y . uictoria] -riae P* K* aebion D*,haebion D! ^ quil+etOC fontinus L* ^ 2curt]cum L* — 3neget] negit/ L* ariomanitis L* P* B*!, arrio manicis O*, arrio magis OC 4 homine] -nem DP T B aduersus LC E N, hic aduersum OC 5 ex] de Kc filio] lium P*K eïilet E 5/6 per solum»? N . 6solum] sol.. G* mariae filium] maria et filii E, mariae et filii N ^ relinquit] reliquit TO J aduersus ENB 7eo] hoc eius P* K, hoc PC ^ in filium usurpatur Z eijet E — quia qui CLNPKGCu 8filium? T nesciat] -ciant IN filius] lium K . ei] et EN, dei — solum] solus N

PL 20;

CAP. 6-8 IO

1j

267

homine. Vincant ut uolunt, quia se inuicem uincendo uincuntur : dum et hi qui nunc sunt de natura Dei confutantur, et Sabellius de sacramento Fili refellitur, et Fotinus natum ante saecula Dei Filium uel ignorare arguitur uel negare. Sed inter haec ecclesiae fides, euangelicis adque apostoliCIS fundata doctrinis, et aduersum Sabellium tenet Fili professionem, et aduersus Arrium Dei naturam, et aduersus Fotinum saeculi creatorem. Et hoc uerius, quod haec ab his

inuicem

non

negantur. Naturam

enim

Dei in operibus

Hi uero Sabellius praedicat, sed operantem Filium nescit. Filium nuncupant, sed ueritatem in eo naturae Dei non

20

confitentur. Hominem autem Fotinus usurpat, sed in usur-

pato sibi homine natiuitatem Dei ante saecula ignorat. Ita

dum quae unusquisque defendit aut damnat, ueritatem fidei nostrae haec ipsa prout sunt religiose et defendentis et damnantis ostendunt.

8. Haec igitur a me demonstranda paucis fuerunt non copiae studio sed ratione cautelae, primum ut hereticorum

incerta esse omnia et erratica noscerentur, cum quando sibi pro nobis inuicem dissiderent ; tum deinde ne me horum qui

nunc sunt blasfemis professionibus obnitentem et Deum

Patrem ac Filium Dei Deum praedicantem, deinde ut unius

nominis

PL 206

adque naturae in indissimilis genere diuinitatis

DCLBEN

PE

LTB.GOJYAZ

+ uincendo inuicem B* — 10 hii 9 uincant] uincat K T* — ut] et E* 11 refellitur] repell- C T B, fefell- N — 12 nuncd]numL* NPKTBO] 13 ecclesiae fides? T ^ apostolicis] apostolis K, + ecclesiae T dei» T 15et!} flibE DLeP Ky — tenet] timet G* 14etlaB — aduersus naturam] -ra C T B 17 negantur] negatur B* 16 uerius] + et J B

18 lium] dei filium

PK

hi

NPKTBO]

uerita-

19filium) T

21 homine] -nem DL*E*KT*B* 1) 21/22 tem] + in eo natiuitatem O* 22 ita dum quae] ita dumque EK* T, ita dum NKC, itaque dum / + fidei ueritatem T defendit] -dat T unusquisque] unius quisque T 23nostrae]uestrae T — religiose] -sae C T, -sa P K, irreligiose J, + dicta Ec DLCENPKTOJYZ defendentis C L* / BG, -dentes ed» IB 24 damnantis C L* V BG, -ntes DLCENPKTOJYZ 8,

demonstranda] monstr- G*

1a me» O*

rationae P* K*,-nem T

fuerunt] -rant

cautelae] cautula C*, sic LE p. corr. ?,cautellae

Y Z

2

/ —3

4 cum] tum Le, » Oc noscerentur] discer- T erratica] errantia / ne» T — neme] dissiderent] desiderent C L*, disserent T — tum] tunc Z Z,ut nemo OC

nemo B O* Y

horum] + id est hereticorum OC

5 nunc > K*

profesblasfemis] -miae D, -mi T sunt] + id est hereticorum JC 6 £T DCL*PKW obtinentem obnitentem] Oe sionibus] + quemlibet ut] sic O*?, » OC praedicantem]-nte T* dei O* = deifiium YZ 7 in indissimilis P K, indissimili D C L T B G, in indissimili E V

indissimili

N

genere? T

OJYZ,et

268

HILARI LIBER VII

Patrem et Filium esse profitentem, quisquam aut in duum deorum aut contra in unici ac solitarii Dei teneret errore: cum quando neque unio in praedicato Deo Patre et Deo Filio repperiretur, neque sub indiscretae naturae demonstratione deorum diuersitas conueniret. Nunc quia negantibus Dei Filium a Deo ex natiuitatis ueritate subsistere libro superiore secundum euangelia responsum

20

est, demonstrandum

est eum

qui uere ex natura

Filius Dei est uere quoque per naturam Deum esse; ita tamen ut neque ad singularem neque ad alterum Deum fides nostra depereat, cum neque unum Deum sit sic praedicatura quasi solum, neque quasi non unum sit confessura non solum. 9. Deum igitur Dominum nostrum lesum Christum his modis nouimus : nomine natiuitate natura potestate profes'sione. Et de nomine nihil puto ambiguitatis. Legimus enim : In principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum. Quid calumniae est, cur non sit quod nuncupatur? Aut numquid nomen non naturae significatio est ? Et quia contradictio omnis ex causa est, nunc hic negandi Dei quaero causam. Simplex namque nuncupatio est et caret offendiculo adiectionis alienae. Verbum enim quod caro factum est, nihil aliud quam Deus est. Non est hic deputatae

aut adsumptae nuncupationis relicta suspicio, ut ei, quod Deus est, non ex natura sit nomen.

9, 4 Io. r, 1.

IDGIEAEMNSPK

OxcECTOS IDE TA:

eUbldfxBa:

GE

8 profitentem] + ne N — quisquam» Oc — duum] duorum Le E N JZ 9aut]jac CL*?, » G* teneret] teneretur N — errore LEe NK V GO, “em DCE*PTBJYZ | -10 cum] sc C*?,) C*, tum Le quando? Oc deo?] sc C* 2, dei Cc,» L* — 11 repperiretur] repperietur E* N P K* Y Z, repperitur T sub» TB demonstratione] -tioni Oe 12 conueniret] -nire O* 13nunc] tunc T, + uero OC ex natiuitatis] sic OC p. ras. 14 subsistere] -steret P superiore] supere L* 15 eum) K* 16 est? K naturam]-raB 17 ad!] ex CL* singularem] -lare C — 18 depereat] dispereat T — neque]eque K* sic) DENK* — 19sit]sint DG*, + non DR nons ned DO necat

9, 1 deum] dominum L*? -tatis

T — natura] -rae K

ambiguitatis]

+

esse

his) C*L*

2nouimus) T

professione] -nem C L* INC,

+

mihi

P*Kc

natiuitate]

3 puto] 4- esse Oc 4 aput

DTB

5

noncupa/patur / K 7 dei] + filium E 8 simplix C* caret] carit L* 9 adiectionis] aiectionis C*! LX, affectionis Y Z caro] cara E* 10 nihill non Du — aliut DCB — es?? N hic) DY deputatae] -tatiue Z 11aut]ea ut N — adsumptae]abs- C L*, assumptiue Z — eijeaO 11 quod] quid L* 12 deus»? YZ ^ ex non natura Z

CAP. 8-10

269

10. Respice ad ceteras aut deputatiuas aut adsumptiuas appellationes. Ad Moysen dictum est: Ded? te deum farao. Sed numquid non adiecta nominis causa est, cum dicitur farao? Aut numquid ei naturam Dei intulit, et non potius in A"

o

eum qui metueret terrorem, cum dracones magicos draco Moysi mox uirga manens deuorat, cum cynomyiam quam inmiserat abigit, cum grandinem potestate qua euocauerat auertit, cum lucustas ea uirtute qua inuexerat reppulit, cum in operationibus éius magi confitentur digitum Dei esse ? Sic

Moyses faraoni deus datus est, dum timetur, dum oratur, dum punit, dum medetur. Et aliud est deum dari, aliud est Deum esse. In faraone enim deus datus est, ceterum non ei

est et natura et nomen ut deus sit. Memini quoque et alterius nuncupationis, ubi dicitur : Ego An

dixi : Dii estis. Sed in eo indulti nominis significatio est, et

ubi refertur Ego dixi, loquentis potius est sermo quam rei

5.cE, Exod ers IN Bxod. 2395 8 cf. Exod. 10, 13.19. Exod. 9, 24.33.

DCLEN

PK

10, 1 aut adsumptiuas)

d (inde ab v. ro, 2: dedi te)

GOJYZ

VTB

C L*

O]

Voc. 6/7 cf. Exod. 8, 24.31. 14 Ps. 81, 6. 9 cf. Exod. 8, 19.

2Zappellationes] -nis L*

deum? L*

farao D C V B, pharao E* P K*, faraoni L T G Y,pharaoni Et N KcOJ Y Zy, 4 farao CL V B, pharao DE* NP K*, 3 adiecta] abiecta CL faroni $ 7- ei dei naturam O, faraoni T G Y $, pharaoni Ec Kc Z ji, deum pharaoni O J

5euml]eius potius|potiN* — 4/5ineum..terrorem? N naturamei/ Le, + id est pharaonem OC — metueret] metueretur /— terrorem] errorem dracones]-nis L* —— magicos] -cas T*, maig- E*, mig- O6 C*L*?E$ cynomyiam deuorat] -ret YZ mox] moysi T, + in O*?] moysi? T 7 inmiserat] ENPKTBG*OJYZ DCV Gt#, cynomyam L, cynomiam potestate] -tem CoU in miniserat Y ^ abigit] abicit IN, abegit Le KcO / qua euocauerat DC! V T BGe O Jp, queuocauerat C*! L* G*, qua uocauerat Lc Ec N P Ke, quae uocauerat E*, qua uocarat K*, qua euocarat Y Z lucustas ea] DCL* PK*V TB, lo- LCENKCGOJYZ 8 lucustas Jin» D/OJZ lucustas e C* L*, lucustas a B*, locusta sea Y* ^ repulit T*, digitum» T* confitmagis P*, fitmagico ] magiconfitentur OJYZ 10 moyses} K, moyse E* ^ 3deus||deo esselest T — sic] si L* -tus T^ EX, in deo Et

est» K

oratur] moratur L* $, operatur Le B, adoratur E,

est!» G* — dari] dare honoratur P ^ 1i punit] ponit L*G* — et? OJ 13 ei; iN DN*PK — 12faraone] -nem CL Ou, -rao E es?) O*

et natura et] et ut natura et IN, et naturae T, uel natura uel OC

sit) K*

— 14meminiquoque) K*

K*, non in eo P Ke, ego dixi dii estis

ut» BEN.K*

— 15sedineo? Y* — in eo>D*!, non GO J Ye Z

16 refertur] res fertur C* L*? — dixi» K* rei] regi O*

indulti» P*!

et]ut N

— quam] quamquam Crée L*

PL 207

270

20

un

HILARI LIBER VII

nomen : quia rei nomen intellegentiam rei adfert, ceterum uoluntas appellationis ex alio est. Et ubi se nuncupationis auctor ostendit, ibi per sermonem auctoris est nuncupatio, non naturale nomen in genere. 11. Aduero hic uerbum Deus est. Res existit in uerbo, uerbi res enuntiatur in nomine. Verbi enim appellatio in Dei Filio de sacramento natiuitatis: est, sicuti sapientiae et uirtutis est nomen :quae cum in Deum Filium cum substantia uerae natiuitatis extiterint, Deo tamen ut sua propria, quamuis ex eo in Deum sint nata, non desunt. Non enim, sicut frequenter dictum a nobis est, diuisionis

in Filio, sed natiuitatis sacramentum praedicamus. Nec separatio fuit inperfecta, sed progenies perfecta, quia natiui10

tas non habet detrimentum

teneat nascendi.

generandi, cum

Et idcirco earum

aptata cognomina

sunt, quae cum

rerum eum

profectum

unigenito Deo subsistentem

ex

natiuitate consumment, tamen Patri insint ex indemutabilis uirtute naturae. Vnigenitus enim Deus et uerbum est, sed innascibilis Pater numquam omnino sine uerbo est. Non quod prolatio uocis natura sit Fili, sed ex Deo Deus cum natiuitatis ueritate subsistens, ut a Patre proprius et per

naturae indifferentiam inseparabilis doceretur, significatus 20

in 4erbo est. Sicut Christus sapientia et uirtus Dei est, non ille ut intellegi solet internae potestatis aut sensus efficax 11 ch.cédlo. 17

D'OPENSPE

RIZ RB

19.cf. x Got t; 24.

G OT

Zu

17 nomen!) B quia tei nomen?» T rei!] regi O* rei?] regi O* ^ adfert rei? B* 18 appellationis] -nes C* L* — est? L* — et] sed D 19 auctoris] fautoris T est} /* ^ 20 naturale] -lem Cc 11, 1 uerbum] uerum C* L* deus] dei DENOY . est? CF L* EN, estutLe,estet PKTB — res]rex E*, >) G*. existit] exstitit G* 2enim} G* 3est] + mysterium O/ — sapientiae] -tia N — et? E*N — 4estin nomen O*, est in eo nomen OC, + nomen est / — quae cum] quaecumque $ deum filium] dei filium Le E T B$, dei filio N — cum?» EN$ 5extiterint]-rit Lec — deo]d.. C* L*,dei T 6eo]deo Le TB Test] + denatura T O* Y Z, + naturam OC], + natura G diuisionis] -nes K 8 natiuitatis] diuinitatis G nec] ne OJ 9 separatio] repar- N sed progenies perfecta) K* 10 habet] habent K* ^ profectum]perf- E — 12aptata] apta V TBO]J, optata cognomina] -minata P* K*, cum nominata L* eum»? T,eam O 13 insint] non desint Od exinde mutabilis NJ — 14 uirtute] -tutem T — et? DPCh, ei NP*K 15 innascibilis] + est T — numquam] quam K* . omnino) OJ 16 fili] filius V/G — deo» K* 17 ueritate] -tati L* et]: ut T7* 18 doceretur] docetur T 19 sicut] sic Oc sapientia et] sapientiae G* $, et sapientia et OC "Nese'dei Sopieesess T ille» K* 20ut> K*O*, utut à. potestatis] -tates K* — aut] ut NT

PL 208

CAP. 10-12

271

motus, sed natura tenens per natiuitatem substantiae ueritatem his internarum rerum significata nominibus est. Non enim id quod nascendo substitit, potest idipsum uideri esse quod unicuique semper internum est. Sed ex aeterno Deo 2

An

30

Patre unigenitus Filius in subsistentem Deum natus, ut non

alienus esse a natura paternae diuinitatis posset intellegi, per haec proprietatum nomina subsistens ostensus est, quibus ex quo substiterat non carebat. Deus igitur qui est, non est aliud quam Deus. Nam cum audio et Deus erat uerbum, non dictum solum audio uerbum

Deum, sed demonstratum intellego esse quod Deus est, quia

sicut superius in Moyse deo et in cognominatis diis per appellationem nomen adiectum sit, hic autem res significata

substantiae est, cum dicitur: Deus erat. Esse enim non est 3 An" accidens nomen, sed subsistens ueritas et manens causa et

naturalis generis proprietas. 12. Et uideamus an hanc euangelistae praedicationem apostoli Thomae confessio consequatur, cum ait: Dominus meus et Deus meus. Deus igitur suus est, quem Deum confitetur. Et certe dictum non ignorabat a Domino: Audi, 30. T0. 35 5.

1232110729, 28.

DCLEN

PK

4 Deut. 6, 4.

VTB

GOJYZ

0$ (usque ad v. 11, 34: cum dicitur)

21 natura] -ram CL, -rae P — tenens] + sed L* natiuitatem] -tate ^ 22his]inhis Y Z internarum] ternarum C* L*?2, intern... G* significata] + a C*L*? nominibus] agnom- Le 23 substitit] subsistit

EPKTBGyu potest? K idipsum]ipsumkK 24quod]quo T semper internum C Le E N Ke V B G Oc, sempiternum D / Y Z, semper in eternum L* ? P K* T, semper iternum / O*, PCmE ; in altero sempiternum legi 26 esse] esset T, » G* a natura] a naturae T, natus O*, a OC, natus a J paternae diuinitatis] paterna diuinitate OC, + natura ]/ posset DNPKVTBGO],possit CLEB*YZ® intellegilinlege L* — 27per] pro N — haec? N — proprietatum] -tatem L* — 28quo? O* — substiterat] subsisterat C T, subsistiterat / B, substiteret O* J, substiterit OC, subsisteret

est?» T — 30 + non aliud quam deus est Z 29deus]dei E YZ 32 sicuti quia] non ut OC, + non] 31 deum)? YZ solum» OJ in moyse] in moysen CL* TOZ, in moysi superius? J LENOJYZ

33 appellationem] -ne T* diis] dies $ deo] dei / P K, de moysen B 34 tes] rei Kc G hic autem] quia hic OC p. ras. sit] est T erat] + uerbum EN substantiae] substantia P KG, a substantia / Y Z esse] sic OC p. ras. 35 accidens] adiciens V/ Gc v! 12,1 an] ad'C L*,

in O* Y*?, spin Oe

hanc] hac E*?B, haec NT

2 confessio» Y euangelistae] euangelicae ueritatis /, euangelicae Y deus?) T — est] +et E consequatur] sie OC in ras. 12 — 3 et) G* deum] dominum G

PL 209

272

HILARI LIBER VII

Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Et quomodo apostolica fides principalis inmemor est facta mandati, ut Deum Christum confiteretur, cum in unius Dei esset confessione

uiuendum ? Sed apostolus totius sacramenti fidem per uirtutem resurrectionis intellegens, cum frequenter audisset Ego el Pater unum sumus et Omnia quae Patris sunt mea sunt et Ego in Patre et Pater in me, iam sine fidei periculo naturae

nomen confessus est, quia ab unius Dei Patris professione

religio non excideret Deum confessa Dei Filium, cum in Filio Dei non nisi paternae naturae ueritas crederetur ; nec sub

— —

20

2 ^

alterius Dei inpia confessione fides naturae periclitaretur unius, quia non alterius Dei naturam perfecta Dei natiuitas adtulisset. Veritatem igitur euangelici sacramenti Thomas intellegens, Dominum suum et Deum suum esse confessus est. Non

hic honoris est nomen, sed naturae confessio est : rebus enim

ipsis adque uirtutibus Deum credidit. Et Dominus professionis huius religionem non honoris esse docuit sed fidei dicens : Quia uidisti, credidisti. Beati qui non uiderunt et crediderunt. Videns enim Thomas credidit. Sed quid credidit quaeris. Et quid aliud credidit, quam professus est: Dominus meus et Deus meus? Resurrexisse enim per se ex mortuis in uitam nisi Dei natura non potuit, et creditae religionis fides hoc est professa, quod Deus est. Anne ergo nomen Dei non naturae

30

res existimabitur, cum professio nominis fidem naturae creditae sit secuta ?Nam utique religiosus Filius, et qui non 9 To. 10, 30.

28.

10 Lo. 16, 15.

11 Lo. 14, 11.

23 Io. 20, 29.

2510.20,

30/31 cf. Io. 5, 30.

D'CIENNPROIETEN

G OTEZ

5unus] deusunus PK TO] — est? G* 6principalis]-les G* deum] dum B,dominumZ 7christum}/} confiteretur|confitentur K* in) T esset? K* confessione] -nem C L* 8 sed] se K* totius» T 9 cum» K*, + eum B 9/10 ego et pater unum sumus] ego in patre et pater in me unum sumus Y 1Üpatrissunt] habet pater T — 11 patre] patrem C L* 12 professione] confess- L* ^ 13religio]-gione K, legio G* excideret]

excederet Le O J Y Z,exciderat T — 13/14 deum confessa dei filium cum in filio dei] dum confessa deum ut N 14 nec DCLPKG, ne EN, neque VTBOJYZ 15 fides] fidis C L* 16 perfecta] -tam T O*J 18 ueritatem] -tate C thomans I^ intellegens] + misterium N 19 dominum] deum G, + deum K* deum] dominum Ge esse» T 21 deum» K . dominus]-num T professionis] …fessionis G* 22 honoris] -res CL* 23 quia] o quia CL*? uidisti] + me Lc Y — 24 quaeris] si quaeris / — 24/25 quaeris et quid aliud] quid inquit aliud OC ;; ras. 15 — 26 meus] + estu D, -- es YZ — 27natura]-ram T 29 professio] + non P* K 29/30 fidem naturae creditae] fide natura credita T 30 nam] num Le utique] + id est nisi hoc esset OC — religiosus] -si L* et] est T

CAP.:12-13

273

uoluntatem suam sed eius qui se miserat faceret, et qui non

honorem suum sed eius a quo uenerat quaereret, honorem huius in se nominis recusasset, ne quod ipse unum 3 —-

agnoscens,

beatos

esse

docuit

mortuis non uidissent, Deum

An

Deum

praedicauerat solueretur. Sed uerae et apostolicae fidei mysterium confirmans et naturae in se paternae nomen qui, cum

tamen

se resurgentem

e

per resurrectionis

intellegentiam credidissent. . 13. Nomen igitur naturae fidei nostrae non deserit professionem. Nomen enim quod rem unamquamque significat, rem quoque eiusdem generis ostendit: et iam non res duae sunt, sed res generis eiusdem est. Filius namque Dei Deus est. Hoc enim significatur ex nomine. Non duos deos connumerat nomen unum, quia unius adque indifferentis naturae unum Deus nomen est. Cum enim et Pater Deus est et Filius Deus est, et proprium naturae diuinae nomen in utroque sit, uterque unum sunt : quia cum subsistat Filius ex natiuitate

PL 210

10 naturae, unitatem tamen naturae conseruat et nomine ; nec

ad professionem duum deorum natiuitas Fili credentium

fidem cogit, quae Patrem et Filium ut unius naturae, ita

:d E

unius profitetur et nominis. Est itaque Dei Filio nomen ex natiuitate. Hic enim nobis secundus ad demonstrationem gradus est, ut Deus sit ex natiuitate. Quamquam mihi adhuc de proprietate nominis supersit apostolica auctoritas — sed interim euangelicum

31/32 cf. Io. 8, 49-50.

DOEBN

PE"VILBZGOTYZ

recusasset] re.cuset K* 33 se nominis] seminis O* 32suum]sui T 36 beatos] et fidei J fidem apostoli fidei] apostolicae — Tu 34uerae]uere docuit» O*, dû Oe (veteris litteris a ligatore abscissis), pronunciat J -tus T G* qui cum] quicumque L* N — se] in se D, ST s uela. 124506657 unamquamque] 2 quod] quo G* deserit] ret Y 13, 1 non» K*

unamque C L*

4sunt) TB

— tes) K — - eiusdem generis YZ

18hoc]

17 exlinex O*,ineius OC — 6 unius] unus G* OJ/YZ haec É, + mox est?» et» GL - est nomen Z ENPKTG*Y deus] dei

et?» L* — 7/8-- deusfiius E — 8 etbiC L* PKeTO],etpaterdeus K* subsistat]-tit KCB — 10 = diuinaenaturae PBZ ^ 9quiacum]qua K

EN V* B Gc,in D Le PK TG* Oe u, tamen].men O* ^ naturae??uü | etCL* ut} 12 fidem] fide 11 duorum Ee NZ ex V^ J YZ, ex in O* dei» TOJ 14 est] si GC p. corr. 13 nominis] nomine T EPEK natiuifilio] filiorum O*?7,filiouerum Y Z —— ^ ex natiuitate nomen B 16 de] ad Le tate] -tatem C — hic] hoc T — 15 adde mo strationem / N* 17 euangelicum] -lium P* proprietate] -tatem CL

274

HILARI LIBER VII

placet tractare sermonem.

14. Et primum quaero, quam

natiuitas Fili naturae nouitatem potuerit inferre, ne Deus

sit. Intellegentiae istud humanae sensus excludit, ut aliquid a natura originis suae nascendo diuersum sit. Nisi forte quod ex naturarum diuersitate conceptum nouum aliquid in se — et ita sit generis utriusque, quod neutrum sit — ueniat 1n uitam, quod in pecoribus ac bestiis usitatum est. Sed ea ipsa

nouitas non inest, nisi ex connatis proprietatibus sub diuersitate naturae. Et diuersitatem eorum natiuitas non intulit, sed accepit, dum id tenet quod ex utroque sibi unum est. Et cum haec in his corporalibus causis et passionibus ita sint, quis, rogo, furor est, natiuitatem unigeniti Dei ad degenerem ex Deoreferre naturam, cum natiuitas non nisi ex proprietatenaturae sit, et iam natiuitas non erit, si proprietas naturae 1j

in natiuitate non inerit ! Hinc ille omnis aestus et furor est, ut in Filio Dei non natiuitas sit sed creatio, ut non naturae

suae originem subsistens teneat, sed alienam a Deo de non extantibus sumat :quia secundum quod ait :Quod de carne

nascitur caro est, et quod de Spiritu spiritus est, quia Deus 20

Spiritus est, non ambiguum sit nascenti diuersum adque alienum aliquid ab eo ex quo natus sit non inesse.

14, 18 Io. 5, 6.

IXJS NI AS

ETIN

CERES A

18 tractare] -ri E

14, 1 quam] an D, qua T, quam an O*?] 2 natiuitas] -tatis EN potuerit] protulerit V;, potuit G* ^ inferre]aff-/ ne) K* 3 istud intellegentiae P K, intellegentia est ut B*! — humanae sensus] humanae sensus naturae O /, humanae naturae sensus YZ ^ excludit] -det C L* 4 natura] -rae L* sit» C* 5 diuersitate] -tatem C L* nouum] + habeat Ec se] + habens / — 6et ita] et quod L£, et qui ita T*, atque ita T€, praetersta

B*, praeter ista BC — sit!» OC — generis)

PK — 7uitam]uita

EK — ac]a

CL*,autB besteis CL* T, uestiis B — ea» K* 8 non inest] nomen est N ex] + ips T . connatis D Pc V B Ge, cognatis CL E Ke G*OJYZ, cognitis N, quo natis P* K*?, concinnatis T — 9 et diuersitatem] diuersitatem ergo B eorum] + morum B 10 sibi] tibi N 11 corporalibus] corporibus O* ita] sita L* 12natiuitatem] -tate T — dei] deus L*, >» B 13natiuitas] -tatis K* nonnisi] nonsi K, nominis GFO Y Z proprie-

tate] -tatem CL* non»]

14sit» OX]

si» L*

14/15 sit et iam ... natiuitate

15natiuitate] natiuitae/ K* — inerit] fuerit D Pe, erit E T**—

16

dto Zt sinon» K* 17 alienam] -na C . 18 quia] cum OC — ait] + dominus LCTB 19et? KV TB — dequod L* de» C X 19/20 quia deus spiritus est? CL* EN 20 non] cum non Le T B nascenti diuersum] nascendi diuersum D T, nascendiuersum G* natus] natum O/ Y Z inesse] in L*, esse B

21 ab eo] habeo L*

DITS

CAP. 13-15

2 ^

30

An

275

. Natiuitas igitur Dei Deum perficit, ut Deus non coeptus intellegatur esse, sed natus. Quia coeptum esse potest non idipsum esse quod nasci, dum omne coeptum aut ex nihilo in aliquid existit, aut ex alio in aliud proficit et desinit: ut ex terra aurum, ut ex solidis liquida, ut ex frigidis feruentia, ut ex albis punicea, ut ex aquis animantia, ut ex inanimis

uiuentia. Dei autem Filius neque ex nihilo Deus coepit esse, sed natus est ; neque aliud aliquid fuit, antequam Deus est. Adque ita qui in Deum natus est nec coepit quod Deus est nec profecit. Tenet itaque natiuitas eam ex qua substitit naturam, et Filius Dei non aliud quam quod Deus est subsistit. 15. Aut quisque hinc ambigit, discat a Iudaeis intellegentiam naturae, uel potius cognoscat ab euangelio ueritatem natiuitatis, in quo scribtum est : Propter hoc magis quaerebant eum Iudaei interficere, quoniam non solum soluebat sabbatum, sed et quod proprium sibi Patrem dicebat Deum, aequalem se faciens Deo. Non nunc, ut in ceteris solet, Iudaeorum sermo ab his dictus refertur. Expositio potius haec euangelistae est, causam

10

demonstrantis cur Dominum interficere Iudaei uellent. Cessat ergo per inpietatem blasfemantium uitiosae intellegentiae excusatio, cum per apostoli auctoritatem sub significatione natiuitatis proprietas naturalis ostensa sit: Patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo. Anne 15, 4 Io. 5, 18.

13: T0235 19:

DOPENESPROUIDBIOGO[|yZ

22natiuitas] + noncoeptus EN - deiigitur N deidE perficit] -fecit PKT non coeptus) EN 23 quia coeptum] quiacceptum T esse?» K* — nonpotest/Z | 24omne]-sC ex) K* 25existit] extitit N — in) CL* — 25/26exterra]extera C — 26utex!|utexa E*, et T, autex Z* feruentia] calida E, frequentia T* ^ ut?]et G* — 27 albis] aluis Ju punicea] punica K, pumicea l/T ^^ animantia] -malia B ut?] et CEG*,»L,itaetN inanimis] animis D T, inanimatis OC] animata Y Z autem» C*1 29 est!] + sed natus est K*

28 uiuentia] aliquid» B

est?] eset PKTO, » G 30 coepit] + esse PK — es?» OJ 31 profecit] proficit G* Y Z, fecit O*? J, finit OC, + quod deus est V? GOJ Y Z 32 substitit] subsistit CL EN KcOJ/ YZ 33 est» B subsistit]

substitit D Pc K B 15, 1aut] + siLcKC 2quisque] quisquam l/G? — hinc] hunc/ 4 magis? OJ 5 —soluebatsolum / quod? O* | 6se)J* 7- deo se 8 utin]inter K — dictus] +echristo YZ faciens YZ — 7non» K*

dominum] -no expotio L* T ^ causam]-sa T — 9 demonstrantis] -ntes D 10 cessat] cess, te L*, cessant E*, cesset TGOJYZ T, deum PK G* pet? 11excusatio] excuratio T —cum] + eum C L* ergo]enim T 12 sub» P* auctoritatem] -tate T Oc J apostoli] -tolica OC Of anne] an N 13 patrem] + ait J significatione] -nem C L* B

276

HILARI LIBER VII

naturalis natiuitas non est, ubi per nomen

Patris proprii

naturae aequalitas demonstratur? i Non enim ambigitur, quin aequalitas nihil differat. Quis porro dubitabit, quin indifferentem naturam natiuitas con-

20

sequatur? Hinc enim est sola illa quae uere esse possit aequalitas: quia naturae aequalitatem sola possit praestare natiuitas. Aequalitas uero nusquam ibi esse credetur, ubi unio est ; nec tamen illic repperietur, ubi differt. Ita similitu-

dinis aequalitas nec solitudinem habet nec diuersitatem, quia omnis aequalitas nec diuersa nec sola sit. 16. Quamquam igitur huius intellegentiae nostrae iudicia cum humani sensus opinione communia sint, ut et natiuitas naturae habeat aequalitatem et ubi aequalitas est neque alienum aliquid a se possit esse nec solum, tamen ex ipsis

^

dictis

dominicis

adfirmanda

huius

quoque

sermonis

est, ne temeritas contradicendi

nostri

fides

sub libertate

diuersae in hominibus intellegentiae audeat professionibus diuini de se testimonii contraire. Respondit enim Dominus: Non potest Filius facere ab se quicquam, misi quod widerit Patrem facientem. Quaecumque enim ille facit, eadem et Filius facit similiter. Pater enim diligit Filium, et omnia demonstrat ei quae ipse facit, et maiora horum opera demonstrabit ei, ut uos admiremint. Sicul enim Pater suscitat mortuos et uiurficat, sic et Filius quos uult uiuificat. Nec enim Pater iudicat quem-

16:19/10:-57 19-25.

DIGITEN

|PKSBVAIIB

nGO]JAXZ

14 non) J* nomen] si OC 5. ras. proprii] propriae BYZ 16 differat] differt G* — 16/17 differat quis ... indifferentem] differentem E 17 dubitabit] -tauit C K, -tabat L*, -tat O] — naturam] J- et / — natiuitas] -tatis Ee — 18uere] uerae CV, uera PKTB — possit] posita G* 19 aequalitatem] qual- E* 20 natiuitas] + aequalitas G* nusquam] numquam CLTByu ibi|sibi VO] credetur]-ditur CLe T GFO JZ 21 tamen]

+ aliquid N, » B ubijut ENYZ differt] differat solitudinem] similitudinem P K . 23 sit] est D*1

ENOJYZ

22

16, 2 humani] ani/ K* ^ opinione] opione/ LK* — communia] necomniaCL* sint]sunt L* — utet] ^ etut P*,et K*,ut KC 4 — asealiquid T nec]ne T* 5 nostrisermonisE fides] fidis CL* — 6ne] nec T temeritas] + est T contradicendi] -nde O* 7 hominibus] omnibus L*, nominibus pu intellegentiae audeat professionibus) E* audeat] gaudeat Y Z — 8diuini]-nae P*,-nis K* ^ 9 — filiusab se facere D T G u, ab se filius facere PK abat ESNIJZ ^ uiderit quod L* 11 — similiter facit / enim diligit] sc K€ zs ras. y 12 horum] eorum L demonstrabit] -auit CL* K*?TBO*? — ei?) YZ | uos]nosT 13-— mortuos suscitat PK uiuificat] + eos T — 14 filius] filios K*

PL 212

CAP. 15-17

277

quam, sed omne iudicium dedit Filio, ut omnes honorificent

1j

Filium sicut honorificant Patrem. Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit illum.

Propositionis quidem ordo id exigebat, ut singula quae-

que genera singularum quarumcumque causarum pertracta20

2

^

rentur: ut quia Deum esse Dominum nostrum lesum Christum Dei Filium nomine natiuitate natura potestate professione didicissemus, demonstratio nostra gradus singulos dispositionis propositae percurreret. Sed natiuitatis id natura non patitur, quae in seet nomen et naturam et potestatem et professionem sola conplectitur. Sine his enim natiuitas non erit, quia in se haec omnia nascendo contineat. Hanc igitur tractantes incidimus in eam necessitatem, ut superius commemorata ad ordinem tractatus proprii differre non liceat. . 17. Respondens enim Dominus ad Iudaeos, quod eum interficere ob hoc magis uellent, quia Patrem suum dicens Deum aequalem se Deo fecisset, omne sacramentum fidei nostrae, dum inpiis eorum motibus contradicit, exposuit.

An

10

Dixerat enim superius, cum paralytico sanato uiolati sabbatireus etiam mortis iudicio constitueretur : Pater meus usque adhuc operatur et ego operor. Et hinc omnis accendebatur inuidia, quod se Deo exaequasset paterni nominis usurpatione. Volens itaque et natiuitatem suam confirmare et naturae uirtutem profiteri ait: Non potest quicquam facere ab se du DATOS RS TT.

10 Io. 5, 19.

DGOLENCPKCIVTBLDLGORYZ

15 — filio dedit TB honorificent] honoricent K 16 honorificant] -ficat P* honorificat] -ficant K 17 honorificat] -ficant PFK — 18id]it D exigebat] exiebat E* 19 singularum] -lorum PO quarumcumque]

quarumque DEN BYZ pertractarentur]-ctentur G* 20 nostrum? O J 21 natiuitate] -tatis IN* 22 didicissemus] docuissemus G*OJYZ gradus] -dos C L* 23 dispositionis] disputationis uel dispositionis Le propositae] praepos- O* / percurreret] percurret K* id natiuitatis OJYZ 24qua) L* 26 quia] qui E* N* P* K*, quae Et, quin Ke, qua B, +cumOC hanc]haecG,hinc Y ^ 27incidimus]indicimus T* necessitatem] -tate T* superius] -rioribus K* 28 differre] differet C 17, 1 respondens]-ndit EO*? — 3 + fecisset deo E 4dum) O, quod] contradicit] -cens OC 5 paralytico] -tici P*K sanato] curato uiolati] uolati C*! L*, uiolator OC, uiolato / LEP*cOJY y, curati P*K 7 adhuc] modo E CL* 6 constitueretur] constituetur sabbati]-to J 8 inuidia] -diae T* omnis] omnes K T ^ accendebatur] -bantur E TC 10 profiteri] confit- Lo exaequasset] -- et D, aeq- B deo» CL* 10/11 — filius ab se facere quicquam TB, ab a CLENOJYZ

quicquam ab se facere filius P Kc

GO J'YZ, quicquam filius K*

278

HILARI LIBER VII

Filius, nisi quod uiderit Patrem facientem. Exordium responsionis aduersum Iudaeorum inpium motum, per quem usque ad uoluntatem A

20

inferendae mortis exagitabantur, aptatum

est. Nam ad uiolati sabbati obiectum sibi reatum dixerat: Pater meus usque adhuc operatur et ego operor, ut usurpasse hoc ex auctoritate intellegeretur exempli ; significans tamen hoc quod ipse ageret Patris esse opus intellegendum, quia ipse in se operaretur operante. Et rursum aduersum eam inuidiam qua se per paternum nomen Deo exaequasset haec

subdidit : Amen amen dico uobis : Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod uiderit Patrem facientem. Ne igitur exaequatio illa per nomen naturamque Fili fidem natiuitatis auferret, ait Filium ab se facere nihil posse, nisi quod Patrem facientem uidisset. Et ut maneret salutaris

2 ^

30

in Patre et Filio confessionis nostrae ordo, naturam natiui-

tatis ostendit, ta indultarum de cognitione aliquo operis

quae potestatem efficiendi non per incremenad unumquodque opus uirium sumeret, sed praesumeret. Praesumeret autem non de corporalis exemplo, ut aliquid prius Pater

faceret ad id quod postea Filius facturus esset, sed cum natura Dei in naturam Dei substitisset, id est ex Patre Filius

natus esset, per uirtutis ac naturae in se paternae conscientiam nihil ab se nisi quod Patrem facientem uidisset Filium facere posse testatus est ; et cum unigenitus Deus paternae

3^

uirtutis operationibus operaretur, tantum sibi ad faciendum

15106

17.

20 Io. 5, 19.

DIGIÉENREPRKOEeL BE GONEZ 12 aduersus L 13 exagitabantur] -batur E* NP K* aptatum] aptum T 15 adhuc) C*!, modo adhuc Y 16 auctoritate] -tatem C — exempli] -plis YZ 17esse]esset P*?K oposG* . quiajquoL* . 18inse) T, in K* ^ aduersus CL B,»P*K — 18/19 — inuidiameam T 19 qua] quae VTYZ,quia] per) E*N = deonomenPK 20abjaLeNOJZ 20/21 — ab se facere DTOJYZu 23 fidem] sic KC in ras. 3, et eidem Y, esteidemZ — ait? L* filium]filius K* ab]JaN/JY* — facere ab se E facere) K*,faceret T* — 24 — quodnisiT —25filio]infiliou — 26 potestatem] -tate T — efficiendi] -ienti E* N — per» K* 27radiBnedi unumquodque] unumquoque L*TB 28 cognitione] cognat- O* praesumeret!] praemeret E* praesumeret?} C K, praesume E*, praesumiN de?»L* 29aliquid]aquid Y*, adquid YCZpater? B — 29/30 ^ faceret pater CL 30faceret] diceret N — id? L - filius postea DN filius» K* — 31naturam]-ra C substitisset] extit- E — id est] idem J est? L* 32 esset] est EN, esset et V, esset se OJ, estse Y — uirtutis] -tutes G* 7 paternaeinseB 33asenisiLCh.ras. — filium] filius C, » Oc 34 posse testatus] posset et status C — 35 sibi] si E*

DL 23

CAP. 17-19

279

praesumeret, quantum in conscientia sua esset, inseparabi-

lem a se Dei Patris, quam per legitimam natiuitatem obtinebat, posse naturam. Non enim corporalibus modis Deus uidet, sed uisus ei omnis in uirtute naturae est. 18. Denique subiecit : Omnia enim quaecumque facit Pater, eadem et Filius facil similiter. Similiter lud ad significationem natiuitatis adiecit, omnia uero et eadem ad ostendendae naturae ueritatem locutus est. In his enim quae

et quaecumque et eadem sunt, nec diuersitas potest esse nec

reliquum. Ádque ita in natura eadem est, cui eadem omnia mers naturae sit. Vbi uero similiter per Filium eadem omnia unt, similitudo operum solitudinem operantis exclusit, ut omnia

IO

quae

Pater facit, eadem

omnia similiter faciat et

Filius. Haec est uerae natiuitatis intellegentia et fidei nostrae, quae ex naturae diuinae unitate unius indifferentisque

diuinitatis ueritatem in Patre et Filio confitetur, absolutissi- PL 214 mum sacramentum, ut eadem faciendo Filius similiter

faciat, et similiter faciendo eadem sint ipsa quae faciat : quia sub una hac significatione testentur et similiter facta natiuitatem et eadem facta naturam. 19. Tenet itaque responsionis dominicae ordo ecclesiasticae fidei integrum ordinem, ut nec discernat naturam et significet natiuitatem. Hoc namque sequitur: Pater enim Tod IOS

To"

1953 1035. 26-2 T.

DCLEN

PK

VIB

GOJYZ

36 praesumeret] -- tantum K* — in] ad T — conscientia sua] -tiam suam 38 optinebat quam per] s OC p. corr. 31 = sa P*K GES uidit T* uidet] 39 Ke ra naturam]corr. p. OC si posse] DCLTO] 7- pater facit 18, 1 subiecit] suffecit E — quaecumque] quae cum L* 3 significationem] -catio K*, -catione T DP,» K* 2ilud]etilud OJY et)

CL*K

ad» Y

4ostendendae] demonstrandae TB

quae»? Y* uirtutem O/ Y Z NVTBZ CL* cum DL*EPKGOJY,redi

Seco EIN | ita?E

ueritatem]

6 reliquum natuin]non /

6/7 omnia posse ... fliumeadem» T — 7 ra|-ram E* ^ eadem!]4- non] 8 solitudinem] + posse naturae E* omnia] naturae sit] natura est / exciusit] ex ... similitudinem D Et V1 J, solitudinis K ^ operantis] -ntes L* — et filius 9/10 CL* omnia» em 9quae...ead O*,exuit OC, exaequauit/ 11et) N DC Y faciat B — 10est]si N, > G*, estenim Oc — uere indiffeB diuinitatem IN, diuinitate unitate] diuinae E naturae diuinae 13 12 diuinitatis] -tas C L* rentisque] -tisquae C P* T, -tesquae L* 14 ^ similiter filius C L ut] aut N sacramentum] sacratissimum O faciat] T sit sint] K P* faciendo eadem ^ faciat et similiter? IN 15 hac] hec N, hanc K — facta] factam CIF faciat. EX faciant C

19, 2 integrum] -gram L*

280

^

I

^

20

Fa ^

HILARI LIBER VII

diligit Filium, et omnia demonstrat ei quae ipse facit, el maiora horum opera demonstrabit ez, ut uos admiremini. Sicut enim Pater suscitat mortuos et wiuificat, sic et Filius quos uult uiuificat. Anne demonstratio operum aliud hic nobis praeterquam natiuitatis fidem ingerit, ut subsistentem Filium ex subsistente Deo Patre credamus? Nisi forte per ignorationem credendus est unigenitus Deus doctrina demonstrationis eguisse! Sed temeritas inpiae huius existimationis non admittitur. Non enim doceri eget, qui quidquid docendus sit sciat. Nam postea quam ait: Pater diligit Filium, et omnia demonstrat ei quae ipse facit, ut ostenderet omnem hanc Patris demonstrationem fidei nostrae esse doctrinam, — ut scilicet et Pater nobis in confessione esset et Filius, et ne qua hic ignoratio in Filio posset intellegi, cui Pater opera omnia quae ipse faceret monstraret, — continuo ait: e£ maiora horum opera demonstrabit er, ut uos admiremini. Sicut enim

Pater suscitat mortuos et wiuificat, sic et Filius quos uult

wiwificat. Demonstratio ergo futuri operis non ignoratur a Filio, cui hoc demonstrandum est, ut exemplo paternae naturae mortuos uiuificet. Ea enim Patrem demonstraturum Filio dicit quae mirentur. Et quae eadem essent illa mox docuit : Sicut enim Pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et Filius quos uult uiuificat. Exaequata uirtus est per naturae indissimilis unitatem. Et demonstratio operum non ignora-

13 Io. 5, 2o.

DLIEAN

18 Io. 5, 20-21.

«IBA&wuWEBo

25 Tos

2T.

GO] Y

5 demonstrabit] -trauit L'* TB, -strat N — ut] --et E demonstratio] -tione Y —— aliut DCL* TB hic] ic G*

enim? iN 7 8 fidem» K*

8/9 filium ex subsistente? K*, a K€ — 9deo]deifilium O* — nisi] ne P*K ignorationem] -tione T* 10 doctrina] -nam B demonstrationis] -tiones G* 11 eguisse] -sset T* ^ huius impiae / existimationis] aestimationis PK — 12 admittitur] adimitur N, admittur/ K ^ eget] egit L*T* qui] quid L*, » P* J, que K (suffixum ad eget) ^ quidquid qui O quidquid] quid VT GY Z docendus] -ndum / 13 sciat] nesciat O, non nescit / — 13/14 et omnia demonstrat» P* 14 ei] + opera B 15 ese? CL* — 16e!» ENPKOJY nobisJ -- et EN esset] exit L* 17 posset] possit CLN TOJ omnia opera CL] 18 monstraret DCLENPK, demonstraret V TBGOJYZ maiora] maior K* 19 demonstrabit] -strauit CL TB ut] +et EZ 20 quos] quod C L*O*? 22 cui] + operis K* exemplo] -plum D* 23 uiuificet] -cat P enim? K* ^ patrem] pater E demonstraturum] + se Ec 24 dicit] didicit Z* ^ mirentur] mirarentur T — etquae? K illa) D ^ mox] mos

Ot

26 filius] filios K

indissimilis] diss- L*

exaequata] et aequata C, exaequatata K — 27

ignorationis] -nes L*

CAP. 19-20

281

tionis instructio est sed nostrae fidei, quae non Filio scien-

tiam ignoratorum,

3I

40

sed

nobis

confessionem

natiuitatis

inuexit, confirmans eam per id quod sibi omnia essent

30

demonstrata quae posset. Neque enim non circumspectum se caelestis sermo egi&, ne forte diuersae naturae significatio sub occasione dicti ambigui subreperet. Demonstrata enim ei potius opera Patris esse ait, quam ad operationem eorum naturam uirtutis adiectam : ut demonstratio ipsa natiuitatis esse substantia doceretur, cui per dilectionem Patris operum

paternorum quae per eum effici uellet esset connata cognitio. Porro autem, ne per demonstrationis professionem ignorantis in eo naturae diuersitas crederetur, ea ipsa quae profitetur demonstranda non nescit. Vsque adeo non de exempli auctoritate gesturus est, ut uiuificet quos uelit. Velle enim naturae libertas est, quae ad perfectae uirtutis beatitudinem cum arbitrii uoluntate subsistat.

.20. Ac ne deinceps quod quos uult wiuificat non natiuitatis

uideretur in se habere naturam, sed non natae potius potestatis iure subsistere, continuo subiecit : Nec enim Pater iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio. Et in eo quod omne iudicium datum est et natura et natiuitas An demonstratur: quia et omnia habere sola natura possit 2091710. 5, 21.

DCLEN.PK

3 190-5; 22:

VTB

COJYZ

28 instructio] structio C L* ^ quae non filio scientiam] neque filio scientia neque] essent]esset K* — 31 posset] possent C L* 30id» YZ TB 32se] non circumspectum]incirc- TB circumspectum]-cteG nonB L*, hoccansione K*, P* C occansione 33 L* .C -tes caelestis] Z sed 34eilet EX, > Ec K, sibi Oc occasionem T ^ subreperet]subrip- CO/ YZ

ait] + a domino O*?/ Y — ad) P*,aK

35 naturam]

-ra C L*

. operationem eorum» P* K

adiectam] -iecta B, affectam

E, effectam N

substan36 esse] esset V/ natiuitatis] -uitas K* ipsa]ipsam P*?K Y Z, + J KO cognata connata] G* T DN esse esset] 37 E*N tia]-tiam deper] post P*K esset T — cognitio] cognatio D —.38 ne» DO*! ignoran39 — K s professioni ionem demonstrat em] profession nis monstratio 40 profitetur] -teretur O* CL*ENG quae] + non tis] -ntes L* adeo] a deo CL*P*K . 41 auctoritate] usque] quae etiam usque O^ gesturus]gessurus D,» E — uelit] uellet G* . 42uelle] uellet -tatem C L* libertas]-tatis F*N —— 43 uoluntate] libertatis C, libertate LL E N G^ V!, E* + libertate Y

subsistat] -stit LC

ne) E — non] nunc Et, »N — natiuitatis] -uitas 20, 1acne]anne K L* V/ T —— natae] natos T, nature ZT qute | uidetur 2uideretur] PK* 4 omne] subsistere continuo» P K subsistere] -ret T OC in ras. 3 omnem K*

7- filio dedit B

et» OC

natura et?] naturae DENTBOJYZ

eo] + autem OC

Bet!

EBYZ

6 et? G* — possit] potest T

PL 215

282

HILARI LIBER VII

indifferens, neque natiuitas aliquid possit habere nisi datum sit. Datum autem omne iudicium est, quia uiuificat quos uult. Neque ademptum Patri iudicium potest uideri, cum IO

I

ipse non iudicet : quia iudicium Fili ex iudicio sit paterno. Ab eo enim datum omne iudicium est. Sed dati iudicii causa non tacita est. Sequitur enim : Sed

tudicium omne dedit Filio, ut omnes honorificent Filiwm sicut honorificant /Patrem. Qui non hononficat Filium, non honorificat Patrem qui misit eum. Quid, oro, derelictum est suspicionis, aut quid reliquum est ad inpietatem occasionis ? Pater non iudicat, sed omne iudicium dedit Filio. Iudicii autem dati ea causa est, ut Filius exaequati honoris ad Patrem sit, et inhonorificus Filio inhonorificus et Patri sit.

20

Et quomodo post haec intellegetur natiuitatis differre natura, quam non solum operatio uirtus honor, sed etiam contu-

2

A

melia negati honoris exaequat? Nihil igitur aliud quam sacramentum natiuitatis sermo nunc diuinae responsionis ostendit. Neque aliter potuit aut debuit Filius a Patre distingui, quam ut et natus esse nec tamen indifferens doceretur. 21. Pater igitur usque modo operatur et Filius operatur. Habes naturae nomina, cum et

Pater operatur et Filius. Intellege et naturam Dei per quam 12 Io. 5, 22-25.

17105

22:

21 41/2/ct 105, 17.

JO GOIPNENEEPEK TETAETUS MEG TOO Z,

7 natiuitas] -tatis K* — 9ademptum] demptum D, adeptum L* PKV TO patri] patris C L*, » O* — 10 — filiiudicium O/ Y Zu — paterno] pater G* 11eo]eO* 12tacitaest]tacitas CL* 14/15 quinon… patrem» IN 14/16 qui non ... relictum est] si K! p. ras. — 15eum]ilum DEJZu + eum misit O Y ^ quid]qui L*, -- igitur CLENGOJ/YZy . oro] togo L 16 reliquum est] relictum est P K! V/ BG Y Z, derelictum est O J, remansit T est? G* — inpietatem]-tatis PK occansionis D C L*, occansionem P K 17iudicat] + quemquamu sed DTB, >) CL*PK,et Lc ENVGOJYZ iudicium] -cio N

18 dati ea

DCLENPK,

datio ex

V TBGOYZ,

datio ea / — 19 inhonorificus filio] honorificus filius Y Z inhonorificus?] honorificus E* Y Z — patri] patris L* EX, pater YZ 19/20 et inhonorificus filio inhonorificus et patri sit et] et inhonoris / ad patrem sit et inhonorificus filio inhonorificus et patri sit et P K! in ras. 20 postec O* intellegetur PKVTBGE, -gitur DCLENG*OJYZyu differre] -rri IN natura] -ram CL K* BJ . 210peratio]-ratae B uirtus]-tutis PFKTB contumelia]-iam T — 22exaequat]-quantP K* 23sacramentum] + di EN — 25 et? NK ese DPKVG, eset CLENTBOJYZ 26 indifferens DCLEPVTGOJYZ, differens NKBu doceretur] dic- EN 21, 2 habes] habens P*K

intellege et?] -lleget C

nomina] -ne L*

naturam]-ra T ^ dei? B

3 operatur] -tus C

PL 2r6

CAP. 20-21

Deus operatur operantem.

283

Ac ne forte duas operationes

naturarum dissimilium existimes intellegendas, memento de

caeco dictum fuisse: Sed ut manifestetur opera Dei in eo. Me oportet operari opera eius qui me operatur Filius, opus Patris est ; et de operibus sequens adhuc sermo Interim nunc nihil aliud studuit opus referret ad utrumque,

misit. In eo ergo quod opus Fili opus Dei est. Et est. responsio, quam ut omne

utriusque autem

natura non

differret operandi, cum in eo quod usque adhuc

Pater

operatur, operatur et Filius: ne qui Dominus sabbati est, —

Dominus est enim sabbati filius hominis, — inpie operari sabbato crederetur, cuius opus per natiuitatis naturam paterni in se operis esset auctoritas. Non confunditur itaque aut aboletur natura, ne Filius sit ;nec tamen rursum adimitur natura, ne Deus sit. Nec discernuntur diuersitate, ne 20

2

^

unum sint ;neque quod unum sunt id potest praestare, ne uterque sit. Et primum Filium cognosce, cum dicitur :Non potest Filius ab se facere quicquam, nisi quod uiderit Patrem facientem. Habes natiuitatem Fili, quae ab se nihil possit facere nisi uideat. In eo autem quod ab se nihil potest, innascibilitatis ademit errorem. Ab se enim non potest posse natiuitas.

Quod

autem

uidet,

consciae

in

se

naturae

significatur agnitio. Et in eo nunc ueram Dei cognosce naturam :Quaecumque enim ille facit, eadem et Filius facit similiter. Post naturae autem uirtutem, naturae per id indissimilis

6 Io. 9, 3-4.

DETENTPRLR

14 Ic..6, 5.

277 1o..5. 19.

ITBIGODEIG

4operationes] -nis L* caelo D

20 Io. 5, 19.

manifestetur

5 naturarum] -ralium E DCL E*

N V

de» L*

6caecol

BGO* YZ, -tentur ECPKTOCJn

-- misit me qui me misit» K* 7 operari] -rare G* nihil] mihil C*, mihi L*, mihi non Le 10interim]hicB 11 referret] referat E, referretur T — autem] studuit] istutiuit C L* ? 12 differret] diferet L*, differt Le Oc, differet CLENTOJYZ enim 13 in» L* operandi] opera T, operam dei B ENP*K*G*Z operatur?) CL*E — nequi] neque T — nequi dominus sabbati est? E* N, 7- enim est Ec me : operatur neque qui sabbati est dominus — 14 est? D 17 16 esset] est L* naturam] -ra D 15 sabbato] -tis Z TAPIKZ EN — 19 sint] sit P* K* O*? | quod? 18ne]ut aboletur] obol- CL Y 1221/22 -facereabse CS Z21abJaENO]J 20primum]-mo/ L* ab] a N 22 habes] habens C L* G* nisi quod ... natiuitatem» P* 22/23 possit facere ... nihil? CL* ^ 23nisi] +ut possit] potest EOJZ potest] + facere E — 24 ademit] ETB — ab]aN]J uideat]-derit OJ naturae] 4- per id 25consciae]-scientiae C L* ? adimit D Tu — ab]aN it CL* 29perid]per — N 27enim? — L* gnio 26agnitiola E* indissimili eo] illo / CLENOJYZ

284

HILARI LIBER VII

intellege unitatem: Vt omnes hononficent Filium, sicut honorificant Patrem qui misit illum. Ac ne te naturae unitas in solitarii unione contineat, sacramentum in eo fidei disce:

Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit

illum. Conclusa sunt omnia aduersum heretici furoris inge35

40

nia.

Filius

est, quia ab se nihil potest.

Deus

est, quia

quaecumque Pater facit, et ipse.eadem facit. Vnum sunt, quia exaequatur in honore, eademque facit, non alia. Non est Pater ipse, quia missus est. Habet igitur hoc sacramenti sola natiuitas, ut conplectaturinseet nomen et naturam et potestatem et professionem,

quia uniuersa natiuitas non potest non in ea esse natura

unde nascatur. Non adfert externi generis substantiam, quia

45

ex uno non subsistit alienum. Quod autem alienum a se non est, id unum est genere naturae, et quidquid unum est per natiuitatem, non habet solitudinem : quia et solitudo singularis est et natiuitatis est unitas ad utrumque. 22. Et super hoc adsit sibi diuinae de se sententiae testimonium. Ait enim: Qui sunt ex ouibus meis, uocem meam audiuni; et ego now) eas, et sequuntur me; et ego witam aeternam do eis, et non perient in sempiternum, nec quisquam rapiet eas de manu mea. Pater quod dedit mihi, maius est 30 Io. 5, 25.

3331035. 2:3

22, 2 Io. 10, 27-30.

D'GIAEINP

KO IEEE

GOINMZ

30 — honorificent omnes L 31 patrem] + qui non honorificat filium non honorificat patrem B illum] + qui non honorificat filium non honorificat patrem qui misitillum Leme T te]se PK,» V.G* 32inl>G unione] -nem C L*, in unionem GC contineat] + ad C L* disce] + ut omnes honorificent filium sicut honorificant patrem Le T B 33 non!) T* 34 aduersus PK — 35quia'l]qui TBGYZ ablaNO] . deus] + autem E* quia? + ea PK 36 — eadem et ipse G 37 honore] -rem E* eademque] eadem quae C L* P* K*, eadem qui ] facit] fecit K — 38 es!) CL* — ipse?» E . quiajquaL*,quiN 39hoc) EN sacramenti] -ntum L* E N P* ^ sacramenti hoc B + natiuitas sola TB 40 et?» E* et!» C 41 potest] potes L* non?» T PRA 42 nascatur] nascit-.L.^ T BOC —— adfert] aufert /— externi] eterni K*, exterreni Y* 43subsistit] substit P*, substitit T + subsistit non OC alienum?] -noO/ 44generenaturae) E quidquid]quiquid L* 45 — et quia O*, et quia et Oc /Y 46 ad> L* 22, 1 super] ad B adsit] adsciscit O J, asciuit Y Z sibi]tibi D — se» B*! sententiae] scientiae ]J 3et?}) T* — sequuntur B E Y, sequntur D, secuntut CIL NPKV Te GOJZ, secundtur T* ego?» K* 4 perient] petibunt / perient in sempiternum nec) E 4/5 + rapiet quisquam E 5 rapiet] rapit Le /* Y Z — manu mea] manibus meis et non perient in sempiternum E, manum mea IN 5/6 — omnibus est /

PLI

CAP. 21-22

285

omnibus. Nemo poterit rapere de manu Patris mei. Ego et Pater unum sumus. Quis, rogo, intellegentiam nostram stupor haebetis mentis obtundit, ut haec in sensum nostrum tam absolute dicta non subeant? Aut quis infirmitatem humanam tumor animi insolentis inludit, ut Dei cognitio-

nem ex his adepti Deum dens non in his intellegendum esse quibus cognitus est?

Aut enim alia sunt euangelia

proferenda quae doceant, aut si de Deo sola ista docuerunt,

cur non ita credimus ut docemur? Quodsi ex his tantum sumpta cognitio est, cur non exinde fides sit, unde cognitio ? Sed cum fides cognitioni esse aduersa detegitur, iam non

15

cognitionis fides illa sed criminis est, inreligiosam sibi fidem

20

aduersus religionem confessae cognitionis adsumens. Vnigenitus igitur Deus naturae in se suae conscius natiuitatis propriae inenarrabile sacramentum ad fidei tamen nostrae confessionem quanta potest uerborum absolutione

significat: ut et natus intellegatur, et in Dei natura esse

2

^

30

credatur, et cum Patre unum sit, et unum se profitendo cum Patre, non tamen ut solus tantum adque ipse Pater intellectus amittat esse quod Filius est. Testatur enim primum naturae uirtutem, cum de ouibus suis ait: Nec quisquam rapiet eas de manu mea. Consciae potestatis haec uox est, inperturbatae uirtutis libertatem per id quod nemo oues de manu sua abripiat confiteri.

Aduero ut in natura licet Dei, naturae tamen ex Deo sit

intellegenda natiuitas, subiecit : Pater quod dedit mihi, maius 21 10:919, 28,

23 cf. Io. 10, 30.

DUOEPBNCOPRRIOTB

31 Io. 10, 29.

GO PRE

EN PARUS 6nemo]etnemo Le TB — ego]egoenim Le T B, etego 8 hebitis D G*, habetis C L* T*, aebetis P K*O rogo] si K1 p. ras.

absolute] 9 tam] ut tam L*, tamquam E, iam Y Z mentis» C L* 11 K* dei» / timor tumor] 10 B T ae absolutissim obsolutae C L,

14 13 de deo] diduo CL*? ENK in» adepti] adempti C L* quodsi] quod sic N ^ ex]ab NN | d5exinde fides] docemur]doceamur Z 15/16 cognitio sed cum fides} fides exinde OJ fides exinde fides V/Y Z, esse] esset C L*, de O*, dei 16 cognitioni] -tionis C L*, -tine /O* EN + est illa sed O* Y cognominis cognitionis] 17 N iamjtamen OC] criminis / Oe, est illa sed criminis est O* J. — inreligiosam] -sa C, inreliosa L* 17/18 inreligiosam sibi fidem aduersus religionem] fidem] fides K* inreligionem E IN

18 confessae] confessa es K, confessa O*, » OC, confessio

in se? B 19 — deus igitur CL J, aduersae T ^ adsumens] -mes P* C L, obsole] absolution E quantum quanta] 21 — conscius]-scientia B 25amittat] 24 solus] unus solus LeK V^ TBG adsol- K — 23et!]ut B consciae] rapiet] rapit V/ 27 nec)-ne CL est] sit L adm- T 29 abripiat] rapiat Le, abripiet P, 28 libertatem] -tate N° -scientiae B eripiat T B

PL 218

286

40

45

HILARI LIBER VII

est omnibus. Non occultat ex Patre se esse natum. Quod enim a Patre accepit maius est omnibus. Et qui accipit, est in eo quod accipit nascendo, non postea ; et tamen ex alio est, dum accipit. Sed qui ex alio accipit, ne aliud quid potius et non in eius intellegeretur natura a quo accipit existere, ait: Nemo poterit rapere de manu Patris mer. De manu sua nemo rapit, quia a Patre quod est omnibus maius accepit. Quid sibi uult tam diuersa professio, ut rursum de manu Patris sui nemo rapiat ? Fili manus est quae accepit a Patre, Patris manus est quae dedit Filio. Et quomodo quod non rapitur de manu Fili, non rapitur de manu Patris? Quomodo si quaeris, intellege: Ego et Pater unwm sumus. Manus Fili manus Patris est. Non enim degenerat

per natiuitatem

natura,

ne eadem

sit; neque

rursum quia eadem est intellegentiam natiuitatis offendit, quia natiuitas nihil in se admittit alienum. Vt uero per corporalem significationem uirtutem posses eiusdem nosse naturae, commemorata est Fili manus manus Patris: quia natura et uirtus Patris esset in Filio. Postremo ut per sacramentum natiuitatis ueritatem naturae indifferentis agnosceres, dictum est: Ego et Pater unum sumus: ut quod unum sunt, nec diuersum nec solitarium crederetur, non alia

in utroque per natiuitatis et generationis proprietatem existente natura. 25. Manet, quantum intellegi licet, mentium uaesanarum 36 Io. 10, 29.

43 Io. 10, 30.

52 Io. 1o, 3o.

DCILBEINGPKILIBuGOLZZ

32 — esseseGOYu — 32/33non occultat... omnibus? P* ^ 33accepit] accepi N. qui] quia C L*, quis K*, quod YZ . accipit D V/ B Ge, accepit CE TE NETT HESS LIE Y, ZA 34 accipit DLVBGC, accepit CHNPKTG'OJ]YW postea] potest'eaWV" secet] ei N'RETOITZ 35 accipit! DLNPKVBGOJ, accepit CETG*YZpy qui] quia LUN KT GT accipit? D-Lc K V BGeOJ Y; accepit CL*ENPTG*Zpy quid |quin J in) Z 36 a) P* accipit C V/ BGe OZ, accepit DLENPKTG*J]|Yu 37 poterit] potest TG 38 rapit] rapi. K* 38/39 — maius omnibus / — 39 accepit] accipit CL* — ut]et L* — 40 sui» PK rapiat] rapit E manus] maius CL* E*? — 41 accepit] accipit DVOZ quae] 4- de E* 42 quod»? G 44 manus!] majus G* manus?] maius CL* ^ 45natura]-ram CL* — ne]nec E* — 46est] sit PK 47 admittit] -ttat B, amittit O* — 48 posses] possis D LCOCJY Zu, posse T, poscis O* 50 esset] est N, est et T per] post B 51 — ueritatem natiuitatis P K€ — ueritatem? K* — naturae]-ra PK indeferentis O* — 52agnosceres] -cere CL* — ut]et NK 53non] cin K* — 54 generationis] generis Y Z 55 existente] -tem E 23, 1 licet] + et O*?]

uaesanarum] -norum C L*

CAP. 22-23

287

uoluntas, cessante licet uoluntatis effectu; et malignum animum maleuolentiae studium, absistente mali operis occasione, non deserit. Nunc enim hereticorum furor, iam

IO

Domino in caelis sedente quia exemplo Iudaeorum in crucem agere non possunt, pari tamen infidelitate hoc eum quod est denegant. Et cum non possint negare quae dicta sunt, tamen dictis non oboedientes odium inpietatis exercent, uerborum lapides iniciunt, et si possent de throno eum suo in crucem retraherent. Et de Iudaeis quidem ad dicti huius nouitatem commotis ita scribitur: T'ulerunt igitur lapides

Iudaei, ut eum lapidarent. Respondit his: Multa opera bona ostendi uobis a Patre, propter quod eorum opus lapidatis me?

Responderunt ei Iudaei : Pro bono opere non lapidamus te sed 15 fro blasfemia, et quia tu cum sis homo facis te Deum. Ad tu uero, heretice, quid agas ac profitearis agnosce, et

20

eorum te intellege esse consortem, quorum in te refers perfidiae exemplum. Ad id enim quod dictum est Ego et Pater unum sumus ludaei lapides eleuauerunt, et eorum inpius dolor ad sacramentum fidei salutaris inpatiens usque ad inpetum inferendae mortis erupit. Quid tu, non habendo quem lapides, negando minus efficis ? Non differt uoluntas, sed uoluntatem tuam inefficacem esse caelestis thronus efficit. Quanto tu inreligiosior Iudaeo ! Lapides ille in corpus 23, 5/6 cf. Hebr. 6, 6.

ID OL INO BK 2 effectu]

CVEBBL

-tum

C L*,

11 Io. 10, 31-33.

18 Io. 16, 30.

GO])Y2 affectu

J

3 maleuol.

CL*P* V,

maliu.

studium] -dio maleuolentiae] -ntiam L* DLCENPCKTBGOJYZ 4 occasione] occansionem absistente] -tem CL P* K*, -ti T NB 5 domino ... sedente] deserit] -rant T' D P* T O*, occansione C K* B crucem] -ce exemplo] ex templo B* dominum ... sedentem BOJ

TBGOJYZ J

é6pari]pati D T* — infidelitate] -tatem

7denegant]-gat

-ssit O*

C L*, negant

8 non] + solum Le TB

CL* —— eum) O, ei

NP K — possint] -ssent D C, -ssunt TY oboedientes]

-ntis C L*, inoboed-

9 iniciunt] exercent] + sed et Le T B odium] odiuit E* Le T Bc eum] + eius K* possent] possunt E* si» O*! ..ciuntO*, iaciunt O1 11 nouitatem] uerita10 retraherent] protrah- N — ad? TG*OJYZ his] eis 12 — lapid. eum / tem T, nouitate OCJYZ — igitur» YZ 13 a patre? D — bona opera TJ]u LecENGOJYZy, iesus PKTB - cumtuPK . 16 lapidatis] -dastis T* —— 15 blasfemia] -miam C L* 5J* profitearis]-teris T — 17te! adDCL*PVZ,atLcENKTBGOJY esse) BO —— consortem] -te C, + — esse intellege C L, intellegisse T* 18ad esse Be — inte?) D — refers] infers D, referis CL, referes TBE* N 21erupit] 20 dolor] dolo C — ad]ac C id enim] ad enim D, addeni. L* CL* efficis] -ces habent/do C —— 22 negando] deneg- Du erumpit T quanto]-tum OJ 23thronus]tribonus L* —— 24efficit] effecit DO Y Z iudaeo] iudaei C

PL 219

288 7i ^

30

55

HILARI LIBER VII

eleuat, tu in Spiritum ; ille in hominem, ut putabat, tu in Deum ; ille in deuersantem in terris, tu in throno uirtutis sedentem ; ille in ignoratum, tu in confessum ; ille in moriturum, tu in iudicem saeculorum. Ille dicit :Cum sis homo, tu dicis: "Cum sis creatura". Vterque autem dicitis : Facis te Deum. Hoc commune in eum inpii uestri oris opprobrium est. Negas enim Deum ex generatione Dei, negas Filium ex natiuitatis ueritate, negas hoc quod Ego et Pater unum sumus confessionem unius in utroque adque consimilis esse naturae. Subicis substantiae nouae et externae et alienae Deum, ut aut alterius generis Deus sit, aut omnino nec Deus sit, quia non ex Deo natiuitate subsistat. 24. Sed quia ad sacramentum dicti huius commotus es: Ego et Pater unum sumus, ut, Iudaeo dicente : Cum sis homo, facis te Deum, tu pari inpietate dicas: ‘‘Cum sis creatura,

facis te Deum" — dicis enim :"Non es Filius ex natiuitate, non es Deus ex ueritate. Creatura es praestantior cunctis,

sed non es in Deum natus, quia ex incorporali Deo natiuitatem non admitto naturae. Non modo tu et Pater non unum estis, sed nec Filius es, nec similis es, nec Deus es." —,

28/29 Io. 10, 33.

32 Io. 1o, 3o.

24, 2 Io. 16, 30.33. DIGTENMPRSTARBE

CONTE

25 eleuat] -ua C L*,-uauit B spiritum]-tu DN G*O,) K* hominem] -ne DB putabattu]-batur C — 26 deuersantem D P V/ BG*, diuersamque C, diuersantem L ENKTOJY Zy,conuersantem GCV1 throno] tronu T*, tronum T€ — 27ill']ilum L* , 5ini? Ot ,tultumC, o L* " in YZ moriturum] moritum L* 28 iudicem] -ce Lc cum] tu cum} 30 deum] domine C hoc| enc gs oris] horis L* K*, operis TZ 31 deum]domino C ^ filium] + exueritatenaturae TB 32natiuitatis ueritate] natiuitates ueritatem C L*, natiuitate ueritatis NC hoc} OC] quod) Oc 33 confessionem] -ne D PC — unius? Y* ^ adque? T 34 nouae] + deum B et? alienae? C 35 deum] domino C L* ?, » B auti) NT alterius] altarius C — 35/36 aut omnino nec deussit? L* ^ 36non]nec P deo D CL* PK, dei LeENV T* BGOJ Y Z, deo dei T°

24, 1sacramentum]-ntiC es]est CT — 2ut]et LEENO] iudaeo] iudaeorum L* dicente] -tem E 3 facis te deum] deum te dicis E IN

pati]patri D T* ^ inpietate]-tatem C L* dicas]dices C, dicis L*] — 4 es]est CL* O* — 5es!]est CL* O*, )G* — ueritate] natiuitate L* es?]est G Lh? cunctis] + creaturis T B 6 es] est CL* deum] domino C incorporali] corp- Y Z natiuitatem] natatem / O* 7 modo] + dum L*,solum B | non?» D . 8nec!]-FetB sednec...deus es] sed nec filius est similis nec deus est C L*, sed nec filius es similis nec deus es I.e

PL 220

CAP. 23-24 IQ

289

Iudaeis quidem Dominus respondit, sed magis ad inpietatem tuam omnis haec apta responsio est : Nonne scribtum est in lege : Quoniam ego dixi : Dii estis ? Si ergo illos dixit deos, ad quos uerbum factum est Dei, et non potest soluti scribtura, quem

Pater sanctificauit et misit in hunc mundum, uos dicitis, quia blasfemaur, quoniam dixi : Filius Dei sum ? Si non facio opera

15

20

25

Patris, nolite credere mihi. Si autem facio, et mihu non uultis credere, operibus credite, ut sciatis et. cognoscatis, quoniam Pater in me et ego in eum.

Causam responsionis causa obiectae ei blasfemiae intulit. Id enim ad crimen deputabatur, quod se cum homo esset Deum faceret. Deum autem se facere per id arguebatur quod dixisset: Ego et Pater unum sumus. Demonstraturus itaque hoc, quod ipse et Pater unum essent, ex natiuitatis usurpatum esse natura, in eo primum ineptiam ridiculi opprobrii confutat, cur in reatum uocaretur quod se cum homo esset Deum faceret. Cum enim lex huius nominis appellationem sanctis hominibus decerneret et sermo Dei indissolubilis confirmaret hanc inpertiti nominis professionem, quomodo

hic, quem Pater sanctificasset et quem in hunc mundum misisset, 30

blasfemus

esset Dei se Filium

confitendo,

cum

cognominatos per legem deos indissolubilis Dei sermo statuisset ? Iam ergo non est criminis, quod se Deum cum homo sit faciat, cum eos qui homines sint lex deos dixerit. Et si a 10 Io. 1o, 34-38.

DORPENMPK

21 Io. 10, 30.

VIBwGO]YZz

9/10 — magis haec ad inpietatem tuam omnis apta responsio B* 10 — haec omnis T apta]apat/ L* nonne] non D, none L*, nam T — 10/11 + inlege est DP K, intellege T — 11diip Y si» CL* ^ dixit illos PO]J,dixiillos K — 12uerbum factum est dei] superbum factum est C L* ?, — uerbum deifactum est L6 Z potest] potes L* —— 13pater]etpaterZ — 14 blasfemaui]-mauit C L*,-mas N dixi]dixitL* —— 15patris] -- mei/ et] 17 me] + est 15/16— non uultis credere mihi J etsi GcOcJ YZ LeEBGOJY | eum]eo BGeZ y, meum L*, patre Lc EN — 18causa]-am CL*Y,-sZ

eibYZ

19idenimad]idemet C, id enim et L*, idem enim

se» K — 20deum!] + se deputabatur]-tabitur N,-tatur PK V ad YZ 22essent]esset facere]-ret E* O* NcKe | deumautemsefacere? C L* usurpatum]-patuK — 23ineptiam] ineptam natiuitatis]-tates O* K* T* EN — 24 confutat] opprobrii] -brium L*, uerbi ridiculil-lo G* P*K 27 26 decerneret]-rent ne 25deum]+seXC conputat L*] ^ se» K inpertiti] inperiti E*, inperti OC p. confirmaret] -re L*, -rent T, conferret E sanctificasset] -cauit Y Z nominis] in homines / — 28hic]hinc D* ra$. 29 misisset] 28/29 et quem in hunc mundum misisset blasfemus esset »N -ssent C, misit Z

blasfemus esset? P*!, blasfemus esse T, blasfemasset B

= filium se PK se»: O* J PK 31 est] esset -ssent K* sint] sent O* deos] d. L*

30cognominatos]-tus CP* — statuisset] 32 homines] -nis G* deum] d..m L*

290

3 un

40

4^

HILARI LIBER VII

ceteris hominibus non inreligiosa huius nominis usurpatio est, ab eo homine quem sanctificauit Pater— omnis enim hic de homine responsio est, quia Dei Filius etiam filius hominis est,— non inpudenter usurpari uidetur, quod Dei se Filium dixerit: cum praecellat ceteros, qui cognominare se non inreligiose deos possunt, per id quod sanctificatus in Filium est; beato Paulo scientiam nobis sanctificationis istius intimante, cum ait: Quod ante promisit per profetas suos in scribturis sanctis de Filio suo, qui factus est ex semine Dauid secundum carnem, qui destinatus est Filius Dei in uirtute secundum Spiritum sanctificationis. Cessat ergo blasfemiae crimen, quod cum sit homo Deum se faciat :cum hoc nomen plurimis Dei sermo detulerit, et sanctificatus ac missus a Patre nihil aliud se quam Dei Filium sit professus. 25. Non est relictus, ut arbitror, ambigendi locus, quin de

II

natura natiuitatis dictum est Ego et Pater unum sumus. Nam cum Iudaei arguissent, quod per hoc dictum homo ipse cum esset sese Deum faceret, responsio eius confirmat quod Dei se Filium per id quod Ego et Pater unum sumus ostenderit, primum nomine, deinde natura, postremo natiuitate. Nam Ego et Pater rerum nomina sunt ;#num uero naturae professio est, quia in eo quod est uterque non differat; swmus 40 Rom. 1, 2-4. 25:2 l0. 710, 30.

5 Io. 16; 30.

DICPENSPRSIAMBNCGOTNNZ 33 ominibus L*

nominis] ominis L*, + est

7 patersanctificauit T; 35 dei? K*

^

omnis]omne K*

hominis

OJ

34 homine] -nem P*

— enim? K

filius TGOJYZuy

inpudenter] pud- L*, inprud- T B, + enim Oc filium se T] 37 cognominare] -naret C L*, -nati

hic] haec

PK

36 est] etiam C L*

7 se dei filium P K, dei OJ — se» Oe 38 deos]

di O id) N quod? E*N 40intimante] -masse D, -mantem C L* K* promisit] promissum D, praemisit E, promiserat Z —— 41 sanctis] suis C est DPK* V T,estei CLENKcBGOJYZ 42quidestinatus est] quid est

natus T destinatus DCL*BY, praedist- LCPK, praedestENVGOJZ uirtute] -tem CL* 43 secundum] + in C cessat] cesset LLKOc JY Z — 44 — quod se cum sit homo deum faciat G 7 se deum T 45 dei] deo C detulerit] contul- Le et? P*K,. aclet.Z

ac missus] amissus T*

46 dei] deum O*

sit] sed T*

25,1ut? P* quin] qui jn K* ^ 2 natiuitatis] diuinit- G] est] sit Le-EVGOJYZy 3 arguissent] + ilum LeFWTBGOJYZuy 7 pet hoc dictum quod / 4 sese deum] se sed eum L*, se deum N, deum se B eius] illius B 5 — filium se T, se filio K* ego] et ego PK ostenderit] -ndit V/G*, -nderet / — 6 postremo] + natura K* natiuitate] -tatem CL* — 7ego]etego PKT/YZ . et? L* uero] uerum L* naturae] + diuinae O J

PI 227

CAP. 24-26

291

autem non patitur unionem. Et ubi quod unum sumus unio non est, unum eos efficit esse natiuitas. Hoc enim totum ex eo est quod Dei se Filium sanctificatus a Patre profitetur, et

professio Dei Fili hoc quod Ego et Pater unwm

sumus

confirmat, quia natiuitas non aliam possit, nisi eam ex qua subsistit adferre naturam. 26. Consummauit autem totius fidei nostrae sacramentum unigeniti Dei sermo. Namque cum responsum ad id fuisset cur se cum homo esset Deum faceret, ut dictum illud

IO

Ego et Pater unum sumus absolutae et perfectae intellegentiae ordinem sumeret, haec consequenter subiecit: Vos dicitis, quia blasfemaui, quoniam dixi: Filius Der sum? Si non facio opera Patris, nolite credere mihi. St autem facto, et mihi non uultis credere, operibus credite, ut sciatis et cognoscalis, quoniam Pater in me et ego in eum. Infrenis audaciae est desperata iam per conscientiam salus et extra pudorem est professa omnis inpietas. Nam iam quis nec erubescit stultitiae, ubi perdidit religionem. His enim contradicere amentia potius quam ignoratio est. Dominus dixerat: Ego et Pater unum sumus. Natiuitatis hoc sacramentum est, ut Pater et Filius in unitate naturae sint,

et quia naturae praesumptio uocaretur in crimen, praesumendi ratio doceretur ex causa. Ait enim : Si non facto opera Patris, nolite credere mihi. Si non opera Patris facit, non

12 Io. ro, 3o. 26, 4 Io. 10, 30.

5 Io. 10, 36-38.

14 Io. 10, 30.

1HoOMO

T7.

DOLBENIMPEKSMVIB.GOIYZ + natiuitas esse B* — 11 quod] quo OC unumeos} T 10nonest?/ 14 13 possit] poscit D 12 professio] + eius N* ^ se dei G subsistit] substitit T 26, 2namque]nam CL*O] — 3ut]et GFO7YZ — illud] illum T, DZ 5 consequenter] perfectae] fect. O*, perfectumOC ENOJYZ 4e?) blasfemaui]-mauit C L* — dixi] dixit 6dquia] quoniamCL* -nteO* Y 9quoniam mihisilhisL* — et] -- siO/YZ Z"credere] crede E* L eum me] + est G Oy zs ego in patrem (L^: patre) et paterin me CL 10 audaciae] -cis D, -cia CL DPKWVTG*OY,eo Ge ]Zy, patte ENB

12 iam» B 11pudorem]-re T*B — professa] + est T* per? Z*! quis] qui non se Le, quisquis O7 Y —— erubescit] -bescet D, -biscit T, -uescit B 13 amentia] -tiae D, -ntia ubi» Le,ibi OC ^ religionem] regionem L* unitate] 15 et? CL* — CL est? — CL* dementia ignoratio] CL est 15/16sintetquianaturae) N —— 16quia] uitate C, uitatae LX, sir Oe inras. r0. 17 doceretur] duc- E* N, docetur praesumptio] sumptio CL* qui CL KcOcZu — opera] o L* 18 patris!] + mei T

DDIO22»

292 20

HILARI LIBER VII

credendum ei est, profitenti Dei esse se Filium. Non habet ergo natiuitas nouam externamque naturam, quia per id Filius esse credendus est, quod opera Patris efficiat. Quid hic adoptio, quid indulgentia nominis loci inuenit, ne ex natura Dei Filius sit, cum Dei Filius ex naturae paternae operibus

2

^

30

credendus sit ? Non exaequatur ac similis est Deo creatura, neque ei naturae alienae potestas conparatur. Sola ei natiuitas Fili non inpie per similitudinem credetur aequalis. Nam quidquid extra eum est, cum contumelia ei honoratae uirtutis aequabitur. Si enim aliquid quod non ex ipso est repperiri potest simile ei ac uirtutis eiusdem, amisit priuilegium Dei sub consortio coaequalis, iamque non erit Deus unus, a quo indifferens sit Deus alius. Aduero non habet

contumeliam proprietatis aequalitas, quia suum est quod sul simile est, et ex se est quod sibi ad similitudinem conparatur, nec extra se est quod quae sua sunt potest, et jA

40

profectus dignitatis est genuisse potestatem nec alienasse naturam.

Opera Patris efficit Filius et per id credi se Filium Dei postulat. Non est praesumptio adrogans, quae probari se non nisi ex his quae gerat poscit. Gerere autem se non sua sed quae Patris sunt testatur, ne per magnificentiam gestorum naturae natiuitas auferatur. Et quia sub sacramento adsumpti corporis et nati ex Maria hominis Dei Filius non

DICHCENSPRISIE

CONTE

19 — est ei credendum C L, est credendum ei T, credendum est ei PK B profitenti] -tendi C L* N P* K* dei] | se» B + se dei filium esse

CL,seessedeifilium E — 20ergo» E nouam]noua T* externamque] e.ternamquae O*, hesternamque / — 21 credendus] -ndu. ei E*, -ndum ei Ec quid] mihi quid PFK 22ne]necE 23sitcumdeifilius) T 24sit} 1i ^ sit credendus Kc exaequatur] aequaiurae C, aequatur L*, exsequatur G* — ac]aut CBpü — similis] dissim-CL est]es K*! creatuta]-ram T* ^ 25ei!» C,in L* sola ei?] solae CL*?,sola Le 26 inpiae DG

credetur LC E TBGe,

-ditur

DPKG*OJYZpy,

-derentur CL*,

-deretur N / 27eum]eo D contumelia ei]-liae E*, -lia EC honoratae] honore L*, inhonoratae OC — 29 repperiri] repperi E K*, rep(p)erire O* J repperiri potest» L* amisit] ..misit O*, misit / 30 consortio] conscientia C L*, consortium B coaequalis] aeq- Y Z — iamque] namque GI BESNUmEnon57Ks 31 indifferens] indiffers D* P* K*1?, indeferendus

O*,indif(f)erendus OC] — aduero]-- quid C L* — 33simile]-lis B — est?» E 34e» CL*B 35estlet T 37-— deifiliumCLGOJYZn 38 quae] qui O/ 39non!? CL* nisi]si GY — gerat D E* N V BG*, gerit CLPK, egerit T, egerat ECGOJYZ poscit] possit DN gerere] genere T 40 magnificentiam] -tia T — 41 naturae? PK . sacramento] -ntum B adsumpti] absumpti L*

CAP. 26-27

293

intellegebatur, fides nobis intimatur ex gestis, cum ait: 57 4^

autem facio, et mihi non wultis credere, operibus credite. Credi sibi primum quod Dei Filius sit, nisi ex operibus Patris quae ipse efficit, non uult. Quodsi facit opera et per humilitatem corporis fide professionis indignus est, operum fidem postulat. Cur enim sacramentum nati hominis intellegentiam diuinae natiuitatis inpediat, cum diuina natiuitas omne opus suum sub ministerio adsumpti hominis exsequatur ? Si igitur homini per opera non creditur quod Dei Filius sit, credatur operibus quod Dei Fili sint, quia negari quod Dei sint non possunt. Omne enim in se Filius Dei habet nascendo quod Dei est. Et idcirco opus Fili opus Patris est, quia natiuitas

An

nec

extra naturam

eam

est ex qua manet,

et

naturam eam in se habet unde subsistit. 27. Faciens igitur opera Patris et postulans ut, si sibi non crederetur, uel ipsis crederetur, demonstrare debuit quid esset operibus credendum. Nempe quod sequitur :5? autem facio, et mihi non uultis credere, operibus credite, ut sciatis et cognoscatis, quoniam Pater in me et ego in eum. Hoc est illud : Dei Filius sum. Hoc est illud: Ego et Pater unum swmas. Haec est natiuitatis natura, hoc salutaris fidei sacramen43 Io. 10, 38. 2123.10

DOCEEN

10,38.

PK

6 10:10 50110, 30.

VITB.GOJFYZ2

43 nobis] nominis Du intimatur]-maretur E ex gestis] gestorum B 44et] -siO/ YZ — credere] -- uel Le 44/45 credi sibi] credis ibi K*! ? 45 ex] ea N 46 efficit] effecit O* uult] uiuit C et] eius N humilitatem]-tate T* — 47fide]fidem E* — est? G*YZ 48cur]cum C enim)? G* nati]ti/ K*, assumpti K€ intellegentiam]-ntia T — 49 natiuitatis] -uitas K* inpediat] + cum diuinae natiuitatis impediat L* inpediat cum diuina natiuitas) E* 50 ministerio] misterio Kc I/G

exsequatur N P Ke O, exaequatur D C L E V BG Y, exequatur K* J, aequaturT,exequiturZ 5ligiturlergoZ — peropera]deo N 52operibus] + etsi non creditur hominibus quod filii dei sint credatur operibus N° fili sint] filius sit Y Z — sint| sunt C quia] qui E*, quae EC — negari] negare G* 52/53 quia negari quod deisint? L* ^ 53sint]sunt CP* T — 54dei] deus C 55nec]neG*,ne..O*' ^ eam]meam O* — naturam eam est] natura ea est T*, natura est ea B 56 naturam] -ra T 27, 1utsisibi] sic OCinras.4 — 2uelipsiscrederetur?EX, uel ipsis operibus crederetur Ec N G, uel ipsis crederetur operibus P K, uel operibus ipsis crederetur L 4 et] + si OJYZ 4/5 + cognoscatis et sciatis O, cognoscatis et credatis J et cognoscatis? L* 5 me] + est D. eum

DLeEPKVTBGO Y,patrem CL*,eo NJZu — 5/6 hoc est illud dei filius natura]-rae Test) EB pater] patrem L* 6illud>K* sum» CL* E*

hoc] + est T

PL 223

294

IO

mi An

20

25

30

HILARI LIBER VII

tum : non diuidere quod unum sunt, nec natiuitati adimere naturam, et ex uiuente Deo uiuentis Dei ueritatem confiteri. Non enim ex conpositis adque inanimis Deus qui uita est subsistit; neque qui uirtus est, ex infirmibus continetur ; neque qui lux est, ex obscuris coaptatur ; neque qui Spiritus est, ex disparibus formabilis est. Totum in eo quod est unum est, ut quod Spiritus est, et lux et uirtus et uita sit; et quod uita est, et lux et uirtus et Spiritus sit. Nam qui ait : Ego sum et non demutor, non demutatur ex partibus nec fit diuersus ex genere. Haec enim quae superius significata sunt non ex partibus in eo sunt, sed totum hoc in eo unum et perfectum omnia Deus uiuens est. Viuens igitur Deus et aeterna naturae uiuentis potestas est, et quod cum sacramento scientiae suae ex eo nascitur non potuit aliud natum esse quam uiuens. Nam cum ait: "Sicul misit me uiuens Pater, et ego uiuo per Patrem, docuit uitam in se per uiuentem Patrem inesse. Dehinc cum dicit : Sicut enim habet Pater witam in se, sic et Filio dedit uitam habere in semetipso, omnia uiua sua ex uiuente testatus est. Quod autem ex uiuo uiuum natum est, habet natiuitatis profectum sine nouitate naturae. Non enim nouum est quod ex uiuo generatur in uiuum, quia nec ex nihilo ad natiuitatem uita quaesita est, et uita quae natiuitatem sumit ex uita

necesse est per naturae unitatem et perfectae adque inenar-

15 Mal. 5, 6.

DUC

ERN

23.1016 $8:

251025. 26.

SSD'RIEBIZETB EG ONSEZ

8 diuidere] diuideret C, uideret L*

“ta VTT -"et»CL*' neque l/,nequeex G

^ est uita G 1 EcNP*?KYZ,-rmiotibus dispatribus C L*

YZ 14dut]jet N et!» B quilquia] 18 eo?] eum K

natiuitati]-tatis

O/ Y —— 9 naturam]

.deo]-- patre C L^ dei] 4- Bli C LS 10 adque] inanimis] inanimes D, inanibus T B G* O J, inamis / Gc qui) BOCJ

E*

est? G* infirmibus] -rmis 12qui?] + christus V/ — 13disparibus]

formabilis] conformabilis LC, confirmabilis T, formalis

et!?PK — 14[i5etquoduita...spiritussit? N — 15 ^ 16partibus] partium E* necfit] nesit C L*, et fit T perfectum] + et OC 20 aeterna naturae] aeternae

naturae CL E N, naturae aeternae OJ YZ 21 est?) EN quod» T suae] + et Gc 23 + me misit LL T — uiuens]uiuus CL* pater] + per T — per] propter EN TGc — 24 dehinc] dehin P, dein K*, deinde OJ 25 habet pater DCL V TY, ^ pater habt ENPKBGOJZy se] semetipso CLTBu sic) O 7 deditetfilio E 25/26 — habete uitam DCL 26 semetipso] + habere LC exlet D — 27 natiuitatis] -tates G* 28 sine] si K*, siue B 29ex!» O*J, 40€ nec] ne T* — 30ex]etK

CAP. 27-28

295

randae natiuitatis sacramentum, ut et in uiuente uiuat et in

se habeat uita uiuentem. 28. Admonuisse nos in exordio sermonis nostri meminimus, humanas conparationes diuinis non satisfacere exemplis, tamen pro parte intellegentiae nostrae sensum formis corporalibus erudiri. Humanae natiuitatis conscientiam An

consulo, utrum non intra patres maneat origo nascentium. Nam tametsi elementa illa inanima ac turpia quibus nascendi causae inchoantur in hominem alterum effluant, naturae tamen uirtute intra se inuicem manent : dum et per datam naturae eiusdem originem nascentem sequitur ille qui gignit, et per acceptam natiuitatem, cuius uirtus etsi deriuetur non tamen auferatur, in gignente se manet ille qui nascitur. Et hoc quidem tantum ad humanae natiuitatis intellegentiam commemoratum a nobis sit, non etiam ad perfectum in unigenito Deo natiuitatis exemplum: quia naturae huma-

1j

nae infirmitas ex disparibus conparatur et ex inanimis continetur ad uitam. Nec statim in ea quod gignitur uiuit

neque totum uiuit ex uita, cum in ea multa sint quae sine naturae suae sensu, cum

excreuerint, desecentur.

In Deo

uero totum quod est uiuit. Deus enim uita est et ex uita non 28, 1 cf. supra I, 19; IV, 2.

DUCI HNEONPKWEIBOGOJIJYZ

32 wu»

O*JI

uiuente]

-ntem

OYZ

?2ENV B* G*? Y Z, uitam LePK TBeGeOc Ju

.

331 uità uiuentem] -nte

ADCLX C L*?

4 sensum] sensu / 3 pro) N 28, 2 conparationes] -nis C L* corporalibus] comparabilibus E O J Y Z, + exemplo subiecimus unde similitunatiuitatis] + et erudiri]-dire T — humanae] + igitur OC do posset N 5patres] patris TO J, + substantiam OC, + naturam / — 6 tametsi] EN ac] inanima]inania ECT,inanimata] etsi T — elementa] dementia P* K hominem] -ne T 7 inchoantur] -atur E* quibus] a quibus D et B effluant] et fluant L* —— 7/8 naturae t. uirtute D C L E N PK, per naturam t. uirtutem T7, per naturae t. uirtute T*, per naturae t. uirtutem Te BG OJYZ datam DCLENPKYZ, datama manent] maneant G* 8se> EZ se V/Be GO J, datase B*, datumaseT

9 originem] + tamen LCE, + natum

per acceptam] 10per» D gignit] genuit |” nascentem]-nte D N deriuetur] deridebitur C, etsi» OJ praeceptam C, per acceptum L* deridetur L* ^ 11auferatur]auferetur D,auferturu ^ gignente]-tem L. — se] gignente se manet] gignentes emanet EX, corr. EC, gignente si si OJYZ 13 commemora12/14 intellegentiam ... deo natiuitatis? N° ^. emanet Ecv1 tum]-ratussum L*!,-rato O* — inb P*O] — 14 exemplum]-plo D ^ 15et] inanimis]-mes D, animis K* TX] — 16ad uitam] -pras.2Ke,J-necO,ut] 16/17 uiuit neque totum? G* uiuit] uiuet E* N ealeo E a uita J excreuerint]-rit sintsunt T — 18sensu]-um T 17exuita]etuitae E 19 et» E*.N in]id K cernuntur se de C, desecuntur desecentur] T*! (TEN

PL 224

296

HILARI LIBER VII

potest quicquam esse nisi uiuum. Neque ex deriuatione sed

20

ex uirtute natiuitas est. Ac sic dum totum quod est uiuit, et

dum totum quod ex eo nascitur uirtus est, habet natiuitatem, non habet demutationem, 2

^

et inpertit profectum, nec

amittit naturam: dum et natiuitatem quam dedit per indiscretae naturae similitudinem sequitur, et natiuitas eam quae uiuens ex uiuente est naturam nascendo non deserit.

29. Adfert autem pro parte fidei huius significationem

ignis in se ignem habens et in igni ignis manens. Nam cum sit in eo splendor luminis, naturae calor, uirtus urendi, mobilitas aestuandi, totum tamen ignis est, et haec uniuersa una

natura est. Habet quidem ex infirmitate, quod per materiam subsistit ac uiuit et cum ea per quam uixerat deficit. Sed hoc quod inconparabile Dei est ex conparationum parte cognoscimus, ut non incredibile in Deum sit, quod pro parte aliqua ‘in terrenis repperiatur elementis. Quaero itaque nunc, utrum diuisio ac separatio sit, cum ignis ex igni est. Aut numquid absciditur natura ne maneat aut non sequitur natura ne insit, cum accenso lumine ex lumine per quendam quasi natiuitatis profectum naturae nulla desectio sit et tamen sit lumen ex lumine ? Aut numquid hoc non manet in eo quod ex sese sine desectione subsistit ? Aut hoc non inest

A

in eo unde non recisum est, sed cum unitate substantiae naturalis exiuit ? Et quaero anne non unum sint, cum lumen

D OIENePK

VWILIBsGOIN

20 quicquam] aliud C L*, quicquid K* C L*, diriuatione G* Z 21 ex] et O*

est?» P* ^ uiuit] uiuet E* totum» D

et? OC

22 quod] quo N

— et? N eo] deo T

— 24 amittit] adm- E* P* K* B

quae] eamque CL

nisiuiuum} O*! Sic| sic C IL. K*

26 uiuens] uens /E*

diribatione dum»? EN

21/22 quod est uiuit et dum 23 demutationem] -ne P

^ et dum O]

25/26 eam

deserit] -ret O*

29, 2ignem]igni T . etinigneignis manens? E*

X in?) CL*NYZ

igni] igne LL Ec Oc J, 5N° ignis?]ignes CL* — 4et» G* 5 quidem] qui.uen D*,tamen C L* infirmitate]-tatem L*N —— materiam] mariam D* 6 subsistit] -tat B uiuit] uiuat B uixerat] -rit B — hoc» L* 7 inconparabile] incorporabile C LLO*! Y Z, incorabile G* rest dei CL ex conparationum parte] ex conparationem partem T*, ex conparatione partem TC, comparatione ex parte H 8 incredibile] cred- K* inp Z* deum]deou quod]si] pro» K* 9/10 = utrum nunc CL* — 10 ac] aut |” Ge vl, an B igni] igne CLENPKTCBO Ju, inde T* 11 absciditur natura ne maneat aut» C L* 12 ne» O* lumine!] -na K*! quendam] quandam C L*, quodam B — 12/14 per quendam ... ex lumine? IN 13 desectio] disectio L*, dissectio E Z, defectio OJ et} G* 14 lumine] + pet quendam ... ex lumine T (dg ex /. 12-19) — hoc? NP K, hic T 15 desectione] dis- L*, defect- O /Y —— subsistit] stat CLCOJ — inest] sic KC 5. corr., est OJYZ 16 recisum] recessum O7 Y Z

PI? 225

CAP. 28-31

297

ex lumine nec diuisione separabile sit nec genere naturae? 30. Et haec, ut dixi, ad intellegentiam fidei tantum conpa-

rata sint, non etiam ad Dei dignitatem: ut nos potius intellegentiam inuisibilium ex corporalibus sumeremus, non utique ut aliquod naturae Dei satisfaceret conparationis exemplum, — cum dignum et iustum esset testanti de se Deo credere. Sed quia simpliciorum fidem furor hereticus turbaret, ut id de Deo credi non oporteret quod difficile nisi per corpoream conparationem posset intellegi, idcirco — secundum illud iam etiam superius memoratum a nobis Domini dictum : Quod de carne nascitur caro est, quod autem de Spiritu spiritus est, quia Deus Spiritus est — utile existimauimus haec pro parte inserere conparationis exempla, ne mentiri de professione sua existimaretur, cum diuinae nobis professionis intellegentiam ex aliquo naturalia creaturarum exempla 1j

praestarent.

31. Igitur ex uiuente uiuens Dei Filius et ex Deo Deus, et naturae inseparabilis adque indissimilis unitatem et sacramentum natiuitatis ostendens, ait: Ego et Pater wnwm sumus. Et quia calumnia dicti tamquam insolentis existeret, ut conscientiam potius naturae demonstraret in dicto,

30, 1 cf. supra VII, 28.

10 Io. 5, 6; cf. supra VII, 14, 18.

31 310-1030:

DOLEN

PK

"LTB

18 separabile] -bilis O*]

"GOJYZ sit] est C L*

nec?] sed D

potius] + ad PIRE 2nos]non PFK*O*YZ,) Ke] 30, 1utJutiCt N ^ 4utique] us corporabilib Z, Y J O G E us comparabilib 3 corporalibus] 5esset] esse E, set naturae]-raes/ E etiam C L* — aliquod]-quid L* T 6 credere] — deodeseZ testanti] -nte L*, -ntur E — de]id E N difficile] hereticus]-cos CL* — 7 id» OC fidem]quidem T cre/ K*1 9 illud] 4- ut 8 posset] posse C L*, possit Lc E N GFO* JY Z em T* nobis] + est D memoratum] commem- CL etiam] et B ies quod?|+deL* — 11 esti» CL* 10dictum] +esse] domini? K* existimauimus] quia deus spisitus est? N quia] quoniam CL 12conparationis]-nes P* ^ mentiri]-re G* — 13 existimare-mabimus T 14intellegentiam] nobis? B tur]extimar- G*, estimar-/ /— cum] dum D creaturarum] 4J ac -rali G*, N -rali naturalia] —— T aliquo]-qua -tia T aliquomodo V GO* JY Z 2 et?] + ex Le etl] est L* 31, 1 uiuente] + deo patre C LZ pet] eis 12: 0 3 indissimilis] diss- P*naturae] -ra T ^ adque]aque L* 5 4insolentis] in K*1, -lentae OX, -lenti OC, -lentiae / pater] patrem L* + in dicto demonstraret conscientiam] conspicientiam IN, conscienti O* €L

PL 226

298

IO

HILARI LIBER VII

subiecit: Dicitis quia blasfemaui, quoniam dixi : Filius Dei sum, unitatem naturae ex natiuitate esse contestans. Aduero ut natiuitatis fidem professio absoluta firmaret, nec naturae tamen adferret natiuitas professa discidium, hanc totius responsionis suae tenuit absolutionem: Operibus credite, quoniam Pater in me et ego in Patre. oe Quid hic non naturale ac proprium sub sacramento natiuitatis ostensum est ? Insunt sibi inuicem, dum non est nisi ex Patre natiuitas, dum in Deum alterum natura uel exterior uel dissimilis non subsistit, dum Deus ex Deo manens non est

aliunde quod Deus est. Infers duos, si occasio patet, fidei ecclesiae deos, aut solitarium Deum uel falsa saltem mentire

ratione. Filium, si potes, a Patre absque natiuitatis tantum confessa ueritate discerne. Filius in Patre est et in Filio 20

Pater, non per transfusionem refusionemque mutuam, per uiuentis naturae perfectam natiuitatem. Ita in Patre et Deo Filio neque duos connominabis deos, unum uterque sunt; neque singularem praedicabis,

sed Deo quia quia

uterque non unus est.

2j

30

Non habet igitur fides apostolica duos deos, quia nec duos patres habeat nec duos filios. Confitendo Patrem confessa Filium est ; credens in Filium credidit et in Patrem: quia et nomen Patris habet in se Fili nomen. Non enim nisi per Filium Pater est, et significatio Fili demonstratio Patris est : quia non nisi ex Patre sit Filius. In unius itaque confessione 6 Io. 10, 36.

D'CPENSPRR

10 Io. 1o, 58.

SALE RGO NIEEZ

6 subiecit] adiecit C L*, subicit et E, subiciet IN

dicitis] dictis LX, dicites

G*

quia] quoniam CL.B* quoniam] quia B* ^ 7 naturae] + nonnisi / contestans] constans T 8 natiuitatis] unitatis E*, natiuitates G* — 8/9 nec naturae] necturae K — 9 adferret] afferet E* natiuitas] -tatis K* O* Y, natiuitatis professio / discidium] dissidium y hanc] hac E* K* 10 totius] potius /GYZ 12 non > C L* 14 ind E natura] -rae ju exterior] -rioris Di 15 subsistit] -tat B — 15/16 — aliunde est Z 16 infers

DCL E* NPKTG*, infer

EeBGeOJYZy

— 17 deos] duos CL*

salim DCL EPKG*YZ saltem mentire] saltim metire D, saltime tire C l18ratione]-nem DC L* V* T — potes]potest E* apatre> K* 19 discerne] -nere KT — 20 pater] patre L* transfusionem refusionemque] transfusionemque T — mutuam]unam G* 21ita]--et C L* 22et] +in LePKIBu. neque] ne. C.L* connominabis D C N V/G Y, cognomLPKBOJZ,

connominabimus

E, connominabilis

T*, connominabiles

T°,

connumetabisu + deoscognom. B quia] +inZ 23 singularem]-re L* praedicabis] -bimus Ec —— 25 duos?] + filios E* 26 habeat] habet T G Oc, habebat Z* 27 credidit] credit LeP K eti» DP* in?» K

et?» CK L*

28patris) K*

et CLCEPKTGOJY, itque C, idque L*

$e]+etZ*

est DL*VBZ,et

N

+nomenfiliiZ est?» P*K

29est!

30 itaque]

CAP. 31-32

299

non unus est, dum et Patrem consummat Filius et Fili ex Patre natiuitas est. Non demutatur autem per natiuitatem natura, ne secundum similitudinem generis sui eadem sit. Eadem autem ita est, ut per natiuitatem et generationem uterque potius unum confitendus sit esse, non unus.

32. Duositaque praedicet deos, qui potest unum praedicare sine uno. Aut singularem Deum doceat, qui possit negare unum uni per naturae uirtutem et per sacramentum genera- P227

tionis et natiuitatis non inesse. Naturam quoque diuersam deputet ad utrumque, qui nesciat Patrem et Filium quod unum sint praedicatos. Deleant heretici euangelicam Fili de se professionem : Ego in Patre et Pater in me, ut possint uel duos deos praedicare uel solum. Non sunt naturarum significationes in naturae unius proprietate. Nec duos deos IO

1j

Dei ex Deo ueritas perficit, nec singularem Deum Dei patitur natiuitas, nec non unum sunt qui inuicem sunt. Inuicem autem sunt, cum unus ex uno est : quia neque unus uni aliud

per generationem quam quod suum est dedit, neque unus ab uno aliud per natiuitatem obtinet quam unius. Apostolica igitur fides siue Patrem praedicabit, praedicabit Deum unum, siue Filium confitebitur, confitebitur Deum

unum: quia et eadem adque indissimilis Dei natura sit in utroque, et quod dum et Pater Deus et Filius Deus est et 327 TO9h4, 16;

DCLEEN

PK

VTB"cOJIJYZ

CL 31unus]unius L E* N T* — fili]filius N — 32 — autem demutatur 34et» L* — 35 eademsit) G* 33 natura]-rae G* — ne] non N confitendus] -ndum L* ^ unus]solus CL + praedicare unum B unum? N 32, 1 deos] deus CL* — qui» T possit] posset L* — 3unum uni per] uitam unit DO 2singularem] -re diuersam] -samque inesse]esse K — naturam]-ra EC A4non) Ee N praedi4/5 diuersam deputetad utrumque? E — 6sint] sunt L WG*? 7 ego in patre et pater in me] ego et pater unum catos]-catus E*,-cari EC sumus C, ego et patrem (L^: pater) unum sumus L*, Lem&: ego in patre et deum? E . patitur] 10 perficit] proficit E, perficiet O J pater in me quiinuicem!] qui in sunt qui inuicem!» E* partitur B* — 11sunt!? B inuicem? D Le PK BY Z, in inuicem inuicem GO J, quin inuicem T! 12cum]cmO* . unus]unum L* — cumunus ... CL*ENVTGO] unus uni > E*,cumunusexunoestquianequeunumsunt EC — unus?] + est if 12/13 neque unus ... dedit neque? CL* —— 14 unius] unus uni]in N praedicapraedicabit!] -cauit C L* PFK TB 15igitur]itur E* G*O] confi16 unum» OC bit? D ^ GeZ, -cauit CLPKTB, 9ENG*OJY confitebitur?] -tetur CL, » EN T G* J | 17quia]qui tebitur!] + deum Oe est]sit TD B! | ett» G*- « 18/19 18ett)LCEN adque]et Z K* et? unum sit] ut unum sint T

300 20

HILARI LIBER VII

unum sit significat.

naturae nomen utriusque, unus utrumque Nam ex Deo Deus uel in Deo Deus nec deos duos

perficit, cum unus ex uno in natura et nomine maneat unius ;

nec in solitarium Deum deficit, cum unus et unus in significatione non solus sit. 33. Non incertam aut dubiam Dominus tanti sacramenti

1$

doctrinam reliquit nec nos in ambiguae intellegentiae deseruit errore. Et audiamus eum omnem fidei huius cognitionem apostolis reuelantem. Ait enim : Ego sum uia et ueritas et uita. Nemo uenit ad Patrem nisi ber me. Si scitis me, et Patrem meum scilis, et amodo scietis eum et widistis eum. Ait ill Philibbus: Domine, ostende nobis Patrem et sufficit nobis. Dicit ei Iesus : Tanto tempore uobiscum sum, et non nostis me, Philippe? Qui me uidit, uidit et Patrem. Quomodo tu dicis : Ostende nobis Patrem ? Non credis mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me est ? Verba quae ego loquor uobis non a me loquor, sed Pater qui in me manet ipse facit opera sua. Credite mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me. Sin autem, uel propter opera ipsa credite. Non nos in erratica adque in inuia deducit ille qui uia est, neque inludit per falsa qui ueritas est, neque in mortis relinquit errore qui uita est. Et quia haec benigna ad salutem nostram dispensationis suae nomina ipse constituit, ut nos

33, 4 Io. 14, 6-12.

DICRHISENNEFPERNTATIPM

19 utriusque]

+

GONE

et GC

unus]

unum

PKTGOCJYZ,

» EO*

utrumque» E 20 nec] + in E* deos duos] duos C, ^ duos deos LENOJYZ 21 natura et] naturae in C L*, naturae T G*1, GC V1 : naturae unius] unus Y* Z, + nec solitarium deum deficit, cum unus ex uno in natura

et nomine maneat unius K* (4g) 22 in!) CP*K deficit] perficit Le unus!| unius L* significatione] -nem O 23 non) N*! solus] solum E*

sit] est

C L*

33, 1 dubiam) O*,indubiam Y ^ 2 - reliquit doctrinam B reliquit] 4namZ in»Z* J3errore]-cremO* — etjutL* 4sum? N et? NB 5 nemo] + enim PK et» L* P* 6scitis] scietis L^ — scietis] scitis DCL*EB uidistis] uidetis T — 8ei]eis P ^ nostis] cognouistis EN O J, nouistis P K, nosti V/ 9 me uidit] me uidet Ge, + uidet me O J, uidit me y uidit?] uidet GO] et? B 10 nobis] uobis N mihi» DEZ

quoniam] quia EJ ego] + sum B dieser p 13 ego» Z patre] pater L* — in?]i L* — me] -- est CL sin]si G* 14ipsa) CL* 15nos]uosZ in?» CKT* inuia]inuida CL*? T*? deducit] cet / — qui] quia DB*? — 16 qui» L* in» CL* . 17 relinquit LeENKeVBGOJY, reliquit DCL*PK* TZ errore] -rem B qui] quia T et») N° benigna]-gne YZ 18 ipse] ipsa L*K

PL 228

CAP. 32-35 20

2

E

30I

tamquam uia in ueritatem deduceret et ueritas constitueret in uita, cognoscendum est, quod illud obtinendae uitae sacramentum esse demonstret. Nemo uenit ad Patrem misi per me. Iter ad Patrem per Filium est. Et quaerendum est utrum hoc per doctrinae admonitionem an per naturae fidem sit, quia uideri possimus per doctrinam Fili potius ad Patrem, quam per confessionem paternae in eo diuinitatis uenire. Intellegentiae igitur sensum in consequentibus requiramus. Non enim fides ex arbitrio nostro, sed ex dictorum

est ineunda uirtutibus. 34. Nam hoc sequitur : 57 scitis me, et Patrem mewm scitis. Homo Iesus Christus cernitur. Et quomodo si ipse cognitus sit, erit cognitus Pater, cum naturae suae, id est hominis ^

in eo, habitum apostoli recognoscant, et liber a corporali Deus.carne non in hac corporalis carnis infirmitate noscendus sit ? Sed in sacramento adsumpti corporis diuinitatis paternae naturam in se Dominus confirmans, hunc ordinem

tenuit :S? scitis me, et Patrem meum scitis, et amodo scietis eum et uidistis eum. Tempus uisionis separauit a tempore cognitionis. Nam quem cognoscendum ait, eundem iam dixit et uisum, ut naturae iam pridem in se conspectae scientiam ex tempore nunc huius reuelationis acciperent. 35. Sed commouit apostolum Philippum nouitas dictorum.

21 Io. 14, 6.

34-1 T0.«14, 7-

D'CbE

NMKU

9 Io. 14, 7.

V DBUrGOJaZ

19uia]in uia l/ — ^ inuia ueritate B* ^ ueritatem] -tate TBG — et] ut etN constitueret]-retur |” — 20cognoscendum]conscium D —— quod] et quod O/ obtinendae]-ndaest N —— 21 demonstret] -straret IN G* O*, -strat T,-strarit GCOC]JYZ — nemo]nonE 23doctrinae]-nam L* ^24 uideri] -re T — possimus D V, possumus CLENPKBGOJYZpy,posumT 25

= perquam L*

28est) E*N

+ ineunda uirtutibus est B

34, 3 — christusiesus LZ 3/4 si ipse cognitus sit] ipse cognitus cum sit CL? 4 cum) T . hominis] -nes L* 5 eo] eius B corporali] -lis T*P*?K*,-libus Te 5/6corporali….inhac) N ^ 6in» L* hac]ac L*, hoc K* noscendus] nasc- CL 7 sed] + id Le T B adsumpti »C in se] se E*, ipse 8 naturam] -ra T, -rae G* Z, naturae naturam O*?/ 9 tenuit] tendit E IN — scitis?] confirmans] -ma B*, -mas O* UA 10 separauit] -rabit T — a» L* DC L* ENB scietis] scitis scietis LC MIA 11 nam quem]namque T ^ aiteundem? P*K — iam]- et T, > ID CT — ex]et T — nunc] s ut]et DCL* EN V G*O* — 13scientiam]-tiae BC p. corr. acciperent] -ret 7 35, 1 dictorum] doct- T*

302

HILARI LIBER VII

Homo cernitur, Dei se Filium confitetur ; cognito se cognoscendum Patrem fatetur; Patrem uisum esse dicit, et per id ^

cognoscendum esse quia uisus sit. Humani istud animi infirmitas non capit nec fidem sumit tam diuersarum rerum professio : ut qui tunc uisus sit, nunc cognoscendus sit, cum uidisse cognitio sit; ut si Filius cognitus sit, et Pater cognitus sit, cum cognitionem Fili ipse secundum hominem

IO

corporalis et uisus et tactus ingesserit, cognitionem autem ex eo Patris ipsa illa differens ab eo conspecti hominis natura non praestet, et frequenter Filius Patrem a nemine uisum

[s] ^

20

esse testatus sit. à Prorupit igitur apostolica familiaritate et constantia Dominum interrogans: Domine, ostende nobis Patrem, et sufficit nobis. Non fides nunc periclitatur, sed ignorationis hic error est. Visum enim iam et amodo cognoscendum Dominus Patrem dixerat, sed uisum esse apostolus non intellexerat. Denique non uisum negauit, sed ostendi sibi rogauit. Neque ostensionem ueluti corporalis contemplationis desiderauit, sed demonstrationem

intellegendi eius qui

uisus est postulauit. Filium enim in habitu hominis uiderat, sed quomodo per id Patrem uiderit nescit. Nam ad id quod dixerat:

Domine,

ostende

nobis Patrem,

ut ostensio

illa

intellegendi potius esset demonstratio quam uidendi, subie-

pbi

DAC

ct Mir,

EN

PAK.

275 10263146:

TER

14 Io. 14, 8.

23 Io. 14, 8.

2G5OUAY

2 dei] deus EN . cognoscendum] cognitum CL 3 fatetur] dicit CL ^ esse uisum C L, uisum se uisum esse O, uisum se uiso esse / dicit] fatetur CL id] + quod T, + se YZ 4esse] esset T sit| est CL*Z 5nec]sed CL* diuersarum] -rsa B, -rsorum Y 6 professio] -ssiones lV/ cognoscendus] -ndos G* ^ 7uidisse]-sset C L* ^ cognitio] -tionis G

si» G

cognitus] -tos G*

cognitionem] -ne D etactus

fili] -- dei B

C L* P K* T, et factus EIN

7/8 et pater cognitus sit? N 9 corporalis] incorp- Z ingesserit] incesserit

8

et tactus]

D N, sit C L*

cognitionem] -ne D 11 praestet et] praestat ut P K 12 sit] est CL*ENG 13 prorupit] -mpit L* familiaritate] -ritas O/ Y Z constantia] constanter

P K, conscientia

YZ

14 dominum»

C, deum

L*?PK,domino O* / interrogans] + philippus LCPKTBu — 15non] + enim B nunc fidis nunc/ E, = nunc fides non iN 16 iam» K* cognoscendum] + esse LCE N 17dominus]-num B sed]seT 18 uisum] + esse E*, inuisum OYZ negauit] negabit P* 19 rogauit] rogabit P* 20 desiderauit] -rabit Ec T sed) EN eius] sc O* ?, eum Oc 21in habitu] habitum C L*, in habitum L* uiderat]-ratis D 22 uiderit] uideri D, uiderat N, uideret T — id?» u 23ostensio]-nsi P* — 24 intellegendi»C L*, -nda O* + demonstratioesset CI, ^ subiecit] + enim EN

PL 229

CAP. 35-36 2j

30

303

cit: et sufficit nobis. Non adempta est fides dicto, sed cognoscendi demonstratio est postulata, quae sufficeret ad fidem dicti: quia per Domini professionem auctoritas esset non incerta credendi. Hinc autem ostendendi Patris petitio orta est, quia dictus esset uisus esse et per hoc noscendus esse, quia uisus sit. Nec inpudens erat, ostensionem eius qui uisus est postulare. 36. Dominus itaque dictis Philippi haec reddidit: Tanto tempore uobiscum sum, et non nostis me, Philippe? Arguit

apostoli in cognoscendo se ignorationem, quia superius se cognito Patrem quoque cognitum esse dixisset. Sed quid illud est quod quaeritur se tanto tempore cognitum non

fuisse ? Scilicet quia se cognito paternae in se naturae esset

PL 230

intellegenda diuinitas. Cum enim ea quae gereret propria Deo.essent,

—

calcare undas,

iubere uentis, inintellecta :

demutatione uini incrementoque panium cum gestorum fide gerere, fugare daemonas, morbos depellere, damna corporum rependere, emendare uitia natiuitatis, peccata dimitte-

re, uitam mortuis reddere ; et haec agere carnalem et Dei se Filium inter ista profitentem, — hinc quaerellae omnis orta

25 Io. 14, 8. 36, 1 Io. 14, 9.

DGISEN

SBEK

8 c&rMtox4:12 35518, 265: 10:*23:9:

9 cf. Mt. 14, 19.

SPYBB*sG'O AY

25 adempta] adepta P* K — 26 sufficeret] -cere D — 27 quia] qui domini] -num D 28 ostendendi] ostendi L V/T 29 dictus] CU, tG Oo. esset] est et G uisus] uisum C L* esse» noscendus] -ndum C L* 30 esse] esset L* inpudens] inprudostensionem] -ne V/ — qui] quia/ 31 postulare] -laret T

DC L* -tum PKV C L*

36, 1 itaque] autem C L* dictis] dicti C haec reddidit] haecredidit L*, » Le, haec credidit E* N K G*, respondit B 2 sum» J nostis]

cognouisti E, cognouistis N, nosti TOC — 3se!» E ignorationem]-tione T 5 queritur LBOJ Yu se» L* non) J* — 7 intellegenda] -ndi E* diuinitas] natiuitas TB —— enim» O€ p. ras. — gereret] geret L* E*, ageret Et, generet T* —— 8essent]esset T — calcare] + scilicet OC — iubere] -res K*, iuuere T*

inintellecta

D C Le N Pe K V T B Ge, intellecta L* E P*OJ YZ,

inintellectam G* 9 demutatione] commutationem G*, commutatione GC incrementoque] incremento aeque T, incremento quoque G panium DCLE*PWVG*OY,panum E. NKTBG*]Zy cum gestorum] congestoNPKYZ — 10gerere] gereret DE T,» B — fufide]J-om run CL*PKZ gare]-ret T — d(a)emonas]-nes LcB] Y Z — depellere]-ret T, pellere K* — 12 et!) O*, sed Oc uitam mortuis reddere? C L*, ^ mortuis uitam reddere Y Z 13 profitentem] -teri OC, + nouum dei] domini E agere] gerere |” quaerellae D C L* EN V BGO* Z, quaerelae PK, erat hominibus Oc querelae Lc Oc J Y u, quaerellis T — omnis] omnes D

304 1j

A

I ^

20

HILARI LIBER VII

conquaestio est, quod in sacramento natiuitatis humanae gessisse haec in homine adsumpto Dei non intellecta natura egt

37. Et idcirco arguens cur cum haec tanto tempore gereret agnitus non fuisset, postulantibus ut sibi Patrem ostenderet ait : Qui me uidit, uidit et Patrem. Non hic ille nunc contemplationem corpoream et uisum oculorum carnalium significat, sed eorum de quibus dixerat: Nonne uos dicitis, quoniam adhuc quattuor menses sunt, et messis uenit ? Ecce dico uobis : Leuate oculos uestros et aspicite regiones, quia albae sunt ad messem. Nec tempus patitur nec albentium ad messem regionum significatio permittit, aliquid hic terrenum et corporeum intellegi. Sed ad perfectorum fructuum beatitudinem contuendam intellegentiae iussit oculos eleuari, ut nunc dicens : Qui me uidit, uidit et Patrem. Non enim hoc quod ex partu uirginis carnale est ad contemplandam in eo Dei formam et imaginem proficit, neque ad incorporalis Dei naturam uidendam adsumpti hominis species in exemplo est. Sed agnitus in eo Deus est, si quibus tamen ipse agnitus est, ex uirtute naturae. Et intellectus Deus Filius id praestat, ut intellectus et Pater sit, dum ita imago est, ut non differat genere, sed significet auctorem. Imagines enim ceterae ex diuersis aut metallis aut fucis aut generibus aut artibus reddunt eorum species quorum sunt imagines institutae, sed numquid ut imagines uerae sint exaequari possunt inanima uiuentibus et uel picta uel 27523: 10314519:

I) GJE EINOS D'K

Ld CoU

AMI

14 quod] + cum /

LeEO]JYZ,gessetit

B

IN e

12 Io. 14, 9.

BRRGIOUEXEZ ^

humanae natiuitatis Z

in» N

15 gessisse] -isset

^ adsumpto]asumptio C

— 15/16 — non

est intellecta natura T B

37, 1 cur cum] circum E* G*, curdum PK . gereret] ageret V/BJ, egerit T 2 fuisset] + et P*?K sibi] si K* 3 uidit] uidet / — nunc) G*OJYu 6 menses] -sis CL* messis] -sses P* 7 leuate] adleu- D, eleu- LC et aspicite] resp- T — quia] quoniam CL 9 regionum] -nem I p* permittit] adm- T'B 10 fructuum] -tum T 11 intellegentiae iussit] intellegentia eius sit N B Y, intellegentia eis sit G*, intellegentiae sit Z eleuari] -te L* 12ut]et/ uidit!]uidet / — uidit?» / 13hoclin hoc E* NOY partu] -te G* carnale] -li O contemplandam] -ndum EN,conplandam O* 14proficit]-fecit T ad]exL* — 15dei] domini E naturam]-ra T 16est?|et E 17 deus] dei CL* NBGJZ 17/18 deus ... intellectus» P* 19 non) J* auctorem] -ritatem / Y Z 20 imagines]-nis PF K* fucis ENGOC]JZ,sucisDCLPKVTBO*Y 21 autgeneribus) N° artibus]part- PK — 23sint]sunt CL*] — exaequari] et aeq- T — inanima YZ etuell} K* picta] ficta B uel?] et uel N

PP21

CAP. 36-38

305

sculpta uel fusa natiuis ? Filius autem Patri non secundum 2

nn

haec imago est, quia uiuentis uiuens imago est; et ex eo natus non habet naturae diuersitatem ; et 1n nullo diuersus

tenet naturae eius ex qua non diuersus est potestatem. Quod ergo imago est eo proficit, ut Patrem Deum unigeniti Dei significet natiuitas, significet autem ut forma ipse et "ago 30

^

inwisibilis Dei. Et per hoc non amittit naturae unitam

similitudinem, quia nec careat uirtutem naturae. 38. Et hinc illud est: T'anto tempore uobiscum sum, et non nostis me, Philippe? Qui me uidit, uidit et Patrem. Quomodo tu dicis : Ostende nobis Patrem? Non creditis miht, quoniam ego in Patre et Pater in me est? Non relictus est hominum eloquiis de Dei rebus alius praeterquam Dei sermo. Omnia reliqua et arta et conclusa et inpedita sunt et obscura. Si quis aliis uerbis demonstrare hoc quam quibus a Deo dictum est uolet, aut ipse non intellegit, aut legentibus non intellegendum relinquit. Dominus dixit, cum rogaretur ut ostenderet Patrem :Qui me uidit, uidit et Patrem.

Hoc demutare Antechristi est, hoc negare Iudaei

est, hoc nescire gentilis est. Sed forte intellegentiae sensus in crimine sit. Sit in fide nostra uitium, si in dictis Dei resedit 25:

21Cor4 4: (Col 15 155

38, 2 Io. 14, 9-10.

DGIEN

PK

29.003 12905:

11 Io. 14, 9.

WLIBOCGOJIYZ

24 uelfusa) J

natiuis]-uitas T ^ patri]-ris

EKTYZ

25 quia …

imagoest?? E uiuens) N,etuiuensZ ^ etjut N — 26diuersus] + est de -rsos G* 27tenet]tene T est]sit L* potestatem]-tate T — 28ergo] 30 amittit ipse] ipsa L 29 natiuitas significet?) P* autem CL

unitam] NV/BGOJYZ DCE P* Kc, ammittit L, admittit P* K* T, amittat careat] nec) K*,neG*! natiuitas L^ /nras.6,-tatem E — 31quia]qui O9 DE* NPeKcBOJYZy uirtutem C L Ec P* K* V T G*, uirtute caret N° nostis] cognouisti P, cognouistis K, 38, 2 est] + quod dictum est EN + DPKV/Oyp,uidetme/ ^ uidit?) L*,uidet/] nostiOc — 3- uidit!me 4creditis] credis EN —— quoniam D C L, quod VTB, etpatrem uidit PK 6 est? L* est) VB ENPKGOJYZy . 5patre] -em CL* qua 7 praeterquam] sic PC p. ras., alius]aliis T eloquiis] -quis C,-quus B et») N — conclusaet?]-clusae G*! — 8 = quampraeter / — etarta? O* demonstrare] aliis uerbis] alis uerbis C LX, alii superbis T*, aliis superbis TC

-raret T

= hoc demonstrare

uolet aut] YZ DGL*ENPK CL*ENPKG*O*, qui me … patrem» antic(h)risti CL* P* DI*?2;si Le

CL

9 + dictum a deo est G, dictum est a deo

intellegit Le V TBGOJ/YZ, -get uoleat ut T 10 relinquit LeVTBG/JYZ, reliquit D, relinquet et» C — 11/12 11 patrem] patere P*— relinquat O* DLe ENPeKVTBG*OJYZ, 12 antec(hyristi L* sit?]s 14crimine] -men B negare] deneg-Z G*

306

HILARI LIBER VII

15 obscuritas. Nam nec solitarium sermo significat, et indiffe-

20

2

A

rentem tamen naturam professio docet. Visum enim in Filio et Patrem, nec singularis potest esse nec disparis, quia per hunc ille uisus, neque non unum sunt in sacramenti professione neque unus. Et quaero, quid significasse in eo Dominus credetur cum dicit : Qui me uidit, uidit et Patrem. Non tenes unionem, ubi per coniunctionem ipsam paterni nominis significatur adiectio. Cum enim dicitur et Patrem, exclusa est singularis adque unici intellegentia. Et quid reliquum est, nis! per naturae unitam similitudinem Pater per Filium uisus sit? Et ne hoc incertum nobis ad fidem relinqueretur,

Dominus subiecit : Quomodo tu dicis : Ostende nobis Patrem? Quae enim ignorandi Patrem aut ostendendi ignorantibus necessitas relinquebatur, cum Pater in Filio uisus 39. Visus autem adeo est ex proprietate naturae, indifferentia adque in genere ueritatis unum sunt generans, ut hic Domini sermo sequeretur: Non quoniam ego in Patre et Pater in me? Inseparabiles

An

esset? dum ex natus et creditis, esse per

naturalem similitudinem Patrem et Filium, non possumus

uerbis aliis docere nisi Fili. Non enim hic per demutationem nominum adque specierum Filius, qui uia est et ueritas et uita est, mimis-theatralibus ludit : ut in adsumpto homine se Filium Dei nuncupet, in natura uero Deum Patrem, et unus 20 Io. 14, 9.

26 Io. 14, 9.

359, 3 To. 14, 10.

DGOLEN

ERA

ICE TO 14 6:

TER

GOJNZ

15 obscuritas] auctoritas ]

sermo]deumÆEMN

tamen» C* — 17et? LVBGO]JYZ CL,potes K . 18uisus] -- est EPK

indeferentemO*

singularis]-res G* professione]-nemC

16

potest] possit 19et? EN

20 credetur C L V B, -datur D y, -ditur ENPKTGOJYZ dicit] ait CL, dicitut OJ uidit?» L* O* 7 etpatrem uidit Y tenes] tenens IN 21 ipsam] piam D, ipsa Y Z 22 et» O* unigeniti T* ^ intellegentia et]-tiae N,-tiamet P* unitam] mun- T* per filium] in filio Oc ignorandi] -nti L* ostendendi] ostendi C LC P* filium C L*

23 unici] uni C, unice N, K* — 24nisi] + ut V/Oey 25 uisus] usus P* 27 T, ostende L* 28 filio]

39, 1adeojJadeo DCL PK* TZ ex*» PK 2indifferentia] diff- EN, -renti. O* — adque]autquae E* N Y in) K€ ueritatis]-itasZ etlex CL* 3generans]gerens D hic) EN — ^ sermodomini/ sequeretur] sequitur L/ G, sequatur / creditis] -dis L.ENOYZ 4 quoniam] quia CL/ me]|Jest CLENPK] inseparabiles] -lis K* — 6 hic] hec N, hinc PK 7 adque] ac .N specierum] speciorum L* qui] quia DLCEPKBG*O*]JYZ uia] uita T est» Oc 8 est? CL* TBy ut? C . 8/9 — filiumsedei C L,sedeifilium TB — 9patrem? L* et} pua

P12.222

CAP. 38-39 10

307

ac solus personali demutatione se nunc in alio mentiatur. Non itaque ipse solitarius nunc sibi Filius est, nunc se sibi profitetur in Patrem, et naturae nomina infert cessante

natura. Alia hic uerborum simplicitas est. Nam et Pater

pater est, et Filius filius est. Sed in his nominibus ac rebus nihil in se nouum nihil diuersum nihilque peregrinum est. Tenet enim naturae ueritas proprietatem, ut quod ex Deo est Deus sit, et nec deminutio sit natiuitas nec diuersitas, dum et Filius non in naturam externam ac dissimilem Patri 20

Deo subsistit, nec Pater alienum quid a se natiuitati unigeniti adquirens, sed uniuersa potius quae sua sunt sine damno inpertientis indulsit. Adque ita nec natura Dei caret, dum

non aliunde quam ex Deo Deus est ; nec a Deo differt, dum non aliud ipse quam Deus est : quia et natiuitas Dei consistit in Filio, nec per natiuitatem Dei amisit ex se Dei natura 25

30

quod Deus est. / Pater igitur in Filio est et Filius in Patre, Deus in Deo. Non per duplicem conuenientium generum coniunctionem ; neque per insitiuam capaciori substantiae naturam, quia per corporalem necessitatem exteriora fieri his quibus continentur interiora non possunt ; sed per natiuitatem uiuentis ex uiuente naturae: dum res non differt, dum naturam Dei non

degenerat natiuitas, dum non aliud aliquid quam in Deum ex Deo Deus nascitur, dum nihil in his nouum est nihil PL 233 alienum nihil separabile, dum in Patre et Filio credere deos 35

duos inpium est, dum Patrem et Filium singularem Deum

26'cE'TI0-10:158.: 14. 115 T7, 21.

DCLEN

PK

TB,

GOIYZ

12 profitetur] se] + nunc in illo Oc 10 personali] sc O* 2, » Oc cessante] cessednente Z — et] sic O* ?, nec OC pro.teturO ^ patrem]-reY ac] aut GO*?Y nominibus] omnibus. 14filius?> CL* K,-ntem T 17sit!> K* ^ deminutio] dim- PKBZ, 16enim]itaque J C L*/»G diuersitas] -tatis O natiuitas] -tatis / demutatio G*, diminutionis Oc 18/19 18 filius] flium E* N — externam] hexternam G*, hesternam G* -tate natiuitati] J* a]ad ^ situ + V, aliquid quid] 19 CL patri deo ^ 21inpertientis]-ntes G* — indulsit] -serit OC 20sed]siO*?,) Oe KOc 23aliud]aliunde PK — aliud 22 differt] differret C, differet L* P* K* ipse quam] amittitipse quod G* — est? V/YZ — consistit] si LC p. corr., -stat capaciori 28insitiuam] insist- K* 27conuenientium] -tiam C L* YZ T, iis 29his]is — quia]quiCL* JYZy NPKVTBGO DCLE,-cioris

Ge EN

continentur] -netur

res]-Fase Ec, --

T — 30sed) CL*

— per? O* — 31 naturae] -ra

are G.— naturam]-ra T, anatura Oc

nascitur] nosc- T non]nihilG* — 33deus? Z OJ in]e L* — et]inE — 34/35etfilio...dum patrem? P*

— 32 dum?

in» NP* + duosdeos

34 CL J

308

An

HILARI LIBER VII

praedicare sácrilegum est, dum Deum ex Deo quod in similitudine generis unum sint negare blasfemum est. 40. Ac ne dubium hoc adque ambiguum sacramentum fides euangelica susciperet, hunc doctrinae suae Dominus ordinem tenuit: Non creditis mihi, quoniam ego in Patre et Pater 1n me est ? Verba quae ego loquor uobis nom a me loquor, sed Pater qui in me manet ipse facit obera sua. Quibus, rogo, aliis in Patre et Filio naturae proprietas demonstrari quam his ipsis uerbis potuit et potest, natiuitatis tamen in omnibus significatione praelata ?Cum enim ait: Verba quae ego loquor uobis non a me loquor, non exemit personam, neque se

10

= An

Filium denegauit, nec naturam in se paternae uirtutis abscondit. Nam dum loquitur ipse, in substantia manens loquitur ;dum autem non ab se loquitur, natiuitatem in se Dei ex Deo Patre testatur: ipse inseparabilis ab eo adque indissimilis unitate naturae, quia quamuis ab eo loquatur, ipse tamen loquitur. Nam qui non a se loquitur et tamen loquitur, non potest non esse dum loquitur ; et dum non a se loquitur, ostendit non suum tantum esse quod loquitur. Subiecit enim : Sed Pater qui in me manet, ipse facit opera sua. Manere in Filio Patrem, non est singularis adque unici;

20

operari uero per Filium Patrem, non est differentis aut exteri. Sicuti non unius est, non ab se loqui quae loquatur, 40, 3 Io. 14, 10.

8 Io. 14, 10.

D'GPENSERIEIEEN

18 Io. 14, ro.

GO NNIZ

36 praedicare] -ri Y sacrilegum]-gium T€ dum deum ex deo] deum ex deo deum T, + dum ex deo deum B 37 similitudine DEN V BGJZ, -nemCLPKTOY blasfemum] -mium Le 40, 1ac]hac G* dubium] + est B adque]aque T* — Zhunc] hoc T 3 creditis V TBGOJYZ,creds DCLENPK quoniam) N, quia Z patre] -em C Le 4es?p 5 qui» L* qui in me manet] in me manens B sua) ] 6 demonstrari] -rare L* — 7 ipsis? J*! et] aut C natiuitatis] -uitas C L* omnibus] nominibus LeZ 8 enim» K* ego? PK 9 — uobisloquor! T + nonloquort?a me E exemit] eximit D Lc E, eximat IN neque] + enim PK 10 denegauit] neg- B in]inter T 11dum]cum B substantia]-tiae K*,-tiam O 12autem] enim C E*non) D*.E* N*.. -ab]ja LeN TB ^ ab se non C L* Nc

loquiturt?] loqui E

13 patre? YZ

inseparabilis] -les L*

14

indissimilis] insim- L* unitate] -tem P* quia] quam N quamuis] quamis / C L*, quambis B loquatur] loquitur L* 15 qui] quia Le non) K a]abV namquinonaseloquitur?? E* 15/16 et tamen loquitur? N° 16 non?) P* dumnon?]nondum T 17 quod] dum D 18subiecit] subicit D sua) E 20 operari] operam C L*, opera operari VO*?Y

uero» G*

loquatur] -quitur

21exteri]-ris

V

GOJ YZ

E — sicuti] secuti P*

non?» CL*

CAP. 39-41

309

neque rursum alieni ac separabilis sit, loqui per loquentem. Sed hoc eorum sacramentum est, qui unum sunt, qui uter25

30

An

15

que non aliud sunt, qui per naturae proprietatem in sese sunt : quorum haec unitas est, ut loquens non ab se loquatur, neque qui non ab se loquitur non loquatur. Et quia in se Patrem et loqui et operari docuerat, perfectae huius unitatis fidem statuit dicens: Sed Pater qui in me manet, ipse facit opera sua. Credite mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me ; sin. autem, uel propter opera ipsa credite. Pater operatur in Filio, sed et Filius opus Patris operatur. 41. Ne ergo per uirtutis efficientiam et non per naturae quae secundum natiuitatem est proprietatem Pater in Filio et operari crederetur et loqui, ait : Credite mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me. Quid est istud, rogo, Credite mihi ?Certe ad id refertur quod dictum est: Ostende mobis Patrem. Fides confirmatur ex credendi praecepto, et ea fides quae Patrem ostendi sibi poposcerat. Non enim suffecerat dixisse Qui me uidit, uidit et Patrem, nisi intellegentiam nostram eo usque protenderet, ut cum Patrem nosceremus in Filio, Filium tamen esse meminissemus in Patre, ne transfusio potius alterius in alterum existimaretur quam per generationem natiuitatemque unitas eiusdem in utroque naturae. Credi itaque sibi Dominus uult, ne torte per adsumpti hominis dispensationem fidei conscientia periclitetur. Certe

28 Io. 14, 10-12. 41, 4 Io. 14, 11.

DCLEN

PK

6 Io. 14, 8.

VIB

8 Io. 14, 9.

GOJYZ

23est? V. — qui]et Du,etquiPKTB 23/24 qui? uterque non aliud sunt? CL* — 25ut? E*N — abjaNOJYZ 26 neque qui... loquatur? PK qui]que L* non!) L* abja NO*Y* X loquitur] loquatur J 27 et loqui et operari] eloquitoperam C L*, etloquiet operam Le — loqui] me] -- est CLEN 29 patre] -emC unitatis] -tates L* loquens G* 30 — ipsa opera NT — 31 patris] patrem L* 41, 1 ne] nec L

3 natiuitatem] -tatis Le, -tate T*

CL*, = proprietatem est LC

filio] + et filius in patre

est proprietatem » CL

4 crederetur]

5 me] + est CL patre] -em C L* credite] credere C credetur P 6 ad» N istud] istut D, ut P* K*, stud /B, » Ke T, sic OC in ras. 3 po8 — sibi ostendi GOJ Y Zu refertur] -rte D, refertum est C L* suffecerat] sufficposcerat] posc- DCLX*, posceret O*, praeceperat B esse? D 11 tamen] autem C 9 uidit^;] uidet GO DMSe'E Pu GE EN CL*? et + m] generatione 12 O1? nec ne] G* D -em patre]

13 natiuitatem quae C P* K* T, natiuitaque J*, > E^ ^ unitas] + quae K* periclitetur] 15 conscientia] -tiae L*,-tiam T = eiusdem unitas L

-taretur

CLOJ

P12254

310

HILARI LIBER VII

si quid adferat ambiguitatis caro et corpus et passio, uel operibus credatur Deum in Deo esse et ex Deo Deum esse, unum eos esse, dum naturae uirtute uterque in se est et neuter sine altero est, dum et Pater nihil ex suis amittit in 2o

2 An

Filio et Filius totum sumit ex Patre quod Filius est. Non est corporalium naturarum ista condicio, ut insint sibi inuicem, ut subsistentis naturae habeant perfectam unitatem, ut manens unigeniti natiuitas a paternae diuinitatis sit inseparabilis ueritate. Vnigenito tantum istud Deo proprium est, et in sacramento uerae natiuitatis fides ista est, et spiritalis uirtutis hoc opus est, nihil differre esse et inesse ; inesse autem non aliud in alio, ut corpus in corpore, sed ita esse ac subsistere, ut in subsistente insit; ita uero

inesse, ut et ipse subsistat. Nam uterque subsistens per id 3o

non sine alio est, dum secundum generationem et natiuita-

tem subsistentis natura non alia est. Hinc enim illud est : £go et Pater unum sumus et : Qui me uidit, uidit et Patrem et : Ego in Patre et Pater in me. Quia non differt nec degenerat natiuitas, quia unius in Patre et Filio diuinitatis sacramen-

3 ^ tum

natiuitatis natura

consummat,

dum

Dei Filius non

aliud quam Deus est. Et idcirco non in deos duos unigeniti generatio deputatur, quia in Deum Filius Dei nascens, naturam in se Dei se gignentis exhibuit.

18 cf. Io. 10, 3o.

DUCI ENG

RESTE

24 c£. Io: 1, 18.

31 Io. 10, 30.

32 Io. 14, 9.10.

DCN

16 ambiguitatis] -tatem L*, -tates P* — 17etexdeo deum esse? T — ex] deCL* . 18eos]eo N uirtute] -tutem D T B, -tutis CL, -- et E est] esse E 19 amittit] amm- O* 20 quod] + si Le est» G* 21 naturararum C G*? — conditio PKOJYZqy insint] sint O* 23 ut] + enim OC ut manens»? K*, et manens K€ manens] manes O* a} G* 24 — inseparabilis sit T — ueritate] unitate CL* ^ unigenito] unito L* — deoistudZ. deo]dei T 25est»] et]si O*?,>OC — inb» CL* — natiuitatis uerae EN — fides] fidei V. — 26et!] sc O* 2, »OC est?» K differre] differt E Y Z, differet V, differre et GO J 27 inesse?) IN autem] aut N aliud] in aliud T, alius O* J, alium Oc ut] aut ENG*O*JYZ 28it!|et N subsistente] -ntem DCL*PKV 29 et? CL*PK id|--quod TG*? — 30secundum? CL* — 31hinc]hic B* 32uidit!» L*, uidet O/ ^ uidit?| uidet O] — 33 patre]-em CL* — 34 quia] dum OC p. ras. 35 natura] -ras P* K*, -rae O* 36 — duos deos ENTG 37 deputatur] -tetur PK ^ dei filius CL dei] deus G* 38 naturam] -ra T + gignentis se CL

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF. WU

MIEL

n apt

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1979/0095 [19

-

-

co

bi

":

"-

-

…

*

A

DT

e

he

FARisur

low. "ds

4

T$:

14

s

Am

P

ETC

M

ne

-

u—

+"

Pi

ES

m:

ép

CE ».. Ju qe "m

wi, + t

j

re

i

am 3

^.

i

.

es s LE FA

-

R^^

"od

à

,-

-

» Cal+

CLR -

Ew

.

E. La

0,

\

» :

1

E

j bt

=.

:

,

MEM $2

px

x

nu AE

Y

A

Te

v.LI

^

PX

rb

"rs

Xs

E ^»^-iÀVO 3 A DATA: 14 LE *

"S

»

rem

m ut

|

t

NS

2

>.

EE.

=

uM t T

der ":

1

3

Odds + ys

Di

nt

z

a

MM.

SE

ES d

||

ue Re.

E

bs

3

ape

E

A

-

TOP

La

XT

À ,

;

,

E

"

*

P

M,F4

P.

Li f

|

3 KE

ou

*

t.

D

AU

d

E

Ar

EX

t1E

l

,

Fes Ag!

^ PA S

^

»…

’

UA

M:

.

NN

1

4

»

ZZ y " À

n

i

i zutc

*y

|

24 " B

i

Qu

ET

x

*

We

v

1-

EN

4

i

c

=

be

bs

E

«ik

"X

.

e

RM

à

à

"

E

VA

LA

2

z

Ou ET M. M '

e LN

-

="À

"

à

\

s

»

ST

x

bu"

-

i

MEUM

*

Bd

"3 "v

à tham,

+

"

J

\

As

"M

a

-— d'Fs

A n

*

^

de

12

LE.

A

T

rene

y,

‘

VEA

{

f

EN

* —

"iNLL?

C

"

ER

d

-—

/

i

=

w

*

»

*

0

=

"—

"EE -—

,

j

-—

QI.) ee

21 Y SS *

NE iut "tee

l

1

M V 1 P9 VP 7 agus

«| *

5 EM

4

,E

"rm

WATA

brad AE "

/4

"E^1e

4

7

| BR

Hilarius, 367?

| 60 | eCA49

[De

v.62-62A

Bpe

of

Poitiers,

de

1979]

trinitate.

episcopi Pictaviensis Hilarii Sancti P. et studio / cura De trinitate 1979: Brepols, Turnholt -Smulderse 1980. ——- (Corpus 3 26 cme 2 ve 3 62; Latina : Series Christianorum Hilarii / Sancti (Opera 62A) I) Ils pars episcopi; Pictaviensis "Concordantia 2: of ve In pocket ; (10 microfiches et formarum" lemmatum et formarum 11 x 15 cme )e "Index " (2 frequentiarum Tabula lemmatume 3 11 x 15 cme). microfiches viii-ixe 15, pe ? ve Bibliograph 1. | Praefatio. T4 CONTENTSe——

Libri

CCSC

Saints

12

NOV

I-VIIe-

81

_”

-[v.2e

6064506

| Libri

CSTMxc

SEE

VIII-XIe NEXT

CRD

ít "is Sb

UP