Monasticon Praemonstratense: Id est Historia Circariarum atque Canoniarum candidi et canonici Ordinis Praemonstratensis. Vol I/Pars prima et secunda 9783110857962, 9783110089172

396 98 43MB

German, Latin Pages 641 [666] Year 1983

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Monasticon Praemonstratense: Id est Historia Circariarum atque Canoniarum candidi et canonici Ordinis Praemonstratensis. Vol I/Pars prima et secunda
 9783110857962, 9783110089172

Table of contents :
Praefatio
Summarium Partis Primae
Conspectus praevius totius ordinis
Fontes
Bibliographia
Circaria Bavariae
Circaria Sueviae
Circaria Vadegotiae
Circaria Jlfeldiae
Circaria Westfäliae
Circaria Saxoniae
Circaria Slaviae
Circaria Bohemiae
Circaria Poloniae
Circaria Daniae
Circaria Burgundiae
Circaria Tusciae
Circaria Graeciae
Circaria Hungariae

Citation preview

MONASTICON PRAEMONSTRATENSE l / l

MONASTICON PRAEMONSTRATENSE ID E S T HISTORIA CIRCARIARUM ATQUE CANON I ARUM C A N D I D I ET C A N O N I C I O R D I N I S PRAEMONSTRATENSIS

Auctore P. Norberto Backmund O. Praem. Ecclesiae Windbergensis in Bavaria Canonico

TOMI PRIMI EDITIO SECUNDA

Pars prima

w DE

G WALTER DE GRUYTER BEROLINI • NOVI EBORACI MCMLXXXIII

CIP-Kurztitelaufnahme

der Deutschen Bibliothek

Backmund, Norbert: Monasticon Praemonstratense: id est historia circariarum atque canoniarum candidi et canonici ordinis Praemonstratensis / auctore Norberto Backmund. - Berlin; New York: de Gruyter T. 1. Ps. 1 . - Ed. 2 . - 1983. ISBN 3-11-008917-3

© Copyright 1983 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung - J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung - Georg Reimer - Karl J. Trübner Veit & Comp. - Printed in Germany. - Alle Rechte des Nachdrucks, einschließlich des Rechtes der Herstellung von Photokopien und Mikrofilmen, vorbehalten. Satz: Dörlemann-Satz, Lemförde Druck: Kupijai & Prochnow, Berlin Bindearbeiten: Th. Fuhrmann KG, Berlin 36

IN EORUM MEMORIAM ET LAUDEM QUI SACRA AC CANDIDA INDUTI VESTE ANTEACTIS SAECULIS CLAUSTRA NOSTRA IMPLEVERUNT QUI LABORE ZELO AC CARITATE EXSTRUXERUNT QUOD HISCE PAGINIS DESCRIBITUR QUI VERO NUNC APUD DEUM SUNT ORDO TRIUMPHANS HOC OPUS DEDICATUR

PRAEFATIO lam dudum omnes ordines antiqui, canonici et monastici, saecularem suam ac gloriosam historiam jure merito per expertos atque eruditos viros concinnantes mundo scientifico praesentare studuerunt. E o magis mirandum simul est ac dolendum, tale quid apud ordinem illum Praemonstratensem adhuc desiderari. Nequaquam nempe haec religio nostra omni tempore tam exigua et parum nota fuit sicuti est fere ubique hisce diebus. Fuit enim simul cum ordine Cisterciensi quodammodo gloria saeculi duodecimi, quo est orta, ac per saecula usque ad haeresim Lutheranam hie, usque ad saecularisationem illic centenis in abbatiis ubique dispersis floruit. Iam saepius quidem historici ordinis nostri magno cum zelo, sed minore cum successu conati sunt, historiam ordinis vel saltem indicem completum ac fide dignum omnium canoniarum ordinis componere. Materia pro maiore historia generali ordinis a Ch. L. H u g o , Abbate Stivagiensi 1 , et ab Alphonso Zak, Canonico Geruseno 2 , collecta numquam fuit absoluta et impressa. Nuper Basilius Graßl, Canonicus Teplensis 5 , et Franciscus Petit, Canonicus Montis Dei 4 , historiam valde succinctam prelo ediderunt. Q u o a d monasteriologiam adhuc peior est status noster. Antequam historiam singularum domuum vere scrutari possumus, primo sciendum esset nobis, quae et quot domus revera extiterint. Sed talis index, exigentiis scientificis vere sufficiens, adhuc est unum ex maximis desideratis historicorum. Extant indices ex medio aevo - de quibus expresse ac minutim tractamus in tomo tertio - , quorum fide tamquam primus Servatius de Lairuelz elenchum prelo edidit 5 . Asserit quidem zelosus ille reformator se scientiam suam e multis antiquis manuscriptis et indicibus hausisse, sed ut historicus omni pe1

2 J

4

5

Edidit quidem „Annales" et „Sacrae Antiquitatis Monumenta" (vide infra) sed historia generalis ordinis mansit inedita. Nunc M S in Bibl. Munie, de Nancy (Cf. G o o VAERTS III 110/29, Anal. Praem. X I 129, X I I I 71). Tria Volumina, M S . Arch. Abb. Gerusenae. B. GRASSL, Der Prämonstratenserorden, seine Geschichte und seine Ausbreitung bis zur Gegenwart. Anal. Praem. X (1934) ed. textus. F. PETIT, L'Ordre de Prémontré (Collection „Les Ordres Religieux", Paris Letouzey 1927). In opere suo „Optica Regularium" (Pont-à-Mousson 1603) 383/422. Cf. praefationem, quam praemittit suo catalogo.

VII

ritia et spiritu critico caruit; multa male legit, multa duplicai vel triplicat, plura omittit et confundit. Ideo elenchus eius parum vel nihil sub respectu historico valet, immo est causa omnium errorum, qui usque ad nostra tempora in libris de ordine inveniuntur 6 . Ch. L. Hugo, annalista noster, fuit quidem historicus maximi ponderis. Profundam scientiam ac zelum indefessum conjunxit cum sano spiritu critico. Sed apparatus scientificus illius temporis nondum fuit ita excultus, ut opera tunc scripta exigentiis nostris quoad omnia adhuc sufficere possint. Hugo, etsi saepius cunctanter, fere omnia menda Lairuelii transsumpsit ac deinceps omnes scriptores absque critica emendatione eos secuti sunt. Unicum opus modernum post Hugo, quod tamquam monasteriologia etsi succincta considerari potest, est Repertorium illud Raphaelis van Waefelghem, canonici Parcensis. Multa bona et utilia praebet, sed, summarie consideratum, sequitur fideliter Lairuelium, ideoque opus eius, fatentibus omnibus recensoribus 7 , vix satisfacere potest. Dum nullos alios fontes habeamus in Monasteriologia Praemonstratensi nisi Lairuelz, Hugo et Waefelghem, maxima adhuc viget ubique confusio ac incertitudo. Dolendum est, quod errores Lairuelii, sanciente ipso v. Waefelghem, intrusi sunt etiam operibus scientificis sicut „Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastique" (Parisiis 1912sv) et Cottineau, Dictionnaire des Abbayes (Mâcon 1935/47). Opportunum ergo esse videtur, ut minimum quid dicamus, conamen instituendi, operibus extantibus meliora substituere. Atqui tale opus, si vere scientifice conficeretur, vires unius solius, etsi sit rei expertissimi, longe excederet. Necesse esset ad hoc integra commissio historica, specialiter ad hoc deputata, cuius membra per annos in singulis archivis materiae insudare possent. Temeritas ergo dici potest, si ego solitarius tale opus aggredì audeo. Opus hoc evidenter est imperfectum et incompletum, historicus in eo multa reprehendet et desiderabit quidem, sed ut spero, tamen melius est quam ea, quibus eatenus usi sumus. Maximam vero laudem et gratiam debeo collaboratoribus meis, sine quibus opus hoc vix potuisset perfici. Omnes reiperitos, qui infra quatuor decennia - quibus huic operi incumbo - mihi venerunt in adiutorium, adducere nominatim, proh dolor est impossibile. Nimius est enim numerus eorum. Restât quid dicendum de structura huius operis. Partitum est in circarias 8 , 6

7

8

Vide de his omnibus caput „Catalogi circariarum et ecclesiarum saeculorum XIII et XIV" infra in vol. Ill pp. 365/451. R. van Waefelghem, Repertoire des sources imprimées et manuscriptes, relatives à l'histoire et à la liturgie des monastères de l'Ordre de Prémontré, Bruxellis 1930. Confer recensiones operis Anal. Praem. VI 422/26 et VII 1931, 172/82. Monasteria ordinis in quodam regno vel potius in provincia ecclesiastica sita circa annum 1200 aduniebantur in „circarias". Qui terminus ordini nostro est proprius.

Vili

q u o m o d o fuerant medio aevo, ab anno circiter 1200 usque ad saeculum XVI. Si aliqua monasteria perierunt ante divisionem ordinis in circarias, vel orta sunt post earum interitum, tamen hoc in opere adscribuntur circariae circumiacenti secundum regionem, etsi ad illam numquam pertinuerint. N o vae canoniae, saeculis X I X et X X fundatae, in fine tomi tertii specialiter tractantur. De nova partitione circariarum in Gallia saeculo XVII non curamus, sed verbum fit de ea evidenter in praevia historia circariarum Galliae. Tantum ea monasteria singulatim proferuntur et expresse tractantur, quae f u e r u n t vere domus formatae; scilicet abbatiae et praepositurae sui juris, parthenones 9 si fuerint a canoniis virorum separati et sui juris saltern quoad bona; prioratus conventuales; de aliis vero prioratibus, praeposituris et residentiis eae tantum referuntur, in quibus viguit - ad tempus saltern - vera vita conventualis. Recensentur etiam collegia studiorum. Sed curiae et parochiae incorporatae, quae in quibusdam regionibus non raro etiam „prioratus" vocabantur, sub abbatia adducuntur, a qua dependebant. Si plures circariae in regno quodam sitae omnino aequali m o d o se evolverunt, ita ut de unaquaque idem nobis esset dicendum, primae circariae illius regni antecedit longior historia generalis (v. g. Anglia). Dein tractantur omnes circariae separatim, praemisso conspectu historico, in quo respiciuntur praesertim sequential dioeceses et territoria saecularia, in quae se extendit circaria, evolutio generalis politica et religiosa. Verbum fit de separatione mensarum, de commendis, de monasteriis an et quamdiu fuerint duplicia, an ab abbatibus vel a praepositis recta, causa interims, conspectus monumentorum artis, quae supersunt. Sequuntur singulae domus. Textus ibi sequenti modo est ordinatus: nomina monasteriorum primo ac praecipuo loco data sunt in forma moderna, sicuti locus iste hodie nuncupatur; et quidem in lingua huic territorio nostro tempore vernacula. Multae quidem offensionis ansam praebet hoc principium, quia nonnullae regiones linguam vel dominium mutarunt, v. g. BoheIlle videtur insuper fuisse primus omnium, qui divisionem regionalem huiusmodi introduxit. Circariis primo praefuit abbas quilibet ut „circator", dein visitatores annui, a capitulo generali quotannis nominandi vel confirmandi, postremo ab anno 1630 „Vicarius Generalis" ad vitam. Q u a e divisio post saec. X V non iam erat stricta, saepe complures circariae, praesertim cum in eodem regno erant sitae, cumulatim administrabantur. Termino „circaria" correspondent apud alios ordines „congregano, provincia, oboedientia" etc. Vox „congregado" apud Praemonstratenses tantum adhibebatur, si aliqua pars se ab unitate ordinis seiunxit, ut v.g. in Hispania et in Lotharingia. Vide de his omnibus in vol. III in capite de catalogis 365sq. ' H a c voce, sicut et voce „asceterii" designantur monasteria sanctimonialium vel sororum. Index personarum, ceteroquin de more in operibus huiusmodi, nimis materiam dilatesset, ideo eum omisimus.

IX

mia, Alsatia, Silesia, Hibernia, multae partes Hungariae, etcetera. Si uni favemus, alter offenditur, ergo perpaucis exceptionibus admissis, tamquam principium uniforme statuimus: praeferendi linguas illarum gentium, quae hodie has regiones dominantur, etsi monasteria hisce sub denominationibus apud auctores historicos minus sint nota, vel tempore, quo floruerunt, vix taliter fuerunt nuncupata. Index generalis monasteriologiae invenitur in fine voluminis tertii. - Secundo loco, ad dextram nominis, invenitur patronus ecclesiae abbatialis, nisi ille cum nomine monasterii coincidat (v.g. St. Salvator). Generatim in ordine nostro Beata Maria Virgo considerabatur tamquam patrona primaria, cui saepius alius patronus secundarius accedit 10 . Sed multoties ille secundarius tantum expresse celebratus est, ideo primariam in documentis plus minusve neglectam seu postea omnino oblivioni datam jure merito omisimus vel saltern inter parentheses posuimus. Semper ordinem hierarchicum servamus, ita ut primo nomina et attributa divina (SS. Trinitas, Salvator, Spiritus, Crux etc.) dein B.M.V. et postremo Sancii adducantur, etsi aliquando, qui de jure essent digniores hoc in ordine, in praxi fuerint postpositi. Deinde afferimus alias denominationes et varias formas, sub quibus nomen monasterii in documentis occurrit. Omisimus hic vero formas corruptas antiquorum catalogorum, ex falsa lectione ortas, quas vides in capite illis specialiter dedicato in tomo tertio. Tunc adducitur situs monasterii exactus, dein provincia (moderna), et postremo dioecesis antiqua et moderna. Q u o a d Scandinaviam et Angliam dioecesis moderna catholica tacetur, quia antiquae, etsi nunc protestantes, adhuc subsistunt. Dein indicatur dignitas juridica domus in ordine, nempe quoad monasteria virorum utrum abbatiae fuerint an praepositurae vel prioratus. Domus in Hungaria, Saxonia et canoniae nobiles in Westfalia fundatae ut praepositurae, tales et manserunt usque in finem. In reliquis circariis Germaniae fere omnes canoniae ut praepositurae fundantur, paulatim vero in abbatias evehuntur. In reliqua Europa omnes domus virorum sui juris, si perpaucos prioratus excipis, fuerunt ab initio abbatiae. Ecclesiae cathedrales, ex quibus Septem ordini erant incorporatae, varias habuerunt constitutiones secundum mores regionis, in qua sitae erant. Generaliter capitulo regulari praefuit praepositus vel prior. Apud parthenones vero adducitur, utrum praepositurae fuerint (ideo independentes praelaturae, in circaria Bohemiae et una in Frisia immo abbatiae) an prioratus, id est sub dominatione immediata patris abbatis. Extra Germaniam occidentalem, Hollandiam et Poloniam nonnisi pauca asceteria ordinis extiterunt. Magni momenti quid dein memoratur: numquid et quam10

X

Index patronatus o m n i u m canoniarum invenitur in fine vol. tertii.

diu fuerit monasterium duplex, et quo fuerint moniales in posterum translatae. Notandum est decretum Capituli Generalis circa annum 1137, quo monasteria duplicia fuerunt deroganda, in multis circariis non fuisse exactum, in aliis saltern non statim et valde cunctanter. In Frisia et in Germania nonnulla monasteria duplicia extiterunt per saecula. Praeter Galliam et Angliam generatim fere omnis nova fundatio pro viris saltern usque ad finem saeculi X I I (ca. 1180) etiam habuit suum parthenonem in vicinitate simul cum canonia fundatum. Sequitur brevis delineatio historiae. Conati sumus ad minus hie concinnare sequentia: fundationem (datum, fundatores, circumstantias), paternitatem. Hac in re apparet difficultas, quia saepius mutata fuit. Nequaquam enim semper paternitas illius canoniae, a qua nova plantatio egressa erat, in posterum fuit servata. Ultimis saeculis generatim matres abbatiae longe distantes vel extra propriam circariam sitae aegre ferebantur, et canoniae in propria circaria illis paulatim sunt substitutae. Canoniae, quae de alio ordine, praesertim ex canonicis regulatis Ord. Sti. Augustini ad ordinem nostrum transierunt, vel quae ex seipsis sunt ortae, communiter ut „filiae Praemonstrati" habebantur. In antiquis vero catalogis videmus permulta monasteria utriusque sexus indicata ut „Filias Praemonstrati", de quibus ceteroquin constat, ea semper fuisse de jure et de facto subjecta paternitati alius canoniae propioris. Absque studio decretorum capitulorum generalium et provincialium sicut et archivorum illarum domuum in singulis casibus cognoscere nequimus, in quantum hoc veritati concordet. Saepius - Catalogus Averbodiensis enumerat 97! - designabantur tamquam „filiae spéciales Praemonstrati" tales canoniae, in quibus conditiones spéciales hanc submissionem immediatam exigere videbantur. Constat insuper, quod asceteria non pauca sed etiam aliquando canoniae virorum ex dissensione cum Patribus abbatibus se iurisdictioni illius saepius subtraxerunt ac Praemonstrato soli tamquam matri generali omnium se subesse declaraverunt. Forsan etiam in uno alterove casu ii, qui scripserunt catalogos veram paternitatem domuum magis distantium ignorantes, eas „Filias Praemonstrati" esse supposuerunt. N o n in omni casu indicavimus hanc filiationem Praemonstrati ab antiquis catalogis allegatam, si aliam fuisse aliunde novimus. Evolutionem oeconomicam monasteriorum nonnisi per transennam tangere possumus. Melius huiusmodi exponitur in monographiis. Loquimur dein de asceteriis, quae paternitati illius domus fuerunt subdita, item de prioratibus et praeposituris dependentibus seu residentiis vel curiis illis titulis insignitis, conventu proprio tamen carentibus. Ceteroquin curias non adducimus. Semper vero hospitalia et parochias a canonia administratas, et quoad parthenones etiam eas parochias, quae jure patronatus dependebant, et quae generatim (saltern in Circariis Germaniae) a canonicis

XI

abbatiae matris administrabantur. Annum, quo abbates vel Praepositi pontificalibus sint insigniti, diligenter quidem inquisivimus, sed praeter aliquas circarias Europae centralis nonnisi raro invenire potuimus. De sanctis, beatis et aliis membris illustribus singularum domuum nonnisi breviter hie et illic tractamus, quia hoc scopus specialis alius operis esse oportet 11 . Ad calcem notitiae historicae invenies rubricam sub voce „Archivalia". Ibi inprimis enumeramus, quibus in depositis archivalia et fontes manuscripti reperiuntur, quae ad historiam istius monasterii exarandam utiliter consuluntur 12 . Primo loco, si adsunt, adducimus manuscripta. Archivalia omnis generis petenda sunt ab archivis in lingua vernacula. Ideo, cum termini technici hac in re saepe difficiles sunt ad exprimendum latine, nec facile intelliguntur, eos adducimus generatim in lingua vernacula, id est in nostro casu praesertim germanica, interdum et gallica vel italica. In aliis Unguis Europae orientalis, ut bohemica, polonica, hungarica sicut et aquilonis hoc apte exprimere non possumus. Sequitur dein bibliographia seu litteratura. Notantur praesertim opera praecipua, moderna antiquis et obsoletis praeferuntur. Sed saepe nil exaratum fuit post ilia opera Vetera, vel articuli modesti absque ulla praetentione scientifica, a laicis redacti, unicum sunt, quod existit et quod adduci potest. Primo loco adducimus hac in nova redactione huius tomi non Hugo et Waefelghem, sed omnia opera collectiva, literaturam ut ita dicam generalem, quorum tituli completi inveniuntur in elencho generali ad hoc congesto. Quem elenchum redegimus hac vice in unum, non autem omni singulae circariae praevium. Sequuntur dein articuli et opera specialia, ordine alphabetico semper servato. Inseruntur etiam illis articuli anonymi. In fine generatim habentur editiones chronicorum, obituariorum, vitarum et aliarum fontium huiusmodi. 11

12

Unicum opus huiusmodi eatenus est GOOVAERTS. Parum scientifice est conscriptum, multa vel potius nimia continet, sed difficile, quid in eo invenitur, quia indice plane caret. Propter quod confeci indicem eius et addidi eum loco suo apud omnes canonias. Notandum est hie, quod archivalia, quae in actu suppressionis canoniarum a gubernio digna censebantur ad conservandum, fere exclusive materiam praebent pro historia exteriore et praesertim oeconomica, pro historia vitae interioris et disciplinae longe minus vel fere nihil. De hisce multo magis inveniuntur in Archivis dioecesanis, ubi correspondentiae abbatum cum ordinario, protocolla visitationum et electionum, acta personalia religiosorum et alia huiusmodi asservantur. Dolendum est, generaliter haec archiva dioecesana ab historicis plane fuisse neglecta et abiecta. In indicibus archivalium, et in monographiis historicis raro respiciuntur vel saltern adducuntur, quod nec nos speciatim facere potuimus. Suadendum est tamen, ut in exaranda historia alicuius canoniae, semper et ubique primo archiva diocesana adeantur.

XII

Series capitulorum provincialium et eorum praesidum (vicarii generales et visitatores circariarum), mappas geographicas et „arbores genealogicas", etsi sint valde utiles, hac vice omisi, ne nimis infletur materia. Stemmata canoniarum et indicem patronorum ecclesiarum vide in tomo tertio. Eatenus series praesulum tantum inserui apud canonias virorum 1 3 . In volumine praesenti etiam priorissas et magistras adduco, una cum praepositis et prioribus parthenonum. Series haec pluries sunt satis incompletae. Archivalia multorum asceteriorum, praesertim Circariae Westfaliae, perierunt vel sunt nimis parca, ita ut nihil aliquatenus completi componi possit. In fine omnis circariae, si opus est, sunt duo appendices: „Dubia" nempe et „Praetermissa". In primo tractatur de domibus, de quibus non certe constat, an extiterint vel an ad ordinem umquam pertinuerint, in secundo vero de illis, quae falso a quibusdam auctoribus ordini nostro attribuuntur vel quae certe numquam extiterunt. Q u o a d omnia consulas indicem generalem in fine totius operis, ubi etiam stemmata canoniarum et antiquos catalogos circariarum invenies. Prima editio praesentis tomi impressa est, ut duo alii tomi, apud CI. Attenkofersche Buchdruckerei Straubingae Anno 1949. Editor autem erat Poppe, Verlag Kloster Windberg. Etsi copia sit exhausta, secundam editionem voluminum II et III necessariam non esse duxi. Windbergae in canonia, in festo Sti. Norberti 1982 P. Dr. Norbertus Backmund O. Praem.

13

A p u d ecclesias cathedrales praebetur series episcoporum trium dioecesium Germaniae Havelberg, Ratzeburg et Brandenburg, quia illi omnes praeter paucas exceptiones e gremio capituli erant electi. Apud ceteras ecclesias cathedrales ordini incorporaras generaliter episcopi illi erant alieni, ergo inutilis esset hic eorum series, et datur l o c o eius, si fieri potest, series praepositorum vel priorum capitulis praefectorum.

XIII

SUMMARIUM PARTIS Praefatio Conspectus praevius totius ordinis Fontes Bibliographia Circaria Bavariae Griffen Neustift Osterhofen St. Salvator Schäftlarn (Scheft-) Speinshart Steingaden Wilten Windberg Circaria Sueviae Adelberg Allerheiligen Bebenhausen Berg Sion Berg Tabor Bollingen Chur St. Hilarius Chur St. Lucius Churwalden Himmelpforte prope Wyhlen Katzis Lauffen Marchthal Roggenburg Roth Rüti

PRIMAE VII XXVII XL LVI

r . .

6 9 13 17 20 24 28 33 36

43 46 50 50 51 51 52 53 55 58 59 60 61 64 69 72 XV

St. Jakob im Prätigau Schussenried Straßburg OO.SS Allerheiligen (Straßburg) Ursberg Weißenau Circaria

Vadegotiae

Enkenbach Gommersheim Hachborn Hagenau Hane Jakobsberg Ilbenstadt (superius, Ober-) Kaiserslautern Konradsdorf Langenselbold Lorsch Marienthal Meerholz Münsterdreisen Niederilbenstadt Retters Rotenkirchen Wadgassen Wirberg Immichenhain Merzig Petersberg Rode prope Niederwalluf Steinbach in Hassia Circaria

90 92 92 94 96 98 98 101 103 105 107 110 111 112 114 115 117 119 122 123 124 124 125 126

Jlfeldiae

Bruderhartmannszell Eppenberg Frauenbreitungen Frauenwald Georgenberg Gerlachsheim Germerode XVI

75 75 78 78 79 84

127 128 129 131 131 132 134

Hausen (v. etiam Bruderhartmannszell) Homberg Ilfeld Kassel Ahnaberg Kreuzfeld Lochgarten Michelfeld Oberzell St. Elisabeth Schäftersheim Schweinfurt Spieskappel Sulz Trostadt Tückelhausen Unterzell Vessra Frauenroth Secreikem Stimpfach Unterilfeld Circaria

136 137 138 140 141 142 142 143 146 147 149 150 152 154 155 158 160 163 163 163 164

Westfäliae

Altenberg Antonigartzem Arnsberg Arnstein Bedburg Berentrop Beselich Blankenberg Bredelar Brunnenburg Cappel Cappenberg Clarholz Dorlar Dortmund St. Catharina Dünnwald Ellen Elsey

166 168 170 172 175 177 179 181 182 182 183 186 189 191 192 196 198 200 XVII

Engelport Flaesheim Füssenich Hamborn Heiligenberg (Heiliberg) Heiligenthal Heinsberg Houthem Keppel Knechtsteden Köln Weiher Köln Coli. Norb Langwaden Lette Mariaroth Marienstern Meer Niederehe Ölinghausen Reichenstein Rommersdorf Rumbeck Sayn Scheda Schillingskapellen Stoppenberg Varlar Wenau Wesel Wülfersberg Zyfflich Aftholderbach Camp Frauenkron Freienohl Fröndenberg Huckarde Adenrode Assotum Bedlingen Berendorf XVIII

202 203 205 207 211 212 213 216 219 221 224 225 226 228 229 231 232 235 236 239 242 244 246 248 250 256 258 260 263 265 266 .267 267 268 268 268 269 269 269 269 270

Bergisch Gladbach Bottenbroich Cithem Denighofen Erp Fürstenberg Grefrath Hameln Himmelpforte prope Neheim Kottenforst Leeden Marienburg Rellinghausen

270 270 271 271 271 271 272 272 272 273 273 273 273

SUMMARIUM PARTIS SECUNDAE Circaria Saxoniae Brandenburg Brode Gottesgnaden Gottesstadt Gramzow Halberstadt Harlungerberg Havelberg Jerichow Klosterrode Kölbigk Leitzk.au Magdeburg U. L. F Mildenfurth Pöhlde Quedlinburg Ratzeburg Rehna Stade Themenitz Hilwartshausen Abbio

281 283 285 287 287 288 289 290 293 295 296 298 300 305 307 309 311 314 315 317 318 319

XIX

Altstrelitz Gloriadei Imbria Lebus Lindow Linoma Lübeck Midlum-Neuenwalde Mildensee Nienburg Oldenburg Rilzmadum Weida

319 319 320 320 320 320 321 321 321 322 322 322 323

Circaria Slaviae Belbuck (Beibog) (Grobe)-Pudagla Stolp Treptow Boru Draxmarchenium Gottes wan Sainte Marie d'Huenes Indago Isagrabia Ivenoc

325 327 329 330 331 331 331 331 332 332 332

In Livonia Pedoc Mezotne Riga

332 334 335

Circaria Bohemiae Chotesov (Chotieschau) Doksany (Doxan) Doubravnik Geras Hradisko (Hradisch) Kounice Litomyäl Louka Lounovice XX

343 347 350 352 355 358 359 361 364

Milevsko (Milovitium) Nova Rise Olomouc (Olmütz) Pernegg Praha (Prag) Coli. Norb Schlag! Strahov Svaty Kopecek Tepla Wien Himmelpforten Zäbrdovice

365 367 370 371 373 374 378 382 383 386 388

2eliv

390

Jihlava (Iglau) Knezice Svitavy Bernetum Beuz Butsch Brusium Comz Drnelna Dobrovitium Fridlandium Jawardawisi Jehdona Kimins Krtiny Limovicium Olomouc Podlazice Wesela Zbeischovium

393 394 394 395 395 395 395 396 396 396 396 396 397 397 397 397 398 398 398 398

Circaria

Poloniae

Bolesfawiec Breslau St. Vincenz Busko Czarnowasy (-wanz) Hebdow Imbramovice Krakow St. Norbert

402 403 407 408 411 413 414 XXI

L^czyca Nowy S^cz Oiobok Plock Strzelno Witow Zukowo (Zuckau) Zwierzyniec Bytom Breslau St. Martin Brescha Calis Ibelnia Sta. Maria v. Plock Sclicasia

416 417 418 419 420 423 424 427 430 431 432 432 433 433 433

Circaria Daniae

Vä Bäckaskog Börglum Dragsmark Lund Öved Tommarp Tansberg Vrejlev Abbio Buscha Grafergos Iburg Merna Roskilde Sigeberg

436 436 437 439 441 443 444 445 447 448 448 448 449 449 449 449

Circaria Burgundiae

Belchamps Bellelay Corneux Fontaine André Gottstatt Grandgourt XXII

452 453 456 458 460 462

Humilimont Lacus (Jurensis), Lac de Joux Posat Rueyres Vaux-le-Moncelot Bellevaux (in Helvetia) Chancey La Charité Münchenwyler Neuchàtel Vaux-les-Vernois Circaria

Tusciae

Antrodoco Barletta Brindisi Camerota Gratteri Orte Orvieto Sta. Cecilia Orvieto S. Severo Roma St. Alessio Roma Coli. N o r b Roma Sta. Crux in Laterano Roma S. Maria Ensidlensis Todi S. Leucius Circaria

463 465 467 468 468 469 469 469 469 470 470

475 477 479 481 482 484 484 485 487 490 492 492 493

Graeciae

Accon Bellapais Constantinopolis Sti. Nicolai Hermokastron Kalavryta Möns Stae. Catharinae St. Habakuk St. Samuel (in terra Juda) Stus. Michael de Clusa Paphos Bethlehem (in terra Juda) Jerusalem Nazareth

500 501 504 505 505 506 507 508 509 509 510 510 511 XXIII

Circaria Hungariae Ábrány (Abraham) Adony Almas Bény Bozók Cheim (Chemi, Kerne) Csorna Csut Darnó Drozo Garáb Hatvan Hermannstadt Horpács Insula Lazari Ivanic Jánoshida Jászós Kaposfö Kôkényes Kronstadt Lelesz Majk Meszes Móriczhida Nagyolasz Nyulakszigete Ócsa Pályi Pók Rajk Rátót Saág (Saga, Sahy) Sadium Somlyovásárhely Szalankemen Szeged T ü rje Turocz

XXIV

522 522 523 524 525 526 527 530 530 531 532 533 534 535 536 536 538 539 542 543 543 544 546 547 547 548 549 550 551 551 552 553 553 555 556 557 558 558 560

Varadhegyfok Zieh Zopriza Zsambek Zsido Albei Aszod Denesmonostor Magedlin Misle Petermonostor St. Augustinus Zernien Ahirlos Aicska Cazma Csudany Curzola Felsöör Haj Hanta Insula Stae. Birgittae Isagrabia Landek Raducium Rochenitz Sta. Crux Stus. Michael Zarn (Zardua) Index Index Geographicus

562 564 564 565 566 566 567 567 567 568 568 568 569 569 569 569 570 570 570 571 571 571 571 571 572 572 572 572 573 575 583

XXV

CONSPECTUS PRAEVIUS TOTIUS ORDINIS Certum esse videtur, iam saeculo XII in omni canonia extitisse indicem monasteriorum ordinis, quorum extant plures. Fieri potuit, quod indices ante annum 1290 redacti sunt proprio marte singulorum praelatorum vel religiosorum (ut Scheftlariensis et Ninivenses), posteriores vero iussu Capituli Generalis secundum formam quandam a Praemonstrato divulgatam. Probabiliter omnes praelati occasione cuiusdam Capituli Generalis sibi copiam talis indicis procuraverunt. Quae copiae paulatim in decursu saeculorum augebantur additionibus variis, secundum ea, quae religiosi audierunt forte Capitulo assistentes, vel si fuerint in itinere constituti, vel a visitatoribus ex ordine forte occurrentibus. Ita catalogi facti sunt fontes magni valoris, sed omnes plus minusve discrepant. Hie de eis non curamus, vide de illis in tomo tertio. Tamen utile esse duximus hie in initio tomi primi praebere conspectum totius ordinis secundum circarias partitas 1 . Prioratus adducimus tantum si fuerint vere domus formatae, quod interdum est dubium. Quos casus dubios inserimus ad calcem omnis circariae. Parthenones adducimus tantum si fuerint a canoniis virorum distantes et separatae.

1

De circariis, termino ordini nostro proprio, vide supra nota 8 in praefatione.

XXVII

A B B R E V I A T I C E N E S: A Coll EC Md

Abbatia Collegium studiorum Ecclesia cathedralis Monasterium duplex

Mon Pp Pri

Moniales Praepositura Prioratus

Canoniae modo florentes pinguiori typo impressae sunt ANGLIA AUSTRALIS BAYHAM A BEELEIGH A BLACKWOSE Pri BRADSOLE A DUREFORD A LANGDONA LANGLEY A

LEYSTON A OTHAM A TICHFIELD A TORRE A WENDLING A WEST DEREHAM A ANGLIA MEDIANA

BARLINGS A BEAUCHIEF A BROADHOLME Mon CROXTON A DALE A HAGNEBY A HALESOWEN A HORNEBY Pri

IRFORD Mon LAVENDON A NEWBO A NEWHOUSE A SULBY A TAL-Y-LLYCHAU A TUPHOLME A WELBECK A ANGLIA BOREALIS

ALNWICK A BLANCHLAND A COCKERSAND A COVERHAM A XXVIII

DRYBURGH A EASBY A EGGLESTON A FEARN A

GUIZANCE Mon HOLYWOOD A SHAP A SOULSEAT A TUNGLAND A

WHITHORN EC In Anglia sita, sed ad circarias eius non pertinent: Charlton, Cammeringham et West Ravendale (Pri) ARVERNIA

AUBETERRE Mon BELLEVAUX AMd CLERMONT St. Andreas A

DOUE A NEUFFONTAINES AMd BAVARIA

GRIFFEN A NEUSTIFT AMd OSTERHOFEN AMd ST. SALVATOR A SCHÄFTLARN AMd

SPEINSHART A(Md?) STEINGADEN AMd WILTEN AMd WINDBERG AMd

B O H E M I A ET M O R A V I A CHOTESOV Mon DOKSANY Mon DOUBRAVNIK Mon GERAS AMd HRADISKO AMd KOUNICE Mon LITOMYSL EC(Md?) LOUKA A LOUNOVICE Mon MILEVSKO A NOVARLE Mon, dein A OLOMOUC Sti. Jacobi Mon

PERNEGG Mon, dein A PRAHA Coli SCHLÄGLA STRAHOV AMd SVATY KOPECEK Pri SVITAVA Pri TEPLA A WIEN Himmelpforten Mon ZABRDOVICE A

Ì.EUV AMd

Dubium: Knézice

BRABANTIA ANTWERPEN St. Michael AMd ANTWERPEN SS. Sacramenti Mon AVERBODE AMd BERNE AMd DELFT Hospitale

DIELEGHEM A EEWEN Mon GEMPE Mon GRIMBERGEN AMd den HAAG St. Barbara Mon

XXIX

HAARLEM St. Anthonisboomgaard Pp HERENTHALS Beslotenhof Mon KEIZERSBOSCH Mon KONINGSVELD Md, dein Mon LEUVEN Coli MARIENWEERD AMd MECHELEN Leliendaal Mon MIDDELBURG AMd NIEUWENRODE Mon NIJMEGEN St. Magdalena Mon NINOVE AMd

OOSTERHOUT St. Catharinadal Mon PAMEL Mon PARK AMd POSTEL A RENISSART Pri TONGERLOO AMd TURNHOUT St. Agnes Mon WOERT Mon ZANDVLIET Mon ZENNEWIJNEN Mon ZOETENDAAL Mon

BURGUNDIA BELCHAMPS AMd BELLELAYA CORNEUX AMd FONTAINE ANDRE AMd GOTTSTATT A GRANDGOURT A, dein Pri

HUMILIMONT AMd L A C D E J O U X AMd POSAT Mon RUEYRES Mon Dubium: Vaux-le-Moncelot

D A N I A ET N O R V E G I A (VÄ-) BÄCKASKOG A BÖRGLUM EC DRAGSMARK A LUND SS. Trinitatis A

ÖVED A TOMMARP A TÖNSBERG A VREJLEV Mon FLANDRIA

CHATEAUDIEU A DIKSMUIDEN Coli DRONGEN AMd HARCHIES Mon HOFTENVROUWEN Mon LICQUES AMd MACQUINCOURT Mon MONT ST. MARTIN AMd PETEGHEM Mon

XXX

SERQUES Mon THEROUANNE ST. Augustin AMd TUSSCHENBEEK Mon VERMAND A(Md?) VEURNE St. Joseph Mon III. Ord. VEURNE St. Nikiaas AMd V1COGNE AMd

FLOREFFIA BEAUREPART AMd BONNE ESPERANCE AMd BUCILLY A CAUMONT Mon CHAUMONT A CLAIREFONTAINE AMd FEUCHERE Mon FLOREFFE AMd HERLAIMONT Mon HEYLISSEM AMd LEFFE A

LONGWE A LOUVAIN Coli REEKHEM Mon RIVREULLE Mon ST. FEULLLIEN A(Md?) SENNEFFE Pri SEPTFONTAINES-en-ThiéracheAMd THENAILLES AMd VALDIEU A(Md?) VEROFLE Mon WANZE Mon

AUXERRE St. Marien AMd AVIGNY AMd? BASSEFONTAINE A BEAULIEU A BONNEUIL Mon BRAISNE AMd BRUYERES Mon CHAMBREFONTAINE A CHAPELLE-AUX-PLANCHES AMd CHARTREUVE AMd CHEBRET Mon CUISSY AMd DILO AMd DIONNE Mon DORENG Mon DORMANS Mon FOSSEMORE Mon GENLIS A

GERIGNY Mon GUE-DE-L'ORME A HERMIERES AMd JAVAGES Mon LAON St. Martin AMd LIEU-RESTAURE AMd MONCELS AMd MONTAUDON Mon PARIS Ste. Anne Coli PARIS Ste. Trinité, Hospitale PREMONTRE AMd ROUEZ Mon ST. QUENTIN Pri SENS St. Paul A VALCHRETIEN AMd VALPROFONDE Mon VALSECRET AMd VALSERY AMd FRISIA

ALAND Md BAJUM Mon BAKKEVEEN Pri

BARTHE Mon BETHLEHEM Mon BOLSWARD Md XXXI

BUWEKLOOSTER Mon DOKKUM AMd GERKESKLOOSTER Pri (Md) HEILIGERLEE Mon HOPELS Mon KOLDINNE Mon KUSEMER Mon LANGEN Md Pp LIDLUM AMd MARIENGAARDE AMd MARNE Nyeklooster AMd

MARNE Oldeklooster AMon PALMAR Mon ROZENKAMP Mon SCHILDWOLDE Mon(Md) SCHOO Md VEENKLOOSTER Mon VROUWTENBERGHE Pri(MonP) WEERD Mon WITTEWIERUM AMd DUBIA: Balna Insula, Deventer Pri, Trimunt Mon

GASCONIA ARTA Pri ARTHOUS A BEHAUNE Pri BELLPUIG A LA CAPELLE A LA CASEDIEU AMd LA CASTELLE A COMBELONGUE A DIVIELLE A FONCAUDE A FONDARELLA A GOUJON Mon La HONCE A

HUVEAUNE A LANNES Pri MIRAMBEAU Mon MUR A? PLEINESILVE AMd SARRANCE Pri URDAX A VALLCLARA A VIC FEZENSAC Pri Dubia: Aguilar Mon, Arros Pri, Bonrepos I et II Mon, Durance Pri, Subernoa Pri.

G R A E C I A ET H I E R O S O L Y M I T A N A ACCON A BELLAPAIS A CONSTANTINOPOLIS Sti. Nicolai extra Muros KALAVRYTA A

ST. HABACUC A ST. SAMUEL A Dubium: Möns Stae. Catharinae

HIBERNIA ATHMUIGE Pri BAILE MOR MdPri? CILL NA MANAC Pri XXXII

DIEU LA CRESSE A ENACH DUIN A GALWAY Pri

WOODBURN A Dubia: Cill na Trinoide (Pri? Mon?) - Cill Raiss Pri, Rinn Duin Pri

LOCH CE A LOCHUACHTAIR Pri TUAM SS. Trinitatis A

HISPANIA AGUILAR A ALBA DE TORMES S. Leonardo A ALMAZAN Pri ARENILLAS de San Pelayo A AVILA S. Spiritus A BRAZACORTA Mon BUJEDO de Cande Pajares A CIUDAD RODRIGO La Caridad A ERMIDA DO PAIVA A FREZNILLO de las Dueñas Mon FUENTE La Encina PriA San Miguel de GROZ A IBEAS de Juarros A MADRID San Joaquín A MADRID San Norberto A MEDINA DEL CAMPO S. Sadornin A MEDINA DEL CAMPO s. M. de los Huertos Mon QUINTANILLA Mon

Sta. Cruz de REINOSO Mon RETUERTA AMd SALAMANCA S. Norberto Coli A SAN PELAYO de Cerrato A SEGOVIA S. M. de los Huertos A S. Pablo de SORDILLOS Mon TEJO A TOLEDO Sta. Columba A TORO Sta. Sofia Mon TORTOLES Pri San Miguel de TREVIÑO A VALLADOLID S. Norberto (Monzon) A LA VID AMd VILLAMEDIANA A VILLAPEDRO Pri(A?) VILLORIA Mon, A Dubia: Lisboa S. Vincente A, Vendoma, Loyo, Lugo, S. Juan de la Peña.

HUNGARIA ABRANY Pp ADONY Pp ALMAS Pp BENY Pp BOZOK Pp CSORNA Pp CSUT Pp DARNO Pp DROZO Mon GARAB A, Pp GEDIR Pp

HATVAN Pp HERRMANNSTADT Mon HORPACS Pp INSULA LAZARI Pp IVANIC Mon JANOSHIDA Pp JASZO A, Pp KAPOSFÖ Pp KEME (Cheim) Pp KÖKENYES Pp. KRONSTADT Mon XXXIII

LELESZ Pp MAJK Pp MESZES Pp MORICZHIDA Pp NAGYOLASZ Pp NYULAKSZIGETE Pp OCSA Pp POK PP RAJK Pp RATOT Pp SADIUM Pp SAG Pp

SOMLYOVASARHELY Mon SZALANKEMEN Mon SZEGED Mon TÜRJE Pp TUROCZ Pp VARADHEGYFOK APp ZICH Pp ZOPRIZA Mon ZSAMBEK Pp ZSIDO Pp Dubia: Albei, Aszod, Denes, Magedlin, Misle, Petermonostor, Zernien ILFELDIA

BRUDERHARTMANNSZELL Mon EPPENBERG Mon FRAUENBREITUNGEN Md, dein Mon FRAUENWALD Mon GEORGENBERG Pp GERLACHSHEIM Mon, dein Pri GERMEROD Md, dein Mon HAUSEN Mon HOMBERG Mon ILFELD A KASSEL Ahnaberg Mon KREUZFELD Mon LOCHGARTEN Mon

MICHELFELD Mon OBERKAPPEL Mon OBERZELL MdA ST. ELISABETH Pri SCHÄFTERSHEIM Mon SCHWEINFURT St. Nikolaus Pri SPIESKAPPEL MdA SULZ Mon TROSTADT Mon TÜCKELHAUSEN AMd, dein Mon UNTERZELL Mon VESSRA AMd

IN L I V O N I A RIGA EC

SEMGALLEN EC LOTHARINGIA

BELLETANCHE Mon BELVAL AMd BENOITEVAUX Pri XXXIV

BERUPT Mon BONFAYS AMd BONLIEU Mon

CRECY Mon L'ETANCHE AMd ETIVAL AMd FLABEMONT AMd FREISDORF A HAMEVILLERS Mon JANDEURES AMd JOVILLIERS AMd JUSTEMONT AMd METZ Ste. Croix AMd METZ Ste. Croix-aux-Dames Mon MUREAUX AMd NANTEUIL Mon PIERREMONT A

PLAINMONT Mon PONT-A-MOUSSON AMd RENGEVAL AMd RIEVAL AMd SALIVAL AMd ST. ARNUAL A? ST. GORGON Pri STE. MARIE-AU-BOIS Mon SEPTFONTAINES-en-Bassigny AMd VANAULT Mon VERDUN St. Paul AMd Dubium: St. Etienne-a-Arnes Pri

CONGREGATIO REFORMATA LOTHARINGIAE Prioratus fundati saec. XVII et XVIII: BRIEULLES CHARLEVILLE MONT STE. ODILE NANCY St. Joseph PAREY-sous-Montfort

PARIS St. Sacrement item abbatiae ST. GEORGES-au-Bois VAAS

NORMANNIA BOREALIS BEAUPORT A BLANCHELANDE A L'ETOILE A LIEU DIEU-en-Jard A

LA LUZERNE A LE PERRAY NEUF A LA ROCHELLE Mon

NORMANNIA Australis ARDENNE A BELLE ETOILE A BELLOZANNE A FALAISE A

ISLEDIEU A MONDAYE A SILLY A

XXXV

POLONIA BOLESLAWIEC Mon BRESLAU Sti. Vincentii A BUSKO Mon BYTOM Pp CZARNOWASY Mon HEBDOW AMd IMBRAMOWICE Mon KRAKOW St. Norbertus Mon KRZYZANOWICE Md, dein Pri

LECZYCA Mon NOWYSACZ A OLOBOK Mon PLOCK Md, dein Mon STRZELNO Md, dein Mon WTTOW AMd ZUKOWO Md, dein Mon ZWIERZYNIEC Md, dein Mon Dubium: Sclicasia

PONTHIVUM ABBECOURT A AMIENS St. Jean AMd BEAUMONT les Nonnains Mon BERTRICOURT Mon Pri BOISMONT Pri Mon DOMMARTIN AMd GRANDCHAMP A JOYENVAL A

MARCHEROUX AMd OMONT Mon RESSONS AMd ST. ANDRE-AU-BOIS AMd ST. JUST-AU-CHAUSSÉE A SELINCOURT AMd SERY AMd

SAXONIA BRANDENBURG EC BRODE Pp GOTTESGNADEN Pp GOTTESSTADT Pp GRAMZOW Pp HALBERSTADT Pp HARLUNGERBERG Pp HAVELBERG EC JERICHOW Pp KLOSTERRODE Pp

KÖLBIGK Pp LEITZKAU PpMd MAGDEBURG St. Marien PpMd MILDENFURT Pp PÖHLDE Pp QUEDLINBURG St. Wipert PpMd RATZEBURG EC RHENA Mon STADE St. Georg Pp THEMENITZ Pp SLAVIA

BELBOG AMd GROBE-PUDAGLA A XXXVI

STOLP Mon TREPTOW St. Nikolaus Mon

SUEVIA MARCHTHAL AMd ROGGENBURG AMd ROTH AMd RÜTI A STRASBOURG OO. SS. Pri ST. JAKOB im Prätigau Pp SCHUSSENRIED A UNTERMARCHTHAL Mon URSBERG AMd WEISSENAU AMd Dubium: Edelstetten

ADELBERG AMd ALLERHEILIGEN A BEBENHAUSEN BERG SION Mon BOLLINGEN Mon CHUR St. Hilarius Mon CHUR St. Lucius AMd CHURWALDEN AMd HIMMELSPFORTE A KATZIS MON LAUFFEN Mon MARIATAL Mon

T U S C I A ET C A L A B R I A ROMA Coli ROMA Mon TODI S. Leucio A Dubia: Orte A? - Orvieto Sta. Cecilia Mon Ad circariam non pertinuit: Roma Sta. Crux in Laterano, et ibidem B. M. Einsidlensis

ANTRODOCO A BARLETTA S. Samuele BRINDISI S. Maria A CAMEROTA A GRATTERI A? ORVIETO S. Severo A ROMA S. Alessio

VADEGOTIA ENKENBACH Md GOMMERSHEIM Mon HACHBORN Md, dein Mon HAGENAU St. Nikolaus Pp HANE A, dein Md, Mon ILBENSTADT Md A JAKOBSBERG A KAISERSLAUTERN Pp KONRADSDORF Md, dein Mon LANGENSELBOLD AMd

LORSCH Pp MARIENTHAL Mon MEERHOLZ Mon MÜNSTERDREISEN AMd NIEDERILBENSTADT Mon RETTERS Mon, Md RODE-TIEFENTHAL Mon ROTENKIRCHEN AMd WADGASSEN AMd WIRBERG Mon Dubia: Merzig Pp, Steinbach Mon XXXVII

WESTFALIA ALTENBERG Mon ANTONIGARTZEM Mon ARNSBERG AMd ARNSTEIN AMd BEDBURG Md, dein Mon BERENTROP Pp (Md?) dein Pri BESELICH Mon BLANKENBERG Mon BREDELAR Mon BRUNNENBURG Mon CAPPEL Mon CAPPENBERG Pp CLARHOLZ Pp DORLAR Mon DORTMUND St. Katharina Mon DÜNNWALD Mon, dein Pri ELLEN Mon ELSEY Mon ENGELPORT Mon FLAESHEIM Mon FÜSSENICH Mon HAMBORN A(md?) HEILIGENBERG A HEILIGENTHAL Pp HEINSBERG Md, dein Mon HOUTHEM St. Gerlach Md, dein Mon KEPPEL Mon

KNECHTSTEDEN AMd KÖLN Weiher Mon KÖLN Coli LANGWADEN Mon LETTE Mon MARIAROTH Mon MARIENSTERN Mon MEER Mon NIEDEREHE Mon, dein Pri ÖLINGHAUSEN Mon REICHENSTEIN Md, dein Pri, Pp ROMMERSDORF AMd RUMBECK Mon SAYN A SCHEDA PpMd SCHILLINGSKAPELLEN Mon STEINFELD AMd STOPPENBERG Mon (Md) VARLAR Pp WENAU Mon (Md?) WESEL Mon WÜLFERSBERG Mon ZYFFLICH Pp Complectebatur ergo universus ordo secundum hanc computationem non iam absolute certam, circiter 600 domus, absque dubiis.

STATUS HODIERNUS ORDINIS CIRCARIA LINGUAE ANGLICAE DAYLESFORD A (USA) DEPERE A (USA) KILNACROTT A (Hibernia) Domus dependens: Perth (Australia) ORANGE Pri (USA) STORRINGTON Pri (Anglia) XXXVIII

JAMTARA (Domus formata, dependens ab abbatia Bernensi) in India CIRCARIA BOHEMICA cum canoniis suppressis Jasov, Tepla NovariSe, 2eliv et Strahov, quiescit CIRCARIA BRABANTICA AVERBODE A

Domus formatae dependentes: Brasschaat, Bois Seigneur Isaac Petropolis et Pirapora in Brasilia Residentia: Sao Paulo ibidem; Vejle in Dania JAU in Brasilia, Pri BERNE A domus formatae dependentes: praeter Jamtara ut supra: Jubalpur et Bombay in India, Essenburgh Missiones: Benares, Quilon in India GRIMBERGEN A Residentia Dependens: Kommetjie (Africa Merid.) PARK A Domus formata dependens: Montes Claros in Brasilia POSTEL A Domus formatae dependentes: Lolo (missio) et Kinshasa (coenobium) ambo in Zaire

TONGERLOO A Residentiae dependentes: Santiago de Chile, Hamburg Missio: Buta (Zaire) CIRCARIA LINGUAE GALLICAE FRIGOLET A LEFFE A MONDAYE A SAINT CONSTANT Pri (Canada) CIRCARIA LINGUAE GERMANICAE GERAS A HAMBORN Pri ROGGENBURG Pri SCHLÄGLA SPEINSHART Pri VILLINGEN (Tepl) A WILTEN A WINDBERG Pri Intenditur fundatio prioratus in Colonia.

CIRCARIA HUNGARICA quiescit. Canoniae eius: Csorna et Varadhegyfok (Oradea Mare, Nagyvarad) partim continuantur in USA MONIALES Secundus Ordo OOSTERHOUT VEERLE BONLIEU IMBRAMOWICE ZWIERZYNIEC TORO VILLORIA

Tertius Ordo regularis BERG SION SVATY KOPECEK KÜLSÖVAT quiescit ROTH ETSDORF (Austria)

XXXIX

FONTES Exiguam partem earum, et non semper recentissimam potui consultare ac hie in elencho congerere. Elenchos completiores ac optime congestos invenies, praesertim quoad Germaniam, in tomis collectionis „Handbuch der Historischen Stätten Deutschlands", Verlag A. Kröner Stuttgart 1963/65.

AASS ACG 1498 ACGI ACG II ACG III ACG IV AHRGPol APont Dan AeDAReg

Anjou AUO

PrK1629

XL

Acta Sanctorum, edd. Bollandus etc. Antwerpiae, Bruxellis, Tongerloae, Parisiis 1643/1925 68 voll. Acta Capituli Generalis an. 1498, edd. E. Valvekens, Anal. Praem. XV 1939, 31/41. Acta Capitulorum Generalium O. Praem. saec. XII-XV, ed. J. B. Valvekens ibidem 1966/69 ed. textus. Item II, 1501-1530, edd. K. Dolista et J. B. Valvekens, ibidem 1969/73 ed. textus. Item III, 1531-1571, ed. I. B. Valvekens ibidem 1973/78 ed. textus. Item 1588/1660, ed. idem, ibidem 1979- (Acta Capitulorum Provincialium vide Dolista, Valvekens). Acta Historica res gestas Poloniae illustrantia 1507/1795 12 tomi, Cracoviae 1878/92. Acta Pontificum Danica. Pavelige Aktstykker vedrerende Danmark 1316/1536, edd. L. Moltesen, A. Krarup et J. Lindbaek, Kobenhavn 1904/43. Vide etiam BvU. Dan. De aeldste danske Arkivregistraturer, voll. I/III, edd. T. Becker et C. Plesner, Kobenhavn 1854/55, V 1/2 ed. W. Christensen ibid. 1910. A . A M R H E I N , Archivinventare der kathol. Pfarreien der Diöz. Würzburg, W. 1914. J . A N D R I T S C H , Die Grazer Universitätsmatrikeln, I Graz 1 9 7 8 . Anjou-kori okmanytar I / V I ed. N A G Y I , Budapest 1 8 7 8 / 9 1 , V I I edd. TASNADI N A G Y G. ibid. 1 9 0 0 . Arpadkori uj okmanytar 12 voll. ed. W E N C Z E L G., Pest 1860/74. E. A U S F E L D , Ubersicht über die Bestände des kgl. Staatsarchives Koblenz (Mittlgn. der Kgl. Preuß. Archiwerwaltung VI, 1903, 76 ff.). L. AUVRAY, Les registres de Gregoire IX (1227/41) 3 voll. Paris 1890/1918. N. B A C K M U N D , Die Akten des Bayr. Provinzialkapitels von 1629, Anal. Praem. IX 1933, 305/20.

ProvKap

I D E M , Die Akten der Bayr. Provinzialkapitel 1603-1762, ibidem L X I X / L X X 1983/84 ed. textus. N . BANFFY, Okleveltar a Tomaj-nemzetsegbel losonczi Banffy csalad törtenetehez, tom. I ed. VARJU E. Budapest 1908, II e d . IVANYI B. i b i d e m 1 9 2 8 .

G. BATTELLI, Exempla Scripturarum Acta Pontificum Romae 1933. F. BATTENBERG, Isenburger U r k u n d e n in den Archiven zu Büdingen und Birstein (Repertorien des Hess. Staatsarchivs Darmstadt, Darmst./Marburg

1976).

L. BAUR, Hessische U r k u n d e n , 5 Bde. Darmstadt 1960/73. H . BAUSA, Die Register der Kanzlei Ludwigs des Bayern (Quellen und Erörterungen z. Bayr. Gesch. X X I V , M ü n c h e n 1971). N . BECKER, Das Nekrologium der Abtei Arnstein, Nass. Ann. 1, 1881. E. BERGER, Les registres d'Innocent IV 1243/54, 4 tomi, Paris 1894. H.

FRerBern CDM

BEYER/L. ELTESTER/A.

GOERZ, U r k u n d e n b u c h

zur

Geschichte

der rheinischen Territorien, 3 Bde. Koblenz 1860/74. T . BITTERAUF, Die Traditionen des Hochstifts Freising II, München 1909. L. BITTNER, Gesamtinventar des Wiener H a u s - , H o f - und Staatsarc h i v s III et IV, Wien 1938. (E. BLÖSCH et alii) Fontes Rerum Bernensium, Berns Geschichtsquellen, 9 Bde. Bern 1883/1908. A. BOCZEK, C o d e x diplomaticus et epistolaris Moraviae, 15 tomi (-1411), Olomucii et Brunae 1836-1903. J. F. BOEHMER, Fontes Rerum Germanicarum, 4 voll. Stuttgart 1843/68.

ActlmpSel LEr

Helv. P o n t GP

LibCit

IDEM, Acta Imperii Selecta. U r k u n d e n deutscher Könige und Kaiser. Innsbruck 1870. K. BOROVY/A. PODLAHA, Libri erectionum archidioecesis Pragensis saec. X I V et X V , 6 tomi, Pragae 1875-1927. H . BÖRSTING, Inventar des Bischöfl. Domarchivs in Münster (Inventare der nichtstaatl. Archive Westfalens, Beiband III) Münster 1937. BOSSANYI, Regesta supplicationum. A papai kervenykonyvnek magyar vonatkazasu okmanyai t. I (1342/52); II 1352/94); Budapest 1916/18. A. BRACKMANN, Helvetia Pontificia = voll. II 1 et 2 operis P. KEHR Germania Pontificia. IDEM et P. F. KEHR, Regesta Pontificum R o m a n o r u m . Germania Pontificia edd. A. BRACKMANN. - I: Prov. Salisburgensis, Berlin 1912; II. Prov. Moguntinensis 3 partes, Berlin 1923/35. V. BRANDL/B. BRETHOLZ, Libri citationum et sententiarum, 10 tomi Pragae 1872/1911. P.

R.

v.

CHLUMECKY/J.

CHYTIL/C.

DEMUTH,

Die

Landtafel

des

XLI

ObStUtr RegUtr

Markgrafthum Mähren, 2 Bde. Brünn 1856 - Index: ed. F. CERNY ibid. 1914. G. BROM, Oorkondenboek Sticht Utrecht. Bullarium Trajectense 1378. 2 voll. Hagaecomitis 1892/96. IDEM, Regesten en oorkonden betreffende het Sticht Utrecht 694-1301, 2 din. Utrecht 1908. A. BRUNS, Zwei westfälische Papsturkunden von 1142 u. 46 (Aus Gesch. und Hilfswissensch. Festschr. für Walter Heinemeyer zum 6 5 . Geb. Marburg 1 9 7 9 , 1 9 6 / 2 0 8 ) . N. DE BUCK, Vita Beati Ludovici Comitis de Arnstein, Bruxellis 1864. - Edam habetur in BOEHMER, Fontes Rer. German. III 326/39.

Coll. Bas. Vat. Bull. Dan.

Reg. Wadg

Z. BUDKOWA-KOZLOWSKA, Repertorium polskich dokumentów doby Piastowsky, (Rep. documentorum polonorum tempore ducum Piastorum) 2 voll. Krakow 1937. Collectio Bullarum brevium aliorumque diplomatum Basilicae Vaticanae, 3 voll. Romae 1750. Bullarium Danicum. Pavelige Aktstykker vedrerende Danmark 1198/1316, ed. A. KRARUP, Kobenhavn 1932. Vide etiam Afont Dan. F. BÜNGER, Admonter Totenroteln 1442/96 (Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums H e f t XIX, Münster 1935. Excerpta ex eo in Anal. Praem. XIII 1937, 147/53). J. BURG, Regesten der Präm. Abtei Wadgassen bis zum Jahr 1571, Saarbrücken 1980. J. BUSCH, Chronicon Windeshemense et liber de reformatione monasteriorum (Ed. K. GRUBE, Gesch. Quellen der Prov. Sachsen XIX Halle 1886, 505 ff. CAESARIUS HEISTERBACENSIS, Dialogus Miraculorum edd. J . STRANGE, C o l o n i a e 1851. J. CALMETTE/E. CLOUZOT, Pouillés des provinces de Besançon, de

CapS

CDECC Reg Arch RegRup CDHung

XLII

Tarentaise et de Vienne, Paris 1940. J. CANIVEZ, Statuta Capitulorum Generalium Ord. Cisterc., 8 Voll. Lovanii 1933/39. Capitula Sueviae v. VALVEKENS. B. CAPASSO, Le Fonti della Storia delle Provincie Napoletane del 568 al 1500, Napoli 1902. Codex Diplomaticus Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis, vide MMA. P. v. CHLUMECKY, Die Regesten oder die chronologischen Verzeichnisse der Urkunden in den Archiven von Iglau, Trebié, Triesch, Großbites, Meserice und Pirnice, Brünn 1856. J. CHMEL, Regesta Ruperti Regis Romanorum 1400/1 0, Frankfurt 1834. Codex Diplomaticus Hungariae ecclesiasticus et civilis (-1440) 11 partes in 40 voll., 3 voll, indices, auct. FEJER G., Budae 1829/44

CDPol

Codex Diplomaticus Poloniae, ed. L . RZYSZEWSKI et A . MUCZKOWSKI (-1506). 4 tomi, Varsoviae 1847/87. CDMaiPol Codex Diplomaticus Maioris Poloniae, -1444, 5 tomi, Poznan 1877/1908. Codex Diplomaticus Minoris Poloniae, ed. F. PIEKOSINSKI, 4 voli. CDMinPol Cracoviae 1876/1905. CPD Codex Pomeraniae Diplomaticus edd. K . F . HASSELBACH et J. G. KOSEGARTEN, Greifswald 1862. CodDiplSil Codex Diplomaticus Silesiae (ed. Verein für Gesch. u. Alterthumsk. in Schlesien, Breslau ab an. 1875. Vide etiam Reg. Schles. Gesch.). (DR. CONTZEN), Die Urkunden des Bms. Würzburg (Arch. Z. VII 1882, 1/57; VIII 1883, 1/63). Csaky Csaky okleveltar, 2 tomi. N. D A R P E , Codex traditionum Westfalicarum, Münster 1907. P. D A V I D , Les sources de l'histoire de Pologne à l'époque des Piastes 963/1386, Paris 1934 (cf. Anal. Praem. X 339). C. DEPTULA, O niektorych zrodlach do historii zakonu premonstratenskiego w Polsce w XII/XIII wieku (de aliquibus fontibus quae ad historiam Praemonstratensium in Polonia référant) in: Archiwa biblioteki i muzea koscielne, Lublin XXII 187/222. Ält. Matr. M. v. D E U T I N G E R , Die älteren Matrikeln des Erzbisthumes München u. Freising, 3 Bde. München 1849/50. H . D I E M A R , Die Chroniken des Wigand Gerstenberg von Frankenberg (Veröffentl. der Histor. Kommission für Hessen und Waldeck VII 1) Marburg 1905 L. v. D I J C K , Le protocole du chapitre provincial de la Circarie de Bohème à Schlägl 1644 (Anal. Praem. XLVI 1970, 220/37). DiplArM Diplomatarium Arna-Magnaeanum 2 vo. ed. G . J. T H O R K E L I N , Hafniae 1 7 5 9 / 8 0 . DiplDioec Lund Diplomatarium Dioecesis Lundensis, ed. L. WEIBULL, Lund 1900/39. Dipl. Norw. Diplomatarium Norwegicum edd. C . A . LANGE, C . U N G E R et alii, Christiania 1847/1914. DiplSuec Diplomatarium Suecanum usque ad an. 1370, Holmiae 1829/1936. O. DOBENECKER, Regesta diplomatica necnon epistolaria historiae Thuringiae, 4 voll, in 7, Jena 1896/1935. CapSax K . D O L I S T A , Acta Capitulorum et annalium Circariae Saxoniae 1466-1516 (Anal. Praem. ed textus 1974-77). N. D O R M I E R , Répertoire des fonds monastiques des Archives Dep. du Doubs, Revue Mabillon 1927, 296/97. EgyhaztE Egyhaztörteneti Emlekek a Magyaroszagi hitujitas korabol (Monumenta ecclesiae hungaricae tempore reformationis) edd. BUNYITAI, RAPAICS et KARACSONYI, 6 voll. Budapest 1902. CRC J. E M L E R , Decem registra censuum, Pragae 1881. XLIII

RT UGStädte

UGVerw

VatQ EpGerv RBM

FRA FRB

CDB

Form. Pr. Zrodla

St. Mang

XLIV

I D E M , Reliquiae tabularum terrae regni Bohemiae anno M D X L I igne consumptarum, 2 tomi, Pragae 1870/72. W. E N G E L , Urkundenregesten zur Geschichte der Städte des Hochstifts Würzburg (Quellen u. Forschungen zur Gesch. des Bms. Würzburg XII) Würzburg 1958. IDEM, Urkundenregesten zur Geschichte der kirchl. Verwaltung des Bms. Würzburg im Mittelalter (Quellen u. Forschungen IX, W. 1954). IDEM, Vatikanische Quellen zur Gesch. des Bms. Würzburg im 14. und 15. Jahrh. I, Würzburg 1948. Epistolae Gervasii abb. generalis vide H U G O SAM. K . J . E R B E N / J . E M L E R / J . SPEÖAVEK, Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, 7 tomi nondum omnes completi, Pragae 1855/1963. F . FABRE, Le Liber Censuum de l'Eglise Romaine, Paris 1892. FEJERPATAKY III Bela kiralyi oklevelei (diplomata Belae III Regis) Budae 1917. Fontes Rerum Austriacarum, hsg. von der Histor. Kommission der K. K. Akademie der Wissenschaften, Wien 1858 ff. Fontes Rerum Bohemicarum tom. II, item Pragae 1876. FRAKNOI W., Okleveltar a magyar kiralyi kegyuri jog törtenetehez (Archivalia pro historia juris patronatus regis Hungariae) Budapest 1899. Codex Diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae tomus I (1904/07) II (1912), III fase. 1: 1942; 2: 1962; 3 nondum prodiit; IV: 1: 1962, 2: 1965; V: 1: 1974;, 2-4 praeparantur. Edd. G. F R I E D RICH, Z. KRISTEN et J. SEBANEK, Pragae. J. EVERS, Formularium Praemonstratense (Anal. Praem. VIII 1932 et IX 1933, ed. textus. P. GACH, Zrodla do dziejów zakonow W rewyndykowanym zespole centralnych Wladz wyzaniowych krolewstwa Polskiego Archiwum glownego Akt Dawnych (Fontes pro historia ordinum . . . in archivis centralibus Polonis) in Berichte der wissenschaftl. Gesellschaft der kathol. Universität Lublin 1974 pp. 79/83. O. G E I G E R , Die Urkunden des vormaligen Benediktinerklosters St. Mang in Füssen (ArchZ III, Beiheft 1932). P . G E O R G I S C H , Regesta chronologico-diplomatica, 4 tomi, Frankfurt-Leipzig 1 7 4 0 / 4 4 . P H . G E R C K E N , Fragmenta Marchica oder Sammlung ungedruckter Urkunden und Nachrichten zum Nutzen der Brandenburgischen Historie 8 tomi, Salzwedel 1 7 6 9 / 8 5 , continuata a G . v. RAUMER 2 voll. 1 8 3 1 / 3 3 . T . G E R I T S , Documents inédites sur les visites canoniques de Jean Despruets, abbé general de Prémontré (Anal. Praem. XLIV 1968, 117 et 127.

UrkPfKG

X . GLASSCHRÖDER, Urkunden zur Pfälzischen Kirchengeschichte, I München 1903; II Neue Urkunden zur Pf. K G . Speyer 1929/30. A. GÖRZ, Mittelrheinische Regesten 4 Bde. Koblenz 1876/88. O. GROTEFEND, Regesten der Landgrafen von Hessen Lief. I 1247/1308 Marburg 1909. C. GRÜNHAGEN, Wegweiser durch die schlesischen Geschichtsquellen bis 1550, 2a ed. Breslau 1889. V. F. DE GUDENUS, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas . . . illustrantium, 5 tomi, Göttingen/Frankfurt/Leipzig 1743/68. W. A. GÜNTHER, Codex diplomaticus Rheno-Mosellanus, 5 partes in 6 6 voll. Koblenz 1822/26. HAYTO de Gorhigos vide R H C .

Hazai Oklt. Hazai Okm

H a z a i O k l e v e l t a r , e d d . NAGY I., DEAK F. et NAGY G . B u d a p e s t 1879.

Hedervary

CDA

UrkbULF

Hevenessi

SAM (EpGerv)

H a z a i O k m a n y t a r , e d d . N A G Y I , PAUR I , R A T H K , e t VEGHELY D . 8

tomi Györ 1865/73 et Budapest 1876/91. A Hedervary csalad okleveltara, edd. RADVANSKY et LEVENTE, Budapest 1899. H. HEGEL, Die Chroniken der niedersächsischen Städte, VII Magdeburg, 2 voll. Leipzig 1869/99. F. HEIDINGSFELDER, Die Regesten der Bischöfe von Eichstätt bis 1324, Erlangen 1938. O. v. HEINEMANN, Codex Diplomaticus Anhaltinus (-1400) 6 tomi Dessau 1867/87. H. HERMELINCK, Die Matrikeln der Universität Tübingen 3 Bde. Stuttgart 1906/54. G. HERTEL, Urkundenbuch des Klosters U L F zu Magdeburg, Berlin 1878 - Aktenstücke u. Urkunden: G B M a g d X I I I 1878, Nachlese zu den Urkunden des Klosters U L F ibid. X I V 1879, 106/10. Collectio Hevenessiana (MS in Bibl. Univ. Budapest). H. HOBERG, Taxae pro communibus servitiis (Studj e testi, Romae 1949. Praemonstratensia sunt excerpta Anal. Praem. 1959, 312/18). A. D'HOOP, Inventaire Général des Archives Ecclésiastiques du Brabant, 6 voll. Bruxelles 1905/32. C. L. HUGO, Sacrae Antiquitatis Monumenta. Prima editio 2 voll. Stivagii 1725, 2a ed.: 1 vol. in fol. St. Dié 1731. In hoc volumine habentur Epistolae Gervasii Abbatis Generalis (1216/19) pp. 1/124. Partim etiam sunt publicatae una cum penitus eatenus ignotis secundum Cod. Rawlinson C 533 Oxford Bodleian, a C. R. CHENEY in „Bulletin of the John Library Manchester 1950, X X X I I 1." H. J. HUITFELDT, Biskop Eysteins Jordebog, Christiania 1879. F. HUTER, Tiroler Urkundenbuch 3 Bde. Innsbruck 1957. TH. ILGEN, Übersicht über die Bestände des Staatsarchivs Düsseldorf und deren Inhalt (Westdeutsche Zschr. Ergheft 2, 1/165). IDEM, Inventare nichtstaatlicher Archive.

XLV

F. I S R A E L / W . M Ö L L E N B E R G , Urkundenbuch des Erzstiftes Magdeburg, I 937-1192 (Geschichtsquellen der Prov. Sachsen und des Freistaates Anhalt NR XVIII, Magdeburg 1937. JL

et J W

JbDG

P H . JAFFE Regesta Pontificum Romanorum usque ad annum 1198. Prima ed. Lipsiae 1851, secunda correcta et aucta auspiciis G. WATTENBACH curaverunt S . LOEWENFELD, F . KALTENBRUNNER et P. EWALD 2 voll. Lipsiae 1885/88.

Jahrbücher der deutschen Geschichte 1 1 2 5 / 1 3 0 7 , ed. W . BERNHARDI et alii Leipzig 1879 sq. T . JEXLEV, Lokalarkiver til 1 5 5 9 : Geistlige Arkiver I: Aerkestift og Roskildestift. Vejledende Arkivregistraturer XVII, Kobenhavn 1973.

Item II Odense stift, jyske Stifter og Slesvig stift. Vejledende Arkivregistraturer XVIII ibidem 1977. I . J Ö S T E R , Urkundenbuch der Abtei Steinfeld (Publ. der Gesellsch. f. rhein. Geschichtskunde LX, Köln/Bonn 1976). Kaprinai

Collectio Kaprinaiana. Hungarica diplomata tempore Mathiae de Hunyad, 2 voll. Viennae 1767. KARACSONYI J . Hamis hibaskeletü es keltezetlen oklevelek jegyzeke 1400-ig (Catalogus diplomatum falsorum, datationis minus rectae, vel sine datatione usque ad an. 1400). Budapest 1902.

Karolyi

A

nagyk. grof Karolyi-csalad okleveltara, ed.

GERESI

K. Budapest

1882.

P. F . K E H R , Italia Pontificia 8 voll. Berlin 1 9 0 6 / 3 5 (opus nondum completum). H. KEUSSEN, Urkundenbuch der Stadt Krefeld und der alten Grafschaft Mörs, 5 Bde. Krefeld 1938/40. R . K L E M P I N , Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommerns zur Zeit Boguslaus X, Berlin 1859. R. K N I P P I N G , Die Regesten der Erzbischöfe von Köln vo. 2-4 (Publ. der Gesellsch. f. Rhein. Geschichtskunde XXI) Bonn 1901 ff. Ilf. Reg.

C. K Ö H L E R , Ilfelder Regesten, Bremen 1932. L. K O R T H , Das Urkundenarchiv der Stadt Köln, Regesten bis 1 3 9 6 . H. KRABBO, Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus askanischem Hause 7 fasc. Leipzig 1 9 1 0 / 2 0 , continuatur a G . W I N T E R Dahlem 1933.

DiplDan

Diplomatarium Danicum ed. A. KRARUP R 1, I/VI, Hafniae 1957/79, R 2 I / X I ibid. 1938/56, R 3 I ibid. 1958 sq. M. K A R A S / Z . PERZANOWSKI, Statuty Norbertanskiej z. r. 1340 w tlumaczeniu polskim z. r. 1541 (Krakow Uniw. 1970. Zeszyty naukow Uniw. Jagiell. 230). J. K R U D E W I G / A . T I L L E , Übersicht über den Inhalt der kleineren Archive der Rheinprovinz (Publ. d. Ges. f. Rhein. Gesch. Kunde XIX, Bonn 1899/1915.

XLVT

M. 1728.

J.

KUCHENBECKER,

Analecta Hassiaca, Collectio

I/XII,

Marburg

Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, 4 Bde. Düsseldorf 1840/50. J . L A N G E B E K / P . F . S U H M , Scriptores Rerum Danicarum 8 voll. Hafniae 1772/1834, 2 voll. Reg. 1878 (Vol. IX: LANGEBEK, Diplomatarium, MS in Archivo Regio Hafniae). A . LARGIADER, Die Papsturkunden des Staatsarchivs Zürich von Innocenz III bis Martin V, Zürich 1963. IDEM, Die Papsturkunden der Schweiz, Zürich 1970. T . LACOMBLET,

Script. Rer. Dan.

LC

v. TINGL. L E H M A N N / B R O C K H A U S , Schriftquellen zur Kunstgeschichte des l l . u . 12. Jahrhs. für Deutschland, Lothringen und Italien, 2 Bde. Berlin 1938. P. L E H M A N N , Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, 3 voll. München 1 9 1 8 / 3 2 , vol. IV 2 edd. G . G L A U C H E / H . KNAUS ibid. 1 9 7 9 . G. LEIDINGER, Fundationes monasteriorum Bavariae (NArch XXIV 671/717). LESAGE Journal de Voyage. Lettres d'Erasme à Eusebie. (MS in Arch Episc. de St. Brieuc. Narratio fatorum H. LESAGE, canonici abbatiae de Beauport in Brittannia, in exilio annis 1790-1802. Peragravit Belgium, Germaniam, Helvetiam et Poloniam, pluries commoratus est in abbatiis ordinis nostri, pro quo MS illud est fons magni momenti. De persona auctoris v. GOOVAERTS I 505/06 et Anal. Praem. 1961, 357/58. Unica editio partialis: N. BACKMUND, Couvents de la Suisse alémanique à la fin du XVIIIe siècle, ZschrSchwKG 1952, 181/203; 241/56. O.

Lettr. com Jean XXII Lettr. com. Urbain V LMortStV

Lettres communes du Pape Jean XXII, ed. M . G. M O L L A T , 30 fase. Paris 1905/47. Lettres communes d'Urbain V, ed. M. LAURENT, Paris 1954. Liber mortuorum abbatiae Sti. Vincentii Wratislaviensis. Recensuit O. MALECZYNSKI, recognoverunt praefationem et annotationes locupletaverunt B. KÜRBIS et R. WALCZAK (Monum. Polon. Historica ser. nova tomus IX fase. 1, Warszawa 1971). N . LINNEBORN, Inventar des Archivs des Bischöfl. Generalvikariats Paderborn, Münster 1920. LUKCSICS N . , XV szazadi papai oklevelek (Documenta pontificia saec. XV) Tom. I Budae 1931, Tom.I ibidem 1938. J. C H . L Ü N I G , Teutsches Reichsarchiv 2 4 voll. (Spicilegium ecclesiasticum vol. XVII) Lipsiae 1 7 1 0 / 2 2 . O . M A N N L , Die Prämonstratenser der Prager Erzdiözese nach den Bestätigungsbüchern 1354-1486, Pilsen 1903. XLV1I

Maramarosi diplomak a XIV es XV szazadbol. Egybegüjte es jegyz. ellatta Apsai MIHALYI Janos, Marmarossziget 1900. E. M A R T E N E , Veterum Scriptorum et monumentorum ecclesiasticorum et dogmaticorum amplissima collectio, 9 voll. Paris 1724/33. RegEBS F . M A R T I N , Die Regesten der Erzbischöfe von Salzburg und des Domkapitels, 2 Bde. Salzbg. 1926/31. H. M A U R E R / M . BULL-REICHENMÜLLER, (Übersicht über die Bestände des Hauptstaatsarchivs Stuttgart (Veröffentl. der staatl. Archiwerw. Baden-Württemberg Bd. 32-34, Stuttgart 1975/76). MUB Mecklemburgisches Urkundenbuch, 24 Bde. (-1400), Schwerin 18 63 ff. J. J. M E R L O , Urkunden, Stadt und Erzstift Köln nebst den angrenzenden Territorien betreffend (AHVN XIX 1868, 310/26). H. M I C H E L A U T / G . REYNAUD, Itinéraires à Jerusalem et Descriptions de la Terre Sainte, rédigés en français aux XI-XIIIe siècles (Publications de la Société de l'Orient Latin, Série Géogr. III Geneve 1882). PL J . P. M I G N E , Patrologiae Cursus completa, Sériés la id est latina 2 2 1 voll. Paris 1 8 4 4 / 9 0 . M I K L O S I C H / M Ü L L E R , Acta et diplomata monasteriorum et ecclesiarum Orientis, 3 voll. Wien 1889. T. v. MOHR, Die Regesten der Archive der Schweizerischen Eidgenossenschaft, 2 Bde. Chur 1851. C . M O L B E C H / N . PETERSEN, Udvalg af Danske Diplomer og Breve fraa XIV/XVI Aarh., Kobenhavn 1858. MB Monumenta Boica, ed. Bayr. Akademie der Wissenschaften I-LX, München 1763-1960. MonEpWirc Monumenta Episcopatus Wirceburgensis ( = MB XXXVII-XLVI 864 ff. Registra München 1916. MGH Monumenta Germaniae Historica edd. P E R T Z (SS = Scriptores, MGHEpSel Necr. = Necrologia). Epistolae Selectae saec. XIII ex regestis Pontificum Romanorum, 3 voll. Berlin 1883/94. MGHUrkHeinr Die Urkunden Heinrich des Löwen ed. K. J O R D A N , Weimar 1949. MHH Monumenta Hungarica Historica. Diplomataria 37 tomi, Scriptores 38. - Pest 1857. MHHS Monumenta Historica Hungariam Sacram Illustrantia, ed. N . T H E I NER, Romae 1859/60. MMA Monumenta Medii Aevi Res Gestas Poloniae illustrantia, 18 tomi Cracoviae 1874/1905. Ex illis vol. I et VIII: Codex diplom. eccles. Cracoviensis (CDECC). MPH Monumenta Poloniae Historica, Lwow 1884 sq. MPV Monumenta Poloniae Vaticana, 4 voll. Cracoviae 1913/15. Ibidem: Series Nunciaturae Poloniae, Cracoviae 1938. MonSlav Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridionalium, 42 voll. Agram 1868 sq. XLVTII

MonStrig

MonVespr

Monumenta Ecclesiae Strigoniensis, edd. F. KRANCZ et N . DEDEK, 3 voll. Esztergom 1874/1924. L. KLICMAN et alii, Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia, 6 tomi Pragae 1903/80, indices 1954. Monumenta Vaticana historiam Regni Hungarici illustrantia. Ser. 1: tom. I—VI; ser. 2: tom. I/II. Budapest 1884/91. Monumenta Romana Episcopatus Vesprimiensis, 4 voll. edd. FRA-

RAMagd

N . v. MÜLVERSTEDT, Regesta Archiepiscopatus Magdeburgensis, 3

NgL ObPraeml

A. NEUBAUER, Regesten des ehemal. Bened. Klosters Hornbach (Mittlgn. Histor. Verein Pfalz X X V I I 1904). J. NIESERT, Münsterische Urkundensammlung, 7 Bde. Coesfeld 1826/37. Norges gamle Love, I/II 1388/1482, Oslo 1912/34. Obituaire de l'Abbaye de Premontre, le partie, A O P V/VIII, Bru-

MVB MVatHung

KNOI e t L U K C S I C S , B u d a p e s t

voll. ( - 1 3 0 5 ) , M a g d e b u r g

ObPraemll

OHZ

Prov. Kap.

ObGerus

1876/86.

xelles 1909/12, edd. R. v. WAEFELGHEM. item 2e partie (Anal. Praem. I 1925 ed. textus, ed. J. EVERS). F. W. OEDIGER, Das Hauptstaatsarchiv Düsseldorf und seine Bestände. IV: Stifts u. Klosterarchive, Bestandsübersichten, Siegburg 1964. A. F. OEFELE, Rerum Boicarum Scriptores, 2 Bde. Augsburg 1763. Oorkondenboek van Holland en Zeeland, 2 voll. Edd. L. VAN DEN BERGH D e n H a a g

Visber.

1896/1907.

1868/73.

TH. PAAS, Visitationsbericht des Abtes Christian Steinhewer auf dem Generalkapitel zu Premontre 1730, Anal. Praem. III 314/21. IDEM, Beschlüsse der Kölner Provinzialkapitel für die Westfäl. Zirkarie 1655-1717 (ibidem VI 1930, VII 1931 e t V I I I 1932, I X 1933). PAZMANY P. Acta et decreta Synodi dioecesanae Strigoniensis an. 1629 (Appendices I et III: „de religiosis ordinibus, quae olim in Hungaria floruere") Tyrnaviae 1657. H . PETZET, Die deutschen Pergamenthandschriften N r . 1-200 der Staatsb. München, München 1920. H . PEZ, Thesaurus anecdotorum novissimus, Augsburg 1721/29,6 voll. A. PFIFFIG, Obitorium Canoniae Gerusenae. Studien und Forschungen aus dem niederösterr. Institut für Landeskunde I, Wien 1980. N. PFLUGK-HARTTUNG, Acta Pontificum Romanorum inedita, 3 voll. 748-1198, Tübingen/Stuttgart 1880/88. F. PIETSCH, Die Lagerbuchbestände im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, im besonderen die Lagerbücher der neuwürttembergischen Klöster und Stifte (Zschr. f. Württemb. Landesgesch. X X V I I 1968, 361/96). G. v. PÖLNITZ, Matrikel der Ingolstädter Universität, München 1937.

XLIX

PUB

RPR

Pommersches Urkundenbuch, edd. R. KLEMPIN et H . FRIEDRICHS, 7

voll. Stettin 1868/1934. A. POTTHAST. Bibliotheca histórica medii aevi, Berlin 1862/88. IDEM, Regesta Pontificum Romanorum 1198-1304, 2 voll. Berlin 1873.

UrkN

RDIt

P. PRESSUTTI, Regesta Honorii III, 2 voll. Romae 1888/95. N. PROCHASKA, Codex Epistolaris Vitoldi, Krakow 1882. J. RAMACKERS, Verzeichnis der in der Sammlung Hugo der Stadtbibliothek Nancy überlieferten älteren Papst und Kaiserurkunden (Anal. Praem. 1935, 129/147). M. RANGO, Scriptores varii de originibus Pomeraniae, Kolberg 1684. Radones Decimarum Italiae, nei secoli XIIIXIV, publ. in serie „Studj e testi" Roma, Vaticano. Ad nos attinet: Apulia nr. 84, ed. D. VENDÓLA 1935, Campania Nr. 97 ed. P. SELLA; Sicilia Nr. 112 ed.

RHC

RegUrkb RAM

idem 1944. Recueil des Historiens des Croisades, publié par l'Academie des inspections, Paris 1841 sv. Ubi et continetur opus sequens: HETHOUM DE GORHIGOS (O. Praem), La Flor des Estoires d'Orient, apud „Documents Armeniens", 1906, II 113 sv. O. REDLICH, Jülich-Bergische Kirchenpolitik. I. Urkunden und Akten 1400-1553, Bonn 1907. II Kirchenvisitationen 1533-91, ibid. 1911. Regensburger Urkundenbuch bis 1371, 2 Bde. edd. J. WIDEMANN (MB NF VTI/VTII, München 1912/56). Regesta Archiepiscoporum Moguntinensium (-1288) I: Innsbruck 1 8 7 7 / 8 6 2 Bde. e d d . J . F. BÖHMER et N . WILL; II. R e g e s t e n d e r E r z -

bischöfe von Mainz, 2 Abtlgn. edd. F. VIGENER et E. VOGT, ibid. 1913/32.

RegBen XII RegBoica

Les registres et lettres communes de Benoit XII 1334/42, ed. M. VIDAL, 6 fase. Paris 1911. Regesta Boica sive Rerum Boicarum autographa ad annum usque M C C C , e d d . C . v. LANG, M . v. FREYBERG et G . RUDHARDT, 13 voll,

et registrum München 1822/1927. RegBonif VIII

RegClem IV RegClem V REC

Les registres de Boniface VIII 1294-1303, ed. G. DIGARD, 17 fasc.

Paris 1939. Les registres de Clement IV 1265/68, ed. M. E. JORDAN, 6 fasc. nondum terminati, Paris 1900. Registres de Clement V, 9 voll. Romae 1885/92. Regesta Episcoporum Constantiensium, hsg. von der Badischen Histor. Kommission 4 Bde. Innsbruck 1895/1930. Les Registres de Gregoire IX v. AUVRAY. Reg. Honorii III v. PRESSUTTI.

RegHon IV L

Les registres de Honorius W 1285/87, ed. M. PROU, Paris 1888.

Reglmp

Regesta Imperii. Die Regesten des Kaiserreichs 1198/1437. Innsb r u c k 1 8 7 7 / 1 9 4 8 . - V o l . V : 1 1 9 8 / 1 2 7 2 e d . F . BÖHMER; V I : 1 2 7 3 / 1 3 1 3 e d . O . REDLICH, 2 a e d . A . SAMANEK 1 8 9 8 ; V I I I 1 3 4 6 / 7 8 e d . A . HUBER 1 8 7 7 ; 1 E r g h . 1 8 8 9 ; X I : 1 4 1 0 / 3 7 e d . W . ALTMANN. R e g . I n n o c e n t I V v. BERGER.

RegLeoX

Die Register Leo X bis 1515, ed. J. HERGENRÖTHER, Innsbruck 1884.

RegUrbainlV

Les Registres d'Urbain IV, edd. L. DOREZ et J. GUIRAUD, Paris 1901/06. Reg. Urbain V Les Registres d'Urbain V, ed. M. DUBRULLE, Paris 1895. RegSchles Gesch Regesten zur Schlesischen Geschichte 3 Bde. bis 1342, hsg. von G. GRÜNHAGEN, K . WUTKE e t E . RANDT ( = C o d . D i p l . S i l e s . B d . 7, 16,

RDRDM

RepGerm

CDBr

VatAkt RRH

18, 22, 29, 30) Breslau 1875/1930. Die Reichsregisterbücher Kaiser Karls V, hsg. vom Kaiser Wilh. Institut f. deutsche Gesch. und dem Staatsarchiv Wien von L. GROSS Wien/Leipzig 1934. H. REIMER, Hessisches Urkundenbuch 2. Abtlg. (continuatio operis WYSS) 4 voll. (-1400) Leipzig 1891/97. Repertorium Diplomaticum Regni Danici Medievalis, edd. K. ERSLEV et W. CHRISTENSEN, la sériés I/IV Hafniae 1895/1912; 2a series I/IX, ibid. 1928/38. Repertorium Germanicum. Regesten aus den päpstlichen Archiven zur Geschichte des Deutschen Reiches und seiner Territorien bis zum 14./15. Jahrh. Eatenus 4 tomi, ed. Preußisches Institut in Rom u. Berlin 1897ff. T. RIED, Codex chronologico-diplomaticus episcopatus Ratisbonensis, 2 voll. Regensburg 1816. A. F. RIEDEL, Codex Diplomaticus Brandenburgensis. Pars I: 25 voll. Pars II: 6 voll. III 3 voll. IV: Chronica 1 vol, 1 suppl. Berlin 1838/65, Registrum 2 voll, index nominum 3 voll. ibid. 1867/69. K. RIEDER, Römische Quellen zur Konstanzer Bistumsgeschichte zur Zeit der Päpste von Avignon 1305/78 (Hsg. von der Bad. Histor. Kommission, Innsbruck 1908. S. RIEZLER, Vatikanische Akten zur deutschen Geschichte in der Zeit Ludwigs des Bayern, Innsbruck 1891. R. RÖHRICHT, Regesta Regni Hierosolymitani, Innsbruck 1894, Additamenta ibid. 1904. F. W. ROTH, Eine Briefsammlung des 12. Jahrhs. aus dem Kloster Steinfeld (epistolae Udalrici praepositi 1152/70) NArch XXI 1896, 558/61 et ZAGV XVIII 1896 242 ff. A. RULAND, Die Ebracher Handschrift des Michael de Leone mit Einschaltung der wichtigsten Stücke (eine Würzburger Diözesanmatrikel von ca. 1335) AHVUA XIII 1855, 111/20. Vide ibi Veßra et Zell. L. SANTIFALLER, Die Matrikel der Universität Wien, 4 Bde. Graz/ Wien

1954/61.

LI

UrkReg RhldVatArch

BV FV

W. SAUER, Codex diplomaticus Nassovicus, 2 Bde. Wiesbaden 1886/87. H. v. SAUERLAND/H. THIMME, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Rheinlande aus dem Vatikanischen Archiv, 7 voll. (Pubi, der Ges. f. Rhein. Gesch. K. XXIII) Bonn 1902/13. J. F. SCHANNAT, Vindemiae litterariae, hoc est veterum monumentorum ad Germaniam Sacram praecipue spectantium collectio, 2 voll. Fuldae et Lipsiae 1723. T. J. SCHERG, Bavarica aus dem Vatikan 1464/92, ArchZ IV. Beiheft 1932. IDEM, Franconica aus dem Vatikan 1464/92, ArchZ N F XVI 1909, X V I I 1910, X I X

UBHHalb PUrkReg

SSRerPol SSRerSil

LH

1912.

O. SCHMID, Die St. Lambrechter Totenrotel von 1501/02 (StudMitt OSB VII 1886, IX 1888, et X 1889). C. SCHMIDT, Urkundenbuch des Hochstiftes Halberstadt und seiner Bischöfe 4 Teile (-1425), Leipzig 1883/89. G. SCHMIDT, Päpstliche Urkunden und Regesten, die Gebiete der heutigen Provinz Sachsen und der Umlande betreffend (Gesch.quellen der Prov. Sachsen und des Freist. Anhalt XXI) I (1295-1352) Berlin 1886, II 1353-78, ibid. 1889). J. D. SCHÖPFLIN, Alsatia Diplomatica 2 Bde. Mannheim 1772/75. SCHÖTTGEN/KREYSIG, Diplomataria et Scriptores historiae Germaniae medii aevi, 3 voll. Altenburg 1753/60. G. SCHRÖTTER, Urkundenbuch der Benediktinerabtei St. Stephan in Würzburg (Veröff. Gesellsch. Frank. Gesch. III 2, Würzburg 1932). A. SCHUBERT, Urkundenregesten der von Joseph II aufgehobenen Klöster Böhmens, Innsbruck 1901. J. A. SCHULTES, Directorium Diplomaticum oder chronologische Auszüge aus den sämtlichen über die Geschichte Obersachsens vorhandenen Urkunden, 2 Bde. Altenburg/Rudolstadt 1821/25. W. SCHULTZE, Die Geschichtsquellen der Provinz Sachsen im Mittelalter und der Reformationszeit, Halle 1893. F. SCHUNDER, Die oberhessischen Klöster, Regesten und Urkundenl, Marburg 1961. H . E. SCRIBA, Regesten zur Landes- und Ortsgeschichte des Ghzms. Hessen, 4 Bde. Darmstadt 1847/60. Scriptores Rerum Polonicarum, 21 voll. Cravoviae 1873 sq. Scriptores Rerum Silesiacarum, Breslau 1838 ff. J. SEBANEK, Archivy zfusenych klaSteru moravskych a sleszkych (Archiva suppressorum coenobiorum Moraviae et Silesiae) I. Inventar pergamenü z let 1078/1471) Brno 1932. A. SEDLACEK, Zbytky register kraluv rimskych a ceskych z let 1361/1480, Praha 1915. - Editio germanica, abbreviata: Die Reste der ehemal. Reichs- und kgl. böhmischen Register, Prag 1916/19. J. SEIBERTZ, Quellen der westfäl. Geschichte, 3 Bde. Münster 1857/69.

SoprOklt

IDEM, Urkundenbuch zur Landes- und Rechtsgeschichte des Hzms Westfalen, Arnsberg 1854. Soproni okleveltar, Sopronvarmegye törtenete, 2 tomi ed. NAGY I, Sopron 1889; Nev- es targymutato a Soproni oklt. I/II kötetehez ed HAZI J . , S o p r o n 1 9 2 2 .

SVLt

Sopronvarmegye leveltaranak oklevelgyüjte menye 1236/1526, ed. SÜMEGHY D . , S o p r o n 1 9 2 8 .

TH. SPECHT, Die Matrikel der Universität Dillingen, D. 1909/15. F. STEFFENS/H. REINHARDT, Die Nuntiatur des Giovanni Franc. Bonhomini (Nuntiaturberichte aus der Schweiz seit dem Konzil von Trient I) 3 Bde. Solothurn 1906/17. K . F. STUMPF-BRENTANO, D i e K a i s e r u r k u n d e n d e s 1 1 . / 1 2 . J a h r h s . , 3

SZTARAY

Bde. Innsbruck 1865. H. STURM, Bayrische Archivinventare: 1. Staatsarch. Neuburg, München 1852. J. SVATEK, Organisace reholnich instituci v ceskych zemich pece o jejich archivy (Die Organisation der Ordensgemeinschaften in den böhm. Ländern und ihre Archivpflege) in: Sbornik archivnich praci X 1970, Sonderbeilage 525 f. SZENTPETERY I., Regesta regum stirpis Arpadianae (Az Arpadhazi kiralyok okleveleinek kritikaj jegyzeke) Budapest 1923. A nagymihalyi es sztarai grof. Sztaray csalad okleveltara 2 voll, ed NAGY G . , B u d a p e s t 1 8 8 7 .

F. TADRA, Acta iudiciaria consistorii Pragensis 1373/1424, 7 tomi Pragae

LC

UrkAkt I

FrFb CapS ADDespr

1893/1901.

G. TANK, Akershusregistret af 1622, Kristiania 1916. M. THIEL/O. ENGELS, Die Traditionen, Urkunden und Urbare des Klosters Münchsmünster (QE NF XX 1961). F. TINGL./J. EMLER, Libri confirmationum ad beneficia ecclesiastica per archidioecesim Pragensem, 10 tomi, Pragae 1867/89. TOTH SZABO P., Oklevelek a kegyuri jog törtenetehez (Törtenete Tar 1903) = Diplomata in historia juris patronatus. J. TROUILLAT, Monumens de l'Histoire de l'ancien evèché de Bàie (-1500) 5 voll. Porrentruy 1852/67. Urkunden und Akten des kgl. Württemberg. Haupt und Staatsarchivs Stuttgart, I. Abtlg. Württemberg. Regesten 1300-1500, Stuttgart 1916. E. UTTENDORFER, Ein Freisinger Formelbuch, DB 1901, 93/149. Capitula Provincialia Circariae Sueviae 1578-1688, pars I. edd. E. VALVEKENS, Anal. Praem. I-IV 1925/28 ed textus, Pars II edd. V. v. GENECHTEN ibidem V/VI (1929/30). E. VALVEKENS, Acta et documenta Joannis de Pruetis abbatis Praemonstratensis (Anal. Praem. XXX 1954, 236/78, XXXI 1955, 136/58, 253/79; XXXII 1956 102/44, 293/336; XXXIII 1957 82/140, 318/29; XXXIV 1958 51/95, 243/52).

LUI

TradSchäftl RegOtto HUB

RegVat WestfUB

E. VALVEKENS, Les Chapitres Generaux de l'Abbé Général Jean Despruets 1572/96 (Anal. Praem. XVI 1940 ed textus). J. B. VALVEKENS, Capitula Provincialia Circariae Bohemiae 1644-1766, ibidem 1961/66 ed. textus. D. VENDOLA, Documenti tratti dai registri Vaticani da Innocenzo III a Nicola IV (Documenti relativi alla Puglia, vol. I) Trani 1940. A. VIERLING, Die Bußbücherhandschriften der kgl. Bayr. Staatsbibl. in München (OA LIV 1909, 247/82). Vita Norberti A, ed. R. WILMANS, in M G H SS XII (1856), 663 sq. Item Vita B, auctore canonico Praem. coaevo, in MIGNE PL CLXX col. 1253/1344, et in AASS 6 junii. W. E. VOCK, Die Urkunden des Hochstifts Augsburg 769-1420, Augsburg 1959. C. WEEKE, Libri Memoriales Capituli Lundensis (Lunds Domkapitels Gaveboger). Libri dicti Lundenses, Kebenhavn 1884/89. Reimpressio 1973. Iam antea fuerant editi a LANGEBEK, Script. Rer. Dan. III 474 et IV 26 sq. L. WEIBULL, Lunds Domkyrkas Necrologium, Lund 1923. H . WEISTHANNER, Die Traditionen des Klosters Schäftlarn (QE X / l , München 1933). IDEM, Regesten des Freisinger Bischofs Otto I (Analecta S. Ord. Cist. XIV 1958, 158/222). K. WELLER, Hohenlohisches Urkundenbuch, 3 Bde. Stuttgart 1899. G. WENTZ/G. ABB, Germania Sacra. I. Bistum Brandenburg, 2 Teile, Berlin 1929/41 II. Bistum Havelberg, ibid. 1933. G. WENTZ, Regesten aus dem Vatikanischen Archiv zur Geschichte der Mark Brandenburg I (-1500): JbBrKG XXVI 1931, 8/21; II 1501/40 ibid. XXVII 1932. Westfälisches Urkundenbuch. I et II: Regesta Historiae Westfaliae, ed. H. A. ERHARD, Münster 1847/51. Accedit Codex Diplomaticus, supplementum auet. N. DIEKAMP 1885. III Prosecutio (-1300) Dioec. Monasteriensis auet. WILMANS 1871, Registrum 1876, Additamenta 1877. IV Dioec. Paderborn auet. WILMANS et FINKE 1877/94; V. H. FINKE, Die Papsturkunden Westfalens bis z. Jahre 1378, Münster 1882; V I - V I I T H . ILGEN, F . PHILIPPI e t alii, D a s K ö l n i s c h e H z m W e s t f a l e n

1901/08; VIII: Die Kaiserurkunden der Prov. Westfalen, ed. WILMANS, Münster 1867/81; IX Die Urkunden des Bistums Münster 1 3 0 1 / 2 5 , e d . R . KRUMBHOLTZ. M ü n s t e r 1 9 1 3 .

WUB

LIV

J. WICHNER, Eine Admonter Totenrotel des 15. Jahrhs. (StudMitt OSB V 1 8 8 4 , I 6 1 , 3 1 4 , I I 2 8 , 3 1 3 ) . C. WIRZ, Regesten zur Schweizer Geschichte aus den päpstlichen Archiven 1447/1513 (Gesammelt und hsg. vom Bundesarchiv in Bern, 6 Hefte Bern 1906/13). Württembergisches Urkundenbuch 11 Bde. Stuttgart 1849/1913. A. Wrss, Hessisches Urkundenbuch 3 Bde. Leipzig 1879/91.

Zalai Oklt

Zalavarmegye Törtenete Okleveltar I/II szerk. NAGY I., VEGHELY D. es NAGY G . , B u d a p e s t 1 8 8 6 / 9 0 .

Zichy

A zichi es vasonkeöl Zichy Csalad idosb. aganak okmanytara közli a Magy. Tört. Tarsulat, 9 voll. Pest 1871/1915. K. ZEERLEDER, Urkunden für die Geschichte der Stadt Bern und ihres frühesten Gebietes (-1300) 2 Bde. Bern 1853/54.

LV

BIBLIOGRAPHIA ActSEMJur

Anal.Praem. AOP AHVN AnnFrib ANN ArchZ ArchCesky ArchChrK Arc hSocHist Frib AHGA AHVUA AKçschBMS AKÖGQ AMrhKG AÖG

Chorh.

EpGeschBZ

LVT

Vide: CTravEmJur. A D A M Y v. K d m G H Z M Hessen. F. ADLER, Mittelalterliche Backsteinbauwerke des preußischen Staates, 2 Bde. Berlin 1862. Analecta Praemonstratensia, Tongerloo 1925sq. Analectes de l'Ordre de Prémontré, Parc 1905/14, vide etiam B N . I. ANDERSON, Skânes Historia, 2 voll. Stockholm 1974. Annalen des Histor. Vereins für den Niederrhein, 1848 ff. Annales Fribourgeoises (Revue Fribourgeoise d'Histoire et d' Archéologie,) Fribourg 1913 sv. Annales Norbertines, Frigolet 1863-92. A P I A N Topographia Bavariae 1559 (ec. O A X X X I X 1880). Archivalische Zeitschrift, München 1891 ff. Archiv Cesky, edd. F. PALACKY et alii, 37 tomi Praha 1840/1944. Archiv für Christliche Kunst, Stuttgart 1883 ff. Archives de la Société d'Histoire du Canton de Fribourg, Fr. 1850/1951. Archiv für Hessische Geschichte u. Alterthumskunde, Darmstadt 1835 ff. Archiv des Historischen Vereins für Unterfranken und Aschaffenburg, 1838-1958, ab an. 1959: Mainfränkisches Jahrbuch für Geschichte u. Kunst. Archiv für Kirchengeschichte von Böhmen, Mähren und Schlesien. Archiv für Kunde österreichischer Geschichtsquellen (mit Beilage: Notizenblatt) Hrsg. von der Histor. Kommission der Akademie der Wissenschaften in Wien, 1851/60. Archiv für Mittelrheinische Kirchengeschichte. Archiv für Österreichische Geschichte, Wien 1848/1929. J . C. v. ARETIN, Beyträge zur Geschichte und Literatur, vorzüglich aus den Schätzen der Kgl. H o f und Zentralbibliothek in München, 9 Bde. München 1803/07. J . AVENTINUS, Opera omnia, continentia Annales Ducum Boiariae et . . . Bairische Chronik, 6 voll. München 1880/1908. N . BACKMUND, Die Chorherrnorden und ihre Stifte in Bayern, Passau 1966. IDEM, Circaria Daniae et Norvegiae (Anal. Praem. X X I V 1948, 97 ff.). IDEM, Eine Episode aus der Geschichte der Bayer. Zirkarie (ibidem X I 1935, 97/111).

MaGSchr Neuere Forsch

Ordo Praem. Profeßb.

VPolZ

BGNR BGST

BN

IDEM, Iter in Poloniam (ibidem LII 1976, 174/84). IDEM, Die letzten Jahrzehnte der Bayr. Zirkarie (ibid. L 1974, 112f.). I D E M , Die mittelalterlichen Geschichtsschreiber des Präm. Ordens Biblioth. Anal. Praem. Nr. 10, Averbode 1972. IDEM, Neuere Forschungen zur Geschichte der deutschen Prämonstratenser, (Anal. Praem. XV 1939 65/83). IDEM, Neues zur Struktur der alten Kataloge, ibid. 1977, 152/57. I D E M , N O S anciennes abbayes en Italie, Pro Nostris 1953, 111/14. IDEM, Ordo Praemonstratensis in Italia. Circaria Tusciae et Calabriae (Brundusii Res, Brindisi 1979, 3/44. Ex integro iteratur in praesenti opere, paucis additionibus auctum). IDEM, Profeßbücher bayrischer Präm. Klöster. I Windberg: Ostbair. Grenzmarken XIII 1971 et XIV 1972, II. Speinshart ibidem XVII 1975, III. Neustift DB 198. IDEM, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen im Präm. Orden, Anal. Praem. LVI 1980, 194/204. IDEM, Die Visitation der polnischen Zirkarie durch den Abt Questenberg im J. 1617 (ibid. XXIX 1953, 238/45). U. BADER, Geschichte der Grafen von Are bis zur Hohenstadenschen Schenkung 1246 (Rheinisches Archiv Bd. 107), Bonn 1979. B . BALBIN, Miscellanea Historica Regni Bohemiae, 4 tomi, Pragae 1682. BALICS L. A romai kath. egyhaz törtenete Magyarorszagban (Historia ecclesiae catholicae in Hungaria) 3 voll. Budapest 1885/90. A. C. BANG, Den Norske Kirke Historie i Reformations Aarhundred Kristiania 1895. IDEM, Udsigt over den Norske Kirkehistorie under Katholicismen ibidem 1887. BÄRSCH, Nachrichten über Klöster des Präm. Ordens im Rheinland und Westfalen (AHVN I 1856, 141/95). BAVARIA. Landes u. Volkskunde des Königreiches Bayern, 5 Bde. München 1860/68. Beiträge zur Geschichte des Niederrheins, Düsseldorf 1865/86. Jb des Düsseldorfer Geschichtsvereins 1886/1912, 1914ff. Beiträge zur Geschichte des Stiftes Tepl, hrsg. von Mitgliedern desselben, 2 Bde. Marienbad 1910/25. R. BERGAU, Inventar der Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg Br. 1885. N. BERGHAUS, Landbuch von Pommern und Rügen, Anklam 1865 ff. U. BERLIERE, Les monastères doubles au Xlle et XlIIe siècles, in: Mémoires de l'Academie Royale de Belgique XVIII, Bruxelles 1923. Bibliothèque Norbertine, Parc 1899-1905, dein: Analectes de l'Ordre de Prémontré 1905-14. L. BIENKOWSKI, J. KLOCZOWSKI et Z. SULOWSKI. Zakony menskie w Polsce w 1772 roku (Ordines reguläres virorum in Polonia anno 1772) Institut Geografii Historyczny kosciola w Polsce, Lublin 1972. Materialy do Atlasu Historycznego chrescijanstwa w Polsce I. LVII

BVLNdOst Blf.Wttbg Gesch

HTBD Augsb GBA Nachr

Cent

BündnMbl

CVMSO CSPSC CMM CDV LVIII

T. BILEK, Statky a jmeni klasteru od Josefa II zrusenych (status et nomina monasteriorum a Josepho II suppressorum) Praha 1893. A . B I N T E R I M / N . M O O R E N , Die Erzdiözese Köln im Mittelalter, Köln 1828. 2a editio: Die alte und die neue Erzdiözese Köln, 2 Bde. Düsseldorf 1892/93. Blätter des Vereins für Landeskunde von Niederösterreich, Wien 1867-1927, exinde continuatur sub titulo „Unsere Heimat". Blätter für Württembergische Geschichte, Stuttgart 1902 ff. F. BOCK, Rheinlands Baudenkmäler des Mittelalters, 3 Serien, Köln 1868/73. A. B Ö M E R / H . D E G E R I N G , Westfälische Bibliographie zur Geschichte, Landeskunde und Volkskunde, Bd. I Münster 1955, Bd. II 1961. A . B Ö R S T I N G / A . S C H R Ö E R , Handbuch des Bistums Münster, 2 Bde. Dülmen 1943. A. BRACKMANN, Studien und Vorarbeiten zur Germania Pontificia. I Die Kurie und die Salzburger Kirchenprovinz. Berlin 1912. P. BRAUN, Historisch topographische Beschreibung der Diözese Augsburg, Augsb. 1823. P. BRAUN, Geschichte der Bischöfe von Augsburg, 4 Bde. Augsb. 1813/15. N. BRAUN, Nachrichten über Klöster des Präm. Ordens im Rheinland und Westfalen (AHVN IV 1857, 283/310). C. B R E H M , Klosterzucht in Obermarchtal, Roth, Weißenau und Schussenried während des Mittelalters (DArchSchw X X 1902, 129/35, 150/55). A. BROUETTE, A propos les listes chronologiques du Monasticon Praemonstratense (Anal. Praem. 1975, 129/33). B R O W E R / M A S E N , Metropolis ecclesiae Trevericae Nova editio curata a STRAMBERG, Koblenz 1855/56, I I D E M , Annales Trevericae 2 voll. Leodii 1670. C. G. BRUNIUS, Skanes konsthistoria för medeltiden, Lund 1850. S. BRUNNER, Ein Chorherrenbuch, Würzburg/Wien 1883. K. BRUSCHIUS, Centuria prima monasteriorum Germaniae, Ingolstadii 1551. Bruschius-Nessel, Supplementum Bruschianum sive Centuria secunda monasteriorum, Wien 1692. B. BUDIK, Mährens allgemeine Geschichte, 14 Bde. Brünn 1860/88. Bündnerisches Monatsblatt, Chur 1884ff. J. K. B U N D S C H U H , Geographisch-statistisch-topographisches Lexikon von Franken, 6 Bde. Ulm 1799/1802. BUNYITAY V. A. varadi püspökseg törtenete (Historia episcopatus Yaradiensis) 3 voll. Nagyvarad 1883/84. Casopis vlasteneckeho musejneho spolku v Olomouci, Ol. 1884 (casopis = periodicum). Casopis spolecnosti pratel starozitnosti ceskoslovenskych (periodicum societatis amicorum antiquitatis bohemicae) Praha 1893 sq. Casopis matice moravske, Brno 1869 sq. Casopis pro dejiny venkova, Praha 1914 sq.

CCMus CAS CMMZ CatalEp CatMSSBDep

CCLBM

CCH

CTravEmJur ActSEMJur

Casopis ceskeho museum (etiam: . . . musea kralovstvi ceskeho, vel: narodniho musea) Praha 1827 sq. Casopis archivni skoly, Praha 1923 sq. Casopis Moravskeho musea zemskeho, Brno. Catalogus titulorum abbatum et praepositorum Hungariae, ope documentorum emendatus 1922 (MS in Curia primatiali in Esztergom) redegerunt BEKEFI, KOLLANYI et LUKCSICS. Catalogue Général des Manuscrits des Bibliothèques Publiques. Departements (ed. Ministère de l'Instruction Publique) 48 voll. Paris 1886/1945. Catalogus codicum latinorum bibliothecae Regiae Monacensis. 2 Bde in 6 Teilen, la ed. München 1868, 2. 1892/94; II 1 Bd in 4 Teilen 1874. C D B v. Friedrich. C D M v. Boczek. D. CERMAK, Premonstrati v. Cechach a na Moravé, Praha 1877 ( = Praemonstratenses in Bohemia et in Moravia). Cesky casopis historicky, Praha 1895 sq. U. CHEVALIER, Repertoire des sources historiques du Moyen Age, Paris 1905/07. F. CHOBOT, A váczi egyházmegye torténeti nevtara (Schematismus historicus episcopatus Vaciensis) 2 voll.Vac 1915. H . CHRIST, Kunstwanderungen in Württemberg und Hohenzollern, Stuttgart 1958. P. CLEMEN, Die Kunstdenkmäler in der Rheinprovinz, Düsseldorf 189 I f f . IDEM, Die romanische Monumentalmalerei in den Rheinlanden, ibid. 1916. IDEM, Die gotische Monumentalmalerei in den Rheinlanden, ib. 1930. L. COTTINEAU, Répertoire topo-bibliographique des Abbayes et Prieurés, 2 voll. Mâcon 1935/45. Coup d'oeil sur les travaux de la Société Jurassienne d'Emulation (Porrentruy 1849-56), ab anno 1857 vocatur Actes de la Société Jurassienne d'Emulation. N. A. CRUSENIUS, Monasticon Augustinianum, in quo omnium ordinum sub regula Augustini militantium . . . praecipue . . . Praemonstratensium . . . origines atque incrementa tribus partibus explicantur Monachii 1623. CSANKI D. Magyarország torténeti földrajza (Geographia histórica Hungariae) 2 voll. Budapest 1894. DANIELIK A., A premontreiék, Eger 1866. J. B. DAUGAARD, Om de Danske Klostre i Middelalderen, Kobenhavn 1830. H. L. DECKERS, Die geschichtliche Bedeutung der Prämonstratenser mit besonderer Berücksichtigung ihrer mittelalterl. Niederlassungen im Rheinland (Anal. Praem. X X X V I 1960, 247/86; 1961: 31/74, 243/61). LIX

G. DEHIO, Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler, neubearb. v. E . GALL Berlin 1905 f f .

v. D E H N R O T F E L S E R / W . LÖTZ, Die Baudenkmäler in Reg. Bez. Cassel, C. 1870. K. E. DEMANDT, Schrifttum zur Geschichte und geschichtl. Landeskunde von Hessen, 2 Bde., (Veröffentl. der Histor. Kom. Wiesbaden XVII) 1965. C. DEPTULA, Arroweszyjska reforma klasztoröw w Polsce po roku 1180 a reforma premonstratenska ( = Reforma Arroasiensium in Polonia et reforma Praemonstratensium post 1180) Roczniki Humanistyczne 17/2 1969, 5/49. IDEM, Cella de Skowiszin (Rocznik Lubelski X 1967, Lublin) 113/23. W. DERSCH, Hessisches Klosterbuch 1. Aufl. Marburg 1915, 2.: H.

Arrow.

1940.

DB

DHGE

DArchSchw

DRC

IDEM, Neuere Veröffentlichungen zur Geschichte der Prämonstratenser in Hessen 1915/24 (Anal. Praem. I 1925, 69/78). IDEM, Das Restitutionsedikt in Hessen (ZHG XL 1907, 195ff). DEUTINGERS Beiträge zur Geschichte, Topographie und Statistik des Erzbistums München-Freising 1-6: 1850ff; 7-13: 1901/15; ab NF 14 1929: 3. Folge. Dict. Geogr. Suisse v. Geogr. Lex Schw. Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastique, edd. A. BAUDRILLART, R. AUBERT et alii, Paris-Louvain 1912 ff. Pro tempore adsunt 20 Volumina usque ad litteram G. W. DIEHL, Hassia Sacra, 8 Bde. Darmstadt 1931/35. Diözesanarchiv für Schwaben, Augsburg 1884 ff. DIVALD K. Magyarorszäg müveszeti emlekei (Monumenta architecturae Hungarica) Budapest 1927. G. DODU, Histoire des institutions monastiques dans le royaume de Jerusalem, Paris 1894. K. DOLISTA, Materialia ad reformationem Circariae Hungariae 1510 (An. Praem. LV 1979, 214/25). IDEM, Praemonstratensia aus Magdeburg im Kloster Strahov (Prag) Festschrift N. Backmund 361/69. v . EMLER

C. D. DUMONT, Descriptio omnium archidioecesis Coloniensis ecclesiarum . . . Köln 1879. M. DUPRE, Annales breves Ord. Praem., Amiens 1645. 2a ed. J. V. SPILBEECK, N a m u r 1886.

Enclt EK

LX

F. ECKHART, Die glaubwürdigen Orte Ungarns im Mittelalter, MIÖG IX Ergb. 2 Heft, Innsbruck 1914. A. EICHHORN, Episcopatus Curiensis, St. Blasien 1797. Emlekkönyv. Szent Norbert halalanak 800 éves jubileumara 1134-1934 (Liber memorialis centenarii octavi Sti. Norberti) Gödöllö 1934. Enciclopedia Italiana, 37 voll, et 3 app. Romae 1929 sq. Encyklopedja koscielna, 29 tomi, Warszawa 1884 sq.

J. C. ENGELMANN, Untersuchungen zur klösterlichen Verfassungsgeschichte in der Diözese Magdeburg . . . 950-ca. 1350 (Beiträge zur mittelalterlichen und neueren Geschichte, Jena 1933). C. ENLART, Les monuments des croisés dans le royaume de Jérusalem. Architecture religieuse et civile. 2 voll. Paris 1925/28. ERHARD V. Westf. U r k b . A. ERENS, Les soeurs dans l'Ordre de Prémontré. Anal. Praem. V 1929

Denm.Kh

FDG FBrPrG FH FDA

5/26.

IDEM, Supplicatio pro subsidio ad recuperanda monasteria hungarica Anal.Praem., VIII 1932, 71/73. B. ERICHSEN/A. KRARUP, Dansk Historisk Bibliografi, 3 voll. Kobenhavn 1917, 2a ed. 1929. W . ERTL, Churbayrischer Atlas II, N ü r n b e r g 1687, 1690, 1703, 1705. M . ERZBERGER, Die Säkularisation in Württemberg 1802/10, Stuttgart 1902. C. EUBEL, Hierarchia Catholica medii aevi, 3 Bde. Münster 1898/1910 2a ed.a SCHMITZ-KALLENBERG 1913/23. W. EWALD, Rheinische Siegel X X V I I , Bonn 1941 f f ) . L. P. FABRICIUS, Danmarks Kirkehistorie, 2 voll. Kobenhavn 1934/36. N. FABRICIUS, Erläuterung zum Histor. Atlas der Rheinlande V 1,2 Die kirchl. Einteilung ( P G e s R h G K XII). E. FIDICIN, Die Territorien der M a r k Brandenburg, 4 Bde. Berlin 1857. M . FIEDLER, Austria Sacra oder Geschichte der österreichischen Klerisey, 9 Bde. Wien 1780/88. FINKE v. Westf. Urkb. L. FINKEL, Bibliografía historij Polskiej, 3 voll.Lwow 1891/1904. De ordine nostro in specie II 676. Forschungen zur Deutschen Geschichte, 1860 ff. Forschungen f ü r Brandenburgische und Preußische Geschichte, 1 8 8 8 ff. Fränkische Heimat (Beilage zum Fränkischen Volksblatt Nürnberg 1922 ff.). Freiburger Diözesanarchiv, Freiburg 1874ff., NF. E. G. FRANZ, Die hessischen Klöster und ihre Konvente in der Reformation (Hessisches Jb f ü r Landesgeschichte X I X 1969, 147/233). A. FRANZEN, Ordensklerus und Pfarrseelsorge im 16. und 17. Jahrh. bes. in der Erzdiöz. Köln, in: „Die Kirche und ihre Amter und Stände. Festgabe an Kard Frings" Köln 1960 476/513. M . FREY, Versuch einer geographisch-historisch-statistischen Beschreibung des bairischen Rheinkreises, 4 Bde. Speyer 1836. A. L. FRIND, Kirchengeschichte Böhmens bis 1520, 4 Bde. Prag 1854/78. IDEM, Geschichte der Bischöfe und Erzbischöfe von Prag, Pr. 1873.

LXI

Monasteriologia Hungariae, 1 vol. in folio Vesprimii 2a ed. procurata a C Z I N A R 2 voli. Pest/Vindobonae 1 8 5 8 / 6 9 . GABRIELA., Breviarium-tipusu kodexek (Codices in forma breviarii) in: Emlekkönyv 1 0 9 / 1 7 . IDEM, Les Prémontrés dans les Universités mediévales dans l'Allemagne du Nord-est (Anal. Praem. X X X V I 1960, 5/15). P. GACH, Mienie polskich zakonow i jego losyw XIX wieku (Bona Mienie ordinum in Polonia saec. XIX), Romae 1979. IDEM, Kasata zakonow na Sljsku Pruskim w latech 1810/11 (saecuKasata larisatio ordinum in Silesia borussica annis 1810/11) in: Roczniki Humanistyczne 26/2, 1978, 233/48. J. D. GALBREATH, Inventaire des Sceaux Vaudois (MDSRom 1937). Gallia Christiana vêtus, voll. I/XIII edd. Maurini, Parisiis 1715/85, Gall.Chr. item nova XIV/XVI ed. H A U R E A U ibid. 1856/65. P. GAMS, Personalstand der ständischen Klöster in der Diöz. ReRegensb gensburg zur Zeit der Säkularisation, VO 1885. IDEM, Die in den ständischen Klöstern in den Kreisen Schwaben Schw und Neuburg 1803 bzw. 1806 vorhandenen Mönche (NeubCollBl XLVI 1882, 79/129). IDEM, Personalstand der Württemberg. Abteien 1802 (Tübinger Württ Quartalschrift 1 8 7 9 ) . N. GASIOROWSKA, Historya zakonow w Polsce (Historia ordinum in Polonia) Warszawa 1910. O. GAU, Die romanische Baukunst und Bauornamentik in Sachsen, Diss. Köln 1932. A . GAUDY, Die kirchlichen Baudenkmäler der Schweiz, 2 Bde. Berlin 1 9 2 2 . N. GELENIUS, De admiranda sacra et civili magnitudine Coloniae, Köln 1645. Geogr.Lex Schw Geographisches Lexikon der Schweiz, 6 voll. Neuchâtel 1902. IbiDictGeogr Su- dem et editio gallica: Dictionnaire Géographique Suisse. isse P. W. G E R C K E N , Reisen durch Schwaben, Baiern, Schweiz, Reisen Francken und die rheinischen Provinzen, 4 Bde. Stendal-Worms 1783/88. IDEM, Ausführliche Stifts-Historie von Brandenburg, nebst einem StiftsHist Codice Diplomatico aus dem Brandenburgischen Stiftsarchiv, Braunschweig/Wolfenbüttel 1766. GEREVICH T . , Magyarorszag müveszeti emlekei romankori emlekek (Monumenta Architect. Hungarica styli romanici) Budapest 1936. T. GERITS, Prémontrés inscrits aux Universités de Vienne Prem.Univ. 1377-1659 de Baie 1460-1666 et de Fribourg en Breisgau 1656-1806 (Anal. Praem. X X X I X 1963, 351/57). Germania Sacra vide G U T T E N B E R G , W E N D E H O R S T et W E N T Z / A B B . Geschichtsblätter für Stadt und Land Magdeburg, M. 1865 ff. GBllMagd M. G E U D E N S , L'Ordre de Prémontré en Palestine et en Chypre (ROPM XVI 1914 35 sv. Mera compilatio absque valore). P. GILLANDOU Geschichte des Zehntgerichtsbundes, Davos 1936. FUXHOFFER D . 1803,

LXII

Göd.Ert.

HHSD, HHSÖ HandbTrier

L. GIUSTINIANI, Dizionario Geografico del Regno di Napoli, 10 tomi in 6 voll. Napoli 1797 sv. X. GLASSSCHRÖDER, Originalsiegelstöcke ehemal. bayrischer Klöster und Kollegiatstifte im Kgl. Bayr. Allgem. Reichsarchiv (quae omnia perierunt in hello) I et II, ArchZ N F X 1914 157ff., 1915 103ff. Gödöllöi Ertesitö.A Jaszovari premontrei k a n o n o k r e n d keszthelyi gimnaziumanak ertesitöje (Liber annualis gymnasii de Keszthely). N. GOLDMANN, Verzeichnisse der Handschriftenkataloge der österr. ungarischen Bibliotheken, Leipzig 1888. L. A. GOOVAERTS, Dictionnaire bio-bibliographique des écrivains, attistes et savants de l'Ordre de Prémontré, 4 voll. Bruxelles 1900/16. F. GÖTTING/R. LEPPLA, Geschichte der Nassauischen Landesbibliothek zu Wiesbaden, W. 1963 (ff.60/94: Die Säkularisation der Klosterbibliotheken) . TH. GOTTLIEB, Über mittelalterliche Bibliotheken, Leipzig 1890. B. GRASSL, Der P r ä m . O r d e n , seine Geschichte und seine Ausbreitung bis zur Gegenwart (Anal. Praem. X 1934, ed. textus). W . GRAUWEN, Norbertus, aartsbischop van Maagdenburg, Brüssel 1978. J. GREMAUD, Mémorial de Fribourg, 4 voll. Frib. 1854/57. I. GROPP, Collectio scriptorum et rerum Wirceburgensium novissima 4 tomi, F r a n k f . / L e i p z i g / W ü r z b u r g 1741/50. O . GROTE, Lexikon deutscher Stifter, Klöster und Ordenshäuser, vol. I et unicum, A - L ) Oosterwieck 1881. E. v. GUTTENBERG, Germania Sacra I. Bistum Bamberg, Berlin 1937. D . HÄBERLE, Pfälzische Bibliographie, Speyer 1927. H . HAGENMEYER, Chronologie de l'Histoire du Royaume de Jerusalem (Revue de l'Orient Latin 1902, 1905, 1907/08, 1909, 1911). E. HALM/P. LILL, Die Kataloge des Bayr. Nationalmuseums XIII Bd. 1: Die Bildwerke aus H o l z und Stein vom 12. Jahrh. bis 1450, Augsburg 1924. H a n d b u c h der Historischen Stätten A. Deutschlands, 8 Bände B. Österreichs, Stuttgart 1961 ff. H a n d b u c h des Bistums Trier, Tr. 1952. E. HANFSTÄNGL/W. HEGE, Die Brüder Asam, M ü n c h e n 1935. E. HARDICK, Prämonstratenserbauten des 12. und 13. Jahrhs. im Rheinland. Ihr Verhältnis zu den französischen und belgischen Vorstufen (Anal. Praem. X I 1935 ed. textus). M . HARTIG, Die niederbayrischen Stifte, München 1939. IDEM, Die oberbayrischen Stifte, 2 Bde. München 1935. A. HAUCK, Kirchengeschichte Deutschlands III, IV, Leipzig 1903. J. N . HAUNTINGER, Süddeutsche Klöster vor 100 Jahren. Schriften der Görresgesellschaft, Köln 1889. 2a editio „Reisen durch Schwab e n " a G . SPAHR, W e i ß e n h o r n 1964.

W . HAUSENSTEIN, Besinnliche Wanderfahrten, München 1955. J. v. HAZZI, Statistische Aufschlüsse über das H e r z o g t u m Baiern 4 Bde. N ü r n b e r g 1802/05. LXIII

KKF

KloLex

H Atl HBLSchweiz Histjb HOB HPolBl

NiedS Pom

LXIV

J. HEIDER, Die einstigen Reichsstifte in Bayrisch Schwaben, (SchwB X V 1964, 102/18). H. HEIJMAN, Untersuchungen über die Prämonstratensergewohnheiten (Anal. Praem. VIII/IX, 1932/33 ed textus). M. HEIN, Die Geschichte der älteren Bischöfe von Olmütz, bis 1207. L. HEIZMANN, Die Klöster und Kongregationen der Erzdiöz. Freiburg in Vergangenheit und Gegenwart, München 1930. L. HELVEG, Den Danske Kirkes Historie til Reformationen, 2 vo. K0obenhavn 1862/70. W. HEYD, Bibliographie der Württemberg. Geschichte, 3 Bde. Stuttgart 1895/195. F. C. HIRSCHING, Historisch-geographisches Stifts- u. Klosterlexikon; tomus unicus A-D, Leipzig 1792. H. HEYDEN, Kirchengeschichte von Pommern, 2 Bde. Stettin 1937/38. K. HILDEBRAND, Sveriges medeltid, Stockholm 1898/1903. Historischer Atlas von Bayern, hrsg. von der Kommission für Bayr. Landesgeschichte, München 1950 ff. Historisch-biographisches Lexikon der Schweiz, 7 Bde. Neuenburg 1921/34. Historisches Jahrbuch, München. Historisches Ortsnamenbuch von Bayern, hrsg. von der Kommission f. Bayr. Landesgesch. München 1954 ff. Historisch-politische Blätter für das Katholische Deutschland München 1838/1923. Hlidka, 57 tomi, Brno 1883/1940. R. HOFFMANN, Altbayr. Klosterkirchen aus Barock und Rokokozeit DB VIII 1903, 287/329. H. HOLMQUIST/H. PLEYEL, Svensk kirkohistoria, Stockholm 1933. H. J. HOLZHALB, Supplement zu dem allgemeinen helvetischen Lexikon von Leu, 6 Teile, Zürich 1788 ff. HOMAN B./SZEKFÜ G . Magyar Törtenet, 5 voll. Budapest 1928/37. V. HONTHEIM, Historia Trevirensis diplomatica et pragmatica, 3 tomi Augustae 1750. H. HOOGEWEG, Verzeichnis der Stifter u. Klöster Niedersachsens vor der Reformation, Hannover/Leipzig 1908. IDEM, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, 2 Bde. Stettin 1924/25. K. HOPF, Historisch-genealogischer Atlas, 2 Bde. Gotha 1858. K. HOPP, Geschichte der Herrschaft Kirchheim auf dem Gau, Kirchheimbolanden 1900. A. HORN, Dome, Kirchen und Klöster in Bayrisch-Schwaben, Frankfurt 1963. C. HORSKJAER, De Danske Kirker i Vendsyssel, Kobenhavn 1967. HORVATH A., De primordiis Circariae Hungariae (Anal.Praem. X I I I 1937, 54/62). IDEM, Praemonstratensia Hungarica, ibidem VIII 1932, 253/56.

JbHVBr JbBrKG JbGKais JbGesLothr Gesch. JbHVMfr JbVMG Nass.Ann. JbÖW JbRheinDenkm JHKSA

IDEM, Ad bibliographiam monasteriorum ex Hungaria, ibidem VII 1931 183/201. IDEM, Lex contra statutum. Adalek a premontrei rend törtenetehez Magyarorszagon (Relatio Ínter vitam conventualem et activitatem loci authentici in medio aevo) Szombathelyi ertesitö 1933/34, 16/2. L. HOSAK, Historicky mistopis zemé Moravsko Sleske (topographia histórica terrae Moraviae et Silesiae) Brno 1938. W. HOTZELT, Kirchengeschichte Palästinas 6 Bde, München 1951. F. HOYNCK, Geschichte der Pfarreien des Dekanats Arnsberg, Hüsten 1909. A. HUBER, Die Prämonstratenser in Böhmen und Mähren (Arch. f. Kirchengesch, von Böhmen und Mähren II 1971, 154/59). H. HÜFFER, Die Abteien und Priorate Wälschburgunds unter den Zähringern (ZschrSchKG XV 1921). CH. L. HUGO, Sacri Ordinis Praemonstratensis Annales, 2 voll. Nancy 1734/36 (Materia ad hoc opus congesta: 18 voll, in fol. Bibl. Munic. Nancy MS 992 et 995). W. HUND/GEWOLD, Metropolis Salisburgensis, 3 voll. Ed. Monacensis 1620, ed. Ratisbonensis 1719. A. HUYSKENS, Die Klöster der Landschaft an der Werra. Regesten und Urkunden. Marburg 1916. Jahrbuch des Historischen Vereins von Brandenburg. Br. 1899 ff. Etiam habetur Jber (Jahresbericht). Jahrbuch für Brandenburgische Kirchengeschichte, Br. 1905 ff., etiam Jb für Berlin-Brandenburgische Kirchengesch. Jahrbuch zur Geschichte von Stadt u. Land Kaiserslautern, K. 1961 ff. Jahrbuch der Gesellschaft für Lothringische Geschichte, Metz 1889 ff. Jahrbuch des Historischen Vereins für Mittelfranken. Jahrbuch des Vereins für Mecklenburgische Geschichte, 1836 ff. Jahrbuch des Vereins f. nassauische Altertumskunde . . . Wiesbaden 1827 ff. Jahrbuch der Österreichischen Wissenschaft, Wien. Jahrbuch der Rheinischen Denkmalpflege, 1925 ff. Jahrbuch der Histor. Kommission für die Provinz Sachsen und Anhalt, Magdeburg 1925 ff. E. JANAK, Der landtäfliche Grundbesitz im Kgr. Böhmen, Prag 1879. L. JANAUSCHEK, Origines Cistercienses, Wien 1877. F. JANNER, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, 3 Bde. R. 1883.

canons prem.

J. J. JOHN, The canons of Prémontré at the mediaeval University of Vienna, Anal. Praem. XLII 1966, 48/85. A. O. JOHNSEN, Ny tolkning av Historia de Profectione Danorum in Hierosolymam (Fran medeltid tili välfärdssamhelle. Nordiska Historikermötet i Uppsala 1974. Föredrag och mötesförhandlingar 1976, 507/28).

LXV

Z. KACZMARCZYK, Imunitet sadowy i jurisdykcja poimunitetowa w dobrach kosciota w Polsce do konca XIX w (Immunitas judiciaria et jurisdictio sub immunitate bonorum ecclesiasticorum in Polonia usque ad finem saec. XIX, Poznan 1936). H . D. KAHL, Slawen und Deutsche in der Brandenburgischen Geschichte des XII. Jahrhunderts (Mitteldeutsche Forschungen Bd. 3, I/II 2 Bde. Köln-Graz 1964). A. KAMPIS (Les beaux arts en Hongrie,) Budapest 1966. K. KANTAK, Dzieje kosciola polskiego (Historia ecclesiae Polonicae 2 voll. Poznan/Gdansk 1914). KARACSONYI J . K I epittete az elsö premontrei monostort Magyarorszagan (De fundatione primi monasterii O. Praem. in Hungaria (Turul 1927, 1/3). IDEM, A magyar nemzetsegek a XVsz. közepeig (Genealogia nobilium Hungariae usque ad saec. XV) 2 voll. Budapest 1901. IDEM, Magayarorszag törtenete föbb vonasaiban (Historia Hungariae in principalibus delineamentis) Nagyvarad 1915. H . KARLINGER, Die romanische Steinplastik in Altbayern und Salzburg 1050-1260, Augsburg 1924. KAROLYI J . Fejervarmegye törtenete (Historia comitatus Fejer) 2 voll. Szekesfehervar 1869/1904. Kunstw. Donau A. KASPER, Kunstwanderungen kreuz und quer der Donau, Schussenried 1966. Kunstw.Oberschw.

IDEM, Kunstwanderungen im Herzen Oberschwabens, 2 Bde. Schussenried 1963. IDEM, Prämonstratenser-Fürstäbte als Bauherren. Oberschwäbische Barockstraße Baden Württemberg V 1974. IDEM, Zur Genesis des oberschwäb. Chorgestühls (Heilige Kunst 1954/55, 15/52). KEHR V. B r a c k m a n n A . KEPPLER, AUS

Kunst und Leben, Freiburg 1908/09.

KhelyiErt

Keszthely Ertesitöje. A Csornai premontrei kanonokrend Keszthelyi gimnaziumanak ertesitöje (Liber annualis gymnasii de Keszthely). R. KEYSER, Den Norske Kirkes Historie under Katholicismen, Christiania 1856. C. KHAMM, Hierarchia Augustana, Pars III, Regularis. Augsburg 1719.

KLN

Kirke Leksikon for Norden, 4 voll. Aarhus/Kobenhavn 1900/20.

Kirke.Saml.

Kirkehistoriske Samlinger, Kobenhavn.

KDK

Kleine deutsche Kunstführer, Verlag Schnell u. Steiner, München 1932 ff. G . K L E I N F E L D T / H . WEIRICH, Die mittelalterliche Kirchenorganisation im oberhessisch-nassauischen Kreis, Marburg 1937. H. KLÜTING, Die Säkularisation im Herzogtum Westfalen 1802-34 (Kölner Histor. Abhandlungen XXVII, Köln/Wien 1980).

LXVI

KloStil

Kgr.Bayern

Tot. Zus.

KdmBaden KDB

ADAMY KdmPom

W. KNAPINSKI, Swi^ty Norbert i jego zakon. Poczatki Norbertanskych klasztorow w Cyrkaryi Polskiej ( = Stus Norbertus et ordo eius in Polonia) Warszawa 1884. H. KOCH, De aeldste danske klostres stilling i kirke og samfund indtil 1221 (Dansk Historisk Tidsskrift X R III 1936, 511/82). H. K O C H / B . K O R N E R U P , Den danske Kirkes Historie. Den aeldre Middelalder indtil 1241, Kobenhavn 1950. J . K Ö H L E R , Franz Kardinal von Dietrichstein, Bischof von Olmütz 1596-1636, und die Prämonstratenser in Mähren. Aspekte der tridentinischen Kirchenreform (Arch. f. Kirchengesch. von BöhmenMähren V 1978, 256/70). G. F. KOLB, Statistisch-topographische Schilderung von Rheinbayern, 2 Teile, Speyer 1831/33. A . KÖLLNER, Geschichte der Herrschaften Kirchheimbolanden und Stauf Wiesbaden 1854. Das Königreich Bayern in seinen alterthümlichen, geschichtlich-artistischen und malerischen Schönheiten, 3 Bde. München 1843 ff. H. KÖPF, Die Baukunst der Spätgotik in Schwaben, ZWLG XVII 1958, 1. N. KRASNOPOLSKI, Geistliche Bibliotheken in Böhmen und Mähren. E. KRAUSEN, Totenrotelsammlungen bayrischer Klöster und Stifte, (ArchZ XL 1964, 1/36). IDEM, Die Zusammensetzung der bayr. Prämonstratenserkonvente 1690-1803, Histjb LXXXVI 1966, 157/66. A. KRASZEWSKI, Zycie Swiftych Zakonu Premonstratenskiego, 2 partes, Warszawa 1752 ( = Vitae Sanctorum O.Praem.PP.272/346 supplementum: Historia monasteriorum circariae Poloniae). J . K R E M E R , Origines Nassoicae. Genealogische Geschichte des Nassauischen Geschlechts. Wiesbaden 1779. L. H. K R I C K , Die ehemaligen stabilen Klöster des Bistums Passau, p. 1923. A . K R I E G E R , Topographisches Wörterbuch des Großherzogtums Baden 2 Bde. Hedelberg 1904/05. A . K R I E S S M A N N / J . R E I N E R , Beiträge zur Geschichte der Musik in den oberschwäbischen Klöstern, Kassel 1927. B. KUMOROVTTZ, A leleszi konvent hiteleshelyi müködese 1569-ig (De activitate authentica conventus Lelesz usque ad an. 1569) Turul 1928. Die Kunstdenkmäler des Großherzogthums Baden, Freiburg 1887 ff. Die Kunstdenkmäler Bayerns. Ab an. 1895, opus nondum finitum. I Oberbayern 3 voll. München 1895, II Oberpfalz-Regensburg; III Unterfranken, IV Niederbayern, V Mittelfranken, VI Pfalz. Ab an. 1960 eduntur tomi provisorii restricto cum textu, et nuper omnia Volumina iam diu exhausta reimprimuntur. Kunstdenkmäler im Ghzm. Hessen, Provinz Oberhessen, Darmstadt 1895 edd. R. ADAMY. Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Pommern, Stettin 1881 ff. LXVII

KdmSachsen KdmWürtt Kdm

Die Kunstdenkmäler der Provinz Sachsen, 4 Bde. Burg 1929/38. Vide etiam Lehfeldt/Voss. Die Kunstdenkmäler von Württemberg, edd. G R A D M A N N / E . P A U LUS, Stuttgart 1889/1900ff. Kunstdenkmäler v. etiam L U D O R F F , L U T H M E R , M I T H O F F , N O R D H O F F , OKT.

KFRecl KDK

Reclams Kunstführer. Baudenkmäler 4 Bde. Stuttgart 1959. Kleine deutsche Kirchen- und Kunstführer, Verlag Schnell u. Steiner München 1934 ff. H . K U N Z E , Die kirchliche Reformbewegung des 1 2 . Jahrhs. im Gebiet der mittleren Elbe und ihr Einfluß auf die Baukunst, J H K S A

KLNM

Kulturhistorisk Leksikon for Nordisk Middelalder, Kobenhavn 1963/68. Kyrkohistorisk Arsskrift, Uppsala. S. DE LAIRUELZ, Optica Regularium, Pont-a-Mousson 1603. G. LANDAU, Beschreibung der deutschen Gaue, I Wettereiba, Kassel 1855, II Hessengau, Halle 1866. C. LANGE, De Norske Klostrets Historie i Middelaldren, Christiania 1856. Ammerseer Heimatblätter. Beilage zur Monatsschrift des Heimatverbandes Huosigau, 1924 ff. Lech und Ammerrain, Beilage zu den Schongauer Nachrichten, 1950 ff. L . v. LEDEBUR, Materialien zu einem deutschen Klosterverzeichnis. Die Klöster. . . des Halberstädtischen Sprengeis, in: Correspondenzblatt des Gesamtvereins der deutschen Geschichts- und Alterthumsvereine XIV 1866. LEHFELDT, Die Kunstdenkm. des Reg. Bez. Koblenz, Düsseid. 1 8 8 6 . L E H F E L D T / V O S S , Die Bau und Kunstdenkmäler Thüringens, Jena 1888 ff. F . J . LEHNER, Dejiny umeni naroda ceskeho (Historia artis populi bohemici, Praha 1907). H . LENTZE, Die Verfassung des Präm. Ordens und die Wandlungen im weltlichen Bereich (Osterr. Arch. f. Kirchenrecht X 1959, 81/121). IDEM, Die österreichische Observanz im Präm. Orden (Speculum Juris et ecclesiarum, Festschrift zum 60. Geburtstag von W. Plöchl, Wien 1967, 217/231). J. LEPAIGE, Bibliotheca Ordinis Praemonstratensis, Paris 1633. H. LEU, Allgemeines Helvetisches Lexikon, 20 Bde. 2ürich 1747/65. Supplementum: vide H O L Z H A L B . J. G. LEUCKFELD, Antiquitates Praemonstratenses oder historische Nachricht von den zweyen ehemals berühmten Prämonstr. Klöstern in Magdeburg und Gottesgnaden, Magdeb./Leipzig 1721. Lexikon für Theologie und Kirche, edd. M. BUCHBERGER, la ed. 1912, 1 voll. 2a ed. 10 voll. 1930/39 (quam citamus), 3a ed. 10 voll. 1957/62.

1925.

KyrkAarsskr

Lechlsarland LechAmm

LThK

LXVIII

LiAug LiSal

LtBStAnz

Entw GeschTr MatrRegensb

N. LIEB, Barockkirchen zwischen D o n a u und Alpen, München 1953. G. LIENHARDT, Ephemerides Hagiologicae Ordinis Praemonstratensis, Augsburg 1764, Auctarium Ephemeridum (ibid. 1767). Aliud opus praestans huius auctoris: Spiritus Literarius Norbertinus, Augustae 1771, praetermittimus, quia ex integro assumptum est in opere Goovaerts. P. LINDNER, Monasticon Episcopatus Augustani, Bregenz 1913. IDEM, Monasticon Metropolis Salisburgensis antiquae, cum supplemento. Salzburg/Bregenz 1908/13. G. LINK, Klosterbuch der Diözese W ü r z b u r g 2 Bde. Würzburg 1876. Literarische Beilage des Staatsanzeigers f ü r Württemberg, Stuttgart 1875 f f . K. LÖFFLER, Die Klosterbibliotheken, Bonn/Leipzig 1922. C. F. LOHNER, Die reformierten Kirchen und ihre Vorsteher im eidgenössischen Freistaat Bern, T h u n 1864. V. LORENZEN, D e Danske Premonstratenserklostres Bygninghistorie, Kobenhavn 1925 (Cf. Anal. Praem. II 1926, 91/95). D e LORENZI, Beiträge zur Geschichte sämtlicher Pfarreien der Diözese Trier, 2 Bde. Tr. 1887. A. LOYE, Histoire de l'Eglise de Besançon, 6 voll. Bes. 1902. A. LUBIN, Abbatiarum Italiae brevis notitia, Romae 1693. A. LUDORFF, Die Bau- und Kunstdenkmäler von Westfalen, Paderb o r n / M ü n s t e r 1893 ff. W. LUSZESKIEWICZ, Studya nad zabytkami architektury roman, w Polsce (de architectura romanica in Polonia) Krakow 1889. F. LUTHMER, Die Bau- und Kunstdenkmale des Reg. Bez. Wiesbaden, F r a n k f u r t 1907. A. MALECKI, Klasztory i zakony w Polsce w obrebie wiekôw srednich (coenobia et ordines in Polonia in fine medii aevi) in: Przew o d n i k naukowy i literacki III (1875), 489/512, 777/803, denuo editum in Zdziejow literatury, Lwow 1896 276/370. T . MANTEUFFEL, Przyczynek do dzialalnosci norbertanöw w Polsce (contributio ad activitatem Praemonstratensium in Polonia) in: Opuscula Casimiro Tymieniecki spetuagenario dedicata, Poznan 1959 225/31. J. MARX, Die Entwicklung des Pfarrsystems im Bm. Trier, Tr. 1916. IDEM, Geschichte des Erzstiftes Trier, 5 Bde, Tr. 1956. Die Matrikel des Bistums Regensburg, 2. Aufl. R. 1916. J. MATUSZEWSKI, Imunitet ekonomiczny w dobrach kosciola w Polsce do roku 1385 (Immunitas oeconomica b o n o r u m ecclesiasticorum in Polonia usque ad an. 1385) P o z n a n 1936. A. MAYER-PFANNHOLZ, Wandern und Sehen, München 1930. A. MAYER-WESTERMAYER, Statistische Beschreibung des Erzbistums München-Freising, 3 Bde. München 1874/84. K. MEICHELBECK, Historia Frisingensis, 2 Bde. A u g s b u r g / G r a z 1724/29.

LXIX

MDSRom

MVAGA MVGDB MIÖG(MÖIG)

LXX

F. S. M E I D I N G E R , Voll: Historische Beschreibung der churfürstlichen Hauptstadt und der Regierungsstädte in Niederbayern: Landshut und Straubing, Landshut 1787; Vol. II: Historische Beschreibung verschiedener Städte und Märkte der churfürstlichen Rentämter Burghausen Landshut u. Straubing, ibid. 1790. J . MEISENZAHL, Das Präm. Chorherrnstift Veßra, Meiningen 1 9 1 4 . N. M E L C H I N G E R , Geographisch-statistisch-topographisches Lexikon von Baiern, 3 Bde. Ulm 1 7 9 6 / 9 7 . Mémoires et documents publiés par la Société d'Histoire de la Suisse Romande, Lausanne 1845 sv. F. F. v. M E R I N G , Geschichte der Burgen und Klöster . . . im Rheinland, 12 Teile, Köln 1833ff. J . MESSENIUS, Scandia Illustrata, 2 voll. Holmiae 1 7 0 0 / 0 5 . MESZLENYI A. A tanito szerzetesrendek visszaallitasa (Restitutio ordinum docentium anno 1802 (Magyar Törtenetkutato, Intezet Evkönyve 1 9 3 3 ) . M E Z E Y L. Ungarn und Europa im 12. Jahrhundert. Kirche und Kultur zwischen Ost und West (Vorträge und Forschungen. Sonderdruck aus Bd. XII, Konstanz u. Stuttgart 1968, 255/72. Excerpta vide Anal. Pr. 1969, 333). J . M I C H A U D , Histoire des Croisades, 7 voll. Paris 1 8 1 1 / 2 2 . H . M I E D E L , Die Präm. Klosterkirchen Arnstein, Beselich und Brunnenburg im Lahntal (AMrhKG 1956, 266/70 et Nass Ann 1956 256 ff. A. M I R A E U S , Chronicon Ordinis Praemonstratensis, Colonia 1614. H . W. M I T H O F F , Kunstdenkmale und Alterthümer im Hannoverschen, 7 Bde. Hannover 1871 ff. Mitteilungen des Vereins für Anhaltische Geschichte und Alterthumskunde, 1888 ff. Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Deutschen in Böhmen, Prag 1862 ff. Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichte, Innsbruck 1880ff., postea mutatum in Mitteilungen des Osterreichischen Instituts für Geschichte. R . M I T T E R M A I R , Das Verhältnis des Altenberger Priors Petrus Diederich zu den Präm. Stiften Ober- und Niederilbenstadt (Wetterauer Gesch. Bll. VII/VIII 1959, 117/31). M . M Ö R N E R , L'Ordre de Prémontré en Scandinavie, Pro Nostris 1951, 3. G . M O R O N I , Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, 1 0 2 voll. Venezia 1 8 4 0 / 6 1 . A. M O S B A C H , Wiadomosci do dziejöw polskich, Wroclaw 1860. E . M O T T A Z , Dictionnaire historique du canton de Vaud, 2 voll. Lausanne 1 9 1 4 / 2 1 . W. M U E L L E R , Hessisches Ortsnamenbuch, Darmstadt 1937. F. v. M Ü L I N E N , Helvetia Sacra 2 tomi, Bern 1858/61. Nova editio praeparatur ab archivo Municipali Basileensi. P. A. M Ü N C H , Det Norske Folks Historie, Christiania 1852/63.

NassAnn NArch NPr

NBlatt

SkandZirk

Annalen des Vereins für Nassauische Alterthumskunde und Geschichtsforschung, Wiesbaden 1827ff., später: Jahrbuch. Neues Archiv für Ältere Deutsche Geschichtskunde, Hannover 1876ff., ab an 1923 Berlin. Nasza Przesziosc. Studia z dziejow kosciota i kultury katolickej w Polsce (Studia pro historia ecclesiae et culturae catholicae in Polonia) Krakow 1957 sq. W . N E U S S , Die Glasmalereien aus dem Steinfelder Kreuzgang, München Gladbach 1955. N . N E U W I R T H , Geschichte der christlichen Kunst in Böhmen bis zum Aussterben der Przemysliden, Prag 1888. J. B. N O R D H O F F , Die Kunst und Geschichtsdenkmäler der Provinz Westfalen. Kreise Hamm und Warendorf, Münster 1880. Notizenblatt der historisch-statistischen Sektion der k. u. k. mährisch-schlesischen Sektion zur Förderung des Ackerbaues, Brünn 1840 ff. V. N O V O T N Y , Ceske dejiny (Historia Bohemiae) 3 voll. Praha 1912/21. A . N Ü S C H E L E R , Die Gotteshäuser in der Schweiz, Zürich 1 8 6 4 . T. NYBERG, Die skandinavische Zirkarie der Präm. Chorherren (Festschrift für N . Backmund 1 9 7 8 , 2 6 5 / 7 9 . Item in lingua suecica tamquam praefatio operis C. WALLIN, Tommarps Urkundbok II 7/23).

OA

OKT

Oberbayrisches Archiv, München 1839 ff. H . OSTERLEY, Histor. Geogr. Wörterbuch des deutschen Mittelalters, Gotha 1883. J. O F F E R M A N N , Geschichte der Städte . . . und Klöster in den Kreisen Jülich, Erkelenz, Düren, Geilenkirchen und Heinsberg, Linnich 1854. ORTVAY T . Magyarorszag egyhazy földleirasa a X I V szazad elejen (Descriptio geographica ecclesiae hungaricae initio saec. XIV) 3 tomi Budapest 1891/92. Ostbayrische Grenzmarken, Passau 1912 ff., antea: Niederbayrische Monatsschrift, postea: Passauer Jahrbuch. Osterreichische Kunsttopographie, Wien 1907/40. Complectit totum imperium. M . OSWALD, Alte Klöster in Passau und Umgebung, 2 . Aufl. Passau 1954. OSZVALD A . A preposti szek betöltelse a XVI sz. elsö negeyedeben (Installatio praepositorum saec. XVI) Gödöllöi ertesitö 1941/42, 276/83. IDEM, Premontrei urbariumok a közepkorban (praescriptiones oeconomicae in proprietatibus et negotiis ordinis Praem. in medio aevo) ibidem 1939/40, 151/67. IDEM, A magayarorszagi közepkori premontrei prepostsagok (Praepositurae Praem. in Hungaria medio aevo) ibidem 1938/39, 3/38. IDEM, Adatok a magyarorszagi Premontreiek Arpadkori törtenetehez (Additiones ad historiam Praem. Hungariae tempore Arpado-

LXXI

rum) in: Különlenyomat a müveszettörteneti ertesitö 1957, 2/3 szambol. In quo articulo tractatur de omni fere canonia huius circariae). IDEM, Fegyverneky Ferenc, sagi prepost, rendi visitator 1508—35ig (De praeposito Sagiensi F. Fegyverneky 1 5 0 8 - 3 5 ) Emlekkönyv 51/109.

Kampf KapSitz

H . OTTE, Geschichte der romanischen Baukunst in Deutschland, Leipzig 1874. TH. PAAS, Der Kampf der Prämonstratenser um ihre Exemption in der Kölner Erzdiözese (Zschr. d. Savignystiftung f. Rechtsgesch. 1927, 359/537). IDEM, Eine Kapitelsitzung in Cappenberg i. J. 1678 (Anal. Praem. V I I I 1932,

PamArch RPBL

LXXII

166/75).

IDEM, Neue Beiträge zum Kampf der Präm. um ihre Exemption in der Kölner Erzdiözese, ibidem LII Kan. Abt. 1932. IDEM, Visitationsbericht des Abtes Christian Steinheuer auf dem Generalkapitel zu Premontre 1738 (Anal. Praem. III 1927, 314/21). F. PALACKY, Geschichte des böhmischen Volkes, Prag 5 voll. 1834/61 idem, editio bohemica: Dëjiny naroda ceského ibid. 1848. G. PALZER, Das Erzbistum Mainz, seine Archidiakonate . . . Stifte u. Klöster im Anfang des 16. Jahrhs., Mainz 1935. Pamatky archeologicke a mistopisne, Praha 1855 sq. Pastoralblatt der Diözese Rottenburg, R. 1883 ff. PAULER J. A magyar nemzet törtenete az arpadhazi kiralyok alatt (Historia nationis Hungaricae sub regibus domus Arpadianae) 2 voll. Budapest 1899. PETERFFY C. Sacra concilia ecclesiae catholicae in Regno Hungariae celebrata 1016-1715, 2 voll. Posonii 1741/42. J. P E T E R S O H N , Der südliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Kräftespiel des Reichs, Polens und Dänemarks vom 10. bis 13. Jahrh. Mission, Kirchenorganisation, Kulturpolitik (Ostmitteleuropa in Vergangenheit u. Gegenwart, im Auftrag des J. G. Herder Forschungsrates hrsg. von R. S C H M I D T U. H. WECZERKA, Köln/Wien 1979 (cf. Anal. Praem. 1980, 116). F . P E T I T , La Spiritualité des Prémontrés aux X I I et X I I I siècles, Paris 1947. F . PETRUS, Suevia ecclesiastica. Clericalia collegia tum saecularia tum regularia, Augsburg/Dillingen 1699. Aus dem PFAFFENWINKEL. Heimatbuch, Sammlung heimatkundlicher Abhandlungen aus dem Gebiet zwischen Lech und Isar. Weilheim 1926 ff. B. P F E I F F E R - K I C K , Barock, Rokoko und Louis X V I in Schwaben. Stuttgart 1897 (Inventar der Kunst und Altertumsdenkmale, Donaukreis). K. P I C H E R T , Johannes Lohelius (Anal. Praem. I I I 1 9 2 7 ) . F. PIEKOSINSKI, Pieczecie polskie (sigilla polonica), Krakow 1 8 9 9 . J. PILAT, Die katholischen Männer- und Frauenklöster der österr. ungarischen Monarchie, Wien 1875.

QE

P. C. PLANTA, Geschichte von Graubünden, Bern 1892. O. PLANTIKO, Pommersche Reformationsgeschichte, Greifswald 1922. E. PODLECH, Die wichtigsten Stifte, Abteien und Klöster in der alten Erzdiözese Köln, 3 Bde. Breslau 1913. E. PONTOPPIDAN, Annales Ecclesiae Danicae diplomatici oder nach Ordnung der Jahre abgefaßte und mit Urkunden belegte Kirchenhistorie des Reiches Dänemark, 4 voll. Hafniae 1741/52. A. PROKOP, Die Markgrafschaft Mähren in kunstgeschichtlicher Beziehung, 4 Bde. Wien 1904. Pro Nostris. Ephemerides Circariae Brabanticae (in lingua flandrica redacti) Averbode 1929 ff. Quellen und Erörterungen zur bayrischen und deutschen Geschichte. München 1856/64, N F 1903 ff. J. RAMACKERS, Neuere Arbeiten zur Geschichte der Prämonstratenser im nordöstlichen Deutschland, Anal. Praem. VII 1931, 339/47. IDEM, Adelige Präm. Stifte in Westfalen und am Niederrhein, Diss. Bonn et Anal. Praem. V 1929 et VI 1930. J . NYBO RASMUSSEN, P r e m o n s t r a t e n s e r o r d e n e n ,

RHE RVH ROPM Rhein.Ann. Rhein.GB11.

GeschB GKgrJer Beitr. RAU

K L N M

XIII

1968,

550/54. X . REMLING, Urkundliche Geschichte der ehemaligen Abteien und Klöster im jetzigen Rheinbaiern, 2 Teile, Neustadt a. d. Hardt 1836. Revue d'Histoire Ecclésiastique, Louvain 1905 sv. Revue Historique Vaudoise, Lausanne 1893 sv. Revue de l'Ordre de Prémontré et de ses missions, Parc 1905-14. = AHVN Rheinische Geschichtsblätter, Köln 1895 ff. A. O. RHYZELIUS, Monasteriologia Suiogothica, eller Klosterbeskrifning uti hwilkens upräknas, Linköping 1740. A. RICHARD, Histoire des diocèses de Besançon et de St. Claude, 2 voll. 1851. A. F. RIEDEL, Klöster und Klosterruinen in der Kurmark Brandenburg, Märkische Forschungen I Berlin 1841. IDEM, Die Mark Brandenburg im Jahre 1250, Berlin 1831. S. RIEZLER, Geschichte Bayerns, 8 Bde. Gotha 1880/1927. P. L. RÖDER, Geographisch-statist. topographisches Lexicon von Schwaben, 2 Bde. 2a ed. Ulm 1800. R. RÖHRICHT, Geschichte des Königreichs Jerusalem, Innsbruck 1898. IDEM, Beiträge zur Geschichte der Kreuzzüge, 2 Bde. Innsbruck 1874/78. CH. v. ROMMEL, Geschichte von Hessen, 10 voll. Marburg 1820/58. Rozprawy Akademii Umiejetnosci, Krakow 1858 sq. RUPP J. Magyarorszag helyrajzi törtenete (Historia typographica Hungariae) 3 voll. Pest 1870. F. W. SAAL, Die Auswirkungen des Trienter Konzils für die Prämonstratenser, besonders in der rheinisch-westfälischen Provinz, Anal. Praem. 1964, 4/59.

LXXIII

SbHVFr

SHK

Schemjaz

Säk. Baden

LXXIV

F. SACCO, Dizionario del Regno di Napoli, geografico-storico-fisico, Napoli 1795. Sammelblatt des Histor. Vereins Freising, Fr. 1894 ff. N. SAPECKI, Popis generalny zakonu Premonstratenskiego, Krakow 1715. Sbornik Historickeho krouzku, Praha 1893 sq. K. H . SCHÄFER, Märkisches Bildungswesen vor der Reformation, Berlin 1928. J. SCHALLER, Topographie des Kgrs. Böhmen, Prag 1785/95. A. F. SCHANNAT, Historia Episcopatus Wormatiensis, 2 tomi, Frankf. 1734. J. F. S C H A N N A T / N . BÄRSCH, Eiflia Illustrata oder geographische und historische Beschreibung der Eifel, 8 Bde. Köln 1825/55. M. SCHEFOLD, Alte Ansichten aus Württemberg, Stuttgart 1957. A. M. SCHEGLMANN, Geschichte der Säkularisation im rechtsrheinischen Bayern, 3 Bde. Regensburg 1903. Schematismus canonicorum Reg. S a c r i . . . Ord. Praem . . . de Castro Jaszo Cassoviae 1891 et 1902. K. SCHMALZ, Kirchengeschichte Mecklenburgs, 2 Bde. Schwerin 1935. A. SCHMELLER, Die deutschen Handschriften der kgl. Hof- u. Staatsbibliothek in München, M. 1866. H . SCHMID Die Säkularisation der Klöster in Baden 1802-11 (FDA vol. 98 (1978) 171/352, vol. 99 (1979) 173/75. J. SCHMITZ-KALLENBERG, Monasticon Westfaliae, Münster 1909. H . SCHNEIDER, Die Ortschaften der Provinz Westfalen bis zum Jahr 1300, Münster 1936. E. SCHNELL-RINGMEIER, Die Kirchen und Klöster des früheren Bistums Konstanz (RPB1 I 1883, 112, 115ff. et DArchfSchw I 1884; 28, 43, 72, 96; II 1885, 7, 15, 24, 40). G. SCHÖPF, Histor. statist. Beschreibung des Hochstiftes Würzburg, Hildburghausen 1802. K. SCHORN, Eiflia Sacra. Geschichte der Klöster und geistlichen Stiftungen in der Eifel, 2 Bde. Bonn 1888/89. F. SCHRÄDER, Die Visitationen der katholischen Klöster im Erzbistum Magdeburg durch die evangel. Landesherren 1561-1751, Münster 1969. N. SCHRAUDNER, Der Glockentribut der ständischen Klöster Altbayerns 1803; V N LIX 1926, 89/136. W. C. SCHRÄM, Katalog der Handschriften des Franzens-Museums in Brünn, Br. 1890. A. SCHRÖDER, Die staatsrechtlichen Verhältnisse im Bayrischen Schwaben anno 1801, Dillingen 1907. A. SCHRÖER, Die Kirche in Westfalen vor der Reformation, Münster 1967, II 168-85. IDEM, Die Reformation in Westfalen. Der Glaubenskampf einer Landschaft I, Münster 1979.

Die Bibliotheken der von Kaiser Joseph I I aufgehobenen Mönchsklöster in Mähren und Schlesien, ZBBW X V I I . J. SCHULTES, Diplomatische Geschichte des gräflichen Hauses Henneberg, 2 Bde. Leipzig-Hildburghausen 1780/91. F. S C H U N D E R , Die Aufhebung der oberhessischen Klöster in der Reformation. Festgabe für Paul Kirn. Berlin 1961, 191/97. G . SCHWAIGER, Kardinal F . W . von Wartenberg als Bischof von Regensburg 1649/61 (Münchner Theol. Studien I 6, 1954). SCHWARZ E., A templomi vedöszentek es helysegnevek (Patroni ecclesiarum et denominationes locorum) in: Egyet. Philologiai Közlöny Budapest 1924. A . SEDLACEK, Mistopisny slovnik historicky kralovstvi ceskeho, Praha 1908. A. SEILER, Die Archive der einstigen Reichsklöster in Württemberg nach der Säkularisation (ZschrWttbgLGesch XXIII 1964, 321/44). J. SIEBMACHER, Großes Allgemeines Wappenbuch. Neue Auflage Nürnberg 1882, I 5. Abt. 2. Reihe, Klöster. J. SIEGWART, Die Chorherren- und Chorfrauengemeinschaften in der deutschsprachigen Schweiz vom 6. Jahrh. bis 1160, Freiburg 1962. G. S I M O N , Die Geschichte des reichsständischen Hauses Ysenburg und Büdingen, 3 voll. Frankfurt 1865. A . SCHUBERT,

SbeWiWi

Sitzungsberichte der K. K. Akademie der Wissenschaften in Wien Philos. Histor. Klasse. J . SKYMANSKI, Problemata „Vitae Canonicae" in Polonia saec. XII/XIII (polonice) in: Roczniki teolog. kanon. 1963, 143/52.

SG

Slownik geograficzny krolewstwa Polskiego i innych ziem slowianskych (Lexicon geographicum regni Poloniae) 15 tomi, Warszawa 1865/1904.

SolWoch

Solothurner Wochenblatt, Sol. 1810/34, item Neueres Sol. Wochenblatt 1845/47. W. v. SOMMERFELD, Geschichte der Germanisierung des Herzogtums Pommern oder Slawiens bis zum Ablauf des 13. Jahrhs. Leipzig 1896. S Ö R Ö S P. Az elenyeszett bences apatsagok (abbatiae OSB devastatae) Budapest 1912. C. S P A N G E N B E R G / J . L. H E I N , Hennbergische Chronica, I Straßburg 1599, 2. Aufl. Meiningen 2 Bde. 1755/67. H . SPONHEIMER, Geschichte der Niedergrafschaft Katzenellenbogen, Marburg 1932. L. STAMER, Kirchengeschichte der Pfalz, II Speyer 1949. W. S T A M M L E R / K . L A N G O S C H , Die deutsche Literatur des Mittelalters, 5 Bde. Belin/Leipzig 1936/55. H . STANGEFOL, Opus chronologicum et historicum circuli Westfalici in 4 libros congestum, Coloniae 1654. A. STARA, Handschriften der ungarischen Präm. Abteien im Staatsarchiv Wien, Anal. Praem. XIX 1943, 62/63.

LXXV

StudMittOSB

SulzbKal

SzhelyiErt Szazadok

LXXVI

J. STERNBERG, Studier i Dansk og Norsk tegelstenarkitektur i 13. Aarhundred, Kobenhavn 1935. J. C. STEENSTRUP, Danmarks Riges Historie. Oldtiden og den aeldre middelalder, Kobenhavn 1897/1904. S. STEICHELE/A. SCHRÖDER, Das Bra. Augsburg historisch u. statistisch beschrieben, 8 voll. Augsburg 1893/1914. L. STEINBERGER, Auswärtige geistliche Grundherren als Weingutbesitzer in Südtirol, Innsbruck 1934. J. STEINBRÜCK, Die Klöster in Pommern und den angrenzenden Provinzen Stettin 1796. J. D. v. STEINEN, Kurze Beschreibung der hochadeligen Gotteshäuser Cappenberg, Scheda und Averndorp und des Klosters Wedinghausen, als ein Beytrag der westfälischen Geschichten entworfen und mit den nöthigen Urkunden erläutert, Dortmund 1741. H. M. STÖCKLE, Die kirchenrechtliche Verfassung des Fürstbisthums Freising 1769-1802, DB XIV 1929 81/256. B. STORM, Stemmata quatuor abbatiarum O. Praem. in Bohemia (bohemice) Erbovni tenizka 1935, 35/42. V. STRAMBERG, Denkwürdiger und nützlicher rheinischer Antiquarius 3 9 voll. Koblenz 1 8 4 5 / 6 6 (vide etiam BROWER/MASEN). Studien und Mitteilungen aus dem Benediktiner- und Cistercienserorden, München 1880 ff. D. STUTZER, Die Säkularisation 1803. Der Sturm auf Bayerns Kirchen und Klöster. Rosenheim 1978. Kalender für Katholische Christen. Sulzbach 1841-1916. W. SUPPER, Die Orgellandschaft Württemberg (Acta Organologica I Berlin 1967, 127/36). Z. SWIECHOWSKI, Architectura romanica in Polonia (polonice) Wroclaw/Warszawa 1963. S. M. SZACHERSKA, Rola klasztorów danskich w ekspanji Danii na Pomorzu zachodnim u schylku XII wieku (Die Rolle der dänischen Klöster in der Expansion Dänemarks in Pommern Ende des 12. Jahrh.) Warszawa. Succincte anglice in „Medieval Scandinavia" X 1977. Szombathelyi Ertesitöje. Liber annualis gymnasii de Szombathelyi. A Magyar Törtenelmi Tarsulat Közlönye (periodicum Associationis Historicae Hungariae) Budapest 1867/1941. CH. TAIEE, Prémontré. Etudes sur l'Abbaye de ce nom, sur l'Ordre qui y a pris naissance, ses progrès, ses épreuves et sa décadence. (Bulletin Société Académique Laon XIX 1869/70, XX 1871/73). W. TESCHENMACHER, Annales Cliviae, Juliae, Montium, Marcae . . . Westfaliae, Ravensbergae, Geldriae et Zutphaniae, Frankfurt/Leipzig 1721. A. TIBUS, Gründungsgeschichte der Stifter, Pfarrkirchen, Klöster . . . des Bisthums Münster mit Ausschluß des ehemal. Fries. Anteils Münster 1867/85. TIMAR K. Premontrei kodexek (Pannonia I , Kalocsa 1 9 2 4 ) . E. TOMEK, Kirchengeschichte von Österreich, Wien 1949.

TopogrBöhmen

TörtTar

GenRegKal

Coli.Germ VisCan

VatArch

VN VO

T o p o g r a p h i e der histor. u n d K u n s t d e n k m a l e im Kgr. B ö h m e n (seit 1918 in der Tschechoslowakischen Republik) von d e r Urzeit bis z u m A n f a n g des 19. J a h r h s . H r s g . von d e r Archäol. Kommission bei d e r K. F r a n z Joseph A k a d e m i e f. Wissenschaft, P r a g 1892 ff. (editio b o h e m i c a sub titulo: Soupis p a m a t e k historickych a umeleckych v. kralovstvi ceskem (ab an. 1918: v republiky ceskoslovenskem). Törtenelmi Tar.Kiadja a Magyar a M. Tud. Akademia Törtenelmi Bizott saga (Publicationes Historicae, editae ab Associatione H i stor. Acad. H u n g a r i a e ) Budapest 1878/99, 1900/11. TOTH SZABO P. M a g a y a r o r s z a g a X V szazad vegen a papai supplicatiok vilaganal ( H u n g a r i a versus finem saec. X V sub luce supplicat i o n u m papalium) S z a z a d o k 1903. S. TRAWKOWSKI, W p r o w a d z e n i e z w y c z a j o w arrowezyskich W w r o c lawskim klasztorze na Piasku ( I n t r o d u c t i o c o n s u e t u d i n u m a r r o a siensium in canonia B.M.V. de A r e n a Wratislawiae (Wieki srednie, W a r s z a w a 1962, 111/16. S. TRAWKOWSKI, Genesis regionis circa Kalisz (polonice) in: X V I I I W i e k o w Kalisza, P o z n a n - Kalisz 1962, 7 / 5 1 . IDEM, I n t e r haeresim et o r t h o d o x i a m . Status socialis P r a e m o n s t r a tensium saec. X I I (polonice), W a r s z a w a 1964. H . TREMEL, Die säkularisierten K l o s t e r w a l d u n g e n in Bayern, Diss. M ü n c h e n 1927. J. DE TREVILLERS, Sequania M o n a s t i c a , Vesoul 1950. H . TÜCHLE, Die Bulle Unigenitus u n d die s ü d d e u t s c h e n P r ä m o n stratenser, H i s t j b L X X X I V 1955, 3 4 2 / 5 0 . F. UGHELLI, Italia Sacra, 2a ed. 10 voll. Venezia 1721. A. USSERMANN, G e r m a n i a Sacra in provincias ecclesiasticas et dioeceses distributa. 1. Episcopatus Wirceburgensis, Sti. Blasii 1794; 2. Item Bambergensis, ibidem 1802. J. B. VALVEKENS, P r a e m o n s t r a t e n s e s in Collegio G e r m a n i c o - H u n g a rico in U r b e degentes, Anal. P r a e m . 1953, 129/34. E. VALVEKENS, Les visites canoniques des abbayes p r e m o n t r e e s au X V I e siecle, Anal. P r a e m . X X I I / X X V 1946/49, ed textus. CHR. VANDERSTERRE, Natales S a n c t o r u m Ordinis P r a e m . , Antwerpiae 1625. V. VANECEK, Z a k l a d y p r a v n i h o postaveni klaSteru a klaäterniho velkostatku ve starem ceskem State, Praha 1933/39. Vaterländisches Archiv f ü r H a n n o v e r s c h - B r a u n s c h w e i g i s c h e G e schichte, 12 Bde. H a n n o v e r 1933/44. B. VENZIN, 1500 J a h r e Bistum C h u r , Zürich 1950. A. VERBEEK, R o m a n i s c h e P r ä m o n s t r a t e n s e r i n n e n k i r c h e n am N i e d e r rhein (Rheinischer Verein f ü r D e n k m a l p f l e g e u n d Landschaftsschutz, J a h r b u c h N e u ß 1974, 131/41. V e r h a n d l u n g e n des Historischen Vereins von N i e d e r b a y e r n , Landsh u t 1846 ff. V e r h a n d l u n g e n des H i s t o r i s c h e n Vereins v o n O b e r p f a l z u. Regensb u r g , Regensburg 1832 ff. LXXVTI

VCA

Vestnik ceske akademie, Praha 1892 sq. G. M. V I S C H E R , Topographia archiducatus Austriae Inferioris, 4 partes 1672; item Austriae Superioris 1677. C . D . VOGEL, Beschreibung des Herzogthums Nassau, Wiesbaden 1843. K. VÖLKER, Kirchengeschichte Polens, Berlin 1930. R. v. WAEFELGHEM, Repertoire des sources imprimées et manuscrites relatives à l'Histoire et à la liturgie des monastères de l'ordre de Prémontré, Bruxelles 1930. G. W . W A G N E R , Die vormaligen geistlichen Stifte im Großherzogthum Hessen, 2 Bde. in 1, Darmstadt 1873/78. C. WALLIN, Arkebiskup Eskil som Klosterstiftare, Scandia XXVII 1961, 217/34. F. D. W A R D , The Latin Kingdom of Jerusalem, London 1918. M. W E H R M A N N , Geschichte Pommerns, 2 Bde. 2 Aufl. Gotha 1919/21. C . WEIBULL, Skânes kyrka frân älsta tid tili Jacob Erlandsens död 1275, Lund 1946. I D E M , Bibliothek och arkiv i Skâne under medeltiden, Lund 1901. I D E M , Nordisk Historiska Forskningar och Undersöknungar. I I . Stat och Kyrka i Danmark under aeldre medeltid. Lund 1948. J. M. W E I N R I C H , Kirchen und Schulenstaat des Fürstenthums Henneberg, Leipzig 1720.

WttbgKG

K. WELLER, Württembergische Kirchengeschichte I, Stuttgart 1936. H. B. W E N C K , Hessische Landesgeschichte, 3 Bde. Gießen etc. 1783/1803.

GermSacra Würzb

A. W E N D E H O R S T , Germania Sacra NF, Bistum Würzburg, Berlin 1962. M. W E N I N G , Beschreibung des Churfürsten- und Herzogthums Obern und Nider Bayern, I Rentamt München, II Burghausen, III Landshut IV Straubing. München 1701/26.

GermSacra Brand.Hav.

G. W E N T Z / A B B , Germania Sacra I. Bistum Brandenburg, 2 Teile, Berlin 1929/41, II Bistum Havelberg ebd. 1933. G. W E N T Z , Karte des geistlichen Grundbesitzes in der Mark Brandenburg und angrenzenden Gebieten, Berlin 1931. H . W I C H M A N N , Bibliographie der Kunst in Bayern, 2 Bde. Wiesbaden 1961/63. J. G. W I D D E R , Versuch einer vollständigen geographisch-historischen Beschreibung der churfürstl. Pfalz am Rhein, 4 voll. Frankfurt/Leipzig 1786. P. WIESELGREN, De claustris suiogothicis disquisitio historico ecclesiastica, Diss. Uppsala 1832. W. WIESENER, Geschichte der Christi. Kirche in Pommern zur Wendenzeit, Berlin 1889 (de ordine nostro 37ff.). H . WIJKMARK, Svensk kyrkohistoria, Köpenhamn 1928. A. WILLBÜRGER, Die Säkularisation der Präm. Klöster in Württemberg (FDA NF XXVIII).

LXXVIII

F. WINTER, Die Prämonstratenser des 12. Jahrhs. und ihre Bedeutung für das nordöstliche Deutschland, Berlin 1865. - Reimpressio Aalen 1966. W. WOLFF, Die Säkularisierung und Verwendung der Stifts- und Klostergüter in Hessen Kassel unter Philipp dem Großmütigen und Wilhelm dem IV. Gotha 1913. C. WOLFSGRUBER/A. HÜTTL, Abteien und Klöster in Österreich, Wien 1902. G. WOLNY, Kirchliche Topographie Mährens, 3 voll. Brünn 1836/42.

Prosp MonPal WJbStL WVJH WDGB11

EOP OPrPo OPI ÖstKlb PAM ZAGV ZBLG ZBGV ZschChrK ZDVGMS ZHarzGA ZHG ZGNK

N. WUJA, Historia episcopatus Kamminensis, in: J. v. LUDEWIG, NOvum volumen Scriptorum rerum Germanicarum, Frankfurt/Leipzig 1718 II 584. S. A. WÜRDTWEIN, Prospectus archidioecesis Moguntinae, divisae in tomos tres, Sti. Blasii 1784. IDEM, Monasticon Palatinum, 7 voll. Mannheim 1793/96. Württembergisches Jahrbuch für Statistik und Landeskunde, Stuttgart 1845 ff. Württembergische Viereljahrshefte 1878-1936, NF Neue Folge. C. v. WURZBACH, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich Wien 1856/91. Würzburger Diözesangeschichtsblätter, Würzburg 1933 ff. A. ZAK, Das Chorherrnstift Pernegg, Wien 1900. IDEM, Der Präm. Orden in Bayern und im Schwabenlande, HPolBl CLXVI 1920, 443 ff. IDEM, Episcopatus Ordinis Praem. (Anal. Praem. IV 1928, V 1929). IDEM, L'Ordre de Premontre en Hongrie, ROPM XIII 1911. IDEM, L'Ordre de Premontre en Pologne, ibidem 1906, 193/208. Item polonice: Norbertani w Polsce, in: Przyj. Powsz. 142/58 (1920) 321/28. IDEM, L'Ordine Premonstratense in Italia, Rivista Benedittina XIV 1923, fasc. 58. IDEM, Österreichisches Klosterbuch, Wien/Leipzig 1911. IDEM, Der Präm. Orden in den alten deutschen Metropolen, Wien 1919. Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins, Aachen 1878 ff. Zeitschrift für Bayr. Landesgeschichte, München 1928 ff. Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, 1865 ff. Zeitschrift für Christliche Kunst, 1900 ff. Zeitschrift des Deutschen Vereins für die Geschichte Mährens und Schlesiens, Brünn 1897 ff. Zeitschrift des Harzvereins für Geschichte und Alterthumskunde, Wernigerode 1866 ff. Zeitschrift des Vereins für Hessische Geschichte und Landeskunde, 1847 ff. Zeitschrift der Gesellschaft für Niedersächsische Kirchengeschichte, Braunschweig 1896 ff.

LXXIX

ZGOrh ZschrSavStRG ZschVGSchl ZSchw ZschrSchwKG ZVThG WestfZschr ZWLG ZBBW ChurbGKal

Zeitschrift für Geschichte des Oberrheins, Karlsruhe 1850/85. Zeitschrift der Savigny Stiftung für Rechtsgeschichte, Berlin 1880 ff. Zeitschrift des Vereins für Geschichte u. Kulturgeschichte Schlesiens, Breslau 18 56 ff. Zeitschrift des Histor. Vereins für Schwaben und Neuburg Augsburg 18 75 ff. Zeitschrift für Schweizer Kirchengeschichte (est bilinguis, redigitur etiam gallice) 1906 ff. Zeitschrift des Vereins für Thüringische Geschichte und Alterthumskunde, Jena 1854ff., N F 1886ff. Zeitschrift für Vaterland. Geschichte u. Alterthumskunde Westfalens, Münster 1838 ff., Register edd. BÖRNER Münster 1903/06. Zeitschrift für württembergische Landesgeschichte, Stuttgart 1937 ff. Zentralblatt für Bibliothekswesen, Leipzig 1884ff. C. ZIBRT, Bibliografie ceske historie, 2 voll. Praha 1900/02. J--A. ZIMMERMANN, Churbayr. Geistlicher Kalender 4 Bde. München 1754/57.

Kloherald

LXXX

A. ZIMMERMANN, Bayrische Klosterheraldik, München 1930. H. ZORN, Historischer Atlas von Bayr. Schwaben, Augsburg 1955.

DE C I R C A R I I S G E R M A N I A E IN

GENERE

Tantopere discrepant evolutio historica et indoles singularum tribuum et territoriorum in millia distributorum in hoc imperio, quod cunas dedit fondatori ordinis, ut revera unaquaeque circaria in ilio sita suum omnino proprium characterem prae se ferat. Sunt nempe sequentes: Bavaria, Suevia, Vadegotia, Ilfeldia, Westfalia, Saxonia, Slavia, partim etiam Bohemia, Burgundia, Frisia et Polonia. Immo et Brabantia et Lotharingia ad tempus ad Imperium pertinuerunt. Vide historiam harum omnium infra suo loco. Breviter hie dicendum est nobis verbum de eis, quae hae circariae habent commune. Ex Septem ecclesiis cathedralibus, ordini nostro incorporatis, tres fuerunt in Germania, et apud illas tantum fere omnes episcopi fuerunt ex ordine, id est, electi e gremio capituli cathedralis regulati. Systema nefastum commendarum in Germania omnino fuit ignotum, impedientibus principibus. Immo separatio mensarum in abbatialem et conventualem vix alicubi fuit in usu. Derogationem monasteriorum duplicium et suppressionem parthenonum a Capitulo Generali praescriptas tantum ilia circaria ad amussim est exsecuta, quae secus de supremo regimine ordinis parum curavit, immo se ab eo separavait, nempe Circaria Saxoniae. In aliis circariis monasteria duplicia floruerunt adhuc per saecula. In quibusdam casibus monasteria duplicia excreverunt non in abbatias virorum ut alibi de more, sed abrogatis canonicis versa sunt in parthenones (Bedburg, Heinsberg et alia) Favente schismate saec. X I I , praelati in Germania partim capitula generalia, Praemonstrati celebrata, non iam adierunt. Elanguerunt connexus cum Praemonstrato. Ante partitionem ordinis in circarias exinde orta sunt ligamina amicalia inter canonias vicinas, seu filiatione seu alio m o d o coniunctas. Ita Steinfeld fuit centrum quoddam unionis, ad quam pertinuit v.g. Hamborn 1 . Talis unio exstitit etiam inter canonias quasdam Saxoniae et Westfaliae, v. g. Cappenberg Scheda et Quedlinburg. Abbates generales, hoc aegre ferentes, studuerunt omni m o d o connexum monasteriorum cum Praemonstrato restituere et confortare 2 . Signum huius submissionis saepe fuit introductio tituli abbatialis.

1

2

HORSTKÖTTER, Die A n f ä n g e des Präm. Stiftes H . 75. Ibidem 121 sq.

1

In Germania enim omnis praesul ecclesiae cuiusdam canonicae - nulla refert an sit regularis aut saecularis - vocari solebat praepositus, dum titulus abbatialis monachis fuerit reservatus. In Gallia vero et canonici habuerunt abbates. Ideo canoniae nostri ordinis in Germania omnes fuerunt praepositurae, praeter illas quae immediate a Praemonstrato fuerunt fundatae (v. g. Roth, Wadgassen). Reliquae paulatim evectae sunt in abbatias. Saxones autem manserunt praepositi usque in finem. Speciale quid sunt in Germania abbatiae sic dictae „imperiales" (Reichsabteien), quae erant quoad dominium civile immediate subditae Caesari. Atqui huius potestas fuit valde tenuis, ita ut principes et minores nobiles, equites et parva oppida in damnum potestatis regiae independentiam plenam sibi arripuerint ac in minusculis suis territoriis potestatem illimitatam, immo altum judicium (jus gladii) exercuerint. Huic evolutioni partim participaverunt et abbatiae, praesertim in Suevia. Ordo noster sequentes habuit abbatias imperiales: Roth, Roggenburg, Schussenried, Weißenau, Ursberg, Obermarchtal, Arnstein, Wadgassen, Cappenberg, Altenberg, usque ad saec. X V etiam Steingaden. Etiam Episcopi Brandenburgenses, Raceburgenses et Havelbergenses fuerunt Principes Sacri Romani Imperii ac habuerunt suum territorium. Maior pars vero domuum ordinis in Germania suberat potestati alicuius principis, ideo illae omnibus vicissitudinibus politicis et religiosis huius territorii fuerunt expositae. Integrae Circariae saeculo X V I ab haeresi lutherana, quam amplexa est maior pars principum, extinctae sunt. Curiosum est et singulare, quod protestantismus in Germania monasteria et vitam claustralem non penitus ut alibi exstiparvit, sed multis in locis sub moderata forma retinuit. Multa asceteria monialium versa sunt saeculo X V I in coenobia lutherana, ubi virgines nobiles in communi vivunt sub abbatissa pedo insignita, et immo monasteria virorum manserunt tamquam collegia pastorum qui praesertim scholas et seminaria dirigunt, retenta tarnen constitutione monastica et dignitate abbatiali. Usque ad saeculum X V I I I talia monasteria manutenebant ipsum habitum et officium chori, et floruerunt usque ad nostra tempora. De domibus quondam ordinis nostri illis adnumeranda sunt asceteria Stolp in Pomerania, Cappel in Lippe, Ecclesia cathedralis Brandenburgensis, et celebres canoniae Ilfeldensis et B. M . V. Magdeburgensis. Saeculo X V I elapso, praeter abbatias imperiales supererant tantum illae domus, quae in territoriis Bavariae, Austriae et principum ecclesiasticorum fuerunt sitae. Anno 1629 Imperator Ferdinandus II. decrevit sie dictum „Edictum Restitutionis", quo omnes episcopatus et coenobia, a protestantibus ab anno 1552 iniuste ecclesiae alienata, iIli essent restituenda. Generatim deinde in exsecutione huius edicti iussu Sanctae Sedis coenobia pristinis suis 2

possessoribus reddebantur. In Septentrione nonnullae canoniae solius Circariae Saxoniae erant restitutae, sed ad biennium tantum, quia pugna Lutterensis, Catholicis nefasta, anno 1631 omnia ad irritum fecit. In Hassia, Elector Moguntinus studuit omnia monasteria sibi arripere, non vero ordinibus. In regione ergo Circariarum Ilfeldiae et Vadegotiae minimus et brevis erat successus huius edicti. Tantum in Württemberg (Adelberg) monasteria restauratione sua gaudebant usque ad annum 1648, quo Pax Westphalica edictum illud pro toto Imperio revocavit. Saecularisatio, quae coepit in Austria anno 1782, consumpsit fere omnia annis 1802/03, et quod in Prussia superfuit, annis 1810-38 suppressum est. Fere ubique ecclesiae harum canoniarum exstinctarum factae sunt dein parochiales - ideo feliciter supersunt sicut et maior pars, immo omnia aedificia claustralia, saltern in meridie. Minus in occidente, ubi sub dominatione gallica multa sunt destructa. Maior pars ecclesiarum et aedificiorum illarum domuum, quae iam saeculo XVI perierant, eversa est. Tres canoniae in Austria et quinque in Bohemia, quarum una erat linguae germanicae, a generali saecularisatione fuerunt exemptae. Fuerunt vero ad breve tempus dissolutae sub regimine hitlerico. Deinde, anno 1945, omnes sunt restitutae. D u m austriacae floreant usque hodie, coenobia in Cechoslovakia sita, anno 1950 definitive sunt suppressa. In Germaniam proprie dictam ordo post diuturnum exilium reversus est, et resuscitavit sequentes canonias: Speinshart 1921, Windberg 1923, et Roth 1948, quae mutata est an. 1959 pro H a m b o r n . His accedit Schönau (antiquitus OSB), an. 1947 refugium communitatis Teplensis, quae construxit sibi novam domum in Villingen an. 1968. Nuper, annis nempe 1983/84, restaurata est canonia Roggenburgensis. Canonici Tongerloenses fundaverunt communitatem Hamburgi, ubi parochiam administrant, quod etiam intenditur pro civitate Coloniensi. Rothae, a canonicis derelicta, nunc sunt sorores tertii ordinis regularis. Capitulum Generale anni 1968 erexit Circariam Germanicam, cui praeter canonias supra allatas et austriacae adnumerantur: Geras, Wilten et Schlägl.

CIRCARIA

BAVARIAE

Transgreditur haec Circaria limites antiqui ducatus Bavariae. Complectitur nempe etiam Tyrolum (Wilten) et Carinthiam (Griffen), quae ambo 3

spectant ad Austriam. 1 . In catalogis ante annum 1290 redactis Bavarica Circaria separatim adducitur a Suevica, ad quam tunc adhuc pertinuit Steingaden. Sed ab anno 1290 hae Circariae fuerunt unitae, ut apparet e recentioribus catalogis, et ex capitulis provincialibus Sueviae2 Sed Servatius de Lairuelz reformator, qui anno 1601 has circarias visitavit, Bavaricam iterum a Suevica seiunxit. Steingaden, ut diximus, initio pertinuerat ad Circariam Sueviae. Schlägl primitus Bavaricae aggregata, postea ad Bohemicam transiit, Speinshart similiter fecit, sed vice versa. Wilten anno 1454 ad breve tempus Circariae Saxoniae fuit unita, et etiam in posterum diu circariae suae fuit alienata. Griffen vero anno 1738 Circariae Bohemiae adnexa fuit. De jure praecedentiae disputabant Wilten et Windberg, ambo praetendentes se primo esse fundatas. Revera ambo errabant, quia de facto Osterhofen videtur esse monasterium antiquissimum circariae. Ortum est nempe anno 1128, Wilten 1138, Windberg inter 1130 et 40. Ex abbatiis bavaricis ordinis nostri nulla fuit tam praeclara et potens, sicut de nonnullis dicere valemus in vicinis circariis Sueviae et Bohemiae. Communitates raro numerum 20-30 canonicorum transgressae sunt. Anno 1746 fuerunt in Neustift 29 religiosi, in Osterhofen 23, in St. Salvator 13, Schäftlarn 28, Speinshart 21, Steingaden 37, Wilten 57 et Windberg 38. In abolitione parthenonum, a Capitulo Generali saec. XIII decreta, haec circaria solutionem invenit prorsus novam. Asceteria juxta canonias existentia non fuerunt suppressa neque translata, sed manserunt in loco tamquam piae uniones laicarum ad instar tertiarum („Samenungen", Weiße Betschwestern), propriis bonis praeditae 3 . Fuerunt absque ligamine legali cum ordine, vel cum abbatiis. Saeculis XIV/XVI paulatim sunt exstinctae. Initio omnes canoniae a praepositis fuerunt gubernatae et paulatim in abbatias fuerunt evectae. Primo Windberg, maturius ceteris in Germania meridionali sitis anno 1146, tamquam ultimae vero satis sero Neustift (1717) et Griffen (1738). Circa annum 1400 multae canoniae coeperunt collabi, sed fuerunt, quae etiam in hoc saeculo obscuro bene floruerunt. Nicolaus de Cues, Episcopus Brixinensis et reformator strenuus ecclesiae Germanicae, Wiltinam per Saxones reformatam voluit facere in centrum reformationis pro tota Circaria Bavariae, propter quod adiit Albertum III Bavariae ducem. 1

2

3

4

Titulus Vicarii Generalis fuit propterea: „. . . per Bavariam, Palatinatum (propter Speinshart), Tyrolum et Carinthiam". Canoniis Wiltinensi et Gryphensi amissis, in fine saeculi XVIII Circaria se designavit ut „Palatino-Bavarica". Cf. Valvekens, Capitula Sueviae I 99: „Rmi. Praelati Sueviae et Bavariae Circariarum, quae in unam provinciam coniunctae sunt." WEISTHANNER Trad. Scheftlarienses, passim.

Q u i consentit, et Nicolaus an 1459 commissionem r e f o r m a t o r i a m p r o circaria instituit, praesidente abbate Wiltinensi. Sed m o r t u o duce iam a n n o sequenti, h o c t e n t a m e n invenit finem 4 . Albertus IV dux anno 1520 per provincialem Eremitarum Sti. Augustini, Staupitz, quem e vita Lutheri novimus, Electorem Saxoniae Fridericum adiit, ut iIli in r e f o r m a n d a Circaria Bavariae O r d . Praem. succurreret. Ille vero praeposito M i l d e n f u r t e n s i h o c m a n d a t u m imposuit 5 . Sed nulla r e f o r m a t i o vere successit, usque ad initium saeculi sequentis, cum Lairuelio instigante, „ d u o Voglij in Bavaria", abbates nempe Windbergensis et Osterhoviensis, fratres germani, novam vitam et novum spiritum excitarunt, ad n o r m a m canoniarum Sueviae, ad q u a m circariam Bavari t u n c spectabant. A n n o 1659 Wiltina se obtulit p r o d o m o studii generalis, sed pauci t a n t u m abbates studentes suos eo miserunt. Nihilominus saec. X V I I / X V I I I tota circaria optime floruit q u o a d omnia. N o v a aedificia sunt ubique erecta, et sicuti iam in medio aevo, scientiae et studia f u e r u n t m a g n o in h o n o r e , et gloriari potest circaria h a u d paucis scriptoribus, artificibus et viris doctis. M u n u s provisoris videtur n u m q u a m fuisse n o t u m in ea, cuius loco exstitit „granarius" 6 , et P r i o r cum Suppriore e propriis capsis p r o neccessitatibus f r a t r u m curam h a b u e r u n t . Peculium, a r e f o r m a t i o n e saeculi X V I I abrogatum, saeculo sequenti iterum viguit. Novitiatus communis n o n extitit, immo putaverunt abbates se h a c in re specialibus f r u i privilegiis 7 . Saeculo X V I I ad breve t a n t u m tempus f u i t introductus (in Steingaden), nec Studium commune, Ingolstadii h o c tempore institutum, diu manere potuit. Plures abbates et religiosi n u m e r a n t u r inter „Venerabiles" Ordinis, sed nullius cultus et admissus. A n n o 1769 statuit Elector Bavariae, omnes nexus m o n a s t e r i o r u m territorii sui cum superioribus extraneis esse r u m p e n d o s . Circaria nostra hoc obedienter fecit, nulla misit amplius subsidia vel tallia, suspendit potestatem pat r u m abbatum extra Bavariam degentium, q u o d tetigit praesertim Ursbergensem. Abbatis Generalis auctoritas pro sequentibus t a n t u m mansit recognita: C o n f i r m a t i o neoelecti Vicarii Generalis, simul ac d e c r e t o r u m capitulorum provincialium (quae vero cessaverant), et depositio abbatum. 8 Wilten propter h o c a Circaria fuit separata, et a n n o 1781 etiam Josephus II.

4

LENTZE, Nicolaus v. Cues (v. infra apvd Wilten). R. DIETZEL, Das Präm. Kl. Mildenfurth. Weida,Jena 1937, p 74. ' Sicut etiam in Circaria Sueviae, cf. Cap. Sueviae I 137. Designatio haec, germanice „Kastner", adhuc hodie adhibetur in canonia Wiltinensi. 7 cf. Anal. Praem. IX 309 et X I 105. 8 Vide N . Backmund, D i e letzten Jahre der Bayr. Zirkarie, Anal. Praem. L 1974, 112/18. 5

5

Imperator per similem legem omnem relationem cleri regularis sui imperii adhuc rigorosius interdixit. Aliquot annis post suppressionem Societatis Jesu, anno 1781, Circariae commissum est ab Electore Bavariae Gymnasium Landishutense, quod mutatum fuit cum Straubingensi anno 1794. Anno 1799, iam imminente saecularisatione, Elector adiit abbates Circariae, ut illi schema proponerent ad novam constitutionem „tempori adaptatam" ordini in Bavaria dandam, quod schema ultimus abbas Steingadensis anno 1802 luculenter et ad amussim illi exposuit. Sed frustra, anno 1803 omnes canoniae praeter Wiltinensem sunt suppressae. Feliciter omnes ecclesiae abbatiales, quae partim sunt ex pulcherrimis totius Bavariae, et fere omnia aedificia claustralia supersunt. Griffen iam anno 1786 interierat, Wiltina, sub regimine bavaro suppressa revixit tarnen, et anno 1859 Circariae Austriacae fuit adnexa. Sed nuper etiam in Bavariam ipsam ordo revertit, cum anno 1921 Speinshart, 1923 Windberg sint restauratae.

G R I F F E N Assumptio B.M.V. Primitus vocabatur Oberndorf, a fundatione coenobii vero Griven, -ifen, -ena; Ecclesia B.M.V. in Valle Griven-, Grifenthal, Gryphense. Slovenice: Kloster. Hodie nuncupatur Stift Griffen, ut vitetur confusio cum vicino municipio Markt Griffen (slovenice: Grebinj). Secus viam inter Völkermarkt et St. Andrä, in Carinthia linguae slavicae, sed ditionis austriacae. Archidioec. Salisburgensis, postremo dioec. GurkKlagenfurt. Praepositura, dein (1738) abbatia. Fundata est anno 1236 ab Egberto Episcopo Bambergensi, qui hac in regione dissita iura et dominium exercuit. Anno sequenti traditur ordini et quidem canonicis de Vessra. Confirmatio papalis anno 1237, anno vero 1272 Herbordus episcopus Lavantensis consecrat ecclesiam adhuc stantem. Comités de Heunburg fuerunt benefactores insignes. Traditae sunt ei multae capellae, et parochiae sequentes tamquam incorporatae: Stift Griffen, Greutschach 1238. St. Peter in der Perau 1280, Haimburg 1281, Wolfnitz ante 1451, Weißenegg ante 1521, Markt Griffen 1696, Hl. Kreuz prope Villach 1751, jus praesentationis in Grafenbach. Inc o r p o r a t e canoniae anno 1280, etiam per Bertholdum espiscopum Bambergensem hospitale Stae. Catharinae in Villach, pro 12 peregrinis pauperis et infirmis. Etsi anno 1475 praepositi infulentur, canonia saeculis XV-XVII tantopere elanguit, ut plus semel interitui fuerit próxima. Anno 1601, instigante archiduce Ferdinando, a d e m e n t e Pp. VIII supprimitur, ut Collegio 6

S.J. in Graz detur in dotationem. Q u o d ab episcopo Bambergensi impeditur, et loco nostrae canoniae aliud monasterium in hunc finem supprimitur. Annis 1648 et 1750 canonia incendio deletur. Canonia adeo dependebat et vexabatur a Bambergensibus, ut illi immo interdixerint visitationes a latere circariae Bavariae, ad quam spectabat. Q u o d erat, praeter distantiam, causa praecipua relaxationis disciplinae saec. XV1I/XVIII. Post suppressionem Vessrae erat sub paternitate Cellae Superioris, ab anno 1616 vero de Steingaden. Iam an. 1718, Capitulum Provinciale Bavariae decidit, Griffen versari in statu tam miserabili, ut esset praeferendum earn iungere Circariae Bohemiae. Anno 1723 Carolus praepositus impetrat decisionem caesaream in favorem canoniae, contra Bambergenses. Transitus ad circariam Bohemiae efficitur anno demum 1738 per Capitulum Generale, una cum elevatione ad statum abbatialem, tamquam ultima in Germania. Subditur abhinc paternitati abbatiae Lucensis (Louka). Canonia, quae circa annum 1700 reconstructa fuerat ex integro ad intus et ad extra, anno 1786 suppressa est. Fuerunt ibi decern canonici residentes, et 14 in parochiis. Aedes supersunt integrae. Ecclesia, bene restaurata, nunc est parochialis. Praelatura cum terris est proprietas privata, in monasterio habitat parochus. Nostris diebus in hac aede desolata per aliquot tempus degebat communitas quaedam „Fratrum OSB". A r c h i v a 1 i a : Sicut et bibliotheca, quoad maiorem partem in incendiis et praesertim post suppressionem perierunt. Pauca supersunt.: StA Wien: 10 dipi. 1428/1706 Kärntner Landesarchiv MS 2/15: Kopialbuch 1549, 4 fase. Literalia s. XVIII. Bambergensia X X V I 155 f. 60, et varia MSS et volumina saec. X V I / X I X , Fundationes et „Stiftbücher". - Ebd. Sammelarchiv des Geschichtsvereins Kärnten, Klagenfurt: 1 Bd. MSS 1557/1781 Diözesanarchiv Klagenfurt: Faszikel Bände Stift Griffen (IV: Regestensammlung des Abtes Raphael Mudrack) - Steyr. Landesarchiv Graz, HS Verz nr. 222: Griffener Urkundenabschriften X I X Jrh. - StA Bamberg: III Misc. Nr. 781 (Rechnungen des Kastenamtes 1591/1601); Kärntner Kopialbücher, Rep. B. 67/XIII Nr. 1500 (1476) - Bamberg, Diöz. Archiv Fach 23 Nr. 270 - Stiftsarchiv St. Paul: Urk. von 1475 (Urk. Verz. Nr. 382) - BMun Nancy 992/VIII 409/22 L i t e r a t u r a : Andritsch I 16, 49, 72 - BACKMUND Prov. Kap. - BITTNER III 95 D H G E - FIEDLER A u s t r i a S a c r a V 3 0 6 / 0 7 - GABRIEL 8 - GERITS U n i v . P r e m . 3 5 4 GOOVAERTS I 3 2 7 , 4 3 1 , 5 7 9 , 6 0 8 , II 2 0 3 - H H S Ö II 2 2 1 - H U G O A n n . P r a e m . I 7 8 1 , p r o b . 6 1 7 / 2 0 - J O H N , C a n o n s 5 7 - L T h K I V 7 0 4 - LINDNER M e t r . S a l . 9 8 / 1 0 1 - PFIFFIG 0 6 . O e r a s 2 3 6 - POTTHAST R P R 1 0 4 1 2 - W A E F E L G H E M 1 0 2 - ZAK Ö s t e r r . K l b . 5 8 -

Auszüge aus dem Kopialbuch des Klosters G (Regesten 1250/1500) in: Carinthia I 1862, p. 190 - O. DEMUS, Neuentdeckte Wand- und Deckenmalereien in Kärnten (Die Denkmalpflege 1931, 68) - A. EICHHORN, Beiträge zur älteren Geschichte und Topograhie des Hzms. Kärnten, Klagenfurt 1 8 1 7 / 1 9 , 1 2 3 1 / 3 6 - H . FISCHER, Katalog der Handschriften der Kgl. Bibliothek zu Bamberg, B. 1912, III Misc. Nr. 781 - H. GERM, Burg und Stift G. (Fürs Kärntner Heim, 1929, Nr. 15) - K. GINHART, Österr. Kunsttopographie, Kunstdenkmäler Kärntens, VII Klagenfurt 1933, Pol. Bez. Völ-

7

kermarkt 33/38 - F. G. HANN, Die bemalten Holzreliefs im Kreuzgang der Stiftskirche zu Griffental (Carinthia 1 1893,128) - A. v. JAKSCH, Monumenta Histórica Ducatus Carinthiae, Klagenfurt 1896, IV1, X I I I - X I V - G. K Ö R N E R , Griffen im Spiegel s. Vergangenheit. Eine Kleine Geschichte von Burg und Markt Griffen bis z.Jahr 1759, Griffen 1969 - S. LASCHITZER, Geschichte der Klosterbibliotheken und Archive Kärntens zur Zeit ihrer Aufhebung (Carinthia 1 1883, p. 161 ff.) — J. L O O S H O R N , Geschichte des Bistums Bamberg, II München 1888, pp. 661, 753, 881 - C. MEISENZAHL, Das Präm. Chorherrnstift Veßra, Meiningen 1914, 32/33 - G. MORO, Zur Geschichte des Bamberger Besitzes in Kärnten, (Festschrift Karl Eder) 1959 - B. SCHROLL, Das Präm. Stift St. Maria zu Griffenthal (Arch. f. Vaterland. Geschichte u. Topographie XVI, Klagenfurt 1886) - N . VALVASOR, Ducatus Carinthiae, Klagenfurt 1668 (imago saec. SVII) idem apud M E R I A N , Topographia Provinciarum Austriacarum (1649) - J . W A G NER, Album für Kärnten, 1845, p. 102 - J . W I D R I C H , Seelgerätstiftungen beim Kloster G. Diss. Graz 1963 (hektogr.) - A. WOLF, Die Aufhebung der Klöster in Innerösterreich, Wien 1871, 153/55 - A. ZAK, Zur Geschichte des Präm. Stiftes G. (Carinthia 1892, p. 87 ff.) M. B. ZOIS, Stift Gr. in Unterkärnten (Kärnten 1929, 94)

Series praepositorum et abbatum: (Lindner, Meisenzahl) Konrad I 1238 Balduinus 1258/66 Godefridus I. 1267/70 Pilgrim I ca. 1270 Konrad 1 1 + 1 2 7 1 Eberhard 1271/72 Johannes 1 1276/84 Leonhard 1291 Konrad III 1292/1301 Marquard I 1305 Gottfried II 1309 Marquard II 1312/18 Friedriehl 1319 Heinrich I 1332/33 Berthold 11336 Oswald 1 1339/46 Konrad IV 1347 Albert von Veßra 1348 Oswald II + 1 3 4 9 Nikolaus 1349/87 Konrad V 1387/94 Johannes II 1394/1401 Pilgrim II 1401/05 Achatius 1419 8

Christoph Mosburger 14.. (1421/41 fuit praepositus in Eberndorf OSA) Friedrich II 1425/28 Johannes III 1428/46 Antonius 1446/56 Johannes IV 1456/67 Oswald III 14.. Laurentius 146./70 Johannes V 1474/98, + 1 5 0 1 Andreas Thanner 1501-28, res. Johann v. Zollner 1528-30, fuit deineeps abbas intrusus in Rein O. Cist. Martin I. Lindmayr 1530/35 Heinrich II Quirill 1536/37 Georg I Grebien 1537-61 Martin II Ammer 1561-71 Kolomann Vallöder 1574/75 Simon Ladinig 1575-81 Lukas Güetl 1581-85 Sebastian Werner (de Oberzell) 1585-88 Martin III Uebeleysen 1588-96

Martin IV Brenner 1596-99 Philipp Baumann (Agricola. De Oberzell) 1599-1604 Georg II Zwierlin (de Oberzell) 1604-17 Petrus Bavarus (Bayer) 1617-32 Baltasar Künigl (Regulus) 1633-51 N o r b e r t Cramer 1652-67 Bartholomaeus Raudiesch 1667-70 H e r m a n n Joseph Felber 1740-58, res. + 1759 Andreas + 8. 5. 14.. Andreas + 4. 8. 14.. Christianus + 22. VIII

Rupert Potens 1670-96 Joseph I. Karner 1697-1704 Augustin Pichler 1704-20 res. + 1756 Karl v. Mayersberg 1722-31 res. Maximilian Goldegg 1732-36, fuit deinde —1745 praepositus in Jaszo Joseph II von Sichten 1737-40

Abbates Raphael Mudrack 1759-78 Gottfried III Mayerhofer 1779-86

Inseri nequeunt: Necr. Seccoviense Necr. Speinshartense

N E U S T I F T SS. Petri et Pauli Neun-, Neuen-, Newen-, Niwen-, Newstüfft, -stifft; das Newe Stifft, Neuzell, Nova-, N e o - , Neacella, Novus Locus Frisingensis, -apud Frisingam. Saepe confunditur cum canonia OSA eiusdem nominis prope Brixinam in Tyrolo. Prope Freising (Oberbayern), cui hodie est incorporatum, et ad cuius dioecesim (hodie München-Freising) pertinet. Annus fundationis huius canoniae non certe constat 1 . Atqui Annales Osterhovienses, fons quoad monasteria huius circariae omnino fide dignus, enarrant: „Anno Domini 1143 datur Ordini. Praem. ecclesia Novacelle prope Frisingam, de ordine circumcellionum vel peccardorum". Ex quo patet ibi fuisse communitas quaedam „praeregularis", fratrum nempe et sororum, qui probabiliter curae infirmorum incubuerunt. Cui O t t o Episcopus Frisingensis, reformationem ecclesiae per fundationem monasteriorum anhelans, canoniam O r d . Praem. substituit, quae communitatem praecedentem probabiliter absorbuit, aucta coetu religiosorum utriusque sexus ex Ursberga advolato. Q u o d factum esse videtur anno 1142. Anno sequenti enim iam fit confirmatio papalis. Canonici monasterium suum probabiliter erexe-

1

cf.

BUSLEY

Frühgeschichte

55/57.

9

runt juxta ecclesiam Sti. Godehardi, ubi reliquiae duorum sanctorum scotorum, Mariani scilicet et Theclani, erant conditae 2 , dum sorores, ut antea, servierint hospitale Sto. Alexio dedicatum. Q u i patroni mox mutati sunt in patrocinium SS. Petri et Pauli. Inter benefactores emicuerunt marchiones Austriae, tamen canonia mansit paupera. Quater insuper ex toto concremata est, prima vice iam an. 1160. Parochiae et ecclesiae incorporataci Allershausen ca. 1152, cum 7 ecclesiis filialibus; Kirchdorf a.d. Amper cum octo huismodi an. 1358; Haindlfing ab an. 1312 excurrendo administratur cum suis filialibus Kleinviecht et praesertim Tüntenhausen, quod saec. X V / X V I considerabatur ut parochia. Pro tribus his ecclesiis fons baptismalis fuit in ecclesia canoniae, quae ipsa numquam fuit parochialis. Tamquam ultima an. 1519 incorporata est parochia Ebersdorf prope Persenbeug in Austria, ubi, sicut in Allershausen et in Kirchdorf, canonici exponi solebant. Status personalis an. 1263: 4 canonici, 4 clerici, 3 novitii et 4 conversi. An. 1491: 7 religiosi, 1656: 13, 1676: 21, 1746: 29, 1803: 19. Post magnum collapsum saeculo X V I , initio saeculi sequentis, adiuvantibus canonicis ex Brabantia, vita communis refloruit, sed post destructionem totalem anno 1634 diu elanguit. Tunc archivum fuit perditum. Praepositus Mathias Widmann (1692-1721), ab anno 1700 coepit reconstruere ecclesiam et monasterium per celebrem architectum A. Viscardi. Tamquam ultima ex canoniis bavaris ordinis anno demum 1717 evecta est in abbatiam, et pontificalibus est aucta, primo „ad personam" tantum, anno 1722 et pro successoribus. Anno 1751 iterum funditus combusta est canonia. Artifices celeberrimi collaboraverunt in reconstructione: J. M. Fischer, F. X . Feichtmayer, J. B. Zimmermann et I. Günther. Ipsum monasterium est absque decore, tamen adest pulchra bibliotheca separate constructa. Anno 1782 canonia perdidit parochiam suam in Ebersdorf. Die 23a aprilis an. 1803 est suppressa. Omnia aedificia supersunt. Ecclesia primo facta est filialis parochiae Sti. Georgii Frisingae, anno 1850 expositura, ab anno demum 1892 est parochia. Monasterium diu rebus militaribus inservit, an. 1905 fit manufactura textilis. Postremo vero in eo erant officinae tantum et habitationes privatae. Nuper est venditum. D e monialibus parum scitur, vix verbum fit de eis in archivis. Saeculo X I I I vel X I V videntur fuisse exstinctae. A r c h i v a l i a : Staatsbibl. München: clm 1083 M o n u m e n t a Neocellensia 14/15. saec; clm 1377: Fundatio Colleg. Neocell. eiusque praepositorum successio, chartae visitationum et reformationis (saec. X V I - X V T I I ) ; clm 1379 Catalogus Bibliothecae. clm 6 8 1 2 / 2 1 - Hauptstaatsarch. München 134 chartae 1142-1799 (usque ad an. 1400 elaboratae a BusLEY/Trad.) - 26 Literalia 12-18. saec. - StA Oberbayern: K L

2

Cella monachorum scotorum, de qua loquitur BRUSCHIUS, authentice probari nequit. Erat forte, tempore illius, mera traditio nullo documento probata.

10

496/1-501/27 - Ibidem Generalregistratur 680/25b - StA Landshut: Rep. 69f. 1002, nr. 733 - Niederösterr. Landesarchiv Wien: 3 Grundbücher KG Krems saec. X V I I / X I X - Metropolitanarchiv München: Fase. .284/85: P. KAINDL O . Praem., Diptychon Canoniae Neocellensis (MS anni 1780, fons praestantissimus) - Diözesanarchiv St. Pölten, Bestand Ebersdorf: acta 1501/1766 - Pfarrarchiv St. Georg Freising Archivalia minutius addueuntur apud BACKMUND Chorh. 174 B i b l i o g r a p h i a : ARETIN (1805) IV 179/88 - BACKMUND Chorh. 172/74 - IDEM P r o v . K a p . - BAUSA 2 2 3 - BITTERAUF c f . i n d . - BRACKMANN G P I 6 4 2 / 4 3 - IDEM S t u d .

Vorarb. G P 60, 65, 66 - BRUSCHIUS Cent. 658 - BÜNGER 13, 35, 234 - CCLBM I 1, 230 - DEHIO/GALL O b b . 7 3 - DEUTINGER A l t . M a t r . I 31, 86, 2 0 2 f f . - ERTL 188 - F o r m . P r . N r . 2 8 1 - GABRIEL 7 - GERITS P r e m . - GLASSCHRÖDER II 125 - HARTIG O b b . II

1 1 / 1 8 - H H D VII 487 - HAtL Altb. H e f t 11 / 1 2, 220 - HUGO II 331 - prob. 203/08 - HUND GEWOLD II M o n . 5 2 7 / 2 9 , R a t . 3 6 4 / 6 5 - HUTER I lv, II 3 9 7 - JOHN C a n o n s K D B I 4 2 4 f f . - K F R e c l 2 8 3 - K u n s t f . S c h n e l l 2 5 5 ( 1 9 3 7 ) - LAIRUELZ 4 0 9 - LIENHARDT E p h . H a g . 165, 301 - L i S a l 2 1 0 / 1 4 - L T h K V I I 9 2 7 - MAYER WESTERMAYER I 4 3 8 , 4 5 4 - M B I X 5 2 5 / 6 1 0 - MEICHELBECK I 1, 3 2 0 / 2 3 - MEIDINGER I 3 4 8 / 5 0 , I I 321 - MELCHINGER I I 4 9 9 - M G H A n n . O s t e r h o v . X V / 2 , 1105 f . - OESTERLEY 3 9 5 - POTTHAST

R P R 8171 - RegBoica Regb. 112 - RepGerm II 940, IV 483 - SANTIFALLER I 1, 198, II 1, 7 0 , 3 2 4 SPECHT c f . F r F b 118 178, 179 -

- SCHEGLMANN I I I 3 0 3 / 1 1 - SCHERG B V N r . 121 - SCHRAUDNER 9 7 / 9 8 i n d . - STEINBERGER 7 , 8 - STÖCKLE 2 0 6 - TREMEL 7 8 / 7 9 - UTTENDORFER WAEFELGHEM 1 7 7 , 3 7 9 - WEISTHANNER R e g . O t t o N r . 39, 4 0 , 7 6 , 131, 132, IDEM T r a d . S c h ä f t l . c f . i n d . - WENING I 7 7 - WICHMANN I 7 9 9 - ZIMMER-

MANN Kloherald. 106/07 - N. BACKMUND, Profeßbücher oberbayrischer Präm. Klöster I. Teil, Neustift (Beiträge zur Altbayr. Kirchengeschichte X X X I I I München 1981, 41/90) - BIRKNER Österr. Besitzungen des Klosters N. (Frigisinga IV 1927, 209/12) - K. BUSCH, Ehemal. Freisinger Bilderschätze, 1 Neustift (SBlHVFr X X 1937, 1/29) - H . J. BUSLEY, Frühgeschichte des von O t t o I. gegründeten Klosters N. (in: O t t o v. Freising, Gedenkgabe zu seinen 800jähr. Todestag, H V Freising 1958, 49/64) - IDEM, Die Urkunden und Urbare des Klosters N . bei Freising (QE München 1961) - J. ENGEL, Das Schisma Barbarossas im Bistum und Hochstift Freising 1159-1179, München 1930; S. 137, 158 - G. FELLERER, Beiträge zur Musikgeschichte Freisings, Fr. 1926, S. 155 - Frigisinga 1925: 38, 495, 526; 1926: 534, 1927: 173/76, 1 9 6 / 2 0 6 , 3 7 1 / 7 3 ; 1928: 5 0 / 5 1 , 1931: 2 4 / 2 5 - J . GRASSINGER, D i e P f a r r e i A l l e r s h a u s e n

(OA XXVII 1866, 141/94) - M. HARTIG, Freising (Deutsche Kunstführer Bd. 3, Augsburg 1928, 35/36) - C. MEICHELBECK, Kurtze Freisingische Chronica, Freising 1724, S. 138/39, 154 - V . MEILLER, Das Banntaidingsbuch von Ebersdorf (AKÖG XII 267 ff.) - S. MÜHLBAUER, Die Traditionen des Klosters N . (Diss. München 1949) - J. PRECHTL, Das ehemal. Kloster N. (Beiträge zur Geschichte v. Freising, 3. Lief. Freising 1877, 1/59) - J. SCHEUERL, Die Geschichte Neustifts (S-A aus dem Freisinger Tagblatt 1937) - M. SCHLAMP, Die Präm. in Neustift (Frigisinga 1934, Nr. 8-10) IDEM, Neustift in Wenings Topographie von Bayern (ibid. II 1925, Buchausgabe 236/41) - IDEM, Wie es um die Klosterkirche von N. in den 40er Jahren des vorigen Jahrhunderts stand (ibidem IV, 1927, Buchausg. 287/90) - IDEM, Die Klöster Weihenstephan und N. in der Chronologia monast. des Humanisten Bruschius 1551 (ibid. IV 1927, Buchausg. 154/206) - IDEM, Studien zur älteren Geschichte der Stadt Freising (SBlHVFr X I X 1935, 46/48)

11

S e r i e s praesulum Praepositi usque ad saeculum XVT sunt saepe incerti. Adducimus hie infra nomina et data eorum secundum Bruschium, qui caute est legendus, sed qui disposuit adhuc de archivo ut erat ante destructionem totalem anno 1634. In parenthesi inseremus data, ut constant ex archivis qui supersunt secundum S C H L A M P e t BUSLEY.

Hermann 1141-ca. 65 (1143/63) Konrad ca. 1165/69 (1169) Engelschalcus ca. 1169-ca. 1185 (post 1169/84) Henricus 1185-ca. 1205 (1186, 1203) Meinhardus inter an 1205-08 Albertus ca. 1208/21 Gumpoldus ca. 1221/23 Gozwinus ca. 1223/30 (1228) Ulricus ca. 1230/50 (1235/37) Konrad 1250/67 (1253/63) 3 Ulricus 1267/96 (1276/96) Grimoldus 1296/97 (idem) Arnoldus 1297/1316 (1300/12) Ludovicus ca. 1316/19 Henricus de Sterzing ca. 1319/20 (idem) Konradus 1321/25 (1324) Hermannus ca. 1325/35 (1326/34) Konradus ca. 1335/40 (1336) Henricus ca. 1340/42 Hermannus ca. 1342/52 (1346) Henricus ca. 1352/56 Fridericus de Leibnitz ca. 1356/69 (1358) Matthaeus ca. 1369/70 Albertus ca. 1370/82 (1378/80)

Gundekar1382/88 Stephanus Protzenest 1388-1410 Ulricus Weiß 1410/25 Ulricus Holmas 1425/46 (1434) Joannes Schmidhofer 1446/76 (1447/71) Konradus Aigelshaimer 1474/95 (1480/95) Joannes Büchsenmacher (Pixenmaister) 1495/1512 (idem) Konradus Attinger 1512/14 (1514) Stephan Thaimer 1514/61 (1519/51) Petrus Phar 1561/62 (1562) Petrus Paulus Doler 1579/93 (1591/93) Jacobus Küttel 1593-95 Petrus Schiaich 1595-1605 Joannes Dollinger 1605-17 Joannes Textor (Weber) 1617-48 Paulus Voith 1648-56 Philippus 1656-59 depos. Administratores: Chrysostomus Faber 1660-61 Marianus Galgamayr 1661-63, prepositus 1661-75 Bernardus Neumayr 1686-91 Abb ates Ascanius Heinbogen 1740-75 Mathias Widmann 1692-1721 Joseph Gaspar 1775-94 Jacob Lacopius Gruber 1721-40 Conradus electus est praepositus in Osterhofen anno 1265, anno 1281 factus est abbas in Windberg (Ann. Osterh. M G H XVII 547).

12

Castulus Wohlmuth 1794-1802. Obiit ante suppressionem. Guber-

nium novam electionem non iam permisit.

O S T E R H O F E N Sta. Margareta Osterhoven, -hovium, Ostreovia, Austravia. H o d i e vocatur generatim Altenmarkt vel Damenstift. N o n longe a Danubio, inter Straubing et Vilshofen. Bavaria Inferior Dioc. Passau. Fundatio ab Odilone Duce peracta pro monachis nigris saeculo V i l i certe est fabula, saec. X V I a Bruschio et aliis humanistis inventa. Saeculo ilio VIII ibi fuit curia ducalis, quae Tassilone deposito, facta est regia. Henricus V Bavariae Dux ibi fundavit inter annos 1004 et 1009 ecclesiam collegiatam, quam Henricus II Imperator an. 1017 donat ecclesiae Bambergensi. Anno 1128 - ut probant Annales Osterhovienses - Stus. O t t o espiscopus Bambergensis eo advocat Praemonstratenses utriusque sexus ex Ursberga, cui abhinc subdita fuit ut filia. Sorores anno demum 1198 prima vice in chartis occurrunt, secus nihil scitur de sorte earum, nomina paucarum tradita sunt in necrologio Windbergensi. Probabiliter saeculo XIII sunt exstinctae. Versus finem saec. XII in bello devastatur canonia, ecclesia denuo consecrata est an. 1195. Iam an. 1288 fit abbatia, anno demum 1414 obtinet pontificalia. Anno 1309 fit mater canoniae Sti. Salvatoris, ad tempus etiam paternitatem exercuit in coenobium Plagense (Schlägl). Charta vero, quae earn reddere debuit legitimam, est spuria. Parochiae incorporatae et administratae: 1159 Kasten (translata an. 1480 in Arbing), Kriestorf 1159, quam in posterum iterum amisit. An. 1228 Osterhofen, quod est vicus a canonia separatus. 1259 Mühlham, postea vocatum H a a r d o r f , 1301 Winzer, 1304 ipse locus Altenmarkt, ubi est situs canoniae. Insuper ecclesiae Vierhöfen, Zenting 1176, sanctuarium Kreuzberg prope Haardorf 1262, Preying, ubi canonicus solebat residere ab an. 1356, et capellae castrales in Dießenstein 1366 et Ranfels. Annis 1288-1313 hic scriptae sunt „Annales Osterhovienses", qui sunt eximius fons pro historia ordinis. Primus abbas Ulricus de Holzheim, ilio regnans tempore, petivit anno 1305 gratiam a Capitulo Generali celebrandi festum „Conceptionis B.M.V.". Anno 1375 exstincta est familia comitum de Hals, quae ut advocati valde oppresserat monasterium. Heres eorum, comes de Leuchtenberg, transtulit mercatum juxta abbatiam existentem in vicum vicinum Osterhofen, qui hac re factum est oppidum. Abhinc tantum, locus in quo sita est canonia, vocabatur „Altenmarkt" ( = vetus mercatum); canonia ipsa vero semper retinuit nomen suum. Floruit valde saec. XV, sed saeculo

13

sequenti elanguit, et mala laborabat disciplina. Anno 1512 combusta est. Abbas Wolfgangus Scharfnickel an 1557 fit lutheranus. Exeunte vero saeculo X V I crisis erat superata, abbas Michael Vögele ( + 1 6 0 4 ) zelose collaboravit cum fratre suo germano Andrea abbati Windbergensi et cum Servatio de Lairuelz, abbate Mussipontano, in reformatione Ordinis in Bavaria et Suevia. Status personalis: 1287:12; 1558:13; 1579:10; 1625:19; 1701:18; 1727:21; 1746:23; 1765:25; 1783:14 religiosi. Anno 1701 denuo incendio deletur canonia, ampia eius reconstructio fit annis 1717/27 per abbatem J o s e p h o Mari. Successor eius loco antiquae ecclesiae romanicae erexit splendidum templum hodiernum. Ope artificum praeclarorum ut fratres Asam, J . M . Fischer et F. Cuvilliés ecclesia haec, anno 1740 consecrata (etsi nondum perfecta) et nuper optime renovata, potest considerari ut pulcherrima totius Bavariae Inferioris. Tamen canonia hac structura tanto aere alieno est onerata, ut an. 1769 admissio novitiorum fuerit restricta, et an. 1775 Vicarius Generalis Circariae omnes abbates ordinis adierit, ut auxilio suo pecuniario canoniam ab interini salvarent, sed in cassum. Vidua principis electoris, Maria Anna Sophia, apud Summum Pontificem impetravit illius suppressionem, ad dotandam domum quandam canonissarum saecularium ad Stam. Annam, ab ipsa electrice Monachii erecturam. Praetextum fuit aes alienum, qua canonia nimis fuit oppressa - quod vero non erat verum, quia aeri alieno 367 000 florenorum fuerunt opposita capitalia activa 969 000 florenorum. N o n obstante resistentia pertinace sanioris partis conventus, peracta est suppressio die 29a decembris anni 1783. Conventus permansit per aliquot tempus in loco, post annum 1800 ibi paulatim obierunt ultimi canonici. Vixit ibi etiam una alterave canonissa. Bibliotheca et maior pars archivi deperdita sunt et pessumdata. Monasterium fit vacuum et desolatum. Ecclesia anno 1818 fit parochialis. Anno 1833 canonissae Stae. Annae, mutatae in institutum mere saeculare, vendiderunt aedes cum omnibus bonis gubernio, et tunc demum peracta est vera saecularizatio. M a g n u m fuit periculum, ut aedes destruerentur. Sed comes Preysing de M o o s adquirendo eas salvavit, et anno 1858 datae sunt Instituto B.M.V. vulgo „Englische Fräulein", quae habent ibi lyceum pro puellis usque hodie. Pars alae occidentalis, antiqua praelatura, in praxatorium iam diu deturpata, anno 1938 corruit et destructa est. M a n u s c r i p t a : Annales Osterhovienses: Cod. Vindobon. 380 (Abschrift elm

2 7 1 9 9 ) e d d . WATTENBACH in M G H S S 5 3 7 / 5 8 ( u s q u e a d an. 1 4 3 3 ) ; POTTHAST Bibl.

Medii Aevi I, 2, 281 ff. - Staatsbibl. München: Antiquitates Osterhov.: clm 1204ff. 47 ff., - StB München clm 1365, 1730 (Collectanea Historica), clm 14 894, 27164; Liturg. H S S 9901/03 - Stiftsbibl. St. Florian: Papierhandschr. 18. Jahrh. pp. 98/138: Chronicon Osterhoviense. - Bibl. Pubi. Nancy M S 991/11 359/70, 992 153/255; 999: 5 2 , 56, 866. -

A r c h i v a l i a : HStA München: 37 Urk. 1231-1693; 17 Lit. 13../1763; Urbar 1349;

14

Zins u. Giltreg. 1440; Giltbüchlein der österr. Besitzungen 16. Jahrh., Akten betr. der Resignation des Abtes G. Schregl 1555; 2 Sammelbde. z.T. über Disziplinarfälle 16/17. Jahrh.; Zehentreg. 1717/27; Jurisdiktionsstreitigkeiten 1756-63; Verzeichnis der MSS der Bibliothek 17/18. Jahrh.; 65 Totenroteln. - GRP 16/18. Jahrh. cf. ind. Bestand Damenstift St. Anna: Einige Urkunden betr. Salzzufuhr 14. Jahrh., Säkularisation. - StA München: Generalregistratur 759/4, 3164, 3169 - StA Landshut Fasz. 67: Rechnungswesen, Fasz. 10/11 Jurisdiktion, Nr. 11 u. 12 Zehent, Rep. 79 fol. 52 Nr. 17; Scharwerk, Nr. 18: Ernennung eines Administrators 1547; Nr. 19 Visitationen; Fasz. 236 Nr. 64: Streitigkeiten mit Altenmarkt, F. 239 Nr. 89: Prälatenwahl, Nr. 90: Differenzen mit der Stadt O. (Brauereisachen), Nr. 96 desgl. mit der Familie G o sen; F. 240 Nr. 101: Pfarrei Winzer; F. 241 Nr. 108, 130: Grundherrschaftl. Differenzen, desgl. in Rep. 81/83, 87; Nr. 66: Todesfall des Abtes 1717; Nr. 205: Infulsteuer, Rep. 97d Grundherrschaftl. Rechte zu Ranfels, Zenting, Harschestreut, Schönberg, Glotzing u.a., desgl. in Rep. 97c, e, dd, Rep. 99/16 Nr. 7; Extradition des Klosters an das Damenstift 1784. StA Neuburg Graseggersammlung, Specialia: Akt von 1434 Diözesanarchiv Passau: Fassionstabellen 1759/60, desgl. Fastenindulgenzen; Verkauf des Klostergebäudes 1853-58 (geplant war: Verwandlung in ein Irrenhaus, Erwerbung durch Franziskanerinnen), desgl. durch Engl. Fräulein 1857/61; Prälatenwahlen 17/18. Jahrh.; Zehenstreit mit Niederalteich 1739; Stiftsarchiv Heiligenkreuz (Niederösterr.): Kopialbuch die österr. Weingüter betr. 15 Jahrh., Kopie im HStA München. B i b l i o g r a p h i a : ACG 1498 34, 40 - BACKMUND MaGSchr 40/46 - IDEM, Chorh. 177/80 - Bavaria I 2, 1143 - BITTNER III 393 - BRACKMANN GP I 182 f. - I D E M , Stud. Vorarb. 60, 65, 66 - BRUSCHIUS NESSEL Suppl. 52/62 - D E H I O Südd. 396 - D H G E II 796 - E R T L 191/94 - G E R I T S Prem. 353/55 - Germ. Sacra Bamberg (ed. v. G U T T E N BERG) 1 3 3 - GOOVAERTS I 1 9 0 , 5 3 3 , I I 9 0 , 1 4 8 , 1 5 4 , 1 8 0 , 1 9 7 , 3 4 8 , 3 8 1 , 4 4 0 , I V 2 2 6

-

E. v. G U T T E N B E R G , Die Regesten der Bischöfe und des Domkapitels von Bamberg, Würzburg 1932, 43/44, Nr. 82 - H A N F S T A E N G L / H E G E Taf. 38/48 - H A R T I G Ndb. 238/58 - HAtlNdb, edd. F. J U N G M A N N / S T A D L E R , Altbayern Heft 29, Lkr. Vilshofen (München 1972) 68/69, 99, 100 - ITEM Heft 30, Lkr. Landau/Isar, edd. O. HELWIG ITEM Heft 31, Lkr. Pfarrkirchen, edd. I. Louis, München 1973, 58/62 - H H D VII 532/33 - H U G O Ann II 461/72, prob. 283/58 - H U N D / G E W O L D Rat 4/39 - JL 8970 JbDG Friedr. I 766 - J O H N The Canons, 1966, 58 - KRAUSEN Zusammensetzung IDEM Rotein - K R I C K 40/56, 335/38 - KDB IV 14, 71/101 - KFRecl 611/13 - Kunstf. Schnell (1938) 291/92, (7. Aufl. 1975) - LAIRUELZ 409/10 - L E H M A N N / B R O C K H A U S 1014/15 - LEIDINGER 695 - LIEB Barockk. 49/55 - LiSal 366/70 - LThK VII 1275 (3. Aufl.) - MB XIII 321/503 - M E I D I N G E R I 355/58, II 46/49 - M E L C H I N G E R II 600/03 M G H SS XV/2, 1105 f. (Annales Osterhovienses) - OSWALD 97/111, 117 ff. - P O T THAST R P R 7029/30, 8503, 8506/07, 8519, 15 332 - RegBoica Regb. 287 - RegUrkb II 538 - RepGerm II 947, III 191, rV 3103 - RIEZLER I 1, 207 - SANTIFALLER I 1, 125, 216, II 1, 93, 109, 275 - SCHEGLMANN I 60/65 - S P E C H T cf. ind. - Sulzb. Kai. 1902, 51/59 - WAEFELGHEM 187/88 - W E N I N G II 191 - W I C H M A N N II 435 - ZIMMERMANN Churb. GKal III 476/594 - ZIMMERMANN Kloherald. 112/13 - P. K. BAUDENBACHER, Osterhofen-Damenstift, O. 1904 - K. BOSL, Klöster und Forste in Bayern, V H O Bd. CVI, 1966, 43/62 - G. D I E P O L D E R , Oberbayrische und niederbayrische Adelsherrschaften, ZBLG XXV, H e f t 1, München 1962, 39/70 - E . ERENS, Petitio in favorem abbatiae de Osterhofen 1775 (Anal. Praem IX 1932, 78) - A. FEULNER, Unbekannte 15

Bauten J. M. Fischers (Münchner Jahrb. d. Bild. Kunst 1914/1 5, 41/53) - W . FINK, Der Altbesitz des ehemal. Präm. Stiftes O. (Ostbayr. Grenzmarken 1961, 235/41) P H . M . H A L M , Die Künstlerfamilie der Asam, München 1896, 43 - E . H A N F S T A E N G L / E . H E G E , Die Brüder Asam, München 1955, 38/48 - M . H Ä R T L , Der Quincingau oder Künzengau VHVN 1855, 22/45 - A. HAVERKAMP, Das bambergische Hofrecht für den niederbayrischen Hochstiftsbesitz (ZBLG X X X 1967, 423/506) W. IRTENKAUF, Das O. er Kalendar von 1324 (VN LXXXIII 1957, 17/38) - P. K E H R , Hermann v. Alteich und seine Fortsetzer, Diss. Göttingen 1883, 85 - N . K E M P F , Die ehemal. Klosterkirche O.-Damenstift (Bayerwald VI 1908, 33/44) - E . KLEBEL, Probleme der Bayr. Verfassungsgeschichte, Bamberger Besitz in Bayern und Osterreich (Schriftenreihe zur Bayr. Landesgesch. 57, 292-305) - E. K R A U S E N , Das Archiv des Damenstiftes München (Mittlgn. f.d. Archivpflege in Bayern X 1964, 18/20) - I D E M , Eine Salzberechtigung des Stiftes O. zu Hallein (Mittlgn. Gesellsch. f. Salzburger Landeskunde CV 1965, 147/52) - A. LEIDL, Die Bedeutung der niederbayr. Prälatenklöster im Wandel der Jahrhunderte, dargestellt am Beispiel O., (Ostbayr. Grenzmarken XVIII 1976, 38/44) - O. M U T Z B A U E R , Bayr. Archivinventare Heft 28: Archiv der Grafen v. Tattenbach, München 1967, Nr. 134a, 188, 189, 260, 281, 573 - G. O S W A L D , Die Ritter von Buchberg (Bayerwald 1906 u. 1907) - J. O S W A L D , Das Präm. Stift O. und die Herren von Chambe-Hals (Festschrift für N. Backmund 197-204) - Ottonis Episcopi Frisingensis Chronicon (MGH SS in usum schol. edd. A. H O F M E I S T E R , Hannover 1912, 290, 344, 483, 484) - A. K. P Ö R N B A C H E R , Ein Vorspiel zur Säkularisation. Die Geschichte des Prämonstratenserstiftes Osterhofen (Unser Bayern, Heimatbeilage der Bayr. Staatszeitung, XXVIIII Nr. 8 Aug. 1980) - A. PREYSING, Fürstenbilder in Osterhofen (Heimatglocken Aug. 1955) - G. R U D H A R T , Zur Geschichte des Klosters und der Stadt O. (VN I 1834, 1/13) - F. S C H U S T E R , Die Klosterkirche in O. (Kai. f. Bayr. u. schwäb. Kunst, München 1925 18/23) - IDEM, Die Aufhebung des Präm. Kl. O. (Bayerland XXVI 1915, 325 ff.) - M. SEIDEL Süddeutscher Barock, Stuttgart 1980, 166/87, 246 - J. N. SITTERSBERGER, Geschichte des Klosters O.-Damenstift, Passau 1875 u. 1884 - S. STRASSER, Der Hiendlhof in Entau (VN LIX 1926, 86/96) - J. S T U R M , Der Name O. (Ostbayr. Grenzmarken XVII 1928, 151/53) I D E M , Die Gründung der Stadt O. (ibid. 113/20, 143/49) - H. W A G N E R , Die Einnahme von Dießenstein im Jahr 1742 (Ostbayr. Grenzmarken XIV 1972, 14/48 W I E D E M A N N in OA LIX 1915 20ff. - R. W I L H E L M , Rechtspflege und Dorfverfassung, V H N LXXX 1954, 1/135 - P. ZAUNER, Das Tagebuch des Cisterzienserabtes Otto Doringer von Aldersbach (1779/97) Ostbayr. Grenzmarken XIV 1972, 14/48 - I D E M , Die Osterhofener Jahrbücher (ibidem XIX 1977, 87/117) S e r i e s p r a e s u l u m (MB, et Annales Osterhovienses) 1. P r a e p o s i t i Richwin 1 1 2 8 - 4 0 Truchmar 1 1 4 0 - 5 3 1

1

Engelschalk 1 1 5 3 - 8 8 Dietmar 1 1 8 8

Secundum Annales Osterhovienses primum praepositum Richwino 1127/28 sequitur Truchmarus 1128-55.

16

Diepold 1260 Johann 1262 Hartwig 1265 Konrad 1265-82. Antea praepositus in Neustift, an. 1282 fit abbas in Windberg. Ulrich v. Amming 1282-86 res. Albert 1286-88 antea abbas in Windberg

Walther 1188-ca. 1195 Gerung —1195-1228 Ulrich 1228 Heinrich 1228 — Berthold 1241 Heinrich Gneistinger 1242 Eberhard 1249 Ulrich 12552 Albert 1258 2.

Ulrich v. Holzheim 1288-1324 Ulrich v. Spörl 1324-35 Hermann 1335-48 Peter 1349-59 Albert 1359 Engelbert 1359-61 Wilhelm 1361-67 Ruger1367-90 Andreas Eschelhofer 1390-1405 Johannes Rauch 1405 Johannes Vetter 1406-22 Ernst 1422 Andreas Chauzaban 1422-29 Martin Wirsinger 1429-37 Peter Lamp 1437-47 Andreas Ameistorf er 1447-61 Johannes Schild 1461-84 Georg Hölzl 1484-1500 res. Johannes Retzinger 1500-04 Vitalis v. Seybolstorf 1504-08 Stephan Wiesinger 1508-44

Abbates Johann Pock 1544-47 Augustinus, abbas Sti. Salvatoris, Administrator 1547-48 Georg Schregl 1548-55 Wolfgang Scharfnicki 1555-57 (apostata) Johann Bitterle Administrator 1557-60, abbas 1560-78 Johann Wolf Administrator 1579-83, abbas 1583-93 Michael Vögele 1593-1604 Johann Wöckhl 1604-25 Georg Greiß 1625-30 Christoph Dimpfl 1630-72 Gottfried Molitor (Müller) 1672-75 Michael Steinmayer 1675-1701 Ferdinand Schöller 1701-17 Joseph Mari 1717-27 Paul Wieninger 1727-64 Michael Liggleder 1765-83, + 1784

ST. SALVATOR Salvator, St. S. im Steinhart, Ecclesia Almi-, Sti. Salvatoris, -Salvatorensis. Prope Ortenburg, Bavaria Inferior, Dioec. Passau 2

Secundum eosdem Annales résignât Ulricus post duos menses anno 1255, successor eius est Hermannus, qui post medium annum deponitur. 17

Abbatia omnium minima in circaria. D u o fratres, Wernhardus et Fridericus Pöringer, anno 1289 emerunt praedium derelictum in silva „Steinhart" ab abbatia Osterhoviensi. Erexerunt ibi capellam et vixerunt ibi ut anachoretae. Mox accesserunt sodi, et ortum est parvum monasterium duplex, cui Wernherus episcopus Passaviensis anno 1300 dedit regulam quandam, illi Sti. Augustini consimilem. Anno 1309 monasterium iam stabilitum Ordini Praemonstratensi se adiunxit tamquam filia Osterhoviensis. Moniales videntur mox desiisse. Fuit domus paupera initio, multi praepositi eius fuerunt postulati ex abbatia matre. Ludovicus Bavarus Imperator insignis factus est illius benefactor. Dotationem adhuc exiguam auxit, et donavit praesertim magnam silvam Steinhart, in qua sita est canonia. Cui mox incorporata est vicina parochia Uttlau cum ecclesiis filialibus Wolfakirchen, Haarbach, Bergham et Grongörgen; dein res verterunt in melius. Anno 1441 praepositus Petrus Zistler abbas factus est simul et infulatus - Privilegium, quod aliae abbatiae maiores et ditiores adeptae sunt longe serius. Saeculo X V I satis collapsa est canonia. Anno 1632 combusta est, reconstructa est statim in loco saniori in colle vicino. Est secunda abbatia in Bavaria, quae saeculo X V I I (1633/50) in stylo epochae - vulgo Barock - funditus est erecta, et quidem per architectum celebrem B. Viscardi. Abhinc, usque ad annum 1704, administravit etiam ecclesiam in Rainding. Anno 1703 denuo combusta est. Sub abbate Josepho de Silbermann (1733-56) floruit valde, ille fundavit Tertium Ordinem Norbertinum 1 . Status personalis: 1558: 5; 1578: 4; 1640: 4; 1703: 12; 1752: 14; 1803: 13 canonici. Abbatia possedit 358 jugera (Tagwerk) agrorum et 609 jugera silvarum, et solvit 300 florenos annuatim. Post mortem ultimi abbatis anno 1802 nova electio a gubernio est inhibita. Post suppressionem 1803, ecclesia facta est parochialis, monasterium vero praxatorium et diversorium. Ala orientalis partim est presbyterium, partim est destra cta. Manuscripta et A r c h i v a l i a : StB M ü n c h e n , clm 1035: necrologium 1 4 4 8 - 1 6 1 4 ; cgm 1830: Chronicon saec. X V I I I (magni valoris, sed n o n d u m publicatum) auct. P. Fr. OBERSTEINER (clm 1448 et H S t A M ü n c h e n K L S. Salv. 9: IDEM in ling u a latina); cgm 1831: Gebetsverbrüderungen 1754; clm 1135: M a n u a l e 1448-1450; clm 1330 et 1449 acta varia saec. X V I I I ; clm 1450: Visitationes 1655-1757; clm 1451: M a n u a l e saec. X V I I I , C a t a l o g u s p r a e p o s i t o r u m et abbatum; clm 1452: Acta Capitulo-

1

Stus. N o r b e r t u s anno 1123 T h e o b a l d o corniti C a m p a n i a e recusavit receptionem in ordinem. S e c u n d u m traditionem c o m m u n e m in ordine, sed fontibus coaetaneis nullo m o d o p r o b a t a m , dedit illi parvulum scapulare album, et regulam pro vita in m u n d o . H a n c rem invocans, J o s e p h u s abbas fundavit Tertium O r d i n e m Norbertinum, autumans illum esse antiquissimum omnium, saeculo ante S. Franciscum ortum.

18

rum Generalium Ordinis et Provincialium Circariae saec. X V I I / X V I I I (haud oranino completum). Clm 1454 et alii: Elenchus Circariarum ordinis. HStA München: 358 U r k u n d e n 1289-1800; 27 Literalien 1490-1757: Urkundenabschriften, Stift und Salbücher 1660-1802 3 voll; Jahrtagsbuch, Totenrotel von 1490, viereinhalb Meter lang, auf einen Holzstab gerollt (cf. KRAUSEN). 6 Fase, inkorp. Pfarreien betr. 16-18. Jahrh.; Visitationen 1655-1730; Prälatenwahlen 1578-1757; Privilegien, Dispensen, Personalakten 18. Jahrh. Tagebuch des Priors Kajetan 1744/45. - StA Landshut: 4 Fasz. 17/19. Jahrh. Nr. 145/17: Jurisdiktion, Kirchenanleihen, Pfarreien, Forst- und Bausachen, Bräuhaus, Grundherrschaft, Zehent- und Stiftsachen, Schulen, Rechnungswesen, Aufhebung 17-19. Jahrh. Briefprotokolle 2 Bde. 1724-1754. - StA Oberbayern, München: G R 679/193: Inventar von 1784-95 - StA Wien: Klosterrat 1/16 - Ordinariatsarchiv Passau: Verzeichnis des Kirchensilbers ca. 1800, Fassionstabellen 1759/60; Repertorium der im Diözesanarchiv vorh. Klosterakten 1782, Personalakten, meist Approbationen 6 Fasz. 1719-1803; Abtwahlen 1 Fasz., Pfarreien 3 Fasz. L i t e r a t u r a : BACKMUND C h o r h . 185/87 - BITTNER III 382 - C C L B M I 1, 225 ERTL 2 1 7 -

GLASSCHRÖDER I I

150/51 -

GOOVAERTS I I

180, I V 313 -

HARTIG

Ndb

267/75 - Deest in H H D VII - HUGO II 733, prob. 468/72 - HUND-GE-WOLD III 189/96 - KDB IV 21, 278/300 - KRICK 59/61, 338/40 - LAIRUELZ 411/12 - LIENHARDT Spir. Lit. 542 - LiSal 372/75 - L T h K 2IX 136 - MARTIN RegEBS 1169 - MB X X I 385/87 - MEIDINGER I 365/66, II 99/100 - MELCHINGER III 252 - M G H Necr IV 1 7 0 / 8 1 - OESTERLEY 4 6 5 - OSWALD 2 8 1 / 8 8 - R e g B o i c a R e g b . 358 - SCHEGLMANN I I I 2, 3 3 6 / 4 1 - SCHERG B V N r . 1 1 0 - SCHRAUDNER 1 2 6 / 2 7 - TREMEL 1 1 4 - WAEFELGHEM 2 5 0 - WENING I I 2 1 7 , T a f . 6 6 - WICHMANN I I 5 4 9 - ZIMMERMANN C h u r b . G K I I I 3 3 4 - 5 0

-

ZIMMERMANN K l H e r 1 4 2 / 4 3 - E . KRAUSEN, E i n e T o t e n r o t e l d e s K l o s t e r s St. S. ( H e i -

mat an Rott und Inn, Eggenfelden 1967, S. 61/68) - M . NOTHAFT, K u r z e Geschichte des vormaligen Klosters S. S. (Rottaler Bote 37; 10, 12, 13, 14. Nov. 1907, N r . 2 5 8 / 6 1 ) - F . X . SCHUSTER, K l o s t e r S . S . ( B a y e r l a n d X X X V ,

1924, 4 3 0 / 3 2 ) -

N.

STUTZER, Die Klöster im Rottal. Der Mayrhof von S. St. (ibidem 1979) S e r i e s a b b a t u m (Lindner, Krick) 1. Heinrich 1309-46 Wilhelm 1346-49 Petrus 1 3 4 9 - 6 3 J o h a n n S e t z e r 1 3 6 3 - 6 5 dep. Heinrich H o s m u n d 1365-81 Georg 1381-84

N i k o l a u s 1 3 8 4 - 8 8 dep. Johann 1388-92 H e i n r i c h 1 3 9 2 - 9 6 , dep. Johann Kauffmann 1396-1400 Wolfhart Hofreuter 1411-31 2.

Petrus Zistler 1 4 3 1 - 5 3 Georg 1453-80 Erasmus Pächinger 1480-83 Johann 1483-94 G r e g o r Reiter 1 4 9 4 - 1 5 2 0

Praepositi

Abbates Leonhard Möll 1520-35 Augustinus 1535-42 Administrado 1542-58 Ulrich Wagner 1558-63 Kaspar F r o s c h h a i m e r 1 5 6 4 - 7 8 19

Wolfgang Thalheimer 1578-87 Johann Dayser 1587-1601 Michael Reiser 1601-14 Christoph Poschinger 1614-40 Michael Lanzensperger 1640-48 Wolfgang Pichler 1648-56 Christoph Ackerle 1656-77

Gottfried Bauer 1677-87 Christian Freisleben 1687-1702 res. Augustin v. Pöckh 1703-26 Leopold Reichl 1726-33 Joseph v. Silbermann 1733-56 Marian Saggerer 1756-89 Franz Fuchs 1790-1802

S C H Ä F T L A R N SS. Dionysii et Julianae Scephlar, -flare, Sepflaria, Septflerensis, Schefft-, Scheft-, Schöfftlarn, -eler, -lahm. In valle Isarae prope Monachium versus austrum, dioec. (München et) Freising Praepositura, dein (satis sero: 1598) abbatia. Usque ad saeculum circiter XIV monasterium duplex. Fundatum est, secundum traditionem, anno 762 pro monachis OSB, tamquam „monasterium episcopale" (Bischöfliches Eigenkloster). Saeculo IX collapsum est, initio saec. XII fuit ibi parva ecclesia collegiata, quam Otto episcopus Frisingensis anno 1140 tradidit Praemonstratensi Ordini, ut filia de Ursberg 1 . Eodem anno conformatio papalis, anno 1160 consecratur ecclesia. Primis saeculis ibi viguit activitas literaria exemplaris, etiam sorores excelluerunt in scribendis manuscriptis, quorum ex nullo coenobio totius Bavariae huiusmodi tot supersunt quam ex Schäftlarn. Hic ortae sunt Annales Scheftlarienses, ibi conscripta sunt Statuta Veterrima Ordinis quae habentur. Initio, praeter moniales et inclusae fuerunt in Schäftlarn. Octo quidem tantum monialium nomina tradita sunt in necrologio, inter illis tres „scriptrices". Probabiliter saec. XIII versae sunt in communitatem independentem, saeculo vero sequenti exstinctae sunt. Prae1

Annales Osterhovienses, fons alioquin fide dignus, enarrat M G H SS XVII 541: „anno 1142 recipit ordo ecclesiam Scheftlariensem de ordine Sti. Benedirti". Atqui monachi nigri ordinis anno 1142 certe non iam fuerunt in Sch. Hic annus 1142 forte consideran potest ut terminus, quo conventus ex Ursberga advolatus coepit novas aedes habitare. Considerandum est tamen, canoniam Scheftlariensem vix natam anno 1140 iam misisse canonicum suum Eberhardum in Windbergam, ubi postulatus fuerat in praepositum. Post annum ibi fuerat depositus „propter intemperiem morum" id est nil aliud, quod nimia severitate probabiliter studuit collegium sacerdotum saecularium, quod invenerat Windbergae, transformare in austeros regulares. Probabiliter reversus est in Sch. et est idem qui anno 1152 electus est ibi in praepositum, et qui in dióecesi Frisingensi consideratur ut „venerabilis".

20

positus Konrad Sachsenhauser (f 1346) quondam centurio, postea amicus et consiliarius fuit Ludovici Imperatoris dicti Bavari. Praepositus Leonardus Schmid (t 1527) novam domum exstruxit gothicam. Q u a e cum paulo post esset combusta, successor eius consideravit, propter crebras inundationes Isarae, earn reconstruere in colle vicino prope Deining. Q u o d vero factum non est. Parochiae incorporatae et a religiosis administratae: Scheuring (Scheyring) 1397, Deining 1522, Hohenschäftlarn cum Baierbrunn. Aliae ecclesiae incorporatae vel a monasterio in curiis suis constructae: Straßlach, Keferloh, Neufahrn, Zell, Mühltal, Wackersberg et Milbertshofen. Anno demum 1598 praepositi augentur dignitate abbatiali, simul et infulantur. Annis 1702-07 per famosum architectum Viscardi - de quo vide etiam supra apud Neustift et St. Salvator - novum monasterium amplum construitur. Nova ecclesia incipitur an. 1733/40 per architectum - aeque celebrem - Cuvilliés, non tarnen perficitur. J. Gunezrhainer pergit in constructione eius an. 1751. Ad intus adornatur templum per artificem J. B. Zimmermann, qui eodem fere tempore exornavit ecclesiam in Wies. Anno denum 1760 consecratur. Musica ibi colebatur eximie hoc tempore, eminet praesertim canonicus Evermodus Groll (f 1810) cuius opera partim sunt impressa. Canonia possedit domum Monachii, et 3000 jugera silvarum. Solvitque taxam annuam 682 florenorum. 1746: 28 canonici, 1802: 21 cum 3 clericis. Post suppressionem an 1803 ecclesia facta est parochialis, monasterium vero (quod est absque ullo decore) fabrica ceramica, dein thermae publicae. Anno 1845 emerunt domum moniales Instituti B M V (vulgo Englische Fräulein), quae anno 1866 nutu regis castrametatae sunt in Berg am Laim, locum dantes iterum primis possessoribus, nempe monachis OSB. Anno 1910 denuo abbatia est facta. M a n u s c r i p t a e t a r c h i v a l i a : StB München clm 1 7 0 0 1 / 1 7 3 2 0 (vide R U F o . e . C l m 17 024 continet Annales Scheftlarienses (edd. M G H S S X V I I I.e.), clm 17174 vero pretiosa „Statuta Veterrima" Ordinis, quae edidit v. WAKFELGHEM o.E.) clm 1202, 1330, 1891 (Histor. N o t i z e n 16-18. J a h r h . ) , clm 17078 fol. 186r: Bibliothekskatalog 12. J a h r h . ; clm 14594: Fundatio Schefftlariensis s. X I V edd. HUND et OEFELE 11. cc., clm 23 026, 23 064, 23 478, 23 480, 23 489, 23 490, 24 756, 26 242, 27 210. - H S t A M ü n chen 745 U r k u n d e n 1140-1796, bis 1400 bearb. v. Weisthanner Q E X / 2 , ab 1400 z . T . noch in G U D a c h a u , M ü n c h e n , Starnberg, T ö l z , Schwaben, Werdenfels, Wolfratshausen. - 150 Literalien u . a . N r . 1: S a m m e l b d . Akten 1436-1692; N r . 2 desgl. darunter Abschriften u. A u s z ü g e von Ordensprivilegien 1 1 2 6 f f . ; N r . 3/1 Traditionen 7 6 0 - 1 3 0 5 bearb. v. WEISTHANNER Q E X / l ; 3 / I I K o p i a l b u c h ca. Mitte 14. Jahrh.; N r . 4, 8, 10, 11 N e k r o l o g e 14. Jahrh. bis 1797; N r . 7 Histor. N o t i z e n 1698; N r . 12 Archivrepertorien 1750; N r . 2 3 / 7 6 und 131/38: Salbücher 1731-1814; Nr. 7 8 / 8 4 G r u n d b e s i t z 1579 bis 1793; N r . 8 5 / 8 7 , 1 3 9 / 4 0 Streitsachen 1 6 8 2 - 1 8 1 5 ; N r . 101/10, 1 1 3 / 1 4 Beamte in T i r o l , Weinzufuhr von dort 1491-1794; M I n n 228: Anleihe 1714-78; - Generalregistratur 7 5 9 / 4 - StA Oberbayern: 4 U r k k . 1305-1594; K L 6 4 8 / 1 bis 6 5 4 / 4 5 : Privilegien, Jurisdiktion, A u f h e b u n g , Klosterleben, Bausachen, Fi21

nanz und Forstwesen, Pfarreien, Untertanen, Rechnungswesen, Steuer- Streit und Zehentsachen 16-19. Jahrh. - KL 850/77-KL 874/516: Pfarreien, Bausachen, Finanzwesen, Grundbesitz, Jagd, Forst, Gewerbe, Fischerei, Untertanen Ende 15. bis 18. Jahrh. - Metropolitanarchiv München: 3 Urkk. 1680/1776; Fasz. 304: Administration 1693-1803; 305: Varia. - Bibl. Pubi, de Nancy MS Hugo. L i t e r a t u r : ARETIN I 9 4 / 9 9 , 1 0 0 / 0 2 - BACKMUND EpGeschBZ - IDEM, Chorh. 1 8 7 / 9 0 IDEM, MaGSchr 47/50 - Bavaria I 945 - BITTERAUF cf. ind - BRACKMANN GP I 378/80 - IDEM, Stud. Vorarb. G P 47, 60, 65, 66 - CCLBM II 3 - D E H I O / G A L L Obb. 59 - DEUTINGER Ält. Matr. I 200 ff., VII 31, 88 - ERTL 218 - Form. Pr. Nr. 123 - G E RITS Prem. Univ. 353 - GLASSCHRÖDER II 151/52 - GOOVAERTS I 241, 264, 280, 331,

-

3 9 3 , 4 0 6 , 4 6 7 , 6 1 8 , I I 1 6 2 , 1 7 9 , I V 8 5 , 1 0 2 , 1 2 5 , 3 1 6 - GOTTLIEB 3 8 7 - H H D V I I 6 2 2 - HARTIG Obb. II 3 / 1 1 - HAUSENSTEIN 2 5 1 / 5 4 - HAZZI III 2 2 3 - H O B 3 (Starnberg), 4 (Weilheim) und Werdenfels ( 1 9 5 5 ) - HOFFMANN 2 9 4 / 9 7 - H U G O II 7 6 5 , prob. 4 8 0 / 8 4 - H U N D GEWOLD I I I M o n . 2 9 0 / 3 0 1 , R a t . 1 9 9 / 2 0 8 - H U T E R I l v j , I I , I I I c f . indd. - JW 8 1 1 0 - JbDG Friedr. I 7 7 4 - JOHN Canons Prem. 5 6 , 7 3 - KRAUSEN Bayr. Präm. K. - KDB I 9 0 1 / 0 2 - KFRecl 7 3 7 / 3 9 - Kunstf. Schnell Nr. 5 3 7 - LAIRUELZ Opt. 7 4 7 - LEHMANN BROCKHAUS 1 2 9 7 / 1 3 0 3 - LEIDINGER 6 9 0 / 7 0 1 - LIEB Barockk. 9 5 / 1 0 0 , 1 5 3 , 1 6 4 - LIENHARDT Eph. Hag. 1 1 , 1 6 3 - LiSal 2 1 4 / 1 7 - LThK 2 IX 2 1 1 MAYER WESTERMAYER II 6 4 7 / 5 6 - MB VIII 3 5 7 / 5 7 6 - MEIDINGER I 3 6 6 / 7 0 - M E L CHINGER III 2 6 5 - M G H XI 1 5 3 7 / 3 9 - M G H SS XVII 3 3 4 / 5 0 - M G H Necr III 1 1 6 / 3 2 - M G H Urk. Heinr. Löwn. cf. ind. - OEFELE I 6 3 9 / 4 1 - OESTERLEY 4 6 9 - P E T ZET 5 3 - POTTHAST RPR 2 0 9 9 6 , 2 4 2 4 0 , - RegBoica Regb. 3 6 2 - RIEZLER GB I 1 5 7 , 6 0 4 - IDEM, Vat. Akten 9 1 2 - SANTIFALLER I 1, 1 9 7 - SCHEGLMANN III 2 , 3 4 1 / 5 0 SCHRAUDNER 9 4 , 1 0 5 - SPECHT c f . i n d . - STEINBERGER 8 - STOECKLE 2 0 6 - STUMPF BRENTANO II 4 3 5 8 - Sulzb. Kai. 1 8 5 6 , 6 7 / 6 8 - TREMEL 5 0 / 5 3 - UTTENDORFER FrFb 1 1 9

266/68 - WAEFELGHEM 269/71 - WEISTHANNER Reg. Otto I Nr. 11, 12, 33, 123/28, 134, 164, 174, 181, 182 - WENING I 263/64 - WICHMANN I I 551 - ZIMMERMANN ChurbGKal - ZIMMERMANN Kloherald 144/45 - L . ABSTREITER, Geschichte der Abtei Sch. München 1916 - IDEM, Sch. im Bauernaufstand von 1705 (Bayerland XXXIII 1922, 152/54 - IDEM, Das Kloster Sch. im 30jähr. Kriege (ibid. 154/56) R. BAUERREISS, Schäftlarn und der hl. Dionysius, Stud. Mitt. OSB L X X I I I 1962, 9/13 J. ENGEL, Das Schisma Barbarossas im Bm. und Hochstift Freising 1159/79, München 1930, 137, 158 - K. GEITH, Ein deutsches Gedicht aus dem Kloster Sch. (Anal. Praem. XLV 1969, 59/64) - J. GISTL, Histor. Skizze von Schefftlarn, München 1832 - VIERUNG

M . HARTIG, in Bayerland X X X I X 1928, 4 7 1 / 7 4 - J. HINTERLONER, Festrede z u r Jubel-

profeß des Abtes Hermann Frey, München 1745 - R. HOFFMANN, Kloster Sch. (Deutsche Kunstführer) Augsburg 1928 - N. HOHENEICHER, Resignationen der Pröpste und Äbte des Klosters Sch. (OA II 1840, 147/48) - J. v. KRENNER, Excerpta e codice traditionum Scheftlariensium (Histor. Abh. d. Münchner Akad. II 1813, 163/202) S. LAMPL, Das Langhausfresko der Stiftskirche zu Sch. (Zwiebelturm XX 1965, 81/83) - G. MAIER, in „Altheimatland" II 1925/26, 138/39 - R. MERTEL, Denkwürdigkeiten aus der Geschichte der Abtei Sch. (ibid. V I 1929/30; 67, 73, 75) - S. M I T T E RER, Die bischöflichen Eigenklöster, Diss. München 1929, S. 86/99 - IDEM, Sch. (Bened. Monatsschr. VI 1924, 125/31) - IDEM, 1200 Jahre Kloster Sch. 762/1962 (Bd. 22/23 von DB, Schäftlarn 1962. Continet inter alia sequentia, magni ponderis: D. v. HUEBNER, Ein Kalendarium Praem. benediktinischer Herkunft in einer Schäftlarner Choralhandschrift des 12. Jahrhs.; R. MÜNSTER, Evermod Groll und die Musikpflege 22

in Sch; P. R U F , Die Handschriften des Klosters Sch. - H. STEFFEN, in „Sammler" XCII 1923, Nr. 65 - IDEM, Malerische Deutsche Bauten vergangener Zeit, München 1909 - H. STEINBERGER, in „Bayerland" X X I 1910: 351, 366, 377, 387, 401, 414 - A. U L R I C H , Die Exlibris des Klosters Sch. (Wiborada VI 1939, 23/42) - A. WEISTHANNER, Die Traditionen des Klosters Sch. (QE X / l ) München 1953 - IDEM, Die Urkunden und Urbare des Klosters Sch. (ibid. X/2) München 1957 - J . H. WOLF, Geschichte und Ortschronik von Kloster Sch. (Allgemeine Bayer. Chronik oder Geschichtsjahrbücher II 1843, 62; V 1846; 41/43) - Leichenrede für Abt Felix Gege, München 1777 - Scheftlarn, in V M a g 1838, 102/04 - Anal. Praem 1982, 130/36

S e r i e s a b b a t u m (HStA München, KL Schäftlarn 2, 4, et 7, emendata sec. W E I S T H A N N E R Trad.) 1. P r a e p o s i t i Ulrich Teufelhart 1305 Konrad Schwabinger 1305-17 Rudolf 1317-20 Konrad Sachsenhauser 1320-46 Berthold Nöderdorfer 1346-48 Wernher 1348-52 Heinrich Phaner 1352-62 Ulrich Osterhofer 1363-80 Johann Valer 1380-1410 Johann Trostberger 1410-38 Heinrich Saytsch 1438-57 Wilhelm Oberndorfer 1457-63 Erasmus Golnhueter 1463-68 Leonhard Volkl 1468-76 Georg Trumetter 1476-90 Leonhard Schmid 1490-1527 Gerwich 1277 Georg Veckenbeurer 1527-44 Friedrich Schwabinger 1277-86 res Johann Ecker 1544-56 Konrad 1286-89 (abbas!) Georg Pachberger 1556-62 Konrad Witscheid 1289-95 dep. Ludwig Holzmayr 1562-90 res. Heinrich Giesinger 1295-1301 res.

Engelbert 1140-52 res. Eberhard 1152antea praep. in Windberg? Arnold 1158-62 Heinrich 1162-99 Werner 1200-18 Konrad-1239 Liupmann 1239-41 dep. Ulrich Suevus 1241-49 dep. Konrad Wieshaimer 1249 Berchter 1249-59 res. Heinrich Kozmer 1259 Sighard 1259-64 dep. Dietrich Suevus 1264-73 res. Berchter (secundo) 1273-77

Friedrich Schwabinger (secundo) 1301-05 2. A b b a t e s (1598) Leonhard Klotz 1591-1619 Melchior Schußmann 1680-1719 Michael Graf 1619-26 Hermann Joseph Frey 1719-51 Dionysius Keller 1626-34 Felix Gege 1751-76 Albert Steinbacher 1634-40 Gottfried Spindler 1777-1803 Karl Hieber 1640-53 ( + 1808) Anianus Mayr 1653-80 23

S P E I N S H A R T St. Maria (Zum-) Speins-, Spains-, Spans-, Spens-, Sponshart, -hard, Spanchard. Prope Eschenbach, Oberpfalz, Dioec. Regensburg. Videtur pertinuisse initio ad tempus ad Circariam Bohemiae, a medio saeculo XIII vero certe ad Bavaricam. 1921-37 denuo pertinuit ad Circ. Bohemiae, 1937-68 directe subdita fuit Abbati Generali, abhinc spectat ad Circariam Germaniae. Canonia hodiedum florens, fundata est an. 1145 ab Adelfolk von Reiffenberg equite, ut filia de Wilten. De sororibus authentice nihil constat, sed cum fundationibus in Germania ilio tempore ubique adjungi solerent turba utriusque sexus, et cum asceterium in Wilten floreret usque ad saeculum XIII, verisimile est, et Speinshart fuisse initio monasterium duplex 1 . Fundator subdidit monasterium immediate Sanctae Sedi, anno 1181 confirmatio papalis. Advocatos habuit nullos quod an. 1493 a Friderico imperatore confirmatur. Speciales benefactores monasterii, quod usque ad saeculum XVI exclusive fuit nobile (magnum in damnum disciplinae), fuerunt Fridericus I et Ludovicus dictus Bavarus Imperatores, Henricus episcopus Ratisbonensis ( t 1155), et comites de Leuchtenberg. Medio aevo canonia potius connexa fuit cum Franconia Superiori, quae ad aquilonem eius se extendit, quae vero saec. XVI facta est lutherana. An. 1428 devastatur a Hussitis. Praelatus eminens fuit medio aevo Georgius Ochs (Taurus) de Gunzendorf (f 1503), qui in Capitulo Generali an. 1459 dignitatem abbatialem et anno sequenti a Cardinale Bessarion infulam obtinuit. Anno 1499 Elector Fridericus titulum „Praelati Palatini" ei concessit. Monasterium mox aliquas parochias acquisiva et administravit: Eschenbach an. 1279, saec. XIV iam a canonicis administratur. Annis 1669-1761 abbates habuerunt jus praesentandi tantum. An. 1761 denuo incorporatur, an. 1774-1803 denuo administratur. In Kastl. praepositus ab anno 1292 habuit jus praesentationis, 1374 incorporatur, an. 1669-1761 denuo praesentatio sola, 1761-1803 incorporata et administrata. Vicina parochia Burkardsreuth anno 1674 unitur cum Kastl, postremo a canonicis excurrendo administrabatur. Grafenwòhr: abbates habuerunt jus praesentationis, anno 1761 definitive renuntiant incorporationi. Kirchenlaibach: medio aevo fuit incorporatum, an. 1695 recuperatum, an. 1761 abbas renuntiat. Oberbibrach: primitus sedes parochiae Speinshartensis, usque ad an. 1803 et iterum hodie excurrendo administratum. Kirchenthumbach: an. 1463 abbatia ibi construit ecclesiam. In fine saec. XVII ad tempus iterum administratur a monasterio. Conventus medio aevo non erat numerosus Medio saeculo XVI adeo erat 1

In plerisque monasteriis de sororibus verbum fit tantum in necrologio. Atqui vetus obituarium Speinshartense periit

24

collapsus, ut tres canonici residui an. 1552 ineptissimum elegerint in abbatem. Anno 1556 Elector (Kurfürst) instituit visitationem, qua innotuit, omnes tres canonicos, una cum abbate et duobus „alumnis", transiisse ad protestantismum. Suppressio proprie dieta peracta est anno demum 1564. Ecclesia facta est parochialis protestantium, bona monasterii manserunt intacta ut „praedium electorale" (kurfürstliche Domäne). Bibliotheca, quae erat conspicua, et pars archivi perierunt. Palatinatus cum incorporetur Bavariae an. 1626, religio catholica est redintegrata, non vero monasteria. Episcopi participantes, scilicet Ratisbonensis, Eystettensis et Bambergensis diviserunt sibi proventus eorum, et avide inhibuerunt, ne ordinibus suis redderentur. In Speinshart parochiam administraverunt Patres Societatis Jesu 1624-28, annis 1628-61 vero Benedictini ex Andechs. Post mortem episcopi Ratisbonensis tantum, Cardinalis de Wartenberg, anno 1661, Elector ipse institit in restaurationem abbatiarum. Anno 1661 Steingaden misit turbam 4 religiosorum in Speinshart, quod anno demum 1669 ordini formaliter est redditum. A praeside abhinc regebatur, anno 1691 fit denuo domus sui juris et abbas eligitur. Ille statim ecclesiam destruit et novam per famosum architectum W . Dientzenhofer ei substituit, ad intus ornabatur per fratres italos C. et B. Lucchese. Anno 1706 consecrata est. Novus conventus construitur, satis speciosus. Sed de medio aevo quasi nihil superest. U t ex supra allatis patet, maxima cum difficultate parochias olim incorporatas paulatim in decursu saeculi XVIII recuperavit. Medio saeculo ilio, sub abbate Dominico von Lieblein, optime floruit. Exstructa est pulchra ecclesia in monte Barbaraberg prope abbatiam, eximie colebatur musica, cum curia prineipum — licet acatholicorum - in Bayreuth optimae fuerunt relationes. Status personalis 1699: 5 canonici et 10 novitii, 1746 21 religiosi, 1797: 20 canonici, 5 clerici et 1 conversus, 1948: 8 religiosi, 1928, 1963 et 1981: 5 canonici. Proventus annui an. 1802: 19000 fi. Suppressa est canonia an. 1803. Ecclesia facta est parochialis, monasterium remansit proprietas gubernii, et scholam, presbyterium, et habitationes magistri sicut et custodis silvarum abhinc continuit. Anno 1921, mediante praelato M . Hartig canonico Monacensi, ab abbatia Teplensi pro ordine recuperatur. Ab anno 1944 est iterum domus sui juris, ecclesia et partim aedes restauratae sunt. M a n u s c r i p t a e t A r c h i v a l i a : StB München clm 716f. 298: de antiquitate monasterii (15/16. Jahrh.); clm 1389, egm 1910-1912: Restitution 1661-68; egm 1834: betr. Kastl; egm. 587/89: Bibliothekskatalog 1800. - Ordinariatsarchiv München, Rottenbuchensia MS 10: Kontroverse betr. Kastl 1699. - Univ. Bibl. Erlangen: Rezepte für Abt J. G. v. Gleißenthal 1550. - Diöz. Archiv Regensburg: Wassenberg IV 386/95 - Pfarrarchiv Speinshart: Annales monasterii 18. Jahrh. - Bibl. Pubi, de Nancy: Actes Hugo MS 991. - HStA München ca. 850 Urkunden 1163-1800; Gerichtsurk. Eschenbach, Leuchtenberg, Oberpfälz. Archivalien Nr. 70 '/i, 298, 302, 391b 17. Jahrh.; Oberpfälz. Lehen (Verz. II Nr. 302/09 vorm. Pfreimbdensche

25

Stammlehen 1489-1734; Würzburg Lehensurkunden Pürck, Markgrafsch. Bayreuth, Rev. Nr. 31 803/12 1576' 1684; - 43 Literalien ca. 1500-1800; Nr. 1 Mortuologium 1700; Nr. 2 u. 4: Privilegien, Urkundenabschriften 12-18. Jahrh.; Nr. 5/6: Fundationsbücher 18. Jahrh.; Nr. 3, 3a: Urkundenregistraturen 1565, 1776; Nr. 6 Vi: Restitution 17. Jahrh.; Nr. 8: Verhältnis zu Wilten 17/18. Jahrh.; Nr. 7, 26: Zehenten zu Pürck 1625-27, 1723; Nr. 8 Vi, 36: Abtwahlen 1457, 1778-94; Nr. 9/10: Visitation 1760; Nr. 9 Vi: Kandidatenaufnahme und Personalien 1785/86; Nr. 11/15: Rechnungswesen, Verwaltung 16-18. Jahrh.; Nr. 16: Verzeichnis des Kirchenvermögens 1778; Nr. 2/28, 37: Klosterbesitz, Lehenssachen, Steuern 16-18. Jahrh.; Nr. 34: Archivrepertorium 1804; Nr. 35: Bibliothekskatalog 1600; Nr. 38: Histor. Notizen. StA Würzburg Urk. Rep. I 519 und Rep. 128/34 fol. 97v: Akten Zehent Birk 1547/170, Oberpfälz. Lehenssachen 5250/170 - Stadtarchiv Eger: Urk. von 1468 Staatsarch. Amberg: 40 Fasz. Akten 1513-1804; Amt Eschenbach 219, 1/40; 258 Bde. Zins- und Lehenbücher. Rechnungen, Briefprotokolle usw. 1580-1802; 50 Akten 1509-1768 (Geistl. Sachen 5521/70), darunter 2 Inventare von Bibliothek u. Sakristei von 1556; 32 Akten 1628-1791 (Klöster 551/83) - Ordinariatsarchiv Regensburg: 3 Fasz. Approbationen und Lizenzen, 5 Fasz. Pfarreien, darunter der Vertrag von 1761; 4 Fasz. Personalien, je 1 Fasz. Prälatenwahlen, Pontifikalien 1755-65, Visitation und Hochzeit des Abtes J. v. Gleißenthal 1574. Eine Geschichte des Klosters 1857 166 S) - Diöz. Archiv Bamberg: Nr. 275: Akt von 1696. L i t t e r a t u r a : AUVRAY 7 - BACKMUND Chorherrnorden 191/94 - Bavaria II 496/98 - BRACKMANN GP I 305/06 - IDEM, Vorarb. GP 65, 86 - BRUSCHIUS Cent, 149b - BÜNGER 54 - CHMEL 1 1 8 2 - DEHIO S ü d d . 5 0 2 - ERTL 2 5 9 - FABRE I 1 7 2 - GABRIEL 10 - GAMS R e g e n s b g . 2 1 4 / 1 6 - GLASSCHRÖDER I I 1 5 8 / 6 0 - GOOVAERTS I 14, 2 3 6 , 3 2 5 , 4 4 9 / 5 1 , 5 0 8 , 6 3 3 , I I 16, 1 9 6 , 2 1 3 , 3 9 7 , 4 0 4 , I I I 2 9 , 1 4 5 , I V 1 5 8 / 6 2 , 193 - H H D V I I 6 6 7 - HUGO I I 8 3 3 , P r o b . 5 0 9 / 1 2 - J L 1 4 3 8 3 - JANNER II 1 2 , 8 8 / 9 0 , 1 8 2 , 3 3 2 , 3 8 6 ,

406, III 59, 190, 259, 369, 407, 528 - KRAUSEN Beitr. - K D B II 11, 125/47 - K F Recl.

765/67 - Kunstf. Schnell Nr. 557 - Lettr. com. Jean X X I I 18 079 - LIENHARDT Eph. Hag. 124 - LThK IX 714/15 - MARTIN RegEBS II 645 - Matr. Regensb. 519, 607 POTTHAST RPR 7871 - PRESSUTTI 6913 - RegBoica Regb. 393 - Reglmp V, VIII, IX c f . i n d d . - R e p G e r m I I 7 2 8 , 9 6 3 , I V 5 2 2 , 3 3 9 0 - RIED I I 7 7 5 - SCHEGLMANN I I I 2, 3 5 0 / 7 5 - SCHERG B V N r . 4 4 2 , 6 0 2 - IDEM, F V N r . 3 2 6 - SCHWAIGER, K a r d . W a r t e n b e r g 2 0 , 2 0 5 , 2 7 1 - STUMPF BRENTANO I I 3 9 7 3 - S u l z b . K a i . 1 8 7 8 8 1 / 8 5 - T H I E L / E N GELS U r k . 4 7 - WAEFELGHEM 2 8 3 - WICHMANN I I 5 9 7 - ZIMMERMANN C h u r b G K a l V 1 3 7 / 5 6 - ZIMMERMANN K l o h e r a l d 1 5 2 / 5 3 - N . BACKMUND, A u s d e n A u s g a b e n b ü c h e r n

des Klosters Sp. 1793-95 (Archiv f. Gesch. von Oberfranken Bayreuth X X X V I 1976, 403/06 - IDEM, Das Kloster Sp. im Mittelalter, Anal. Praem. LI, 1975, 102-112 IDEM, Die im Bayr. HStA München vorhandenen Sp.er Literalien (ibidem X X I V 1948, 163/67) - IDEM, Ein Profeßbuch des Klosters Sp. (Ostbairische Grenzmarken XVII 1975, 52/80) - IDEM, Zwei Gebetsverbrüderungen des Benediktinerklosters Metten mit Sp. und dem ganzen Orden aus dem 14. Jahrh. (ibid. XXVII 1951, 116/19) - G. BLÖSSNER, Die Äbte des oberpfälzische Prämonstratenserklosters Sp. nach der Kirchenspaltung bis zur Säkularisation 1691-1803, Regensburg 1904 - IDEM, Führer durch die Geschichte von Kirche und Kloster Sp., o.O. 1933 - H. BRAUN, Sp., Heimatkalender für Fichtelgebirge und Frankenwald, 1959 S. 49/55 - A. EDER, Geschichte des Klosters Sp. (VO X X V X X V 1868, 32/126) - J. B. GÖTZ, Die religiöse Bewegung in der Oberpfalz von 1520-1560 (Erläuterungen und Ergänzungen zu 26

Janssens Geschichte des deutschen Volkes X 1/2) Freiburg 1914, 55/58, 174, 188 ff. IDEM, Die erste Einführung des Kalvinismus in der Oberpfalz 1559-1576, Münster 1933, cf. ind. - H. G R A D L , Monumenta Egrana, Eger 1886, Nr. 116, 173, 194, 200, 204, 620, 654, 661, 692 - H . H E R P I C H , Die Säkularisation des Präm. Stiftes Sp. 1803, in: G. S C H W A I G E R / P . M A I , Klöster und Orden im Bm. Regensburg, Beiträge zu ihrer Geschichte Bd. 12, Regensburg 1978, S. 145/197 - W. HESS, Die Matrikel der Universität Bamberg, Aschaffenburg 1924, II 251 - F. LIPPERT, Die Geschichte der Gegenreformation in der Oberpfalz z.Zt. des 30jähr. Krieges, Freiburg 1901, cf. ind. H. MAYR, Alte Bayrische Erde, München 1921, S. 77/81 - IDEM, Eschenbach und Speinshart, (Oberpfälz. Heimatbuch, Kallmünz 1929, 709/15) - R . METTENLEITNER, Musikgeschichte der Oberpfalz, Amberg 1867, passim - G. M O T Y K A , Kloster Sp. ein Schmuckkästchen des Barock (Oberpfalz XLIII 1955, 74/76) - IDEM, Die Musikschule des Klosters Sp. (ibid. XLVII 1959, 315 ff.) - H. N I E D E R M E I E R , Eine Handzeichnung aus d. Anfang des 16. Jahrh. (Familiengeschichtl. Blätter XXXIX 1941, 207f.) - M. R Ö D E R , Kloster Sp. (Heimatkunde II, Bayreuth 1924, Nr. 6) - J. SCHERL, Die Grundherrschaft d. Klosters Sp., seine wirtschaftl. Betätigung u. seine rechtliche Stellung bis zur ersten Säkularisation (VO XC 1940, 176/233. Viel Literatur) F. Tretter, der letzte Klosterrichter von Sp. (Heimatbll. f. d. Oberen Naabgau 1925, 41) - J. W I T T C H E N , Das Präm. Kl. Sp. (Bayerland XLI 1930, 436/39) VO III 442, IX 173, XI 217/20, XV 217, XVI 135, XVIII 220, XXI 17, XXIV 432, 440, XCIX 39/41 - Th. W O H N H A A S , Zur Geschichte der Speinsharter Stiftsbibliothek (Oberpfälzer Heimat XXVI 1982, 66/71) Series praesulum (cf. Anal. Pr. 1975, 102) I . P r a e p o s i t i (ante an. 1282 sunt incerti. Unicus fons est Bruschius, de quo valet idem quod dixi supra apud Neustift) Grimo 1145-51 Wigger-1162 Konrad-1169 Ranulf-1182 Gottschalk - 1 2 0 3 2 Gottfried-1211 Hermann-1219 Heinrich - 1 2 2 6 Rupert - 1 2 2 9 Konrad-1235 Heribert - 1 2 4 0 Heinrich - 1 2 4 6 Konrad - 1 2 4 9 Arnold - 1 2 5 3 Konrad - 1 2 6 0 2

Johannes - 1 2 7 9 Konrad 1282/85 Gotthard 1294 Konrad 1296/1300 Heinrich v. Eger 1303-20 Johannes 1328-32 Volkwin 1332-49 Karl 1349-54 Erhard Reutter 1354-66 Gregor 1366-69 Martin Erlbeck 1369-86 Heinrich Sack 1386-96 Engelhard Wild 1396-1406 Konrad Kergl(ein) 1406-29 Jordan Neusesser 1429-57

Praepositus quidam D. occurrit anno 1200 (RegRBoic. cf. ind) 27

2. A b b a t e s Georg Ochs 1457-1503 Johann Gries 1539-52 Hermann Ochs 1503-05 Johann Georg von Gleißenthai Konrad von Wichsenstein 1505-22 1552-56, f 1580 Johann von Egloffstein 1522-39 3. P r a e s i d e s p o s t p r i m a m r e s t a u r a t i o n e m Marian Steiger 1661-74 Augustin Agricola 1684-87 Hieronymus Hail 1674-84 Benedikt Haim 1687-90 4. i t e m a b b a t e s Gottfried Blum praeses 1690, abbas Hermann Joseph v. Brodreis 1691-1711 1778-88 Otto Peisner 1711-34 Quarinus Keiling 1789-94 Dominikus v. Lieblein 1734-71 Dominicus Wagner 1794-1803, f Eberhard Razer 1771-78 res. 1824 5. I t e m p o s t s e c u n d a m r e s t a u r a t i o n e m : Abbas-Administrator Justinus Möhler 1941-42 Gilbert Helmer, abbas Teplensis Gereon Motyka 1942, ab an. 1944 1921-44 prior de regimine, f 1969 Priores in Speinshart: Hermann Jos. Wolf 1969Richard Totzauer 1921-41

STEINGADEN S. Johannes Bapt. Stain-, Steingademen, -gadium, Petropolitana. Ad pedem Alpium, prope Schongau, Bavaria Superior, Dioec. Augsburg Secundum traditionem domesticam (clm 1462) a nullo quidem documento probatam, Stus. Norbertus, Romam petens per hunc locum venisse fertur, et dixisse: „In hoc loco habitabunt aliquando filii mei". Abbatia insignis, fundata est anno 1147 per Guelphum ducem de Spoleto et Saxonia (Weif VI), ut filia Rothensis. Iam anno 1156 immediate Papae subditur. Diu litigatum est de finibus dioecesium in hac regione, ad tempus enim pertinuit ad Freising 1 . Ideo addictum fuit circariae Sueviae, sed certe a saeculo XVI 1

Alexander Pp. III, probabiliter de rogatu ducis Guelfonis anno 1177 rivum quendam constituit in limitem inter dioeceses Frisingensem et Augustanam, quo canonia adscripta fuit priori. Tarnen in posterum in praxim non est deducta haec decisio, usque in hodiernum diem St. pertinet ad dioecesim Augustanam

28

Bavaricae. Ecclesia a d h u c stans a n n o 1176 f u i t consecrata. Initio monasterium duplex. Sorores mox factae sunt independentes, propriis bonis ditatae. Vexationibus nobilium vero adeo sunt depauperatae, ut una cum sororibus m o n a s t e r i o r u m duplicium de Polling et de R o t t e n b u c h a u f u g e r i n t in coenobium Benedictoburanum, tunc a d h u c duplex, et datae sunt O S B a n n o 1284. C a n o n i a e incorporatae sunt parochiae sequentes: ad breve tempus tantum Peiting 1194 et W i l l m a n n s h o f e n 1251. Dein: Wiedergeltingen et P r e m 1197, Siebnach 1220, O b e r u n d Unterirsingen 1284-1396, E p f a c h 1286, H o l z h a u sen 1296, Trauchgau 1312, Steingaden (in ipsa f u n d a t i o n e ) , H o h e n f u r c h 1785, et Ingenried pariter saec. X V I I I . In T i r o l o , ubi habuit vineas extensas: Algund et Tschars 1218. H a s omnes administravit canonicis suis, sicut et ecclesias sequentes: H a u s e n prope Waal, Zeisertshofen, Bayerniederhofen, et peregrinationes Ilgen, Kreuzberg et Wies. A cunabulis monasterium fuit immediate imperio subiectum (reichsunmittelbar), conventus u s q u e ad saeculum X V exclusive nobilis. Q u o d f u i t causa paupertatis, malae disciplinae et a e r u m n a e omnis generis, ita ut a n n o 1400 unus t a n t u m canonicus fuerit in d o m o , cui accedit incendium a n n o 1402. P o s t q u a m a n n o 1425 praepositus ex R ö t h a postulatus renuntiasset immedietati et monasterium posuisset sub tutela d u c u m Bavariae, res verterunt in melius. A n n o 1434 f a c t u m est abbatia, quae aucta est pontificalibus a n n o 1475. A n n o 1525 a rusticis est devastata et combusta 2 , q u o maior pars archivi periit. Stalla chori, quae a d h u c vidimus, posita sunt a n n o 1534. In fine illius saeculi, cum maior pars monaster i o r u m graviter fuerit collapsa, Steingaden optime floruit in b o n a disciplina, abbates eius, praesertim Gallus T h e i n i n g e r (f 1606) magni f u e r u n t fautores reformationis ordinis. Ad hoc advocaverunt canonicos ex Brabantia. A n n o 1624 fit novitiatus generalis, et 1652 Studium generale circariae, an. 1654 den u o novitiatus, sed nihil duravit. A n n o 1646 enim combustum erat a Gallis, qua occasione periit bibliotheca. Saeculo X V I I t a m e n aliqui abbates eminentes omnia d a m n a p o t u e r u n t sanare. A n n o 1661 restauravi! Speinshart, q u o d abhinc, sicut G r i f f e n f u i t sub eius paternitate. Proventus annui f u e r u n t 34 000 fi, taxa a n n u a 904 fi, silvas habuit 1619 jugera. Status personalis: 1401: 1 canonicus, 1623: 28; 1764: 45; 1774: 38; 1803: 25. T a m e n res oeconomicae non prosperaverunt saeculo XVIII. Antonius Erath abbas annis

2

Rustici iIli venerum ex Suevia, ubi a dominis suis male tractati, veram revolutionem excitaverunt (bellum rusticorum, Bauernkrieg), castra et monasteria comburentes. Speraverunt illam etiam translaturos esse in Bavariam, ubi prima eorum victima erat Steingaden. Sed rustici ibi, subditi abbatiae, contenti fuerunt, nec excessibus talibus voluerunt participare. Ideo Suevi iIli decepti ad sua reverti coacti sunt. In Bavaria revolutio illa non exarsit. (S. SCHALLER, D i e Benediktiner im Bistum Freising, Beiträge zur altbayr. Kirchengeschichte X X X I I I 1981, 29)

29

1 7 0 8 / 1 5 processu sumptuoso immedietatem (anno 1425 definitive perditam) denuo aspiravit, sed ruina pecuniaria facta est completa per constructionem famosae ecclesiae in Wies, quae est unum ex monumentis pulcherrimis artis illius saeculi in toto mundo (Rokoko, 1 7 4 6 - 5 3 ) . Constabat struttura eius 1 8 0 0 0 0 fi. Cui est addendum aes alienum 1 0 0 0 0 0 florenorum pro decore ipsius ecclesiae abbatialis. Hisce aerumnis pressus, abbas Augustinus anno 1784 ab Electore Bavariae petiit suppressionem abbatiae, cuius unio cum Nuntiatura Monachii recenter erecta iam considerabatur. Sed in vanum. Nequidem ultimus abbas Gilbertus Michl, qui fuit optimus oeconomus et propositiones fecit prudentissimas pro nova organisatione ordinis in Bavaria, res potuit vertere in melius. Sub ilio spiritus sic dictae „illuminationis" (Aufklärung) penetravit conventum, cuius disciplina malam habuit reputationem. Post suppressionem an. 1803 maior pars monasterii, qui fuit adhuc structura saec. XII/XVI, anno 1 8 1 9 deleta est, praeter unam alam quae continet pulchrum claustrum romanicum. Ecclesia, quae est speciosa valde, est parochialis. Ecclesia in Wies maxima cum difficultate a rusticis regionis a destructione est salvata. Clemens Hofbauer tentavit in vanum, eam adquirere pro Congregatione sua. Nunc est ibi schola, ad ecclesiam videndam accurrunt quotannis „millia millium". M a n u s c r i p t a et A r c h i v a l i a : StB München clm 1007 Nekrolog edd. BAUMANN MGH Necr. I 35/37; clm 1013 aliud necrologium 1569-1707; clm 1461: necrologium 1707 sq; clm 1462: Fasti Steingadenses an. 1609 a Fr. Br. Schrefelio conscripti; clm 1463: Isagoge regiminis antistitum Steingadensium carmine scripta a Fr. J. M. (1609) cum Necrologio saec. XVIIff. 60/67 - clm 1921: series praepos. et abb. s. XVII - cgm 2960: Chronik von 1764, auct. P. Gerlach Heimerle - Bibl. Pubi. Nancy M S 991/11 371/419, 995/III 199 sq. - HStA München: 1976 Urkunden 1154-1788, Gerichtsurkunden Mindelheim, Schongau, Weilheim; 55 Literalien 1550-1800: inter alia nr. 2-6 Ordensangelegenheiten der Bayr. Zirkarie 1601-1752, darunter 2 Briefbücher des Abtes Augustin Bonenmayer betr. Visitationen und die wissenschaftl. Arbeiten der Chorherrn 1653-61 (Nr. 3 u. 4) - Nr. 6 '/2 und 7 Archivrepertorien 17/18. Jahrh.; Nr. 8/1 Sammelbd. Akten 1183-1715; Nr. 8/II-III Streit- und Prozeßakten 1545-1774; Nr. 9-11, 25 Kopialbücher 1230, 1756-93; Nr. 12: Chronologia 1715-27; Nr. 13/15: Akten betr. Prozeß um Reichsunmittelbarkeit 1708-16; Nr. 17: Pfarrvisitationen 1651-63; Nr. 17a: Bruderschaft in der Wies 1755-56; Nr. 18/18a: Abtswahlen 1606-1745; Nr. 19/21 Nekrologe, konföderierte Klöster 17/18. Jahrh.; Nr. 22/24 Jurisdiktion 16-18. Jahrh. Nr. 26/34, 46/47 Grund-, Kasten- und Steuerbücher 1441-1803; Nr. 49: älterer Bibliothekskatalog; Nr. 37/45 Grundbesitz 1493-1753. Generalregistratur 680/25a, 759/1 Visitation von Griffen 1715-30, 759/4. - Kreisarchiv München: 5 Urkk. 1533-1592; KL 688/1-KL 704/40: Chronik, Privilegien, Jurisdiktion, Aufhebung, Klosterleben, Archiv, Bausachen, Bibliothek, Bräuhaus, Fischerei, Forst- und Jagdwesen, Pfarreien, Untertanen, Rechnungswesen, Schule, Straßenbau, Streit- und Zehentsachen 16-19. Jahrh. (Von Wichtigkeit sind hierfür auch die Akten der Herrschaft Hohenschwangau im HStA und im StA Neuburg) StA Neuburg: Urkunden 1561-1714, Urbare, Literalien 1591/1804, darunter Nr. 46 30

ein Archivrepertorium 1687/89, continuatum usque ad saec. XVIII. Acta 1619/1804 et specialia 1513/1803, u.a. Nr. 34: Wahl und Weihe des Abtes Gilbert 1674, Nr. 35: Kirchenbau in Ilgen 1678, Nr. bO: Einkünfte in Schwaben 1803; - Literalien 1541-1805, u.a. Urbare 1591-99; Güterbeschreibungen 1541-1707; Klostergüter 39 Bde. 1611-1803. - Pfarrarchiv Steingaden Akten 17/18. Jahrh. - in archivis dioecesanis Monachii et Augustae est nihil. Bibliographia:

ARETIN 1 8 0 4 , I V 8 1 / 8 6 - BACKMUND C h o r h .

194/98 -

IDEM

M a G S c h r 1, 353 - IDEM P r k 1629 et P r o v K a p - BAUSA 377 - Bavaria I 910 - BRACKMANN G P I I 7 4 / 7 8 - BRAUN G B A I I 190 f f . - C a p S c f . i n d . - C C L B M I I 3, 1 2 2 / 2 5 (cf. I 1, 2 2 2 ) - DEHIO GALL O b b . 2 6 2 / 6 3 - ERTL 2 2 5 - FABRE I 1 7 7 / 7 8 - F o r m . P r . N r .

323, 324, 327 - GEIGER St. M a n g cf. ind. - GERITS P r e m . - IDEM, D e s p r u e t s - GLASSCHRÖDER I I 1 6 0 / 6 3 - GOOVAERTS I 14, 5 8 , 7 1 , 9 3 , 175, 2 0 4 , 3 2 1 , 3 3 1 , 3 9 8 , 4 3 9 , 5 4 3 , 5 5 6 , 5 7 9 , 5 8 4 , 6 1 0 , I I 6 0 , 8 3 , 1 3 4 , 163, 1 7 4 , 196, 2 1 1 , 3 8 5 , 3 9 5 , 4 0 5 , I I I 10, 179, I V 185, 2 1 3 , 3 2 9 - HALM/LILL, 9, 1 4 - H A R T I G O b b 1 8 / 2 7 - HERMELINCK I 12, 5 5 - H H D VTI 6 7 9 - HUGO I I 8 7 7 , p r o b 5 3 3 / 3 7 - HUND GEWOLD I I I M o n . 3 5 1 / 6 9 , R a t . 2 4 3 / 5 5 HUTER I lvj, I I c f . i n d . , I I I 4 5 5 - J L 1 0 1 8 0 , 11 3 6 5 , 1 2 8 4 7 , 1 2 8 6 7 , 1 5 4 3 6 , 1 7 0 6 8 , 17 5 7 4 - JOHN C a n o n s - K D B I 5 9 8 / 6 0 4 - K F R e c l 7 7 0 / 7 2 - KHAMM I I I 2, 4 7 5 / 8 0 -

KRAUSEN Bayr. Präm. Kl. - Kunstf. Schnell 5, et multae editiones sequentes, praesert i m p r o e c c l e s i a in W i e s - SCHNELL/RINGMEIER 1954 - LAIRUELZ 4 0 8 / 0 9 - LEHMANN/ BROCKHAUS 1 3 8 1 / 8 3 - LEIDINGER 6 8 1 - L i A u g 1 1 1 / 1 4 - LIENHARDT E p h . H a g . 3 0 , 4 7 ,

263; Auct. 27, 56, 57, 62 - L T h K I X 792 - MAYER/PFANNHOLZ 4 2 / 5 8 - M B V I 4 7 5 / 6 3 2 - MELCHINGER I I I 3 9 3 / 9 7 - MIGNE P L t. 188, 1 4 6 3 ; t. 2 0 0 : 5 2 5 ; 1 1 1 6 , 1119,

4. 206: 1028, 1229 - ÖSTERLEY 503 - P f a f f e n w i n k e l passim - POTTHAST R P R 610, 3 3 0 8 , 6 0 4 0 / 4 1 , 1 0 5 6 4 / 6 5 , 1 0 5 6 7 , 1 0 5 7 8 , 1 0 7 5 1 , 1 4 9 9 7 - PRESSUTTI 2 0 0 1 , 2 0 0 2 - RA-

MACKERS 134 - RegBoica Regb. 400 - Reglmp V, VIII XI, cf. ind. - Reichsreg. Karls V . 1980 - R e p G e r m I I 1 2 2 2 , I V 3 3 9 2 - SANTIFALLER I 1, 148; I I 1, 4 9 - SCHEGLMANN I I I 2, 3 7 6 / 9 6 - SCHERG B V N r . 2 8 0 - SCHMELLER cf. i n d . - SCHRAUDNER 110 - SCHRÖDER S t a a t s r e c h t l . V e r h . 6 5 - SPECHT c f . i n d . - STEINBERGER 9 - STUMPF BRENTANO I I

4513, 4647, 4818 - STURM 99 - STUTZER Säkul. passim - Sulzb. Kai. 1854: 6 3 / 6 9 ; 1 9 0 6 : 5 8 / 7 4 ; 1907: 4 8 / 7 6 ( a u c t . M . GRAF) TREMEL 3 4 / 3 7 - VALVEKENS V i s . C a n . I 4 0 WAEFELGHEM 2 8 5 / 8 7 - WENING I 1 9 1 / 9 2 - ZIMMERMANN C h u r b . G . K a i . I 1 8 7 / 8 9 -

ZIMMERMANN K l o h e r a l d . 1 5 4 / 5 5 - ZORN cf. ind. - P. ACHT, D r e i Fälschungen von

Papsturkunden des 13. Jahrh. (Istituto di paleografia dell'Università di Roma, Nuova Serie II/III 1956/57, p. 1) - A. AUER, Bayer. Klöster als Grundherren im Etschland, Urkunden und Regesten II Steingaden, München 1924 - J. BACHMANN, Die päpstl. Legaten in Deutschland und Skandinavien 1125/59 (Histor. Studien E. Ebering, Berlin 1913; 134, 232, 235) - A. BRACKMANN, Die Frage der Zugehörigkeit des Klosters St. zur Diöz. Augsburg (Stud. Vorarb. I 230/36) - J. DAMRICH, Der St.er Klosterbrunnen, Weilheim 1922 und „Huosigau" 1937, 149/57 - H. DUSSLER, Das Kloster St. und Lechbruck (LechAmm V, 1954, Nr. 2, 3) - IDEM permulti articuli in eodem periodico 1952/55 - F. ESSENWANGER, Geschichte des Dorfes Irsingen, Buchlohe 1935 - T. FINKENSTAEDT, Das Buch von der Wies, 2 voll. Weißenhorn 1980 - G. HAGER, Die Bau- und Kunsttätigkeit des Klosters St. (OA XLVIII 1892, 124/77) - S. HOFFMANN, Stift St. 1147-1947, St. 1947 - IDEM, Ein bisher unbekanntes Chronostichon im St.er Münster (Huosigau 1935, 150) - IDEM, Das Ende der St.er Bibliothek, ibid. 1936 IDEM, Das Inventar des Klosters St. 1606 (ibid. 1936) - IDEM, Über den Schwedenkrieg und die Klosterhofmark St. (Ibidem 1937, 195/98) - IDEM, multi alii articuli in 31

periodico „LechAmm" 1935/37 - E. K Ö N I G , Die süddeutschen Weifen als Klostergründer, Stuttgart 1934 - C. LAMB, Die Wies. Kunstbücher des deutschen Volkes Nr. 22, München 1937, 1948 - J . G. LORY, Geschichte des Lechrains, o.O. 1765, II P. LORY, Eine klassizistische Urkunde des Klosters St. vom 26. 9. 1786 (Lechisarland 1963, 75/76) - R. MÜLLER, Gregor Leonhard Reiner O. Praem. Notizen und Materialien zur Biographie eines früheren Kantianers in Bayern (Festschrift für N. Backmund, Secundum Regulam vivere 369-91) - A. O H N E S O R G , Die Kirchen der Pfarrei St. St. 1962 - R. Q U O I K A , Bayern als Orgellandschaft (Acta Organologica I, Berlin 1967, S. 137/43) - H. PÖRNBACHER, Herzog Weif VI 1115-1191 (Lebensbilder aus dem Bayr. Schwaben Bd. 8, München 1961, S . 1/41) - F. SCHRANK, Baierische Reise, München 1786, 175/240 - H. SIMONSFELD, Zur Geschichte Friedrich Rotbarts, (Sitzber. Bayr. Akadm. Wiss. 1909, 14/17) - D. STUTZER, Wohl gewachsen, munter in den Gebärden. Das Leben in Churbaiern, Rosenheim 1979 S. 202/30 (de abbate Mariano Mayr) - C. VOLKMAR, Die Exemption des Klosters St. von der Jurisdiktion der Augsburger Bischöfe (FDG XXII 1882, 670/73) - Epistola abbatis J. Wiedemann 1578 (Analecta Praem. 1961, 135/37) S e r i e s p r a : s u l u m (elm 1921) 1. 1 ' r a e p o s i t i Anselm 1147-62 Konrad 1162-90 Gebizo 1190-98 Walter 1198-1208 Berthold 1208-23 Gebizo 1223-39 Berthold 1239-65 Mangold 1266-70, 1276 3 Egino 1270?,-1281 Heinrich 1273 4 Dietrich 1281-93

Eberhard 1293-1311 Ulrich 1311—37s Berthold 1337-69 Berthold 1369-79 Johann Brotschneider 1379-85 Konrad 1385-92 Ulrich 1392-1400 Petrus 1400-02 Johann Siirg von Siirgenstein 1402-31 2. A b b a t e s

Johann Scheitterer 1431-45 Johann Pfeiffer 1445-50 Konrad Fischer 1450-56 Kaspar Suiter 1456-91 Vitus Meier 1491-1500 Ulrich Griespeitel 1501-23

1 4 5

Johann D i m p t 1 5 2 7 - 3 5 Michael Moser 1535-53 Joachim Wiedemann (Salicetus) 1553-80 Gallus Theininger 1580-1606 Georg Friihschiitz 1606-23

HStA KlUrk Rottenbuch 25 Ibid. KlUrk Steingaden 96 Ulrich iam occurrit ut praepositus anno 1300 secundum HStA KlUrk Steingaden 167

32

N o r b e r t Marstaller 1623-45 Augustin Bonenmayer 1645-74 Gilbert Schmid v. Wellnstein 1674-84 Hieronymus Hail 1684-87 Augustin Bauer 1687-99 Marian Biechele 1699-1708 Antonius Erath v. Erathsburg 1708-15

Magnus Pracht 1715-29 Hyacinth Gaßner 1729-45 Marian Mayr 1745-72 Gregor Fischer 1772-74 Franz Weber 1774-77 Augustin Bauer 1777-84 Gilbert Michl 1786-1803, f 1828

W I L T E N SS. Laurentius et Stephanus Wiltein, -thainn, -thau, -tina, Veldidena. Juxta, nunc intra urbem Innsbruck, Dioec. Brixen, nunc Innsbruck. Austria a) canonia virorum Praepositura, dein, ab anno circiter 1250, abbatia. Tempore Romanorum ibi iam f u e r u n t castra (Veldidena), fama narrat ibi fuisse f u n d a t u m monasterium pro Benedictinis a gigante quodam H a y m o n e circa annum 870. Q u o d vero probari nequit. Certe fuit ibi postea parva ecclesia collegiata. Quae cum omnino esset collapsa, a Reginberto episcopo Brixinensi Praemonstratensibus ex Roth est tradita, ante annum 1138 (non vero iam 1127). Filia: Speinshart. Parochiae incorporatae: Wilten (cum ecclesia parochiali perpulchra), Innsbruck St. Norbert, Pradl, Hotting, Amras, Mutters, Natters, Ampaß, Aldrans, Völs, Tulfes-Rinn, Igls-Vill, Sistrans, Lans, Patsch, Ellbogen, Gries im Sellrain, St. Sigismund im Seilrain. Civitas Oenipontana nata est et crevit sub tutela huius abbatiae. Anno 1460 infulantur abbates, qui facti sunt capellani aulici nati (Erbhofkaplan) principum. Cardinalis Nicolaus de Cues, qui tunc erat episcopus Brixinensis, anno 1454 Wilten ab unione ordinis seiunxit, reformando earn per praepositum Stae. Mariae Magdeburgensis et uniendo eam Circariae Saxoniae. Defuncto Cardinale anno 1464 status quo est restitutus, sed mox episcopus Brixinensis canoniam sibi subiecit, ita ut ilia per integrum saeculum (1492-1591) nullum habuerit connexum cum ordine. Anno 1591 reformata est a Rötha matre, anno 1606 a Servatio de Lairuelz. H o c tempore disputabatur, utrum Suevicae aggreganda esset circariae an Bavaricae. Postremo an. 1618 iterum Bavaricae est reunita, et quidem sub paternitate abbatis Scheftlariensis. Episcopi Brixinenses reclamaverunt statim jura sua usurpata, quod litigium acerrimum postremo decisum est in favorem ordinis 33

anno 1655. Ultimis decenniis saec. XVIII iterum separata fuit Wiltina a sua circaria, per leges Josephi II, et Electoris Bavarici. Ab anno 1859 pertinuit ad circariam Austriacam, ab an. 1 9 6 8 vero ad Germanicam. Annis 1 8 0 7 - 1 5 a gubernio bavarico fuit suppressum, qua occasione multa bona vendita et thesaura ablata sunt. D e n u o suppressit earn Hitlerica tyrannis annis 1 9 3 9 / 4 5 , quo tempore etiam ecclesia fuit profanata. Status personalis: generatim 4 0 - 5 0 religiosi. Ab anno 1 8 4 0 profecti sunt aliqui canonici eius in Americam, ubi in Prairie du Sac (Wisconsin USA) fundaverunt monasterium ordinis, iam ibi fuit domus formata, quae accepit novitios et administravit parochias, sed canonia mater in posterum parum de hac fundatione curabat, et ideo iterum desiit. Anno 1944 aggressione aerea Wiltina satis est deleta, sed mox reconstructa. Pro tempore bene floret. b) asceterium D e parthenone parum scitur. Versus finem saec. XIII supprimitur. Wernerus abbas eum post annum 1300 vertit in hospitale, cuius aedes adhuc exstant ( L E N T Z E Studia Wilt. 2 2 0 ) A r c h i v a l i a : in loco: ca. 7000 dipi. 1138/1920; 2 Kopialbücher, s. XV et 1626/1818; Rechnungsbücher 1525/1762, Kastenamtsbücher 1814/1902; Urbare 1305/1800; Weistümer, Ordnungen und Statuten s. XVI/XIX; Zehentverzeichnisse 1651/1737; Inventare 1589/1620; Matrikeln und Messenverzeichnisse 1601/79; Tagebücher 1650/1860; Abttagebücher 1651/1850. - B. Mus. Ferdinandeum, Innsbruck: Annales Wiltinenses s. XVII, auct. A. TSCHAVELLER - HStA München 2 dipi. 1641 StA München: Klosterliteralien Steingaden Fasz. 692, 7: Korrespondenz zwischen Abt Augustin Bonenmayr von Steingaden, dem Ordensgeneral und dem Bischof von Brixen wegen der Exemption von Wilten. - BMun Nancy 991/11 289/99 B i b l i o g r a p h i a adeo est ingens atque exuberans, ut Septem paginae vix sufficerent. Remittimus lectorem ad articulum F. STEINEGGER: Das Stiftsarchiv, qui praebet bibliographiam integram usque ad an. 1953, praeter ea, quae historiam artis attinent. Ex qua bibliographia hic tantum praecipua adducimus, eamque complemus usque ad an. 1979. BITTNER I 1 4 1 , I I I 7 8 , 1 2 0 -

BÖHMER A c t . I m p . S e i . c f . i n d . -

BRACKMANN G P

I

150/51 - BRUNNER 681/715 - FIEDLER Austria Sacra III 423/29 - GERITS Despruets 121 - IDEM Prem. Univ. - GOOVAERTS I 37, 62, 65, 87, 95, 161, 246, 265, 294, 334, 354, 392, 393, 418, 431, 438, 447, 460, 614, II 26, 28, 51, 61, 102/04, 147, 161, 204, 206, 214, 255, 406, 408, 416, 420, III 27, 52, 147, 148, 155, 175, IV 44, 127, 254, 255, 320, 351, 353, 357 - H H S Ö II 488/90 - H U G O II 1095, prob. 686/90 - J W 7893 JOHN The canons - KDK S 316/17 - Lettr. com. Jean XXII 6424 - LThK X 927 - LIENHARDT Eph. Hag. 123, 283, Auct. 23, 59 - LINDNER MonSal 136/40 - M G H UrkHeinr. I cf. ind. - POTTHAST RPR 7664, 15196, 17909 - Reg. Boniface VIII 361, 846 - Reglmp V cf. ind. - RegRB cf. ind. - SIEBMACHER 105 - WAEFELGHEM 324, 381 - WEISTHANNER Trad. Schäftl. cf. ind - ZAK Ost. Klb. 49/51 - A. EMMERT, Monumenta Tyrolensia (Österreichischer Geschichtsfreund I 575 ff.) - N . GRASS, Die Innsbrucker Gelehrten34

akademie des 18. Jahrh. und das Stift Wilten (Tiroler Heimatblätter XXIII 1948, 13 ff.) - J . G R I T S C H , Der Kreuzgang des Stiftes W. (Österr. Zschr. f. Denkmalpflege 1948, H. 1/2) - IDEM, Fresken des Pacherkreises im Kapitelsaal des Stiftes W. (ibidem II 1948 177 ff.) - W. G R Ö B N E R / G S C H N I T Z E R , Seelgerätstiftungen beim Stift W. (Anal. Praem. XLII 1966, 86/116, 236/75) - A. H A I D A C H E R , Ein Gnadenstreit zwischen dem Stift W. und der Universität Innsbruck aus dem Beginn des 18. Jahrh. (ibidem XXXI 1955 100/135, 193/226) - IDEM, Studium und Wissenschaft im Stifte W. in Mittelalter und Neuzeit (Veröffentl. Mus. Ferdinandeum Innsbruck 1956, 7/99 und Anal. Praem. X X X W 1958, 350/61; XXXVI 1960 146/56, XLI 1965 158/65) - H. HAMMER, Das Präm. Stift W. (Tirol, 3. Folge 1931 pp. 3/15) - F. H U T E R , Tiroler Urkundenbuch I, Innsbruck 1937, cf. ind. - A. JÄGER, Geschichte der landständischen Verfassung Tirols I, Innsbruck 1881 394/400 - H. LENTZE, Studia Wiltinensia, Innsbruck 1964. Continet sequentia (inter alia): Geschichte des Stiftes Wilten 213/78. - Pitanz und Pfründe im mittelalterlichen W. 37/51 (etiam in: Beiträge zur Innsbrucker Kirchengeschichte 1954, 5 ff.) - Leibrentenverträge im mittelalterl. W. 51/64 (etiam in: Carinthia I, Mittlgn. d. Geschichtsver. f. Kärnten CXLVI, 1956, 538/48) - Herrenpfründen im mittelalterl. W. 64/73 (etiam in: Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft IV, 1956, 163/70) - Nikolaus v. Cues und die Reform des Stiftes W. 73/95 (etiam in M Ö I G 1951, 501/27) - Stadt u. Kirche im mittelalterlichen Innsbruck 95/1 49 (etiam in: Österr. Arch. f. Kirchenrecht IV 1953, 212/68) - Die Wiltener Mission in den USA 204/09 - IDEM, Die St. Jakobskirche im Lichte der Rechtsgeschichte (Veröffentl. aus dem Stadtarchiv Innsbruck XII 1957) - R. PALME, Die Abtwahl im Stift W. von der Gründung bis zur Beendigung des Exemptionsstreites (Anal. Praem. XLVI 1970, 52/60; 191231, 238/63; 1971: 54/66) - K. SCHADELBAUER, Veröffentl. aus d. Stadtarchiv Innsbruck Nr. 1, 2, 6, 7, 10, Innsbr. 1950 ff. - IDEM, Studien zur Gesch. des Stiftes W. Heft I: Das Calendarium Wernheri als Tirolische Chronik, Innsbr. 1932 - IDEM, Zur Mittelalterl. Geistesgesch. des Stiftes W. (Tiroler Heimatbl. 1934 83 ff.) - J . SEEMÜLLER, Die Wiltener Gründungssage (Zschr. des Ferdinandeums 1895, 1/142) - A. SPARBER, Das hundertjährige Jubiläum der Wiederherstellung der tirolischen Stifte (Tiroler Stimmen 1916, Nr. 75) - A. STARA, Wiltner Handschriften in der Innsbrucker Universitätsbibliothek (Anal. Praem. XVIII 1942, 144/45) - F. STEINEGGER, Das älteste Kopialbuch des Stiftes W. (Tiroler Heimat XXII 1958, 39/55) IDEM, Die Erbhofkaplanwürde der Äbte von W. (Festschrift N. Graß I, Innsbruck 1974, 634/64) - IDEM, Ein Kalenderfragment der Stiftsbibliothek W. (Der Schiern 1954, 408/11) - IDEM, Die mittelalterlichen Siegel des Stiftes W. (Adler, Zschr. f. Genealogie u. Heraldik 1954, 149/53) - IDEM, Probleme der Urbarforschung und das Urbar des Stiftes W. von 1305 als siedlungs- und wirtschaftsgeschichtliche Quelle (Bericht über den 5. österr. Historikertag in Innsbruck, Wien 1960, 92/97) - IDEM, Die gefälschten Urkunden des Bischofs Reginbert v. Brixen für das Kloster W. (Veröffentl. aus d. Stadtarchiv Innsbr. Nr. 10, 1956) - IDEM, Das Stiftsarchiv W. seine Bestände und deren Auswertung (Tiroler Heimat 1953, 75/95) - O. S T O L Z , Politisch-historische Landesbeschreibung von Tirol, I Nordtirol, Wien 1923, 319 ff., 824 ff.) - H. S Z A N T O , Die Hausordnung des Abtes Gregor von Stremer aus d. Jahre 1699 (Anal. Praem. X X X 1954, 178/218) - IDEM, Reformversuche im Stifte W. nach dem Konzil v. Trient (ibid. 1959, 56/78, 227/64) - N. W I C K H O F F , Beschreibendes Verzeichnis der illuminierten Handschriften in Österreich (Leipzig 1905/29) I 271/73 - Wilten, Nordtirols älteste Kulturstätte (Tiroler Heimatblätter Bd. II, Innsbr. 1926) -

35

Marquard 1138/42 Heinrich 1142-86 Dietrich 1186-90 Gunther 1201 Siegfried post 1201-07

S e r i e s pr e s u l u m (Lentze) 1. ] r a e p o s i t i Heinrich Milunar 1220/25 Konrad 1230 Ulrich inter 1245 et 49 Ludwig 1249-57 2.

Gottschalk 1260-66 Witmar 1266-88 Konrad Amraser 1294/99 Wernher 1300-32 Konrad Partenkircher 1332-37 Johann 1337-38 Konrad Speiser 1338-68 Johann 1368-71 Friedrich Penser 1372-82 Jakob 1382-97 Heinrich 1397-1401 Jodocus Kurz 1401-13 Heinrich Putsch 1413-28 res. Johann Beikel 1428-52 Erhard 1452-58 Ingenuin Mösl 1458-64 Johann Lösch 1464-69 Oswald Trenker 1469-70 Alexius Stoll 1470-92 Jakob Schmölzer 1492-98 Leonhard Klingler 1498-1531 Georg Tremer 1531-36 Johann Brunner 1536-76 Ulrich Kriendl 1576-85 Johann Sauerwein 1585-94

iates Christoph Larcher 1594-1601 Markus Kniepasser 1601-05 Simon Kammerlander 1605-21 Andreas Mayr 1621-50 Dominikus Lohr 1651-87 Johann Mayr 1687-93 Gregor v. Stremer 1693-1719 Martin v. Stickler 1719-47 Norbertus Bußjäger 1747/65 Joseph von Lizzi 1765/78 Norbert v. Spergs 1778/82 Hieronymus v. Egloff, prior 1782/84 Marcus Egle 1784/1820 Aloisius Röggl 1820/51 Johannes Freninger 1851/76 Franz Sales Blaas 1877/88 Laurentius Müller 1888/1906 Adrianus Zacher 1907/22 Henricus Schuler 1922/49 Hieronymus Triendl, coadjutor 1948 abbas 1949/56, res. Aloisius Stöger 1957—

W I N D B E R G Assumptio B.M.V, SS. Sabinus et Serena Winne-, Wind-, Winde-, Winithberg, -perg, -berge, -Perga, -berga, -bürg. Bindwerg, Wintenburg, Ecclesia Ventomontana. 36

Amoene situm est in monte prope Bogen, Bavaria Inferior, Dioec. Regensburg. Circ. Bavariae usque ad an. 1803, 1924-37 Circ. Brabantiae, dein immediate subiectum abbati Generali, ab an. 1970 Circ. Germaniae. a) Monasterium virorum Narratio fundationis tradita in fontibus saec. XII (Primordia Windbergensia, M G H : Winith eremita saec. X , et fundatio canoniae an. 1125) fabulae sunt et adinventiones. Revera res ita se habuit - et quidem sat intricate: Parvus coetus sacerdotum saecularium, duce Rudberto praeposito ut sic dicta „capella" in castro Alberti comitis (postea de „Bogen" nuncupati) degentium, aspiravit vitam communem in forma canonica, juxta ecclesiam corniti propriam, quae probabiliter iam fuerat parochialis. Ex passu quodam in vita Sti. Ottonis episcopi Bambergensis: „et tibi Windbergensem (seil, ecclesiam) donavit possessionem, qui adunavit ibi cleri congregationem" possumus concludere influxum illius in ortum monasterii. Sed Albertus, cuius familia paulo ante in vicinitate fundaverat insignem abbatiam OSB, noluit consentire, donee alii amici potentes et magni ponderis, ut Gerhohus de Rottenbuch, C h u n o episcopus Ratisbonensis (quondam abbas in Siegburg OSB) et forte annis 1126/33 etiam ipse Stus. Norbertus animum eius verterint in favorem. Decisionem vero effecit Wladislaus dux Bohemiae qui bona fundatitia egregie auxit. Communitas certe iam ante annum 1140 fuit stabilita, et quidam sub norma Praemonstratensi, quo anno se canonicum postulava ex Schäftlarn in praepositum. Anno 1142, in adventu dicti Wladislai, Albertus comes cessavit Castrum suum Windberg ordini, et se transtulit in Bogen. Tunc Gebhardus praepositus postulatus est ex Bedburg. Iam anno 1146 datur confirmatio pontificia, et canonia prima omnium domuum ordinis in Germania, facta est abbatia. U t omnes domus, quae huismodi fuerant exortae ex semetispis, habebatur ut „filia Praemonstrati". Ab anno 1147 monasterium duplex, de quo vide infra. Ecclesia adhuc existens consecrata est anno 1167. Sub abbate Gebhardo monasterium valde effloruit, praesertim ut centrum scientiae et litterarum. Habuit varias curias: Ainbrach, Sossau (cum sanetuario mariano egregio), Albrechtsried et Fierlbach-Münchshöfen. Parochias vero incorporatas: Viechtach 1390, quod ab an. 1427 serviebatur a canonicis et an. 1616 commutata est pro Hunderdorf monasterio vicino (abhinc, una cum filiali sua Neukirchen excurrendo provisum). Cui accedunt in decursu saec. XIII Englmar, Albrechtsried, Sossau - ubi resederunt canonici - et parvum Albertskirchen. Anno 1414 obtinuit jus pontificalium. Anno 1504 in bello bona eius adeo sunt devastata, ut maiorem partem coacta sit alienare. Saeculo X V I disciplina fuit collapsa, donee abbas Andreas Vögele ( t 1632) impetraverit reformationem efficacem. Tunc aliquas parochias sae-

37

ciliares assumpsit ad tempus, ex quibus duas vicinas, Degernbach et Perasdorf, retinuit usque in finem. An. 1718-25 incipitur constructio novi monasterii, sed non perficitur. Sub abbate Bernardo Strelin ( t 1777) bene floruit. Status personalis: 1504: 29, 1652: 15, 1730: 32, 1765: 43, 1803: 31, 1949: 15, 1982: 13 religiosi. An. 1803 suppressa est canonia. Ecclesia facta est parochialis, praelatura vero domus parochi. Conventus an. 1835 versus est in praxatorium. Qui an. 1923 cum in eo esset, ut corrueret, abbatia Bernensis aedes et bonum exiguum redemit, anno sequenti antiqua canonia restaurata est canonice. Bellum et gubernium hitlericum prosperitatem inhibuerunt valde. Anno 1948 restaurata est ex Windberga canonia Rothensis in Suevia, item annis 1983/84 Roggenburg. Anno 1963 recuperavit parochiam loci. Aedes interea sunt splendide renovatae, sicut et ecclesia annis 1965/70. Canoniae adnexa sunt „Jugendhaus"et „Bildungszentrum". b) Asceterium. St. Blasius Windberga orta est ex communitate virorum, nec ab initio fuit monasterium duplex, ut alias de more. Asceterium adnexum fundatum fuit ab Hadwige comitissa de Bogen post obitum mariti eius Alberti anno 1147, propriis donis ab initio dotatum. Primae sorores probabiliter venerunt ex quolibet monasterio duplice circariae. Ecclesia propria pro eo juxta ecclesiam abbatialem sub titulo Sti. Blasii est constructa, quae mox insimul serviebat ut parochialis. Tarnen vix videntur fuisse „sorores cantantes", sed potius conversae tantum, quae tamquam „sorores nostrae" occurrunt in necrologio usque in finem saeculi XVI. Saeculo sequenti non iam extiterunt, sed saec. XVIII revixerunt tamquam tertiariae, quae vocabantur „Betschwestern". Extant residua asceterii mediaevalis. Ecclesia Sti. Blasii mansit exclusive parochialis, anno 1804 profanata et 1849/53 destructa est. M a n u s c r i p t s e t A r c h i v a l i a : StB München elm 22201/22422: Annales W.-enses 1 1 9 1 - 1 2 4 1 (edd. M G H SS XIII 752 ff.), desgl. 1 1 9 6 - 1 4 0 7 , (elm 1031 edd. M G H SS XVII 559/66); Relatio de origine monasterii S. XII (elm 22201, 22248, edd. MB X I V 9/18, u. J A F F E 519/24); Nekrolog 1 2 - 1 6 . Jahrh.: elm 1031 edd. M G H Necr III 383/405) et 1495 (elm 1030); Chronik von 1653: elm 1514; Chronik 18. Jahrh.: egm 2963; Bibliothekskatalog: clm 1930; Visitation 1598: clm 25223 - Univ. Bibl. München: Chronica Resselii 1661: M S 288 - Diözesanarch. Regensburg: Wassenberg IV 386/95 - HStA München 1064 Urkunden 1146-ca. 1800, 36 Lit. s. X I V - 1 8 0 3 : Nr. 1/18 Sai-, Zins-, Stift- u. Giltbücher 14. Jahrh. bis 1803; Nr. 1 9 - 2 4 : Rechnungswesen 1 4 3 0 - 1 5 6 0 ; Nr. 2 5 / 1 - 3 1 : Jurisdiktion, Streitsachen 16.-18. Jahrh.; Nr. 32: Archivrepertorium 1630; Nr. 33, 35: Archiv und Bibliothek 1803; - G R P cf. ind. - Generalregistratur 759/2 (1634) - Stifftbuech 1541 von Abt Talmair - StA Landshut: KL Rep 44, Fasz. 180/87: Verhältnis zum Landesherrn, Jurisdiktion, auswärtige Besitzungen, Abtwahlen, Visitation und Abdankung des Abtes Joachim 1799, Kandidatenauf38

nähme, Kapitalien, Bau-, Forst- und Kriegssachen, Geistliche Angelegenheiten, Grundherrschaftl. Verwaltung, Aufhebung 17.-19. Jahrh. - Desgl. Bayr. Akten (s. Repertorium 5, 28a, b, c; 61, 79, 92, 93, 97b, c, d, e; 105a, 149, 159, 160, 164, 165) Rechnungswesen, Streitsachen, Untertanen, Pfarreien, Bausachen, Pfarreien, Protokolle, Forstwesen 16.-19. Jahrh. Säkularisation. Hervorzuheben sind: Salbuch 1469 (Fasz. 4 100a. Die Urschrift von 1302 ist leider im Krieg verloren gegangen) 19 Gilt und Stiftbücher 1399-1770 (ebd. 99/100, F 5, 102/118); Ausgabenbuch 1490/98 (F4, 101); Priorat-Haushaltrechnungen 1713/20, 1780 (ebd. 7, 119); Steuerregister 1640-99 (ebd. 6.121); Haupt und Abteirechnung 1675 (F 460, 16045); Hofanlagsbuch 1777 (F6, 122); Briefprotokolle des Klostergerichts 1632-1760 (F 1/10, 87. Die von 1760-1803 sind verbrannt) Salbuch von Sossau 1730 (Rep. CXVIII 49); Inventurbücher 1753-1802 (F 11). - Diöz. Archiv Regensburg: Verzaichnus der Regenspurgischen Visitation 1559 I 450, 485, 559/60. - Prälatenwahlen 1542-1800, Gerichtsprotokolle 1633-71, 4 Fasz. Inkorp. Pfarreien und Approbationen 1587-1802, Geldsachen 1633-66; Lizenzen 1685-1840; - Erzbischöfl. Archiv u. Domkapitelbibliothek Prag: Akten Albrechtsried betr. - Pfarrarchiv Windberg: 14 Fasz. Akten und Urkunden 1402-1810 - Bibl. Publ. de Nancy: Fonds Hugo 992 XVIIIff. 383/444, 587/603, 607/50 L i t t e r a t u r a : (succincta. Fusam et completam invenies apud BACKMUND, Kloster Windberg 218-26). - A R E T I N IV 24/52 - BACKMUND Chorh 209/14 - I D E M , MGSchr 3/8 - IDEM, EpGeschBZ - Bavaria I 1114 - BRACKMANN GP I 324/27 - IDEM Vorarbeiten 60, 65, 83, 224 - BRUSCHIUS NESSEL Suppl. lOff. - CCLBM I 1, 225, II 4, 28/49 E R T L 241 - GAMS Regensb. 212/14 - GERCKEN II 77/80 - G E R I T S Prem. - GLASSCHRÖDER I I 8 0 / 8 1 - GOOVAERTS I 2 0 , 7 1 , 7 3 , 1 3 9 , 1 9 0 , 2 7 0 , 2 7 4 , 2 9 7 , 3 4 0 , 3 4 7 , 3 9 1 , I I 6 1 , 2 1 4 , 2 6 3 , 4 0 8 , 4 3 1 , I V 3 3 , 1 9 4 , 2 8 6 , 4 3 1 - GOTTLIEB 8 2 , 3 9 0 - H A L M / L I L L 1, 7 , 6 5

-

Ndb 253/67 - H A U C K IV 974 - H H D VII 778 - H U G O I 32, II 1163, prob. 724/27 - H U N D G E W O L D III Rat 338/42, Mon 4 8 8 / 9 4 - J L 12811, 14876, 1 5 3 1 6 - J W 8971, 15464, 15567 - J A N N E R II 79/81 - JbDGFriedr I 783, Konrad III 290 - J O H N Canons - KARLINGER I 22, 46, 48, 209 - KDB IV Bogen 440/517 - KFRecl 858/60 Kunstf. Schnell Nr. 473 (1940, 1963, 1978) - LAIRUELZ 412/13 - L E H M A N N / B R O C K HAUS 1533/39 - LEIDINGER Fundationes 697/711 - LIENHARDT Eph. Hag. 34, 90, 334, 336 - LiSal 464/67 - LThK X 933 - PEZ VI 399, 417, 441/66, 476 - P E T Z E T 31 PFLUGK H A R T T U N G II 436, III 81 - P O T T H A S T RPR 4705, 6168, 10726, 11819, 11820, 13218 - RAMACKERS 134/35, 142/43 - RegBoica cf. Regb. - ReglmpVIII 356, 968, XI 5864 - RegsbUrkb I cf. ind, II Nr. 848, 915, S. 475, 479 - RepGerm II 59, 935, 1020, 1429, III 39, 374, 401; IV 3798 - R I E D Nr. 230, 282, 442, 709, 755 - SANTIFALLER I 1, 125, 224, 248, II 1, 29, 42, 54, 145, 175, 182, 397 - SCHEGLMANN III 2, 429/53 S P E C H T cf. ind. - S T A M M L E R / L A N G O S C H I 24 (Alber) - STUMPF BRENTANO II 3794, 3883, 4163, III 154 - Sulzb. Kai. 1855 - TREMEL 101/02 - VALVEKENS Vis. Can. 32, 40 - VIERLING 268/71 - WAEFELGHEM 325/26 - W E N I N G IV 89 - ZIMMERMANN ChurbGKal IV 314 - ZIMMERMANN Kloher. 180/81 - A I C H I N G E R Kloster Metten und seine Umgebungen, Landshut 1859, 270/92 - Ego scripsi permultos articulos. Sed omnis materia in ipsis exarata melius et fusius congesta est in libro N. BACKMUND, Kloster Windberg. Studien zu seiner Geschichte, Windberg 1977 - Alia praecipua: IDEM, Aus dem Windberger Pitanzenbuch (Anal. Praem. LIV 1978, S. 82/84) - IDEM, Brief eines Windberger Chorherrn an die Regierung zwei Monate vor der Aufhebung (Anal. Praem. XII 1936, 173/78) - IDEM, Briefe von Layruelz und Longpre an Abt HARTIG

39

Andreas Vögele anläßlich eines Exemptionsstreites mit dem Regensburger Bischof (ibid. IX 1933, 33/37) - IDEM, Das Protokoll der Wahl des Abtes Augustin Schmidbauer von W. 1717 (ibid. IX 1933, 320/22) - IDEM, Die Akten des bayrischen Provinzialkapitels von 1629 (ibid. IX 1933, 305/320) - IDEM, Die Kirchenschätze des Klosters W. Ende des 16. Jahrh. (ibid. X 1934, 112/14) - IDEM, Die Totenrotelversendung beim Kloster W. kurz vor der Säkularisation (Zschr. f. Bayr. Landesgesch. 1934, S. 481/87) - IDEM, Ein Sakristeiinventar von 1662 aus dem Kloster Windberg (Ostbayr. Grenzmarken 1980, 25/38) - IDEM, Jurisdiktionsstreitigkeiten des Klosters W. mit dem Ordinariat Regensburg 1754/69 (Festschrift zum 60. Geburtstag von Prof. H. Lentze, Innsbruck 1969, 15/19) - IDEM, Besitz und Einkünfte des Klosters W. 1803 (Jb. d. Histor. Ver. für Niederbayern 1980, 9/15) - IDEM, Visitationen in Windberg 1593 und 1598 (Anal. Praem. XLVIII 1972, 130/34) - IDEM, Zwei Urkunden zu einer Windberger Abtwahl 1435 (Anal. Praem. XIII 1937 133/39) - B Ö H M E R , Fontes Rerum Germanicarum, Berlin 1943, 524/25 - B . BRAUNMÜLLER, Beiträge z. Gesch. des östlichen Donaugaues u. d. Grafen v. Bogen (Progr. des Gymn. Metten 1872/73 - IDEM, Die lobsamen Grafen von Bogen (ibid. 1873/74 und VN XVIII 1874, 113ff.) - IDEM, Monumenta Windbergensia (VN XXIII 1879, 137/79) - IDEM, Sossau, seine Kirche und seine Wallfahrt, Straubing 1877 - T. G E R I T S , Actes de confraternité de l'Ordre de Prémontré de l'Abbaye de W. et des Bénédictins d'Oberalteich (Anal. Praem. XLI 1965, 320/24) - E. G. G R A F F , Deutsche Interlinearversion der Psalmen aus einer Windberger Handschrift zu München, Quedlinburg 1839 - E. H U B R I C H , Windberger Gebete aus dem 12. Jahrh. (Bayerwald 1933, Nr. 11/12 S. 153/57) - F. W. KAUTZENBACH, Der Prädikant Thomas Rorer (Zschr. f. Bayr. Kirchengesch. X X V 1956, S. 152/65) - J . KORNMÜLLER, Daten über das alte Präm. Kl. W. (VN V 1856, S. 192/262) - H. LEWARK, Zur deutschen Interlinearversion der Psalmen aus dem Kloster W., Diss. Marburg 1914 - M. M A N I T I U S , Drei ungedruckte Bibliothekskataloge (Neues Archiv XXXII 1906, S. 243/51) - O. MANNL, Die Prämonstratenser der Prager Erzdiözese nach den Bestätigungsbüchern 1354-1436, SA aus dem Jahresbericht des Gymnasiums in Pilsen 1903, S. 27/28 cf. ind. - M. PIENDL, Die Grafen von Bogen (JBer HV Straubing LXXVII 1952, S. 25/82; LXXVIII 1953 S. 9/88; LXXIX 1954 S. 25/79) - R . R O M M E N S , Gebhard, Propst und erster Abt von W. f 1191. Skizzen zur Frühgeschichte einer Präm. Abtei (Festschrift N. Backmund, S. 169-197) - J. A. S C H M E L L E R , Die althochdeutschen Sprachdenkmäler Windbergs (Haupts Zeitschrift f. Deutsches Altertum VIII 1851, S . 120- 45) - A. S T U R M , Windberger Schrifttum von der Gründung des Klosters bis zum Ausgang des Mittelalters (Ostbayr. Grenzmarken XIII 1926, S. 105/11 und 142/54) -

Series abbatum Rudbertus praepositus - 1 1 4 0 Eberhardus, item 1140/41 postea praep. in Schäftlarn Gebhardus item 1 1 4 2 , abbas 1146-91 Konrad 1 1 9 1 - 1 2 0 3 Petrus 1 2 0 3 - 0 4 40

Ulrich 1 2 0 4 - 1 0 Volmar 1 2 1 0 - 1 6 Johannes 1 2 1 6 - 2 1 Konrad 1 2 2 1 - 2 9 Johannes 1 2 2 9 - 4 2 Heinrich 1 2 4 2 - 7 3 res. f 1276 Albero 1 2 7 3 - 7 7 res.

Ulrich 1277-81 res. f 1309 K o n r a d 1281-94 Heinrich v. N e t z s t u h l 1295-1305 res. t 1306 Dietrich 1305-23 W e r n h e r 1323-27 Friedrich 1328-35 Gottschalk 1335-45 Friedrich Burgstetter 1346-57 T h o m a s 1357-61 res. f 1369 K o n r a d 1361-69 J o h a n n e s H e t z i n g e r 1370-85 Ulrich H o f m a n n 1385-93 res. f 1394 Berthold 1393-1400 N i k o l a u s L o h a m e r 1400-30, res. f 1436 J o h a n n e s Perchinger 1430-35 Albert v. Perching 1435-61 J a k o b Poyssl 1462-67, res. f H 6 8 Ulrich H u m m e l 1467-96 res. f l 4 9 8

Paulus Fischer 1496-1511 Siegmund Regenmüller 1511-19 W o l f g a n g Carnifex 1519-23 Kaspar Schwab 1523-26 G r e g o r Haidpichler 1526-41 J o h a n n Talmair 1541-70 res. C h r i s t o p h e r u s Curtius 1570-96 res. t 1598 Andreas Vögele 1596-1631 Sabinus Aygenmann 1631-34 Michael Fuchs 1634-81 C h r i s t o p h o r u s Hallwachs 1681-91 Franciscus K n o d t 1691-1717 Augustin Schmidbauer 1717-32 res. t 1734 N o r b e r t u s Schranck 1732-35 Bernhard Strelin 1735-77 Joachim E g g m a n n 1777-99 res. f 1824 Ignatius Preu 1 7 9 9 - 1 8 0 3 , 1 1840

P r i o r de r e g i m i n e Michael van der H a g e n 1924-49 res. t 1970 Administratores Milo O n d e r s t e y n Abbas Bernensis Callixtus van Veghel 1958-71 f 1974 1949-58 P r i o r e s de r e g i m i n e W o l f g a n g Vos 1971-76

Thomas Handgrätinger 1976-

CIRCARIA

SUEVIAE

„Almam Circariam Sueviae" - sic nuncupaverunt fratres u n i o n e m suam saeculo X V I I , et jure merito. H a e c circaria Semper fuit una ex florentissimis totius ordinis, una ex fortissimis columnis eius. Praeclaras habuit abbatias, grandes q u o a d possessiones et aedificia, a numerosis communitatibus Semper habitatas. Generatim bona f l o r u e r u n t disciplina, zelo p r o ordine flagrantes Semper excellebant studiis et cultu scientiarum, et i m m o maior pars 41

earum fuit immediata et imperialis. Hoc vero dici potest tantum de Suevia proprie dieta. Non maius contrarium imaginari potest quam inter opulentissimas abbatias Sueviae et pauperculas canonias, in asperis montibus Helvetiae sitas, quorum aedificia erant exigua et parum spectabilia, et quae paucos tantum alere potuerunt religiosos. Extenditur haec circaria super integras dioceses Constantiensem et Curiensem, Augustanam eis Licum, et ad tempus saltem Argentinensem. Politice hoc territorium hodie pertinet ad Württemberg, Bavariam, Baden, & Helvetiam. Olim vero in Suevia proprie dieta evolutio fuit sic, ut omnes fere nobiles, civitates et monasteria postremo habuerint independentiam plenam, immo gaudebant jure gladii, et ideo hae regiones divisae erant in innumera parva territoria. Ordo noster habuit in hac circaria sequentes abbatias sic dictas „imperiales": Schussenried, Roth, Roggenburg, Weißenau, Ursberg, Obermarchtal. Reformatio saeculi XVI. quatuor tantum coenobia plane diremit: Rüthi, St. Jakob, Adelberg et Lauffen. Canoniae in Grisonia sita, a saeculo XVI languerunt nec potuerunt pristinum suum statum recuperare. Fines circariae non semper fuerunt eaedem. Abbatia Omnium Sanctorum primo quidem pertinuit ad Suevicam, sed a saeculo XIV usque ad XVI Vadegotianae fuit adnumerata, dein revertit ad Suevicam. Abbatia Steingadensis iam prius (saeculo XIII) mutaverat Suevicam cum Bavarica. Mox ambae circariae fuerunt coniunctae usque ad initium saeculi XVII. Eodem tempore, post interitum Circariae Burgundiae, Bellelay et Corneux adnumeratae sunt Suevicae anno 1657. Anno 1672 Corneolum, ut nimis distans, dimittitur, dum Bellelagia una cum filia sua Porta Coeli (iam antiquitus Suevicae addicta) circariae nostrae manserit fidelis usque in finem. Praepositura Hagenau initio quidem videtur pertinuisse ad Suevicam, postea vero per saecula ad Vadegotianam, et Suevicae eo tantum tempore nomen dedit, quo fuit abbatiae Allerheiligen unita, propterea non hic, sed apud Vadegotianam eam inserimus. Initio omnes canoniae fuerunt praepositurae, sed saeculo XV iam omnes praeter Stum. Jacobum in abbatias erant evectae, immo minuscula ac pauper Porta Coeli. Omnes abbates gaudebant pontificalibus. Usque ad annum 1178 omnia monasteria fuerunt fundata tamquam vere duplicia, ita adhuc Adelberg hoc ipso anno, non iam vero Schussenried anno 1183. Dislocatio monialium saeculis XIII et XIV paulatim est peracta, sed non ubique, in Ursberg satis sero; in Adelberg nonnisi anno 1476, tempore quo in ceteris domibus moniales iam erant extinetae. Parthenones generatim habuerunt bona propria. Usque ad annum 1652 omnes religiosi nominati sunt „Fratres", sicuti antiqua statuta praescribunt. Hoc anno vero decrevit capitulum provinciale Priorem et Suppriorem, anno 1684 vero omnes sacerdotes esse alloquendos 42

ut „Patres", quod decretum etiam in Circaria Bavariae in praxim est deductum. 1 Saeculo X V I I circaria haec tendebat ad separationem a Praemonstrato et ad introductionem integri ritus romani, quod vero abbas generalis impedivit anno 1654 et exinde postulavit, omnia decreta capitulorum Sueviae suo beneplacito esse proponenda. Haec circaria rigori ordinis - praesertim officio nocturno cum cantu et strictae paupertati - mansit fidelis usque in finem. Cum anno 1802/03 per saecularisationem tota circaria esset suppressa, spiritus religiosorum erat optimus. Fuerunt abbates qui saecularisationi vi armata restiterunt, ac religiosi qui pensionem recusantes in monasteria austriaca refugerunt. Archiva et documenta, si non iam saeculis anteactis perierant, bene conservata sunt in Archivis status Monachii, Stuttgart, Karlsruhe, Chur et alibi. In Suevia ipsa fere omnia aedificia antiquarum abbatiarum cum suis ecclesiis in bono statu subsistunt. Q u i a abbates simul exercebant potestatem civilem, ilia sunt splendida ac magnifica nimis, pulcherrima exempla architecturae saeculorum X V I I et XVIII. De medio aevo non multa supersunt. Nuper ordo noster revertit in praeclaram canoniam Roggenburgensem.

A D E L B E R G B.M.V et Sti. U l r i c h Möns Aquilae, -Aquilii. Vocabatur etiam Madelberg, Magdebercensis, propter quod - immo ab ipso H u g o - confusum est cum Magdeburg. Inter Schorndorf et Göppingen, Württemberg. In ipso limite dioecesium Constantiensis et Augustanae, sed primae definitive addicta. Volknandus de Staufen, cognatus Friderici Aenobarbae Imperatoris, hic fundavit circa annum 1171 monasterium Cisterciense, cuius monachi venerum probabiliter ex abbatia Schöntal. Q u i vero paulo post, propter varias inconvenientias, locum hunc aridum et inaquosum iterum dereliquerunt. Volknandus dein - ante finem anni 1174 - adiit abbatem Rothensem O. Praem. ut fundationem perficeret, sed et ille religiosos suos mox retraxit, quia conditionibus quas exegit Volknandus, noluit consentire. Nimia enim jura advocatiae ille sibi voluerat reservare. Tertia vice dein adiit abbatem Roggenburgensem, qui anno demum 1178 turbam religiosorum utriusque sexus misit, 1

la

Q u a e designatio „Pater", exiens a Societate Jesu, exinde facta est communis pro omnibus sacerdotibus regularibus in tota Germania. Primitus patronus fuit Ulricus II episcopus Constantiensis ("f ca. 1140), postea vero Ulricus eps. Augustanus, magis notus (v. ZIEGLER, Die Gründer Adelbergs 83). 43

fundationemque versus annum 1181 perfecit. Ab initio monasterium, quod mox translatum est in locum meliorem, favore maximo gavisum est familiae de Hohenstaufen, cuius arx originalis fuit vicina, et qui advocatiam exercuit usque ad exstinctionem suam. Cui secuta est ab anno 1291 domus Württemberg. Anno 1188 constructum est asceterium adiacens. Hic parthenon ultimi monasterii duplicis in Germania anno demum 1476 translatus est in Lauffen. Anno 1202 consecratur ecclesia, anno 1361 vero combusta est canonia, quae an. 1442 fit abbatia, et quidem paulo post infulata. Possedit parochias Süßen (1267), Dürnau (1340), Uhingen (1302/33) cum filiali Betzgenried, Steinenberg 1234, Roßwälden, Zell 1304, Offingen 1313, quae omnes ab anno 1346 generatim serviri solebant a canonicis; dein Heiningen (an. 1393 commutatum pro Kirchhausen), Weilheim a. d. Teck 1411, Schmiden, Oberwälden cum filiali Börtlingen (1284, administratae ab an. 1437); Hohenstaufen, Unterensingen et Hochdorf (omnes an. 1454 incorporatae). Abbas Leonardus Dürr annis 1490 et 1500 tamquam unus ex primis in Ordine fecit imprimi Argentorati breviaria illius. Anno 1525 canonia a rusticis combusta est, et anno 1535 suppressa. Hoc tempore vixit canonicus eius Wilhelmus Ulin, professor Ingolstadii, unus ex primis hebraistis tempore humanismi. Anno 1548 restitutum est monasterium, in quo vixit abbas sine conventu. Anno 1556 denuo est suppressum. Anno 1629 restitutum et abbatiae Rothensi traditum, anno 1648 definitive suppressum est. Ultimus abbas Georgius Schönhainz in vanum conatus est, communitatem suam restaurare in Speinshart anno 1654. Adelberg fuit abhinc schola sub „abbatibus" lutheranis absque conventu, usque ad annum 1807. Annis 1768 et 1813 maior pars aedium, in quantum adhuc steterant, destructa est. Supersunt capella Sti. Udalrici speciosa, epitaphia pulcherrima, et domus abbatis saec. XVIII. De asceterio vide infra sub Lauffen. A r c h i v a l i u m maior pars periit. StA Stuttgart A 469: 56 fase, acta s. XVI/XVIII, 108 manualia S. X V / X I X . D u o copialia s. X I I / X V I combusta sunt an. 1944 (regesta apud MÜLLER) - Württ. Landesbibl. Stuttgart: Hist. fol. 71, 2; 86, 162, 192, 308, 319, 1; 550, 582, 658, 999. Necrologium Hist. oct. 16b (ed. M G H Necr. I 143/44); O. GABELKOVER, Misceli. Historica II, Cod. Hist. 8, Nr. 166, ff. 334/40) - HStA München: 5 dipi. 1531/1781 - StB München: clm 15330 - BMun Nancy: MS 992/1, 14/62 B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 5 0 / 5 4 - BAUSA 3 9 5 - BRACKMANN G P II,

1, 212 - D H G E I 524 - Form. Pr. Nr. 283 - GOOVAERTS I 220, 222, 241, 512, II 108, 1 5 6 , 2 6 1 , 3 7 5 , III 4 3 , 1 9 5 - HEYD II 4 6 , III 2 2 - H H D V I 4 - H U G O I 1 2 2 , p r o b .

81/83

- JbDG Phil. v. Schw. cf. ind. - JOHN Canons Prem. 359 - JL 144415 - Lettr. com. Jean XXII 40050, 40058 - Lettr. com. Urbain V 1202 - LThK I 95 - PETRUS 1/17 RAMACKERS Urk. Nancy 130 - REC I / I V cf. ind. - Reglmp V, VI 1, VI 2, V i l i cf. ind. - R e i c h s r e g . Karls V 6588 - R e p G e r m I 189, II 38, 61, 2 6 0 , 9 2 5 , I V 3 - SATTLER II 248/53 -

SCHWAIGER 2 0 5 -

SIEBMACHER 3 1 -

SPECHT c f . i n d . -

STUMPF BRENTANO I I

4 3 2 3 - TAIEE P r é m o n t r é X X 1 2 4 , 2 3 8 - TÜCHLE c f . i n d . ind. - U r k . v. A k t e n c f . i n d . -

44

VALVEKENS V i s . C a n . 1 4 1 , 5 1 - WAEFELGHEM 1, 3 7 2 - WELLER W t t b g U r k b 2 8 3 -

WUB

II 216/17, 236 - ZAK PAM - Das Kloster Adelberg (Blätter des Welzheimer Waldvereins XXII 1962, 365/67) - Adelberg, eine Bilddokumentation zum Anlaß der 800 Jahrfeier 1178-1978, Adelb. 1978 - N. BACKMUND, ein Norbertusgedicht aus A. (Anal. Praem. XLIII 1967, 316/17) - BAYRHAMER (V. Roggenburg) 60, 86 - Beschreibung des Oberamts Schorndorf, Stuttgart 1851, 153/63 - C. BESOLD, Documenta rediviva monasteriorum praecipuorum in ducatu Wirtembergico sitorum, Tübingen 1636, I 1/120, II 1/67 - F. CLESS, Versuch einer kirchlich politischen Lands- und Culturges c h i c h t e v o n W ü r t t e m b e r g , T ü b i n g e n 1 8 0 6 / 0 9 , II 1, 1 9 1 / 9 3 , I I 2 , 1 1 1 / 2 2 - M . C R U -

sius, Annales Suevici, Frankfun 1596, deutsch von Moser 1738 I 599/600, 646/47 A. DIEHL, Urkundenbuch von Eßlingen 2 voll., Stuttgart 1899/1905, cf. indd. IDEM, Die Gründungsgeschichte des Präm. Klosters A. (ZWLG VI 1942, 474/76) - J. FISCHER, Z u r A r c h i v g e s c h i c h t e d e s K l o s t e r s A . ( i b i d . X X I 1 9 7 2 , 2 1 0 / 3 1 ) - H . GUNTER,

Das Restitutionsedikt von 1631, Stuttgart 1901 - W. HADERTHAUER, Klöster im Mittelalter am Beispiel Adelbergs (Geschichte regional, Quellen und Texte aus dem Kreis Göppingen Heft 1, Gesch. u. Altertumsver. Göppingen 1980, pp. 49/55) - H. HUMMEL, Eine Adelberger Chorordnung, zugleich ein Beitrag zur Bibliotheksgeschichte des Klosters, (in: W . ZIEGLER, Adelberger Forschungen Bd. 1, Göppingen 1979/80) IDEM, Ein Brevierdruck für die Abtei A. vom Jahr 1490 (Anal. Praem. LVI 1980, 205/28) - IDEM, Wandmalereien im Kreis Göppingen (Veröffentl. des Kreisarchivs Göppingen VI) Weißenhorn 1978 cf. ind. p. 130 - W. IRTENKAUF, Adelbergs kirchliche Feste im Mittelalter (Stauferland 1958 Nr. 2, et Alt-Württemberg 1965 Nr. 1) - K. H. JEUTTER, Die Grundherrschaft des Klosters A. (in: ZIEGLER, Adelberger Forschungen ut supra) - K. KIRSCHMER, Neue Forschungen über das Kloster A. (Stauferland, Heimatbeilage zur Göppinger Zeitung, Nr. 5 Okt. 1957) - IDEM, Chronik von A., Hundsholz und Nassach, Göppingen 1964 - H. KISSLING, Leonhard Dürr, der letzte Abt von A. (ibidem 1958, Nr. 4 u. 5) - E. KOHLER, Das Frauenkloster A. (ibidem 1956 Nr. 6) IDEM, Das Kloster A. (in: J. ILLIG, Geschichte von Göppingen II., G. 1924) - H. KUEN, Collectio (v. Roggenburg) I cap. 6, 25 ff. - O. LINCK, Mönchtum und Klosterbauten Württembergs im Mittelalter 2a ed. Stuttgart 1953 - K. O. MÜLLER, Urkundenregesten des Klosters A. 1178-1536 (Veröff. der Württemberg. Archiwerwaltung Heft 4, 1949) - N. MÜLLER, Kloster A. und seine Kunstschätze, Geschichte u. frühere Gestaltung, Schorndorf 1898 - B. ODEBRECHT, Kaiser Friedrich I und die Anfänge des Präm. Klosters A. (ZWLG VT 1941, 44/47, Vgl. R. REINHOLD, ibid. VII 1942 68/77) W. PFEILSTICKER, Neues Württembergisches Dienerbuch, Stuttgart 1963, Par. 3259/71 - K. ROTHENHÄUSLER, Die Abteien Württembergs im Zeitalter der Reformation Stuttgart 1886, 81 ff. - C. F. SATTLER, Geschichte des Hzms. Württemberg unter der Regierung der Grafen, 4 voll., Tübingen 1773/77 cf. ind. - N. SCHMID, Eine Fußwanderung des Martin Crusius Pfingsten 1588 ( W V J H 1918, 21/22) - G. STEINHAUSER, Die Klosterpolitik des Grafen von Württemberg bis z. Ende des 15. Jahrh. (StudMittOSB 1913, 201/04) - H. TÜCHLE, Die Pfarreien der Präm. Abtei A. (Festschrift Norbert Backmund 311-21) - J. ZELLER, Adelberg, das letzte schwäbische Doppelkloster 1 1 7 8 - 1 4 7 6 , W V J H X X V N F 1 9 1 6 , 1 0 6 / 6 2 - W . ZIEGLER, D e r G r ü n d e r

Adelbergs

(Staufer Forschungen im Stauferkreis Göppingen, Folge 10) Göpp. 1977 - IDEM, Adelberger Forschungen, Beiträge zur Geschichte und Kunst von Kloster und Gemeinde A. Bd. 1, Göppingen 1979

45

S e r i e s p r a e s u l u m (Zeller) 1. P r a e p o s i t i Ulrich 1178-1216, 1232 (res.?) Rudolph 1344/47 Konrad 1225, 1236 Burkard v. Hall 1349/51 Johannes 1251 Johann Rauch 1352/61 Bertholdus 1269, 1278/84 Johannes 1374 (idem?) Ludwig 1274? Konrad 1377 Wernher 1293/94 Heinrich 1380/87 Heinrich 1296/1309 Heinrich Grieß 1387-1414 Heinrich v. Heilbronn 1320/38 Berthold Nestlin 1414-23 (idem ac praecedens?) Albert 1423-34 Reinhard -1344 Rupert Goteler 1434-54, abbas 1442 . Abbates Diepold Lieher 1455-59,1 1466 Sedisvacantia 1538-47 Berthold Dürr 1461-90 Ludwig Wernher 1547-65 Berthold-1502 (idem?) Georg Schönhainz 1629-48,1 1673 Leonhard Dürr 1502-38 Inseri nequit: Burchardus abbas saec. XII vel XIII (Obit. Praem 1. XII)

A L L E R H E I L I G E N OO.SS. Abbatia Omnium Sanctorum, Sanctorensis, Allenheylgen. „In loco horroris et vastae solitudinis" (LAIRUELZ 739). In extrema solitudine silvarum, abscondita in asperis montibus Silvae Nigrae prope Oppenau (Baden). Dioec. Straßburg, in cuius territorio et dominio fuit sita. Nunc archidioec. Freiburg. Vitetur confusio cum abbatia eiusdem nominis, sed OSB, in civitate Schaffhausen (Helvetia). Annus fundationis huius abbatiae exacte nescitur. Secundum traditionem vero fuit 1192. Instrumentum fundationis tamquam copia extat in diplomate confirmationis Henrici VI Imperatoris, quod anno 1196 est conscriptum. In eo legimus, abbatiam esse fundatam ab Uta de Schauenburg, et quidem „piantata ex Cella prope Herbipolim", id est, Oberzell prope Würzburg quod vero induxit auctores recentiores, supponere fundationem esse peractam a coetu quodam eremitarum in loco ignoto „Erbipoldszell" in valle Renchtal. Quod omni fundamento caret. Mox vero paternitas transiit ad Marchthal, quod coenobium certe aliquo modo participavit in fundatione. 46

Circa annum 1250 canonia illa renuntiavit in ius paternitatis 1 , quod transiit exinde ad Praemonstratum. Filias genuit: Lorsch, Straßburg Allerheiligen et Hagenau. Ditatur a nobilibus regionis et ab episcopis Argentorati. Nullum habuit advocatum. Saeculo X V introducitur separatio mensarum, tamen disciplina generatim fuit bona. Parochias possedit sequentes: Nußbach, Oberkirch, Oppenau, Appenweier, Achern, Durbach, Ebersweier, ecclesiam in Peterstal, capellam castralem in Schauenburg et praesertim sanctuarium marianum in Lautenbach, ubi canonia exstruxit ecclesiam perpulchram. Fere omnia haec solebat a saeculo XIII canonicis suis administrare. Pluries conatus est conventus solitudinem suam silvestrem derelinquere per translationem in locum commodiorem, ita post incendium anni 1470 in Lautenbach, sed numquam successit, immo voto se putaverunt esse constrictos religiosi in loco permanendi, et revera ab anno 1484 intrantes obligati sunt ad iuramentum se numquam consentire in translationem qualemcumque canoniae. Versus finem saec. XVI episcopus lutheranus Argentoratensis studuit eam saecularizare, abbatia elanguit et proxima erat interitui. Sed abbates Circariae Sueviae, adiuvantibus Rudolfo II Imperatore et Joanne Lohelio abbate Strahoviensi, succurrerunt in adiutorium, impetraverunt ut bona monasterii iam confiscata redderentur, et communitas fere exstincta revivisceret. In crisi religiosa illius epochae canonici Sanctorenses fidei catholicae manserunt fideles, ne unus quidem inventus est apostata inter illos. Anno demum 1657 evecta est in abbatiam. Status personalis: 1600: 3, 1653; 13, 1789: 19 et 1803: 29 canonici. Matutinum ultimis saeculis non cantabatur media nocte, sed mane hora quarta. Redditus annui 28 000 florenorum. Aedes monasterii Semper manserunt plus quam modestae. Tamen Celebris fuit eius schola, in qua educabantur circa 50 discipuli. Studium theologicum domesticum attraxit confratres bavaros ex ordine. Episcopi Argentoratenses ex domo principum de Rohan saeculo XVIII vehementer oppresserunt abbatiam et jura illius. In revolutione gallica Seminarium Argentoratense aufugit ad Omnes Sanctos, Cardinalis Rohan an. 1792 studuit abbatiam incorporare tamquam commendam suae mensae episcopali, sed frustra. In suppressione anni 1803, a gubernio Badensi peracta, sors abbatiae erat tristissima. Bibliotheca venit in Karlsuhe et in Universitatem Heidelbergensem. Perpulchra ecclesia gothica profanata est an. 1812, altaria eius vener u m in Peterstal et in Kappelrodeck, unum vero una cum organo in Oppenau. Anno 1814 tota abbatia fulgure concremata est, dein ab anno 1816 1

Id quod secum traxit edam mutationem circariae. In catalogo Scheftlariensi (Vetus Registrumca. an. 1270) canonia nostra adscripts est Circariae Sueviae, in recentiori Catalogo 1320 vero Circ. Vadegotiae. A saeculo XVII autem iterum Sueviam est secuta.

47

maior pars claustri deletum, et ecclesia versa est in ruinam. Quae hodie allicit permultos visitatores. In aede quae superest, est diversorium. A r c h i v a l i a : Generallandesarchiv Karlsruhe: 1674 diplomata 1196/1796. Abt. 34: Anniversarium saec. XVI (64); 30 copialia s. XVI/XVIII (67); 3 doc. s. XVIII/ XIX (65); 122 fase, literalia 1509/1832 (84) - Diöz. Archiv Freiburg: Ha 553/54: Copialia I et II, Privilegia, Restitutio 1660 - Ha 555: Decreta Capitulorum Ordinis 1601/48 - Ha 556: Diarium praepositi Norberti Hodapp 1640: 92 - Ha 557: Diaria prioratus 1760/76 - Ha 558: Glossarium ad diplomata - Ha 559/60: Renovatio votorum 1657/1802 - Ha 561: Necrologium fratrum 1217/1794 - BMun Nancy MS 991, ff. 235/42; 1006ff. 169/71 - Cf. Anal. Praem. XII 97 B i b l i o g r a p h i a : DHGE - GAMS Nekrologien I FDA XII 1878, pp. 231/34 GOOVAERTS I 16, 5 8 , 2 4 4 , 2 4 5 , 3 2 4 , 3 5 3 , 3 7 2 , 3 9 2 , 4 4 6 , I I 7 7 , 1 4 3 , 1 4 6 , 1 9 4 , 3 6 3 , 3 8 6 , I I I 1 5 6 - HUGO I I 4 5 3 / 6 0 , p r o b . 2 7 8 / 8 2 - KRIEGER I 3 6 / 4 0 - K d m B a d e n ( e d d . M . WINGENROTH) V I I 1 8 1 / 2 1 3 , 2 1 4 / 6 5 - LAIRUELZ 4 0 5 , 7 3 9 - LIENHARDT E p h . H a g . 5 8 , 9 4 - PETRUS S u e v . E c c l . 6 5 1 / 5 7 - PIETSCH 3 9 3 - POTTHAST 2 1 1 0 , 5 5 7 2 , 6 9 3 9 , 6 9 5 1 , 2 2 1 2 1 , 2 2 1 3 7 - PRESSUTTI 6 4 5 , 4 2 0 4 , 4 2 2 7 - RAMACKERS U r k . N a n c y 1 3 3 - R E C c f . i n d . - R e i c h s r e g . K a r l s V , V 1 8 0 1 - SCHANNAT I 1 4 2 / 5 1 - SCHMID S ä k . B a d e n 9 9 , p p .

192/96 - WAEFELGHEM 5, 372 - J. BADER, Frau Uta, Herzogin zu Schauenburg (Baderna I 1839) - H. BAIER, Zur Geschichte des Klosters A. Notitiae historicae de canonia Sanctorensi 1613 - 92 (FDA XLIII 1915, 201/56) - IDEM, Die zeitgeschichtlichen Aufzeichnungen des Propstes Norbert Hodapp von A. (ZGOrh LXXI 1917, 98/119) - H. BLOCH, Regesten der Bischöfe von Straßburg, Innsbruck 1908/28, cf. ind. - A. BLÖDT, Das Kloster A. von der Zeit seiner Gründung bis in die beginnende Neuzeit (Zulassungsarbeit Univ. Freiburg, phil. 1962. MS im Gen. Landesarch. Karlsruhe) F. v. Böckh, Geschichte des Kurorts und Klosters A., Lahr 1879 - J. BÖRSIG, Geschichte des Oppenauer Tales, Karlsruhe 1951 - M. EIMER, Die Schwarzwaldklöster A., Reichenbach und Alpirsbach, Freudenstadt 1930 - K. G. FECHT, Das Kloster A., Karlsruhe 1890 - H. HEID, A., Oberkirch 1936 et 1956 - IDEM, Die Marienkirche in Lauterbach (Badische Heimat XXXII 1952, 206/14) - IDEM, Von der Grabkapelle zur Marienkirche (ibid. LVII 1977, 263/73) - L. HEIZMANN, Das Präm. Kl. A., Oberkirch 1924 - D. KAUSS, Die mittelalterliche Pfarrorganisation in der Ottenau, Bühl 1970 E. KREBS, Frau Uta, Herzogin zu Schauenburg (Die Ottenau, Sonderheft 1918, 38/62) - G. MAYER, Triumphierende Übersetzung zweier heiliger Leiber, der Blutzeugen Clemens und Bonifacius, welche im Stift A. begangen, Rastatt 1773 - H. M. PILLIN, Oberkirch, 1. Band, Lahr 1975 - K. RÖGELE, Säkularisation und Untergang des Klosters A. (FDA LV 1926, 326/74) - P. RUPPERT, Die Kirche zu Lautenbach im Renchtal (ibid. XXIV 1895, 273/90) - K. SACHS, Schicksal des Klosters A. und Mittelbadens während der Koalitionskriege (Die Ottenau XII 1925, 22/23; und XIV 1 9 2 7 , 2 7 / 4 4 ) - P . SCHMIDT THOME, A r c h ä o l o g i s c h e U n t e r s u c h u n g e n i m e h e m a l . K l o -

ster A. (ibid. LVIII 1978, 342/47) - IDEM, Neue baugeschichtliche Ergebnisse zur Klosteranlage in A. (Protokoll 189 der Arbeitsgemeinschaft für geschichtl. Landeskunde am Oberrhein vom 9. 2. 1979) - F. J. SCHMITT, Die Bautätigkeit des Klosters A. im Schwarzwald (ZGOrh NF IX 1894, 274/83) - H. SCHNEIDER Geschichte des Klosters A. (Die Klöster der Ortenau, in: Die Ottenau 58, 1978, 274/83) - D. SCHÖPFLIN, Alsatia Diplomatica, Mannheim 1772/75 cf. ind - K. STAATSMANN, Die Klosterkirche in A. und ihr Zustand im 13. und 1 6 . J a h h - ( D i e Ortenau V 1914, 1/11) - W. WEISS, Gesch. des Dekanates und der Dekane des Ruralkapitels Offenburg, Heft 3, Of48

fenbg. 1893 - E. ZIMMERMANN, Die Klosterkirche von A. (Diss. Freiburg 1948, MS Univ. Bibl. ibidem). Series praesulum

(Schneider)

1. P r a e p o s i t i G e r u n g 1192-1217 Walther von Westernach 1217-33 Heinrich v. Teck 1233-62 K o n r a d v. Schauenburg 1262-89 H e i n r i c h 1290-1319 J o h a n n e s R o h a r t v. Neuenstein 1319-50 E b e r h a r d 1350-62 Friedrich v. S c h a f f h a u s e n 1362-69 Hartlieb von Ranstein 1369-86 J o h a n n e s v. M ü l n h e i m 1386-1408 Berthold Schoup v. Wickersheim 1408-1436 G e o r g G r o f f 1435 2 C u n m a n u s Lederholz 1436-40 R u l m a n n D e d i n g e r 1440-65 Andreas R o h a r t v. Neuenstein 1465-74

G e o r g Federle 1474-77 J o h a n n e s Magistri 1477-92 Petrus Burckhard 1492-1514 Heinrich Fehl 1514-31 J a k o b von H o r b 1531-35 M a t t h ä u s Baumgartner 1535-42 G r e g o r K ü f f e r 1542-50 Petrus Müller 1550-62 M a r t i n R o t h ä r m e l 1562-65 Martin D a u c h e r 1565-72 J o d o k u s Sebold 1572-89 Heinrich Schmid 1589-94 J a k o b Jehle 1594-95 J o h a n n e s Schüßler 1600-1601 Martin Dietrich 1601 Paulus Klein 1601-13 Laurentius Scheffler 1613-39 N o r b e r t H o d a p p 1640-53

2. A b b a t e s Anastasius Schlecht 1653, 1657 abbas, t 1691 Albertus Schleck 1691-99 Joseph Seitz 1700-05 Engelbert Matthis 1705-09 Isfried Breßle 1709-18

2

Joachim Bahr 1718-46 Laurentius Schlecht 1746-56 Karl Pulser 1756-66 Felix Kemmerle 1766-97 Wilhelm Fischer 1797-1803

Praepositus Georgius Groff, in omni serie praesulum absens, interest Concilio Basileensi mense octobris 1435 (Acta edd. J. HALLER, Basel 1896/1927, III 551), mense novembris eiusdem anni eam adest Cunmannus. 49

B E B E N H A U S E N B. M. V. prope Tübingen, Württemberg, Dioc. Konstanz. Canonia fundata ab Hugone Palatino Tübingensi, fundatore etiam de Marchthal, circa annum 1187. Probabiliter filia de Marchthal. Sed fundator mutavit sensum, et iam anno 1189 adiit ordinem Cisterciensem, ut novam plantationem Bebenhausen acciperet. Quod et factum est. Fuit deinceps Celebris abbatia illius ordinis, cuius aedes adhuc hodie multi admirantur. A r c h i v a l i a et B i b l i o g r a p h i a ex integro referunt ad dictam abbatiam O. Cist., cuius originem Praemonstratensem per transennam tantum memorantur. JANAUSCHEK I 1 9 1 - WAEFELGHEM 2 3 - WELLER Wttb KG 2 7 2 - WUB I I 2 7 0 Nr. 4 6 6 - K. PFAFF in Korrespondenzblatt V 1 8 5 7 , 6 6

B E R G S I O N SS. Cordis Jesu et B.M.V. Lauretana Prope Uznach, parochia Gommiswald, in Helvetia. Dioc. Konstanz, nunc St. Gallen. Monasterium sororum tertii ordinis regularis, ad instar illius Sti. Joseph in Veurne (Circaria Flandriae 1 ) Parochus Jos. Helg fundavit anno 1754 asceterium sororum OSB perpetuae adorationis in Glattburg. Anno 1762, aliquae sorores ex discordia ab hoc conventu se separantes, tenderunt in Montem Sion prope Uznach, ubi idem parochus eis novum monasterium construxit. Fundator hac vice elegit normam praemonstratensem. Anno 1766 abbas Sorethanus 2 primis tribus sororibus habitum dedit, et pecunia eis succurrit. Vita communis potuit incipere. Ecclesia est benedicta anno 1772. Abbas Sorethanus sorores invitavit ut ordini suo se aggregarent. Sed fundator eas immediate episcopo subdidit. Ideo abbates non amplius de hoc parthenone curaverunt. Anno 1778: 52 sorores. Filias genuit duas, unam in Monte Tabor, de quo hic infra, alteram Romae de quo infra apud Circariam Tusciae. Brevis fuit vita illarum. Parthenon Montis Sion autem omni saecularizationi superstes, anno 1897 a Capitulo Generali Ordinis legaliter est recognitus ut parthenon tertii ordinis regularis, et Curae R. D. Abbatis Teplensis est commendatus, Ideo meretur inseri in elenchum monasteriorum ordinis, etsi cum ilio habeat nullam communicationem. Parthenon adhuc florens (45

1 2

Vide infra II 428. Nikolaus Kloos, abbas in Schussenried 1756-75.

50

sorores) regitur a superiorissa et colit perpetuarti adorationem. Anno 1847 combustus est. Ab anno 1897 recipit hospites ad instaurandam valetudinem. B i b l i o g r a p h i a : GOOVAERTS IV 209 - HBL Schweiz VI 379 - Kunstdenkm. des Kantons St. Gallen V, bearb. v. B. A N D E R E S , Basel 1970, S. 4, 53 f., 74, 92 - M A Y E R II 530 ff. - M Ü L I N E N II 165 - WAEFELGHEM 38 - ZAK PAM 13 - J. v. A R X , Geschichten des Kantons St. Gallen (1810/13) III 608 - N. B A C K M U N D , Couvents de la Suisse Alémanique à la fin du XVIIIe siècle (Zschr SchKG 1952, pp. 204/17. Excerpta ex MS LESAGE) - P. E U G S T E R , Die Entstehung des Klosters Berg Sion (Stift Tepler Vierteljahreshefte I 1, Tachau 1920. Unicus numerus huius periodici qui prodiit, scatet mendis) L. H O R S T K Ö T T E R , Das Prämonstratenserinnenkloster Maria Loreto auf dem Berg Sion und seine Gebetsbruderschaft (Anal. Praem. LV 1979, 207/13) - J. RECK, 200 Jahre Kloster Berg Sion-Gommiswald, Uznach 1966 - J. W I D M E R Geschichte der Gemeinde Gommiswald, S. 23 - IDEM, Das Prämonstratenserinnenkloster Berg Sion einst und jetzt, Uznach 1932

BERG TABOR Prope Jestetten, Baden, Dioec. Konstanz, nunc Freiburg Anno 1774, duodecim sorores ex Monte Sion, una cum priorissa, collocatae sunt in castro prope Jestetten, satis ruinoso, a principe de Schwarzenberg in hunc finem dato. Anno 1778, sorores ex penuria ad quinque redactae sunt. Fundator parochus Helg construxit novam capellam, et emit domus et agros, quos non potuit solvere. Ideo non obstante adiutorio M. Gerbert abbatis Sti. Blasii, circa annum 1782 communitas est dissoluta, et sorores in Montem Sion sunt reversae. Annis 1802/04, in Monte Tabor habitaverunt PP. Redemptoristae duce Sto. Clemente Hofbauer. A r c h i v a l i a : GLA Karlsruhe, Akten Jestetten, conv. 14 B i b l i o g r a p h i a : G . PFEILSCHIFTER, Korrespondenz des Fürstabtes Martin Gerbert von St. Blasien, Karlsruhe 1934, II 143, 144, 169, 319, 329, 501 - J. W I D M E R D a s . . . Berg Sion einst u. jetzt (v. supra)

B O L L I N G E N St. Nicolaus Oberbollingen. Gem. Jona, prope Rapperswyl juxta Lacum Turicensem (Zürichsee), Kanton St. Gallen, Dioc. Konstanz, nunc St. Gallen, Helvetia. Parthenon, cuius vita brevis erat. Circa annum 1250 Rudolfus I comes de 51

Rapperswyl fundavit hoc monasterium pro monialibus O. Cist, et donavit eis bona sua in Wurmsbach. Paulo post hae moniales sine licentia Stae. Sedis transierunt ad ordinem Praemonstratensem, et recognoverunt paternitatem abbatis Ruthinensis, cui comes anno 1229 patronatum in ecclesiam Bollingensem cum pertinentiis donaverat. Forte Riiti primitus fuerat monasterium duplex - quod tamen authentice probari nequit - et sorores primitus fuerant sectio feminea illius, sub cuius regula et tutela voluerunt reverti. Quidquid sit, fundator hanc mutationem aegre ferens, anno 1259 illis partem bonorum in Wurmsbach iterum abstraxit, tradens ea sororibus vicinis de Kilchberg, quae fuerant OSB vel absque regula, ea sub conditione, ut in Wurmsbach se transferrent et regulam Cisterciensium amplecterentur. Quod et fecerunt, et hac sub regula in vicino Wurmsbach asceterium floret usque in hodiernum diem. Moniales vero Bollingenses amare requestae sunt de fundatore suo apud Sanctam Sedem, sed iam anno 1263 enixe rogaverunt, ut in Ordinem Cisterciensem, primitus illis destinatum, iterum acciperentur. Anno 1267 parthenon Bollingensis fuit dissolutus, pars sanior communitatis - id est, priorissa Adelheid cum novem monialibus - transiit at conventum Wurmsbacensem. Bollingen vero mansit parochia abbatiae Ruthinensi incorporata. Superest ibi capella romanica asceterii. A r c h i v a l i a : In archivo asceterii Wurmsbach sunt diplomata papalia ex annis 1251/64.

B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt - HBL Schweiz II 296 - LARGIADER P a p s t u r k u n d e n II 3 6 0 / 6 2 - MÜLINEN II 1 3 9 - NÜSCHELER II 4 9 3 - POTTHAST 1 4 3 9 7 ,

26582 - REC I 2031, II - B. ANDERES, Kunstdenkm. d. Schweiz LUI, Kant. St. Gallen, Basel 966, 165/66 - F. ELSENER, Zisterzienserwirtschaft, Wüstung und Stadterweiterung am Beispiel Rapperswils, in: Festschrift für Eberhard Naujoks, Sigmaringen 1980, pp. 50ff. - A. HARDEGGER, Mariazell zu Wurmsbach. Neujahrsblatt des Hist. Vereins St. Gallen 1908, 9/11 - M. HERRGOTT, Genealogia diplomatica augustae gentis Habsburgicae, Wien 1737, II 245, 295, 359, 401 - J . E. KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde, Leipzig 1847, II 342/44 - A. MARSCHALL, Blätter aus der Geschichte des Cistercienserinnenklosters Wurmsbach, Rapperswil 1928 - M. SCHNELLMANN, Entstehung und Anfänge der Stadt Rapperswil, Altdorf 1926.

C H U R St. Hilarius In civitate Curiensi, sede episcopali in Grisonia (Helvetia). Vetus ecclesia ad Stum. Hilarium, in rupe supra flumen Plessur non longe a Sto. Lucio sita, iam saeculo VIII. extitit. Sorores monasterii duplicis ad Sanctum Lucium (vide sub sequenti) inter annos 1170 et 1208 hue fuerunt translatae. Loquuntur bullae hoc anno 1208 de „monialibus inclusis"-, et 52

paulo post de „Sororibus, quae in gravamine famis D e o ibi inserviunt". A n n o 1347 hoc tenue monasteriolum ultima vice memorant documenta, anno 1365 iam simplex est curia, ita ut probabiliter interea desierit. Bona illis Sti. Lucii f u e r u n t unita, qui frustra anno 1624 ea reclamavit. De capella Sti. Hilarii ultima vice fit mentio anno 1598. Hodie est curia quae pertinet ad seminarium episcopale Sti. Lucii, de antiquis aedificiis nihil superest. A r c h i v a l i a et L i t e r a t u r a : vide sub sequenti

C H U R St. Lucius (et Andreas) in civitate Curiensi, sede episcopali in Grisonia (Helvetia). Praepositura, dein (1453) abbatia. Monasterium duplex (vide supra sub Sto. Hilario). H a u d probabile est, hoc coenobium iam saeculo VI pro Benedictinis esse fundatum, ut quidam dicunt. Fieri potest, circa annum 800 aliquam communitatem clericalem ibi extitisse, sed bulla anni 998, qua innui videtur, hie monasterium OSB sub tutela abbatiae Fabariensis (Pfäfers) fuisse, consideratur ut spuria. Crypta saeculi V i l i adhuc existens vero probat, hoc sanctuarium esse pervetustum. Ante annum 1149 Conradus de Biberegg, Episcopus Curiensis, illud tradidit abbatiae Roggenburgensi, a familia sua fundatae, ad erigendam ibi canoniam ordinis. 1 Praeter Stum. Hilarium etiam asceterium Katzis ad tempus sub paternitate Sti. Lucii stetit. Filia: Churwalden. Anno 1154 tradita est ei cura xenodochii ad Stum. Martinum Curiae, postea etiam hospitalis ad Stum. Antonium ibidem. Parochiae incorporatae: Bendern, Haldenstein, Maladers, Sagens, Riein, Pitasch, Schleuis, Laax, Sennwald, Triesen, Mistail (ubi perantiqua domus canonissarum saecularium, emortua atque desolata, una cum curia et ecclesia in Prada Sto. Lucio an. 1154 fuit incorporata). Anno 1459 abbates sunt infulati. Anno 1526 ab haereticis suppressum, sed communitas vitam communem adhuc prosecuta est. Anno 1529 Theodulus Schlegel abbas ab haereticis propter fidem necatus est. Anno 1538 definitive est suppressum. Conventus aufugit in parochiam suam Bendern in principatu Liechtenstein. Anno 1624 redditur monasterium, non vero bona eius in Grisonia sita. Anno 1630 resumitur vita communis, de facto vero deinceps fuit prioratus Roggenburgensis. Anno 1688

1

A n n o 1149 canonici sub régula Sti. Augustini confirmantur, sed eos iam fuisse Praemonstratenses pro certo habere possumus. Annales Osterhovienses ( M G H SS SS X V I I 541) referunt, ecclesiam Sti. Lucii anno tandem 1160 Ordini Praemonstratensi fuisse adscriptam. Forsitan h o c tantum anno a Capitulo Generali ut domus sui juris est recognita.

53

hic status a capitulo provinciali factus est legalis, sed titulus abbatialis Sti. Ludi omni tempore mansit. Cum vero canonia iterum aliqua bona esset adepta, facta est denuo sui juris anno 1717. Anno 1744 habuit 12 canonicos. Versus finem saeculi iterum declinavit,Disciplina adeo erat collapsa, ut Roggenburgenses nonnisi invite et reluctanter administrationem huius domus sint consecuti. 2 Postremo praeter abbatem nemo erat in domo. Anno 1806 princeps de Liechtenstein etsi injuste, confiscavit bona canoniae in territorio suo sita (Bendern) Austria fecit idem in Tyrolo. N u n c abbas aedes et reliqua bona vendidit Seminario Curiensi in Meran degenti. Dein ad tempus Redemptoristae ibi fuerunt, sed anno 1808 Seminarium Curiense a Bavaris e Merano expulsum in aedibus Sti. Lucii definitive se stabilivit. A r c h i v a l i a : Perpauca, quae incendio anni 1811 fuerunt superstitia, sunt in Arch. Episcopali Curiensi. B i b l i o g r a p h i a : BRACKMANN GP II 2,98/101 -BRUSCHIUS Cent. 432ff. - DHGE X I I I 2 2 1 - EICHHORN 3 1 7 / 2 2 - GAUDY 12, 13, 2 8 , A b b . 1, 1 0 4 - GILLANDOU 12, 17, 9 6 - GOOVAERTS I 15, 1 4 0 , 2 3 6 , 2 7 6 , 3 6 8 , 4 0 3 , I I 4 8 , 7 7 , 1 0 9 , 1 4 6 , 1 4 7 , 3 7 4 , I I I 1 3 4 , 1 8 4 -

HBL Schweiz II 583 - HUGO II 103/12, prob. 65/71 - JL 10214 - Kunstdenkm. Schweiz, Kant. Graubünden II (edd. POESCHEL) 257ff. - LEU XII 310/12 - LThK II 9 5 8 , I X 2 6 6 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 6 , 1 2 1 , 2 0 4 , A u c t . 6 3 - M G H E p . Sei. I c f . i n d . - MÜLINEN I 2 0 9 - NÜSCHELER I 5 3 - POTTHAST R P R 3 0 8 9 , 3 4 0 2 , 4 9 1 3 , 6 6 9 3 , 8 4 7 2 ,

18 151 - Reg. Imp. V cf. ind. XI 740 - Rep. Germ. I 198, 249, 254, 255, 258, II 1222 SIEBMACHER 102 - SIEGWART 3 1 9 - STEFFENS/REINHARD I I I 1 7 7 - VENZIN 5 0 , 7 5 , 2 1 9 , 2 2 4 - WAEFELGHEM 2 3 6 - WIRZ I 7, I V 2 8 7 , V 2 3 9 - Z A K E O P 1 9 2 9 , p . 145 - BAYRHA-

MER (V. Roggenburg) 82 et passim. - W. EFFMANN, Die Luciuskirche in Chur ( Z s c h r C h r K V I I 1895, 3 4 / 5 0 , 3 6 3 / 8 4 ) -

O . FARNER, D i e K i r c h e n p a t r o z i n i e n

des

Kantons Graubünden (Jahresb. d. Histor. Antiqu. Gesellsch. von Graubünden 1924, S. 9 8 / 1 0 4 ) - K . FRY, A b t T h e o d u l S c h l e g e l ( Z s c h r S c h w K G X X I V 1 9 3 0 , 6 2 / 6 8 ) - P .

KAISER, Theodor Schlegel, Abt v. St. Luzi (Bündn. Mbl. 1856, Nr. 4) - J. G. MAYER, St. Luzi b. Chur, Geschichte des Klosters, der Kirche und des Seminars. Lindau 1876, 2. Aufl. Einsiedeln 1907 - I. MÜLLER, St. Adalgott (t 1160) ein Schüler des hl. Bernhard und Reformbischof von Chur (ZschrSchwKG XXXVI 1960, fase. 1/2, pp. 92/119) - E. POESCHEL, Zur Baugeschichte der Kathedrale und der Kirche St. Luzi in Chur ( Anzeiger f. Schweiz. Altertumskunde XXXII 1930, 99/113) - R. STAUBLI, Zur Datierung von 2 Bullen des Papstes Innocenz III für die Präm. Klöster Churwalden u n d S t . L u z i b . C h u r ( Z s c h r S c h w K G X X X V I 1 9 4 2 , 1 4 0 / 5 2 ) S T R - E . VALVEKENS, A b -

bas Theodulus Schlegel, in odium fidei occisus 1529 (Anal. Praem. XXXII 1956, 340/46) - O. VASSELLA, Abt Theodul Schlegel von Chur und seine Zeit (ZschrSchwKG, Beiheft 13, 1954) - B. VENZIN, 1500 Jahre Bistum Chur, Zürich 1950 (vide Anal. Praem. 1951, 62 ff.) - 150 Jahre Priesterseminar Sti. Luzi b. Chur 1807-1957, C h u r (1957.

1

Vide F. TUSCHER, Das Reichsstift Roggenburg im 18. Jahrhundert, Weißenhorn 1976, pp. 147 ff. Etiam circa reliqua utile erit, archiva et bibliographiam illius abbatiae consultare.

54

S e r i e s p r a e s u l u m (Mayer) Haimo 1149-56 Vigilius 1156-1208 Konrad 1208-15 Reinold 1215/20 Albert 1229 Heinrich 1231 Johannes 1249/76 Berthold 1281/90 Andreas 1295/99 Berthold 1300/03

1. P r a e p o s i t i Albert 1307/12 Andreas 1318 Konrad 1319/43 Nikolaus v. Angs 1347/50 Jakob v. Nenzingen 1361/71 Ulrich v. Mayerhofen 1384-1405 Theodorich 1405-12 Johannes 1412-32 Jodocus1432-50

2. A b b a t e s Jakob Rauch 1629 Johannes 1450-75 Johannes Kopp 1639-61 Leonhard 1475-97 Florinus Zarn 1662-89 Johann Walser 1497-1515 Adalbert Rauscher 1694-1711 Theodul Schlegel 1515-29 antea abb. in Roggenburg Bartholomaeus de Castelmur Hugo Lindter 1713-17 1542/51 Milo Rieger 1717-25 (can. eccl. cath. Curiensis) Marianus Heiß 1725-31 Georg Feuerstein 1551-1560 Macarius Meßmer 1732-44 Christian Ganzmann 1560-73 Norbertus Kauffmann 1744-54 Michael Paulinus 1573-.. Augustin Leutter 1754-82 Johannes 15..-1576 Nikolaus v.d. Flüe Gyr 1782-1806 Hironymus Huttier 1576-92 Inseri nequit: Tescelin 26.2 (Necr. Matthaeus Agricola 1597-99 Marcheroux Anal. Praem. 1975, Simon Maurer 1603/24 131) Georg Heinlin 1624-29

C H U R W A L D E N (B.M.V. et) St. Michael Curwaldia, Curwalde, Silva Augeria. Curwalt, Churbaldia. Duabus horis distat a Curia versus meridiem, secus viam quae ducit in vallem Engadin, in montibus asperis Grisoniae, Helvetia, Dioc. Chur. Praepositura, dein (1446) abbatia. Monasterium duplex, de quo vide infra. Antiqua ecclesia ad B.M.V. in „Sylva Augeria" anno 1149 fuit de bonis fundatitiis canoniae Sti. Lucii, quae, dotantibus liberis baronibus de Vaz, canoniam ordinis ei adnexit anno, ut fertur, 1164.1 Primitivum monasterium 55

ad B.M.V. datum est, ut videtur, ante annum 1208 sororibus parthenonis adjunct!, juxta quem canonici sibi novam ecclesiam erexerunt in honorem Sti. Michaelis. Curae peregrinorum inprimis incubuit conventus, ideo hospitale adhuc floruit saeculo XVI. Filiae: Riiti, St. Jakob im Prätigau. Ecclesiae incorporatae: Paspels, Alvaneu, Parpan, Sevelen, Luzein, Churwalden, Dusch, St. Margareten prope Chur, Balzers in Liechtenstein, Altenstadt prope Feldkirch. Canonia stetit sub advocatia domus Austriacae, propterea saeculo XVI non fuit suppressa. 2 Anno 1540 vero ultimus religiosus obiit, usque ad annum 1599 abbates soli vixerunt in Churwalden. Abhinc habuit administratores e Roggenburg, usque ad annum 1807. Protestantes anno 1616 sibi arripuerunt maiorem partem bonorum, sicut et ecclesiam, quae annis 1622-46 denuo catholica, dein simultanea est facta, donec anno 1967 definitive ad catholicos reverterit. Cum nullus canonicorum Roggenburgensium post mortem ultimi administrateris an. 1807 voluerit traditionem et personam juridicam monasterii continuare, de licentia ultimi abbatis Roggenburgensis Episcopus Curiensis, cui gubernium bavaricum Churwaldiam donaverat, ea anno 1808 suo Seminario univit. In pictura illius temporis adhuc videre sunt ruinae extensae monasterii et asceterii, quae vero anno 1838 sunt amotae. In domo parochi extat pulchra pictura abbatis Ludovici de Lindau (ca. 1465), forte antiquissima huiusmodi quae in ordine invenitur. In ecclesia nuper detectae sunt picturae murales pretiosissimae. A r c h i v a l i a StA Wien: Urbar saec. X V (NS Böhm 500), cf. BITTNER III 233) perpauca in Arch. Episcopali Curiensi. BMun Nancy 995a, p. 18 Circa omnia, consule etiam Roggenburg. B i b l i o g r a p h i a : Annales Osterhovienses M G H SS XVII 541 - BRACKMANN GP II 2, 1 0 0 / 0 1 - D H G E X I I 7 9 0 / 9 1 - EICHHORN 3 5 2 / 5 8 - GAUDY 32, 36, 1 1 9 / 2 1 - GILLANDOU 9, 14, 17, 2 2 , 2 4 , 9 5 / 9 7 , 154, 172, 198 - GOOVAERTS II 3 9 6 - H B L S c h w e i z II 5 8 7 - HIRSCHING 7 1 8 / 4 1 f u s e tractat - HUGO I 5 7 3 / 8 8 - K u n s t d e n k m . d e s K a n t o n s

Graubünden (edd. POESCHEL) II 216 ff. - LIENHARDT Eph. Hag. 43, 253 - LThK II 9 6 2 - MOHR cf. ind. V I I I et X X X I V - MÜLINEN I 2 1 1 / 1 3 - PLANTA 6 6 - POTTHAST R P R 3 4 0 3 , 6 8 4 0 , 15 0 8 9 , 2 0 891 - PRESSUTTI 3 9 8 9 - R E C I / I I I cf. i n d . - R e g . I m p . V cf. i n d . X I 7 2 1 - WAEFELGHEM 5 9 - WIRZ I 117, II 137, I V 2 8 7 , V 1 8 9 , V I 2 9 5 -

BAYRHAMER (V. Roggenburg) eap. 8 - G. E. HALLER, Bibliothek der Schweizer Geschichte III 411/17 - HAPPELER (V. Rüti) - F. JECKLIN, Beitrag zur Reformationsgeschichte von Ch. (Bündn. Monatsbl. 1900) - IDEM, Zinsbuch des Klosters Ch. von 1513, Chur 1909 - H. LEHMANN, Geschichte des Klosters Ch. (in FÜSSLI, Schweizer Museum IV, 1788, pp. 1/21, 81/119) - J. G. MAYER, Geschichte des Bistums Chur I 1

2

Fundata quidem a Sto Lucio, fuit tarnen semper sub paternitate abbatis Roggenburgensis. Paramenta et pretiosa ecclesiae, quae ex inventario anni 1522 novimus, anno 1620 abbatiae Marienberg OSB in Tyrolo sunt vendita, ubi anno 1807 a saecularizatione bavarica consumpta sunt.

56

293/97, 302, 533, 721/22 - H. RUTISHAUSER, Ein neuentdecktes Wandbild des Waltensberger Meisters in Ch. (Literatur u. Kunst, Beilage zur Neuen Züricher Zeitung 23. 7. 1972 S. 45) - J. SIMONET, Raetica Varia II 1922, 35/68 et III (1923) 71/123 - G. v. WIEZEL, „Historie des Klosters zu Ch" (Bündn. Mbl. IX 1904, 1, 25, 45, 65) - De necrologio vide F. L. BAUMANN in NArch VIII 428.

Series praesulum Haimo (antea praep. Sti. Ludi) Ulrich 1200/08 Swiker 1208/60 Berthold 1260/65 Ulrich 1268 Berthold 1270/90 Konrad 1295/1305 Berthold 1307/18 J a k o b 1320/36

(MAYER

II 721)

1. P r a e p o s i t i Johann Schultheiß 1341,f 1388 tamquam episcopus Brixinensis Konrad 1349/67 Ulrich 1373/82 Gerung 1383/96, postea abb. in Weißenau, 1*1423 Ulrich 1397/1409 Nikolaus 1413/15 Konrad 1420/28, f 1429 Georg 1429-61 2. A b b a t e s (1446)

Georg ut supra Ludwig v. Lindau 1461Florinus 14853 J o h a n n v. Trostberg 1488-97 Gebhard Vittler 1497-1536 Martin Duff (non fuit abbas, sed obiit tamquam unicus et ultimus conventualis an. 1540)

Florin Janutt 1540-48 Peter Baliel 1548 Eberhard Rink 1549-61 Nikolaus Jenatsch 1562-88 Johann Wysmann 1588-89 Silvester Schroffer 1589-99 res. et mox obiit

CHURWALDEN

B.M.V.

Niederchurwald, Churwaldia inferior Parthenon adnexus abbatiae Churwaldensi. Immediate juxta illam fuit situs, et probabiliter simul cum ea fundatus, etsi annis 1208 et 1311 tantum in documentis occurrit. Ecclesia eius primitus abbatialis canonicorum, habuit duas turres, ut videre est in pictura (anni 1795) quae invenitur in Roggenburg, et apud G A U D Y p. 37. Q u a n d o desiit nescitur, probabiliter currente saeculo XIV. Ruinae spectabiles anno 1838 sunt amotae. N o n est certum, an quoad bona fuerit sui juris. A r c h i v a l i a et B i b l i o g r a p h i a : vide supra aqud canoniam virorum 3

M. STETTLER, Histoire du canton de Berne XI 2, p 53.

57

H I M M E L P F O R T E B.M.V. et S. Martinus 1 Porta Coeli, Im Himmelreich, Weißherrenkloster, Wilon, Wilen, Hymelport Maria im Buchs. - Vitetur confusio cum variis aliis coenobiis in Germania sitis, quae pariter „Porta Coeli" vocantur, praesertim cum tribus abbatiis O. Cist. Prope Wyhlen in extremo meridie ducatus Baden, non longe a Rheno, Dioec. Konstanz, nunc Freiburg. Haec domus pauper ac minuscula ab initio suo fuit abbatia. Fundata anno 1303a Bertha vidua Ottonis de Nollingen, equitis de Basel, pro Joanne de Rheinfelden abbate Ruthinensi, consobrino suo, qui a conventu suo ex discordia secedere voluit. Filia de Rüthi, sed quia successor Joannis ibidem contra novam plantationem insidiabatur, mox archicoenobio Praemonstratensi fuit subdita. D e facto vero fuit sub tutela et saepius sub administratione abbatiae Bellelagiensis (Circ. Burgundiae). Post mortem primi abbatis videtur esse prioratus, ut apparet ex cat. Tongerloensi et Windbergensi, sed mox iterum pristina dignitas fuit ei restituta. Usque ad annum 1364 ne ecclesiam quidem habuit nec officium chori, anno 1431 conventus unicum habuit religiosum. Ab anno circa 1450 inaugurata est peregrinatio ad B.M.V., tunc meliora venerunt tempora. Redditus annui numquam 24 ducatos transgressi sunt, ecclesias incorporatas non habuit. In fine saeculi X V iterum declinavit. Anno 1523 unita est abbatiae Bellelagiensi tamquam prioratus dependens, qua cum canonia anno 1672 post interitum Circariae Burgundiae ad pristinam suam Circariam Suevicam revertit. Bellelagienses loco aedium omnino collapsarum anno 1743 novas erexerunt, et tenuerunt ibi semper conventum cum vita communi, post suppressionem suae domus anno 1797 una cum abbate refugium ibi invenerunt. Anno 1807 et Porta Coeli fuit suppressa a gubernio Badensi, et bona sunt vendita pro 112000 florenis. Ecclesia modica nunc est parochialis - fiorente simul adhuc peregrinatione - monasterium est sanatorium a sororibus directum. A r c h i v a l i a : Generallandesarch. Karlsruhe: 133 dipi. 1262/1798 (Abt. 17); Anniversarium saec. X V (Abt. 64); 1 copiale s. X V I (Abt. 67) 53 fase, acta 1493/1811 (Abt. 91).

B i b l i o g r a p h i a : Form. Pr. 305 - GERITS Univ. Prém. 353 - H H D S VI 764 HUGO II 579, prob. 389/97 - KRIEGER I 977/80 - Kdm Baden, Kreis Lörrach V 60 L e u I I I 3 5 / 4 0 - R E C I I / I V c f . i n d . - R e p G e r m I 2 0 8 , I I 1 1 2 2 , 1 2 3 0 , I I I 1 4 5 - SCHMID,

1

Patroni ecclesiae vicentur primitus fuisse SS. Joannes Bapt. et Evang.

58

Säk. Baden 98, pp. 323/25 - E. BANGERT, Das Kloster H. bei Wyhlen am Oberrhein in Vergangenheit und Gegenwart, Freiburg 1932 - G. BASSLER, Das Kloster H. bei Wyhlen, Wyhlen 1902, 2. Aufl. 1917 - H. GMELIN, Das Kloster H. (ZGOrh XXVI 1874, 344/91) - L. HEIZMANN, Die Klöster und Kongregationen der Erzdiözese Freiburg in Vergangenheit und Gegenwart, München 1930 - H . LANG, Geschichte des Klosters H . , Wyhlen 1931/37 - Monatsblätter des bad. Schwarzwaldvereins 1902, 193/98 - L. PERIGRIN, Die ehemal. Präm. Abtei H . bei Wyhlen am Rhein, Basel 1903.

S e r i e s a b b a t u m (Krieger) Johann v. Rheinfelden 1304 Herrmann 1313/25 Heinrich 1327 Benedikt 1340 Petrus zu dem Winde 1359 Heinrich Melin 1364/72 Wilhelm von Basel 1375-87 Johann Büttel 1389-1400 Andreas v. Zweibrücken 1400Henricus Ner 1406 Henricus Girardin abb. Bellelagiensis et commendatarius Coeliportae 1415/26

Jean de Chatelat 1426/28 Heinrich Vallat 1428/40 Heinrich Rudoz 1440/42 Johannes Heinrici 1448/50 Heinrich 1452/72 Petrus Pitrineti f 1479 Heinrich Varnery 1479/80 Imerius 1488/98 Nicolaus abbas Bellelagiensis administrator 1523 Priorum series usque ad an. 1807 vide apud S A U C Y (V. Bellelay) 308/10.

K A T 2 I S S. Petrus (et Paulus) Caz, Cazis, Chazes, -azzes, Cazia, -ium, -ias. Romanice: Cazas. In Grisonia, Helvetia, juxta Rhenum, in valle quae dicitur Domleschg. Dioec. Chur. Parthenon fundatus post annum circiter 700 ut abbatia canonissarum saecularium ab episcopo Curiensi Victore. Saec. VIII/X verbum fit de sororibus et sanctimonialibus. Bona eius se extenderunt usque ad Samedan in valle Engadin, et ad Melantz et Schlanders in regione dicta Vintschgau. Anno 1156 fuit corruptum, ideo Adalgotus episcopus Curiensis subiecit asceterium abbatiae Sti. Lucii, quae consuetudines Praemonstratenses ibi introduxit, et loco abbatissarum magistras ad nutum abbatis ei proposuit. 1 Hoc eodem 1

Addita erat conditio, quod moniales proprietatem possent retiñere. Poeschel et alii ex hoc dubitant, an observantia Praemonstratensis hac cum conditione non concordans in Katzis umquam fuerit introducta. Recte objicitur, tale quid rigori ordinis praesertim saeculo XII esse nimis contrarium. Sed suspicamur esse tendendum,

59

anno subditum est protectioni immediatae Stae. Sedis. Videtur vero haec unio cum ordine mox iterum fuisse revocata, quia semper fuit episcopo proprium (bischöfliches Eigenkloster), insuper in nullo antiquo catalogo adducitur, etsi e saeculo XV tantum nobis est traditum, quod libera electio abbatissae denuo fuit in usu. Ecclesiae incorporatae: Katzis St. Martini et Sils Sti. Albani, quae diu a canonicis Sti. Lucii fuerunt administratae. Postremo iterum fuit canonissarum OSA, anno 1565 suppressum est, annis 1622/47 restitutum. Sed hac vice sub régula Sti. Dominici, cuius moniales ibi degunt usque hodie. A r c h i v a l i a : Fere omnia perierunt, recentiora tantum extant in loco et Arch. Episco. Curiensi. B i b l i o g r a p h i a : BRACKMANN G P II 2 , 1 0 2 / 0 3 - BRUSCHIUS 1: 3 7 / 3 8 ; 2: 1 3 4 / 3 7 EICHHORN 3 4 2 / 4 7 - GAUDY 3 2 , A b b . 1 6 5 - H B L S c h w e i z I V 6 1 - H U G O I 4 9 7 - LEU X I 5 5 / 5 7 - MAYER, B i s t u m C h u r II 3 0 1 , 7 2 7 - IDEM, St. L u z i ( 1 9 0 7 ) 3 9 / 4 0 - MÜLINEN II 1 8 0 / 8 3 - NÜSCHELER I 9 6 - PLANTA 6 6 f f . - POESCHEL, K u n s t d e n k m . d e s K a n t o n s G r a u b ü n d e n , 1 9 4 0 , III 1 7 8 -SIEGWART 3 2 1 - WAEFELGHEM 5 2 , 3 7 4 - J. G . MAYER, D i e

Inschrift der Stifter des Klosters Cazis (Kathol. Schweizer Blätter VII 1891, 504 ff.) E . MEYER-MARTHALER, B ü n d n e r U r k u n d e n b u c h I 1 9 5 5 , N r .

Adalgott,

ein

Schüler

des

hl.

Bernhard

und

334 -

I. MÜLLER, St.

Reformbischof

von

Chur

( A n a l . S . O r d . C i s t . X V I 1 9 6 0 , 1 / 2 , p . 1 0 1 / 1 0 8 ) J. SIMONET i n R a e t i c a V a r i a ( I V . L f . C h u r 1923) 1 2 7 / 8 3 .

L A U F F E N S.Joannes Bapt. Civitas in Württemberg, ad flumen Neckar, prope Heilbronn, Dioec. Würzburg, nunc Rottenburg-Stuttgart. Parthenon, fundatus in Adelberg, cum quo formavit monasterium duplex. Fuit asceterium nobile. Retento jure paternitatis, Adelberga transtulit anno 1476 17 moniales suas in Lauffen in antiquum quoddam monasterium, fundatum post annum 1003 ab Henrico episcopo Wirceburgensi cum bonis, ab Henrico II Imperatore ad hoc datis, pro monialibus OSB. Ante annum 1285 transiit ad Ordinem Sti. Dominici. Asceterium Itzingen, eiusdem ordinis, cum nostro fuit unitum, nihilominus elanguit, ita ut an. 1450 duae tantum moniales superfuerint. Anno 1521 admissio novitiarum fuit inhibita. Moniales heroice restiterunt novatoribus. Anno 1525 a rusticis est exspoliatum, et anno 1553 definitive suppressum. Annis 1629/48 non fuit restauratum ut quod abbates Sti. Lucii hanc conditionem aegre quidem ferentes, sed nihilominus acceperunt, et quod illis contigit saltem per aliquod tempus observantiam ordinis parthenoni imponere, quia secus traditio ordinis (HUGO) certe de ilio nihil sciret.

60

alia coenobia in Württemberg. Ecclesia annis 1807/08 solo aequatur, 1872 reliqua fere omnia. Supersunt tantum pauca rudera claustri. A r c h i v a l i a : Gen. Landesarchiv Stuttgart A 496: 84 dipl. s. X I I I / X V - StA Wiirzbutg: 1 dipl. 1477 - Landesbibl. Stuttgart: Cod. hist. 59 Qu. Tab 2: Conspectus chori ecclesiae, cum epitaphiis. Ibid. Cod. B hist. fol. 308: pictura exitus monialium ex Adelberga. Vide, etiam quoad sequentia, apud Adelberg. B i b l i o g r a p h i a : C O N T Z E N 21, 24, 38 - H H S D VI 381 - H U G O II 21 - W A E 144 - ZAK PAM - M. B A C H , Das Nonnenkloster L. am Neckar (Zschr f. Württ. Franken III 1868, 104/06) - W. FISCHER, Die Regiswindiskirche zu L. (Bll. f. Württ. Geschichte N F 1927, 192/97) - F. v. G A I S B E R G - S C H Ö C K I N G E N , Zur Gesch. des Nonnenklosters L. am Neckar (WjbStL 1902, 25/34) - K . K L U N Z I N G E R , Geschichte von Lauffen am N., Stuttgart 1846 - PFEILSTICKER (V. Adelberg) 3426 - T. R E N N E R in WVJH X X V 1916 - K. R O T H E N H Ä U S L E R , Die Abteien und Stifte Württenbergs im Zeitalter der Reformation Stuttgart 1886 - E . S C H N E I D E R , Die Klosterfrau Katharina Gräfin von Württemberg, f 1497 als Prämonstratenserin in Lauffen (LtBStAnz 1895, 35/37) - Die Stadt L. am Neckar, 1934 - . FELGHEM

Magistrae: Catharina comitissa de Württemberg 1476-, t 1497 Margareta de Sachsenheim 1490 Barbara de Kaltenthal 1495

Margareta de Nippenburg 1534, 1543 Agathe von Gültlingen 1553

M A R C H T A L SS. Petri et Pauli Marchiali, -tell, Morhtil, -tei, Marceilum, Marchtelanense, Marchthal. Prope Munderkingen, ad Danubium, Württemberg, Dioc. Konstanz, nunc Rottenburg. H o d i e vocatur Obermarchtal. Praepositura, dein (1440) abbatia insignis. Monasterium duplex usque ad annum circa 1273 (vide Untermarchtal). Ante annum 776 comes quidam H a laholf prioratum OSB ibi erexit, abbatiae Sti. Galli subditum. Qui saeculo IX vel X periit, loco eius Hermannus II dux Sueviae instituit ecclesiam collegiatam cum 7 praebendis. Quae post annum 1010 venerunt in manibus nobilium adiacentium, et ecclesia collegiata desiit. H u g o palatinus Tubingensis anno 1171 eo advocavit Praemonstratenses ex Roth. Circa annum 1200 fuerunt ibidem 20 canonici, 20 conversi et 40 sorores. Dure et diu luctati sunt praepositi ad recuperandas Septem praebendas supra allatas, et alia bona et jura a fundatore promissa, et per saecula canonia oppressa fuit continuis vexationibus nobilium vicinorum, ut asserii celebre chronicon, saec. XIII ibi 61

conscriptum. Advocati fuerunt primo palatini, dein episcopus Constantiensis, ab an. 1357 comites de Nellenburg, postremo domus Austriae. Filiae: Allerheiligen. Parochiae incorporatae: Ammern, Berg, Dieterskirch, Kirchbierlingen, Sauggart, Munderkingen, Obermarchthal, Unterwachingen, Hausen, Seekirch, Reutlingendorf. In fine saeculi X V abbatia facta est imperialis, territorium eius concernebat tres leugas quadratas cum 6000 subditis. Habuit prelum et scholam, quae omnibus patuit. Reformatio causavit damna nulla, bellum rusticorum an. 1525 nonnisi pauca, eo maiora vero bellum X X X annorum. Anno 1609 abbates infulantur. An. 1632 canonia fuit saecularisata et principibus de Hohenlohe donata, quod vero an. 1648 fuit revocatum. Annis 1674-1701 erecta sunt nova aedificia splendidissima. Ecclesia, capitulum et refectorium spectabilia, sed bibliotheca numquam fuit perfecta. Saec. XVIII ibi excelluit canonicus Sebastianus Sailer ut poeta et scriptor. Anno 1803 addicta est Marchtal principi de T h u m et Taxis, qui earn suppressit. Usque ad an. 1919 remansit omnino intactum ut Castrum principis. Tunc vero data est pars monialibus de Visitatione. Novissime totum venditum est dioecesi Rottenburgensi, quae ibi erexit academiam pro institutoribus. A r c h i v a l i a et manuscripta: Maior pars eorum est in Fürst T h u m u. Taxis Zentralarchiv Regensburg, et ea quae fuerant in loco, ab anno 1952 tamquam depositum illius in StA Sigmaringen. Utrumque nondum ad amussim est ordinatum, ideo praebere possumus nisi conspectum provisorium: Regensburg ca. 320 diplomata 1171/1810, multi fasciculi actorum, et Volumina (Lager-, Zins-, Rechnungsbücher etc.) - Sigmaringen: aliqua centena diplomata 1250/1790, 350 fase, acta 1395/1828, et 880 voll, inter quae 142 urbaria 1525/1846, 9 Kopialbücher, 112 voll. Amtsprotokolle ab an. 1585, 589 voll. Rechnungsbücher. Landesbibl. Stuttgart: Annales (Hist. fol. 359), et Liber fundationis seu Annales eccl. Marchthalensis 992-1229. continuatio usque ad an 1299 ibid. Hist, quart. 261 s. XIII (ed. J. SCHÖTTL in FDA IV 1869 147/209, WAITZ in M G H SS X X I V 662/83, et GIEFL in Württ. Geschichtsquellen IV, 1891, 3/30. Cf. BACKMUND O. C. - Notitiae historicae: Hist. fol. 43, I V - StA Stuttgart B 475, 473 dipi. 1171/1793, 56 fase, acta s. X V / X V I I I , 5 manualia s. XVI/XVIII - MS LESAGE - BMun Nancy MS 991/11, 313/36; 995/III 139/69 B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 3 3 / 4 0 - BRACKMANN G P II 2 1 6 / 1 8 BREHM - BRUSCHIUS C e n t . 1, 8 2 / 8 4 , 2 2 9 4 / 3 0 0 - BÜNGER 1 0 9 / 6 1 - C a p S c f . i n d .

-

ERZBERGER 3 4 9 / 5 5 - G A M S Württ. 2 6 1 / 6 5 - GERITS P r e m . U n i v . - GOOVAERTS I 23, 30, 41, 50, 51, 60, 62, 193, 235, 236, 335, 342, 344, 3 8 7 , 391, 437, 4 4 7 , 5 1 6 , 6 0 9 , 6 1 3 , 6 1 4 ; II 9 5 , 1 1 4 , 1 2 2 / 3 1 , 1 4 8 , 1 5 1 , 2 0 9 , 2 2 7 , 3 6 3 , 3 6 5 , 3 8 3 , 3 9 2 , 4 0 2 ; III 6 8 , 1 8 6 ; I V 1 2 5 , 1 8 9 , 2 1 2 , 2 1 4 , 3 0 1 , 3 1 4 - GOTTLIEB 3 8 0 - GRADMANN PAULUS K d m W ü r t t b D o n a u k r e i s I ( 1 9 1 4 ) 5 9 1 / 6 1 4 - HAUNTINGER 1 0 0 / 0 3 - H H D S V I 4 9 7 - H U G O A n n . II 1 3 5 / 4 8 , p r o b . 8 0 / 9 1 - HEYD II 1 5 8 , I I I 1 3 0 - J L 1 6 9 2 9 , 1 7 3 1 9 / 2 1 - JOHN C a n o n s KASPER G e n e s i s 3 2 / 3 3 - KEPPLER 1 3 8 / 4 2 - KRIESSMANN 2 7 - K D K S 1 3 9 - LAIRUELZ 4 0 5 - LEHMANN I 2 1 4 / 1 5 - LEHMANN/BROCKHAUS 8 8 5 / 8 6 - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 1 3 5 6 2 - L T h K V I 8 7 3 - L I E B 1 6 / 2 8 - LIENHARDT E p h H a g 6 0 , 1 0 6 , 1 1 2 , 1 5 2 , 1 6 5 , 3 3 2 , 3 6 7 - LÜNIG III 3 4 3 / 6 4 - MAURER Ü b e r s i c h t - PETRUS 5 6 3 / 6 6 - PIETSCH - POTTHAST

62

R P R 2201, 6133, 26565, PRESSUTTI 2214 - R E C I/IV cf. ind. - RECLAM Kunstf. II 386 - Reg. Imp. V. VI, XI cf. ind. - Reichsreg. Karls V 323, 326, 2652, 6590, A 435, 1059, 1370, Rep. Germ. II 577, 1222, III 22, 257, IV 1, 1182, 1528, 2695 - R I E D E R nr. 6 0 6 , SEILER cf. ind. - STUMPF BRENTANO II 4807 - SUPPER cf. ind. - WELLER 281/82 - W I L L BÜRGER cf. ind. - W U B II 177, 208, 314, VII 240 - ZAK EOP (1929) 214 - ZAK PAM - P. BECK, Klostertheater in Marchtal. Ein Beitrag zur Geschichte des Schuldramas, DArchSchw 1 8 9 4 - IDEM, Die Klosterdruckerei in Marchtal ibid. XIII 1 4 5 / 4 7 , XVIII 1 2 8 , XXIII 6 4 - Beschreibung des Oberamts Ehingen ( 1 8 9 3 ) , 1 7 2 / 8 4 - M. BIRKLER, Die Kirchen in Obermarchthal, Stuttgart 1 8 9 3 - N . FEYER, Kurze Geschichte des Präm. Klosters O. Ehingen 1 8 3 5 - K. H A U C K / H . M O R D E K , Die Historia Monasterii Marchtelanensis. Untersuchungen zur Chronik des oberschwäbischen Praem. Stiftes O. (Geschichtsschreibung und geistiges Leben im Mittelalter, Köln Wien 1978, S. 4 6 8 / 8 9 ) - P. H O F M E I S T E R , Ein Prozeß um Patronatsrechte an ehedem mit Klöstern verbundenen Pfründen (Arch. f. Kath. Kirchenrecht CXXIX 1 9 6 0 , 4 9 / 6 3 ) - N. J O H NER, Schwäbische Dialektdichtungen in Marchtaler Schuldramen, WVJH NF XXI 2 6 9 / 3 1 4 - A. KASPER, Kunstwanderungen kreuz und quer der Donau, Schussenried 1 9 7 6 - L. L O C H E R , Sebastian Sailer, Jubiläumsausgabe zum 2 5 0 . Gebunstag des Dichters, Munderkingen 1 9 6 5 - M. M Ü L L E R , Katholische Lehrerakademie O. Festschrift zur Eröffnung, Ulm 1 9 7 8 - (H. T Ü C H L E , Gesch. des Klosters M. 1 6 4 / 8 8 ; continet etiam: K . KRAFT Baugeschichte der Abtei M. 1 8 8 / 2 0 1 ; T . Hermann Joh. Seb. Sailer 2 0 1 - 1 2 ; IDEM, die Äbte von Marchtal 2 1 2 - 2 8 ) - N . PFEIFFER, Die Vorarlberger Bauschule, WVJH N F XIII 1 9 0 4 , p. 1 1 ff.) - S . SAILER, Das jubilierende Marchthall, 1 7 7 1 - M. SCHEFOLD, Kloster O., Augsburg 1927 - Schulordnung der Reichsabtei Marchthal 1748, (Magazin für Pädagogik 1883, pp. 119/21) - H. SELIG, Die Professen des ehemal. Stifts O., Marchthal 1702 - STEINHAUSER (V. Adelberg) p. 201 - F. v. WALTER, Kurze Geschichte des ehemal. Präm Stiftes M. von 1171-1803, Ehingen 1835 - P. WEISSENBERGER, Schicksale und Exlibris der Bücherei des ehemal. Präm. Stiftes O. (Gutenberg-Jarhbuch 1976, 474/81 - L. W I L S S , Musikgeschichte der oberschwäbischen Klöster im 18. Jahrh. (mit Notenbeispielen), Stuttgart 1927, 27/29 - Acta B. Eberhardi praepos. Marchtalensis O. Praem. in Suevia t 1179 (AA. SS. 17. Apr. II 502/04) - Obituarium (fragm.) edd. BAUMANN MGH Necr. I 201/02, cf. NArch VII 25 - Rotuli in collectione Elchingensi vol. XIII

S e r i e s p r a e s u l u m (Walter) 1. P r a e p o s i t i Eberhard v. Wolfegg 1171-79 Ulrich 1179-87 Gerlach 1187 Manegold 1191-1204 Meinrad 1204-08 Heinrich v. Suppingen 1208-09 Walter v. Westernach 1209-14 Rudiger 1214-17 Rudolf v. Erringen 1217-29 Walter v. Schmalstetten 1229-43

Theodor v. Wittenhausen 1243-51 Friedrich 1251-52 Heinrich v. Munderkingen 1252-66 Konrad v. Taugendorf 1266—73 Werner 1274-81 Engelher 1281-82 Berthold 1282-92 Heinrich v. Datthausen 1292-99 Burchard 1299-1304 Siffridus 1304-08 63

Werner 1308-10 Konrad Volk 1310-12 Burkard Steiner 1312-22 Konrad 1322-29 Hermann Hutter 1329-33 Heinrich Walk 1333-40 Eberhard Griff 1340-44 Konrad Gager 1344-48 2.

Jodocus Blanck 1461-82 Simon Götz 1482-1514 Johann Haberkalt 1514-18 Heinrich Stölzle 1518-38 Johann Gudin 1538-50 res. Christoph Bonner 1550-59 Christoph Schenz 1559-71 Konrad Frey 1571-91 Johann Riedgasser 1591-1600 Jakob Heß 1600-14 Johann Engler 1614-37 Konrad Kneer 1637-60

Konrad v. Roth 1348-67 Berthold 1368-77 Ludwig 1377-99 Stephan Wocherer 1399-1402 Jakob Kupferschmid 1401-09 Jakob Klingler 1409-25 Albert Pfluger 1425-36 Heinrich Mörstetter 1436-61 a t e s (1441) Gottfried Dorner 1660-61 Nikolaus Wierieth 1661-91 Adalbert Rieger 1691-1705 Friedrich Herlin 1705-11 Edmund Dilger 1711-19 Ulrich Blanck 1719-46 Edmund Sartor 1746-68 Ignatius Stein 1768-72 Paulus Schmid 1772-96 Bernhard Kempter 1796-1802 Friedrich v. Walter 1802-03

R O G G E N B U R G SS. Maria, Johannes Bapt. et Augustinus 1 Siligoburgum, Rocken-, Rochelenpurg, -burc, -burgk. Prope Weißenhorn, in Suevia Bavarica, Dioec. Augsburg. Tres fratres ex genere equitum de Biberegg, qui et „de Roggenburg" vocabantur, scilicet Chunradus episcopus Curiensis, Sigfridus et Bertholdus, fundaverunt anno 1126, ut fertur, in arce sua praeposituram ordinis ut monasterium duplex. Quod factum est insinuante Sancto Norberto, filia de Ursberg. Traditio domestica est haec, de qua ante saeculum XVII non invenitur vestigium. Atqui videtur constare, secundum Annales Osterhovienses, fundationem esse factam nonnisi anno 1130. Fieri potest, Sanctum Norbertum ut saepius quando petiit Romam, venerit in hanc regionem aliquot annos ante, et - quod facere solebat ubique - nobiles obvios adhortatus sit ad faciendas fundationes. Monasterium prima vice authentice occurrit anno 1144, quo

1

Saeculo XIII, Stus. Augustinus videtur fuisse patronus principalis.

64

Liberias Romana ei fuit concessa. Primitus canonia fundata est juxta stagnum quoddam in valle, mox vero translata est in collem vicinum ubi prima ecclesia anno 1160 est consecrata. Advocati post maturam exstinctionem familiae f u n d a t o r u m , fuerunt equites de Reisensberg, dein civitas imperialis Ulmensis, post saec. XVI vero Austria. Monasterium fuit f u n d a t u m ut duplex, sed sorores, quae anno 1178 ultima vice occurrunt, exstinctae sunt saeculo sequenti. Filiae eius fuerunt Stus. Lucius Curiensis et Churwalden in Helvetia, et Adelberg. Parochiae incorporatae, partim patronatus tantum partim propriis canonicis seu excurrendo seu residendo provisae: Roggenburg cum Ingstetten, M e ß h o f e n cum Breitenthal (1297), et cum sanctuario Schießen (1618), dein Christertshofen 1680, Oberwiesenbach 1362, Rennertshofen (1174 commutatum pro Nattenhausen) Tafertshofen 1557, Biberberg 1524, Biberach 1389 et sequentes, quas ante annum 1803 iterum perdidit: Zaisertshofen usque ad an. 1594, Wallenhausen (-1600), Ebershausen (-1581) et Obenhausen 1676-1702. A saeculo XVII, probabilius vero iam antea, canonia habuit scholam. Anno 1444 R. fit abbatia, quae an. 1500 aucta est pontificalibus. Inter annos 1488 et 1544 paulatim adepta est immedietatem (Reichsunmittelbarkeit), maturo saeculo XVI et altum judicium (Hochgericht), quod vero, opponentibus vicinis, denuo amisit, sed anno 1775 pro maiore parte sui territorii iterum redemit. Abbatia multa fecit ad salvandam fidem catholicam non solum in propria regione, sed praesertim in Grisonia, ubi summo cum labore vitam filiarum suarum Sti. Lucii et Churwaldensem usque ad saecularizationem potuit protrahere. Altare maius in ecclesia abbatiali, in stylo gothico, tantae erat pulchritudinis, ut Gustavus Adolphus rex Sueciae, alias monasteriis infensissimus, iusserit propter hoc parcere monasterio. Territorium abbatiae continuit 3000 circiter personas, et fuit divisum in quatuor districtus (Amter), proventus annui in fine fuerunt 40000 florenorum. Status personalis a saec. X I V usque ad XVII 15-18 canonicos non excessit, saeculo XVIII vero ibi f u e r u n t multo magis: 1764: 42, 1802: 34. Annis 1732-1790 exstructum est novum monasterium speciosissimum, unum ex pulcherrimis totius Germaniae meridionalis. In canonia eminent capitulum, praelatura, refectorium, et bibliotheca, hodie partim splendide renovata. Ecclesia vere magnifica annis 1752-58 ab artificibus regionis fuit erecta et exornata. Anno 1803 monasterium hic fuit suppressum eminentis vitalitatis. Terrae abhinc sunt proprietas privata, extensae aedes canoniae nemo voluit emere, ideoque manserunt proprietas gubernii. Bis O r d o temptavit restaurationem, an. 1924 ex Averbodio, et annis 1926/32 ex Tepla. Denuo d u o canonici providerunt parochiam, sed in cassum. Nuper, annis enim 1983/84 tentatur nova restauratio: ex Windberga. Perpulchrum ostensorium ex R. hodie est in asceterio Berg Sion, de quo supra. 65

M a n u s c r i p t a et A r c h i v a l i a : (Minuta invenies apud TUSCHER 177/80) - StB München: clm 15369 (Diarium religiosorum s. XVIII) cgm 4299 (item 1767); cgm: 3912: Gerichtsordnung u. Statuten 1573 (edd. W O H L H A U P T E R ) - Bibl. Puhl. Nancy: MS 991 ff. 205/22 et 992/XIV sq. ff. 267/424. Fol. 383 catalogus bibliothecae an. 1520 (edd. A U G E R ) - HStA München: 278 Urk. 1144-1765, 18 Lit. 1525-1818: Akten u. Korresp. betr. versch. Güter 17/18 Jahrh. Kopialbuch (Sammelband 1654) enth. u. a. Provinzialkapitel 1605-25, Entscheidungen auf einem Konvent zu Wäldsee - Nr. 7: 2 Rotein, Augsburger Zolltarife 1658, 2 Zins- u. Giltregister 15/16. Jahrh. 3 Archivrepertorien 16-18. Jah., Berichte der Äbte von St. Luzi über Einkünfte und von Allerheiligen über einen Brand 1784, Streitigkeiten mit dem Bischof v. Augsburg, Strafprotokoll für die beim Bauernkrieg beteiligten Untertanen 1530. - StA Neuburg: 129 Nummern Literalien. Kopialbücher 1447-1707 und 1544-1676, Reichsunmittelbarkeit 1781, 2 Bde. Urbare 1598 und 17. Jh. Salbücher 1661-1683 u. 17. Jahrh.; 2 Bde. Baudingbücher 1710, 1752; Güterbeschreibung 1586-1661; Pfahlbeschreibung 1706-48, Ackerbücher 4 Bde. 1598-1683; Grundstücksrapular 1727, Teilbücher der Untertanen 2 Bde. 1586-1757; Untertanenübernahme 1779, Holzbuch 1733, Untertanenbeschr. 1736, Mäderbücher 4 Bde. 1598-1700, Amtsprotokolle 66 Bde. 1554-1804; Registraturbücher 11 Bde. 16. Jahrh. bis 1780, Rechnungen d. Kirchenpatrone 3 Bde. 1750-1802; 22 Bde. Literalien ders. Art über die Klostergüter 16-18. Jahrh. - Akten: Generalia 1294-1806, Specialia 1724-1804; Urkundenabschriften, Einkünfte, Besoldung der Bediensteten 1803, Bibliothek 1803-06, Urkunden betr. der Klostergüter 17 St. 1473-1782; 16 Karten 1626-1798 - Diözesanarchiv Augsburg: Homagialakte 1753 - Kopialbuch 1769 - Diöz. Archiv. Freiburg: Lites cum dioecesano Augustano 1750/64 - Stadtbibliothek Augsburg: Versch. Akten 17/18. Jahrh. Pfarrarchiv Roggenburg: Chronik „Acta Roggenburgensia" 1126-1753 (Casp. Geisler); Gelübdeerneuerungsbuch 1618-1803; 3 Nekrologien: 1745, 1801 und „Elogia Posthuma" 1764; Diurnus ca. 1789/90; Conspectus abbreviatus omnium . . . proventuum et expensarum . . . 1753-1802; Catalogus Studiosae Juventutis . . . 1738 inceptus a P. Hermanno Kuen; Satzungen für die Studierende Jugend im Reichsstifte Roggenburg . . . 1791. Kriegstagebuch um 1800 (edd. BADER. - Vide etiam apud Chur St. Luzi et Churwalden. B i b l i o g r a p h i a : (Fusiorem et completam invenies usque ad an. 1978 apud TUChorh 181/85 - Bavaria II 1072/76 - BRACKMANN GP II 84/85 BRAUN H T B D Augsb. II 95 ff., 120 ff. - BÜNGER 57, 156 - CapS cf. ind. - CCLBM II 3, 10/15 - Dehio GALL Östl. Schwaben 143 - FABRE I 178, II 120 - FIEDLER II 181/84 - G A M S Schw. 95/97 - G E R I T S Prem. Univ. - IDEM, Despruets 127 - GLASSCHRÖDER II 144/45 - GOOVAERTS I 14, 43, 59, 95, 140, 193, 203, 212, 233, 240, 263, 275, 276, 341, 355, 368, 371, 399, 444, 448, 513/18, 556, 577, 616, II 48, 53, 77, 108, 218/26, 253, 374/76, 385, 406, 436, III 53, 144, 155, 161, 169, 183, 195, IV 324, 332 - H E R M E L I N C K I cf. ind. - H H D VII 594 - Hist. Atlas Schw. cf. ind. - H O R N 159/61 - H U G O II 675/88, prob. 435/41 - JL 8662 - J O H N canons - KFRecl 710/11 - K H A M M III 2, 462/74 - KDK 40 (plures editiones) - LAIRUELZ 407 - Lettr. com. Jean XXII 30512/14 - Li Aug 107/11 - LIENHARDT EphHag 41, 137, 151, 245, 256, 329, 350, Auct. 29, 66 - LThK VII 939 - MAYER P F A N N H O L Z 81/85 - M I G N E t. 179, 908 - P E TRUS Suec. Eccl. 722/74 - P Ö L N I T Z Matr. Ing. 655/56 - P O T T H A S T 12964, 20471 REC cf. ind. RegBoica Regb. 346 - Reglmp XI cf. ind. - Reichsreg. Karls V 1431, 1432, 1956, 6108, 6524, 8735, A 715, 1688, B 35 - RepGerm II 577, 1222 - R I E D E R SCHER) - BACKMUND

66

Nr. 714 -

Vat. Akten 941, 942b - R Ö D E R II 518/21 - SANTIFALLER I 1, 140 III 2, 312/36 - SCHMELLER cf. ind. - S C H R Ö D E R Staatsrechtl. Verh. 53 S P E C H T cf. ind. - S T E I C H E L E / S C H R Ö D E R cf. ind. - S T U R M cf. ind. - Sulzb. Kai. 1889 103/19 et 1899, 1 1 3 / 1 9 - S U P P E R cf. ind. - V O C K 473 - WAEFELGHEM 211 - W I C H M A N N II 526 - ZAK PAM - ZIMMERMANN Kloherald. 134/25 - M. L. A U G E R , La décoration de la bibliothèque de Roggenburg au début du XVTe siècle (Bulletin d'information de l'Institut de Recherche et d'histoire des textes, Paris 1963, pp. 127/141) - F. X. BADER, 1126 wurde das Kloster R. gegründet (Der Heimatfreund IX 1958, Nr. 13) IDEM, Der Meister der Gitter der Turmkapellen in R. (Das Obere Schwaben II 1956, 123) - IDEM, Neues zum Bauernkrieg 1525 im Gebiet des ehem. Reichsstiftes R (ZSchw XLIII 1917, 57 ff.) - IDEM, Beiträge zur Gesch. einiger schwäbischer Klöster aus der . . .Ulmer Chronik des Hans Bigel (Anal. Praem. XV 1939, 167/80) - IDEM, Ein unveröffentliches Roggenburger Kriegstagebuch von 1800/01 (Heimatfreund 1934, 1/12; 1935: 1/6) - IDEM, Geschichtl. Aufzeichnungen aus dem Kloster R. aus der Zeit um 1800 (Mittig. Museumsver. Weißenhorn 1926: Nr. 11; 1927 Nr. 1 u. 5; 1929 Nr. 9/12 und 1930 Nr. 1/5) - P. BAYRHAMER, Historia Imperialis Canoniae Roggenburgensis, Ulm 1759 (etiam apud K U E N I.e.) - IDEM, Wohlriechend und beständig blühende Lilien, gesammelt bey de Einweyhung der neuerbauten Klosterkirch . . . in R. (Günzburg 1759) - J. CHRISTA, Chorgestühl u. Kreuzaltar in R. (JbHistVer Dillingen 41/42, 1938/39: 74) - IDEM, Kai. f. Bayr. u. Schwäb. Kunst X X V 1929, 7/16 IDEM, R., in: Bayerland XLIII 1932, 427/36 - S. EBERLE, Über das Zunftwesen in der Klosterherrschaft R. (Mittlgn. Mus. Verein Weißenhorn 1913, 50/52) - IDEM, Die Schulen des Kapitels Weißenhorn nach den Visitationsprotokollen vom J. 1775 u. 1778 (Heimatfreund 1937, 10/11) - F . FABER, Evagatorium in Terrae Sanctae . . . peregrinationem an. 1480 et 1483/84 (edd. HASSLER, Stuttgart 1843/49, cf. Anal. Praem. II 1926, 332) - E. G R O L L - K L E B I N G E R , Das Präm. Stift R. im Beginn der Neuzeit (Diss. München 1939, Augsburg 1944) - E A D E M ( E . KLEBINGER), Ein schwäbisches Reichsstift richtet sein Hochgericht auf, Anal. Praem. XIV 1938, 95/107 - H . H A B E L , Deutsche Kunstdenkmäler in Kurzform, Stadt u. Landkreis Neuulm, München 1966 - J. H E I D E R , Die einstigen Reichsstifte in Bayrisch-Schwaben und ihre Archive (Schwäb. Bll. f-Heimatpflege XV 1964, 102/18) - A. H E I N L E , Kloster R. als H o n der Wissenschaft (Bayerland LXII 1960, 253/55) - A. H E R R M A N N , Barocke Kunst um Ulm, Neuulm 1961 - J. HOLL, Der Weißenhorner Kunstmaler Konr. Huber (DArchSchw VII 1890, 85/87, 94/95) - IDEM, Die Entstehung des Klosters R. (Mittig. Mus. Ver. Weißenhorn 1909, Nr. 1 1 / 1 3 ) - IDEM, Geschichte der Stadt Weißenhorn mit Streiflichtern auf die Umgebung, Kempten 1904 - IDEM, Die Pröpste u. Äbte des ehemal. Reichsstiftes R. (Mittig. Mus. Ver. Weißenhorn 1937, Nr. 7) - KLEBINGER (vide Groll) - A. H. K O N R A D , Zwischen Donau u. Iiier. Der Landkreis Neu Ulm in Geschichte und Kunst, Weißenhorn 1972, 63/96 - IDEM, D A S Barockkloster R. (Schwäb. Kunstdenkmale 25) Weißenhorn 1974 - B. K R A F T , Die Handschriften der Bischöfl. Ordinariatsbibliothek Augsburg, A. 1934, 134a - B. KRAUS, Die Ordensjahrtage der Abtei R. nach dem Nekrolog vom 1745 (Mittig. Mus. Ver. Weißenhorn 1929, Nr. 4) M. K U E N , Collectio scriptorum rerum historico-ecclesiasticorum variorum religiosorum ordinum, Ulm/Günzburg 1755/68 cf. indd. - IDEM, Ehren und Trauerrede auf den verstorbenen Abt Kaspar Geisler, Ulm 1753 - N. LIEB, Die Klosterkirche in R. (Heimatfreund 1935, Nr. 6/8) - G. LIENHARDT, Justitia Causae Wallenhusanae . . . Principibus Germaniae Archi- et Episcopis cumprimis . . . dein Urbi et Orbi exposita . . . (Ulm 1761) - P. LORY, Roggenburger Studentenkatalog (Heimatfreund 1935 Nr. 11, 1936 RIEZLER

SCHEGLMANN

67

Nr. 1 , 5 / 8 ) - Konst. M A I E R , Auswirkungen der Aufklärung in den schwäb. Klöstern (Zschr. f. KG 86 (1975) 329/55 - H. M. M A U R E R , Die Hochadeligen Herren von Neuffen und Sperbereck ZWLG XXV 1966, 83 - J. M Ö H L E R , Zur Geschichte des Roggenburger Armenfonds (Mittig. Mus. Ver. Weißenhorn 1927, Nr. 7/8) - H. NIEDERWIESER, Das ehemal. Reichsstift R. (Gänsgückeler 1949, Nr. 19/20) - H. O C K E L , Geschichte des höheren Schulwesens in Bayrisch-Schwaben während der vorbayr. Zeit. Berlin 1931 - G. PALMIERI, Viaggio in Germania . . . compiuto negli anni 1761/63. Diario del Cardinale G. Garampi, Roma 1889, 173/74 - R. Q U O I K A , Roggenburger Orgelbüchlein. Beitrag zur Geschichte der Orgel in der Stiftskirche zu R., R. 1956 - F. PIESSEL, Ulmisches Urkundenbuch, 3 Bde. Stuttgart 1873/1900, cf. ind. J. ROTTENKOLBER, Die Aufhebung des Reichsstiftes R . (Heimatfreund 1935, Nr. 3-9) - M. SCHEFOLD, Conrad Huber von Weißenhorn 1752-1830, (Das Schwäb. Museum 1930, 161/83) - H. S C H I N D L E R , Unbekanntes Bayern, IV, München 1959, S. 112/20, simul in „Zwiebelturm" XV 1 960, 84/89 - W. S E N S B U R G / F . H Ö R M A N N , Die R.er Klosterbibliothek (Heimatfreund 1937, Nr. 3/6) - F. T U S C H E R , Das Reichsstift R. im 18. Jahrh. Weißenhorn 1976 - L . W E I L E R , Denkmal der Dankbarkeit und Verehrung, dem ehemal. Reichsstift R. und seinen Vorstehern, vorzüglich dem letzten Abte Th. Aigler errichtet, Augsburg 1822 - IDEM, Versuch einer topograph. Geschichte der Pfarrei R., Augsburg 1828 - E. W O H L H A U P T E R , Die Roggenburgische erneuerte Gerichts- u. Dorfordnung von 1573 (ZBLG X 1937, 395/494) - H. WULZ, Abt Gilbert Scheyerle von R. 1725-89 (Anal. Praem. XL 1964, 233/49)

Gerung U../7Q

Series praesulum (WEILER, TUSCHER) 1. P r a e p o s i t i Rudolf 1294

Berthold 1170-1208 Menfried 1208/18 Marquard 1218Ludwig 1248 Ulrich Winkelhofer 1265/80 Ludwig 1280Johannes Dreyringer 1440/74 Ulrich Pöller 1474/84 Georg Mahler 1484/1505 Johannes Müller 1505/07 2

Theoderich 1331 Heinrich Schyrlin 1378 Johannes Keller 1397 Ulrich Hörner 1398/1406 Johannes Ellrang 1434 Ulrich Schwarz - 1 4 4 0 2. A b b a t e s Jodok Dreher 1507/28 Johannes Mayer 1528/43 Georg Ehrmann 1543/54 Johannes Mayer 1555/66

Annales Osterhovienses (saec. XIII) sunt fons, quoad Circarias Bavariae et Sueviae fidelissimus. Etiam F. Faber anno 1480, visitans Roggenburgum, hunc annum 1130 habet pro anno fundationis (de quo infra), idem die de S. de Lairuelz, advena ibidem anno 1600. Ex quo patet, ante medium saeculum XVII, quo exarsit rixa de praecendentia inter Rothenses et Roggenburgenses, fundata in fundatione quam matura, annus fundationis 1130 habebatur ut legitimus.

68

Georg Hieber 1566/72 Johannes Schifelin 1572/80 Johannes Mayer 1580/81 Vitus Breg 1581/89 Jakob Werkmann 1589/1610 Michael Probst 1610/39 Friedrich Rommel 1639/56 Bonaventura Schalk 1656/61 Franciscus Doser 1661/77

Adalbert Rauscher 1677/94 (postea abbas in Chur) H u g o Lindner 1694/1713 res. Dominicus Schwaninger 1713/35 Kaspar Geisler 1735/53 Georg Lienhardt 1753/83 Gilbert Scheyerle 1783/89 Thaddaeus Aigler 1789/1803, f 1822

R O T H (B.M.V. et) Sta Verena Rotte, -ote, -otha, -othum, Münch-, Mönchsroth. Hodie vocatur: Rot an der Rot. - Vitetur confusio cum tribus coenobiis OSB: Mönchsroth prope Crailsheim, Mönchröden prope Coburg et Rott am Inn in Bavaria, quae omnia et „Rötha" vocabantur. Prope Memmingen versus occidentem, in Württemberg. Dioc. Konstanz, nunc Stuttgart-Rottenburg. a) canonia virorum Praepositura, dein (statum anno 1140) abbatia conspicua. Fundata anno 1126, interveniente - ut fert traditio improbata - Sancto Norberto, a H e m m a de Wildenburg. Filia Praemonstrati. Filiae: Wilten, Weißenau, Steingaden, Marchthal, Kaiserslautern, Adelberg 1°. Sub primo abbate Ottenone iam habuit 200 religiosos. Ubicumque postulabantur praesules ex Rötha saec. X I I / X I I I . Advocatia fuit apud Imperatores. Saeculo X I V desolata et paupera nimis, sub abbate Martino Hesser tarnen refloruit. Saepius igne combusta est. Parochiae incorporatae: Roth, Haslach, Kirchberg, Amendingen; Berkheim, Heisterkirch, cum filialibus Haidgau, Gwigg, Molpertshaus, Illerbachen et Sinningen; et prioratus Steinbach in Bavaria, ubi canonia exstruxit perpulchram ecclesiam, et qui fuit sanctuarium marianum. Anno 1585 abbates infulantur. 1 Iam saec. X V abbatia facta est imperialis, immo an. 1616 obtinuit ius gladii. In fine saeculi XVIII habuit 2500 subditos et redditus annuos 58 000 florenorum. Annis 1782/86 abbas ipse cum convenni erexit novam ac splendidam ecclesiam, inconsulto architecto. Disciplina fuit in hac d o m o fere semper exemplaris. Status personalis: 1500 1

H o c Tempore vixit Fr. Wilhelmus Eiselin, qui ut „alter Aloysius" anno 1588 Dilingae, adhuc in studiis, in odore sanctitatis obiit.

69

16DD, 1560: 22, 1626: 31, 1702: 13DD, 6 Clerici et 3 conversi. Anno 1803 cum 31 canonicis et 3 novitiis et uno converso fuit addicta corniti de Wartenberg, qui earn suppressit. Anno 1808 per hereditatem venit cum omnibus bonis ad comités de Erbach, qui earn possederunt ut castellum usque ad annum 1934. Anno 1840 duae alae monasterii cum bibliotheca sunt deletae. Post annum 1934 factum est „Arbeitsdienstlager", ac aedificia, eatenus in optimo statu, lamentabiliter sunt pessumdata. Postremo acquisivit ea civitas Stuttgartensis, qui ea anno 1949 ordini vendidit. Hoc anno canonia Windbergensis in Rötha novum conventum cum novitiatu instituit. Celebris abbatia Rothensis fuit restituta, iam coepit florere nova plantatio. Sed variis circumstantiis adversis coactus, conventus anno 1959 haud libenter eam iterum dereliquit, secedens in Hamborn, de quo vide infra apud circariam Westfaliae. Rotham vero acquisivit dioecesis Rottenburgensis. b) asceterium Parthenon adnexus canoniae supradictae fuit separatus in aliqua distantia. Cessavit circa annum 1380. Loco eius nunc est coemeterium cum ecclesia Sti. Joannis Baptistae. Aliquo modo nostris diebus revixit. Coetus sororum tertii ordinis regularis Sti. Norberti, post ultimum bellum an. 1947 Windbergae fundatus, anno 1950 Rothae se restabilivit, ubi floret usque hodie (1980: 10 sorores) in ipsa antiqua abbatia, quae nunc est centrum diocesanum pro juventute. A r c h i v a l i u m altera pars mansit in loco usque ad annum 1934. Dein translata est in Landesarch. Stuttgart: B 486/88 940 Diplomata 1153/1793, 1809 fase, acta s. XIII/XIX, 127 tomi manualia, rentalia etc. s. XV/XVIII. Altera pars post annum 1803 venit in Gräfliches Archiv Erbach, unde partim translata est ut depositum in StA Darmstadt, ubi manet Catalogus Bibliothecae s. XVIII; reliqua, praesertim rentalia multa, anno 1944 in bello combusta sunt. Altera pars translata est anno 1980, pariter tamquam depositum, in Kreisarchiv Biberach: 40 voll, et acta permulta manualia et rentalia, Ausgabenbücher, Einnahmen, Register etc. s. X V I I / X I X , 14 voll, eadem, sed ad ecclesias dependentes referentes. - Diöz. Arch. Freiburg: 1 fase, acta 1578/1652 - BMun Nancy: MS 991 ff. 153/204, 9 9 2 / X I V f f . 495/750 2 - MS LESAGE fuse de hac abbatia tractat. B i b l i o g r a p h i a : AASS Ì . J a n . 1086 (de Beato Odinone abbate) - BRACKMANN G P II 1, 2 3 0 / 3 1 - BREHM, K l o s t e r z u c h t - BRUNNER 7 5 2 - BÜNGER 2 9 , 7 1 , 1 6 2 , 2 3 2 C a p S - CHMEL R e g R u p 2 3 9 1 , 2 3 9 3 - COTTINEAU 2 5 4 1 - ERZBERGER 3 8 8 / 9 0 - FABRE I

156 - GAMS Württ. 2 7 0 / 7 4 - GERITS P r e m . U n i v . - IDEM, D e s p r u e t s 126 - GOOVAERTS 2

Haec materia numquam exarata est magni ponderis. MS 991 pp. 153/204: Apud omnem abbatem indicantur nomina religiosorum qui sub eo obierunt (ab anno 1400). P. 176: Variae commissiones (Formeln) olim in coenobio solitae, parochiae, constitutio procuratoris in Burgberg, cellaria maior, schola, collatio stalli et vocis etc. Formulare missae Stae. Verenae etc. Alia archivalia v. apud TÜCHLE/SCHAHL p. 70.

70

I 51, 56, 60, 238, 241, 251, 311, 354, 368, 384, 387, 394, 403, 421, 430, 447, 472, 486, 493, 523, 550, 584, 586, 590, 609, 611, II 92, 93, 122, 146, 149, 150, 154, 156, 173, 194, 195, 203, 229, 340, 348, 373, 437, III 21, 76, 155, 181, 202, IV 195, 211, 296, 318, 329, - GRADMANN PAULUS Kunstd. Württ. Oberamt Leutkirch (1924) 113/48 - HHSD VI 562 - H E Y D II 178, III 150 - H U G O II 697/712, prob. 446/53 - JL 9618, 14700 J O H N Canons - KASPER Genesis 31/32 - IDEM, Fürstäbte 222/23 - IDEM, Kunstwanderungen II 34/37, 4. Aufl. 56/57 - KDK 117/18 - KEPPLER 79/86 - LAIRUELZ 407 - L E PAIGE (de B. Wilhelmo Eiselin) II 518, 598/614 - Lettr. com Jean XXII 13562, 21 586 - LThK V I I 6 6 6 , V T I I 1 0 0 7 - LIEB - LIENHARDT Eph. Hag. 3 , 9 3 , 2 1 8 , 2 9 6 , 3 3 7 - LüNIG 4 5 0 / 7 9 - M G H Necr I 2 0 2 / 0 5 - PETRUS 7 2 5 - P I E T S C H 3 6 1 / 9 6 - P O T T H A S T RPR 8 1 4 4 - RAMACKERS Urk. Nancy 1 3 4 / 3 5 - REC I / I V cf. indd. - Reglmp V , V I I I cf. indd. Regh. 6 7 1 2 , 6 8 5 5 , X I cf. ind. - Reichsreg. Karls V 6 2 6 6 - RepGerm I I 5 7 7 , 7 6 9 , 801,

1022,

1222, III

188, 257, 261,

IV

3296 -

RIEDER 7 1 4 -

SCHEFOLD 4 8 5 ,

Nr.

(falsum stemma praebet) - STUMPF BRENTANO I I 4 2 7 2 , 4 3 1 9 - SUPPER - T Ü C H L E Unig. - VALVEKENS ADDespr (1954) 260, 265, 267 - WAEFELGHEM 213 - WUB II 69/72, 149, 219 - ZAK PAM - L. DORN, Die Wallfahrtskirche MariaSteinbach und ihr Architekt (Allgäuer Geschichtsfreund Nr. 74, 1975 S. 18/40) - A. FEULNER, Die Klosterkirche in R. (Christi. Kunst XI 1915, 161/69) - IDEM, ut mappa in serie Süddeutsche Kunstbücher 18, Augsburg 1922) - W. G R U N D M A N N , Zwei Abte (Martin Ertle 1672/1711 u. Hermann Vogler 1711/39) aus dem Oberallgäu als Bauherren der Barockzeit (Die 7 Schwaben 1976) - A. KASPER, Das hochbarocke Chorgestühl in der Präm. Klosterkirche zu R. (Heilige Kunst, Kunstverein Diözese Rottenburg, Stuttgart 1954/55, 31/33) - IDEM, Berichtigung bzw. Ergänzung des Beitrags von W. G R U N D M A N N : Zwei Äbte . . . als Bauherrn (Die 7 Schwaben XXVI Kempten 1976, 182/88 und XXVII 1977 Heft 1) - K. M A I E R , Die Diskussion um Kirche und Reform im schwäbischen Reichsprälatenkollegium zur Zeit der Aufklärung - H. MIEDEL, Die gotische Kirche von Maria-Steinbach. Bericht über die Ausgrabung 1965 (Memminger Geschichtsblätter 1966, Nr. 19/28) - W. N U B E R , Studien zur Besitz und Rechtsgeschichte des Klosters R. von seinen Anfängen bis 1618 (Diss. Tübingen 1960) - A. S I E G M U N D , Das Archivale KL Rott 100 im Hauptstaatsarchiv München ein Irrläufer (StudMittOSB LXXVII 1966, 209/14. Cf. hic infra: Valvekens) - B. STADELHOFER, Historia Imperialis et exempti collegii Rothensis, 2 voll. Augsburg 1787 (tertium volumen est MS ineditum in StA Stuttgart) - W. STEMMER, Rot a.d. Rot, 1972 - Topographische Beschreibung der Besitzungen und Gerechtsame des Reichsgotteshauses R. (in: HAUSLEUTNER, Schwäbisches Archiv I 1970, 82/87) - H . T Ü C H L E / A . SCHARL, 850 Jahre R.a.d.R. Geschichte u. Gestalt. Neue Beiträge zur Kirchen- und Kunstgeschichte der Präm. Reichsabtei, Sigmaringen 1976 - J.B. VALVEKENS, Ex actis Williboldi Held, abbatis Rothensis, Anal. Praem. 1981, 234/42 - A. W A L S E R / A . WILLBURGER, Rot a.d. Rot. Zur 800Jahrfeier 1926, 2a ed. a. W. STEMMER, Rot 1965. - Anal. Praem. VI 447 ff. 6 6 6 3 - 7 9 - SIEBMACHER 7 5

Series praesulum

(Tüchle/Schahl)

1. P r a e p o s i t u s Burkard 1126-40 71

2. A b b a t e s Otteno (Odino) 1140-82 Johann Moosheim 1470-75 Berthold 3 Heinrich Hünlin 1475-1501 Volmar-1217 Konrad Ehrmann I 1501-20 Johann Lauginger 1520-33 Albert 1217 Konrad Ehrmann II 1533-43 Heinrich 1222 Konrad Spleiß 1543-49 Werner Vitus Weber 1549-56 Reinhard Dominikus Freiberger 1556-60 Berthold v. Kellmütz 1268-73 Martin Ehrmann 1560-89 Heinrich v. Vellheim 1273-ca. 1307 Martin Schlay 1589-91 Konrad v. Au 1311, 1341 Balthasar Held 1591-1611 Egilolf v. Lautrach 1352/64 Joachim Gieteler 1611-30 Heinrich v. Krauchenwies 1369/80 Ludwig Locher 1630-67 Konrad Fruwenbiß 1381/91 Friedrich Rommel 1667-72 Johann Barner 1391-97 Martin Ertle 1672-1711 Petrus 1397-1402 Hermann Vogler 1711-39 Lucius 1402-03 Ignaz Vetter 1739-55 Petrus Städele 1405-07 Ambrosius Guggemos 1755-58 Friedrich Biedermann 1407 Benedikt Stadelhofer 1758-60 Johann Geldrich 1407-13 Mauritius Moritz 1760-82 Jodocus1413-14 Willebold Held 1782-89 Heinrich Merk 1417-20 Nikolaus Betscher 1789-1803 Martin Hesser 1420-57 11811 Georg Iggenauer 1457-70 3. P r i o r r e s i d e n t i a l i s Bernhard Mayer 1949-59, postea prior conventualis in Hamborn tl964.

R U T I B.M.V. Domus stae. Mariae Rüthi, Rutti, Riuti, Ruoti, Rutin, Ruthinense.

3

H U G O affert alios abbates saec. X I I I : Nicolaus, Giboldus, Marquardus Otmarus, Godefridus, Ernestus et Dieterus, quos STADELHOFER, chronista fide dignus et criticus omittit. Omisimus pariter duo administratores: Gerung abbatem Albaugiae 1403-05 et Leonhard Truchseß 1414-17.

72

N o n longe a Rapperswyl, Kanton Zurich, Helvetia. Dioc. Konstanz, nunc Chur. Praepositura, dein (probabiliter anno 1230) abbatia. Eques Liutoldus de Regensberg-Grüningen anno 1208 tradidit Ulrico praeposito de Churwalden, qui biennio ante monasterium suum ex discordia cum octo confratribus dereliquerat, praedium suum in Rüti, quod a colonis haereticis habitabatur, ut canoniam novam ibi fundaret. Videtur fuisse initio monasterium duplex, anno enim 1283 abbas et conventus decreverunt, non amplius assumendi sorores. N o n est impossibile, sorores Bollingenses primitus fuisse in Rüti, et dein, assumendo regulam Cisterciensem, retendisse in Bollingen quae hypothesis explicaret tentamen earum, postea ad normam pristinam reverti. Ab anno 1230 fuit sub paternitate de Weißenau, anno demum 1300 aedificia f u e r u n t perfecta. Mater fuit Portae Coeli (Himmelpforte), quae saeculo circiter post eodem m o d o orta est ac Rüti. Habuit edam hospitale. Canonia haec relative exigua - 1415: 15 D D , 1439: 9 - possedit nihilominus 14 parochias incorporatas et certe partim administratas: Seegräben 1219, Bollingen 1229 (a quo separatur Schmerikon 1500), Dreibrunnen b. Wil 1289, Eschenbach 1309, Aadorf 1349, Dürnten 1389, Fischental 1390, Elsau 1396, Wangen 1414, Gossau 1415, Uster 1438 (a quo separatur 1521 Volketswil), Fehraltorf 1469. Anno 1388 abbas Peregrinus voluit novam canoniam fundare in loco pugnae de Näfels, sed fuit impeditus. Tarnen transtulit corpora 579 in proelio necatorum in canoniam suam, ubi ea in tribus cryptis sepelivit. Ecclesia fuit etiam necropolis comitum de Toggenburg. 1228 confirmatio papalis, an. 1415 imperialis. Redditus annui 1354: 150 marcae argenti. Anno 1402 R. conclusit comburgensiam 1 cum civitate Turicensi, in cuius dominio postremo fuit sita. Anno 1517 ultimus abbas est infulatus. Disciplina fuit semper bona in hac domo. Cum esset suppressa anno 1525 a gubernio Turicensi, ultimi religiosi diu et tenaciter operati sunt ut vitam communem prosequi et canoniam suam restaurare possent. Postremo cum omnibus pretiosis suis et archivo aufugerunt in Minoraugiam, sed frustra. Postea omnia debuerunt reddere gubernio Turicensi. Rüti anno 1706 est combustum. Supersunt pauca de monasterio, presbyterium turrisque ecclesiae, quae est nunc parochialis protestantium. Anno 1904 detectae sunt in ea pretiosae picturae ex medio aevo. A r c h i v a l i a : StA Zürich C II 12 et C IV 2,2: 600 dipi. 1219-15 . . ., et B I 278: Diplomatarium anni 1414, in quo sunt multae copiae quorum originalia non iam existunt. A 142, 1/3: Acta ab an. 1372 Diplomata quae referunt ad regionem (Amt) Winterthur an. 1540 eo sunt translata. 1

Burgrecht, combourgeoisie. H o c est aliquid speciale Helvetis - vide infra in praefatione ad Circariam Burgundiae.

73

Bibliographia: BERGER 3593, 5889 - BÜNGER - C H M E L RegRup 2138 - GOOVAERTS II 396 - HBL Schweiz V 746/47 - H U G O II 715 - J O H N canons - Kunstdenkm. Kanton Zürich II, hsg. von H. F I E T Z , Basel 1943, 206/40 - Lettr. com. Jean XXII 27613, 27615/17, 28084, 40853, 48963, 49235, 49282, 49291, 49302 - LThK IX 38 M O H R cf. ind. xx - M G H Ep. Sei. II 346, 460, 463 - M Ü L I N E N 125/27 - N Ü S C H E L E R 3, 295/304 - P O T T H A S T RPR 12 832, 13 183 - REC I/IV cf. ind. - Reglmp V 8086, XI cf. ind. - RepGerm II 577, 1222, III 331, IV 2, 51, 759, 3329 - R I E D E R 715 - WAEFELGHEM 214 - W I R Z III 143, V 251, VI 394 - ZAK PAM - A. BRUCKNER, Scriptoria medii aevi Helvetica 1940, IV - K. DÄNDLIKER, Geschichte der Stadt u. des Kantons Zürich, 3 Bde. Zürich 1908, cf. ind. - R. G R E M I N G E R , Die Gütergeschichte der Präm. Abtei Rüti im Kanton Zürich, Diss. Zürich 1950 - R. H E N G G E L E R , Das Präm. Stift R. (Diasporakalender 1940, S. 33/39) - R. H O P P E L E R , Der Verbrüderungsvertrag zwischen den Gotteshäusern Churwalden und R. 1468 (Zschr f. Schw. KG XIII 1919) - A. LARGIADÈR, Geschichte von Stadt und Landschaft Zürich, 2 Bde. Erlenbach/Zürich 1945, cf. ind. - IDEM, Die Papsturkunden des Staatsarchivs Zürich von Innocenz III bis Martin V, Zürich 1963: Nr. 13/16, 60/61, 68, 79, 81/92, 106, 108, 113, 136, 183/84 - H. N A B H O L Z , Geschichte der Freiherrn von Regensberg, Diss. Zürich 1894 - J . R . R A H N , Die Wandgemälde im Chor der ehemal. Präm. Abteikirche von R. (Anz. f. Schweiz. Altertumsk. Zürich 1904, N.S.V 279/84) - Urkundenbuch der Stadt u. Landschaft Zürich 12 Bde., Zürich 1888/19 . . . cf. registra - S. V Ö G E L I N , Das Kloster R., Stiftung der Freiherrn v. Regensberg und Grabstätte der Grafen v. Toggenburg (Mittig. Antiqu. Ges. Zürich XIV 1862, 37/62) - IDEM, Die alte Kirche zu Uster und die Geschichte der Kirchengemeinde bis zur Reformationszeit, Uster 1866 - IDEM, Die Aufhebung des Klosters R. (Neujahrsblatt für Uster Nr. 4, Uster 1869 - H. ZELLERWERDMÜLLER, Die Präm. Abtei R. (Mittig. Antiqu. Ges. Zürich XIV 1897, Heft 4) I.C. Z U P P I N G E R , Die Präm. Abtei Rüti, R. 1894 S e r i e s p r a e s u l u m (Mülinen, Henggeler) Ulrich 1208-21 praepositus Luther 1221/24 do. Eberhard 1224/27 do. Berthold abbas 1232 2 U . sive Wal 1237/41 praepositus Ulrich 1257 (idem?) Heinrich (abbas, sicut sequentes) 1259-77 Walther 1278-81 2 3

Johannes de Regensberg 1284-97 Johannes de Rheinfelden - 1 3 0 3 Hesso 1319-42 Heinrich 1345-77 Bilgeri (Peregrinus) de Wagenberg 1377-92 Godefridus Schulthess 1395-1422 Albertus 1422-33 Johannes Zingg 1431/39 Johannes Murer 1446?-54-67 Ulrich Tennenberg 1467-76 3 Marcus Wiler 1477-1503 Felix Klauser 1504-25

Forsitan fuit abbas „ad personam" tantum. Konstanzer Investiturprotokolle p. 240, 261. - Rep. Germ IV 2.

74

S T . J A K O B I M P R Ä T I G A U SS. Jacobus (et Christopherus) Wrethegow, Stus. Jacobus in silva, - in Rhucentiis, - in Valle Portiana. In Grisonia, inter Davos et limites austríacas, Dioec. Chur, Helvetia. Nunc appellatur „Kurort Klosters". Praepositura, quae certe fuit sui juris, sed propter paupertatem adeo exigua et tenuis, ut ad tempus saltern videatur fuisse potius domus dependens a Churwalden, cuius filia erat. Integrum archivum periit, ideo nil certi scimus de fundatione. Bona eius quidem fuerunt extensa, habuit nempe 12 curias, sed fundatio eius inter annos 1208 et 1222 facta est, probabiliter a toparchis loci, dominis de Vaz, in regione asperrima, inhabitata et deserta, vix ad culturam apta. Monasterium hoc mox vertit in melius, quod est et habet nunc haec regio, debet illi. Anno 1482 habuit unam ecclesiam incorporatami Saas. Anno 1485 praepositus solus fuit in monasterio. Anno 1525 ultimus praepositus uxorem duxit, combussit totum archivum sicut et bibliothecam. Etiam ceteri conventuales a fide defecerunt. Anno 1528 canonia suppressa est, bona eius data sunt laicis adiacentibus, thesaurus ecclesiae traditus est abbati Churwaldensi. Ab anno 1622 Austria, sub cuius advocatia fuerat, saepius restitutionem monasterii impetrare conata est. Biennio post denuo duo canonici ordinis ibi se stabilierunt, sed frustra. Superest ecclesia anni 1483 cum turre romanica, quae nunc est parochialis protestantium. B i b l i o g r a p h i a : CapS 169 - E I C H H O R N 359/60 - G A U D Y 20, 32, 45, Abb. 177 13, 59, 94, 154, 172 - HBL Schweiz IV 509 - H U G O I 851 - Kunstdenkm. Kanton Graubünden (ed. P O E S C H E L ) II 132 ff. - M Ü L I N E N I 221/22 - V E N Z I N 225 - W A E F E L G H E M 136 - ZAK PAM 13 - S I M O N E T , Kloster Churwalden vor der Reformation (Raetica Varia II 1922) 47 - . GILLANDOU

Ex praepositis tantum quatuor sunt noti: Ulrich 1461 - Paulus 1488 - Konrad Schmelzl 1503 - Bartholomaeus Bilger 1512-25.

S C H U S S E N R I E D (B.M.V. et) St. Magnus Scucen-, Shuzzin-, Schusin-Scuzzenriet, -ried; Sorech (cf. Jud. 16, 4) Sorethum. Hodie est civitas quae vocatur Bad Schussenried. In medio inter Ravensburg et Munderkingen, in Suevia Superiori, Württemberg. Dioc. Konstanz, nunc Rottenburg. Praepositura, dein (1440) abbatia Celebris. Fundata anno 1183 a fratribus Berenger et Conrado, equitibus de Schussenried, qui ambo intraverunt. Filia 75

de Weißenau. Non fuit monasterium duplex. Multa passa est in bellis, saepius combusta est. Parochiae et ecclesiae incorporatae: Schussenried, Reichenbach, Allmannsweiler, Muttensweiler, Oggelshausen, Stafflangen, Attenweiler, Winterstettendorf, Otterswang, Eberhartzell, Michelwinnaden, Eggmannsried, et Steinhausen cum peregrinatione, ubi canonia saec. XVIII erexit ecclesiam famosam. 1650: 12, 1802: 30 canonici. Saec. X V , Sorethum habuit unum ex primis prelis monasticis Germaniae. Anno 1512 obtinuit jus gladii, territorium huius abbatiae imperialis saec. X V quinque, saec. XVIII octo vicos complexa est. Rustici, qui iam annis 1448 et 1483 insurrexerant, anno 1525 canoniam depraedati sunt. Jacobus Mohr, prior ingeniosus ("f 1625) celeber est factus quia tentavit volare. Ecclesia annis 1744/46 est ornata, et nuper restaurata. Usque in finem canonia habuit celebrem s cholam. Saeculo X V I I I coepit aedificare ingens novum monasterium, sed non perfecit. Anno 1803 addicta fuit comitibus de Sternberg-Manderscheid, qui monasterium suppresserunt et postremo anno 1835 gubernio Württembergensi vendiderunt. Anno 1837, vetus monasterium facta est fabrica ferraria, magna pars novi aedificii an. 1840 deleta est, residua vero an. 1875 versa in manicomium. Splendida bibliotheca - ex pulcherrimis probabiliter illius saeculi in tota Europa - nunc est oratorium protestantium. Ecclesia est parochialis. A r c h i v a l i a : StA Stuttgart B 505, 508: 1594 chartae 1205/1794; 375 fase, acta et literalia s. X I V / X I X , 5 rentalia s. X V I I / X I X . Diaria abbatum, Hauschronik 1760 StA Ludwigsburg cf. Repert. B 507/08, F 402 - MS LESAGE - BMun Nancy 991/11 451/57. Manuscripta abbatiarum Schussenried et Weißenau primo venerum in Bibliothecam Lobkowitz, dein ad bibliothecam Universitatis Pragensis (LEHMANN Mittelalterl. Bibliothekskataloge ea catalogizavit) Necrologium (1703) est in Archivo abbatiae Averbodiensis. Pfarrarchiv Schussenried: Tagebücher und Chroniken: Kettenbüchlein P. Lierbach, Chronik P. Franz Mayr 1705 B i b l i o g r a p h i a : A C G 1 4 9 8 , 40 - BREHM 129 - BÜNGER 2 3 1 - C a p S cf. ind. CHMEL R e g . R u p . 7 6 0 - COTTINEAU 2 9 8 4 - ERZBERGER 3 8 2 / 8 5 , 4 1 3 / 1 9 - GAMS W ü r t t . 4 7 2 / 7 5 - GERITS P r e m . U n i v . - GOOVAERTS I 26, 34, 51, 6 1 , 95, 125, 2 3 5 , 2 5 7 , 329,

344, 351, 359, 445, 463, 561, 579, 586, 590, 598, 599, 614, 630, 636, 637, I I 74, 90, 122, 141, 149, 176, 244, 349, 388, 405, 435, III 154, 156, IV 101, 169, 205, 320/22 HAUNTINGER 17/19, 2. Aufl. 39ff. - HEYD II 188/89, III 159/61 - H H D VI 606 HUGO A n n . II 8 1 9 / 3 4 , p r o b . 5 0 9 - JOHN c a n o n s - KASPER G e n e s i s 3 3 / 3 5 - IDEM,

Kunstwanderungen I 3 ff. — KEPPLER 148/50 - KRIESSMANN 34/37 - K D K 163/64 LAIRUELZ 4 0 6 - L T h K I X 3 5 6 - MAURER, Ü b e r s i c h t - PIETSCH - POTTHAST R P R 4 1 7 9

-

RECLAM K u n s t I I 4 8 3 / 8 5 - R E C

I / I V cf. ind. - R e g l m p V 4033, 4428, VILI, X

cf.

ind. - Reichsreg. Karls V 662, 6192, 8394, A 670, 1027, 1716 - RepGerm II 577, 1222, I V 1 0 3 7 , 3 3 4 2 , 3 3 8 9 - R I E D E R 7 1 9 - S E I L E R - SIEBMACHER 2 0 - VALVEKENS C o l l . -

Germ.

-

DArch

WAEFELGHEM 2 7 4 -

WELLER 2 8 4 - W U B

II 3 4 9 , III 106, 2 1 2 -

P . BECK in

Schw I 1884, 32/46; III 7 f f . ; 13/15, 9 2 f f . ; Beilage zu 1, 7 ff., 11/13, I X 93/96, X I f f . , 20/27; X I 4/6, 37; X I I I 97/108; X V I 160/64; X V I I I 1/11; 33/40, 125/27; X I X

76

(1901) 144/63 - O - BECK/A. SCHMID, Pfarrkirche St. Magnus Bad Schussenried, Festschrift 1979 - W. BOECK, Georg Anton Machein und der Sch.er Hochaltar (ZWLG 1943, pp. 367/76) - A. KASPER, D. Sch.er ehemal. Kloster- und jetzige Pfarrkirche, Bad Buchau 1980 - IDEM, Die Bau- und Kunstgeschichte des P r ä m - Stiftes Sch. I (1958), II (1960) III (1981) - IDEM, G.A. Machein, Studie zu Leben und Werk ( Z W L G XII 1953, pp. 221/49) - IDEM, Das Sch.er Chorgestühl, Erolzheim 1954, 2. Aufl. Buchau 1981 - IDEM, Der Sch.er Bibliotheksaal und seine Schätze, Erolzheim 1954, 2. Aufl. Buchau 1981 - IDEM, Z u r Vorgeschichte des Ovalgrundrisses der Wallfahrtskirche Steinhausen Ulm und Oberschwaben X X X I V Ulm 1955) - IDEM/W. STRACHE, Steinhausen, ein Juwel unter den Dorfkirchen, Stuttgart 1957 - IDEM, Johann E. H e r m a n n , der Lehrmeister von F.J. Christian (Das Münster X V 1962, H e f t 5/6) - IDEM, J a k o b Emele, ein oberschwäbischer Baumeister des Spätbarock (Heilige Kunst, Stuttgart 1962, S. 5/62) - B. RUESS scripsit 30 articulos in variis periodicis, qui omnes congesti sunt in libro „Aus Schussenrieds Kunst und Geschichte" 2 voll. Waldsee 1938 - P. WEISSENBERGER, Eine Bau und Kunstchronik der Präm. Abtei Schussenried 1683/1772 (Anal. Praem. X X I I / X X I I I 1946/47, 91/120) IDEM, Klösterliches Leben in der Präm. Abtei Sch. im 17/18. Jahrh (Ulm u. Oberschwaben X X X V I I I 1967, S. 144/179) - IDEM, Das Präm.Stift Sch. und seine Beziehungen zum Colleg. Germanicum in Rom an der Wende des 17/18. Jahrhunderts (Theol. Quartalschrift Tübingen C X X X 1950, S. 79/109, 197/223, 450/73) - B. WILHELM, Schweikart und M o h r , zwei schwäbische Flieger aus alter Zeit (Illustrierte aeronautische Mitteilungen XIII 441/45) - Necrologium edd. BAUMANN M G H Necr. I 205/08 Series praesulum 1. Friedrich 1 1 8 3 - 8 8 Mangold 1188-92 Sedisvacantia 1 1 9 2 - 1 2 0 5 M e n f r i e d 1° 1 2 0 5 - 0 8 Luther 1 2 0 8 - 0 9 Burchard 1 2 0 9 - 1 5 p o s t e a praep. in U r s b e r g K o n r a d v. Besserer 1 2 1 5 - 1 8 M e n f r i e d 2° 1 2 1 8 - 2 0 Rudolf 1221-22 Konrad 1223-48

(Rueß)

Praepositi

Berthold 1248-78 O r t h o l f v. W i e l i n 1 2 7 8 - 8 1 Heinrich 1282-90 Albert 1 2 9 0 - 1 3 0 2 Konrad 1302-26 Ortholf Schorp 1326-56 B e r t h o l d v. A l t h e i m 1 3 5 6 - 6 3 J o h a n n e s Veser 1 3 6 3 - 7 1 Hiltbrant Wielin 1371-1404 Konrad 1404-20 Johannes Rothmund 1420-38 2. A b b a t e s (1440)

Konrad Rauber 1438-66 P e t r u s Fuchs 1 4 6 6 - 8 0 Heinrich Österreicher 1 4 8 0 - 1 5 0 5 Johannes Wittmayer 1505-44 Gallus Müller 1544-45 Jakob Renger 1545-52

B e n e d i k t Wall 1 5 5 2 - 7 5 O s w a l d Escher 1 5 7 5 - 8 2 Ludwig Mangold 1582-1604 Christoph Müller 1604-06 Martin Dietrich 1606-21 Matthaeus Rohrer 1621-53

77

Mathias Binder 1653-55 Augustin Arzet 1656-66 Bernhard Henlin 1666-73 Vincentus Schwab 1673-83 Tiberius Mangold 1683-1710 Innocentius Schmid 1710-19

Didacus Ströbele 1719-33 Siard Frick 1733-50 Magnus Kleber 1750-56 Nikolaus Kloos 1756-75 Joseph Krapf 1775-91 Siard Berchtold 1792-1803

S T R A S S B U R G Omnium Sanctorum Allerheiligen, Cella OO.SS. Argentinensis. Comestorff, quod habetur in Cat. Lepaige, et Commentar, ut apud Lairuelz, numquam appellabatur haec domus. Agitur potius in hisce catalogis de „Conradsdorf" male lecto et peius apposito. Vide de eo apud Circ. Vadegotiae. Metropolis Alsatiae, sedes episcopalis. Tunc temporis pertinuit ad Germaniam, nunc vero ad Galliam et vocatur „Strasbourg". Monasterium primitus ordinis Saccitarum (Sackbrüder) fundatum inter annos 1254 et 67. Post dissolutionem huius ordinis anno 1297 emptum est ab abbatia Omnium Sanctorum in Nigra Silva, quae ei nomen suum dedit. Pars saccitarum rite transiit ad ordinem nostrum. Qua ex causa probabiliter monasterium, quod fuit apparenter prioratus conventualis tantum, mox tantopere collapsum est, ut supprimi debuerit. Fuit vacuum ab anno 1320, anno 1327 vero ab ordine cum omnibus pertinentiis venditum est equiti Argentinensi Henrico von Müllenheim, qui ibi oratorium instituit cum 5 praebendis pro sacerdotibus saecularibus - id est, parva collegiata. Anno 1791 suppressum est, ab anno 1854 est ibi domus matrix Sororum Misericordiae. A r c h i v a l i a : vix supersunt. Vide Allerheiligen, et Arch. Dep. du Bas Rhin. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, Neuere Forschungen 79 - BLOCH (V. Allerheiligen) II 2 4 1 9 , 2 4 3 0 -

BURG N r . 4 2 7 -

H U G O I 5 4 3 , p r o b . 4 4 7 / 5 2 - WAEFELGHEM 6 6 - J .

CLAUSS, Historisch-topographisches Wörterbuch des Elsaß, Zabern 1895/1914 GRANDIDIER/INGOLD, Alsatia Sacra, Colmar 1899, 147/49 - G. GIACOMOZZI, L'Ordine della Penitenza di Gesù Cristo (Studi storici dell'Ordine dei Servi die Maria V i l i 1957/58, p. 33) - N. MÜLLENHEIM, Das alte Bethaus Allerheiligen zu Straßburg, Str. 1880 - N. SEYBOTH, Das alte Straßburg vom 13. Jahrh. bis zum Jahre 1870, Str. 1890, 263 - E. STEIN, Die Geschichte des Kollegiatstiftes Jung St. Peter zu Str., Freiburg i.Br. 1920

78

U R S B E R G SS. Petrus et Joannes Evengel. Ursimons, Ursinus Möns (vitetur confusio cum Ursin = Irsee abbatia OSB prope Kaufbeuren), Aursperg, Ursberch, -perg, -pere, -berh, -perch, -berga, -perga, -bürg. Prope Krumbach versus occidentem, Suevia Bavarica, Dioec. Augsburg. a) Monasterium virorum Anno, ut fertur, 1119 Wernherus de Schwabegg-Balzhausen, advocatus episcopi Augustani, erexit hie quoddam monasterium. 1 Secundum traditionem domesticam vero fundata est anno 1125 a familia de Schwabegg, instigante Sancto Norberto, hoc tempore hanc regionem permigrante. Annales Osterhovienses autem scribunt: „Anno 1125 reeepit Ordo Praem. ecclesiam Urspergensem de ordine regularium." Quod nobis videtur consonare veritati. Transiit ergo, favente Sto. Norberto, communitas quaedam, fundata vel reformata probabiliter a Gerhoho ilio amico Sti. Norberti et reformatore eximio „ordinis regularis", ante annum 1128 ad „normam Praemonstratensem", quae tunc considerabatur ut ramus Ordinis Canonici Sti. Augustini. Ut plures canoniae exortae ex semetipsis, et Ursberga exinde designata fuit ut „filia Praemonstrati". Si vere primi canonici eo venissent ex archicoenobio ut in Rötha et in Cella Superiori, profecto et Ursberga mox facta esset abbatia ut illae. Atqui per saecula adhuc mansit praepositura. Facta est mater fertilis quatuor canoniarum: Osterhofen 1128, Roggenburg 1130, Schäftlarn et Neustift 1140. Confirmatio pontificia an. 1139. Ab initio erat monasterium duplex, de sororibus vide infra. Post exstinctionem familiae de Schwabegg 1162 advocatia transiit ad stirpem Hohenstaufen 1201/12, 1198/1201 et an. 1212/26 ad equites Neuffen de Neuburg a.d. Kammel, qui monasterium tantopere vexaverunt et oppresserunt, ut ad tempus vita communis facta sit impossibilis. Anno 1224 Albertus de Neuffen concremavit canoniam ex integro Advocatia fuit dein an. 1274 apud equites de Hohenberg, an. 1338 denuo Berthold de Neuffen, 1349 Ellerbach, ca. 1460/70 Rechberg, dein apud comites de Montfort, 1523 Ulm, et ab an. 1548 definitive apud Austriam. Parochiae et ecclesiae incorporatae: parochiae Baiersried (ante 1193) et Oberrohr (1254), sicut et ecclesiae filiales Edenhausen (ante 1209), et Attenhausen (ante 1193) excurrendo serviebantur. Religiosi expo1

Fontes quaedam Urspergenses enarrant, hanc domum fuisse erectam a Wernhero prò monachis dissidentibus abbatiae Sti. Udalrici OSB Augustae. Anno 1125 vero ibi fuit Communitas canonicorum Sti. Augustini, Vide BACKMUND, Chorherrnorden 147 et KORNMANN, Regestae o.c.I.

79

nebantur in Mindelzell (1232), Billenhausen 1436 cum beneficio Sti. Leonardi (1430), Langenhaslach 1374, Oberbleichen (item). Jus patronatus exercuit in parochias Kemnat (1198, ad tempus serviebatur a canonicis), Hälberingen 1216/1465, Lauchdorf 1300/1467, Waltenhausen 1467/1537, Grübingen 1184, et Trackenstein 1204 in Württemberg. Burchardus praepositus annis 1215-26 scripsit celebre chronicon Urspergense, successor eius Konrad von Lichtenau 1226/40, cui erronee diu Chronicon illud fuit adscriptum, mutavit Urspergam ligneam in Iapideam. Versus annum 1350 fit abbatia. Maxime floruit sub abbate Gulielmus Sartor 1407-47, qui anno 1418 infulatus est et eodem anno acquisivit thermas in Krumbad. Consiliarius fuit duorum imperatorum. Tanto peius fuit collapsus sub abbate indigno Udalrico Säckler (1459/69). Rustici destruxerunt monasterium anno 1525, quod ussit per octo dies. Saec. XVI, mox reconstructa, floruit bona disciplina, heroice restitit lutheranismo irruenti ex Ulma, et conservavit fidem catholicam in valle fluminis Mindel. Quarta vice canonia ex integro combusta est an. 1632 a Suecis, qua clade maior pars archivi periit. Conventus annis 1636/41 parvam domum provisoriam sibi erexit in monte vicino. Anno tandem 1667/70 ecclesia reconstructa est, cui secutum est monasterium annis 1673/74. Proventus annui fuerunt 34 000 florenorum, nihilominus reconstructio aedium facta est plus quam modesta, si structuras aliarum abbatiarum Sueviae illius epochae eis comparamus. Status personalis: 1645: 11 religiosi, 1764 et 1803: 26. Ad annum usque 1775 Ursberga pertinuit ad marchionatum Burgaviensem, dein definitive facta est immediata (reichsunmittelbar), plenam iustitiam vero exercuit tantum in vico Tiefenried anno 1775 a comitibus de Fugger empto. Annis 1795/96 constructa est nova bibliotheca. Post suppressionem an. 1803 religiosi adhuc per triennium vitam communem sunt prosecuti. Ecclesia facta est parochialis, monasterium quod est absque decore, diu fuit vacuum, donee sacerdos Dominicus Ringeisen aedes acquisiverit anno 1884. Instituit ibi congregationem sororum ad curandos claudos, mutos, surdos, debiles et fatuos. b. Asceterium Ursberga fundata est ut monasterium duplex. Atqui evolutio et sors finalis sororum ibi sunt intricatae, et problematibus gravidae. Magna copia „sororum nostrarum", quae necrologio est inserta, probat, hoc asceterium extitisse diu. Insuper in catalogo anni 1320 annotatur: „Ursperc, et est ibi claustrum monialium". Secundum Hugo, moniales fuerunt in Burk. Absque dubio fuerunt initio juxta canoniam. Eo ipso tempore, quo sectiones sororum solebant dislocare nempe circa annum 1140, tota Ursberga est combusta anno 1142, et quidem, ut refert traditio, negligentia sororum. Quae propterea sunt ejectae. Secundum traditionem adierunt duas sorores funda80

t o r u m , Giselam scilicet et Svinhilden quae eas receperunt alias in Burk, alias in Edelstetten, a viris remotiores. In Burk, in parochia Balzhausen, fuit probabiliter Castrum q u o d d a m familiae f u n d a t o r u m , ubi forsan pars s o r o r u m a Swinhilde ad tempus fuit recepta, sed ibi floruisse asceterium usque ad annum 1440, q u o n o n tantum fuit suppressum, sed s o l o aequatum et quidem propter „gravem corruptionem", nullo d o c u m e n t o probari potest. Prima vice h o c enarrat Bruschius ille humanista saec. X V I , qui similia invenit de suppressione asceterii in Marchthai. Probabile est, partem sororum Ursbergensium, protegente familia fundat o r u m , fundasse abbatiam canonissarum saecularium in Edelstetten. 2 M a i o r pars vero videtur mansisse fidelis regulae ordinis. Supponi licet, post incendium anni 1142 in vicinitate abbatiae n o v u m p a r t h e n o n e m fuisse constructum, q u o d extitit adhuc per saecula. Q u i a fuerunt conversae tantum, n o n vero sorores cantantes, in parcis documentis, quae fuerunt tribus incendiis an. 1224, 1525 et 1632 superstitia, n o n expresse occurrunt. Et de situ huius monasterii traditio plane evanuit, q u o d n e q u a q u a m casus unicus est in ordine. M a n u s c r i p t a et A r c h i v a l i a : StB München elm 4351 (Chronicon Burchardi); elm 27 213/16 4 Bde. Chroniken (Catalogi Abbatum) 16. Jahrh. elm 23 455 Statuten u. Klosterliste des Ordens (Catalogus Ursbergensis). - Ordinariatsbibliothek Augsburg: MS 133: G. Kornmann, Res Gestae Collegii U.ensis 6 Bde. 1803-1805; idem, Nachrichten vom ehemal. Reichsgotteshaus U. 1804 (MS 133a). - Necrologium U.ense 1449/51 (edd. M G H I.e.) - StB Augsburg Codd. fol. 4, 5, 18, 28 und Cod. Quart 155: Liturg. HSS 1196 bis 15. Jh. Bibliothekskatalog 1803 - Schottenbibliothek Wien MS 610: Chronica U.ensis auet. G. Kornmann 1803 - Bibl. Pubi. Nancy MS 991/11, 4 9 3 / 5 2 4 - H S t A München 518 Urk. 1130-1800, 32 Literalien 1460 bis 18. Jahrh.: Salbuch, Einkünfteverzeichnisse, 1384ff., Gerichtsordnung 1540; 3 Bde Kopialbücher, Privilegienregister 1612, Handwerksordnung 1673-1772; Kauf und Lehenbriefe 14-17. Jahrh.; Wahlformeln 1785, Liber constitutionum et ordinationum capitularium 1666; Cophinus fragmentorum completus 2 Bde. 17. Jahrh. Generalregistratur 159/4 2

In Bibliotheca Municipali Augustae (Augsb. Stadtbibl. 2 Cod. Cim 73) invenitur psalterium pulcherrimum ex Ursberga proveniens, anni circiter 1196. Ibi Sta. Catharina est depicta insigni forma, in angulo autem videtur monialis quaedam nomine „Mahtilt". LOHMÜLLER o.e. putat hoc psalterium venire ex asceterio Urspergensi, cuius patrona forte fuit Sta. Catharina, et Mahtilt est forte ilia, quae postea facta est abbatissa in Edelstetten. G. KORNMANN, historiographus suae canoniae post saecularizationem, primus suspieavit, canonissas Edelstettenses nil aliud fuisse nisi sorores expulsae ex Ursberga. Probabiliter sorores quae fuerant de stirpe nobili, nolentes reverti in statum humilem conversarum, quo vixerant Ursbergae, favente familia fundatorum eis forte propinquae, hanc novam fundationem fecerunt. De abbatia Edelstetten, quae exstitit usque ad an. 1803, vide BACKMUND, Chorherrnorden 77/80 et IDEM, Kollegiat und Kanonissenstifte in Bayern 124/26. 81

- Ebd. Bestand Hochstift W ü r z b u r g Nr. 7034 U r k . von 1423) - StA Neuburg: 6 U r k . 1574-1800, Literalien: Kopialbücher 3 Bde. 1418-1772; 1588-1653, mit Abschr. päpstl. Privilegien 1305-1314; und 1655-59; Statuten und Ordnungen 1777/90; 5 Bde. Grund- und Salbücher 1655-1732; Urbare 1681 und 1753; Äcker und M ä h d e r buch 2 Bde. 1702-32; Bauding- und Herbstgefällrechnung 4 Bde. 1735-1803; Landschaftskasserechnung 7 Bde. 1725-80; Waisenkasse, Passivkapitalienbuch 1794-1803; Amtsprotokolle 36 Bde. 1614-1804; Ähnliche Literalien von Klostergüter 12 Bde. 1543-1803. Akten: 17 Fasz. Säkularisation 1802/30; (Nr. 8, 11 Bibliothek, 23 Kircheninventar; 25, 26, 33 Vermögensstand; der Rest Protokolle, Besitznahme, Besoldung usw.) ferner Nr. 13: Abschr. von U r k . und Akten des Klosters 1143-1781; 20: Statuten für das Gebiet der Abtei 1774; 21: Archivrepertorium 18. Jahrh. - StA W ü r z burg: Urk.Rep. VI, VII. - Pfarrarchiv Ursberg bzw. Mutterhaus daselbst: Liturg. Direktorium und Hausgewohnheiten für das ganze J a h r 1775, kleines Giltregister 1725. Bibliographia:

BACKMUND Chorherrnorden 147, 203/08 - IDEM, M a G S c h r

8 / 3 7 - B a v a r i a II 1 0 9 3 - BRACKMANN G P II 84 - BRAUN G B A II 7 3 - BRUSCHIUS C e n t . 1 6 6 , S u p p l . I 5 9 5 / 6 2 0 - BÜNGER 1 0 6 , 1 1 6 , 1 7 6 - C a p S c f . i n d . - CHMEL 8 6 3 - DEHIO/

GALL Östl. Schwaben 139 - FormPr Nr. 283 - GABRIEL 8 - GAMS Schw. 99/101 - GEIGER S t . M a n g c f . i n d . - GLASSCHRÖDER II 1 6 6 - GOOVAERTS I 18, 5 1 , 5 5 , 9 5 , 1 3 9 , 2 4 0 ,

246, 460, 509/12, 531, 537, 561, 576, II 157, 193, 203, 240, 242, 372, 376, III 29, 42, 1 8 3 , I V 17, 2 1 3 , 3 2 4 , 3 2 6 - HALM/LILL 1 3 4 , 142 - HERMELINK I 6 0 , 8 5 - H H S D V I I 7 0 - H O B K r u m b a c h 6 1 / 6 3 - HORN 1 6 1 / 6 3 - HUGO A n n . II 1 1 4 7 , p r o b . 7 0 7 / 1 1 - J L

7981, 17484 - JbDG Konrad III 343, Philipp v. Schw. und Friedr. II cf. ind. - JOHN C a n o n s P r e m . - K F R e c l 8 0 3 / 0 5 - KHAMM III 2 , 4 8 0 / 5 1 7 - KRAFT 1 3 3 / 3 4 - K u n s t f . S c h n e l l N r . 1 0 9 - LAIRUELZ 4 0 8 - LEHMANN/BROCKHAUS 1 4 7 2 - LEPAIGE II 4 9 4 ( d e p r a e -

posito Grimone) - LiAug 115/18 - LIENHARDT Eph. H a g . 76, 216, 219, 308, 356 MAYER PFANNHOLZ 6 8 / 7 1 - M G H N e c r . I 1 2 8 / 3 8 - ÖSTERLEY 5 2 5 - PETRUS S u e v E c c l . 8 2 5 f f . - PFLUGK HARTTUNG I 4 4 3 - PIESSEL c f . i n d . - PIETSCH - POTTHAST R P R 3 7 7 0 ,

9146, 26693 - R E C I/II cf. ind. - R e g l m p V, VI, VILI, XI cf. indd. - RegBoica Regb. 433 - Reichsreg. Karls V 1024, 1092, 1145, 2774, 2775, 7134, A 992 - RepGerm II 61, 4 0 6 , 1 1 3 5 , I V 3 7 8 2 - SCHEGLMANN I I I 2 , 3 9 7 / 4 2 8 - SCHERG B V N r . 1 5 1 , 3 9 0 - SCHRÖDER S t a a t s , c f . i n d - SIEBMACHER 8 7 - SPECHT c f . i n d . - STEICHELE/SCHRÖDER V I I I 6 1 5 , I X 1 3 2 f f . - STUMPF/BRENTANO II 3 4 6 3 - STURM 9 9 - S u l z b . K a i . 1 8 8 8 - U r k . u . A k t e n c f . i n d - VOCK c f . i n d . - WAEFELGHEM 3 0 4 - WICHMANN II 6 5 7 - W U B c f . i n d . - Z A K P A M - ZIMMERMANN K l o h e r a l d . 1 6 0 / 6 1 - L . AMRHEIN, W e i n b e r g b e s i t z d e s K l o s t e r s

U. in Sommerhausen (FH 1931 Nr. 3) - F. BAUMANN, Aus dem Registrum fundationis Ursbergensis ( W V J H 1881 204/07) - J. CHRISTA, Kloster U . (KBSK XXIII 1927, 16/23) - K. DIESER, Die Pröpste und Äbte von U. (Privatdruck Krumbach 1963) - J. HEIDER, Die einstigen Reichsstifte in Bayrisch-Schwaben und ihre Archive, (Schwab. Bll. f. Heimatpflege X V 1964, 102/18) - R. LANG, Präm. Kl. Ursberg (Anal. Praem. X X I X 1 9 5 3 , 2 9 6 / 3 0 0 ) - IDEM, D a s U r s b e r g e r N e k r o l o g ( i b i d . X X X 1 9 5 4 , 1 3 7 / 4 1 ) -

IDEM, Kloster u. Bibliothek, Handschriften, Bücher (ibidem X X V I I I 1952, 46/52) H. LENTZE, Der Polizeistaat der Reichsabtei U. (SbeWiWi 103, 1966/67, 19 ff.) - A. LOHMÜLLER, Die Bibliothek des Präm. Reichsstiftes U . (JbdVerAugsb Bistumgesch. X 1976, 281/301) - IDEM, Die große Ursberger Monstranz (Ursb. Josefsbote, Mai/Juni 1973, Nr. 3) - IDEM, U. (Bayerland L X X V I 1974 Nr. 2) - D. MOLLER, De abbatia U r esbergensi, Altdorf 1694 - F. OCH, Medaillen der Abteien Irsee und U . (Allgäuer Geschichtsfreund IV 1891, 10) - A. SCHRÖDER, Das Traditionsbuch und das älteste Ein82

kommensverzeichnis des Klosters U. (Jb des Hist. Ver. Dillingen VII 1894, 1/39) IDEM, Studie über das Krumbad (AHGA VI 1926, 471/504) - IDEM, Ein Ursberger Denkmal (Kalender f. Bayr. u. Schwäbische Kunst 1931, 18/20) - G. SCHRÖTTER, in „Deutsche III. Rundschau 1925, 245/76, in Ursberger Kalender" 1926, 33/43; und in „Bayerland" XL 1929, Nr. 2 - W. SINSBERG, Von der Ursberger Klosterbibliothek (Der Heimatfreund Dez. 1939) - A. STARA, in Anal. Praem. XII 1936, 207/08 - E. VOGT, Der Kampf um Krumbach 1796-1806, Krumb. 1933 - Bericht des Abtes Matthäus Hochenrieder über die erste Reise in sein zerstörtes Kloster 1634 (Anal. Praem. XXXIII 1957, 238/43) - W. VOLKERT, Das Kloster U. und seine inkorporierten Pfarreien (Das Obere Schwaben vom Illertal zum Mindeltal V 1959/60, 323/40) - Litteraturam ingentem de Chronica Burchardi praetermittimus, pro historia monasterii enim parum praebet. Vide de ea BACKMUND MaGSchr o. c., et Anal. Praem. 1982, 225/51.

Se r i e s

praesulum

1. P r a e p o s i t i Ulrich 1125-36 G r i m o 1136-72 Walchun 1172-78 Dietrich 1178-82 Ulrich v. H a s b e r g 1182-1203 Ulrich 1203-08 Friedrich 1208-15 Burchard 1215-26, res. antea praep. in Schussenried K o n r a d v. Lichtenau 1226-40 Berthold 1240-45 K o n r a d v. W i n z e r n 1245-48 Friedrich 1248-57 Heinrich I v. K n ö r i n g e n 1258- -62

H e r m a n n 1° 1262-68 depos. Dietrich 1268-75 H e r m a n n 2° 1275-83 Ludwig 1283-95 H e i n r i c h II v. K n ö r i n g e n 1295-1300 Albert v. Eßlingen 1300 Berthold v. M a r c h t h a l 1300-01 Ludwig 1301-18 Heinrich v. Kirchheim 1318-23 K o n r a d Pileolus 1323-24 res. Heinrich Ziechenbogen 1324-33 Albert 1333-40 Heinrich Keller 1340-48 Berthold 1348-55

2. A b b a t e s H e i n r i c h v. Rain 1355-74 Albert 1374-98 H e i n r i c h v. P f a f f e n h a u s e n 1398-1407 Wilhelm Sartor 1407-48 Balthasar v. Seebach 1448-49 J o d o c u s Seitz 1449-58 Ulrich Säckler 1458-69 depos. postea praep. in Schlägl J o h a n n e s G e r n g r o ß 1469-79 J o h a n n e s Ribler 1479-1500 res.

Wilhelm H e n s e l m a n n 1500-23 T h o m a s M a n g 1523-69 G e o r g Lechler 1569-75 G e o r g Lock 1575-89 res. Michael A m m a n n 1589-92 J a c o b u s Müller 1592-95 J o h a n n e s Sausenthaler 1595-1617 Vitus Schönhainz 1617-28 M a t t h a e u s H o c h e n r i e d e r 1628-72 Maximilian E n d g r u b e r 1672-81 Joseph D ü r r 1681-1708 res. 83

Joseph Held 1708-29 Johannes Evang. Haller 1729-46 res. Joseph Seitz 1746-71 Wilhelm Schöllhorn 1771-90

Aloysius Högg 1790-1803 Inserì nequit: Arnulphus praep. de U.

(21. II Obit. Premontre, ed. v. WAEFELGHEM).

W E I S S E N A U (E.M.V.) S. Petri (et Pauli) Primis saeculis vocabatur tantum Au, Ouwe, Augia. Deinde Minderau, Minoraugia, Augia Minor, ut distinguatur a coenobio Mehrerau, quod fuit OSB. Postremo fit Augia Alba, -Candida, Albaugiensis. Videtur confusio cum coenobio Weißenohe sive Weißenau in Franconia sito, quod fuit pariter OSB. Hodie intra fines civitatis Ravensburgensis, Württemberg, dioec. Konstanz nunc Rottenburg. a) Canonia virorum Praepositura, dein (1257) abbatia insignis. Fundata est anno 1141 a Gebizone de Wisemburg, ministeriali Guelforum. Filia de Roth, mater de Schussenried, et ab anno 1230 etiam de Rüthi. Anno 1156 structura coenobii, anno demum 1172 et ecclesiae terminata est. Ecclesiae administratae: Eschach, Taldorf, Wilhelmskirch, Ravensburg St. Christina, ibidem St. Judocus, Bodnegg, Manzell, Obereisenbach, Oberzell, Ummendorf, Grünkraut, Gornhofen, Bernloch, Fischbach, Albertskirch. Anno 1220/32 Conradus praepositus, qui fuerat probabiliter professus Adelbergensis, fuit abbas generalis Ordinis, unicus de stirpe germanico. Anno 1283 comes Rudolfus de Habsburg donavit reliquiam pretiosossimi Sanguinis, ad quam oritur deinceps magna peregrinatio. Abbatia fuit imperialis, posseditque 137 vicos et praedia. Bibliotheca eius fuit praeclara, abundans pretiosis manuscriptis et libris. Anno 1596 infulantur abbates. Status personalis: 1191: 24 canonici, 60 conversi, 1549: 20 can. et 8 clerici, 1793: 32 religiosi. Anno 1803 abbatia simul cum Schussenried addicta est corniti de Sternberg Manderscheid, qui earn suppressit et postea gubernio Würtembergensi vendidit. Aedificia subsistunt integra, ecclesia est parochialis, monasterium ab anno 1892 est manicomium. b) asceterium Antiquitus vocabatur Maisenthai, quod mox versum est in Mariatal. Situm est non longe ab abbatia. Ortus est ex translatione sororum illius anno 1156. Exstructum est dotatum est ab Ortolfo de Wisemburg. Philippus Dux Sueviae donavit anno 1197 canoniae Albaugiensi parochiam Stae. Christinae 84

in Ravensburg, ad sustentationem sororum, casus satis pristinus donationis huiusmodi. Tunc ibi fuerunt nonaginta sorores. Per duo incendia mox periit, anno 1245 dicitur definitive fuisse dissolutum. Cui contradicere videntur aliqui veteres catalogi. Catalogi nempe Tongerloensis, Windbergensis, Hilgentalensis et Lepaige, qui omnes putantur fuisse scripti post annum 1300, désignant „Augiam" tamquam monasterium duplex, non vero Marchtal, quod moniales suas iam an. 1273 suppresserat. Loco asceterii nunc est capella, quae olim inserviebat ut parochialis pro domesticis ipsius abbatiae. V i d e H U G O I I 1 2 7 , WAEFELGHEM 1 5 7 , BERLIERE M o n a s t è r e s d o u b l e s 2 4 .

M a n u s c r i p t a et A r c h i v a l i a : HStA Stuttgart B 523, 529: 4042 chartae 1161/1795; 371 fasc. acta s. XIV/XIX, 64 tomi rentalia, manualia etc. s. XV/XVIII. Landesbibl. Stuttgart: vide LEHMANN - Generallandesarch. Karlsruhe: 5 fasc. acta 1488/1724 (Abt. 98 et 114), necrologium 1504/16 (Abt. 64) - HStA München: 2 fasc. Lit. 1656/1804 - Inventarium bibliothecae cuius MSS pretiosa nunc dispersa sunt in totum mundum apud HUGO, melius et fusius BMun Nancy MS 991/11 423/47 - MS LESAGE - Archivalia, etiam necrologium saec. XVIII, extant in archivo abbatiae Teplensis, nunc in Kaaden. De libris et MSS ex Weißenau, nunc in Collegio S.J. in Feldkirch existentibus vide Anal. Praem. III 360 - Codex traditionum s. XIII (Bibl. St. Gallen MS 321) - Libri praelatorum 1524 (Schloßarchiv Zeil VT, 7, 8) Ex MSS in Bibl. et archivis in Stuttgart depositis permulta sunt combusta an. 1944. B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 2240, 2472 - BACKMUND MaGSchr 2 / 3 - BERGER 3356 BOEHMER A c t . I m p . Sel. cf. i n d . - BRACKMANN G P I I 2 2 9 / 3 0 - BREHM 1 3 3 / 3 5 , 1 5 0 f . —

BRUNNER 743/44 - BRUSCHIUS Cent. 13/18 - BÜNGER 28, 231 - CapS cf. ind. - ComriNEAU 3 4 3 9 - ERZBERGER 3 7 8 / 8 2 - FABRE I 5 6 , I I 120 - GAMS W ü r t t . 4 7 0 - GERCKEN

Reisen I I 49 - GERITS Prem Univ. - GOOVAERTS I 74, 92, 222, 249, 258, 306, 343, 346, 353, 366, 372, 402, 423, 430, 437, 448, 488, 492, 580, 594, 599, 615, 620, II 76, 149, 163, 175, 2 2 9 , 3 9 6 , I I I 4 8 , 147, I V 1 6 9 , 2 1 4 , 3 1 5 , 3 3 3 - GOTTLIEB 7 9 - HAUCK I V 9 8 8 -

HAUNTINGER 108/11 - H H D S VI 157 - HUGO Annales II 287/304, prob. 149/53 IDEM, SAM Ep. Gerv. 65, 66 - JbDG Friedr. I 781, Phil. v. Schwaben, Friedr. II cf. ind. - KASPER Genesis 27/28 - IDEM, Kunstwanderungen II 148/53 - KJEPPLER 378/82 - K D K 1 5 1 / 5 2 - KRIESSMANN 4 4 / 4 6 - K u n s t d . W ü r t t e r a b . O A . R a v e n s b u r g 7 7 / 1 1 8 LAIRUELZ 4 0 6 - LEHMANN M B i b l I 4 0 7 / 1 2 - LEHMANN/BROCKHAUS 8 8 0 , 1 5 1 5 / 2 0

-

Lettr. com. Jean X X I I 13644, 15 760, 17 839, 26 366, 55 503 - L t h K X 804 - LIEB LIENHARDT E p h . H a g . 100, A u c t . 2 1 , 5 3 , 58 - LÜNIG 7 4 6 / 7 7 - M G H U r k . H e i n r . I cf. i n d . - PIETSCH - POTTHAST R P R 8 5 6 , 6 0 2 9 , 8 1 7 3 , 8 1 7 8 , 8 3 2 5 , 8 6 2 1 , 9 0 6 9 - PRESSUTTI

1985 - RAMACKERS U r k . N a n c y 133 - R E C I / I V cf. ind. - R e g l m p V, VII, VIII cf.

ind. VIII Ergh. 6713/14, XI cf. ind. - Reichsreg. Karls V 1123, 1159, 1200, 1201, 1 2 0 2 , 2 6 2 0 , 2 8 1 3 , 2 8 1 4 , 2 8 2 6 , 6 1 9 3 , A 1010 - R e p G e r m I I 100, 3 3 7 , 5 7 7 , 1 2 2 2 , I V 167 - RIEDER 7 2 5 - SEILER - STUMPF BRENTANO I I 3 2 6 7 , 4 0 3 5 , 4 7 4 2 - SUPPER - TÜCHLE

U n i g e n i t u s - VALVEKENS Coli. G e r m - WAEFELGHEM 319, 391 - WELLER 2 7 9 / 8 0 - W U B

II 61, 147 - A. BORST Mönche am Bodensee. Hermann der Pram, in W., Sigmaringen 1978 - A. BUSCHLE, Ein Brennpunkt staufischer Machtausübung. Wanderung zu staufischen Herren sitzen im Lkr. Biberach (Zeit u. Heimat, Beilage zur Schwab. Zeitung, Ausg. Biberach 20.4. 1977) - C.A. BUSL, Zur Gesch. des Präm. Klosters W., Ravensburg 1883 - IDEM, Neues zur Baugeschichte der Präm. Abtei W. (Arch. f. Christi. 85

Kunst XII 1894, 32/35, 40/45, 55) - IDEM, Das große Abteiwappen von W. (DArch Schw. XII 1894, 77 ff.) - A. DREHER, Das Patriziat der Reichsstadt Ravensburg (ZWLG XXIII 1964, 10 ff.) - W. Fox, Ein Weißenauer Bibliothekar, DArchSchw XXIV 1906, 165/67 - G. F R A N Z / W . FLEISCHHAUER, Jakob Murers Weißenauer Chronik des Bauernkriegs von 1525. Vollst. Facsimileausgabe der HS ZA Ms 54 des Fürstl. Archivs Zeil, Sigmaringen 1977 - V. HELL, Die Weihnachtskrippe in der Klosterkirche zu W. (Baden Württemberg XV 1968, 12, 6-11 - A. JOHN, Flistoria Imperialis canoniae Minoraugiensis ab anno 1145 usque ad. an. 1763, Konstanz 1763 - A. KASPER, Das frühbarocke Chorgestühl des Präm. Stiftes W. (Heilige Kunst. Kunstv. Diöz. Rottenburg 1954/55, Stuttgart S. 27/28) - P. LEHMANN, Handschriften aus dem Kloster W. in Prag und Berlin (Erforschung des Mittelalters IV, Stuttgart 1961, 40/42), cf. RHE 1962 229 - IDEM, Verschollene und wiedergefundene Reste der Klosterbibliothek von W. (ibidem, ausgewählte Abhandlungen und Aufsätze, Stuttgart 1960 S. 110/20, et ZBBWXLIX 1932, 1/11; cf. Anal. Pr. VIII 1932, 286/88) - N. LIEB, Die Vorarlberger Barockbaumeister, 2 Aufl. München/Zürich 1967, 54 ff. - N. M E M M I N GER, Oberamtsbeschr. von Ravensburg XII 1836 pp. 1 8 3 / 9 0 - W . NEUMÜLLER, Speculum humanae salvationis, Graz 1972 - Th. ONCKEN, Der Konstanzer Barockmaler J. C. Stauder 1694—1756, Sigmaringen 1972 - N. PAZAUREK, Alte Goldschmiedearbeiten, Stuttgart 1912 - G. v. PÖLNITZ, Lebensbilder aus dem Bayr. Schwaben V, München 1956 (H. Müller, Michel und Gregor Erhart) - F. A. RIEFF, Geschichte der Domäne Manzell und im Zusammenhang damit des Klosters W. Lindau 1895 - M. RIST, Gebräuche im ehemal. Kloster W. (Schriften d. Ver. f. d. Gesch. des Bodensees u. s. Umgebung XLIX, 1921, S. 101/176) - N. SCHMIDT, Kloster W. (Deutsche Kunstführer, Augsburg 1929) - G. SPAHR, Der 1812 von Weißenau nach Kremsmünster gelangte Heilsspiegel, Juwel der Bodenseekunst um 1300 (Schwäb. Zeitung 29.4. 1972) - IDEM, Ein kaum bekannter W.er Kodex (Börsenblatt f. d. Deutschen Buchhandel, Frankfurter Ausgabe 1972, Nr. 34 A 134-145) - U. WINTER, Weißenauer HSS in der Staatsbibliothek Berlin (Uber Bücher, Bibliotheken und Leser, Leipzig 1961, S. 237/41) - Necrologium edd. M G H Necr. I 153/65 et M O N E in ZGOrh VIII 1857, 317/26 - Codex traditionum saec. XIII (Acta Sti. Petri in Augia) Orig. in St. Gallen (Vadiana) edd. BAUMANN in ZGOrh XXIX 1877, 1/128 et XLII (1890) 359/73, DArch Schw XXVII 1909 1 ff., et XXIX 1911, 25ff.

S e r i e s p r a e s u l u m (Rieff) 1. P r a e p o s i t i Wernher 1145Herrmann - 1 1 7 5 Ortolf 1 1175-80 res. Albert 1180-83 res. Ulrich v. Tann 1183/91 Ortolf 2 1191/1203 res.

Konrad 1203-17, postea abbas in Valsecret, et abbas generalis Ulrich 1217/37 Herrmann 1237-57 2. A b b a t e s

Heinrich 1257-66 Herrmann 1266/70 86

Heinrich 1270/79 Heinrich v. Ankenreut 1279/84

Heinrich 1284/94 Rudolf 1294/97 Johannes 1297-1303 Wernher 1303/08 Johannes 1309/48 Burkhard Holbein 1348/59 Heinrich 1359/67 Werner Ruch 1367/91 Rudolf v. Küpfenberg 1391/96 Johann Buckeler 1396 Gerung 1403/23 Johannes Fuchs 1423-70 Nikolaus Hüglin 1470/74 Johannes Schütz 1474/83 Johannes Gäßler 1483/95 res. Johannes Mayer 1495/1523 Jakob Murer 1523-33 Ulrich Sattler 1533-49 Andreas Rietmann 1549-57 Jakob Häblin 1557-63

Michael Hablützel 1563-75 Martin Schraff 1575-77 Leonhard Sauter 1577-82 Matthias Insenbach 1582-95 Christian Hablützel 1595-99 Jakob Mayer 1599-1616 Johann Christoph Härtlin 1616-44 Bartholomaeus Eberlin 1644-81 Norbert Schaller 1681-84 res. Michael Muesacker 1684-96 Johann Christoph Chorros 1696-1708 Leopold Mauch 1708-22 res. Michael Helmling 1722-24 Antonius I. Unold 1724-65 Ambrosius John 1765-73 Antonius II. Unold 1773-84 Carolus Ummenhofer 1784-94 Bonaventura Brehm 1794-1803 tl818

CIRCARIAE VADEGOTIAE ET ILFELDIAE Ambae Circariae quidem seiunctim inseruntur, sed quoad sequentes notiones generales eas coniungendas esse duximus. Primitus, teste catalogo primo Ninivensi, Circaria Vadegotiae sola existebat. Sed anno 1224 canoniae Ilfeld et Vessra a Saxonia se separabant et Vadegotiae sunt adscriptae, ita ut nimia facta fuerit extensio huius circariae. Ideoque, ut legimus in eodem catalogo Ninivensi, paulo post Capitulum Generale decrevit: „Cum propter remocionem et distanciam ecclesiarum ab invicem Circaria Wadegocie a visitatoribus annuis minime valeat visitali, de Consilio diffinitorum praedictam circariam divisimus." . . .et quidem in Vadegotianam et Ilfeldensem. Non obstante separatione, ambae circariae generatim cumulative administrabantur, praevalente semper Vadegotiana. Nonnisi raro Ilfeldia agit sola1. Satis extensae nihilominus manebant ambae Circariae. Vadegotiana, in 1

Quod clare patet ex KÖHLER, Tlf. Regesten 87

occidente potius et versus meridiem, complectens 12 monasteria virorum et totidem sororum, extendit se in partes Palatinatus et Hassiae, id est, in dioeceses Moguntinam, Wormatiensem et Trevirensem. Ilfeldensi vero, versus septentrionem et orientem sitae, adscriptae erant 7 domus virorum et 16 raonialium, dispersae per Thuringiam, Franconiam et Hassiam superiorem, et quidem omnes sitae intra fines dioecesium Moguntinae et Herbipolensis, ad quorum territoria saecularia etiam haud paucae pertinuerunt. Vadegotiana immo appellata est aliquando „Circarie Maintz" (cf. E. Valvekens, Vis. can. p.168) Inter propagatores ordinis his in regionibus laudandus est praesertim Ludovicus Comes Arnsteinensis, dein praetermittere nolumus Godefridum Comitem Cappenbergensem et fratres eius, neque Ottonem Episcopum Bambergensem, Comités de Hohnstein, de Henneberg, Wernerum de Bolanden et alios. Fines harum circariarum non fuerunt stabiles nec sunt omnino certae. Allerheiligen et Hagenau tum pertinebant ad Vadegotianam tum ad Suevicam. Altenberg initio Vadegotiae adscripta erat, dein vero Westfaliae. Brunnenburg ab Hugo in suis Annalibus etiam Vadegotianae attributum, revera ut filia proxima de Arnstein ad Westfaliam pertinuit ibidemque a nobis insertum est. De parthenone Wirberg in Hassia, in omnibus fontibus ordinis déficiente, suspicari tarnen possumus saltem ex situ eius eum ad Vadegotiam pertinuisse. De paternitate in Hachbornense asceterium disputabant saeculo XV abbates de Cappella et Ilbenstadiensis, ideo, quia parthenon generatim quoad circariam est secutus patri abbati, non fuit certum, utrum ad unam an ad alteram circariam pertinuerit. Ambae Circariae nomen suum habent de praecipuis maximisque earum canoniis, quae vero sitae erant in margine earum. Vadegotia in limitibus Galliae in extremo occidente, Ilfeldia in septentrione longinquo, ambae sat distantes ab aliis canoniis, quibuscum initio nec vinculum paternitatis nec alia organica unio eas ligavit. Spieskappel, Wadgassen et Rotenkirchen iam ab initio fuerunt abbatiae. Iure pontificalium generatim non gaudebant praelati praeter paucos praecipue a saeculo XVII. Magnus est numerus parthenonum. Nullibi tarn aperte decreto de aboliendis asceteriis opponebatur quam his in circariis. Ilbenstadt et Oberzell usque ad medium saeculum XIII, et Spieskappel adhuc diutius manserunt monasteria duplicia in sensu primitivo. Fere omnes canoniae saeculo XII fundatae habuerunt sua asceteria, aliquo quidem translata, sed arete illis adnexa usque ad suppressionem. Multoties parthenones fundati sunt omnino independenter a canoniis virorum, et facti sunt domus ordinis spectabiles. Septem monasteria duplicia fundata saeculo XII, exstinctis saeculo sequenti vel XIV canonicis, versa sunt in asceteria. Parthenones genera88

tim nobilitati erant reservati, praesertim in Franconia et Hassia, magnum in detrimentum disciplinae. D u o monasteria (St. Elisabeth et Bruderhartmannszell) orta sunt ex cellis eremitarum 2 , d u o alia (Kaiserslautern et Hagenau) ex hospitalibus. Iam scimus saeculo XII Praemonstratenses saepius adhuc fuisse designatos tamquam „Ordinis Sti. Augustini". Sed in Hassia hic mos videtur viguisse longe diutius. Promiscue domus ibi sitae praesertim asceteria, tum O. Praem., tum O.S.A. vocantur, ita ut autores indigenae, historiae ordinis consuetudinumque illius ignari, saepius ea falso Augustinis attribuerent. Q u o d valet praesertim de Retters, Rode, Homberg, Eppenberg, Wirberg et aliis. Nihilominus manet incertitudo hac de re. N a m reapse in hac regione plures canoniae et parthenones O.S.A. adhuc saeculo XIII ad ordinem nostrum transierunt, et plures il li aliquamdiu tantum adhaerentes, iterum ad pristinum ordinem sunt reversi. Paternitatibus pristinis in his circariis plerumque postea illa Praemonstrati est substituta. Scientiae in his circariis medio aevo, et in superstitibus paucis canoniis et postea optime floruerunt. Reformatione saeculi XVI, et facto quod Episcopi (praesertim Moguntinus et Herbipolensis), conventus collapsos et exstinctos sibi arripuerunt nec eos umquam restituerunt, de his circariis Vadegotiana et Ilfeldensi circa annum 1600 nihil superfuit nisi Wadgassen ipsa, ambo Ilbenstadt et ambae Cellae, quae omnes provisorie tunc adjunctae sunt Circariae Westfaliae. Cum spes ordinis, domus has perditas umquam recuperandi pace Westfalica a n n o 1648 facta sit irrita, haec unio trium Circariarum facta est definitiva et legalis, quoad Ilfeldiam vero anno 1737 tantum. Canoniae supra laudatae floruerunt deinde usque ad revolutionem et saecularisationem, quae eas everterunt. Aedificia mediaevalia non multa supersunt, immo interitus totalis maioris partis canoniarum est plangendus. Manserunt tarnen pulchrae ecclesiae romanicae in Ilbenstadt, Merzig, Enkenbach et Germerode, et ruinae similium in Vessra et Konradsdorf, ne praetermittamus ecclesiam in Kaiserslautern, in stylo transitionis constructam. De aedificiis claustralibus unum tantum spectabile est conservatum, nempe Oberzell.

2

H o c saepius in ordine contigit: Silly, Isledieu, V i c o g n e , Cockersand, St. Salvator et alibi.

89

a) V a d e g o t i a BETHLENRODE

v. Mariental

E N K E N B A C H B.M.V. Enchen-, Enkin-, Yncken-, Incken-, Engken-, Einkebach, -pach. Inter Alsenborn et Frankenstein a. d. Hardt, Rheinpfalz, Dioc. Worms, nunc Speyer.

Monasterium duplex. Fundatum est anno 1148 a Ludovico comite de Arnstein et a Hunfrido equite de Alsenborn. Primi religiosi utriusque sexus venerunt ex Münsterdreisen et Mariental. Stetit abhinc sub paternitate abbatiae Münsterdreisen, sed interdum considerabatur ut „filia Praemonstrati", aut ut filia de Arnstein. Hunfridus anno 1185 decrevit fundationem suam esse tradendam Ordini Cisterciensi, et quidem abbati de Otterberg; inde lites, quae decisae sunt anno 1190 ab Henrico Imperatore et Conrado episcopo Wormatiensi in favorenti Praemonstratensium. Advocatia erat penes comites de Dhaun et Wartenberg, ab anno 1271 apud episcopos Wormatienses, ab an. 1404 vero apud Electorem Palatinum. E. fuit monasterium duplex sicut Retters, Bedburg, Wenau, Heinsberg et Germerode, ideo asceterium cum considerabili communitate virorum, quae et proprios professos assumpsit. Ecclesia eius est casus unicus in ordine, in cuius struttura indoles specialis monasterii duplicis clare apparet. Jure patronatus dependebant ecclesiae Eigersheim, Flörsheim, Freinsheim ULF, Freinsheim St. Peter, Hemsbach, Mehlingen, Milchbronn, Quirnheim, Rohrbach, Rüssingen, Schwanden, et capella castralis in Stauff. Insuper Alsenborn et Neukirchen, quas propriis canonicis administrabat. In chartis saec. XIII saepe occurrunt „fratres et sorores", versus finem saeculi XV autem moniales videntur fuisse exstinctae. Anno 1496 praeter praepositum tres fratres tantum aderant, annis 1516/27 adhuc verbum fit de „canonicis professis" in E. Hoc tempore res oeconomicae fuerunt in discrimine. Anno 1557 praepositus omnia bona tradidit principi electori Ottheinrich, qui monasterium suppressit an. 1564. Bona autem manserunt integra et administrabantur a gubernio. In decursu saeculi XIX alienata sunt. Monasterium deletum est, ecclesia perpulchra gothica, cuius tympanum p o r n e praesertim est darum, paulatim corruit. Anno 1705 addicitur Calvinistis, sed an. 1708 denus catholicis, qui patrocinium mutaverunt in Sti. Norberti. Hodie est splendide restaurata. A r c h i v a l i a : HStA München Rheinpfälz. Urkunden 386/401: 16/. dipi. 1245/1399 - StA Luzern Gattererapparat 20 dipi. 1221/1562 - LA Speyer F 1/6,

90

2/21, A 14, A 13, D 11, D 40 (Lagerbuch nr. 21 von 1527) - Heidelberg Stadtarchiv Kath. Pfarrarchiv Enkenbach B i b l i o g r a p h i a : B a v a r i a I V 2, 1 7 8 - D e BUCK, 1 1 3 / 1 7 - B u r g 5 0 3 - DEHIO GALL P f a l z ( 1 9 5 1 ) 149 - D H G E X V 5 0 3 - FREY I I I 4 2 f f . - GLASSCHROEDER U r k . P f . K G cf. i n d . - IDEM, N e u e U r k u n d e n N r . 2 8 5 - GUDENUS I 6 6 0 - H H D V 9 2 - HUGO I 6 4 7 KOLB II 107 f f . - K d B P f a l z I X 1 6 2 / 9 7 - L T h K I I I 6 9 2 - RECLAM K u n s t f . II 8 9 - REMLING I I 1 3 8 / 5 1 - SCHANNAT I 9 , 1 6 3 - STAMER c f . i n d . - S u l z b . K a i . 1 8 7 7 , S. 5 6 / 6 4 WAEFELGHEM 82, 3 7 5 - WIDDER I I I 2 0 9 , I V 2 1 3 , 2 3 5 - H . EBERHARDT, D i e D i ö z e s e

Worms am Ende des 15. Jahrhs. Münster 1919, S. 177 - M. FATH, Das Westportal der Präm. Nonnenkirche zu E. (Pfälzer Heimat, Speyer, Heft 4 1970, S. 125) - D. HAEBERLE, Kloster und Dorf E. (Pfälz. Geschichtsbll. IX, 1913, 41 ff., 49ff.) - F. HAFFNER, Kloster und Klosterkirche E., Enkenb. 1972 - E. HAUSEN, Die Präm. Kirche zu E. (Jubiläumsjahrbuch des Pfälz. Gewerbemuseums 1925, S. 99 ff.) - E. LIND, Pfälzer Urkunden im Staatsarchiv Luzern (Arch. Zs. I 1925, S. 33) - K. LUTZ, Besaß Enkenbach eine Doppelklosterkirche? Einflüsse der Klausur auf die Architektur (JbG Kais B d . 8 / 9 1 9 7 0 / 7 1 , S. 9 3 - 1 1 1 . E r w e i t e r t e r S e p a r a t a b d r u c k 1972) - IDEM, E n k e n b a c h s

Brüder u. Schwesternkirche im Spiegel ihres Festschrifttums und Jubiläums 1272-1972, (JbG Kais 10/11 1972/73. Erweiterter Separatabdruck 1973) - H. MARTIN, Pfarrei und Klosterkirche zu E., Kaiserslautern 1936 - IDEM, Zur Geschichte des Klosters E. (Pfälzisches Tageblatt 5-20. III. 1936) - F. STICH, Die Klosterkirche E. Ihre Baugeschichte und ihre Künstler (JbGKais. 8/9, 1970/71, S. 90) - F. WEBER, Die Rechte des Klosters E. in Eigersheim (Nordpfälz. Geschichtsverein, Beiträge zur Heimatgesch. Rockenhausen 1957, S. 162/64) - IDEM, AUS Enkenbachs Vergangenheit. Grundlegung einer Ortschronik, 2. Aufl. Kaiserslautern 1960 - ZGOrh II 1851, 4 3 4 f f . IBIDEM X X V I I 1 8 7 5 , 3 1 5 f f .

1. P r a e p o s i t i (Haffner) D i e d o 1190 H u g o 1211 Ortlieb 1212/29 B . . . ca. 1250 O t t o 1253 Werner 1254 Johannes 1258/60 Werner 1273 Nikolaus 1275 Philipp 1307, 1322, 1327 Johannes 1348 Petrus 1353 Johannes 1367 Bertolf(-old) 1390/1412 res. ante 1419, obiit ca. 1422

Johannes 1419/28 Emrich 1430 Heinrich v. Lichtenberg 1430/53 Johann Lutherdank 1465/69 Hermann Westermann 1477 Antonius 1488 Ulrich Erngast 1490 Anton Freulin 1497/1505 Johann H e r z o g 1507/09 Karl Gilbrecht 1515/40 Jakob Focht 1548/49 Michael Reybold 1549-57 + post 1572 Johannes 1562/64

91

2. M a g i s t r a e Agnes 1275/78 Betza 1352

Agnes v. Kirchheim 1392 Agnes b. Breidenborn 1397/1439

G O M M E R S H E I M B . M . V . et S. Joannis Evangelistae Gommers-, Gummerszheym, -hem. Prope Gauodernheim, Rheinhessen. Dioc. Mainz. Parthenon fundatus anno 1146 a Ludovico comite de Arnstein, de f u n d o quem ei Episcopus Metensis illic donaverat. Fuit abbati Arnsteinensi subditus. Praepositus residebat solus vel cum uno confratre socio apud vicinam ecclesiam Petersberg, quae praepositura cum G . quoad omnia fuit unita saed vix erat domos formata. Ibi tarnen apud moniales residebat prior. Anno 1197 occurrunt: „clerici fratres et sorores". Ex qua mentione concludi licet, G. non quidem hoc tempore fuisse monasterium duplex, sed tarnen plures canonicos vel conversos ibi degisse. Anno 1565, cum adhuc tres tantum moniales ibi fuissent, suppressum est a Friderico Electore Palatino. Anno 1635 ibi fuit „domus recreationis" ipsius Electoris, monasterium ad hoc fuerat renovatum, sed ecclesia iam valde erat desolata. Annis 1644/48 bona asceterii parthenoni cuidam Cisterciensium in urbe Wormatiensi fuerunt tradita. Saeculo post iam fuit ruina totalis, anno 1882 ultima raderà sunt remota. A r c h i v a l i a : StA Darmstadt: 5 dipi. 1448/1563, 1 Konvolut Urk. X V / X V I s. Computus 1485, Copiarium 1555, 163 Regesten 1145/1565. B i b l i o g r a p h i a : BAERSCH 1 5 5 / 5 6 - BECKER 4 0 , 3 1 5 - d e BUCK 1 1 7 / 2 1 - D H G E X I X - FABRICIUS I I 3 4 6 - GOOVAERTS I V 2 1 9 - GROTE 182 - GUDENUS I 6 6 0 , I I 13, 26 - HUGO I 7 8 7 - LEHMANN BROCKHAUS 4 4 7 - L T h K I V 5 7 4 - WAEFELGHEM 1 0 5 , 3 7 7 WAGNER G e i s t l . S t i f t e I I 7 4 / 8 0 - WUERDTWEIN M o n . PAL. V 4 0 0 , 4 2 5 / 4 0 - Z A K P A M

8 - C. EINSFELD, Geschichte von Gauodernheim, 2a ed. Mainz 1957 - C. A. SCHAAB, Geschichte der Stadt Mainz, M. 1841/51, IV 112/12 - N. SCHLIEPHAKE, Geschichte von Nassau, Wiesbaden 1866, I 221 - C. F. WAGNER, Die Wüstungen im Ghzm Hessen, Darmstadt 1865, 10 ff. Nomina duarum magistrarum tantum sunt nota ex HUGO I 789: Algendis 1271, et Apollonia Keßler 14 . . .

H A C H B O R N SS. Joannis Baptistae, C o s m a e et Damiani Hachinborn, Havecheburnen, Hakeburnen, Habechburn, H a z b r u n a , Habetheburg, Habelburg. 92

Prope Marburg, Hessen-Kassel, Dioec. Mainz, nunc Fulda. Praepositura, fundata probabiliter anno 1186 a Gisone et H a r t r a d o de Merenberg equitibus, qui tradiderunt praedium suum H a c h b o r n abbati Arnsteinensi, ,,ut ipsum locum ordinet secundum ordinem Praemonstratensem". Existentia alicuius communitatis praeregularis est possibile, sed nullo documento probari potest. Adhuc anno 1349 fuit monasterium duplex, exinde monialium tantum. U t de more, fuit reservatum nobilitati. Semper - ad minus a saeculo XIII - stetit sub paternitate abbatum de Ilbenstadt, qui anno 1493 de hac re contenderunt cum Spieskappel. Anno 1507 reformatum est a Congregatione Bursfeldensi OSB, ad cuius ordinem vero non transiit ut fecit asceterium Frauenbreitungen Anno 1527 suppressum est, usumfructum bonorum ab anno 1533 habuerunt hospitalia in Marburg, dein varii equites ad nutum lantgravi Hassiae, anno 1789 vero alienata sunt. Modesta ecclesia romanica nunc est parochialis protestantium, aedes claustrales praeter exigua rudera non iam existunt. A r c h i v a l i a : StA Marburg: ca. 250 dipi. 1189/1527 (quorum regesta publicata sunt a SCHUNDER); 8 voli, rentalia, computus, Kopiare, inventaria archivorum. - Univers. Marburg: CÌ.DERSCH - Aliqua pauca sunt in StA Darmstadt B i b l i o g r a p h i a : BAUR I cf. i n d . - DEHN ROTFELSER LÖTZ 86 - DERSCH 1 : 5 7 , 2 : 6 4 - DIEMAR cf. i n d . - DOBENECKER I I I 1 9 5 0 - GROTE 2 0 0 - GUDENUS II, III c f . ind. H U G O I 7 8 9 - REIMER I I 2, 1261 - ROMMEL 1 , 3 - WAEFELGHEM 1 0 5 , 106, 3 7 7 - H . B .

WENCK 2 UB, 92, 144 - Wrss I 1 - 3 - ZAK PAM 9 - DERSCH in Oberhess. Blätter 7. u. 28. 12. 1923 u. 5. 1. 1924 - K. MAY, Territorialgeschichte des Oberlahnkreises (Weilburg), Marburg 1931, S. 72 - F. SCHUNDER, Die oberhessischen Klöster. Regesten und Urkunden I, Marburg 1961 cf. ind.-

P r i o r e s (Schunder) Werner 1337, 1348 Heinrich Furer 1381/86 Dietmar 1417 Konrad 1440 Konrad Houbethreiff 1458/61 (idem?)

abhinc p r a e p o s i t i : Reinhard Gnyp 1473/82 Heinrich Imhof 1492 J o h a n n Muser 1514 J o h a n n Faber 1523 H e r m a n n Becker 1527 M a gg ii ss t r a e („abbatissae")

Jutta 1247 Lutmut +1336 Ida Milchling 1° 1338 Hedwig v. Deckensbach 1340 Ida Milchling 2° 1348 Grete Vogt v. Fronhausen 1384/91 Gerthe Slunen 1396

Grete Vetzberg 1439/42 Metze Döring 1458/61 Agnes Schenck 1465/79 Jutta Mönch v. Buseck 1473/81 Lise Nordeck v. Rabenau 1482/92 Barbara Lüder 1514/27 93

H A G E N A U (B.M.V., St. Paulus et) St. Nicolaus Hagenaw, -awe, -now, -owe, -enoa, -gnawe, -genoya, Hanogia, -noia, -ovia, -gnowa, Hodie vocatur Haguenau. In vico dicto „Außerstadt" civitatis Hagenau, in Alsatia. Dioec. Straßburg, nunc in Gallia, usque in finem saec. XVII in Germania. Praepositura. Cum capella, quam Fridericus Aenobarba Imperator in castro suo ibidem construxerat, facta esset locus peregrinationis, ipse Imperator anno 1164 xenodochium et hospitale ei adiunxit, quae opulenter dotavit. Anno 1189 hospitale tradidit Ordini Praemonstratensi. Ex qua abbatia, nescitur. In antiquis catalogis insertur antiquissimo, scilicet Ninivensi I (ca. 1240) Circariae Vadegotianae, ex quo licet concludere, abbatiam matrem fuisse Wadgassen. In Veteri Registro (ca. 1270) inscribitur simul Westfaliae et Sueviae, in Cat. Tongerloensi (ca. 1300) autem simul Sueviae et Vadegotianae. Ex quo elucet, hanc domum paternitatem mutavisse saepius, et cum ea etiam circariam. Subditum fuit certe a saec. XIV paternitati abbatiae Allerheiligen, et ad tempus forte cuidam canoniae ignotae Circariae Westfaliae. Numquam erant ibi plus quam 4-5 canonici, qui se „conventum fratrum domus hospitalis in Hagenowe O. Praem." nuncupare solebant. Nihilominus praepositura fuit semper domus sui juris, propriis bonis et proprio conventu praedita. Parochiae in corporatae: Hagenau St. Nikolaus, Ballbronn et an. 1413 capella in Illwickersheim. Anno 1503 erat depauperata, redditus annui non excesserunt 90 Libras. Praepositus Henricus Wolff paulo post omnia fere bona canoniae vendidit. Anno 1535 canonici monasterium suum tradiderunt magistratui civitatis pro pensione solvenda, tamen manserunt in loco. Anno 1542 tentamen, ad hanc ecclesiam transferendi capitulum collegiatum Surburgense, non successit. Anno 1579 ultimi religiosi domum dereliquerunt. Anno 1643, Allerheiligen earn recuperavit. Anno sequenti adnexa est Circ. Sueviae, et anno 1652 denuo fit sui juris. Anno 1670, cum iam habuerit 4 canonicos, 2 fratres clericos et unum conversum, abbas Steinfeldensis reclamavit Hagenau pro Circaria Vadegotiae - tunc de facto cum Westfalica unitae - sed frustra. Anno 1686, ex insufficientia dotationis, in simplicem prioratum proprio conventu carentem est reductum et quidem Vadegotiae subditum. Paulo post incorporationem civitatis in regnum Galliae (1689), denuo separatur a Vadegotia, fit iterum sui juris a praeposito rectum. Anno 1738 a Capitulo Generali iterum subditur paternitati Vadegotiae, sed simul aggregatur Circariae Campaniae. Status personalis 1504:8, 1721:9, 1757:6, 1773:4 professi proprii, et duo ex Vadegotia. Anno 1790 suppressum est. Ecclesia, quae antiquitus vocabatur „Weiße Herrenkirche", nunc est parochialis, in monasterio habitat parochus. Anno 1944 omnia combusta, sed deinde reparata sunt.

94

A r c h i v a l i a : Arch. Dep. Bas Rhin, Strasbourg: 21 fasc. (H 1219/38) - Arch. Munie. Haguenau GG 10/11 - Bibl. Mun. Nancy MS 992 IX 7/10 - Vide etiam apud Allerheiligen et Wadgassen. Bibliographia:

BURG 3 1 0 - C a p S c f . i n d . - GROTE 2 0 2 - HUGO II 3 5 9 / 6 6

-

Lettr. com. Jean XXII 19560 - LThK IV 781 - LIENHARDT Eph. Hag. 105, 115, 170, 2 6 8 , A u c t . 48 - PRESSUTTI 2 8 3 0 , 3 3 4 3 - R e g l m p V I 1, 183; V I 2 3 4 2 ; X I - R e p G e r m I I I 1 3 9 , I V 9 3 3 - SCHOEPFLIN I 2 9 1 , 3 1 5 - STUMPF BRENTANO 4 5 1 7 , 4 7 4 - WAEFELGHEM

107, 377 - H. BAIER, Die zeitgeschichtlichen Aufzeichnungen des Propstes Norbert Hodapp von Allerheiligen 1640/53 (ZGOrh LXXI 1917, 98/119) - M. BARTH, Handbuch der elsässischen Kirchen im Mittelalter (Arch. de l'Eglise d'Alsace XI/XIII 1960/63, XI) 499/503 - F. BATT, Das Eigentum zu Hagenau im Elsaß, Colmar 1876 H. BLOCH, Regesten der Bischöfe von Straßburg II, Innsbruck 1928, 762, 763, 871, 1768, 2182, 2502 - J. M. CLAUSS, Histor. topograph. Wörterbuch des Elsaß, Zabern 1895, pp. 62, 430 - L. DARAS, Archives de l'Abbaye de Haguenau (An. Norb. 1885, pp. 235/36, 248/53) - IDEM, L'Ordre de Prémontré et la civilisation d'Alsace Lorraine, ibidem nr. 259/63 - Ph. A. GRANDIDIER, Nouvelles oeuvres inédites (Alsatia Sacra) edd. INGOLD, Colmar 1899, IV 2, pp. 99/103 - V. GUERBER, Histoire politique et religieuse de Haguenau, 2 voll. Rixheim 1876, II 93/111 - W. GUNZERT, Das Hagenauer Kirchenleben im ausgehenden Mittelalter (Schriften des wissenschaftlichen Instituts der Elsaß-Lothringer im Reich Bd. 16) Frankfurt 1936 - C. HANAUER, Cartulaire de l'Eglise de St. Georges de Haguenau, Strasbourg 1898, p. 579 - IDEM, Cartulaire de St. Nicolas de H. (opus nec finitum nec editum, 96 paginae sunt impressae, quorum extant adhuc 4 exemplaria in Archives du Bas Rhin Argentorati, in Bibl. Univ. et Seminarii Maioris ibidem, in Bibl. Municip. Hagenau) F. X. KRAUS, Kunst und Alterthum in Elsaß Lothringen, Straßburg 1876, I 84/86 - J. SCHMIDLIN, Die Gegenreformation im Elsaß (Arch. f. Elsäss. Kirchengesch. XVII 1946, 202). Series

praepositorum

Hugo, Bloch, Guerber, Arch. Municipale et Hospitale in loco. Wolmar 1189/1229 2 Eberhard 1229/68 Johann Künig 1268/91 Heinrich - 1 3 0 7 Konrad v. Pfaffenhofen 1307Gottfried 1311 Siegmund 1313 Simon 1326-1337? Johannes 1328, 1341/43 Volkwin 1343 1 2

Johann Fessiger 1350/56 Siegmund 1359 Wilhelm 1364/68 2 Werner Boecklin 1375 Jakob v. Wickersheim - 1 3 8 5 Johann v. Lambertheim 1388/94 Eberhard Hölderbaum 1394 Friedrich v. Wickersheim 1401/12 Gottfried 1416/19 Leo Zorn gen. Schultheiß 1°

Secundum HUGO II 363 fuit abbas. Anno 1367 fuit visitator circariae Vadegotiae (HAFFNER, V. Enkenbach 31). Quod indicat, canoniam hoc tempore fuisse alicuius ponderis, tamen plus quam crebra mutano superiorum demonstrat, earn semper fuisse versatam in penuria et discrimine. 95

1420/38 Nikolaus v. Luttern 1439/45 Leo Zorn 2° 1448 Gottfried v. Pfaffenhofen 1449/57 Johann Ulrich 1457Sigelin 1461/67, 1478 Johann Hegen 1472, 1486 Simon Kornkauff 1481/91 JohannKobe1491/97 Heinrich Wolff 1502/21 Arbogast v. Sulzbach 1525 Karl Johann Schwitzer 1515, 1529, 1535/40 Clovebold 1530

Johann Wolff 1540/56, t l 5 7 0 Athanasius Schlecht 1643/51 postea abbas in Allerheiligen Milo Kaiser 1651-74 Hugo Sinoth 1674-98 Joseph Seitz 1698-1700 Friedrich Schmitz 1700-06 Norbert Bonn 1706-17 Ferdinand Kraus 1717-26 Franz Schwarz 1726-45 Joseph Klein 1745-75 Joh. Bapt. Bordier 1775-84 postea abbas in Wadgassen Georg Hammes 1784/93 f l 7 9 5

H A N E B.M.V. Juxta Bolanden, cui civitati hodie est incorporata sub nomine „Klosterhof" Rheinpfalz, dioc. Mainz, nunc Speyer. Cella Bolande, Bolanden, Haguene, Hagen, Heyne, de Indagine. Monasterium duplex ordinis canonicorum Sti. Augustini, fundatum anno 1120 per Wernerum I de Bolanden et uxore sua Guda, quae fundatio perfecta fuisse videtur anno demum 1129. Filia de Springiersbach, quae domus ad sie dictum „Ordinem Novum" pertinuit, ex qua processit et canonia Steinfeldensis. Anno probabiliter 1133 Norbertus, fundator ordinis et archiepiscopus Magdeburgensis venit in Bolanden ad vindicandas vineas, quae metropoli suae fuerant propriae et quae a dominis de Bolanden, fundatori scilicet nostri monasterii, tunc fuerant occupatae. Post mortem fundatoris illi forte infensi, anno nempe 1135 conventus transiit ad ordinem Praemonstratensem. Censemus monasterium iam antea fuisse duplex, et sorores iam paulo post transitum fuisse collocatas in Rotenkirchen. Canonici dein construxerunt in Hane magnam ecclesiam, cuius fundamenta nuper sunt revelata. Versus annum 1180 autem tenderunt in Rotenkirchen, monasterium Hane denuo linquentes sororibus. Quod Lucius Pp. Ill anno 1182 confirmavit. Hane fuit abhinc asceterium opulentum et nobile sub paternitate abbatum de Rotenkirchen. Praeter magistram habuit et priorissam. Archiepiscopus Moguntinus an. 1189 declaravit hane domum esse a sua sede dependentem. Anno 1193, Henricus VI Imperator earn posuit sub speciali tutela imperii. Anno 1250 numerus monialium restrictus est ad 50. Secundo dimi96

d i o illius saeculi ibi vixit v e n e r a b i l i s C h r i s t i n a „a C h r i s t o " , q u a e in p o s t e r u m erronee addicta fuit parthenoni Retters. A n n o 1525, cum o c t o tantum adfuerint m o n i a l e s , d e v a s t a t u m est p a r t h e n o n a rusticis. T a m e n vita c o m m u n i s a d h u c r e f l o r u i t . A n n o 1 5 6 4 s u p p r e s s a est d o m u s , e c c l e s i a f i t l u t h e r a n a . In b e l l o X X X a n n o r u m et a n n o 1 6 8 9 a Gallis diruta est et c o n c r e m a t a , s e d iterum r e c o n s t r u i t u r . A n n o 1 7 0 6 e c c l e s i a p r o f a n a t u r in h o r r e u m , n u n c v e r o o p t i m e est restaurata. M o n a s t e r i u m est p r a e d i u m et fabrica f a r c i m i n u m . A r c h i v a l i a : LA Speyer 7 dipi. 1419/1527; Copiale saec. X V I continens dipi, saec. X I I / X V I , F 1 N r . 18, et A 13 - H S t A M ü n c h e n : 8 dipi. 1129/1364 (Rheinpfälz. U r k u n d e n N r . 102/18) B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 89/94. Ibi adducitur tota bibliographia de v e n e r a b i l i C h r i s t i n a - B a u d e n k m . P f a l z V 1 7 1 / 7 9 - BECKER 8 5 - FREY I I I 2 5 7 f f .

-

GLASSCHRÖDER U r k P f K G I 628, II 391 - GRAUWEN N o r b e r t u s Aartsbis. 167, 169 GROTE 2 1 - HÄBERLE I I I 7 9 - H H D V 5 3 - H O P P 1 1 6 / 1 7 - H U G O I 6 3 1 - KÖLLNER 3 2 1 / 2 5 - K D B P f a l z V I I ( 1 9 3 8 ) 1 9 5 / 2 0 3 - NEUBAUER N r . 6 3 , 1 3 4 - PFLUGK/HARTTUNG I I 3 8 4 - R e g . I m p . V c f . i n d . - REMLING I I 1 5 1 f f . , 3 5 9 , 3 7 3 - SCHANNAT 1 6 5 STAMER I I c f . i n d . - STUMPF BRENTANO I I 4 8 2 4 - WAEFELGHEM 1 0 6 - WIDDER I I I

2 4 4 / 4 8 - Z A K P A M - N . BACKMUND, D a s Kloster H a n e (Hagen) b. Bolanden, Anal. P r a e m . LVI 1980, 103/04 - W . FABRICIUS, Die H e r r s c h a f t e n des u n t e r e n Nahegebietes, D e r N a h e g a u u n d seine U m g e b u n g , Bonn 1914 p. 405 - J. E. GUGUMUS, Die H a n d s c h r i f t Vatican. Latin. 4763 der Vatikan. Bibliothek (Bll. f. Pfalz. Kirchengesch. X X V I 1959, 133/45) - E. JAKOB, U n t e r s u c h u n g über H e r k u n f t u n d Aufstieg des Reichsministerialengeschlechtes Bonlanden, Gießen 1936, p. 17 - R. KRAFT, Das Reichsgut im W o r m s g a u , D a r m s t a d t 1934, S. 163 ( A m r h K G X I I 1960, 75/95) K. OBRY, Die H e r r e n von Bolanden u n d ihr H a u s k l o s t e r . 850 J a h r e Kloster H a n e (1129-1979) in: D o n n e r s b e r g J a h r b u c h , Verlag Arbogast 1979 S. 102/08 - (IDEM), 1129-1979 800 J a h r e Reformbasilika H a n e Bolanden, Boi. 1979 - F. PAULY, Springiersbach, Geschichte des Kanonikerstiftes u n d seiner T o c h t e r g r ü n d u n g e n im Erzbistum Trier von den A n f ä n g e n bis z u m E n d e des 18. J a h r h u n d e r t s , Trier 1962, S. 1 - 1 4 - V. RÖDEL, D e r Besitz Werners II von Bolanden (1194/98) in: Pfalzatlas hsg. v. W . ALTER, Textband H . 30, 1980 - J. SEMMLER, Zu den A n f ä n g e n des Augustinerchorherrnstiftes Bolanden (Bll. f. P f ä l z . Kirchengesch. 1957, S. 145-49) - M . STIMMING/B. ALTMANN, M a i n z e r U r k u n d e n b u c h Bd. I, M a i n z 1923, N r . 558, 602; Bd. II b e a r b . v o n P . ACHT 1 9 6 8 / 7 1 , N r . 2 2 1 , 2 5 2 , 4 4 9 , 511.

S e r i e s p r a e s u l u m et

priorissarum

(LA Speyer) 1. Stephanus 1160/82 R e g i n b o d o 1190 H u g o 1120/24 Heinricus 1250/65 G o t s m a n n u s 1287 Godebertus 1293

Praepositi Wernherus 1293 Inseri n e q u i t : A r n a l d u s praep. B o l a n d e n s i s Obit. Prémontré I 4. I V

97

2. P r i o r i s s a e (magistrae, abbatissae) Cunegundis 1284 Elisabeth Spitzcas-WaltmannshauClementia 1293 sen 1474 Elisabeth v. Sponheim ca. 1320 Anna v. Modersbach 1479/80 Else von der Nollen 1394 Margareth v. Merlawe 1500/07 Byhel 1425/26

JAKOBSBERG Möns Sti. Jacobi, Möns Speciosus, Schönberg in monte dicto Drususberg prope Moguntiam, Dioc. Mainz Fundatum est tamquam abbatia OSB a Bardone Archiepiscopo Moguntino anno 1050. Monachi certamine, quo Arnoldus archiepiscopus anno 1160 in monasterio trucidatus erat, participaverant. Ideo Fridericus Imperator abbatiam suppressit et concremavit, anno 1164 Christianus Archiepiscopus tradidit eam ordini nostro. Hoc anno 1177 ab Alexandre III. Papa confirmatum est. Filia Praemonstrati. Initio erat praepositura, anno 1186, quo constructio novae ecclesiae est perfecta, iam est abbatia. Abbates: Fulbertus 1178-89, Hezechinus 1191-92. Anno 1208 revertuntur Benedictini, qui ibi manserunt usque ad suppressionem anni 1802. Bibliographia:

BECKER

122/23 -

COTTINEAU

1798 - Gali. Chr. Nova V 642 -

HUGO I 8 4 7 / 5 0 - JL 12 918 - REIMER 1 1 1 7 , 1 2 1 - WAEFELGHEM 228 - Z A K P A M 11 -

A. GSELL, Die Vita des Erzbischofs Arnold von Mainz 1153/60, auf ihre Echtheit geprüft (NArch XLIII 1920).

I L B E N S T A D T B.M.V., SS. Petrus et Paulus Oberilbenstadt, Elve-, Elbin-, Ilm-, Eleve-, Elov-, Elvstadt, -stat(t). Prope Friedberg in regione dicta Wetterau, Oberhessen, Dioc. Mainz. Praepositura, dein (1657) abbatia insignis. Fundata anno 1123 a comitibus Godefrido et Ottone de Cappenberg. Filia Praemonstrati. Monasterium duplex usque in finem, de asceterio vide infra sub Niederilbenstadt, praeter quam etiam Hachbornense ei fuit subditum. Godefridus fundator, qui ab ordine et a dioecesi colitur ut sanctus, hic intravit et sepultus est. Anno 1158 consecratur pulchra ecclesia biturris, quam adhuc hodie admiramur. Hospitale adnexum adhuc extabat anno 1416. Multas aerumnas cano98

nia est passa a parte burggraviorum de Friedberg, qui paulatim dominium regionis - non vero canoniae ipsius - sunt adepti. Fuit sedes archidiaconatus. Parochiae et ecclesiae incorporatae: Oberilbenstadt, Södel, Bonstadt, Erbstadt, Assenheim, Homburg v. d. Höhe, Obersteden, Rendel, Friedberg Stadtpfarrei, Burgkirche St. Georg und Leprosenkapelle; Echzell, Obermörle, Rockenberg. Quae omnes praeter Ilbenstadt ipsam saeculo XVI ad protestantismum defecerunt. Earum loco abbatia acquisivit postea parochias sequentes: Dornassenheim, Vilbel, Oberwöllstadt, Harheim, Reifenberg. Usque ad saeculum XVI maior pars canonicorum erat nobilis. In bello X X X annorum saepius exspoliata, immo suppressa et annis 1632-35 baroni lutherano de Wartenberg donata est. Multa huiusmodi passa est a vicinis suis lutheranis, eam undique circumdantibus, tarnen Moguntia adiuvante existentiam suam salvare potuit. Anno 1657 in abbatiam evecta, in vanum studuit statum immedietatis (Reichsunmittelbarkeit) impetrare. Habuit etiam collegium studiorum Moguntiae. 1750: 30, 1803: 21 canonici. H o c anno 1803 suppressa est et comitibus de Altleiningen-Westerburg tradita, qui eam possederunt ut castellum usque ad annum 1919. Exinde est proprietas gubernii Hassiae. Monasterium annis 1923-37 erat prioratus monachorum OSB, de Congregatione Sublacensium. Dein „Arbeitsdienstlager" pro puellis, nunc vero „Caritashaus" dioecesis Moguntinae. In ecclesia, quae est parochialis, extat Organum valde pretiosum saec. XVII. Bibliotheca partim nunc est in bibliotheca parochiae Sti. Quintini Moguntiae, in Seminariis Maioribus ibidem et Tornaci (Fonds Lauer, v. M I L E T o. c.). Archivum proprie dictum canoniae nequaquam periit ut putat D E R S C H Hess. Kl. 74, sed post varia fata anno 1921 translatum est in StA Darmstadt. A r c h i v a l i a et M a n u s c r i p t a : StA Darmstadt 2 Kopiare saec. XVII, Nekrolog 12. Jrh. Kopie des 16. Jahrh, Urk. u. Akten V 7, Conv. 32a, I Conv. 35, 4 (Vide CLEMM, Die Urkunden) - HStA München: Mainzer Urk. Nr. 5992/6038 (an. 1289/1560) - StA Würzburg: Mainzer Reg. Archiv L 662, 705/08, 735, 764 - Archiv Stift Tepl (nunc in Kaaden): C. LAUER, Commentarius historico-diplomaticus de ortu et progressu utriusque canoniae Ilbenstadt (MS an. 1772, 930 pp) - Univ. Bibl. Straßburg: Convolut an. 1500 - Diöz. Arch. Mainz: Lade 35 - StA Münster: MS 6803 (copiae) BMun Nancy Fonds Hugo: MS 992/VII 201/403 (cartularium maximi momenti), 992/IX 133/46, 995/III 185 - Reliqua vide apud CLEMM et DERSCH o.e. B i b l i o g r a p h i a : ADAMY 1 3 6 / 5 5 - BÄRSCH 1 7 5 / 7 8 - BATTENBERG III 9 6 9 , 1106 -

BAUR Hess. Urkb. I / I V cf.ind. - BAUSA 263 - CHMEL RegRup 2008 - DEMANDT II cf. ind. - DERSCH Hess. Klosterb. 1 pp. 7 4 / 7 5 , 2 : 8 8 / 8 9 - IDEM Neuere Veröff. 7 0 / 7 1 - FRANZ Hess. Klöster - Gall. Chr. N . V 6 0 1 / 0 2 - GOOVAERTS I 45, 52, 95, 188, 189, 1

De Sancto Godefrido vide G. NIEMEYER, Die Vitae Godefridi Cappenbergen sis (Deutsches Archiv f. Erforschung d. Mittelalters XXIII 1967, 405/67 et BACKMUND MaGSchr 69/75.

99

240, 247, 300, 333, 342, 364, 449, 454, 492, 534, 613, 614, II 186, 332, 361, 376, 401, 402, I I I 204, I V 111, 135 - GUDENUS 1, 2, 3 cf. i n d . - HAUCK I V 975 - H H D I V 228 -

HOPF I 118/19 (ser. abbatum) - HUGO I 863, prob. 661/74 - J b D G Friedr. I 610 - JW 8060, 8669, 9113 - KLEINFELD WEIRICH 46/47 - LANDAU Wettereiba 87 - LThK V 367 - LIENHARDT E p h . H a g . 1 6 / 1 8 , 48, A u c t . 38 - P A A S P r o v . K a p . - IDEM Vis. Ber. -

POTTHAST 17615 - RAM Will et Vogt/Vigener cf. ind. - RAMACKERS Urk. Nancy 132 - REIMER II 1 - 4 - ROMMEL I - ROTH 66 - SCRIBA cf. i n d . - STUMPF BRENTANO II 3805, 4064 - WAEFELGHEM 120, 377 - WAGNER I 42 - WÜRDTWEIN M o n . P a l . V I 243 -

W. BEIZ, Das rechte Maß der Klosterkirche zu I. (Mittlgn. d. Oberhess. Gesch. Ver. XLIV 1960, 54/66) - E. BRINCKMEIER, Genealog. Geschichte des Hauses . . . Leiningen, Braunschweig 1891 II 286 - L. CLEMM, Die Hauptdaten aus der ältesten Geschichte des Klosters I. (Oberhess. Anzeiger, Friedberg 14. u. 16. 7. 1923, und Friedberger Geschbll. VI 1923, nr. 8) - IDEM, Die Siegel der Stifter Ober- und Niederilbenstadt (AHGA NF XV 1926/28, 434ff.) - IDEM, Die Urkunden der Stifter Ober- und Niederilbenstadt,

(AHGA

NF XIV

1924, p p .

129/223,

617/66;

XV

1927:

pp.

157/511) - IDEM, Ilbenstadt, in „Heimat im Bild" Jg. 1, Gießen 1927 - W. DIEHL, Zur Geschichte der Reformation und Gegenreformation in den Patronatspfarreien des Klosters I. (AHGA XII 1917, 40/74) - K. v. HERTLING, Säkularisationsprojekte aus dem Jahre 1798 (Hist. Jb. XIII 1892, 507 ff.) - P. JACOBS, Ilbenstadt, Mönchen-Gladbach 1925 - L. KRAFT, AUS der Vergangenheit des Klosters I. (Friedberger Gesch. Bll. VII 1925, pp. 4, 6/8, 9/10, 13) - IDEM, Forschungen zur Bau- und Kunstgeschichte des Klosters I. (AHGA NF IV, 1923, pp. 32/51 und 224/60) - G. KRAHL, Ilbenstadt (Kalender Hessenkunst 1923, 26/30) - W. KÜTHER, Die Anfänge der Reformation in der nördlichen Wetterau (AHGA NF 8, 1963, 201/36) - F. K. MADER, Sichere Nachrichten von der Kayserlichen und des Heiligen Reichs - Burg Friedberg und der dazugehörigen Grafschaft und freyen Gericht zu Kaichen, 3 Bde. Lauterbach 1766/74, passim - G. MALDFELD, Auf welche Weise kamen die Cappenberger zu Gütern in der Wetterau (Friedb. Geschbll. VII 1925, 93) - A. MILET, Le Fonds Lauer de la Bibliothèque du Grand Séminaire de Tournai et l'Abbaye d'Ilbenstadt (Anal. Praem. II 1975, 296/98) - F. MITTERMAIER, Die Anfänge der Präm. Stifte Ober- und Niederilbenstadt (AMrhKG XI 1959, 9/41) - IDEM, Ilbenstadt - ein Mittelpunkt kirchlichen Lebens in der südlichen Wetterau, in: Hessen, der Reg. Bez. Darmstadt. Mainz/Trautheim 1964/65 - IDEM, Das Verhältnis des Altenberger Priors Petrus Diederich 1643/55 zu den Stiften Ober- und Niederilbenstadt (Wetterauer Geschichtsbll. VII/VIII 1959, 117/32) - IDEM, Friedberg, Ilbenstadt, Mainz. Ein Beitrag zur Verfassungsgeschichte von Oberilbenstadt (ibidem V 1959, 87/131 - IDEM, Zur Gütergesch, der Präm. Stifte Ober- und Niederilbenstadt (AHGA NF XXIX 1948, 89/118) - H. ROTH, Zwei Großbrände in Ilbenstadt im Jahr 1613 und eine Planzeichnung von 1774 (ibidem VI 1957, 128/30) - K. H. SCHMITT, Erzbischof Adalbert I v. Mainz (111/37) als Landesfürst. Diss Gießen 1914, hsg. Berlin 1915 als Heft I der „Arbeiten zur deutschen Rechts- u. Verfassungsgesch. 12 ff. - A. L. VEIT, Kirchl. Reformbestrebungen im ehemal. Erzstift Mainz unter Erzb. J. Ph. v. Schönborn 1647/73 (Studien u. Darstellungen aus dem Gebiet der Geschichte, ed. H. GRAUERT VTI 3, Freiburg 1910) - G. WIECZOREK, Das Verhältnis des Papstes Innocenz II (1130/43) zu den Klöstern. Diss. Greifswald 1914, pp. 49, 67, 84, 100, 152 - S. WÜRDTWEIN, Notitiae historico-diplomaticae de abbatia I. Ord. Praem. in Wetteravia, Moguntiae 1766 - ZAK, Iter Praemonstratense (Anal. Praem. VII 1931, 34/42).

100

S e r i e s p r a e s u l u m (Clemm) 1. P r a e p o s i t i Gozoldus 1330-41 res. Franco 1341/43 Gozoldus 1345 Konrad v. Carben 1352/94 Eberhard Ruße 1394-1405 Richard Lesch 1405?-1412/23 K u n o Halber 1423-29 Werner Lesch 1429-44 Heinrich v. Michelbach 1446-64 Johannes Heidrich 1464-81 Heinrich Engel 1481-87 Ruprecht Dürnheimer 1487-1502 Philipp v. Carben 1502-21 J o h a n n Gewende 1521-36 Servatius Feig 1536-38 Mathias Scheffer 1538-51 Heilmann Windecker 1551-55 Sebastian Weißbrot 1555-70 Johann Bickel 1571-89 T h e o d o r Wörner 1590-1605 Wendelin Falter 1606-11 Georg Conradi 1611-35 Georg Laurentii 1635-62, abbas 1657

Antonius 1129? Walther 1130 Antonius ca. 1130/49 H a r t m a n n 1156-67 Stephan 1167Godescalcus 1184 Wezzelin Arnoldus ca. 1192 Marquardus 1229 Henricus 1239/43 H e r m a n n 1249 Walther 1250 Gerlach 1250 H e r m a n n 1262 Gerhard 12.. Johannes 1275/76 Johannes 1276-89 Werner v. Carben 1292-1300 Johannes 1300 Gernand 1304/08 Johannes Ruße 1313/15 Eberhard v. Ossenheim ca. 1315/21 (1323/29: „olim praepositus") Heidenreich 1322 Franco 1341 item

Abbates Christophorus Born 1663-66 res. Leonhard Pfreundschig 1667-81 H e r m a n n Heising electus 1681, obiit ante confirmationem

Andreas Brandt 1681-1725 Jakob Münch 1725-50 Sebastian Englerth 1750-89 Caspar Lauer 1789-1803, +1810

K A I S E R S L A U T E R N B.M.V. et Stus Martinus Lutra Caesarea, -Imperialis, Lauttern, Lutern, Lutrense, Keißerslutern. Civitas in medio Palatinatus (Rheinpfalz), Dioc. Worms, nunc Speyer. Praepositura. Fridericus Barbarufa circa annum 1150 juxta arcem suam 101

imperialem in Lautern fundavit hospitale, quod tradidisse fertur anno 1158 Praemonstratensibus ex Roth. Confer Hagenau non longe distantem. In posterum considerabatur ut filia Praemonstrati. Medio saeculo X I V hic vixit celeber scriptor asceticus et canonista Petrus de Lutra 1 . Ecclesiae incorporatae: Kaiserslautern, parochia cum duobus capellis in arce imperiali, Wachenheim, Niederhausen, Wallhalben et Erfenbach. Ecclesia pulchra in stylo transitionis exstructa, anno 1291 est consecrata. Anno 1360 hospitale, in quo certe diu etiam fungebantur sorores, a monasterio est separatum. Saec. X V collapsa est disciplina, frustra tentatur reformatio anno 1496. Anno 1510 mutatum est in ecclesiam collegiatam cum uno decano et 5 praebendis canonicorum. Anno 1564 suppressum est. Ecclesia exinde est parochialis protestantium, claustrum destructum est anno 1819. A r c h i v a l i a : HStA München: 13 dipi. 1219/1559 (Rheinpfälz. Urk. Nr. 1285/1296a) - StA Speyer: Gefällebuch 1565 - StA Luzern: Dipl. saec. XIII/XVI Univ. Bibl. Heidelberg, Städt. Sammlung Nr. 76, 77, 106, 776 - Stadtarch. Kaiserslautern: diversa. - Maior pars proprii archivi periit. B i b l i o g r a p h i a : Bavaria IV 2, 181 - BURG 517 - COTTINEAU 1504 - Form. P r a e m . N r . 2 3 3 , 2 5 4 / 6 0 - FREY I I I 2 9 - GABRIEL 7. 8. 13 - GLASSCHRÖDER, U r k . P f a l z . G e s c h . c f . i n d . - IDEM, N e u e U r k . - GOOVAERTS I 4 4 , I V 1 2 0 , 180 - GROTE 2 6 6 HAUCK I V 9 9 8 - H H D V 158 - HUGO I I 1 2 3 / 2 6 - K D B P f a l z I X 4 7 / 7 5 - LIENHARDT

Eph. Hag. 368 - Reg. Imp. VI 1, 1760, 1904; VIII Erg. H. 6834; VIII, XI cf.ind. REMLING I I 9 2 / 1 0 3 - WAEFELGHEM 1 3 2 , 3 7 8 - WIDDER I V 2 0 3 f f . - WÜRDTWEIN M o n .

Pal. I 4 - E. CHRISTMANN/H. FRIEDEL, Kaiserslautern einst und jetzt (Schriften zur Gesch. von Stadt u. Landkr. K. XII) Otterberg 1976 - Die renovierte Stiftskirche zu K. (Festschrift hsg. v. d. Protestant. Kirchengemeinde 1968) - M. FREY/X. REMLING, Urkundenbuch des Klosters Otterberg, Mainz 1845, cf.ind. - A. FRIEDEL, Das Präm. Kl. zu K. (Heimatkalender für Stadt- u. Landkr. K. 1972, 87/89) - W. HEYL, Archäologische Grabungen und historische Funde im Bereich der Stiftskirche K. (JbGKais. V 1 9 6 7 , 2 6 3 / 3 8 ) - IDEM, D i e e r n e u e r t e S t i f t s k i r c h e , i b i d e m V I 1 9 6 8 , 2 6 6 / 6 7 - J . HESS-

GOTTHOLD, Hausmacht und Politik Friedrich Barbarossas im Räume des Pfälzerwaldes, Otterberg 1962 - Jahrbuch zur Gesch. von Stadt und Landkreis K.Jahrgänge I, II, IV, Vllff. (1963, 1964, 1966, 1969ff.) cf.ind. - E. KLEINE, Geschichte der Stadt K., K. 1886 - J. G. LEHMANN, Urkundliche Gesch. der Bezirkshauptstadt K., K. 1853 (Nachdruck Pirmasens 1974) 21 ff. - P. LITTIG, Die Stiftskirche in K., Berlin 1939 E. MAYER, Die Einführung der Reformation in K. (Blätter f. Pfalz. Kirchengesch. I 5/12) - O. MÜNCH, Kaiserslautern, Barbarossastadt im Herzen des Pfälzerwaldes 1276-1951, Festschrift zur 675jähr. Stadterhebung, K. 1957 - W. SEELING, Kaiserslauterer Studenten an der Universität Heidelberg in den Jahren 1386-1622 (JbGKais. III 1965 Nr. 18, 30, 35, 36, 48) - W. WEBER, Die Löwenmadonna auf dem Konventsiegel der Präm. in K. ibidem 55/67 et in: 14. Ber. d. Staat!. Denkmalpflege im Saarland 1

Vide de eo E. REBSTEIN, Peter von Lautern und die Kurialisten (AMrhKG. VI 1954, 153/67) et J. B. VALVEKENS, Petrus de Lutra (Anal. Praem. XXXIII 1957, pp. 334/42).

102

1967, 139/49) - K. P. WESTRICH, Vom ältesten Kaiserslauterer Schulwesen (JbGKais. V 1967, 118/124) - E. ZAHN, Die restaurierte Stiftskirche zu K. (ibidem VI 1968, 263/66) - T. ZINK, Kaisersl. in Vergangenheit und Gegenwart, K. 1914.

Series p r a e p o s i t o Ulrich 1190 Rudolph 1195 Johannes 1216 Hartmut 1219/26 Konrad 1241 Burkard 1251/66 Johannes 1276/95 Siegfried 1298 Jacobus 13072 Philippus 1327/29 Johannes 1333/37 Hugo 1343-50 (55?) Peter von Montfort I o 1354?

m (StA Speyer, Burg) Siegfried 1363 Peter von Montfort 2° 1368/74 Johannes Brulin 1382/1426 1°?3 Jodocus (Jost) 1411 Johannes 2° ? Heinrich Wolff 1427/35, res. 1438 Johann Germann 1438/49 Heinrich 1457 Sedisvacantia? 1474 Hamann Westermann 1478/81 Amandus 1495 Johann Schilling 1502/03 Johann von Odenwald 1507-11

K O N R A D S D O R F B.M.V. et Stus. Urbanus Conradesdorp, Cons-, Konst-Kannsdorff (de „Comestorff" vide supra apud Straßburg). Prope Ortenberg et Nidda, Oberhessen, Dioc. Mainz. Praepositura, monasterium duplex. Fundatum post annum 1147 a Gerlaco de Büdingen, filia de Langenselbold. Advocatia a filio fundatoris anno 1191 tradita est archiepiscopo Moguntinensi. Medio saec. XIII transiit a dominis de Büdingen ad illos de Ortenberg, initio saec. XIV: Brennberg, an. 1333: Trimberg, an. 1376: Eppstein ab an. 1535 advocatia communis domuum Stolberg, Königstein, Isenburg-Büdingen et Hanau. Fuit sedes parvi archidiaconatus, ecclesia incoporata: Glanberg, patronatus: Hirzenhain (-1440). Circa annum 1270 monasterium virorum desiit, parthenon, qui fuit nobile, tarnen remansit sub tutela abbatum de Langenselbold. Anno 1333 ibi degebant 64 moniales, et 4 canonici (scilicet praepositus, duo capellani et unus altarista). Abbas de Langenselbold anno 1404 renuntiat juri paternita-

2 3

HStA München 6979 Würzb. Urk. BURG Nr. 718. Iam occurrit ante an. 1382. Anno 1458 verbum fit de abbate (ibid. 801) quod est error.

103

tis, sed retinet jus visitationis et confirmationis praepositi 1 . Anno 1581 est saecularisatum, ultima magistra, quae titulum abbatissae sibi vindicaverat, nupsit. Tentamina abbatis Ilbenstadiensis, monasterium recuperandi, fuerunt in cassum. Annis 1630-48 fuit quidem restitutum, autem non ordini, sed Archiepiscopo. Ultimus comes de Hanau intentionem suam anno 1721 vendendi monasterium abbati de Ilbenstadt, non est exsecutus. Ab anno 1810 est praedium guberniale Hassiae, superest ecclesia romanica et perpulchrum refectorium saec. XIII. A r c h i v a l i a : StA Marburg (Bestand Hanau): 66 dipi. 1191/1568, 3 voll, copialia - StA Darmstadt Abt. VB 3, Conv. 214 et Rep. Gelb nr. 50 (Invent. archivorum an. 1592 et 1603), MSS 200/220 (historia asceterii auct. G. S I M O N ) - StA Münster Msc 6802 (de restitutione an. 1629) - StA Würzburg: Mainzer Reg. Akten L 738 - Arch. Princ. de Stolberg, quod fuerat in Roßla, nunc vero translatum est in StA Magdeburg. 57 chartae referunt ad asceterium nostrum, inter alia v. g. „Zins u. Wirtschaftsbuch" anni 1333. Fürstl. Ysenburgsche Archive in Birstein: 9 dipi. s. XV, et in Büdingen. Fürstl. Solmsisches Archiv in Laubach. B i b l i o g r a p h i a : BATTENBERG viij, III 983, 1108 - BAUR I 65 - D E R S C H Hess. Klosterb. I: 79 2:101 - IDEM, Neuere Veröffentl. 72 - D I E H L , Hassia Sacra VIII 816ff. G R O T E 94 - G U D E N U S I 202, II 83 - HHSD IV 256 - H I R S C H I N G I 848 - H U G O I 545, prob. 452/54 - KLEINFELD W E I R I C H 47/49 - P O T T H A S T 26041 - R E I M E R I/IV - R O M MEL I 285 - SCRIBA cf. ind. - WAEFELGHEM 67, 375 - W A G N E R Geist Stifte I 107/15 W A G N E R , Kunstdenkm. Ghzm. Hessen (Darmstadt 1890) 176/83 - Bericht der Mainzer Visitationskommission in K. von 1550 (AHGA NF XV, 397) - K. A Z Z O L A , Drei spätmittelalterliche Grabsteinkreuze in K. (Mittlgn. Oberhess. Gesch. Ver. NF LUI/ LIV, 1969, 41/42) - G. B I N D I N G , Der Wohnbau des Klosters K. (Hessische Heimat XIII 1962, 25/27) - L. C L E M M , Zur Geschichte des Präm. Stiftes K. (ibid. XXII, 1942, 209/43) - K. E. D E M A N D T , Die Herren von Büdingen und das Reich in staufischer Zeit (Hess. Jb. f. Landesgesch. V, 1955, S. 57 ff.) - DIEFFENBACH in AHGA V 1848, XIII 21 - W. FREY, Das ehemal. Kloster K. (Heimat im Bild, Gießen 28. 12. 33) Jahresber. der Denkmalpflege im Ghzm. Hessen III, 1914, 150 - G. S I M O N , Die Geschichte des reichsständischen Hauses Ysenburg und Büdingen, Frankfurt 1865, I 131 ff., 258 ff., 3. - W E I G A N D in period. Blätter 1850, 235 f. Series antistitum

(BATTENBERG)

1. P r a e p o s i t i Werner 1213 Wigand 1234 Friedrich 1270/72 Herrmann 1308 Johann Wolfelin 1387

1

WUERDTWEIN

104

Prosp. arch. Mog. III 200.

Friedrich v. Carben 1431 Friedrich Burmann 1452 Hermann 1452 Konrad 1

2.

Agnes 1270 Alheid v. Nauheim 1387 Katharina Lesch 1402 Katharina v. Kolhausen 1403 Luckarde Faulhaber 1431/37 Contzel Lesch 1440

agistrae Sophie v. Hatzfeld 1466/94 Anna Schenk v. Erbach 1518 Ursula v. Wertheim 1528/34 Ursula v. H e p p e n h e f t 15.. Helena v . T r o h e 1574/81 Judda 1

L A N G E N S E L B O L D St. Joannis Baptistae Selbod, -bold, -both, -buk; Sal-Cer-, Seil-, Zelbod. Prope Gelnhausen, Landkreis H a n a u , Hessen, Dioc. Mainz, nunc Fulda. Praepositura, dein (1343) abbatia. Fundata ante annum 1108 ut monasterium duplex O.S.A. a Dietmaro comite de Gelnhausen-Selbold. Dotatio erat modica. Ante annum 1138 aggregatum est ordini Praemonstratensi, sub paternitate abbatiae Steinfeldensis. Postea in indicibus invenitur ut filia Praemonstrati. Moniales ante annum 1151 translatae sunt in Rode, de quo infra. Parthenones dependentes: (Rode-Tiefental-) Meerholz, Konradsdorf. Parochiae incorporatae et administratae: Gondsrod, Niedermittlau, Niedergründau (Bergkirche), Hüttengesäß - praesertim vero Gelnhausen B.M.V., ubi monasterium erexit ecclesiam magnam et speciosam nimis in stylo transitionis, quae adhuc existit. Quae cum fuisset unica parochialis in civitate (cum filiali Sti. Petri), canonia juxta illam instituit capitulum collegiale pro 12 sacerdotibus saecularibus, quod non est casus unicus in o r d i n e l a . Advocatiam exercuerunt domus Hohenstaufen, maturo saeculo XIII vero Büdingen, postea Brennberg et Isenburg. Altercationes violentae cum d o m o Isenburg an. 1372 debilitaverunt monasterium, quod fuit sedes archidiaconatus. Anno 1525 dirutum, et anno 1543 a d o m o Isenburg suppressum est. Ab anno 1722 comites de Isenburg erexerunt loco monasterii castellum, ecclesia romanica saeculo peracto deleta est. Altare gothicum ex L. nunc est in Gelnhausen. A r c h i v a l i a : Fürstl. Isenburgisches Archiv Birstein: 93 diplomata et fase, (mixtim cum Meerholz) in copiali quodam colligata. - Item Büdingen: diplomata varia, et copiae - StA Marburg, Bestand Hanau: 1 dipi. Reichskammergericht M 35 - StA Würz-

1 la

BRACKMANN R P R II 83. Inserì nequit. Etiam Tongerloo in Brabantia capitulum saeculare ecclesiae cuidam parochiali, ei incorporatae adiunxit: St. Sulpitius in Diest (vide infra II 342) an. 1457.

105

bürg: Mainzer Akten L 736, 738 - StBibl. Dresden H 128 (Cessio abbatis an. 1543) Minuta de archivis invenies apud DERSCH 2a ed. p. 105. B i b l i o g r a p h i a : BATTENBERG II R e g . 3136, 3169, I I I 1053, 1124 - BRUNNER 7 5 7 -

DEHN/ROTFELSER/LOTZ 359 - FABRE Cens. - FormPr nr. 315 - DERSCH HessKlb 1: 8 0 / 8 1 , 2:105 - Gall. C h r . N o v a V 601 - GROTE 2 9 3 - GUDENUS I 260, I I I 1143 - H H D I V 264 - HAUCK I I I 1014, I V 9 7 5 - HUGO II 780 - J L 1 0 4 1 1 - KLEINFELD/WEIRICH 4 9 / 5 0 - LANDAU I 100 f f . - L T h K V I 378 - POTTHAST R P R 5496 - PRESSUTTI 422, 1928 - R A M (WILL, VOGT U. VIGENER) cf. i n d . - R e g l m p V 916, 2170, 5461, 6 3 3 0 , 1 4 6 6 0 ; V I 1, 2175, V I 2, 270; 729, V I I I cf. i n d . - REIMER II 1 - 4 - R e p G e r m I V 3345 - ROMMEL I cf. i n d . - ROTH 66 - SAUERLAND I V 618 - SIMON I I I cf. i n d . - STUMPF/BRENTANO I I 3451 - WAEFELGHEM 276, 380 - WENCK II cf. i n d . - WICHNER ( R o t u l i ) - WÜRDTWEIN Prosp. Arch. Mog. III cf. ind. - WYSS I/III cf. ind. - ZAK PAM 9 - H. BÜTTNER, Zur

Geschichte von Stift Seibold und seinen Beziehungen zu den Erzbischöfen von Mainz im 12. u. 13. Jahrh. (AHGA NF XX, 1938, 262/79) - N. CALAMINUS, Zur Geschichte des Klosters L. (Zschr. f. d. Prov. Hanau I 1839, 389ff.) - W. HEITZENRÖDER, Klöster und klösterliche Niederlassungen in Gelnhausen und ihr Verhältnis zur Stadtgemeinde (Geinhäuser Geschbll. 1974/75, 11/80) - N. JUNGHANS, Zur Geschichte des Dorfes L. (Mittlgn. d. Hanauer Bezirksvereins VI 1880, 82 ff., 99) - G. MALDFELD, Auf welche Weise kamen die Cappenberger zu Gütern in der Wetterau? (Friedberger Gesch. Bll. VII 1925, 93, tangit etiam Ilbenstadt) - IDEM, Welchem Orden gehörten die Insassen des Klosters L. an? (Die Heimat, Nachrichtenblatt für die Gemeinde L., III 1916, 199/201; 208/09; 223/25) - IDEM, Geschichte der Selbolder Außenhöfe, ibidem II 1915, 112/14 - IDEM, Der Überfall auf das Kloster L. im Jahr 1372 (Monatsschrift „Frischauf", Schotten 1916 Nr. 4-6) - R. RÖSSLER, Wie es zur Reformation in Gelnhausen kam (Geinhäuser Gesch. Bll. 1976/77, 33/50) - M. SCHÄFER, Heimatbuch des Kreises Gelnhausen, Marburg 1921, 186, 191/93) - O. SCHÄFER, Eine Appellation des Geinhäuser Stadtpfarrers Konrad v. Feuchtwangen (O. Praem. de L.) an den Papst (Zschr. f. Kirchengesch. 1933, 199/225) - IDEM, Der Nikolausaltar der Geinhäuser Marienkirche (Monatsschr. f. Gottesdienst u. kirchl. Kunst, Göttingen 1938, 249/56) - AHGA I 302, XV 714 S e r i e s p r a e s u l u m (StA Marburg) 1. P r a e p o s i t i Werner 1217 Albert 1239-62 Wigand 1263-68 Herrmann 1271-93 Johann 1296-1300 Wigand 1309-12 Heinrich 1327

Rabenuld OSA 1108 M OSA 1134 Luitold 1139-43 Eberhard (Gerhard) 1151 Gerbodo 1158 Folbertus 1170 Adelger 1173 H ante 1178

2. A b b a t e s Helfrich v. Rückingen 1° 1343, res. 1350/51 106

Johann v. Rüdigheim 1° 1352 praepositus locumtenens

Helfrich v. Rückingen 2° 1352-57 Johann v. Rüdigheim 2° 1357-76 Johann v. Bleichenbach 1376-91 Friedrich v. Rüdigheim 1393-1431 Antonius 1431-45 Konrad Brelle 1° 1464-67 res. Johann Appel 1° an. 1467 praesentatus, confirmatus et resignatus

Konrad Brelle 2° 1467-78 Johann Appel 2° 1478-84 Werner Lochmann 1484-1505 Johann Antel 1505-11 Peter Fabri 1511-32 Philipp Wakerwalt 1536-38 2 Konrad Jäger 1538-43

L O R S C H S. Nazarius, ab an. 1249: B.M.V. Lau-, Larissa, Lauresham, Lauris-, Lonsheim, Lorse. Vitetur confusio cum Lorch, abbatia OSB in Württemberg. Prope Worms versus orientem, Hessen. Dioec. Mainz. Celebris et opulenta abbatia monachorum OSB anno 764 fuerat fundata. Abbas factus est princeps imperii, et regnavit amplum territorium. Inde invidiae a parte archiepiscoporum Moguntinensium, quibus anno 1232 disciplina collapsa ansa fuit monachos ejiciendi, et bona principatumque sibi arripiendi. Primo Laurissa, maxima parte bonorum et dignitate principali quidem orbata, data est Cisterciensibus ex Eberbach. Qui sustinere ibi noluerunt, ideo Sigisbertus III archiepiscopus anno 1248 advocavit Praemonstratenses ex Allerheiligen. In catalogo Ninivensi, paulo post probabiliter redacto, designatur ut „specialis filia Praemonstrati". Etsi initio bene se evolverit, tarnen nullo modo tanti momenti umquam fuit quam fuerat antea abbatia OSB. Advocatia primitus penes comites palatinos, sub archiepiscopo Heinrich von Virneburg 1338/46 definitive transiit ad Moguntiam. Quae earn saepius aliis oppignoravit, ita an. 1314 et 1461. Incorporation enim facta est „monasterium Moguntiae proprium" (Mainzer Eigenkloster). Parochiae administratae et incorporataci Heppenheim 1266, Mörlenbach 1267, Steinbach 1269, Lorsch 1289, Wiesloch 1293, Schwanheim, Jugenheim 1 , 2

Secundum Galliam Chr. 1. c. - In documentis vero pro hisce annis nullus abbas occurrit.

1

Parochus hanc parochiam administrans residentiam habuit in vicino monasterio Heiligenberg. (Vitetur confusio cum canoniis ord. nostri huius nominis in Dioc. Verdensi et in Moravia, et cum monasterio OSB prope Heidelberg) H o c asceterium, quod Stis. Perpetuae et Felicitati dedicatum et ideo aliquando „Mons Stae. Felicitatis" nuncupatum erat, fundatum est anno 1245 pro Clarissis ab Agnete de Birkenbach. Anno 1413 Joannes Archiepiscopus Moguntinus hunc parthenonem suppressit

107

Waldmichelbach et Lichtenklingen. De parthenone Steinbach vide infra. Saeculo X V canonia fuit valde depauperata. A n n o 1473 reformatur. A n n o 1527 conventus de Münsterdreisen cessavit suam canoniam cum omnibus bonis praeposito Laurissano. A n n o 1557, introducto lutheranismo, expellitur conventus, anno 1 6 1 9 supprimitur, et anno 1621 ex integro comburitur, nec amplius est reconstructum. Frustra ordo canoniam, quae facta est proprietas sedis Moguntiae, reclamavit ab Archiepiscopo. Capitulum Generale anno 1631 canonicum quendam Parcensem nominavit praepositum in Lorsch, qui immo a Sta. Sede anno 1640 confirmatus est. Sed Moguntia nihil reddidit. Post annum 1648 monasterium paulatim diruitur, anno 1753 maior pars ecclesiae. A n n o 1803 bona et principatus venerunt ad Hessen-Darmstadt. De monasterio nihil fere superest nisi celebre illud peristylium ex tempore Carolingorum, et pars ecclesiae. Praeclara bibliotheca, pretiosis manuscriptis ditissima, primo ablata est in Heidelberg, ab anno 1632 est tamquam „Palatina" in Vaticano. A r c h i v a l i u m maior pars periit. StA Darmstadt: 2 diplomata 1327/47, 4 convoluta docum. a saec. XVI. Copiarium 1567/1608, Liber privilegiorum saec. XVI HStA München, Mainzer Urk. nr. 62/64, 1892, 2187 - Permulta inveniuntur (s. XVI et XVII) in BMun Nancy 992/X, f. 29/79 - Necrologium Laurishamense, Univ. Bibl. Würzburg Mp th. f. 132, Bll. 59/108 edd. SCHANNAT, Vindemiae Literariae cf. ind. B i b l i o g r a p h i a : A C G 1 4 9 8 3 4 , 3 9 - BERGER 1 2 3 4 - BRACKMANN G P II 1 0 5 BRUNNER 7 5 2 - CANIVEZ II 1 0 8 - CHMEL R e g R u p 2 2 0 9 - COTTINEAU 1 6 5 6 - DEMANDT I

288/91, II - DOLISTA Capsax 149 - Form. Pr. Nr. 71, 233, 250, 255 - Gall. Chr. Nova V 6 9 5 - GLASSCHRÖDER Ù r k . c f . i n d . - IDEM, N e u e U r k . - GOOVAERTS II 2 3 0 , I V 1 6 4 GOTTLIEB 3 3 4 / 3 7 - GROTE 3 1 1 - GUDENUS I V 9 0 - H H D I V 2 8 7 - D'HOOP I n v . G e n .

A r c h . Eccles. B r a b a n t III 5318 - HUGO II 23/30 - JANAUSCHEK lxix - KÖHLER ILF. R e g . c f . i n d . - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 2 6 3 8 1 , 2 6 3 8 3 - L T h K V I 6 4 8 / 4 9 - LIENHARDT E p h . H a g . 1 3 5 - MIRAEUS O D H II v i i j - MUELLER II 4 4 4 / 4 8 - POTTHAST R P R 1 1 6 4 9 R A M (BOEHMER) II 2 9 8 - R e g . B e n o i t X I I 4 6 6 9 - R e g . I m p . V 14 7 1 6 , V I 2 , 9 2 3 R e p G e r m II 4 1 1 , I V 2 5 9 0 - WAEFELGHEM 1 5 3 , 3 7 9 - WAGNER G e i s t l . S t i f t e I 1 1 5 / 3 5 , 1 6 2 / 6 6 , 1 7 0 , 1 7 7 - W I D D E R I 7 , 1 1 7 f f . - ZAK P A M - F . BEHN, K l o s t e r L . M a i n z 1 9 3 6 ,

2. Aufl. 1949 - A. BRÜCK, Die letzten Pröpste von Lorsch, Anal. Praem. XL 1964, S. 159/60 - IDEM, Lorsch und Mainz im Mittelalter, in „Laurissa Jubilans. 1200 Jahre Kloster L. Festschrift 1964" S. 145/53 - K. DAHL, Historisch-topographisch-statistiet cum bonis suis canoniae nostrae Laurissanae univit, „Propter tenuitatem utriusque dotationis". Lorsch vero vix ibi domum formatam cum conventu proprie dicto umquam erexit, etsi in documentis annorum 1478 et 80 Heiligenberg expresse ut „monasterium" a Laurissa distincto adducatur. Videtur fuisse nil amplius nisi domus parochi Jugenheimensis, quod etiam innuit H. MOELLER, Die Kirchen zu Zwingenberg und Jugenheim und das Kloster auf dem Heiligenberg, in AHGA NF XIII (1922) 173/85. Anno 1631 monasterium cum ecclesia iam erant in ruinis. Cf. etiam MUELLER I 307ff., DAHL, (V. Lorsch) 104/05, et BACKMUND, Neuere Forschungen 70. 108

sehe Beschreibung des Fürstentums L. Darmstadt 1812 - H . DAMMANN/K. HENKELMANN, Die Kunstdenkmäler des Kreises Bensheim, Darmstadt 1914, S. 190/220 F. FALK, Geschichte des ehemal. Klosters L., Mainz 1866 - IDEM, Uber Entstehung, Verschleppung und dermaliger Verbleib der Lorscher Bibliothek (ZBBW 26. Beiheft) - G. HELWICH, Antiquitates Laurishamenses sive chronologia, F r a n k f u r t 1631 - K. HENKELMANN/E. ANTHES, D a s K l o s t e r L., B e n s h e i m 1922 - F. HERRMANN, D i e P r o t o -

kolle des Mainzer Domkapitels 3 Bde. Paderborn 1932, cf. indd. - F. KIESER, Beiträge zur Geschichte des Klosters L, 2 Teile Bensheim 1908/09 - F. KNÖPP, Versuch des Präm. Ordens zur Rückgabe und Wiederrichtung der Propstei L. (Reichsabtei Lorsch Bd. I, Darmstadt 1973 S. 677ff.) - F. KOOB/S. WERNER, Die Bemühungen des Präm. O r d e n s während des 17. Jahrh. um die Rückgewinnung des Klosters L. (Die Starkenb u r g 1 / 2 , 1964, S. 4 / 6 ) - P . K U N Z / P . SCHNITZER, D i e P r ä m o n s t r a t e n s e r p r ö p s t e d e s

Klosters L. (Geschichtsbll. des Kreises Bergstraße, Sonderband 4, 1978, S. 335/49) W . SELZER, Die Geschichte des Klosters L. von 1232 bis 1803 (Laurissa Jubilans 153/58) - IDEM, Die Pröpste von L. Geschichte des Klosters 1248-1619 (ibidem 174/81). Series praepositorum Heinrich 1248-51 Konrad 1256-57 Burchard 1 2 5 7 - 6 5 H e i n r i c h 1283 J o h a n n e s A m e l l e 1293, res. Julius S c h e n k v. E r b a c h - 1 3 2 5 N i k o l a u s 1327 Petrus (v. S p o n h e i m ? ) 1328 W y c h o l a s 1338 K o n r a d v. D a l s h e i m 1 3 4 5 / 4 9 K o n r a d Echter 1364 J o h a n n (v. S p o n h e i m ? ) 1387 J a k o b v. D u d e n f e l d 1 3 9 8 Antonius 1403/12 Ulrich Echter 1 4 1 7 / 2 3 J a c o b u s 1423 res. K o n r a d v. H a b e r n 1 4 2 7 / 3 6 Antonius 1443/45 1

( D a h l . Brück, Selzer) Lukas 1 4 4 9 / 5 8 J o h a n n Eckel 1 4 5 9 Eberhard 1 4 6 3 / 6 5 res. J o h a n n e s Link 1 4 6 7 - 7 8 res. Eberhard v. W a s e n 1 4 7 8 - 8 8 Eberhard S c h e u b l e i n 1 4 8 8 - 9 3 res. J o h a n n e s Sellater 1 4 9 3 / 9 7 J o h a n n M u r e r 1497 Lukas N i k o l a i 1 4 9 8 - 1 5 0 8 Heinrich Schwarzenberger 1509-13 Anton Böhler 1513-19 P e t e r S c h n o r r e n p f e i l 1 5 2 0 - 2 7 res. Jakob Zentner 1527-55 J o h a n n Carpentarius 1 5 5 5 - 6 6 N o r b e r t u s H o r r i c h e m 1626 n o m i n a tus J o a n n e s Bapt. van d e n B o s s c h e 1636/402

Joannes Van den Bossche, canonicus Parcensis, primo fuit missus anno 1628 in Germaniam, ubi nomen suum latinizavit in „Sylvius". Fuit vieepraepositus in canonia S. Mariae in Magdeburg, et tentavit restaurationem monasterii Sti. Wiperti in Quedlinburg. His tentaminibus in Saxonia frustratis, missus est tamquam praepositus in Lorsch, tarnen nihil efficere potuit contra tenacitatem archiepiscopi, qui nulla monasteria saeculo anteacto saecularizatia et postea iIii addicta, ordinibus suis reddere voluit. Obiit circa annum 1660 (GOOVAERTS II 230). 109

Inserí nequeunt Johann v. Sponheim 26. I Friedrich 30. I res. Johann Koch (Cocus) 25. IV res. Anton Koch (Cocus) 5. VI

(ex necrologio) Friedrich 30. VT res. Friedrich 26. VIII res. Gerlacus 27. VIII

M A R I E N T H A L B.M.V. Mergenthal, Sante-, Sent Mariendayl, Vallis Ste. Marie. In valle solitaria prope Rockenhausen, juxta montem Donnersberg, Rheinpfalz, Dioec. Mainz, nunc Speyer. Vitetur confusio cum aliis coenobiis huius nominis, qui fuerunt pluries O. Cist. Parthenon fundatus una cum canonia Münsterdreisen, cui fuit semper subditus. Fundatus est in Bethlenrode prope Arnstein inter annos 1139 et 44 a Ludovico comite de Arnstein. Translatus est anno 1144 in Stetten (prope Kirchheimbolanden?) dein paulo post definitive in M., ubi asceterium bene dotatur a dicto comite, et cito bene effloruit, iam anno 1148 genuit filiam Enkenbach. Advocati erant iidem qui abbatiae Münsterdreisen, primitus domini de Staufen, ca. an. 1220 Bonlanden, dein Hohenfels, a saeculo XIV autem Spanheim-Simmern. Moniales elegerunt sibi praepositum et capellanum ex conventu Münsterdreisen, sicut et parochum in Rockenhausen, quae parochia eis ab an. 1231 fuit incorporata. Ecclesia asceterii, quod fuit nobile, erat sepultura comitum de Falkenstein. Anno 1523 ultimus abbas de Münsterdreisen una cum canonia sua et asceterium M. tradidit praeposito Laurissano. Qui an. 1541 cessavit M. iam diu vacuum et desolatum Electori Palatino. Anno 1553 de licentia Stae. Sedis a Friderico III Electore Palatino est suppressum et cum omnibus bonis suis collegio S. J. Moguntino est unitum. Sed mox venit in manus laicorum. Ecclesia ab an. 1557 fuit parochialis protestantium. Frustra tentavit Arnstein restaurationem eius anno 1630. Anno 1843 ecclesia gothica solo aequata est. in constructione novae ecclesiae multa ornamenta gothica antiqui templi iterum sunt apposita, secus de parthenone ilio fere nihil superest. A r c h i v a l i a post annum 1385 supersunt nulla. - StA Speyer: Abt. Falkenstein nr. 35/41 a, Kurpfalz Nr. 752, 753 - HStA München Rheinpfälz. Urkunden nr. 327, 365, 1360/65, 1368, 1478 - StA Luzern Gattererapparat nr. 37, 338, 428, 449 - Arch, d. Evangel. Landeskirche Speyer, Pfarrarchiv Marienthal: (descriptio et delineatio ecclesiae an. 1842)

110

Bibliographia:

BECKER 1 8 7 ,

329 -

d e BUCK 1 1 2 / 1 3 -

DEHIO/GALL

Pfalz

Rheinh. (1951) 133 - FREY/REMLING Urkb. des Klosters Otterberg, Mainz 1845, Nr. 206, 207 - GLASSCHRÖDER Urk. Pfälz. KG I 573, 581, 686, II 305, 312; item Neue U r k . nr. 3 2 3 - HAEBERLE I I I 1 5 2 , V 2 3 3 - H H D V 2 2 7 - HUGO I 2 0 6 , I I 1 0 3 3 - K D B

Pfalz II Landkr. Rockenhausen 160 - REMLING II 165/67 - STAMER cf. ind. - WAEFELGHEM 160 - WÜRDTÄT-IN M o n . Pal. V 4 4 3 , V I 1 4 8 , 149 - ZAK P A M 8 - K. HER-

QUET Urkundenbuch des Klosters Arnstein 1142-1446, Wiesbaden 1883) nr. 77 - A. HOFFMANN, Kloster M. am Donnersberg, Landau 1957 - MAYERHOFER/GLASSCHRÖDER, Die Weisthümer der Rheinpfalz s. 1. 1892, p. 109 ff.

P r a e p o s i t i vel p r i o r e s (Hoffmann) Henri cus 1251 Gerlach 1190 Werner 1277 Herrmann ca. 1215 Johannes 1291 Rudeger ca. 1225 Johannes 1231 Gisela 1251 Mechtild 1277 Elisabeth 1291 Adelheid 1291 Gertrud 1304

M a g i s t r a e vel p r i o r i s s a e (ibid.) Gudela 1312 Katharina 1333 Margaretha 1353 Irmengardis 1376 Demut v. Ripelskirchen 1385

M E E R H O L Z B.M.V. Meir-, Miroides, -dos, -da, -dis, -olz, -huld, Meroz. Prope Gelnhausen, Diöz. Mainz, nunc Fulda. Parthenon, prioratus. Moniales monasterii duplicis de Langenselbold probabiliter anno 1151 translatae sunt in Rode, dein in Tiefental, et postremo ante annum 1173 in Meerholz. Hoc anno nempe bona eius ab illis canoniae matris sunt seiuncta. Anno 1217 et adhuc 1251 adsunt „prior et fratres". Anno 1295 numerus monialium restrictus est ad 40. Ecclesia incorporata: Mitlau. Anno 1529 visitano, anno 1555 traditur corniti de Isenburg-Büdingen, qui anno 1564 asceterium supprimit et vertit in castellum. Pauca residua illius supersunt. Annis 1629/31 conatus archiepiscopi Moguntini, hoc monasterium sibi arripiendi, frustrati sunt. A r c h i v a l i a : Fürstl. Archiv Büdingen: Urkunden, Akten, 3 Répertoria saec. XVII, Historia monasterii Miroldini. - Fürstl. Archiv Birstein: Nr. 11 333, 12737 (Restitutio an. 1628/30) - StA Marburg: Hanau, Urkunden - StA Würzburg: Mainzer Regierungs - A. L. 738; Ingrossaturbücher 56, 103 u. 225, 61, 263. -

111

B i b l i o g r a p h i a : BATTENBERG I I I 1 0 0 3 , 1 1 1 2 - BUENGER 1 9 , 1 4 5 - D E R S C H Hess. Klb. 1: 8 9 / 9 0 2 : 1 1 7 - G U D E N U S I I I - H A U C K I V 9 7 7 - H H D N 3 0 0 - H U G O nescit JOANNES I I 8 1 6 - RAM ( W I L L ) I I , ( V O G T U. V I G E N E R ) cf. ind. - Reglmp V cf. ind. R E I M E R I / I V - RepGerm I V 2 8 0 6 - R O M M E L I - WAEFELGHEM 1 6 3 - W E N C K I I - W I C H NER cf. ind. - W Ü R D T W E I N Prosp. I I I - ZAK PAM 9 - L. BICKELL, Bau und Kunstdenkmale des Kreises Gelnhausen, S . 8 1 , 1 5 9 ff. - M. SCHAEFER, Heimatbuch des Kreises Gelnhausen, Marburg 1 9 2 1 , S . 1 9 1 / 9 5 - G. S I M O N , Die Geschichte des Hauses Ysenburg und Büdingen, Frankfurt 1865, I 38. Series p r a e s u l u m (BATTENBERG) Adelger, praepositus 1173 Friedrich Ensheimer 1392 Goswinus (ut sequentes, prior) 1217 Johann Weißbecker 1456/85 Reinbold 1345 Hermann de Lauter 1485/89 Joannes Schmitt 1361/84 Magistrae Benigna 1173 Isengard 1251/58 Sophia 1322 Guda Goldsack 1334/45 Greda 1346 Adelheid v. Rückingen 1349 Jutta v. H u t t e n l 3 5 7 / 6 1 Guda v. Rohrbach 1363 Elisabeth 1364/67 Adelheid v. Mosbach 1369

Katharina (Urleuge?) 1376 Hebela Schelter v. Bleichenbach 1383/99 Metze v. Weiler 1403 Kunigund v. Hedisdorf 1426/77 Anna Nebenzahl 1479/80 Margareta Faulhaber 1485 — Dorothea v. Babenhausen 1517-47 Anna v. Muschenheim post 1547

M Ü N S T E R D R E I S E N St. Saturninus Monasterium, Munster, Münster, -Dreise, -Traisa, -Treysa, -am Treysen. Ad flumen Pfrimm prope Göllheim, non longe a monte Donnersberg, Landkreis Kirchheimbolanden. Dioc. Mainz, nunc Speyer. H o d i e vocatur „Münsterhof". Praepositura, dein (1317) abbatia. Fundata pro monialibus OSB a comité (Gaugraf) Nanthar ca. annum 863. Fuit potens et dives, unum ex antiquissimis coenobiis Palatinatus. Anno 951 ab Hungaris devastatum, dein factum est proprietas dynastiae Hohenstaufen, quae circa annum 1076 canonicos regulares OSA ibi constituit. Monasterium duplex. Anno 1144 moniales tantum, et quidem collapsum valde. Duces Fridericus II Sueviae et Dietricus co112

mes Alsatiae h o c a n n o coenobium t r a d i d e r u n t Ludovico corniti Arnsteinensi, manente advocatia haereditaria d o m u s Staufen. Ludovicus canonicos O . Praem. ex Arnstein ibi instituit, sub M a r q u a r d o capellano suo, primo praeposito. Moniales advocatae ex Bethlenrode collocantur in Stetten, de q u o vide infra apud Mariental. Q u o d asceterium, sicut et Enkenbach, canoniae nostrae f u i t subditum. Ecclesiae incorporatae et administratae: Stetten, R o c k e n h a u s e n , N i e d e r n h a u s e n 1369, Niederflersheim 1317. Abbatia primitus insignis et locuples, ab a n n o circiter 1300 q u o a d o m n i a coepit collabi. A n n o 1523 abbas monasterium suum ab omnibus religiosis derelictum cessit praeposito Laurissano. Biennio post a rusticis devastatur. Praepositus in Lorsch monasterium anno 1541 cessavit Electori Palatino. Elector vero dedit illud de licentia Stae. Sedis cum omnibus bonis Universitati Heidelbergensi, a n n o 1551. A n n o 1559 venit in manus privatas. A n n o 1630 Arnstein f r u s t r a restaurationem conata est. H o d i e loco monasterii sunt tres curiae, in q u a r u m una est fenestra gothica, ut unicum residuum antiquae canoniae. A r c h i v u m periit fere integrum. HStA München: 8 dipi. 1221/1400, (Rheinpfälz. Urkunden Nr. 1365/72) - StA Speyer Kurpfälz. Akten 702, 1616; Akten Baden 75 '/, StA Koblenz Abt 33, Nr. 12288 Bibliographia:

BARSCH 1 6 5 / 6 6 - BÖHMER A c t . I m p . Sei. cf. ind. - BURG 5 1 7 -

Form. Pr. 233, 250 - Gall. Chr. Nova V 601 - GLASSCHRÖDER Urk. I 573, 681 ff., 686 - IDEM N e u e U r k . cf. ind. - GUDENUS cf. ind. - H H D V 82 - H O P P cf. ind. - HUGO

nescit - KÖLLNER 361 - KDB Pfalz VII 232/33 - Reglmp VI 1, nr. 185, VI 2, cf. ind. REMLING 103, 165 - ROTH 68 - STAMER cf. ind. - STUMPF BRENTANO II 3 4 6 8 , 3 9 8 5 WAEFELGHEM 175 - WEISTHANNER R e g . O t t o I nr. 48 - WÜRDTWEIN M o n . Pal. V

4 4 1 / 5 1 (ibi necrologium p. 443) - ZAK PAM 9 - FREY/REMLING, Urkundenbuch des

Klosters Otterberg, Mainz 845, Nr. 31 u. 365 - A. HOFFMANN, Kloster Marienthal auf dem Donnersberg, Landau 1957 - E. SCHAUS, Graf Ludwig von Arnstein und die Neubegründung des Klosters M. (Nass. Annalen XXX 1899, 202/05) - H. WERLE in AMrh KG 1956, pp. 3 2 3 / 3 2

S e r i e s p r a e s u l u m (Glasschröder, H o f f m a n n ) 1. P r a e p o s i t i M a r q u a r d u s 1145 Burkard 1185 res. D u d o ca. 1190 Wiricus 12.. Ulricus 12.. R o d e m a r 12.. C u n o 12.. R e m b o d o 12..

J o h a n n e s 1222/31 Baldemar 1251 Friedrich 1252 Siegfried 1258, 1275 T h e o d o r i c h 1271 V o l k m a r 1274/80 Heinrich 1291/98 W e r n h e r 1304/06

113

Jacobus 1312/32 Konrad 1332/38 Gerhard 1346 Dielmann 1352 Heinrich 1353 Werner 1362 Heinrich 1366 Werner 1368 Heinrich 1376 Konrad 1385, 1400

2. A b b a t e s Johann Rudolf 1410/27 Emmerich 1431/33 Heinrich 1437 Johann Ney 1439/58 Peter v. Dürkheim 1458/66 Johann v. Schmiedburg 1479 Heinrich v. Hornbach 1495 Werner res. 1511 Johann (Jacob) Bicker 1511-23

N I E D E R I L B E N S T A D T B.M.V. et S. Joannis Baptistae Unterilbenstadt, Ilbenstadt Inferius, Johannistal, Engelpforte, hodie: Nonnenhof. Parthenon monasterii duplicis canoniae Ilbenstadt, cum qua est fundatus. Circa annum 1160 ab illa separatur et in pauca distantia de novo exstructus. Anno 1233 iam sunt „sorores cantantes". Primitus erat exclusive nobilis. Anno 1498 reformatur, et an. 1502 sui juris est factus, propriis bonis gaudens. Numquam habuit praepositos, sed priores a sororibus electos. Bis fere exstincta communitas, aliunde adducto novo coetu sororum renovatur, ita anno 1566 ex asceterio Marienhausen (Aulhausen) O. Cist. Cum anno 1652 duae tantum sorores adessent in parthenone, praepositus Ilbenstadiensis voluit eum supprimere et bona eius canoniae suae addicere. Protestante vero magistra non successit. Adductae sunt dein anno 1665 sorores ex Altenberg, et anno 1669 parthenon quoad omnia subiectus est canoniae virorum, loco magistrae abhinc instituta est priorissa ad nutum abbatis. Status personalis 1156:14, 1463:9, 1596:3 sorores. Ab anno 1700 generatim fuerunt inter 24 et 29. Ab an. 1599 admittuntur et novitiae ignobiles, inde irae et oppositio diuturna a parte nobilium. Anno 1630 erecta est nova ecclesia. Anno 1803 suppressum est asceterium, sed permissum est monialibus vitam communem consequi usque ad mortem ultimae priorissae an. 1808. Dein factum est praedium, annis 1810-20 maior pars aedificiorum solo est aequata, una cum ecclesia. A r c h i v a l i a generatim commixta sunt cum illis canoniae virorum, vide ibi. Specialia: DERSCH H e s s . K l b . 1:75, 2 : 8 9 e t BIEDERT 2 4 4 / 4 6 - IDEM d i e d e

114

B i b l i o g r a p h i a . A D A M Y 152/55 - FRANZ Die hessischen Klöster - H U G O I 872 (catalogus magistrarum apud eum, et apud WÜRDTWF.IN est spurius) - W A G N E R Geistl. Stifte I 135 - Z A K PAM - N. B A C K M U N D , Die Meisterinnen des Klosters N. (Anal. Praem. X X X 1954, 289/91), IDEM apud L. C L E M M , (Beiträge zur Hess. Kirchengesch. XI 1911, 55/60) - H. K. BIEDERT, Wirtschafts- und Besitzgeschichte des Präm. Nonnenklosters N (Quellen u. Forschungen zur Hess. Geschichte Bd. 26, Darmstadt u. Marburg 1973) - N. D I E F E N B A C H , Niederilbenstadt (AHGA VII 1, 1852, 179/82) - W. DIEHL, Der Abbruch der Klosterkirchen zu Arnsburg und Niederilbenstadt (Hessische Chronik X X I , 1934, 45/48) - L. v. DOERY, Die Barockaltäre des ehemal. Praem Nonnenklosters N . (AMrhKG XVTI 1965, 334/48) - H. KISSEL in Anal. Praem. III 1927; 80/89, 1999/202 - A. ZAK ibidem VII 39/40. -

S e r i e s m a g i s t r a r u m et O ante 1180? Sophia 11.. Anthonia 1229 L 1250 Elisabeth 1333 Guda 1547 Adelheid 1367 Isengard 1385 Adelheid 1387 Kuntzel Mertz 1398 Sophie von Schwalbach 1401/05 Alberadis 1422 Lyse Weiße 1439 Lyse von Schönberg 1450 (/69?) Gela Low 1470/94 Gertrud v. Karben 1494/98 Margarethe Waldeck 1498/1502 Gutta Wais v. Fauerbach 1509/22

r i o r i s s a r u m (Hugo, Clemm) Merge Riedesel 1527/62 Elspet Low 1562/66 Elisabeth v. Rosenbach 1567/72 Annav. Rosenbach 1574/83 Guda v. Rosenbach 1584/1608 Amalia v. Pfraunheim 1608-35 Annamaria Sterzenbach 1635-44 Katharina Österreich 1644/47 res. Susanne Reischel 1649-68 res. Annamaria v. Kalenberg 1668-69 abhinc priorissae: Gertrud Singhof 1669-1712 Juliana Sauer 1712-22 Gertrud Broekel 1722-28 Maria Susanna Statter 1728Ottilie Störkel -1762 Norbertine Lauer 1800-03, f l 8 0 8

R E T T E R S B.M.V. Consilium Dei, Gottesrath, Rechatis, Retterez, -es, Rhetirs, Retris, Röders. In parochia Fischbach prope Königstein am Taunus, Dioec. Mainz, nunc Limburg. Anno 1135 Bernwardo praeposito in Marienroth committitur instauratio novae canoniae in Rommersdorf, a monachis nigris derelicto. Secum sumpsit etiam sorores, quibus tradidit curiam vicinam Stein(en)bach prope Dern115

bach (Kreis Neuwied). Unde translatae sunt mox in Retters, ubi Gerardus comes de Nüringen circa annum 1144 instituerat monasterium duplex, probabiliter ab initio sub norma Praemonstratensi, qua cum communitate sunt unitae. Anno 1176 vocatur „paupercula cella". Adhuc anno 1191, quo confirmatur ab archiepiscopo, ibi fuit monasterium duplex sub paternitate abbatis de Rommersdorf, a priore et magistra directum. Saeculo XIII moniales tantum, quorum numerus an. 1293 ad 50 est restrictus. Habuit patronatus in parochiam Dornheim, ad tempus etiam in ecclesias Triesberg, Kriftel et Mittelursel. Destructio monasterii anno 1374 et desolatio subsequens totius fere saeculi, ut nonnulli auctores autumant, nullo probari potest documento. Anno 1275 confirmatio Imperatoris, an. 1304 papalis. Advocati fuerunt comites de Eppstein. A fine saeculi XIV tantopere ex paupertate elanguit, ut abbas Rommersdorfiensis saeculo post consideraverit, parthenonem committere Circariae Saxoniae, quae fuit reformata. Sed omnes conatus fuerunt in cassum. Circa annum 1500 vixerunt ibi adhuc 20 moniales, sed anno 1559 ultimae tres monasterium suum cesserunt Ludovico corniti de KönigsteinStolberg, in cuius territorium erat situm. Ultima soror obiit an. 1568. Anno 1577, comitatus unitur dominationi archiepiscopi Moguntinensis, qui fecit de eo praedium, nec voluit eum reddere ordini iterum iterumque reclamanti. Anno 1640 combustum est. Initio saeculi XVIII, cum ne rudera quidem de monasterio superfuissent, abbas Rommersdorfiensis juro sua in Retters cessit monialibus de Altenberg. Hodie est ibi „Hofgut Retters vor der Höhe". Beata monialis „Christina a Christo" non vixit hic, sed in Hane, de qua vide supra. A r c h i v a l i a : HStA München, Mainzer Urk.: 45 dipi. 1191/1392, Kaiser Selekt 2 dipi. - StA Würzburg, Mainzer Urk. 20 dipi. 1406/1569 - StA Wiesbaden: 2 dipi. s. XIII/XVII - Landesbibl. ibidem HS 71: Necr. Romersdorfiense - Stadtarch. Frankfurt 6 dipi. - Minutim v. apud BOCK 80/81. Bibliographia:

BARSCH 1 6 2 / 6 4 - BEYER/ELTESTER/GÖRZ - D E M A N D T I I c f . i n d .

- GUDENUS 1 1 7 6 , 5 9 2 , 6 6 2 ; C a r t u l a r i u m : I I I 7 8 9 / 8 2 4 - GÜNTHER I 2 3 4 - H H D I V 3 4 3

-

HUGO II 6 7 1 , p r o b . 4 3 1 / 3 5 - KLEINFELDT/WEIRICH c f . ind. - POTTHAST 2 1 6 3 4 ,

25430, 25434 - RegBenoit XI nr. 1321 - Reglmp VILI cf. ind. - SAUER, I 1-3, ( Nr. 7 3 1 , 890, 9 3 3 , 9 6 9 , 1153, et cf. ind.) - STRAMBERÒ, R h . A n t . II 1 5 / 1 7 , 6 4 8 f f . , III 1, 5 9 4 - VOGEL 8 5 0 - WAEFELGHEM 2 0 8 - ZAK P A M - H . BOCK, K e l k h e i m i m

Taunus.

Beiträge zur Gesch. seiner Stadtteile, Kelkheim 1980, 34/82 - K. DRAUTH, Die Grafen von Nür ing, (Forschungen z. deutschen Gesch. XXIII 1883, 368/490) - N. FINK, Kloster (Hofgut) Retters vor der Höhe, Königstein 1931 - H. GENSICKE, Zur Gesch. des nassauischen Adels: die von Königstein (Nass. Ann. 86, 1975, 252/60) - T. GERITS, Christine de Retters ou de Hane (Anal. Praem. 1962, 142/48) - N . KÜCH, Zur Geschichte des Siegelschnitts in Hessen (Hessenkunst 1929) - N. LEIDNER, Kloster (Hofgut) Retters (Nassovia XI 1910, 24/25) - F. P. MITTERMAIR, Wo lebte die sei. Christina, in Retters oder in Hane? (AMrhKG XII 1960, 75/97) - F. L. v. RICHTER, Geschichte des alten Klostergutes Rettershof, Königstein ca. 1850 - J. WEGELER, Die

116

P r ä m . Abtei R o m e r s d o r f , Koblenz 1882 - D. W I D M A N N , Kleine Mitteilungen zur Geschichte Königsteins (Nass. Ann. X V I I 1882, 50) - D . WOLF, Kriegshandlungen im Reichskrieg gegen Philipp d. A. von Falkenstein 1364/66 (Wetterauer Geschichtsbll. X X I I I 1974, 21/22). Priores

(BOCK)

Richwin 1241 Embrio 1273 Nicolaus v. Andernach 1457

Nicolaus v. Mendich 1457 H e r m a n n v. Nethge 1469 Emmerich Bock 1569

Ma ;istrae Elisabeth 1241 Elspe: 1309 Alheidis v. Eppstein 1317 Elspet 1320 Agnes v. Urberg 1369 Else v. Sachsenhausen 1384 Agnes v. Neghen 1388 Else v. Praunheim 1398 D e m u t v. Sulzbach 1406 Scilla v. Praunheim 1434 K u n i g u n t v . Praunheim 1441 Agnes v. Eschbach 1453/57

Elche v. Praunheim 1457 Gutge v. Praunheim 1469 Magdalena v. Eppach 1488 Katharina v. Hattstein 1537/41 Anna v. Riedesel - 1 5 5 9 H u g o adducit, ex necrologiis, praeter supra allatas sequentes: Katharina v. Schwalbach Sophia Gertrud Magdalena v. Eppach Agnes v. Königstein

(ibidem)

R O T E N K I R C H E N B.M.V., SS Petrus et Stephanus Rodenkirchen, Rubren, Domus Rubra. Prope Kirchheimbolanden, Rheinpfalz, Dioc, Mainz, nunc Speyer. Abbatia (ab initio!), fundata anno 1129 in Bolanden-Hane tamquam monasterium duplex O.S.A. Filia de Springiersbach (cf. Steinfeld et Merzig). M o x moniales tenderunt in Rotenkirchen, ubi Werner de Bolanden et Guda uxor eius, eis novum monasterium construxerunt. Circa annum 1135 ambae communitates transierunt ad O r d . Praem. Versus annum 1180 moniales Rotenkirchenses d o m u m suam permutaverunt cum canonicis in Hane, de quo vide supra. Abbatia R. habebatur ut filia Praemonstrati, sed practice, ut apparet etiam ex quibusdam indicibus antiquis, subfuit paternitati abbatis Vadegotiani. Parochiae administratae: Albisheim, Waldlaubersheim. Parthenon dependens: Hane. Saeculo X V est collapsa, sed an. 1495 reformata; anno 1525 117

devastata, biennio post quinque tantum religiosi erant superstites. Anno 1543 cum permissione Abbatis Generalis traditum est Corniti Nassoviensi, quod postea vero est revocatum. Anno 1551 monasterium iam erat omnino derelictum triennio post a comite de Nassau est suppressum. De canonia nihil superest nisi pulchrum refectorium saeculi XII, nunc in stabulum versum. A r c h i v a l i a : StA Speyer: 60 dipi. 1353/1567 - HStA München: 22 dipi. 1214/1370 (Rheinpf. Urk. nr. 1417/38) - StA Koblenz 1 dipi. 1492, 1 copia 1231 (cf. AUSFELD 100) - StA Wiesbaden: ca. 26 dipi. B i b l i o g r a p h i a : Baudenkm. d. Pfalz II (1892) 140/49 - CHMEL Reg Rup 579 FormPr nr. 71, 233, 255/59 - FREY III 241/52 - Gall Chr. N. V 600/01 - GLASSCHRÖDER U r k . II 3 1 6 - IDEM, N e u e U r k . c f . i n d . - GUDENUS I 6 5 7 , 6 5 9 , II 6 3 5 , 6 4 1 , I V 1 1 9 - HAEBERLE I I I 1 9 9 - H H D V 3 1 4 - H O P P 1 1 8 f f . - H U G O I 6 3 1 - KOELLNER 3 2 6 / 3 2

-

KDB Pfalz VII 277/90 - LThK VIII 933 - M G H Ep. Sei. III 688 - POTTHAST 18 157, 18262, 18268 - Reg. Imp. V 727/28 - REMLING II 112ff., 131/36, 340ff. - Rep. G e r m . I V 856, 3211 - STAMER cf. ind. - Sulzb. Kal. 1894, 5 7 / 6 6 - WAEFELGHEM 213 WUERDTWEIN M o n . Pal. V I 251 - ZAK P A M - H . BÜTTNER, D a s Privileg Lucius III v o n

1182 für das Präm. Stift R. bei Bolanden, ZGOrh, CVII 1959, S. 2 4 / 3 9 - E. HAUSEN, Otterberg und die kirchliche Baukunst der Hohenstaufenzeit in der Pfalz, Kaiserslautern 1936; 69, 77 ff. -

S e r i e s a b b a t u m (StA Speyer) (vide etiam Hane) Stephan 1160/85 Peregrinus 1190 Gerhard 1202/31 Wolfram ca. 1235 Eberhard 1250 Ludwig 1258/65 Heinrich 1270/80 Gottsmann 1284/96 Hermann 1305/11 Heinrich 1327/32 Ulrich 1352 Johannes 1353/69 Nikolaus v. Walderten 1395/1418 res. Inseri nequit: Hugo 12.. 19. V.)

1

Rep. Germ. IV 856.

118

Mathias Giesebrecht 1° 1418/19 Gerardus Schmutzel 14191 Johannes 1423/26 Mathias Giesebrecht 2° 1434/43 Johann Boiß 1447/60 Johann Heil 1461/69 Friedrich v. Dieburg 1470/73 res. Johann Klenk 1473/77 Johann v. Mayen 1489/95 Peter Rose (Rudlis) 1495-1504 Johann v. Wachenheim 1504-15 Nikolaus Rauschkolb 1527-48 Peter Sutor 1548-54 (Necr. Rommersdorf 15. 4; Obit, de Prémontré

W A D G A S S E N B.M.V. Wadegozzin, Vade-, Wadegocia, -gotia, -gossinga. Gallice: Wadegasse, Val de Gossenges. Prope Saarlouis, Lotharingia, nunc Saarland, Dioc. Trier. Abbatia (ab initio), caput Circariae, dignitate et magnitudine secunda in tota Germania. Perantiqua curia regia erat postremo proprietas comitum de Saarbrücken. Friedrich de Saarbrücken per testamentum earn destinavit pro fundatione canoniae secundum regulam Sti. Augustini. Quod Albero archiepiscopus Trevirensis perfecit: advocando scilicet Praemonstratenses anno 1135 ex archicoenobio, et iam biennio post consecravit primam ecclesiam. Monasterium duplex adhuc anno 12841. Usque in finem saec. XIV mansit necropolis comitum de Saarbrücken. Venerabiiis Fridericus canonicus huius ecclesiae, socius quondam Sancti Norberti, propria capella ei dedicata honorabatur. Canonia haec dives et florens, quae gloriabatur se semper mansisse germanicam (allzeit teutsche Abbtey), possedit plus quam 200 vicos et praedia, saeculo XVIII redditus eius fuerunt 12534 librarum. Advocati eius erant primo archiepiscopi Trevirenses, saec. XIV comites de Zweibrücken, dein duces de Pfalz-Zweibrücken, a saec. XIV duces Lotharingiae conati sunt advocatiam sibi ampere, cui definitive renuntiant an. 1581. Postremo comites de Nassau-Saarbrücken, ab an. 1766 reges Galliae. Abbatia habuit collegium studiorum Treviris, et praeposituras in Merzig, Kleinbockenheim (ambo vide infra sub „dubiis" et „praetermissis") Saarbrücken et Berus2, diu etiam Hagenau ab ea dependebat. Veluti parva dioecesis circumdabant eam 57 suae ecclesiae et parochiae incorporatae, quo numero nulla alia canonia ordinis potuit gloriari. Ex illis ipsa administrabat exponendo sequentes: Liesdorf, Bous et Püttlingen, Britten, Roden, Köllerthal, Eiweiler, Schwalbach, Hostenbach, Saargemünd, Neunkirchen, Eschweiler, Merten, Bliedersdorf, Ebersweiler, Omersheim, Bieringen, Villingen, Onesheim, Ransbach, Saarbrücken, Hornbach, Ensheim, Kleinbockenheim, Buschweiler, Völklingen. A saeculo XVI graviter bellis et aerumnis a parte vicinorum acatholicorum vexabatur. Abbas Joannes Adami (1667/77) infulatus est. Anno 1635: 11 DD, 1700: 52, 1768: 66. Constructio magnificae novae ecclesiae annis 1748/52 constabat 270000 libris. Disciplina in hac abbatia optima viguit usque in finem. Quamquam fuerit abbatia imperialis, anno 1766 Gallico regno est incorporata, qua de 1 2

De parthenone fere nihil scitur, ideo eum separatim non inserimus. In Berus commorabantur 4 canonici, sed nihilominus ut domus formata consideran nequit. 119

causa paulo post Circariae Campaniae se aggregavit. Etsi fractio conventualium, anno 1790 faverit revolutioni gallicae et a gubernio Parisiensi petiisset dissolutionem, ultimus abbas maiorem et saniorem partem induxit ad fidelitatem erga Ordinem et vota, et instanter contra leges impias suppressionis protestatus est apud Caesarem. Ita suppressionem canoniae adhuc per biennium potuit differre. Post suppressionem elegans templum et fere omnia aedificia sunt solo aequata. Abbas Bordier legavit summam considerabilem in abbatiam Strahoviensem ad restaurandam aliquando suam canoniam, sed in cassum. Pauca quae de ea supersunt, hodie sunt pars figlinae, id est fabricae ceramicae. Stalla chori, altana et picturae nunc sunt in Saargemünd. A r c h i v a l i a : StA Koblenz (Abtlg. 218): 473 dipi. 1080: 1779, 153 copiae, 213 fase, acta s. XV/1793 (multa continent acta Capitulorum Generalium et Provincialium), Zinsrolle s. XIII, Register s. XIV. Cf. Abt. I, C; 14 I et II; (nr. 2322, 2990/91); 55/4, 702 - Bundesarch. Frankfurt, Reichskammergerichts Urteilsbücher nr. 36/39, 65, 68 - Arch. d'Etat, Luxembourg: cf. v. WERVEKE, Pubi, de la Soc. Histor. de l'Institut Grand Ducal de L. 1903, p. 278 - Arch. Dep. de la Moselle, Metz: B 61, C 21, G 294, H 3894/98, J 1027 - HStA München: 11 dipi. 1181/1335 - Arch. Dep. de la Meurthe et Moselle, Nancy: B 486, 3000, 3159, 10223, 10227, 10228, 10830, H 634, 3194 - Praha, Archivni Sprava (R. P. Strahov): aliquae chartae saec. XIII/XVII, Liber copialis s. XVIII cum copiis dipi. 1135/17.., correspondentia ultimi abbatis; C XXIV/142, nr. 85, 591, 619, 715, 296 - Cartotheca in qua inveniuntur omnes Praemonstratenses ibidem annis 1673/1798 ordinati 736, 768, 779, 874. Histor. Verein Saarbrücken: Akten s. XVTI/XVIII - Bistumsarchiv Trier: Abt A I 126/135, Abt. 45, 2; et 95 nr. 251 (2 dipi. 1357, 1450; 12 docum. s. XVII, Annales Wadegotienses 1692, Catal. Abb. 1792) 206 - StA Würzburg Urk. Repert. 128/34 fol. 112: Geistl. Sachen 2696/115 u. Abtwahl 1705 B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 36, 9 2 , 118 - BAERSCH 9 4 / 1 0 3 - BECKER 105, 3 4 3 BEYER ELTESTER GOERZ I 150, 3 7 7 , 5 3 2 , c f . i n d . ; II E i n l e i t u n g , I I I 8 1 9 - BROWER MASEN c f . i n d . - C a t . M S S B D e p X L V I I I c f . i n d . - CHMEL R e g R u p 648 - COTTINEAU 3 4 2 5 - EWALD 45, 1 1 0 / 1 2 - FABRICIUS c f . i n d . - F o r m . P r . N r . 7 1 , 2 3 3 - G a l l . C h r . N . X I I I 6 5 8 / 6 1 - GLASSCHRÖDER U r k P f K G c f . i n d . - GÖRZ M r h R e g I 8 1 4 , 1 4 7 8 , 1880, I V 1 2 6 6 , 3 0 9 7 , 3 0 9 8 - H a n d b . d . B m s . T r i e r c f . i n d . - H H D V 3 8 9 - HAUCK I V 1 0 1 2 HUGO II 1 0 0 3 / 1 0 , p r o b . 6 1 8 / 2 7 - J L 1 3 3 7 8 , 1 7 5 2 1 - J T W 9 5 8 5 - KEUFFER KENTENICH

160, 270 - KÖHLER Ilf. Reg. cf. ind. - KREMER O r i g . Nass. 31, 374, 428, 429, 545 ( N e -

crologium) - LEPAIGE I 331 - Lettr. com. Urbain V 1349 - LThK X 709 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 8 , 3 2 4 - MARX G e s c h . T r . I V 1 7 6 / 8 5 - NEUBAUER R e g . H o r n b a c h N r . 4 3 , 4 6 , 122, 128 - PAAS P r o v . K a p . - IDEM, V i s . c f . i n d d . - POTTHAST 2 6 0 7 1 , 2 6 1 3 5 PRESSUTO 3 2 2 8 , 5 4 3 4 - R e g . I m p V c f . i n d . I 2, 6 7 - R e p G e r m I 5, 7, 1 4 4 , 2 4 4 , II 7 3 ,

IV 360 - SAUERLAND Urk. RegRhldVat. Arch. I 78, 352, V 366, VI 1155, 1347 - WAEFELGHEM 317 - ZAK PAM - E. BALTZER, Histor. Notizen über die Stadt Saarlouis und deren Umgebung, Trier 1865, II 64/112 - J. BURG, Die Regesten der Abtei W. bis zum Jahr 1571, Saarbrücken 1980 - Collection complète des Lois, Décrets, Ordonnances au Conseil d'Etat, tomes I/V, Paris 1834, cf. ind. - Collection générale des Lois Proclamations... et autres actes du pouvoir executif, tome I 1, et 2, II 1, Paris 1792 F. CUNY, Der Vertrag vom 23. 8. 1581 zwischen Karl III von Lothringen und Philipp 120

v. Nassau-Zweibrücken betr. der Vogteirechte über die K l ö s t e r . . . . Wadgassen (JbGes. LothrGesch u. Altertumsk. XIII 1901, 145/63) - J. EICH, Les prêtres mosellans pendant la Revolution, Metz s.d. - A. GAIN, Liste des émigrés, déportés et condamnés pour cause révolutionnaire du dep. de la Moselle, Metz 1925/32, cf. ind. - H . W . HERRMANN, Wilhelm Heinrich von Nassau Zweibrücken 1718/68 (Zschr. f. d. Gesch. der Saargegend XVIII 1968, 313/80) - F. J. HEYEN, Die Abtei W. unter der Landesregierung v. Saarbrücken 1581-1766, ibid. X I I I 1963, 214/40 - M. HEROLD/J. NIESSEN/F. STEINBACH, G e s c h i c h t e d e r f r a n z ö s . S a a r p o l i t i k , B o n n 1934 - (v. HONT-

HEIM J. N.) Historia Trevirensis diplomatica et pragmatica 3 voll. Augsburg 1750 cf. ind. - E. HUHN, Geschichte Lothringens 2 Bde. Berlin 1877, cf. ind. - L. JUST, Lothringen und die Saar (Elsaß-Lothringisches Jahrbuch X I V 1935, 143/60) - IDEM, Das Staatskirchentum der Herzöge von Lothringen-Bar 1445-1633 ( A M r h K G V 1953, 223/66) - A. H . JUNGK, Regesten zur Geschichte der ehemal. Nassau-Zweibrückischen Lande bis 1381, Saarbrücken 1914/19 cf. ind. - A. KÖLLNER, Geschichte des vormaligen Saarbrücker Landes und seiner Regenten, Saarbr. 1841/42, I 61, 68 ff., II 455/59 - B. J. KREUZBERG, Zur Saarpolitik Frankreichs in den letzten Jahrzehnten vor der französ. Revolution (Rhein. Vierteljahrsbll. II Bonn 1932) - Ph. LAUER, Bibliothèque Nationale. Collections Manuscrites sur l'Histoire des Provinces de France, Inventaire., Paris 1905/11, I 311, 436 - L. LECESTRE, Abbayes, prieurés et couvents d ' h o m mes en France d'après les papiers de la Commission des Réguliers, Paris 1902, 45 - P. LESPRAND, Les derniers jours de l'Abbaye de Wadegasse (JbGesLothr. Gesch. u. Altertumsk. XXIII, Metz 1911, 473/549) - N. LOHMEYER, Die Meister barocker Kunst an der Saar und ihre Auftraggeber (Zschr. Rhein. Ver. Denkmalpfl. u. Heimatschutz X X I I 1929, 141 ff.) - De LORENZI, Beiträge zur Gesch. sämtlicher Pfarreien der Diöz. Trier, 2 Bde. Trier 1887 - F. MOUTY, Einheitsgemeinde W., J a h r der Jubiläen, W. 1975, 47/62, 67/70. Bibliographie 159 ff. - R. PARISOT, Histoire de Lorraine, 3 vol. Paris 1919/22 xd. ind. - E. Des ROBERT, Tableau systématique des sceaux de Lorraine, des Pays rhénans et autres, du Trésor des Chartes de Lorraine et des séries anciennes, des Archives de Meurthe-et-Moselle, Bade 1952 - A. RUPPERSBERG, Geschichte der ehemal. Grafschaft Saarbrücken, 3 Bde. Saarbr. 1899/1903 cf. ind. - H . SAUERLAND, Vatikanische U r k u n d e n u. Regesten zur Geschichte Lothringens, 2 voll. M e t z 1901/05 cf. ind. - W. TRENZ, Die Präm. Abtei W . zur Zeit der französischen H e r r s c h a f t von 1766 bis 1792 (Bibliotheca Anal. Praem. fsac. 2, Averbode 1961) M . TRITZ, Geschichte der Abtei W., W. 1901, neue Auflage 1978 - W. ZIMMERMANN, Die Kunstdenkmäler der Kreise Ottweiler und Saarlouis, Düsseldorf, 1934, 279/93 Bll. f. Pfälzische K G X I X 1952, 1/11 - Trierisches Archiv VIII 1905, N r . 592, X 1906 N r . 15, 17 - Necrologium edd. KREMER I.e. - Anal. Praem 1982, 156.

Series abbatum Wolfram 1135-58 Fegerinus 1158Henricus 1163Godefridus 1168-ca. 1200 Helwicus 1202 Peregrinus 1211/ca. 1215 Reiner 1218/ca. 1240

emendata sec. B U R G ) Henricus 1250/68 Nicolaus 1269/88 Johann v. Saarbrücken 1288— Isenbard 1291/1300 Matthaeus 1300/08 Johannes v. Kaiserslautern 1312 Petrus 1318

(TRITZ,

121

Johannes 1325 Rudolphus 1326/39 Reinhold 1339 Wirricus 1339/53 Gerlach v. Randeck 1353/81 Philippus de Flambrun 1381/95 Andreas v. Zweibrücken 1398 res. Lambert v. Forweiler 1402/12 Johann v. Lautern 1405, 1412/29 res. Philipp v. Lautern 1429/58 Antonius Jost 1458/76 Johann v. Fritzweiler 1476/81 Paulus Trontz 1481/1506 res. Paulus Urban 1506-10

Johann v. Tholey 1510-24 Kilian Heilmann 1524-39 Leonhardt Pfalz 1539-51 Siegfried Hültzlin 1552-71 Adam Werbel 1571-79 Claudius Biesten 1579-1607 Johann v. Berus 1607-34 Johann Livensis 1635-36 Philipp Gretsch 1636-67 Johann Adami 1667-77 Petrus Marx 1677-1705 Hermann Mertz 1705-43 Michael Stein 1743-78 Petrus Schmitt 1778-83 Johannes Bordier 1784-92

W I R B E R G B.M.V. et Stus Martinus Werberc, Möns Virginis Prope Grünberg, Landkreis Gießen, Oberhessen, Dioc. Mainz Monasterium duplex, praepositura. Fundatum inter annos 1134 et 48, instigante Ottone comité Cappenbergensi, ab Aurelia, filia Manegoldi de Wirberg, quae ut haeres unica, totam fortunam familiae attulit ut dos, et intravit. Exinde considerabatur in Ordine ut „Venerabiiis". Canonia mater, probabiliter erat vicinum Ilbenstadt, eo magis, quod comes Cappenbergensis fuit auctor fundationis. Fontes Ordinis de hoc monasterio nihil sciunt omnino, sed adsunt argumenta sufficientia, quod reapse, et quidem a fundatione sua, ad eum pertinuerit 1 . Mox fuit monialium tantum. Nulli antiquorum indicum est insertum, ideo possumus supponere, hunc parthenonem cúrrente saeculo XIII ab ordine defecisse. Stetit probabiliter sub paternitate abbatum Ilbenstadiensium, et licet eum addicere Circariae Vadegotianae. Filia: Immichenhain, de quo vide infra sub dubiis. Ultimis saeculis Wirberg certe pertinuit ad ordinem Sti. Augustini. Anno

1

In Vita Sti. Godefridi Cappenbergensis (vide sub Cappenberg) p. 134 legimus de „Werberc, quod ibi adhuc floret monasterium fratrum et sororum", et anno 1250 invenimus in charta quadam asceterii Meerholz (REIMER Nr. 261) „Reinoldum sacerdotem et confratrem in Werberc".

122

1527 suppressum est, bona eius pertinent ad Universitatem Giessensem. Pauca rudera supersunt. A r c h i v a l i a : StA Darmstadt: 60 dipi. 1257/11510. Reliqua omnia saec. XVI tant u m ( c f . DERSCH). B i b l i o g r a p h i a : BAUR I - DERSCH H e s s . K l b . 1 : 1 2 0 , 2 : 1 5 7 ö f f . 7 3 - DIEMAR cf. ind. - GROTEFEND I 201 - GUDENUS I 189 CHENBECKER V I 4 4 3 f f . - LIENHARDT E p h . H a g . 7 4 ( d e B. A u r e l i a ) ROMMEL I, III - SCRIBA cf. ind. - WAGNER Geistl. S t i f t e I 5 0 W y s s

- IDEM, N e u e r e V e r H H D I V 4 4 2 - KU- R A M (Will) I, II 1-3 - ZAK PAM 9 -

N. DIEFENBACH in AHGA VI 1851, 239 ff. - A . ECKARDT, Die oberhess. Klöster, Regesten und Urkunden (Veröffentl. der Hist. Kom. f. Hessen 9, Marburg 1977) 687/861: Regesta Wirbergensia 1149/1536) - N. GLASER, Zur Geschichte des Klosters W. (Gießener Gymnasialprogramm 1856) - W. MÜLLER, Die althessischen Ämter im Kreis Gießen, Marburg 1940, 117 ff. - N. RÖSCHEN, Aufdeckung von Klostergebäuden in Wirberg (Quartalbll. des Histor. Vereins für das Ghzm. Hessen NF 2, 1900, 863 ff.) N. WAGNER, Regesten von Wirberger Urkunden (AHGA VI 1856, 318 ff.) - WALBE/ EBEL/WALBRACH, Die Kunstdenkmäler des Kreises Gießen, 1. Nördlicher Teil, Darmstadt 1938 S. 156 ff. - Anal. Praem 1982, 157

Praepositi Hartwig 1149 Bernhelm 1193 Wigand 1210/27 Irmentraud 1215 Gertrud 1263

(ECKARDT)

Werner 1243/50 Baldewin 1277/86 Magistra Irmgard 1311

DUBIA (Möns St«. Felicitatis) vide supra apud Lorsch, Nota.

HEILIGENBERG

I M M I C H E N H A I N B.M.V. et St. Joannis Evang. Heinichen, zum Hain, in Indagine, Emmechen-, Ymchenhagen Kreis Ziegenhain, Oberhessen, Dicec. Mainz, canonia duplex O.S.A., fundata circa annum 1173 vel 75. 1231 adhuc „fratres et sorores", postea moniales tantum. Ab anno 1263 subiectum erat asceterio Wirbergensi. Si illud tunc adhuc fuerit ordinis Prsemonstratensis, forsan etiam Immichenhain huic nostro ordini aliquamdiu adhsesit, ut putant Dersch et alii. Argumenta 123

authentica ad confirmandam hanc hypothesim vero non habemus. Ceteroquin notum est ut parthenon O.S.A. Anno 1527 suppressus est. L i t e r a t u r a : DERSCH, Hess. Klosterbuch 1:76 (O.S.A.), IDEM, Neuere Veröffentl. 73 (forsan O. Prsem) - K. SCHARLAU, Siedlung und Landschaft im Knüllgebiet, Leipzig 1941, passim KLEINBOCKENHEIM

In palatinatu. Secundum Hugo II 497 monasterium - revera erat curia abbatiae Vadegotianae. M E R Z I G St. Petrus Marcetum, in Marcete cella Inter Trier et Saarbrücken, ad Saram flumen, Dioc. Trier. Praepositura, fundata anno 1152 pro canonicis OSA a Hilinone Archiepiscopo Trevirensi et Wirico de Walcourt (cf. Freisdorf et Justemont). Filia de Springiersbach1). Quia dotatio non erat sufficiens, mox iterum est derelicta, et anno 1156 tradita abbatiae Vadegotianae, quae ibi prasposituram dependentem instituit. Ecclesia romanica, adhuc exstans, tarn ampia est et speciosa, ut vix credere possimus, ibi non saltem initio fuisse vere domum formatam cum vita conventuali, quod manet tarnen dubium. In posterum in omnibus participavit sorti canoniae matris Wadgassen. Anno 1802 suppressa est, ecclesia est parochialis, praepositura est domus parochi. A r c h i v a l i a : StA Koblenz (v. AUSFELD 81) - Pfarrarchiv Merzig. B i b l i o g r a p h i a : H H D V 233/34 - H U G O I I 241 - LThK V I I 110 - DE LORENZI I 374 - M A R X I V 185 - v. BRIESEN, Urkundliche Geschichte des Kreises M., Saarlouis 1863, 182 - N. IRSCH, Die Trierer Abteikirche St. Mathias und die Trierisch-lothringische Bautengruppe, 1927, 179 - N. KELL, Geschichte des Kreises M. 210, 336 Reichslande Elsaß Lothringen III 215 - M. REISS, Geschichte der ehemal. Präm. Abteikirche (sie!) des hl. Petrus in M. 750 Jahre St. Peter. Propstei von Wadgassen und 1200 Jahre Pfarrei, hsg. vom Kath. Pfarramt M., M. 1966 PETERSBERG

Prope Gauodernheim, Rheinhessen, Dioc. Mainz Sanctuarium adnexum asceterio Gommersheim, ubi expositi fuerunt aliqui canonici Arnsteinenses, cuius abbas omnia vendidit an. 1565. Vix fuerat domus formata. HUGO, Ann. Pr. II 329 - WAGNER, Geistl. Stifte II 74/80

1

Cf. Hane et Steinfeld. Haec canonia Springiersbach, quae Sancto Norberto erat familiaris, videtur idem fuisse pro Rhenania quam St. Pierremont pro Lotharingia (Vide in tomo III in praefatione illius circariae). Factum, quod Wiricus de Walcourt fuit fundator canoniarum Merzig et Freisdorf, insinuât aretas extitisse relationes inter Springiersbach et St. Pierremont.

124

R O D E - T I E F E N T AL ambo sitae sunt prope Niederwalluf, Rheingau, Dioc. Mainz, nunc Limburg 1. Rode B.M.V. vff der Roden, Rödichen, zum Rödchen. N u n c loco eius est vicus Neudorf. Moniales monasterii duplicis de Langenselbold hue sunt translatas 1 anno 1151, asceterium crectum et dotatum est ab Embrichone Milite de Steinheim. Paulo post, probabiliter anno 1158, videtur esse translatum in vicinum Tiefental, de q u o hic infra. Forsan ea de causa, quia ecclesia in Rode ab Archiepiscopo praedita erat iuribus parochialibus. Deinceps de Rode non amplius fit mentio. Anno 1248 iam fuit domus ordinis Sti. Sepulchri, cui ablata est anno 1525. Ecclesia deinde est peregrinan o B.M.V. A n n o 1804 est demolita, loco eius nunc est parvum oratorium. A r c h i v a l i a : vide Langenselbold. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, N e u e r e Forschungen 7 2 / 7 4 - BOEHMER WILL Reg. Arch. Mog. nr. 9 0 -

I 345, Nr.

139 -

SAUER n r . 2 2 8 -

KLEINFELD W E I R I C H 8 8 -

LUTHMER I 2 1 1 -

STRAMBERG R h . A n t . I I 1 0 , 3 3 0 f f . -

REIMER I 6 2 ,

VOGEL 5 7 7 -

G.

MALD-

FELD, Auf welche Weise kamen die Kappenberger zu Gütern in der Wetterau? (Friedberger Geschbll. 1925, S. 93) - A. MEUER, Geschichte des Klosters R o d e (Nassauische H e i m a t I 1921, nr. 6) - P. RICHTER, Geschichte des Rheingaues Rüdesheim 1913, S. 36 - E. SCHMIDT, Kirchliche Bauten des frühen Mittelalters ind Südwestdeutschland, M a i n z 1932, S. 112 - J. ZAUN, Beiträge zur Geschichte des Landkapitels Rheingau und seiner 24 Pfarren, Wiesbaden 1879, S. 106 - G. ZEDLER, Kritische Untersuchungen zur Gesch. des Rheingaues (Nass. Ann. 45, 1921, S. 1 7 2 / 7 6 ) .

U t patet ex supra dictis, cum Rode intime fuit connexum 2. T i e f e n t a l B.M.V. Dyfendale, Vallis P r o f u n d a , Sta. Maria in Valle. Prope Rauental, Rheingau. Anno 1158 videtur esse citatum ut possessio canonise Langenselbold. Anno 1163 iam est asceterium, hoc anno nempe donat Miles Embricho de Steinheim (de q u o supra) reliquam partem bonorum suorum monasterio de Tiefental, quod tunc regebatur a praeposito et magistra. N o n dicitur, ad quem ordinem pertinuerit. A n n o 1183 citatur Tiefental tamquam ascete1

Statuitur in d o c u m e n t o translationis, quod „moniales cum fratribus sibi necessaria procurantibus subsint praeposito Selboldensi, ita ut sit unus grex et unus pastor, et ut idem victus et vestitus, idem mores, eaedemque consuetudines, idemque officiales pro dispensatione eius utrimque uniformiter teneantur, et nulla sine communi congregationis consensu suscipiatur vel ejiciatur . . . "

125

rium, ignoti tarnen denuo ordinis. Anno 1242 traditur „claustrum de Dyfendal, quondam nigri ordinis" monialibus Ord. Cist, quae eo possessione quieta fruebantur ad annum usque 1802. De aedificiis nihil superest. Adest ergo, ut recte putaverunt iam nonnulli auctores, probabilitas haud tenuis, quod sorores Selboldenses de Rode inter annos 1158 et 63 translatae sunt in Tiefental, et inde inter 1163 et 73 in Meerholz. A r c h i v a l i a et B i b l i o g r a p h i a vide sub praecedenti. Specialia: C. DAHL, Kurze Geschichte des Klosters Tiefental (Nass. Ann. III 1842, pp. 71/94) - STRAMBERG Rh. A n t . I I 12, 8 3 / 8 9 , 107.

STEINBACH Sive Michelstadt (quae non sunt, ut putat Dahl, duo diversa). Prope Fürstenau im Odenwald, Hessen, Dioc. Mainz. Parthenon. Fundatus est (forsan saeculo XI vel ante) ut praepositura monachorum O.S.B., ab abbatia Lorsch dependens. Anno 1232, post expulsionem monachorum, et ante traditionen monasterii ad ordinem Praem., data est haec n cella"nionialibus O.S.B. Regebatur deinceps hoc pauperculum asceterium a praeposito, et ab antistita quae tum abbatissa, tum magistra vocatur. Sunt qui praetendunt, hoc asceterium aeque ac Lorsch, post annum 1248, etsi coacte, ordinem Praemonstratensem fuisse amplexum. Cum certitudine supponere licet, Praemonstratenses Laurissanos, qui tamquam reformatores vénérant, nihil praetermisisse, ut moniales illas, ceteroquin illis quoad omnia subditas, ad propriam suam regulam traherent. Atqui expresse in documentis nihil invenitur, quod hanc thesim possit probare. Factum allatum a Dahl, Schneider et aliis, quod nempe asceterio huic praefuit magistra, nihil probat, quia in hac regione etiam beginae et immo moniales O.S.B, hoc titulo sunt usae. Anno 1269 Wernerus Archiepiscopus Moguntinus Canoniae Lorsch incorporât parochiam Steinbach in temporalibus et in spiritualibus. Anno 1542 Praepositus illius canoniae vendit Comiti de Erbach proprietatem et omnia jura sua quae habuerat in monasteriolum Steinbach, quod tunc iam desierat. Hae aliquid innuere videntur. Sed authentice saeculis sequentibus asceterium pluries citatur ut O.S.B. Nuper vero argumentum invenisse putamus, probantem Steinbach, ut omnino fieri potuit, saltern ad tempus saeculo XIII secundum normam Praemonstratensem fuisse reformatam. In Catalogo nempe Scheftlariensi, de 126

cuius p o n d e r e iam initio sumus locuti, a d d u c i t u r sub Circaria Vadegotiae monasterium q u o d d a m Steinbach, et quidem immediate post „Lorse". Si alio loco occurreret, posset dubitari. T a m e n fieri potest, hanc insertionem revera referre ad Retters, q u o p r o babiliter in alio loco dicto Steinbach f u e r a t institutum, et q u o d ceteroquin in ilio catalogo deest. D e asceterio Steinbach supra allato superest perpulchra ecclesia r o m a nica. A r c h i v a l i a (StA Darmstadt referunt ad asceterium OSB.). B i b l i o g r a p h i a : Fontes ordinis, praeter catalogum Scheftlariensem, ignorant DAHL (vide Lorsch) p. 106 - N . DRAUDT, Das Kloster Michelstadt-Steinbach im

Odenwald (Arch. Histor. Vereins für d. Ghzm. Hessen, XIII 1874, 385 ff.) - O. MÜLLER, Die Einhardsbasilika zu Steinbach, Diss. Leipzig 1940 - G. SCHAEFER, Kunstdenkm. d. Ghzms. Hessen, Prov. Starkenburg, Kreis Erbach, Darmstadt 1891, S. 261 - N . SCHNEIDER, E r b a c h i s c h e H i s t o r i e pp. 2 6 3 / 6 4 , 2 8 7 f f . , I I I 5 5 2 - IDEM, in N a s s . A n n a l e n X I I I 9 0 - WAGNER Geistl. S t i f t e I 1 7 7 / 8 2 .

b) I l f e l d i a B R U D E R H A R T M A N N S Z E L L Sta. C u n e g u n d i s St. Kunigundis, Cella Stae. Cunegundis, Kunigundenzell, H a u s e n , Frauenhausen (vitetur c o n f u s i o cum p a r t h e n o n e H a u s e n prope Kissingen, de q u o infra) zu den H u s e n , B r u d e r h a r t m a n n . In districtu G e r a b r o n n , in territorio q u o n d a m civitatis imperialis R o t h e n b u r g o b der Tauber, W ü r t t e m b e r g , Dioc. W ü r z b u r g , n u n c R o t t e n b u r g . P a r t h e n o n . A n n o 1202 eremita quidam, nomine H a r t m a n n , erexit sibi cellam in loco dicto D u r z b r u n n , q u a m deinceps appellavit Cellam Stae. K u n e gundis. Sicuti in St. Elisabeth, non longe distante, sub auspiciis abbatis de Cella (Oberzell) mox et hic communitas eremitarum est orta, quae probabiliter ordini n o s t r o f u i t adnexa. Siboto episcopus Havelbergensis, qui fuit ex ordine, anno 1214 consecravit capellam huius monasterioli, q u o d videtur desiissé ante a n n u m 1290. A n n o 1290 Abbas Cellensis ibidem posuit tres virgines ea conditione, ut p a r t h e n o n e m ad f o r m a m vicini Schäftersheim ibi erigerent. Equites de Bebenburg d o t a v e r u n t n o v u m asceterium, q u o d n u m q u a m factum est dives vel spectabile. N o m e n eius t u n c iterum m u t a t u m est in „ H a u s e n " , sive „Frauenhausen", q u o d vero cedere debuit vulgariori denomination! „ B r u d e r h a r t m a n n s z e i r . Lairuelz et Catalogus Ninivensis ambo add u c u n t apud h a n c circariam d u o monasteria „ H a u s e n ' — q u o r u m sub u n o h o c n o s t r u m coenobium intelligi debet. Fuit sub paternitate Cella? Superioris, sed non habuit praepositos nec priores. A n n o 1525 a rusticis est deva127

statum, magistra cum tribus suis caducis sororibus aufugit in Rothenburg. Anno 1534 ultima earum monasterium suum legavit hospitali Rothenburgensi, quod possedit bona et aedificia eius usque ad annum 1820. Omnia aedificia solo sunt aequata, hodie loco eius est praedium dictum „Klosterhof". A r c h i v a l i a : StA Stuttgart H 28; 6 dipi. 1357/1406 - StA München 3 dipi. 1 3 3 8 / 6 9 - ( c f . CONTZEN 2 8 ) .

B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt. HUGO I 801 citat quoque „Zu Brouder Hartmann", sed confundit hunc parthenonem cum Hausen prope Kissingen. - BACKMUND, N e u e r e F o r s c h u n g e n 6 7 / 6 8 - GROTE 64, 2 7 6 - WELLER 2 8 4 - G . BOSSERT, K l o -

ster Br. bei Gerabronn (WJbStL 1887, S. 144/54 et 2 1 4 / 1 8 ) - P. SCHATTENMANN, Die Einführung der Reformation in der ehemal. Reichsstadt Rothenburg o.d.T., Günzenhausen 1928, pp. 2 6 f f . , 69, 85 ff., 129 - A. SELIG, D i e Einsiedeleien in Württemberg und Hohenzollern (ZWLG XVII 1958, 294) - ZBKG IX, 1934, 1/17; 6 5 / 6 9 , X (1935) 147.

Anna v. Wytstat 1390

M a g i s t r a e (HStA München) Margareth v. Wisenbach 1406

E P P E N B E R G St. Joannis Baptists Epeinberc, Johannesberg, Möns Sti. Joannis, Mattenberg (post 1438: Heiligenberg). Prope Gensungen, Kr. Melsungen (Hessen-Kassel), Dioc. Mainz, nunc Fulda. Parthenon, praepositura, fundata ante annum 1219 ab Arnoldo Praeposito de Kassel-Ahnaberg, cuius filia fuit. Forsitan fuit initio O.S.A., sed certe brevi post (ante annum 1223) ordini Praem. se adiunxit. Eppenberg, quod mater fuit asceterii Hombergensis, fuit sub paternitate abbatum Ilfeldensium, dein Cappellensium (Spieskappel). Inter annos 1270-90 Joannes abbas Ilfeldensis monet praepositum Fritzlariensem, ne in posterum asceterium Eppenbergense molestaret, „cum ecclesiola et pauper conventus sororum in Eppenberk racione filiacionis ex approbata ordinis nostri consuetudine nobis subesse d e b e a t . . . ne pusillus domini grex iam dudum propter rerum penuriam dispersus, sed nunc per nostram providenciam ac aliqualem subvencionem coadunatus novis denuo vexacionibus adtritus evagari compellatur". Anno 1438 propter collapsum totalem iussu Eugenii IV Papae dissolutum est, et dein a Lantgravio Hassiae Carthusiensibus ex Erfurt datum. Floruit tamquam carthusia usque ad annum 1527, quo fuit suppressum. Superest pars aedificiorum. 128

A r c h i v a l i a : StA Marburg: perpauca de tempore O. Praem. admixta praesertim archivis asceterii de Ahnaberg (cf. SCHULTZE). B i b l i o g r a p h i a : DERSCH H e s s . K l b . 1 : 2 2 , 2 : 1 9 - D H G E X V 6 4 3 - DIEMAR 294, 2 9 8 - DOBENECKER I I c f . i n d . - G R O T E 1 3 6 - H H S D

I V 100 - H U G O I 631 -

KÖHLER

Ilf. R e g . N r . 146 - R A M V o g t - V i g e n e r cf. i n d . - REIMER 124 - ROMMEL I / I I I cf. i n d d .

- Z A K P A M - G. HEIMERICH, Stift und Kartause zu Eppenberg (Quellen v. Abhandl. zur Gesch. der Abtei u. Diöz. Fulda XXIII, F. 1979, Diss. Marburg) - R. HEUSSNER C h r o n i k des Ortes Gensungen, Kassel 1911, 33 ff. - N . LANDAU, D e r Heiligenberg ( Z H G VIII, 1860, 77ff.) - NEUBER in: Mittlgn. d. Oberhess. Gesch. Ver. 1899 21 f. J. SCHULTZE, Klöster, Stifte und Hospitäler der Stadt Kassel, Regesten und U r k u n den, M a r b u r g 1913, Nr. 5, 7, 11, 12, 16, 18, 20. -

Series p r a e p o s i t o r u m Arnoldus 1219/35 simul praep. in Ahnaberg Volpertus 1244/46 Arnoldus 1250 Geroldus 1252 Arnoldus 1266/72

(HEIMERICH)

Guntherus 1283 Borchardus 1298 Heinrich 1348/59 Dietrich 1362 Godefreyt 1422

M a g i s t r a e (ibid.) Adelheid 1283 Ermingardis 1348

Adelheid v. Fenne 1357/62 Jutte 1422

FRAUENBREITUNGEN

B.M.V.

Königsbreitungen, Reigis-, Regis Bredingen, -Briedinge, -Breidungen. Vitetur confusio cum vicina abbatia OSB huius nominis, etiam Herrenbreitungen nuncupata. Inter Salzungen et Schmalkalden, da flumen Werra, in comitatu Hennebergensi, dein Sachsen-Meiningen, nunc Thüringen (DDR). Dioec. W ü r z burg, aliquando etiam adnumeratur Moguntinae. N u n c Fulda. Parthenon, praepositura. Initio monasterium duplex, fundatum anno 1137 ab Henrico de Breitungen parocho, et Dietrico quodam laico, tamquam Hospitale. Anno 1148 construitur ecclesia. Anno 1150 iam verbum fit de „fratribus et sororibus, qui secundum regulam Sti. Augustini vivunt". Probabiliter iam ab initio erant Praemonstratenses sub tutela abbatis de Vessra. Anno 1153 confirmado archiepiscopi Moguntini (!) sorores addicit hospitali, dum fratres transferat ad vicinam ecclesiam parochialem. Anno 129

1165 confirmatio imperialis pro monasterio duplici, anno 1183 papalis pro coenobio fratrum tantum. Tarnen probabiliter tunc adhuc coenobium erat duplex. Catalogi ordinis eum facit filiam Praemonstrati, in praxi vero Semper stetit sub paternitate abbatis de Vessra. Saeculo X I I I moniales tantum. Advocati erant domini de Falkenstein, ab anno 1294 comites de Henneberg, toparchae loci. Anno 1514 transiit ad regulam Sti. Benedicti, secundum reformam Bursfeldensem, machinantibus probabiliter vicinis monachis de Herrenbreitungen. Anno 1525 a rusticis est devastatum, anno 1548 a comite de Henneberg suppressum et versum in praedium, ex quo anno 1629 redditus annui 3783 florenorum emanarunt, quae ab an. 1554 parochiae lutheranae sunt addictae, cui et ecclesia inservit. Superest turris ecclesiae, cetera aedificia sunt recentiora. A r c h i v a l i a : StA Würzburg: Urkundenrepertorium IV 330 - LArch Meiningen: 113 dipi. 1148/1623, 7 fase, acta 1455/1544 - LArch Weimar: 1 dipi. 1195, 1 vol. copiae diplomatum 1137/1482, 1 fase, acta 1481 - StA Magdeburg: aliqua diplomata (Henneberg) - StA Marburg: Kopiar 189 (Herrenbreitungen). B i b l i o g r a p h i a : I 121 f. - DERSCH Hess. Klb. 1:29, 2 : 2 8 / 2 9 - IDEM, Neuere

V e r ö f f . 75 - D H G E X 5 0 5 / 0 6 , X V I I I 1114 - DOBENECKER I, I I - GROTE 156 - HERRMANN I 1 0 9 f f . , 303 - HUGO I 691 - LEHFELDT/VOSS Amtsbez. Salzungen, H e f t 35, (1910)

53/63 -

525 ff. -

MEISENZAHL 1 4 , 2 9 , 4 5 -

SPANGENBERG I 5 4 2 , I I 3 4 9 / 6 2 -

ROMMEL I , I I -

SCHÖTTGEN/KREYSIG

STUMPF/BRENTANO I I 4 0 4 1 -

III

USSERMANN

W i r c . 4 9 1 - WAEFELGHEM 9 1 - WEINRICH 1 1 9 / 1 2 7 - Z A K P A M - G . BRÜCKNER, L a n -

deskunde des Hzms. Sachsen-Meiningen (1853) I 30ff. - H. BÜTTNER, Die älteste Geschichte der Abtei Breitungen an der Werra, MÓIG XLVII 1933, 385/413 - N. GEISTHIRT, in: ZschVer. f. Henneberg. Gesch. Suppl. 1/6 - R. HERMANN in ZVThG VIII 1871, 23 - O. POSSE/H. ERMISCH, Codex Dipl. Saxoniae Regiae I 2, Leipzig 1889, cf. ind. - SCHÖPPACH/BRÜCKNER, Hennebergisches Urkundenbuch, Meiningen 1847/77, Bd. I-VII cf. indd. - N. SCHULTES, Diplom. Gesch. II 299 ff. - M. STIMMING, Mainzer Urkundenbuch I (Darmstadt 1932) cf. ind. - W. ÜHLING, Alten-Frauen- und Herrenbreitungen in Wort und Bild 933-1933 (Breitunger Heimatbuch) Schmalkalden 1933 - A. VILMAR, Entstehung und erste Entwicklung des Klosters Herrenbreitungen (ZschrVer Henneberg. Gesch. X 1891, 12ff., cf. X I 1892 cf. ind. S e r i e s p r a e p o s i t o r u m et m a g i s t r a r u m (Schöttgen-Kreysig) 1. P r a e p o s i t i Heinrich 1 1 6 5 / 6 7 Udalricus 1209 quondam praep. Konrad v. Grumbach 1214 Heinrich 1263 1

Berthold 1300 Reinhold 1 3 2 1 / 2 2 Petrus 1351 1 Johannes 1381

N. BACKMUND, Die Originalurkunden des Prämonstratenserklosters Tückelhausen (Würzb. DGB11 1966, Nr. 12).

130

Johannes v. Catza 1400/06 Franciscus Bergkoch 1482 Gutta 1322 Else v. Memelsdorff 1373 Kunigund 1381 Jutta 1406

Johannes Egyd 1516 2. A b b a t i s s a e (sie!) Catharina Schilling 1422/39 Catharina Krechin 1508 Catharina Trobertin 1516 Agnes 1522

F R A U E N W A L D St. Nicolaus Sti. Nicolai in Nemore, Silva Dominarum, zu den Frawen vf dem Doringer Wald. „Am Rennsteig" in medio inter Ilmenau et Schleusingen, Thuringia, Dioc. Würzburg, nunc Fulda. Parthenon, Prsepositura. Capeila Sti. Nicolai in nemore, a Poppone Comite de Henneberg fundata, anno 1218 primum occurrit. Anno 1323 ei iam adiunetum erat „collegium" monialium Ord. Praem, quae abbati de Vessra, vel secundum alios, de Oberzell erant subditae. Annexa ei etiam fuit cella eremitae cum xenodochio. Initio saeculi XV adhuc existebat parthenon, desiit tarnen ante seculum XVI. Anno 1726, secundum Hugo, videbantur adhuc rudera, nunc vero nil amplius superest. A r c h . : Landesarch. Meiningen: 5 dipl. 1388/1502. Vide etiam apud Veßra. B i b l i o g r a p h i a : D H G E X V I I I 1 1 2 4 - GROTE 157 - HERRMANN 2 4 - HUGO II 8 1 9 - MEISENZAHL 1 4 . 4 5 - RULAND, s u b Vessra - SPANGENBERG I 104 - WAEFELGHEM 9 2

- ZAK PAM - Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Sachsen, Heft 22 (Kreise Ziegenrück und Schleusingen) Halle 1901, S. 143 ff. - W. HOEHN, Geistliche Niederlassungen in und um Frauenwald (Schriften des Hennebergischen Geschichtsvereins 1912 Nr. 5, S. 66/82) - A. STARA, Eine Urkunde für das Kloster F. 1323 (Anal. Praem. VIII 1931, S. 353/55.

G E O R G E N B E R G St. Georgius Möns Sti. Georgii, -Georii, -prope Rota, -Rotaha, Sandt Jörgenberg. Prope Rodach in ducatu Coburgensi, nunc Bavaria. Dioec. Würzburg, nunc Bamberg. Agnes, vidua comitis Palatini Friderici de Bottendorf, donavit ante an131

num 1135, una cum sorore sua Alheidi de H o r b u r g , bona sua „apud Rotaha montem" cum 60 jugeris ecclesiae Bambergensi. Cuius episcopus Otto fundavit ibi praeposituram monachorum O S B . Q u a e cum fundatio von succederei, dedit earn cum pertinentiis abbatiae Vesserensi anno 1135. Anno 1149 Wigbertus episcopus Brandenburgensis, qui fuit O . Praem, consecravit ibi capellam. Anno 1248 occurrit quidam „frater Bertholdus de M o n t e Sti. Georii". Supponi liceret, ibi nil aliud fuisse nisi simplex „curia", in qua unus alterve canonicus ex Vessra, et aliqui conversi fuerunt expositi. Sed catalogo Scheftlariensi (ca. 1270) qui quoad hanc circariam est omnino securus ac fide dignus, insertus est „ M ö n s Sti. Georgii" ut monasterium proprie dictum, quod nihil aliud esse potest nisi nostra praepositura. E x quo liquet ibi saltern ad tempus extitisse domus formata, immo domus sui j u r i s . ' Q u o d est probabile iam ex facto quod fundatio primitiva Ottonis episcopi pro monachis nigris certe fuerat intenta ut domus sui juris, et quod Otto idem speraverat a Praemonstratensibus de Vessra. A saeculo X I V vero videtur unus tantum canonicus Vesserensis commorasse in hoc monte tamquam „provisor capellae", qui tamen habuit titulum praepositi. Anno 1533 abbatia Vesserensis vendidit bonum corniti de Henneberg. N u n c fundamenta sola supersunt. A r c h i v a l i a : LHArch Magdeburg 4 dipi. 1415/82, 1 registrum s. XVI - StA Bamberg Rep. B. 67/XIII, Nr. 1501: charta venditionis Corniti de Henneberg 1533/38 - Aliquae chartae sunt in StA Coburg. Ceteroquin vide elenchum archivalium abbatiae Vesserensis infra. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Chorh. 168/69 - IDEM, Neuere Forschungen 79/80

- BRACKMANN GP II 3, 226 - DHGE X I X - Germ. Sacra Bamberg, edd. E. v. GUTTENBERG) 135 - HAUCK I V 3 7 8 , 5 9 5 , 9 9 8 / 9 9 - LOOSHORN I I 3 3 5 - MEISENZAHL 2 6 / 2 7 , 4 4 SPANGENBERG I 153 - USSERMANN E p . W i r e . 4 9 6 -

G E R L A C H S H E I M Stae. Crucis et B . M . V . Gerlages-, Gerlais-, Gerligs-, Gerlochs-, Gerlos-, Gerletz-, Gerlahis-, Kleingerlachsheim, Gerlassein, Gollasem, Guerlacein. Prope Tauberbischofsheim, Baden. Dioc. Wiirzburg, nunc Freiburg. Parthenon, praepositura. Condita est an. 1197 in loco dicto LUtzelluden

1

Secundum Jus Canonicum, domus „sui juris" est quoad omnia independens. Domus formata vero est coenobium dependens ab alio maiori, cui tamen adscripti sunt tot religiosi, ut vita regularis et praesertim officium chori peragi posset. Cf. CJC 488 nr. 5

132

ad ripam dextram fluminis Tauber. An. 1209 c o n f i r m a t u r ab O t t o n e Episcopo Herbipolensi. Cellae Superiori ab initio erat subditum. M o x translat u m est in locum h o d i e r n u m n o n longe distantem. Annis 1254 et 1259 confirmatio papalis, an. 1343 imperialis. Asceterium erat nobile. A n n o 1525 a rusticis subversum est. Decenniis sequentibus magistrae titulum abbatissae sibi arrogaverunt. D u m anno 1562 a d u a b u s t a n t u m monialibus habitatum fuerit, a n n o sequenti episcopus Wirceburgensis, in cuius territorio saeculari erat situm, monasterium suppressit et mensae suae ( H o f k a m m e r ) univit. A n n o 1717 post d i u t u r n u m processum ordini restitutum est coenobium, ea sub conditione, u t n o n redintegretur asceterium, sed erigatur loco eius prioratus virorum. Unicus casus f u i t in historia ordinis, q u o episcopus bona ordinis per nefas arrepta coactus f u i t ad restitutionem. Annis 1721/26 erecta sunt ampia et perpulchra nova aedificia per architectum ex ordine, nempe P. Sebaldum Appelmann ex Oberzell. A n n o 1803 iterum suppressum et principi de Salm-Krautheim traditum est, qui omnia a n n o 1838 g u b e r n i o Badensi vendidit. Ecclesia exinde est parochialis, in monasterio annis 1838-75 fuit sedes gubernii districtus (Bezirksamt), dein vero usque hodie n o s o c o m i u m surdomutorum. A r c h i v a l i a : GLArch Karlsruhe: Copia an. 1760 libri copialis antiquioris 1187/1548 (Abt. 67) - StA Würzburg Nr. 522: Diplomatarium ca. 1650 (Rep. WP 128/34, f. 71/74: acta 1524/1802, 24 dipi. 1372/1742, quorum aliqua s. XVI inter archivalia Cellensia - Bestand Histor. Verein Unterfranken ibid. Mchf 506: Beschreibung der Güter zu Leugertheim, welche dem Kloster zinsbar sind 1652; Mchf 507: Gerichtsbuch des Klosters 1589-1659; MchF 379: Rechnung 1717 - BB. Bolland. Bruxelles: Mus. Boll. 31 pp. 62/97 - Ea quae fuerant in Mannheim, anno 1944 combusta sunt. B i b l i o g r a p h i a : CONTZEN 21, 24, 28 - D H G E X I X - GOOVAERTS I 247, 355, 5 3 6 , 6 3 9 , I I 72 - GROPP I I 40, 5 2 , 177 - GROTE 173 - GUDENUS I I I 7 3 7 - H H D V I 2 0 8 - HEIZMANN K K F 1 2 5 / 2 6 - HUGO I 7 2 7 - KRAUS/WURM/WAGNER K u n s t d e n k m . d .

Ghzms. Baden Amtsbez, Tauberbischofsheim, Freiburg 1898, S. 24/28 - KRIEGER I 702/05 - LThK IV 430 - PAAS Vis. Ber. - ReclKF II 173/74 - SCHMID Säk. Baden SCHOEPF 2 4 8 - USSERMANN E p . W i r c e b . 3 9 7 / 9 8 - WAEFELGHEM 9 6 , 3 7 6 - WELLER HUB

I/III - ZAK PAM - Acta in Sachen Fürstlich Würzburgischen Anwaldts und des Prämonstratenserordens gegen die samptlichen Herrn Graven von Hohenlohe, Gerlachsheim und Schäftersheim betreffend (s. 1. 1630) 402pp - H. BAUER, Das Kloster G. im Taubertal (Zschr. f. das Wirtemberg. Franken 1859, 68) - H. HOFFMANN, Visitationen der Pfarreien . . . sowie des Klosters G. (WDGB11. 35/36, 1975, 169/75) - E. KERN, Die Pfarrkirche in G.o.O. 1925 - KOLB, Lexikon von Baden, Karlsruhe 1816, I 374 N. MONE, Urkunden über den Taubergrund vom 13-15. Jahrh. (ZGOrh AF 18, 3 0 3 / 2 3 , 4 8 9 / 9 0 ) - B. STENGELE in: D A r c h f , S c h w X I I I 1 8 9 5 , 1 7 7 / 8 1 - A . S. STUMPF,

Denkwürdigkeiten der teutschen Geschichte, Würzburg 1804, Heft III S. 59/77. 1

WELLER HUB I.

133

S e r i e s a n t i s t i t u m (Ussermann) Magistrae: Gutta 1260 Adelheids 1278 Adelheidis de Wertheim 1296 Agnes de Würzburg 1310 Adelheid de Usickheim 1312 Wiltrudis 1318

Walburgis (Willibirg) de Wertheim 1319/21 Adelheid II de Wertheim 1364/66 Elisabeth 1490 Ursula 1508/31 Margareta de Zirchendorf f 1557

G E R M E R O D E B.M.V. et Sta. Walburga Germe-,Garma-Guerme-, German-, Germen-, Germarode, -roth, -rod, -rade, Gyrmenroide. Prope Fürstenstein, Kreis Eschwege, Hessen-Kassel, Dioc. Mainz, nunc Fulda. Parthenon, praepositura. Fundatum ut monasteri um duplex ante annum 1144 a Rugero comite de Bilstein. Filia de Spieskappel. Circa annum 1243 habuit moniales tantum. Saeculo X I V floruit asceterium, locuples et nobile. Sed saeculo sequenti collapsum est. Annis 1496 et 1503 abbas Steinfeldensis frustra reformationem eius tentavit. Anno 1527 suppressum est, exinde est praedium gubernii (Landesdomäne). Pulchra ecclesia romanica annis 1145-65 est constructa, nunc parochialis protestantium. Pars monasterii subsistit ut ruina. Monasterium filiale, situm in Welsbach (Kr. Langensalza), de quo loquitur Thalmann, fuit probabiliter curia tantum. A r c h i v a l i a : StA Marburg: ca. 580 dipi. 1086/1576, de quibus 566 regesta apud H U Y S K E N S . 3 Fase, acta saec. X V I (22a, 2 et 11), 25 tomi Zinsregister, Bauregister und Kopiare. Bibliographia:

DEHN ROTFELSER U. LÖTZ, B a u d e n k m a l e 7 8 f f . - DERSCH H e s s .

K l b . 1 : 5 4 , 2 : 6 0 - D H G E X I X - DOBENECKER I I I - GROTE 1 7 4 - GUDENUS I V 9 2 1 / 2 8

-

H H D IV 158 - HUGO I 787 - HUYSKENS 339/572, 723/28, 775/77 - Jb der Denkmalpflege im Regbez. Kassel, Marburg 1920, I 52 - KAHL 980 - KÖHLER IlfReg nr. 576 KUCHENBECKER I X 148 - KFRecl IV 251/52 - M G H Ep. Sei. III 363 - R A M Böhmer/Will, Vogt u. Vigener cf. indd. - REIMER 165 - ROMMEL I/III - WAEFELGHEM 104, 377 - WOLFF cf. ind. - Z A K P A M - K. BRUCHMANN, Der Kreis Eschwege, Marburg 1931, 44ff. - G. FREYMANN, Die Klosterkirche St. Maria in G., G. 1977. Iam anno ante impressum ut „Festschrift 900 Jahre Meißner-Abterode" - D. GROSSMANN, Die Klosterkirche von G. (Das Werraland VI 1954, 39) - N. HAPPEL, Die romanischen Bauwerke in Niederhessen, Cassel 1906, 92 - W. KRÜMEL, Die hessischen Ämter Melsungen, . . . und Felsberg (Schriften des Instituts f. geschichtl. Landeskunde von Hes134

sen und Nassau, 1941 S. 27ff.) - J. SCHMINCKE, Urkundenbuch des Klosters G. (ZVHGL Suppl. I, 1866, pp. 1/120) - IDEM, Geschichte des Klosters G. ibidem VII 1858, 1/20 - SCHOEPPACH/BRÜCKNER, Hennebergisches Urkundenbuch Meiningen 1847/77 Bd. I-VII passim, V 54 ff. - W. THALMANN, Die Klosterkirche in G. (Die Denkmalpflege XI 1909, S. 120/23).

S e r i e s a n t i s t i t u m (Huyskens) 1. P r a e p o s i t i Everhardus 1186 Johannes Nuwenstat 1° 1417/33 Ludovicus 1195 Hermann Geilfuß 1441/42 Egbertus 1213/27 Johannes Nuwenstat 2° 1447/63 Heinrich in Hobe 1473/74 G ante 1243 Wernherus ca. 1243 Thilemann Melsungen 1479/93 Johannes 1253/73 Appel Hubener 1495 Henricus 1300 Johannes Rotificis 1° 1500 Heymeradus v. Boyneburg 1315/44 Johannes Fyßbach 1501 Conrad v. Retzstatt 1344/60 Johannes Rotificis 2° 1502/08 Dietrich 1363 Jacobus Weider 1511/13 Heinrich Kolbe 1363/67 Heinrich Sweinsburg 1516 Johannes 1368/70 Johannes Wolff 1520 Dietrich 1376/87 Christianus de Gleymenhain Johannes v. Beisheim 1391 1521/22 Burghardus 13941 Johannes Wulff 1524 Johannes Rotzmul 1413/15 Christianus de Gleymenhain 1526 postea abb. in Spieskappel 2. P r i o r i s s a e (numquam magistrae!) Gertrudis de Erfa ca. 1253 Jutta v. Weberstedt 1391 Alheid v. Martirshusen 1405 Hedewidis 1255 Katharina v. Netra 11416 Luchardis 1271/73 Katharina de Aldenburg 1421/33 Jutta v. Hundelshausen 1300 Trutel Fleming 1435 Kristina 1315/25 Jutta Trott 1448/63 Jutta 1329 Gela Iring 1483 Hedwig de Reichenbach 1334/54 Katharina Netra II 1494/96 Guta 1357/58 Elisabeth v. Mornhabe 1496/1503 Gele v. Besse 1365 Gela de Druffa 1504 Alheyd v. Stochusen 1367 Appollonia de Flatten 1507/19 Reimgard 1370 Maria de Monschau 1520 Jutta v. Boyneburg 1376/87res. Mechtild Keudel 1521/27 Gele 1382 Fuit iste episcopus de Groenlandia et simul „tutor, Vormund" asceterii.

135

H A U S E N Sta. Crux Huse, House, Husen. Vitetur confusio cum asceterio Bruderhartmannszell, de quo supra, et quod eodem nomine vocabatur. Prope Kissingen, in Franconia Inferiori, Bavaria. Dioec. Würzburg. Asceterium et praepositura, quae orta esse videtur ex quadam dissensione in familia comitum de Henneberg. Bertholdus de Henneberg circa annum 1155, asserente Gebhardo episcopo Wirceburgensi fratre suo, fundaverat curiam in Haard, quam dedit abbatiae de Vessra. Eodem tempore Henricus quidam, eiusdem familiae, in vicinitate immediata fundavit parthenonem ordinis in Hausen. Pertinuisse videtur Henricus ille ad quendam ramum lateralem familiae, locum ubi fundavit asceterium acquisiverat ad hoc ab episcopo Bambergensi. Successor episcopi Gebhardi in charta fundationis parthenonis anno 1161 expresse iura sua in eum inculcat, et eum non Vessrae, sed abbatiae Cellensi subdit, unde etiam vénérant primae sorores. Provocatio erat haec pro abbate Vessrensi. Qui vero mox praevaluit. Hausen certe iam saeculo XIV ineunte sub paternitate illius stetit. In vicina curia Haard semper aliqui canonici eius residerunt, qui a sororibus fuerunt vocati „fratres nostri". Asceterium praecipue erat nobile. Anno 1399 prima vice occurrit priorissa magistrae subdita, quae anno 1467 sibi arrogat - per nef as quidem - titulum abbatissae. Anno 1525 monasterium devastatur a rusticis, sorores aufugerunt in Cellam Inferiorem. Abbas Cellae vero reconstruxit asceterium et moniales eo reduxit - quae nihilominus inter annos 1553 et 56 sunt exstinctae. In seditione Grumbacensi anno 1565 iterum devastatur. Anno 1581 episcopus Julius Echter monasterium emortuum cum bonis incorporatur universitati Herbipolensi, sub cuius administratione usque ad annum 1821 mansit. Aedes factae sunt hospitale, saeculo XVII eis substituuntur novae, ita ut nihil supersit de monasterio nisi murus hortum cingens. Ecclesia anno 1941 fit parochialis. A r c h i v a l i a : HStA München, Best. Höchst. Würzburg: Urkk. Nr. 4341/4350 (1 Fase. 1250-1400) - StA Würzburg: 7 chartae ante an. 1400, 18 postea. Repert. I-III, V - V I I , Rep. 1 2 8 / 1 3 4 f o l . 7 4 / 7 5 . ( 1 5 7 3 / 8 8 ) . 2 U r k . 1395 (copia) et 1573. M u l t a mate-

ria adest de tempore post suppressionem, ita Sai-, Zins und Lehenbuch 1563. - Landesarchiv Meiningen: 5 chartae 1370-1585, quorum duae referunt ad aliud Hausen. Pfarrarchiv Oberstreu: Zehentverzeichnis 1510, Salbuch 1665. L i t e r a t u r a : A M R H E I N 8 3 5 - BACKMUND C h o r h 1 6 9 / 7 0 - B a v a r i a I V 1, 4 9 9 CONTZEN 14, 2 1 , 3 1 - GROPP I 13, 6 1 , 7 7 , 8 5 , 4 2 5 , I I I 171 - H U G O I 8 0 1 - K D B X B e z . A . K i s s i n g e n 1 1 3 / 1 1 7 - LINK I I 5 8 3 - MEISENZAHL 1 6 , 4 5 - M o n . E p . W i r e . R e g . 2 0 6 -

POTTHAST 25601 - Realschem. der Diöz. Würzburg (W. 1897) 279 - RegBoica Regb. 154 - R e g l m p V I I I c f . i n d - RULAND - SCHRÖTTER N r . 2 2 4 - USSERMANN E p . W i r e .

136

4 9 2 - WAEFELGHEM 1 0 9 , 3 7 7 - WEINRICH 1 1 0 / 1 2 - Z A K P A M - W . M A H R / H . SCHIES-

SER, Geschichte des Klosters H. an der fränkischen Saale, (Mainfränk. Jahrbuch für Gesch. und Kunst A H V U A L X X X V 1962, 101/53).

P r a e p o s i t i (Schießer) Heinrich 1237 Fridrich 1272/96 Konrad 1327 J o h a n n 1373 Friedrich Truchseß 1380/95

Nikolaus Scholl 1445/71 Kaspar Rorich 1510/18 Michael Hemelmann 1525/37 Simon Hemel 1544/53

M a g i s t r a e (ibid.) Lukardis (Lücke) v. Bibra 1356/71 Anna v. d. Kere 1460 Else v. Lulsfeld 1380 Anna Zollner 1464/65 Margret v. Bibra 1395/99 P r i o r i s s a e (ibid.) Katharina Dienstmann 1399 Anna Haberkorn 1413 Anna Beier 1464/65

Leukhardis v. H a b e r n 1518/37 Ottilie Forstmeister 1553

H O M B E R G St. Georgius H o e n - , H o h e n - , Hoinberg, St. Georgen vor Homberg. Ad flumen Efze, prope Fritzlar, Hessen Kassel, Dioc. Mainz, nunc Fulda. Parthenon, fundatus ante annum 1269 a familia de Holzadel. Prim® moniales venerum de Eppenberg. Probabiliter fuit sub paternitate abbatis Cap e l l e (Spieskappel). Anno 1322 adhuc Ord. Praem., saeculo sequenti iam fuit O.S.A. Anno 1498 a canoniis Boedeken et Dalheim, Congregationis Windesheimensis, reformatus est. Anno 1527 suppressus. Bona addicta sunt Universitati Marburgensi. A r c h i v a l i a : StA Marburg 165 dipl. 1269/1534. B i b l i o g r a p h i a : Deest apud H u g o et in ceteris fontibus ordinis, praeter catalogum Scheftlariensem, cui insertum est sub voce „Sanctus Georius". - DERSCH Hess. K l b . 1: 7 2 / 7 3 , 2 : 8 6 - GROTE 171 - GROTEFEND 3 9 6 , 4 4 3 - H H D I V 2 2 2 - R A M V o g t u . V i g e n e r I 2 9 2 , 3 0 6 - REIMER 2 4 7 - ROMMEL I / I I I c f . i n d d . - WOLFF c f . i n d . - ESTOR

in „Marburgische Beiträge" 2,257 ff. - B. HELBIG, Das Amt Homberg an der Efze, Marburg 1938 - W. KILLMER, Das Ende von St. Georg vor Homberg (Heimatkalender des Kreises Homberg, H. 1927) - W. SCHMITT, Kloster St. Georg b. Homberg (Kreisblatt für Fritzlar-Homberg LXXXVII 1952, nr. 290 u. 296. -

137

I L F E L D B.M.V. Il-, Yveldia, Yl-, Ylde-, II-, Hil-, Hylefelt, -velde, Eylueltt. Municipium in montibus Harz situm, hodie DDR. Dio. Mainz, nunc Hildesheim. Abbatia insignis, fundata ante annum 1190 ab Elgero comite de Hohnstein-Bilstein. Filia de Pöhlde. Initio praepositura Circariae Saxoniae, a qua anno 1246 se separavit, et abbatia simul ac „filia specialis Praemonstrati"facta est. Aggregata est Circariae Vadegotiae. In secundo dimidio saeculi XIII, facta est caput propriae circariae, cui et nomen dedit. Ecclesias incorporatas habuit multas: Bellingen, Berga, Bellstedt, Besenrode, Bettlershain, Billingerode, Bärnrode, Elbra, Greußen St. Andreas, Haferungen, Hasselfelde, Kirchengel, Klinggreußen, Osterchaba, Schilfa, Schwenda, Westgreußen. Incorporatae simul et administratae: Appenrode, Berka, Girbuchsrode, Greußen St. Martin, Greußen St. Gumpert, Hesserode, Holzengel, Ilfeld, Feldengel, Vockenrode, Wolfleben, Königerode, Markgreußen, Sachswerfen, Sundhausen, Uftrungen. Anno 1339 fuerunt ibi 40 canonici clerici, 1482: 24. Anno 1525 a rusticis subversa est. Anno 1544 adhuc duo canonici erant in conventu. Biennio post lutherana est facta, et in scholam mutata. Tamquam „Paedagogium IIfeld"usque ad nostra tempora cum omnibus bonis et pertinentiis substitit, retenta designatione monasterii (Kloster). Annis 1629-31 fuit restitutum, sed abbas B. Nihusius non pertinuit ad ordinem. Anno 1657 Capitulum Generale Ordinis titulum et mitram abbatum Ilfeldensium (quam numquam habuerant) concessit abbati Leffiensi (Circ. Floreffiae). Anno 1859 omnia aedificia, immo et ecclesia in Ilfeld solo sunt aequata, et nova eis substituta, ideo de antiqua abbatia nihil superest. Bona administrantur ab „Hannoversche Klosterkammer". Gubernium hitlericum vertit Paedagogium in scholam dictam „Napola" (Nationalpolitische Erziehungsanstalt), quae anno 1945 suppressa est absque restauratione in statum pristinum. De fictitio parthenone Unterilfeld vide infra apud „Praetermissis". A r c h i v a l i a : StA Hannover ca, 700 fase. Literalia saec. X V / X I X . Diplomata an. 1932 extradita sunt Archivo Magdeburgensi, ubi est etiam Kopialbuch III. Kopialbuch II (vide KÖHLER) quod continuit chronicam Joh. Capitis, antea in Archivo Stolbergensi, periit. - BMun Nancy 9 9 2 / I X 213/20 Epistolae abbatis Nihusii: StB München clm Coli. Cameriana 15, 179, 180 Bibliographia:

Act. Imp. Sei. (BOEHMER) cf. ind. - BACKMUND MaGSchr

1 4 2 / 4 5 , 1 5 2 - BAERSCH 1 3 6 / 4 0 - BAUSA 4 5 2 - BOEHMER, R a m II n r . 2 9 0 - BUENGER 1 6 , 1 2 9 - COTTINEAU 1 4 4 1 - D E H I O V ( 2 a e d . ) - DOLISTA C a p . S a x 1 4 8 - GABRIEL 7 , 8, 13 - GEORGISCH R e g . ( a n . 1 2 9 7 / 1 5 6 7 ) - GOOVAERTS I 9 9 , 6 2 3 , II 7 2 , I I I 3 2 , I V 2 1 6 G R O T E 2 5 5 - GUDENUS I V 8 1 9 , 8 3 0 - HAUCK I V 9 7 8 - HOOGEWEG N i e d e r s a c h s e n

138

7 2 / 7 3 - HUGO I 9 3 1 , p r o b . 7 2 3 / 2 7 - HUYSKENS N r . 1 3 0 9 , 1 3 2 3 - L e t t r . c o m . J e a n

X X I I 30311 - LThK V 368 - RAMACKERS Urk. Nancy 132 - RepGerm III 186, IV

2 1 1 9 - R e g l m p V 5 0 7 2 , V I I I , X I C f . ind. - STUMPF BRENTANO II 4 6 6 5 - WAEFFELGHEM 123, 378 - Z A K P A M 10 - IDEM E O P ( 1 9 2 8 ) p . 179 - N . BOUTER\CEK, B e r i c h t N e a n -

ders über Kloster I., Nordhausen 1873 - E. G. FOERSTENMANN, Monumenta rerum IIfeldensium, ex schedis suis collegit, et additis Leuckfeldianis . . . exhibuit, Nordhusae 1843 - Additamenta . . ., ibidem 1853 - P. FREYER, Verzeichnis der Handschriften der Klosterschule I. (Gymn. Progr. Nordhausen 1876) - J. G. HOCHE, Vollständ. Geschichte der Grafschaft Hohnstein, der Herrschaften Lohra und Klettenberg . . . und des Stiftes Ilfeld, Halle 1790 - E. JACOBS, Versuch der Prämonstratenser, I. wieder zu besetzen, in: ZHarzGA XXVI 1895, 191 ff. - H. KLEINSCHMIDT, AUS der Zeit von Reformation und Gegenreformation im Kloster I. (ZVNKG 29/30, S. 229/33) - C. KOEHLER, Ilfelder Regesten, Bremen 1932 - H. KÜHLEWEIN, Die Zinsheberolle des Klosters I. (ca. 1300) in: Festschrift der . . . ihr 350jähriges Bestehen feiernden Klosterschule I, Nordhausen 1896 - IDEM, Mitteilungen zur ältesten Geschichte der Klosterschule zu I. (Progr. d. Klosterschule I. 1886) - J. G. LEUCKFELD, Antiquitates Ilfeldenses, Quedlinburg 1709 - K. MEYER, Geschichte des Klosters I., Leipzig 1897 - N. MITHOFF, Kunstdenkmale der Provinz Hannover, Hann. 1876, 111/16 - Joannis CAPITIS h i s t o r i a m o n a s t e r i i I l f e l d e n s i s ( c a . a n . 1 3 0 0 ) , e d d . M G H S S X X V , 5 8 7 / 8 9 , FOERSTEMANN o . c. 1 s q ; LEUCKFELD o . C. 3 7 , et LUCAE, D e s hl. R ö m . R e i c h e s u h r a l t e r G r a f -

fen-Saal (1702) p. 277 - Curriculum Vitae Fr. Augustini Gruber, canonici Ilfeldensis an. 1492, edd. BACKMUND O. c. et KÜHLE\PEIN Mitteilungen - Nass. Annalen 1881, 128 f f . - Z H a r z G A I I I 2 6 6 / 6 9 , V . 5 0 4 / 0 5

S e r i e s p r a e s u l u m (Köhler) 1. P r a e p o s i t i Budeger 1190

Helmbert 1215/29

Berthold ante 1215

Wedekind 1231/43 2 . A b b a t e s (inter 1246 et 48) Frommhold (Vramold) 1246-5 8 Friedrich v. Rusteberg 1396-1420 Gerold 1258-63 Heinrich v. d. Walde 1422-24 Johann v. Nordhausen 1263-1300 Tilo (Dietrich) Becker 1424-38 Dietrich v. Wilrode 1300-11 Wilhelm v. Olstest 1439-54 Berthold 1318/21 Berthold v. Rottleben 1454-56 Dietrich 1324/25 forsan idem ac suHeinrich Kolbe 1459-63 pra Johann Natalene 1464-82 Ludwig 1335/42 Bernhard Schubuß (Schuffut) Alexander v. Wernrode 1352/65 1482-1500 Hermann v. Urbach 1366/73 Johann Schumann ca. 1500-1520 Friedrich v. W e r n i g e r o d e 1378/94 Christoph Karl 1520-21 Ludwig v. Ereshusen? 1392 Bernhard Mitzschefall 1523-44 Nisi hic est error, successor T h o m a s Stange 1544-59 iam rexit an. 1394 loco Friderici Bertold Nihusius (Neuhauser) praecedentis 1629-31 139

KASSEL Mannen-, Amel-, Anberg, Kloster Ahnaberg SS. Salvatoris et Crucis, et B.M.V. Ante portam (Wesertor) illius civitatis, Dioec. Mainz, nunc Fulda. Monasterium duplex ordinis Sti. Augustini, fundatum a Hadewige comitissa Thuringiae ante annum 1148 tamquam „Hauskloster"suae familiae. Circa annum 1220 transiit ad Ord. Praem. Sub paternitate abbatum de Spieskappel, mater de Eppenberg. Hoc saeculo iam videntur fuisse moniales tantum. Cum anno 1399 munus praepositorum esset abrogatum, iam iterum fuit OSA. A n n o 1527 suppressum, ecclesia anno 1568 est profanata. Dein versum est in castra militum. A n n o 1880 omnia solo sunt aequata. A r c h i v a l i a : StA Marburg ca. 600 dipl. 1152/1575 (quorum 592 regestata apud SCHULTZE), 2 fasc. acta saec. XVI - Stadtarch. Kassel: aliqua pauca doc. B i b l i o g r a p h i a : Deest apud HUGO et in ceteris fontibus Ordinis, praeter catalogum Ninivensem II, qui adducit: „Cassele, filia Praemonstrati" - DEHN ROTFELSER LÖTZ 2 8 - DERSCH H e s s . K l b . 1: 1 3 / 1 4 , 2 : 9 3 - IDEM, N e u e r e V e r ö f f e n t l . 7 6 - DIEMAR 2 3 9 , 2 4 3 , 2 5 0 , 3 7 3 , 3 7 4 - DOBENECKER I / I I I c f . i n d . - GROTEFEND 3 4 1 , 3 9 7 , 4 7 9 -

JbDG Friedr. I 218 - RAM Vogt u. Vigener cv. ind. - ROMMEL I/III cf. ind. - STUMPF BRENTANO I I I 4 7 9 , I I 3 6 8 5 - WENCK III - WOLFF S ä k u l . - W Y S S I 1 - H . BRUNNER,

Das klösterliche Kassel (Hess. Chronik 2, 1913, 263 ff.) - IDEM, Geschichte der Residenzstadt C. (C. 1913) pp. 9, 74, 108 - H. BUCK, Kassel und Ahnaberg. Studien zur Geschichte von Stadt und Kloster im Mittelalter, Diss. Frankfurt 1967 - HEIMERICH (vide Eppenberg) - A. HOLTMEYER Die Bau- und Kunstdenkmäler im Reg. Bez. Kassel, Bd. VI Kassel Stadt, Teil I (Kassel 1923) 132/42 - KNETSCH in: ZVHLG XL, 1907, pp. 282, 303 - F. PIDERIT Geschichte der Stadt Cassel (2a ed. Cassel 1882) 24, 35, 85, 296 - F. C. SCHMINCKE, Versuch einer genauen Beschreibung der Stadt Cassel, C-1767, pp. 343 ff. - J. SCHULTZE, Klosterarchive Kasseler Klöster circa 1913 (Hess. Jb. f. Landesgesch. 1954, Bd. IV) - IDEM, Klöster, Stifte u. Hospitäler der Stadt Kassel, Regesten u. Urkunden, Marburg 1913, pp. 664 ff. - R. WESENBERG, in: Jb der D e n k m a l p f l e g e 3 (1938), 7 ff.

P r a e p o s i t i (Huyskens, Klöster an der Werra, cf. ind. et Schultze, Klöster, Stifte . . .) Arnoldus I. 1219/23 1 Arnoldus II 1225/34 Ludwig 1240/50 Meinward 1264 Conrad 1275

Albert 1299 Siegfried 1305/15 Hermann 1319/28 Siegfried 1329/31 Albert 1333/34

Erat simul praepositus in Eppenberg (Heimerich 49). 140

D i e t m a r 1334 H ä r t u n g Sewis 1339/50 W e r n e r v. Alnhusen 1352/77

J a k o b Schotemann 1379/95 K o n r a d v. M ü n d e n 1398

P r i o r i s s a e (ibid.) G e r t r u d v. Wolfershausen - 1 2 9 9 Ludgardis 1299Adelheid 1306 K u n i g u n d 1309/19 J u t t a 1322/24 K u n i g u n d 1328/33 J u t t a v. G u d e n b e r g 1339/41

Adelheid 1342/45 Czyse 1349/55 Agnes 1357/77 Else v. R o t e n b u r g 1383 Hille 1392/95 A n n a v. Alnhusen 1398/99

K R E U Z F E L D P a t r o n u s ignoratur Crucefelt. Sive Kreuztal. Gemeinde Schrozberg, O b e r a m t G e r a b r o n n , W ü r t t e m b e r g Dioec. W ü r z b u r g , n u n c R o t t e n b u r g . P a r t h e n o n . Nihil scimus de eo, praeter f a c t u m , q u o d a n n o 1253 post diut u r n a s dissensiones vicino p a r t h e n o n i de Schäftersheim f u i t incorporatus. N o n dicitur in instrumento incorporationis, ad quem o r d i n e m pertinuerit. Censeo, hanc d o m u m jure merito posse designari t a m q u a m P r a e m o n s t r a t e n sem, et quidem sub tutela abbatum Cellensium. Secundum q u o s d a m fuit O r d . Sti. Dominici, secundum alios, v. g. Weller, vero O . P r a e m . Fuit directus a magistra. Si ad alium o r d i n e m pertinuisset, hoc probabiliter fuisset n o t a t u m in instrumento incorporationis. A n n o 1253 magistra Kreuzfeldensis, u n a cum aliquibus sororibus, monasterium - vix autem o r d i n e m - dereliquer u n t , reliqua pars communitatis incorporata est conventui in Schäftersheim, cui et addicta sunt b o n a . 24

Archi vali a: Hohenlohe Zentralarchiv Neuenstein, Abtlg. Gemeinschaftsarchiv, b 5. B i b l i o g r a p h i a : Nesciunt indices et fontes ordinis - BACKMUND, Neuere For-

s c h u n g e n 67 - GROTE 2 8 4 - WELLER 2 7 8 - W U B V 4 1 , N r . 1 2 7 7 - I. FISCHER, D i e

Ortsnamen des Kreises Crailsheim (Württembergisch Franken NF 22/23, 1. Teil (1947/48) S. 76 - K. ULSHÖFER, Kloster Schäftersheim, Diss. Tübingen, Mergentheim 1 9 6 2 , S. 58.

141

L O C H G A R T E N Patronus nescitur Locarden, Lovkarthen, nunc Louisgarde. In parva insula est situm in medio stagni. Oberamt Mergentheim, in extremo aquilone Würtembergiae. Dioec. Würzburg, nunc Stuttgart-Rottenburg. Monasterium de quo parum scitur. Fundatum est ante annum 1144 a Constantino et Giselberto subditis ecclesiae collegiatae B.M.V. de Lorch. 1 Embricho episcopus Wirceburgensis anno 1144 eo transtulit moniales O. Praem. e monasterio duplici Tückelhausen 2 , a quo Lochgarten deinceps dependebat et cui censum annuum solvere debuit. Una cum canonia matre collapsum est et asceterium. Anno 1324 parthenoni Schäftersheimensi est unitum, sorores eo translatae sunt. Schäftersheim vendidit Lochgarten anno 1528 comitibus de Hohenlohe, qui Castrum sibi erexerunt. De monasterio nihil superest. A r c h i v a l i a : pauca quae supererant, anno 1945 combusta sunt in Würzburg. Fürstl. Hohenlohisches Arch. Neuenstein: aliqua documenta. B i b l i o g r a p h i a : Deest in omnibus fontibus ordinis - BACKMUND, Neuere Forschungen 71 - BUNDSCHUH III 99 - CONTZEN 21, 24, 39 - Diplomata Konrad III p. 2 0 2 N r . 113 - GROTE 3 0 9 - H H D V I 4 0 8 - HAUCK I V 9 9 9 - J b D G K o n r a d I I I , 3 8 3 ; F r i e d r . I 3 9 4 / 9 5 , 7 5 9 - STUMPF BRENTANO I I 3 4 7 9 , 3 7 2 9 - USSERMANN W i r c e b . 4 9 5 -

WELLER 277/78 - WUB II 32, 14, 54 - Beschreibung des Oberamts Mergentheim, Stuttgart 1880, 634 - MEHRING Würtemb. Geschichtsquellen 12,4 - B. STENGELE, Das Kloster Lochgarten (OArchf. Schw. X I 1894, 39) - .

M I C H E L F E L D Patronus ignoratur, probabiliter Stus. Michael Michelvelt, -veth, Vitetur confusio cum abbatia OSB huius nominis in Palatinatu (Oberpfalz), quae extitit usque ad annum 1803. Inter Mainbernheim et Marktsteft. Prope Kitzingen, Franconia Inferior. Dioec. Wurzburg. Haec domus nota est tantum ex Catalogo Scheftlariensi, qui eam adducit 1

Juxta celebrem abbatiam OSB prope Ellwangen exstitit ecclesia collegiata usque ad a n . 1 4 9 0 (GROTE 3 1 1 ) .

2

Factum, quod illud monasterium, de quo vide infra, secundo nomine vocabatur „Möns Sti. Lamberti", induxit varios auctores, quaerendi hunc montem in monasterio quodam OSB in Palatinatu.

142

tamquam unicus, et ex Annalibus abbatis Hugo, qui materiam suam habuit ex abbatia Cellensi. Affert duo diplomata, quorum originalia non iam existunt, anni 1261. Una papalis scilicet, et altera episcopalis. Ex quibus patet, Michelfeld fuisse circa annum 1260 parthenonem exiguum, viventem secundum regulam B. Augustini, et cui tunc permissum fuit se rite stabiliendi et aedes necessarias erigendi. Origo ex communitate quadam „praeregulari" supponi licet.1 Hugo ex hoc iam iure merito putat, hanc fundationem non esse factam pro ordine nostro, sed pro canonissis OSA. Patet insuper, asceterium in decursu decenniorum sequentium ex integro se subiecisse abbatiae Cellensi, et simul ordini nostro. Probabiliter cohaesit aliquo modo cum canonia Tuckelhausen. Certum est, moniales Michelfeldenses anno 1305 fuisse Praemonstratenses. Hoc anno dereliquerunt monasterium suum, refugium invenientes in Tuckelhausen, ubi vixerunt una cum communitate canonicorum. Quod insinuât eas fuisse pauperes nimis, et disciplinam earum vix fuisse illibatam. Biennio post canonici translati sunt in Cellam Superiorem, moniales remanserunt in Tuckelhausen. Nescitur quid sit actum in posterum cum asceterio Michelfeld. Probabiliter facta est proprietas abbatiae Cellensis, quae earn vendidit. Ne lapis quidem de ea superest. A r c h i v a l i a extant nulla, praeter copias diplomatimi ut supra. Bibl. Pubi, de Nancy 995 I p. 422. Notum est, archivum Cellense fere ex integro periisse. L i t e r a t u r a : BACKMUND C h o r h 1 0 4 , 171 - CONTZEN 2 1 , 2 4 , 4 2 - H U G O I I 2 8 1 , P r o b 1 8 1 / 8 3 - LINK I I 5 8 4 - POTTHAST 1 8 0 9 2 - REG BOICA REGB. 2 5 2 - USSERMANN

Ep. Wirceb. 493/94 - WAEFELGHEM 165. Archivalia ubera quae adducit, omnia référant ad abbatiam OSB eiusdem nominis. - WELLER H U B I 240, 510.

O B E R Z E L L St. Michael Cella, -Dei, -Domini, -Dominorum, -Superior. Zell, in der Zellen, Herrenzell. Juxta Herbipolim versus aquilonem, Moeno adiacens. Dioc. Würzburg. Redux de Urbe, ubi anno 1126 confirmationem papaiem ordinis sui acceperat, Stus. Norbertus venit Herbipolim, in cuius ecclesia cathedrali durante sacro paschali curavit mulierem caecam. Quod miraculum fuit ansa, ut canonicus quidam nomine Joannes, et laicus quidam Henricus iIii sequerentur, et nonnulli cives divites terras et locum darent prope civitatem ad fundandum ibi monasterium, et quidem juxta antiquam ecclesiam parochialem, curiam 1

Forsitan ortum est ex „curia in Michelveth", quam Tückelhausen acquisiverat anno 1157 (1153? Ex dono Gebhardi episcopi Herbipolensis).

143

episcopalem adiacentem et quatuor alias curias. Fundatio proprie dicta vero effecta est anno demum 1128, Norberto denuo praesente. Anno 1130 ab episcopo, triennio post a Summo Pontifice confirmatur. Monasterium, quod erat duplex, versus annum 1150 iam facta est abbatia sub paternitate Praemonstrati, cuius filia reapse erat. Moniales translatae sunt circa annum 1200 in locum vicinum Unterzell, de quo infra. Exinde tantum distinguebatur inter Cellam Superiorem et Inferiorem. Praeter ilium, et parthenones sequentes ei fuerunt subditi: Michelfeld, Sulz, Gerlachsheim, Bruderhartmannszell, Schäftersheim, Lochgarten, Forsitan etiam Kreuzfeld et Frauenwald. Unam filiam genuit: Allerheiligen, quae tarnen postea sub paternitate Marchtalensis coenobii stetit. Canoniae filiales, etsi exiguae, pariter ex Cella sunt ortae in Tückelhausen et St. Elisabeth. Parochiae sequentes Cellae fuerunt incorporatae et canonicis suis administratae: Sulz, Gerlachsheim, Mittelzell, Acholzhausen, Wolkshausen, Hettstadt, Gaukönigshofen, et expositurae Moos et Waldbüttelbrunn. Primis saeculis conventus fuit praecipue nobilis. Anno 1525 a rusticis, anno 1631 a Suecis est devastata. Anno 1628 abbates infulantur. anno 1571 et 1640 aderant sex tantum canonici. 1785: 52, 1798: 57. Godefridus Bischof abbas (1648-88) fundavit collegium studiorum in curia sua Herbipolensi. Anno 1717 abbatia post diuturna litigia praevaluit in processu contra episcopum, et recuperavit asceterium Gerlachsheim, quod transformavit in prioratum pro 10 canonicis. Saeculis X V I I - X V I I I canonia, in qua eximie floruerunt studia et litterae, aliquos viros habuit hac in re eminentes: ita excelluerunt Joh. Zahn in physica, J. Cantler et A. Marold in historia, et in praedicatione B. Dumor et F. Herlet, quorum opera sunt impressa. Percelebris architectus Balth. Neumann ab an. 1747 construxit pulcherrimum novum monasterium. Valor bonorum canoniae tunc erat 600 000 florenorum. Anno 1803 supprimitur. Ecclesia romanica, choro et turribus an. 1838 orbata, profanatur. Sicut monasterium, deturpatur in fabricam machinarum. In miserrimo statu aedes recuperantur anno 1903 a congregatione quadam sororum (Dienerinnen der hl. Kindheit Jesu), cuius domus matrix est usque hodie. Ecclesia est redintegrata. A r c h i v a l i a : Maior pars archivi periit. Vide hac de re NEUDEGGER in A Z N F X I I 1905, 189. HStA München: 49 chartae 1128-1399 (Best. Höchst. Würzburg). StA Würzburg: 182 chartae 1402-1826. Altes Urkundenrep.: 1051; neue: I-VII, X , X I . Urkundenkopialbuch 1513 (702), 4 weitere 17. Jahrh. (703/06). Repert. Urk. 128/134ff. 75/96 (74 nrn); Acholzhauser Pfarr Gilt u. Zinsbuch: 4 Hefte 1592/1651 (700); Zinsbuch 18. Jahrh. (701). Akten u. Rechnungen 1602/1813, Personalia, Vermögen, Waldbesitz, Pfarreien, Aufhebung. Bestand des Histor. Vereins Würzburg: Sammelblatt f. 217 II: Geschichte der Abtei ibid. 217 I. Rechnungen 17. Jahrh. (f + 155), item 1732/33: ibid. 277; Akten betr. des Laienbruders Michael Jones (373); Catalogus Defunctorum: M S 09 (desideratur), Testamentum secretum P. Altheim: 010;

144

Keller u. W e i n r e c h n u n g des K l o s t e r h o f s zu W ü r z b u r g 1777: 955. K a r t e n : G r u n d r i s s e des Klosters E n d e des 18. Jahs. u n d 1803 ( W ü r z b u r g e r Risse u n d Pläne 1/40, 1/64 u n d II 103) - Karmelitenkloster W ü r z b u r g : ein Band G e r i c h t s p r o t o k o l l e 1648-1750. - P f a r r a r c h . G a u k ö n i g s h o f e n : Abschriften von U r k u n d e n ab 1326 - P f a r r a r c h . Zell: versch. Akten 18./19. J a h r h . - Bibliothèque des Bollandistes, Bruxellis: M u s . Boll. 31 et 462 (copiae epistolarum 1710/45 et acta varia) - B M u n N a n c y 9 9 2 / V 182/209, qui c o n t i n e n t feliciter multa excerpta ex archivis perditis quae religiosi ca. an. 1717 abbati H u g o transmiserant. Ibid. 9 9 5 / 1 60: f u n d a t i o Cellae Superioris 4 2 1 / 3 6 Bibliographia:

AMRHEIN

855

-

BACKMUND C h o r h

175/77

-

BÄRSCH

(1856)

1 0 8 / 1 4 - B a v a r i a I V 5 6 7 / 6 8 - BRACKMANN G P I I 3 , 1 9 4 / 9 7 - BRUSCHIUS C e n t . I 3 5 f f . -

B U N D S C H U H I V 2 3 5 - BÜNGER 5 6 , 1 8 5 - BURG 5 3 5 - C O N T Z E N 2 1 , 2 4 , 6 1 -

COTTI-

NEAU 2 1 1 7 - DOBENECKER I I 1 1 2 , 1 1 9 - E N G E L U G S t ä d t e 3 0 2 - IDEM, U G V E R W 3 0 2

-

IDEM V a t Q u cf. ind. - F o r m P r nr. 233, 315 - GAMS W ü r z b . 1 8 1 / 8 6 - G e r m . Sacra W ü r z b . ( e d d . A . WENDEHORST) 145, 160, 163, 1 6 7 f . , 171, 194, 2 2 2 - GLASSCHRÖDER O r i g i n . II 132 - GOOVAERTS I 6 1 , 2 4 7 , 3 0 3 , 3 4 8 , 3 5 5 , 3 6 4 , 3 7 6 , 4 0 4 , 4 8 0 , 5 3 6 , 5 6 7 , 6 2 4 ; II 90, 113, 139, 146, 384, 4 2 1 , III 74, I V 165, 219, 3 5 3 - GROPP I 99, 279, 301, II 171, 779, III 835, I V 879 - H H S D

525, 801 -

HAUCK I V 9 9 8 -

HUGO Ann. I 501,

p r o b . 3 8 2 / 9 1 - J L 7609, 8441, 9662, 14367, 14629 - J b D G K o n r a d III 503 - KÖHLER Ilf. Reg. 311 et ind. - K D B III 3 (1911), 2 2 8 / 4 1 - KFRecl 8 9 9 / 9 0 1 - LAIRUELZ 404 LEHMANN BROCKHAUS 999 - LEPAIGE II 458 - Lettr. com Jean X X I I 21327, 21776, 2 2 6 7 7 , 25055, 2 7 0 5 8 , 27409, 2 9 4 7 3 - LIENHARDT E p h . H a g . 237 - LINK II 2 1 6 / 6 8 LÖFFLER (2) 84 - L T h K VII 1080 - M o n E p Wirc cf. reg. 4999 - M B R e g b 6 0 - MEISENZAHL c f . i n d . - P A A S B e s c h l . cf. i n d . - IDEM, V i s i t . 3 1 8 - POTTHAST 2 4 5 1 1 - PRESSUTTI

2707 - RAMACKERS 131 - Reg. Ben. X I I 3249, 9 4 6 5 / 6 8 , 9499 - RegBoica Regb 487 R O T H N A 5 5 8 f f . , Z A G V 2 4 2 f f . - RULAND c f . i n d . - SPECHT c f . i n d . - STUMPF B R E N -

TANO II 3 5 2 3 , 4 0 3 7 , 4 1 4 0 - USSERMANN E p W i r c 3 8 6 / 9 3 - WAEFELGHEM 185, 379

-

WELLER H U B c f . i n d . - W I C H M A N N I I 7 5 4 - W I C H N E R I I 3 9 - Z A K P A M - J . C A N T -

LER/A. MAROLD, Expositio de o r t u et progressu Cellae Superioris, Wirceburgi 1749 M . CRONTHAL, D i e Stadt W ü r z b u r g im Bauernkrieg, e d d . M . WIELAND, W ü r z b . 1887, pp. 20, 27, 29, 51, 80 - W . ENGEL, U r k u n d e n r e g e s t e n z u r Gesch. d e r Stadt W ü r z b u r g 1201-1401 (Quellen u. F o r s c h u n g e n z u r Gesch. des Bms. W ü r z b u r g VII 1952, cf. ind.) - L. FRIES, Die Geschichte des Bauernkriegs in O s t f r a n k e n , hsg. von A. SCHÄFFER u n d T h . HENNER, W ü r z b g . 1883, I 183, 2 7 3 , 3 7 8 , II 220 - (L. GÜNTHER) F e s t -

schrift z u m a c h t h u n d e r t j ä h r i g e n Jubiläum des Klosters O . , W z b g . 1928 - T h . HENNER, Portal u n d Klostergebäude der ehemal. Abtei O . (Altfränkische Bilder III 1897. Vgl. 1898, 1899 et 1907) - H . HOFFMANN, U r k u n d e n r e g e s t e n z u r Geschichte des Cistercienserinnenklosters H i m m e l s p f o r t e n 1231-1400, (Quellen u. Forsch, z. Gesch. d. H o c h s t i f t s W . X I V 1962) p. 493 - J. JUNG, Zell u n d seine Klöster. Ein geschichtl. Rückblick (Frankenwarte, Beilage z. W ü r z b . G e n e r a l a n z e i g e r 21. 9. u. 8. 10. 1925) J. KELLER, Balthasar N e u m a n n , W ü r z b u r g 1896, S. 9 7 / 9 9 - B. KESTLER, Die vormalige Abtei O . ( A H V U A X I V 1856, 3 7 / 1 2 8 et SA) - K. LÖFFLER, Die Klosterbibliotheken, B o n n 1922 - N . SCHUCK, Kloster O . , W ü r z b u r g 1944 - H . TÜCHLE, Eine H a n d s c h r i f t aus dem P r ä m . Kl. Oberzell mit u n b e k a n n t e n Versen zu E h r e n d e r hl. Katharina ( W ü r z b . Diözesangeschichtsblätter 1969, 2 0 2 / 0 6 ) - P. WITTMANN, M o n u m e n t a C a stellana, M ü n c h e n 1890; 12, 16, 20, 34, 293 - K. WUCHERER, H o f p a r t i e der ehemal. Abtei O . (Altfr. C h r o n i k VI 1906, 19/20; ibid. Kirchenportal VII 1907, 5 / 7 ) - D a s ehemal. Kloster O . b. W ü r z b u r g (Die D e n k m a l p f l e g e III 1901, 81/82) - Das N o r b e r tusheim in O . ( F r a n k e n k a l e n d e r 1909, 4 9 / 5 3 et 1929, 4 7 / 4 9 ) .

145

In Collectione Manuscriptorum Bibl. Universitatis Herbipolensis adsunt 8 manuscripta opera canonicorum Cellensium Dumor, Herlet et Zahn.

A b b a t e s (Kestler) 1. P r a e p o s i t i Arnold Johannes 1128/33 Bruno Konrad 1143 2. A b b a t e s Johann Eckart-1448 Berthold v. Keere 1150 Jakob Heschen 1448-62 Rabenold 1170-82 Georg Kümmel 1462-86 Konrad Christoph Steffer 1486-1507 Heinrich Georg Schumann 1507-10 Hermann 1208 Johann Streuber 1510-19 Heinrich-1222 Kaspar Gotthard 1519-26 Wolfram v. Grumbach Leonhard Walz 1526-29 Billung 1246 Georg Hoffmann 1529-40 Konrad Thomas Neidlein 1540-56 Albert v. Reichenberg 1302 Georg Batzer 1556-63 Engelbert 1305/13, 13221 Sebastian Stumpf 1563-71 Theodor 1323/42 Johann Herberich 1571-1607 Tilmann 1350/55 Nikolaus Reinstein 1607-14 Theoderich 1355/67 Leonhard Frank 1614-48 Rudger-1374 Gottfried Bischof 1648-88 Heinrich v. Wöllmarshausen Lorenz Hetzer 1688-92 1382/84 1 Gottfried Hammerich 1692-1710 Ludwig v. Stetten 1387 Siegmund Hauck 1710-38 Georg v. Reinstein -1399 Georg Fasel 1738-47 Siegfried 1399-1418 2 Oswald Loschert 1747-85 Johann v. Rödelsee -1427 Christoph Kroh 1785-1803,1 1812 Jakob 1437 ST. E L I S A B E T H Cella Stae. Elisabethae. In silva Spessart, Kreis Gemünden, Unterfranken, Dioec. Würzburg. Prioratus. Quidam eremitae receperunt anno 1295 a comite de Rieneck 1 2

BURG Nr. 323 et 622. ENGEL UrkReg. Stadt Würzb. II Nr. 183, 282.

146

aliquas terras, ubi dirigente abbate Cellensi sub regula Praemonstratensium vitam communem instituerunt. Anno 1303, et iterum anno 1342 Oberzell aliquos canonicos eo misit, ad monasterium ibi initiandum. Sed dotatio domus erat nimis exigua, ut florere posset. Anno 1350 factum est curia abbatiae Cellensis. Anno 1410 ab illa duobus fratribus O r d . Praed. ad vitam delegatum est. Deinceps non amplius fit mentio de vita communi. Hodie superest tantum capella Stae. Elisabeth „an der Birkenhainerstraße" inter Rieneck et Ruppertshütten. A r c h i v a l i a desunt, quia archivum abbatiae Cellensis quoad maiorem partem periit. Notum est tantum ex Hugo, qui materiam suam receperat ex archivis illis perditis. Vide BMun Nancy 992 V, 182/209. B i b l i o g r a p h i a : H U G O I 647 - W A E F E L G H E M 256 - ZAK PAM 22 - U S S E R M A N N Cod. Prob. 67 - K D B Kreis Gemünden 7 - KESTLER in: A H V U A X I V I 61/63 - Vide apud Oberzell: C A N T L E R M A R O L D 39/40, 44/45 - Festschrift 1928 37/38 et alibi.

S C H Ä F T E R S H E I M B.M.V. (et St. Nicolaus) Sefters-, Schephters-, Schefters-, Schefftershaym, -haim, -heim. Gem. Weikersheim, Main-Tauber-Kreis, Württemberg. Dioec. W ü r z burg, nunc Rottenburg. Parthenon, praepositura. Fundata non diu ante annum 1167 a Friderico IV duce Rothenburgensi, nepote Friderici Imperatoris Aenobarbae. Prima vice memoratur in confirmatione imperiali anno 1172, cui sequuntur aliae annis 1219, 1221, et 1225. Dependebat ab abbatia Cellensi. Communitas, quae fuit semper nobilis, non fuit numerosa. 1226: 10, 1482: 14, 1540: 4 moniales. Asceteria Kreuzfeld (1253) et Lochgarten (1324) de quibus supra, ei f u e r u n t unita. Advocati fuerunt dynastae de Staufen, a medio saeculo vero nobiles de Hohenlohe. Aderant semper tres canonici de Oberzell, praeter praepositum d u o capellani — quorum unus erat provisor — interdum et unus alterve conversus. Parochia incorporata: Tauberrettersheim. Cum monasterium anno 1525 a rusticis fuisset devastatum et partim destructum, religiosi Cellenses reverterunt ad sua. Asceterium exinde elanguit et exstinctum est. A n n o 1541 parochia loci - quae non fuit incorporata - facta est lutherana, paulo post annum 1553 obiit ultima monialis. Factum est dein praedium comitum de Hohenlohe. Post lites diuturnas restituitur ordini: anno 1630 Fr. Laurentius de Coquiel, canonicus Sti. Michaelis Antwerpiensis, nominatur praepositus 1 , veniunt aliqui canonici Cellenses, asceterium tarnen non re1

Obiit 1660 (Bijdragen tot de geschiedenis . . . van het aloude Hertogdom Brabant, I Antwerpen 1902, 463).

147

stauratur. Anno 1631 expulsi sunt religiosi, sed anno 1634 possunt redire, ad annum usque 1648. Dein expelluntur definitive. In posterum destruuntur omnes aedes, nihil fere de monasterio superest. A r c h i v a l i a : StA Stuttgart: 9 fasc. acta 1326/1665 (B 502), 1 Kopialbuch 1630/37, Inventarium archivorum 1643 - HStA München: 3 dipl. 1293/1432 (nr. 6331/33) - StA Würzburg: Urkundenrepertorien I, IV-VI, X - Univ. Bibl. Würzburg: Urkundenbuch des Klosters Sch., verteutscht und geschrieben von E. Körner 1546 (Mchf 344) - Bestand Histor. Verein Würzburg: Sammelblatt F 376 - Hohenlohe Zentralarchiv Neuenstein, Abteilungen Gemeinschaftsarchiv, Partikulararchiv u. Linienarchiv (minutim apud U L S H Ö F E R 178) - BB. Boll. Bruxellis, Mus. Boll. 31 (cf. Anal. Praem. VII 371). B i b l i o g r a p h i a : BAERSCH 146/47-Beschr. des Oberamts Mergentheim 717 ff. Nr. 323 - C O N T Z E N 21, 24, 47 - E N G E L UG Verw cf. ind. - GOOVAERTS IV 317 -

BURG

G R O P P I I 1 7 3 , 1 7 6 , I I I 8 3 6 - GUDENUS I 2 5 7 - H H D

V I 586 - HUGO II 721, 781

(Se-

creikem) - L I E N H A R D T Eph. Hag. 172 - MB XXXVII 496, 497, XLII 144, 400, 401, XLVI 114, 115 - MonEpWirc Reg. 368 - P O T T H A S T 26331 - Reglmp V cf. ind. S T U M P F BRENTANO II 4132 - USSERMANN Wirc. 496/99 - WAEFELGHEM 271 - WELLER HUB I/III cf. ind. - WUB II 38, 94, 168, III 191, V 41 - ZAK PAM 21 - Athanasia XIV (1833) Heft 1, 34 ff. - A. FISCHER Geschichte des Hauses Hohenlohe 2 Teile, Stuttgart 1866/71 cf. ind. - C. E. HANSELMANN, Diplomatischer Beweiß, daß dem Hause Hohenlohe die Landes-Hoheit. . . nicht etwan in dem sogenannten großen Interregno . . . zu Theil worden, sondern demselben schon lang vorher zugestanden . . . Nürnberg 1751 - G. H O F F M A N N , Z U den neuentdeckten Wandbildern in Sch. (Württemb. Franken NF 20/21 (1939/40) S. 212-14 - N. KERLER, Urkundliches zur Geschichte des Prämonstratenserinnenklosters Sch. (ibidem 1894, 1/22) - A. LHOTZKY Ein Würzburger Formularbuch des 13. Jahrh. (MÖIG Ergb. XII 259ff.) - K. E. SAUER, Kloster Sch. Baugeschichtl. Untersuchungen über das ehemal. Präm. Nonnenkloster Sch., bis zu seinem Niedergang im 16. Jahrh. (JbHistVer Württembergisch Franken LXI 1977, 70/78) - K. S C H Ü M M , Das Obleibuch des Klosters Sch. vom Jahre 1393 (Württemb. Franken NF 31, 1957, 85/88) - K. U L S H Ö F E R , Geschichte des Klosters Sch. Diss. Tübingen Mergentheim 1962 - J. C. W I B E L , Achter Beytrag betreffend eine Burggräfliche Verschreibung gegen das Closter Sch., in: S. W. O T T E R , Sammlung versch. Nachrichten aus allen Theilen der Historischen Wissenschaften Bd. I, Erlangen/Leipzig 1749, pp. 504/13 - IDEM, Hohenlohische Kirchen und Reformations-Historie 4 Bde. Onolzbach 1752/55 - Acta in Sachen Fürstlich Würtzburgischen Anwaldts und des Prämonstratenser-Ordens gegen die samptlichen Herren Graven von Hohenlohe . . . Ihrer gräflichen Gnaden angesprochener Güter halb zu Oeringaw und Schefftersheimb, vor denen in dem fränckischen Reichs-Crayß verordneten Herrn Commissariis in annis 1629 und 1630 verhandlet. Gedruckt o. O. 1630 - Memorial oder kurtzer doch beständiger . . . Bericht in Sachen des genandten Fürstl. Würtzburgischen Anwaldts und Praemonstratenser Ordens contra Hohenlohe, in specie das Closter, Pfarr und Frümeß zu Schöfftersheimb betreffend. o.O. 1631. -

148

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m e t m a g i s t r a r u m (Ulshöfer) 1. P r a e p o s i t i 2 Sifridus 1226 Heinrich 1307 H e r m a n n u s 1238 Eberhard 1293

Laurentius de Coquiel 1630-48 2.

Berta 1251/62 Adelheid v. Boxberg 1300 res. Elisabeth v. H o h e n l o h e 1300/07 Elisabeth v. W o r f e l d e n 1322/24 Mechtild v. Dürne 1324 Katharina v. Bioach 1° 1328 Jutta v. Seideneck 1333/35 Katharina v. Bloach 2° 1338/39 Agathe v. Oren 1346/47 Gerhuse v. Seideneck 1351 Anna 1355 Anna Steigerwald 1363 (eadem?) Gutta v. Absberg 1364 Hiltigunt v. Seinsheim 1365 Elisabeth v. Mergentheim 1367

Magistrae Bete 1373 (eadem?) Guthe 1387 Katharina Rebstöckin 1401/11 Elisabeth v. Mainberg 1413 Margareta Zehin 1415 Irmetrautv. Berlichingen 1422/32 Anna Lickarthäuserin 1446/51 Margret Geyerin 1453/57 Elisabeth v. Wertheim 1471 Katharina v. Berlichingen 1474/83 Elspet v. Wöllmarshausen 1491 Margarete Lochinger 1492/1500 Walburg v. Laufenholz 1516/32 Sibylle v. Rein 1538-53

S C H W E I N F U R T St. Nicolaus Hospitale Sti. Nicolai juxta Swinfurt. Civitas ad Moenum, Franconia Inferior, Dioec. Würzburg. Fundatio abortiva. - Hospitale Sti. Nicolai circa annum 1230 fuerat fundatum. Abbatia Vesserensis habuit patronatum in capellam illius quam fecit serviri a clero saeculari. Tarnen annis 1279/84 ibi expositus fuit frater quidam ex Vessra. Anno tarnen 1338 denuo substitutus erat a sacerdote saeculari. Anno 1364 omnia pertinuerant ad civem quendam nominis Esel. Interea maius hospitale ad Stum. Spiritum fuerat erectum, ita ut illud Sti. Nicolai fuisset superfluum. Esel voluit loco eius f u n d a r e monasterium quoddam. Adiit ergo abbatem de Vessra, qui parvam communitatem canonicorum eo misit. Dotatio vero cum esset nimis exigua, religiosi mox redierunt ad sua, et 2

p. 3 9 multos alios canonicos Cellenses enumerai, qui fuerunt in Schäftersheim, quorum absque dubio unus alterve munere praepositi est functus.

ULSHÖFER

149

Vessra anno 1367 renuntiavit in omnia jura quae habuerat in Stum. Nicolaum, permutans capellam cum bonis pro curia in Altenstadt. Chartae spectantes ad tentamen fundationis notae sunt tantum ex Annalibus H u g o , qui eas innotuit ex archivo perdito abbatiae Cellensis. Vidua civis Esel tradidit Stum. Nicolaum Carmelitis, qui ibi habuerunt monasterium usque ad annum 1554. Hodie ibi est coemeterium. A r c h i v a l i a : Landesarchiv Sachsen-Anhalt, Magdeburg, Bestand Veßra (Rep. U . 19 C5 Nr. 113) Diploma anni 1338 - Univ. Bibl. Würzburg Mch f 264: Consensus Visitatoris Ord. Praem. super permutatione capellae Sti. Nicolai pro curia in Altenstadt 1367 - BMun Nancy 995 I, 426b. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Chorherrnorden 190/91 - ENGEL UGStädte Nr. 17 - H U G O I I 3 6 7 , p r o b . 1 0 6 4 / 6 6 - K D B X V T I 5 6 , 6 - MEISENZAHL 2 5 , 2 6 - USSERMANN E p . W i r e . 4 8 9 , 5 0 9 - WAEFELGHEM 2 4 4 - WICHMANN I I 5 8 1 - C . V . HESSDÖRFER, G e -

schichtl. Notizen über ein ehemal. Siechenhaus zum hl. Nikolaus sowie über das Spital zum Hl. Geist in Schweinfurt, Schw. 1896 - K . MARTINI, Der deutsche Karmel, Bamberg 1922/26, 441/46 - J. A. OEGG, Beiträge zur Geschichte des ehemal. Karmeliterklosters zu Sch. (Neue fränkische Chronik Würzburg 1811, Sp. 4 5 I f f . - S. SCHÖFFEL, Die Kirchenhoheit der Reichsstadt Sch., Leipzig 1918, p. 85, 86 - F. STEIN, Geschichte der Reichsstadt Sch., Schweinfurt 1900, S. 203/04 - IDEM, Monumenta Swinfurtensia histories, Schw. 1875, cf. ind. -

S P I E S K A P P E L St. Joannis Bapt. Capeila, Cappele, Unter-, Mönchskappel, Kappel am Spies. Vitetur confusio cum multis aliis coenobiis huius nominis. Pro ordine nostro in Germania praesertim cum Kappel, Keppel et Schillingskapellen, in Gallia vero cum La Capelle (Circ. Gasconiae) et La Chapelle-aux-Planches (Circ. Franciae). In districtu Ziegenhain, inter Fritzlar et Alsfeld, Hessen-Kassel. Dioec. Mainz, nunc Fulda. a) canonia virorum Abbatia fundata circa annum 1130 1 ab equitibus Engelboldo et Engelberto de Dörenberg. Filia Praemonstrati. Praeter parthenonem proprium in loco ei fuerunt subditi sequentes: Germerod, Kassel-Ahnaberg, Homberg et Eppenberg. Parochias vel ecclesias incorporatas nullas habuit praeter Spieskappel ipsum. Anno 1301 combusta est. Tentamina reformationis annis 1498/1501 vix habuerunt successum. Inter annos 1530 et 40 exstineta est 1

Etsi in diplomatibus nonnisi anno 1143 occurrerit, censemus fundationem fuisse peractam satis mature, quia Praemonstratum in exteris regionibus post annum 1140 filias non iam genuit, certe non ut monasteria duplicia.

150

communitas, de cuius redditibus et bonis a comite Hassiae anno 1540 est dispositum. Ordo conatus est restitutionem anno 1629, sed in vanum. Superest tantum ecclesia romanica, et quidem mutilata, quae nunc est parochialis lutherana. Residua bibliothecae venerunt in bibliothecam Universitatis Marburgensis. b) asceterium sororum (Oberkappel B.M.V.) Fundatum est una cum canonia virorum, etsi authentice saeculo XIII tantum occurrerit. Quoad omnia cum canonia virorum mansit coniunctum, sed saec. X Y iam habuit propria bona. Anno 1508 suppressum est propter collapsum totalem, et post nonnulla tentamina frustrata reformationis. Bona eius canoniae virorum sunt addicta. Fuit situm in nucleo vici hodierni, cui ecclesia eius servivit in parochialem an. 1525. Saec. XVII omnes aedes solo sunt aequatae. A r c h i v a l i a : supersunt multa, sed vix sunt exarata: StA Marburg 600 dipi. 1143/1543, 2 fase, acta s. XV/XVI, 30 tomi Zinsregister, Rechnungen 1433/1534, Güterregister, Kopiare. Ibidem: Grafsch. Ziegenhain, Urkk. Stift Fritzlar, Urkk. 1259 ff. Abfindungsurk. Kirchensachen, Generalia, Inventar; Polit. Archiv Lg. Philipps 253 Bl. 1 B i b l i o g r a p h i a : ACG 1498 p. 34, 39 - BECKER Necr. Arnstein 340/41 - D E H N Reg. Bez. Kassel 267 - D E R S C H Hess. Klb. 1: 112/13, 2: 146/47 -

ROTFELSER L Ö T Z ,

D I E M A R 8 3 , 1 2 7 , 2 3 5 , 2 6 3 , 3 4 4 , 3 6 0 - DOBENECKER I - DOLISTA C a p . S a x . c f . i n d . 1 4 2

-

cf. ind. - G U D E N U S I 148 - H H D IV 386 - H U G O I 455 et post eum W A E FELGHEM nefastam confusionem faciunt inter varias „Capellas", de quibus supra - HuYSKENS Nr. 1309, 1323, 1378, 1403, 1404, 1051, 1398 - JL Nr. 17485 - K Ö H L E R Ilf. Reg. cf. ind. - KUCHENBECKER V/VI 261, 290, IX 154 - Lettr. com. Jean XXII 48960/61, 53118, 54451, 60004, 60500 - RAM (Will II, Vogt u. Vigener) - REIMER 270 - Reglmp V 10965, 11 116 - R O M M E L I 241 - SCHULTZE Klosterarchive 2 (Cappel) - S C H U N D E R cf. ind. - W E N C K III - W O L F F Säkul. - WYSS I - ZAK PAM - E . BECKER Regesten aus dem Alsfelder Stadtarchiv (Mittig. Oberhess. Gesch. V. NF XX, 1912, 22ff.) - W. D E R S C H , Das Restitutionsedikt in Hessen, ZHG XL (1907) 195ff. - C. A. v. DRACH, Die Bau- u. Kunstdenkmäler im Reg. Bez. Cassel, Bd. 2 Krs. Fritzlar, Marburg 1909, 21, 138 - A. M. FOWLER, Das erste bekannte Hessenlied, ein Ausdruck patriotischen Gefühls in der Landgrafschaft Hessen im 15. Jahrh. (Hessische Heimat XXIV 1974, Darmstadt 1978 34/50) - H. GLAGAU, Hess. Landtagsakten I (1508/21) Marburg 1909 - C. F. HAAS, Versuch einer hess. Kirchengeschichte, Marburg 1782, pp. 358 ff. - B. H E L B I G , Das Gericht am Spieße, Schwälmer Heimatkalender 1957 - B. H I L D E B R A N D , Urkundensammlung über die Verfassung und Verwaltung der Universität Marburg unter Philipp dem Großmütigen, Marburg 1848, 33 - C. Ph. KOPP, Ausführliche Nachricht v. d. älteren u. neueren Verfassung der Gerichte in den HessenCasselischen Landen, 1. 2. Cassel 1769/71 - G. LANDAU, Der Spieß (ZVHG II 1940 IDEM, Beschreibung des Kurfürstentums Hessen, Kassel 1842, 448 - IDEM, Beschreibung des Herzoggaues, Kassel 1857, 159 - G. L E N N E P , Codex probationum, worinnen zur nöthigen Erläuterung . . . seiner Abhandlung von der Leyhe zum LandsiedelRecht. . . zusammen getragen sind, Marburg 1768; 159, 199, 219, 315 - G. LIST, Gründung und wirtschaftl. Entwicklung des Präm. Stiftes Sp. in Hessen (Quellen und GROTEFEND

151

Forschungen zur Hess. Gesch. X X X V I I , Darmstadt/Marburg 1978) - K. SCHARLAU, Siedlung und Landschaft im Knüllgebiet, Leipzig 1941 - J. SCHULZE, Klöster, Stifter und Hospitäler der Stadt Kassel, Marburg 1913, Nr. 1 5 - 1 8 , 303, 471, 606, 1364, 1372, 1388, 1460 - W . SOHM, Territorium und Reformation in der hessischen Geschichte 1526/55 (Veröffentl. d. Histor. Kommission für Hessen u. Waldeck XI 1 Marburg 1915, 114 f.) - E. TRINCKAUS, Die Orgel in der Kirche des Präm. Kl. Cappel (Hessische Heimat X X V I I 1974, 51/52).

S e r i e s p r a e s u l u m (StA Marburg) 1. P r a e p o s i t u s Noth (Nood, Nothus) 1143/47 Arnold 1170 Nikolaus 1196/1204 Dietrich 1221/26 Heinrich 1231/33 Giselbert ca. 1240/59 Heinrich v. Lindenborn 1263 Rudolf 1263Johann v. Urff 1264/71 Rudolf 1271/73 Ludwig 1275 Gerlach 1282/83 Johann 1292/99 Konrad 1307/10 Ludwig 1312/13 res. Hermann v. Kirchberg 1321/32 Ludwig 1335/36

2. A b b a t e s Heinrich 1344/48 Heinrich 1351/72 Ludwig 1378/83 Dietrich Roese 1384/94 Eckard Bischof 1396/1414 res. Dietrich 1414, res. adhuc vixit an. 1455 Johann Rotzmul 1418/41 Konrad 1449/72 Werner 1482/85 Johann Zuttel 1488/1517 Nikolaus Berg 1520/27 res. Johann Werner 1527/30 3. Magistra asceterii Könne v. Langenstein 1480

S U L Z B.M.V. Sülze Quadrante distans a Dombühl, prope Feuchtwangen. Franconia Media, Dioec. Würzburg, nunc Eichstätt. Fundatio huius asceterii ignoratur, archivum enim anno 1260 incendio periit. Traditio autumans, earn esse factam ante annum 1119 - ergo pro alio ordine - quae in diplomate quodam comitis de Oettingen anni 1252 insinuatur, probabiliter est spuria. In charta quadam indulgentiarum episcopi anni 152

1291 sequentes enumerantur ut „fundatores ecclesiae": H e r m a n n et Ulrich de Warberc, duo Ekkehardi de Laer, Walter de Voest, Heinrich de Rothenburg, Konrad de Laer et Margareta de Huzla soror eius. H u g o , cui praesto fuit probabiliter fons quidam ex Oberzell, nunc perditus, dicit asceterium fuisse fundatum anno 1130. Schaudig, hunc fontem immerito spernens, putat moniales secundo dimidio saeculi XII venisse ex Cella. Quidquid sit, monasterium, quod fuit opulentum et exclusive nobile, ab initio suberat paternitati Cellae. Advocati fuerunt comites (Burggrafen) de Nürnberg, qui postea facti sunt margravi de Brandenburg et Ansbach. Abbatia Cellensis parochiam loci administrabat canonicis suis, qui solebant esse simul praepositi asceterii. Habuit patronatum in ecclesias sequentes: Ammelbruch, Diihren, Dentlein, Diebach, Dombühl, Sulz, Östheim et capellae in Vehlberg et Wüsten. Magistra postremo titulum „magistrae et abbatissae" sibi arrogavit. Saeculis X V et X V I communitas erat exigua, anno 1454 verbi gratia 4 canonissae. In fine illius saeculi combustum est, a rusticis anno 1525 adeo fuit devastatum, ut ecclesia, anno 1501 de novo erecta, manserit ruina usque ad annum 1573. Saecularisatio, anno 1530 a margravio Ansbacensi inchoata, anno 1556 fuit terminata. Gubernium Ansbacense bona monasterii destinaverat in dotationem Universitatis fundaturae in Feuchtwangen. Q u o projecto frustrato, monasterium postremo factum est schola, et praeter unam alam est deletum. Ecclesia reconstructa anno 1573 facta est parochialis lutherana. Tentamina abbatis Rothensis, monasterium recuperandi annis 1628/29 fuerunt in cassum. A r c h i v a 1 i a : HStA München: 80 Urkunden ante 1 4 0 1 . - StA Nürnberg: 256 Urk. 1401-1784. Ansbacher Oberamtsakten: Akten 1435-1740, u.a. über Pfarrgerechtsame. Nr. 1188-1223; Nr. 1188: Histor. Nachrichten bezw. Memoriale des Klosters 1556, 1599, 1628; Nr. 1190: Schutz u. Schirm für das Kloster, Disziplin, Klosterrechnungen, letzte Äbtissin 1461-1680; Nr. 1191: Reichs-, Türken- und Landsteuer 1497-1561; Nr. 1192: Jurisdiktion 1501-1556; Nr. 1197: Gerichtsprotokoll ca. 1500; Nr. 1220: Inventarien 1556-75; Nr. 1221: Verhandlung wegen Restitution 1628; Nr. 1219: Designation der nach Ansbach übersandten Dokumente des Klosters 1556-1597; Ansbacher Religionsakten: passim betr. Aufhebung; Ansbacher Salbücher: Nr. 100-103 Giltbücher 1454-1525; Ansbacher Partikulare: Nr. 197: Giltbuch 1499, MS Hoßmann 193/201. - StA Bamberg Rep. B 67/XIII Nr. 1350: Akten betr. Restitution 1629. - StA Würzburg: Rep. I 519 - Archiv der Pfarrei Sulz: Matrikeln von 1556 an, mit zahlreichen Noten aus der Zeit des 30jähr. Krieges. L i t e r a t u r a : AUVRAY 990 - B A C K M U N D Chorherrn 198/99 - BAUSA 416 - B Ü T T N E R 123/32 - C O N T Z E N 21, 24, 55 - H E I D I N G S F E L D E R I 671 - H U G O II 939 - KDB Kurzinventare Landkr. Rothenburg 1966 - LThK IX 891 - Mon EpWirc Reg. 410 - RegBoica Regb. 408 - S C H O R N B A U M cf. ind. 823 - Sulzb. Kai. 1914, 87/93 - U S S E R M A N N Ep. Wirc. 499/502 - WAEFELGHEM 289 - WELLER H U B II/III cf. ind. - W I C H M A N N II 616 ZAK PAM - A. BAYER, Kloster S. (Brägels Onoldina, Heimatkundl. Abhandl. für Ansbach u. Umgebung I, Ansb. 1955, 52/54 - N. DÜRR, Das ehemal. Kloster S. (Hei-

153

matkunde, Beilage zum Bayr. Grenzboten, Feuchtwangen 1932, Nr. 3-6) - F. FRÖHLICH, Die Säkularisation des Klosters S. 1556 (Der Bergfried, Rothenburg VIII 1956, 27 ff.) - IDEM, Die Plünderung des Klosters S. und das Strafgericht in Leutershausen (ibidem X I V 1962, 68/70) - N. HECKEL, Der erste markgräfliche Klosterverwalter in S. Kaspar Beyer von Schwabach (Heimatkunde, Feuchtwangen 1935, Nr. 8) - N. JÄKKEL, Feuchtwangen in Mittelfranken (VMag V 1841, 5/8, 12/16, 20/24, 27/32) - P. SCHAUDIG, Beiträge zur Geschichte des Klosters S. (Diss. Erlangen 1913) - K. SCHORNBAUM, Archivinventare der evangel. mittelfränkischen Pfarreien des ehemal. Konsistoriums Ansbach, Würzburg 1929 - N . SCHUHMACHER, Notizen zur Geschichte des Klosters Sulz (JberHVMfr 1846, Beil. VIII).

S e r i e s m a g i s t r a r u m (Schaudig 22) Gottlindis 1305/15 Anna v. Bruckberg 1327/40 Sophie v. Rotenburg 1343/47 Petrissa v. Stopfenheim 1351/55 Agnes v. Aurenhofen 1360/66 Christina Boneckerin 1367 Annav. Stetten 1376 Katharina v. Odendorf 1382/87

Elisabeth v. Wallenhausen 1392 Helena Plestin 1397/1407 Margaret v. Finsterloch 1413/27 Dorothea v. Seckendorf 1428-54 Kunigund v. Crailsheim 1454/79 Barbara v. Crailsheim 1480-98 Birgitta v. Aufseß 1498-1532 Barbara v. Seckendorf 1532-56

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (ibid. 37) Johann v. Aula -1343 Walter v. Rotenburg 1343-55 Hartmann v. Assenheim -1437 Georgius Rudel post 1437 Martinus 1470 Johannes Arnstein Johannes Kennig 1480 Georg v. Rotenburg Petrus Schilling 1481 (ultimi duo iam

Johannes 1490 Georgius Schumann 1493 Andreas Seyfried Johannes Bapst 1503 Johannes Bartholomaeus 1511 Nikolaus Weynem Henricus Geradhant 1517 Michael 1532 Joannes Hossmann 1556 erant lutherani)

T R O S T A D T SS. Joannes Bapt. et Evangel. Treustech, Drosstadt, Trenestat, Treustath, Troi-, Troastat, -stad, -stach. Nomen primitivum fuit Nova Cella. Inter Themar et Hildburghausen, ad flumen Werra, Thuringia. Dioec. Würzburg. Parthenon, praepositura. Sorores monasterii duplicis de Vessra anno 154

1175 post incendium translatae sunt in Trostadt, ubi anno 1182 monasterium perfectum et inauguratum est. Dotatum est a Poppone comite de Henneberg et Bertha Palatina Saxoniae. Semper stetit sub Vessra, eandemque sortem habuit. Post incendium anno 1244 de novo extructum, ineunte saeculo XV depauperatum est. Anno 1509 reformatur. Anno 1535 suppressum, factum est praedium camerale. Ecclesia partim superest, de monasterio pauca supersunt. A r c h i vai ia: Landesarch. Meiningen: 27 dipi. 1275/1554, 12 fase, acta 1434/1557 - Landeshauptarch. Weimar: 1 vol. copiae chartarum 1182/1509 LHArch Magdeburg: 1 Erbregister s. XV. Vide etiam sub Vessra. Bibliographia:

CONTZEN 2 1 , 2 4 , 5 7 - D E H I O I 3 8 9 - DOBENECKER I nr. 5 9 , 6 3 ,

6 6 , 6 7 , 2 7 4 , 5 9 4 - ENGEL U G S t ä d t e cf. i n d . - HERRMANN I 109, I I 6 8 1 - H U G O n e s c i t LEHFELDT/VOSS X X I X GENBERG I c f .

ind. -

Kreis T h e m a r 2 4 4 / 4 6 -

USSERMANN W i r c e b .

POTTHAST 2 0 8 3 3 -

490/91

-

WAEFELGHEM

RULAND 299 -

-

SPAN-

WEINRICH

112/16 - ZAK PAM - E. BADSTÜBNER, Die ehemal. Klosterkirche zu T. (Thüringer Heimat III 1958, 121/25) - P. GEORGI, Das Chorfrauenstift zu T. (Thüringer Fähnlein, Jena 1939, S. 117) - N. SCHULTES, Histor. statist. Beschreibung von Henneberg (1790) III 374 ff. -

Series antistitum Hermann 1284 Berthold 1303

(USSERMANN)

1. P r a e p o s i t i Joannes 1326 2. M a g i s t r a

Margareta Stötten 1485

T Ü C K E L H A U S E N SS. Lamberti, (Joannis Bapt. et Georgii) Möns Sti. Lamberti, Tugkelen-, Tukkel-, Tukelhawsn, -husen. Prope Ochsenfurt secus Moenum, Ufr. - Dioec. Würzburg. Abbatia, dein praepositura; monasterium duplex, postremo asceterium tantum. Archiva supersunt valde pauca, ideo ortus satis implicatus et historia primaeva huius domus sunt in tenebris. In Monte Sti. Lamberti medio aevo iam mature orta est peregrinatio ad dictum sanctum; circumdatum fuit sanetuarium cellis reclusarum, fuit et ibi schola, a mulieribus devotis recta. Formata est paulatim communitas praeregularis, etiam virorum, quae mox amplexa est normam canonicorum regularium sub regula Sti. Augustini, et tutelam abbatiae Cellensis et Ottonis episcopi Bambergensis aspiravit. Qui fertur bona sua in loco sita anno 1138 tradidisse abbatiae allatae ad fun155

dandam domum filialem, ad quam dicta communitas probabiliter transiit. Ortae sunt propter hoc dissidiae inter episcopos Ottone Bambergensi et Embrichone Herbipolensi. Dotatio videtur fuisse non sufficiens. Sed fundatio haec etiam aliis ex causis ex ovo aegrotavit. Numquam floruit, econtra elanguit usque in finem anno 1351. In primis chartis non verbum fit de ordine („fratres de Monte Sti. Lamberti"), tarnen participatio Ottonis episcopi in fundatione constat. Anno 1153 „fratres de Tukelhusen" emunt bona; tunc abbatem Walterum iam secutus fuerat Erkenbertus quidam. Secundum Ussermann abbatia mox reducta est in praeposituram, quae anno 1159 subditur abbatiae Cellensi. Iam antea se adiunxerat Ordini Praemonstratensi. Hoc enim insinuatur ex facto, quod moniales monasterii primitus duplicis anno 1146 translatae fuerant in Lochgarten, tempore quo ordo noster institit in translationem sororum. Anno 1172 Tückelhausen authentice occurrit ut praepositura. Quae reductio ex abbatia casus unicus est in Ordine, quia ipsa Cella tunc iam fuit abbatia, quam titulum tunc voluit Capitulum Generale imponere paulatim ut norma, cui vero monasteria in Germania raro primitus sunt secuta. Regesta Boica IV 101 habent: „Bertholdi episcopi consensu Tukelhusana ecclesia eversa prius et nunc restaurata Cellae Superiori unitur anno 1297" - quod corrigendum esse videtur in 1279 - et quod monasterium vere destructum fuisse insinuât. Catalogo Ninivensi I, elenchorum domuum Ordinis antiquissimo, qui statum praebet circa annum 1200, Tückelhausen insertum est tamquam canonia virorum sui juris circariae Vadegotianae (scilicet ante seiunctionem Ilfeldianae). Ecclesia adhuc existens, in stylo romanico erecta, videtur fuisse destinata ab ovo pro canonia virorum. In charta supra aliata anni 1279, Bertholdus episcopus Herbipolensis dicit ecclesiam Tückelhusanam fuisse fundatam a praedecessoribus suis et a praepositis et abbatibus de Cella (Oberzell). Quod veritati non quoad omnia concordat. Sed episcopus hac re omnem Bambergensium voluit impedire intrusionem, simul et confirmare ius Cellae in monasterium agonizans. Bertholdus addit, Tückelhausen esse „ecclesiam collegiatam et specialem filiam Cellae" 1 proprium praepositum non habuisse, nunc vero esse nimis collapsam ut talem habere possit. Nec hoc omnino est verum. Episcopus postremo confirmât decretum Capituli Generalis, quod Tückelhausen unit cum omnibus bonis suis matri suae Cellensi. Decretum suppressionis anno 1351 totaliter alia dicit. Autumat nempe, Tückelhausen primitus fuisse curiam Cellae, quo nutu abbatis canonici et conversi sunt missi. Postea vero ordo institutionem proprii conventus sui ju1

„Ecclesia collegiata" tunc temporis expressio fuit pro quacumque domo canonicorum. „Filia specialis" designavit domum, in qua circumstantiae speciales insinuaverunt alias normas subiectionis adhibendi quam de more.

156

ris, a praeposito recto, decrevit. Atqui in chartis quae supersunt ex annis 1279 et 1307 loquitur de conventu quidem, sed non de praeposito. Tückelhausen non quidem de jure, sed de facto a d e o fuisse collapsum, ut proprius conventus ibi n o n iam potuerit vivere et abbas Cellensis aliquos religiosos eo miserit, videtur esse probabile. Circa a n n u m 1300 ibi vero apparet d e n u o communitas canonicorum sui juris, quae mala laboravit disciplina. N o n longe enim distabat asceterium Michelfeld, de q u o supra. A n n o 1307 visitatores Ordinis certiores sunt facti, q u o d canonici T ü c k e l h u s a n i integrum conventum s o r o r u m Michelfeldensium receperant in d o m u m suam, cohabitantes cum eo absque ulla separatione. Q u o d factum f u e r a t insciis superioribus Ordinis. Statim decreta est translatio c a n o n i c o r u m in Cellam, sororibus relictis in loco. Q u i b u s inculcata est subiectio arcta sub patre abbate Cellensi, simul eis vetitum est alienatio q u a e c u m q u e b o n o r u m . P a t r o n a t u s in p a r o c h i a m G a u k ö n i g s h o f e n , T ü c k e l h u s a e incorporatam, transiit ad Cellam. Sorores de permissu abbatis a n n o 1311 equitem q u e n d a m constituerunt in administratorem b o n o r u m s u o r u m , et conversionem p r o m i s e r u n t vitae suae eatenus dissolutae - sed omnia f u e r u n t in vanum. Paulatim enim pleraque b o n a vendiderunt, et vita earum adeo f u i t scandalosa, ut T i l m a n n u s abbas Cellensis a n n o 1350 declaraverit Capitulo Generali, se laborem perdere in eas, et q u o d o m n e tentamen reformationis earum esset in cassum. D e consensu Capituli asceterium a n n o 1351 suppressum est et traditum O r d i n i Carthusiensi. Ultimae Septem sorores, quae h a b u e r a n t praeter magistram et priorissam, translatae sunt in Cellam Inferiorem. Carthusienses possederunt monasterium usque ad a n n u m 1803, ex e o r u m tempore ibi sunt o m n e s aedes praeter ecclesiam romanicam et capellam Sti. Lamberti adiacentem. Q u o d valet etiam q u o a d manuscripta et A r c h i v a l i a : Historia Carthusiensis MS, saec. XVIII, StA Würzburg Stdb 242 HStA München, Würzburger Urkunden Nr. 6975/86: 13 Urkunden 1153-1351, una ex eis spectat ad abbatiam Theres OSB. Vide etiam StA Würzburg, Stdb 669, S. 836/72: Urkundenabschriften 1139-1351. Vide etiam apud Oberzell. L i t e r a t u r a : (quoad maiorem partem refert ad carthusiam): BACKMUND Chorh 1 9 9 / 2 0 2 - B a v a r i a I V 5 3 6 - BOSL H H D 7 2 4 - CONTZEN 2 1 , 2 4 , 5 7 / 5 8 - ENGEL, U G -

Städte et UGVerw cf. ind. - Germ. Sacra Bm. Bamberg (Edd. J. v. GUTTENBERG) 135 G e r m . Sacra (edd. A. WENDEHORST) 147 - HIRSCHING Klolex I 1 0 0 7 / 0 8 . - HUGO II 997, p r o b . 6 1 2 / 1 6 - K D B III 1, 2 5 4 / 7 0 - LINK II 51 - RegBoica R e g b . 426 - RULAND - USSERMANN Wirceb. 493 - M o n . Ep. Wire. Reg. 121 - WAEFELGHEM 300, 381 - WEL-

LER HUB I/III cf. ind. - ZAK PAM - Annales Ordinis Carthusiensis, Monstreuil 1889, V 511 - N. BACKMUND, Die Originalurkunden des Prämonstratenserklosters T. (Würzb. DGB11 1966, Heft 1/2, S. 6/20) - A. HAAS, Geschichte des Slavenlandes an der Aisch II, Würzburg 1819, 324 - KÖHLER, Ilfelder Regesten Bremen 1932, Nr. 304, 305 - J. P. LUDEWIG, Geschichtsschreiber von dem Bischoffthum Würzburg, Frankfurt 1713, 584 - W. WISENER, 1075 Jahre Tueglenhusen-Tückelhausen, Würzburg 157

1963 - Geschichte und Schicksale der einstigen Lambertuskapelle in T. (Rund um den Landturm, Ochsenfurt 2, 1951, Nr. 10).

Abbates Erkenbert idem Praepositi

Walter ca. 1153 Henricus 1172

Magistrae Eufemia (eadem?) 1351

Elisabeth 1308 Eufemia 1311/13

Priorissae Margareta 1308/13

U N T E R Z E L L SS. Maria et Caecilia Cella Inferior, Niederzell. Non longe ab abbatia Oberzell, Dioec. et prope Würzburg. Sectio feminea monasterii duplicis, quae in confirmatione papali anni 1182 adhuc vocatur „adiacens sanctimonialium cella", versus finem saeculi a canonia virorum separatur. Parum distans, versus aquilonem construitur novum asceterium, et abhinc tantum discernitur inter „Cellam Superiorem" et „Inferiorem". Episcopus Hermannus de Lobdeburg (1225/44) impetravit independentiam eius completam, manente tarnen paternitate abbatiae. Usque ad saec. XVI fuit nobilitati reservatum, ut omnes parthenones Franconiae. Semper praefuerunt ei magistrae, etsi aliquae per nefas titulum abbatissae sibi arrogaverint. Anno 1354 in bello destruitur, iterum anno 1525 a rusticis. Dein elanguit, anno 1556 conventus iam erat exstinctus. Anno 1562, definitive anno 1573 ab episcopo Julio Echter supprimitur in favorem universitatis, quam Herbipoli fundaverat. Petente abbate Teplensi, tunc visitatore circariae, an. 1601 per edictum imperiale restituitur ordini. Sed episcopus annis 1609/11 primum monasterium funditus de novo construxit. Tentamina Societatis Jesu, claustrum cum bonis adipiscendi tamquam domus novitiatus, potuerunt averti. Sed hac re redditio ad abbatiam Cellensem protracta est usque ad annum 1630. Nunc abbas nominavit praepositum et misit eo aliquos canonicos. Anno 1631 rex Sueciae utramque Cellam sibi arripuit, et nonnisi anno 1635 ordo potuit definitive reverti in haereditatem suam. Anno demum 1642 nova turba monialium venit ex asceterio Meer (Circ. Westfa158

liae), quod concremaverant Galli. Ecclesia restaurata anno 1645 est consecrata. Abhinc et ignobiles sunt admissae, anno tamen 1734 ex 28 canonissis adhuc 11 erant nobiles. Rectum fuit asceterium a priorissis praeposito submissis. Habuerunt scholam pro puellis nobilibus, quod anno 1708 fuit derogatum. Suppriorissa Renata Singer anno 1749 tamquam una ex ultimis ,,sagis" Germaniae Herbipoli ad supplicium fuit ducta, cuius processus tunc magnum fecit rumorem. 1803 suppressum est cum 36 canonissis. Possederat 1828 iugera terrarum, valor bonorum censebatur 668 490 florenorum. Ecclesia gothica dein profanata est in stabulum, altaria translata sunt in Oberdürrbach, ubi non iam existunt. Monasterium pulchrum ex integro conservatum est versum in habitationes privatas. Ex adiectus belli anno 1945 omnia sunt combusta. Pars ecclesiae nuper reconstructa est tamquam parochialis protestantium, monasterium vero reconstructione inepta omni splendore est orbatum. A r c h i v a l i a : HStA München: 3 Urkk. 1302-48, ebd. Bestand Höchst. Würzburg: 1 Fasz. Urkk. 1194/1348 (Nr. 7029/33) - StA Würzburg: 39 Urkk. 1402-1804; Urk. Repert. I, II, V - V I I , X . Rep. 128/34: fl. 9 8 - 1 1 1 (32 Nrn). Protokollbuch 6 Bde. 1631-1796 (711-716); Zins- u. Lehenbuch 1583/1630 (709); Sal- Zins u. Gültbuch 1583 (710). Altes Urk. Repert. 1051. Bestand Histor. Verein Ufr: Aktenfaszikel das Kloster betr. f. 811, 6 Rechnungen 17. Jahrh. fx 154. Univ. Bibl. Würzburg: Mch F 411, 1771/72 - H S t A Stuttgart: 7 Urkunden. Literatura:

BACKMUND C h o r h 2 0 2 / 0 3 - B a v a r i a I V 5 6 7 / 6 8 - CONTZEN 2 1 , 2 4 ,

61 - ENGEL opera omnia cf. indd. - GROPP I 77, 420, II 133, 173, III 836 H H S D 802 HOFFMANN U r k R H i m m e l p f . 4 9 3 - HUGO I 4 9 9 - K D B III 3, 2 4 1 / 5 2 - K F R e c l 9 0 1

-

LINK II 6 2 1 / 2 5 - LThK VII 657 - M o n E p Wire. Reg. 499 - RegBoica Regb. cf. ind. SCHRÖTTER 3 4 9 , 3 5 0 , 2 3 4 - USSERMANN E p . W i r e , 3 9 4 / 9 6 - WAEFELGHEM 3 0 3 - WELLER H U B I I / I I I c f . i n d . - WICHMANN II 7 5 4 - Z A K P A M - I. ASCHBACH G e s c h . d e r

Grafen von Wertheim I, Würzburg 1843, 146, 164f., 190, 244, 270 - T h . HENNER, Kirche und Kloster Unterzell (Altfränk. Bilder IV 1898, X I V 1908) - B. KESTLER, Geschichtsabriß des vormal. Frauenklosters U . ( A H V U A X 1852, 87/104; XIII 1855, 1 1 6 / 3 8 ) - A . MEMMINGER, D a s v e r h e x t e K l o s t e r W ü r z b u r g o . J . ( c a . 1 9 0 5 ) - W . REIN,

Zella, Würzburg 1861 - G. STICKER, Die Hexenverbrennung in Würzburg im Jahre 1 7 4 9 ( b e i GÜNTHER, F e s t s c h r i f t O b e r z e l l

1928,

109/14) -

G . TORSTEN, V e r l u s t d e r

Heimat (U. am Main, Abbruch der Kirchenruine) in: „Schönere Heimat X L V 1956, 167/68 - R. VIERENGEL, Eine kostbare Ruine, Kirche und Propstei in U. (Frank. Volksblatt 20. XI. 1927) - S. ZEISSNER, Geschichte des Frauenklosters U. (DGB11 16/17 1954/55, 246/71).

-

S e r i e s a n t i s t i t u m (Zeißner) Hermann 1218 Albert v. Richenberg 1277 deinde abb. in Cella

1. P r a e p o s i t i Bertholdus 1284 Henricus Wegmann 1481 Eberhard v. Meyer 1483 159

Johannes Loherr 1505/15 dein abbas in Cella Henricus Joannes Zahn 1692/1706 Andreas Ochs 1530/39 Fridericus Herlet 1706/18 Martinus Herbart f 1540 Balthasar Röthlein 1718/30 Johannes Schönhainz 1540/48 Georgius Fasel 1730/38 Adam Würzburger 1548/56 dep. dein abbas in Cella Johannes Schreiner 1556/62 dep. Richardus Traub 1738/62 Johannes Pfreundsigk 1630/73 Laurentius Wolbach 1763/69 Gottfried Hammerich 1673/92 Johannes Gantler 1769/1803,1 1806 2. M a i s t r a e Mechtildis 1259/77 Magdalena v. Fronhofen 1529Irmentrudis 3. abhinc priorissae ad nutum abbatis Cellensis: Lutgardis 1284 Felicitas Schrimpf 13.. Christina v. Burschet 1642/49 Mechtild v. Hochheim ante 1355 M . Norbertina v. Wernau 1669/91 Elspet Neuthard 13.. M . Juliana Voit 1691/1714 res. M . Johanna v. Schrottenberg 1 1 7 1 4 Elisabeth Pfocher M . Theresia Groß v. Trockau Agnes I. v. Wertheim 1402/25 Jutta v. Buchen 1428 1714/17 Margareta v. Pferdsdorf M . Norbertina v. Fechenbach Anna v. Wertheim 1455/69 17 . ,/31 Agnes II. v. Wertheim - 1 4 7 7 M . Antonia v. Wertenstein 1771/36 Agnes III. v. Wertheim t 1487 res. M . Katharina Neusesser 1736/49 Magdalena v. Zobel 1487M . Augustina v. Dresedendorf Katharina v. Finsterloch 1488/98 1749/59 res. M . Lidwina Schild 1760/71 Katharina v. Rieden f 1500 M . Theresia Venino 1785/99 Anna Haberkorn f 1529 M . Bernarda Alfs 1800/03, f 1817

V E S S R A B.M.V. et St. Joannis Evangelistae Vezzera, Vessere, -er, -ern, Cella B. Mariae. Prope Themar, Meiningen, nunc Thuringia (DDR) - Dioec. Würzburg. Praepositura, dein (1333) abbatia Celebris. Monasterium duplex (cf. Trostadt) usque ad annum 1175. Fundata est, sollicitante forsitan fundatore ordinis ac cooperante Ottone, episcopo Bambergensi, inter annos 1131 et 35 a Goteboldo comité de Henneberg et Lutgarde uxore eius. Filia primitus B.M.V. Magdeburgensis, deinde vero fuit sub paternitate abbatum Ilfelden160

sium. Ecclesia annis 1131/50 et 1201/ca. 1250 fuit constructa, sed iam anno 1138 a Sto. Ottone fuit dedicata. Initio circariae Saxoniae nomen dedit, a qua vero anno 1224 se separavit ac Praemonstrato se subiecit, una cum Ilfeld et Arnstein. Dein pertinuit ad circariam Vadegotiae, postremo Ilfeldiae. V. Semper mansit proprium episcopo Bambergensi (Bischöfliches Eigenkloster), ita ut omnis praepositus vel abbas ab episcopo ilio in possessionem temporalem deberet institui. Habuit praeclaram scholam, et ecclesias incorporatas in Westenfeld, Grimmelshausen, Reurieth, Belrieth, Themar, Leutersdorf, Steinbach, St. Kilian Eichenberg, Erlau, Marisfeld, Bischofsrod, Henfstädt, Vachdorf, Lengfeld, quas partim excurrendo, partim exponendo administravit. Filiae eius erant Griffen, Schweinfurt St. Nikolaus, et Georgenberg. Parthenones dependentes: Trostadt, Frauenbreitungen, Frauenwald, et Hausen. Nonnullae curiae vel ecclesiae incorporatae praepositurae nomen habuerunt, etsi ab uno vel duobus tantum canonicis fuerint habitatae: H a a r d (v. Hausen), Ottelmannshausen et probabiliter etiam Georgenberg. Privilegium mitrae et pontificalium concessum est, de rogatu Wilhelmi comitis de Henneberg, a Capitulo Generali, anno 1504. 1 Monasterium tantopere fuit vitale, ut existentiam suam, tota regione iam ad protestantismum defecta, per quadraginta annos adhuc potuerit consequi. Anno 1553 ibi vixerunt octo canonici. M o r t u o ultimo abbate anno demum 1573 suppressum est, et saeculo sequenti in equariam comitis versum. Primo dimidio saeculi X V I I I canonia conservata erat adhuc integra ut fuerit in actu suppressionis: cum 58 stallis in choro, pretioso altari gothico, et refectorio depicto. 2 Saeculo X I X ecclesia depravata est in horreum, et anno 1939 ictu fulguris est concremata, sed in posterum aliquantulum reparata. Magna pars monasterii subsistit, ut praedium domaniale. A r c h i v a l i a : LArch Meiningen: 151 dipi. 1135/1585, 56 fase, acta 1425/1662 StA Bamberg: Rep. B 67/XIII Nr. 1502 21 dipi. - StA Würzburg: Urk. Rep. I, II, I V VII: acta 1526/66 (Rep. WK 128/34, f. 111/12) - HStA München: 3 dipi. 1261/1339 (nr. 7037/39) - LHArch Weimar: 5 fase, docum. 1463/1567, 1 vol. copiae chartarum 1135/1419 - LHArch Magdeburg: 330 dipi. 1131/1767, 1 Erbbuch 1567 B i b l i o g r a p h i a : A C G 65 - BACKMUND M a G S c h r 148 - BAERSCH 1 4 8 / 4 9 BRACKMANN G P III 3, 2 2 4 / 2 8 - CONTZEN 2 1 , 2 4 , 58 - COTTINEAU 3 3 5 1 - DEHIO I 4 0 5 f. - DOBENECKER I - I V - ENGEL U r k R e g G S t ä d t e 131 - ENGEL U G V e r w cf. i n d . GABRIEL 8 - GOOVAERTS I 139, III 1 4 2 , I V 341 - GROPP I 7 6 - HAUCK I V 9 9 8 - HERRMANN 58 - J L 8 1 3 3 - KÖHLER Ilf. R e g . c f . ind. - LEHMANN BROCKHAUS 1 4 9 3 - L T h K X

586 - LIENHARDT Eph. Hag. 51 - MonEpWirc Reg 150 - Ob. Praem. II 23, VII POTTHAST R P R 7 0 1 0 - R e p G e r m I V 2 5 0 , 3 7 0 7 - RULAND - SCHERG F V , N r . 7 3 4 SCHÖTTGEN KREYSIG II 5 8 6 / 8 7 , III 5 3 2 - SCHULTES D i p l o m . G e s c h . I 80, 83, 84, 8 6 ,

1 2

ACG Laon 65. LHArch Magdeburg Rep. A 33 et 25b.

161

87, 173 - IDEM, Direct. Diplom. I 297, 298, 316, 329, 332, II 3, 20, 23, 43, 53, 84, 125, 158, 206, 287, 297, 311, 329, 364, 386, 398, 402, 418, 445, 477, 540, 553, 554, 555 SPANGENBERG I cf. ind. 547 - USSERMANN Bamb. Nr. 92, Wirceb. 486/90 - WAEFELGHEM 312 - WEINRICH 42/56 - WELLER HUB II/III cf. ind. - ZAK PAM 21 - E. BADSTÜBNER, Die Präm. Klosterkirche zu Veßra in Thüringen, Berlin 1963 - H. BERGNER, Bau u. Kunstdenkmäler der Prov. Sachsen, Abt. Schleusingen, Halle 1897, 224/39 - W. FRINGS, Die Präm. Kirche Veßra (Zschr. f. Architektur u. Ingenieurwesen, 1912, Heft 2, 60/61) - P. GEORGI, Kloster V. (Das Thüringer Fähnlein Bd. 8, Jena 1939, 246/48) - J. F. GRUNER, Opuscula ad illustrandam historiam Germaniae (Coburgi 1760) II 279/316 - E. v. GUTTENBERG, Germania Sacra, Bistum Bamberg II 1, 1935, 135 ff. - N. HAAS, Geschichte des Slawenlandes, Bamberg 1819, II 324/26 C. JUNCKNER, Chronicon Hennebergense (Sammlungen zur sächs. Geschichte XII 1877, 243/80 - J. LOOSHORN, Geschichte des Bistums Bamberg, München 1886/1910, II 660 f. - T. LORENTZEN, Vesser und Veßra (Jb des Henneberg. Geschichtsvereins, Meiningen V 1941, 22/25) - N. MEISENZAHL, Das Prämonstratenserstift V., Meiningen 1914 - P. ÖSTERREICHER, Beiträge zur Geschichte des ehem. Klosters V. (Neue Mittign. aus dem Gebiete der histor. Forschungen in Sachsen u. Thüringen, Halle 1834 I, IV 1) - SCHÖPPACH/BRÜCKNER, Hennebergisches Urkundenbuch (Meiningen 1847/77) I-VII passim - J . A. SCHULTES, Kurze Gesch. des ehemal. Klosters V. (Neue Diplom. Beiträge zur Fränk. u. Sächs. Geschichte, Bayreuth 1792, I 199/284) - Anal. Praem. VI 451, LV 150/51 - Chronicon Hennebergense, monachi Vesserensis saec. XVI edd. JUNCKNER o.e., J . P. REINHARD in „Beyträge zu der Historie Franckenlandes, Bayreuth 1760, 102/30; et O. LORENZ, Deutschlands Geschichtsquellen II 94. Vide BACKMUND o.e. - 2 Urkunden Innocenz III für Veßra von 1206, in: Geschichtsquellen der Prov. Sachsen Neue Reihe Bd. V 1, Magdeburg 1927. Series praesulum 1. P r a e p o s i t i T h y m o 1133-38 Konrad v. Wirsberg 1138-40 Dietmar 1140-50 Rebald 1156 Otto 1162 Albert 1169/77 Marquard 1182/87 Ludwig 1189 Wezilo 1190/94 Ludwig 1199/1214

Konrad v. Grumbach 1° 1219/20 Ulrich 1230/32 Konrad v. Grumbach 2° 1235/37 Lietmarus? 1259 Bertold 1273/79 Siegfried 1284 Hermann 1287 Heinrich? 1292 Hermann 1307/17 Friedrich v. Sternberg 1318/20

2. A b b a t e s (1333) Siegfried 1323/36 Hermann 1338/45 Heinrich 1345/47 Hermann v. Bibra 1351/59 Otto 1364/74 162

Albert von der Kere 1387/99 Georg 1405 Johann 1408/38 Berthold 1440/51 Bartholomaeus Morlein 1452/57

Berthold Theuner 1461Jakob 1467/69 Petrus 1484/1510 Johannes 1512/13 Gottfried 1513-19 Johannes Brey 1519/22

Paulus 1524-33 Johannes Grau 1533-53 Wolfgang Kaiser 1553/58 Georg Neunhöfer 1561 Johannes? f 1573

PRAETERMISSA FRAUENROTH Rötha Dominarum. Unterfranken, Bavaria, Dioc. Würzburg. Secundum H U G O I 5 0 5 , et II 6 9 5 fuit parthenon Vessrae subditus. Revera fuit abbatia monialium Cisterciensium, anno 1231 fundata. Confusio habetur hic cum Georgenberg bei Rodach, de quo vide supra. BACKMUND, Neuere Forschungen p. 7 9 / 8 0 - MEISENZAHL 4 5 .

SECREIKEM II 781. Parthenon, Dioc. Wiirzburg, filia Cella;. Revera est nil aliud nisi forma ab antiquo indice deturpata prò Schaftersheim (vide supra). HUGO

S T I M P F A C H St. Vitus Ad flumen Jagst, inter Ellwangen et Crailsheim, Württemberg. Dioc. Würzburg nunc Rottenburg. Monasteriolum sororum, fundatum ante annum 1170 ab abbate Adalberto O. S. B. de potenti abbatia vicina Ellwangen. Anno 1170 Episcopus Wirceburgensis ecclesiam parochialem ibidem monasterio univit in dotationem. Tacetur ordo eius. Weller videtur supponere, has moniales fuisse OSB, Bendel, absque probatione, dicit eas fuisse O. Praem. Quae hypothesis vero omnino est rejicienda. WELLER 262/63 - W U B II 157, Nr. 390 - BENDEL, Würzburger Diözesanmatrikel S. 31. 163

UNTERILFELD Secundum HUGO I 9 3 7 hic fuit parthenon abbatiae Ilfeldensis. Exinde invenitur in omnibus elenchis canoniarum ordinis. Atqui teste locupleti documentatione per acta et archiva constat Ilfeldiam numquam fuisse monasterium duplex, nec umquam parthenon ibi vel in vicinitate eius extitisse. Nec antiqui indices faciunt mentionem eius. Probabiliter est confusio cum Ilbenstadt. BACKMUND, Neuere Forschungen 77 - BECKER 128 (errat).

CIRCARIA WESTFALIAE Haec circaria fuit quoad numerum domuum maxima ordinis. Quinquaginta monasteria eius erant dispersa super varia territoria saecularia inter diocesim Verdensem in aquilone et ripas Mosellae in austro, complectebatur ergo totam Westfaliam, maiorem partem Rhenaniae, et partes Nassoviae, id est dioceses praesertim Coloniensem, Trevirensem et Monasteriensem. Duo monasteria erant sita in actuali provincia Hannover, et unum in Limburgo Neerlandiae. De Altenberg disputabatur cum Vadegotia, de Hagenau cum Suevia. Heinsberg primitus pertinuit ad circariam Brabantiae, ad quam Houthem postremo transit. Reekhem, parthenon in Belgio, in antiquissimis elenchis circariae Westfaliae adscribitur. Ex illis quinquaginta erant octo tantum abbatiae virorum, quarum primatum tenuit Steinfeidia, longe praestantissima domus totius ordinis in Germania. Canoniae in Westfalia ipsa, praeter Arnsberg, erant ab anno circa 1200 exclusive nobilitati minori reservatae 1 , in maximum detrimentum disciplinae. Et hic primitus omnes canoniae a praeposito regebantur, ut de more in Germania. Sed anno 1177, finito schismate, quo scissio in ordine fuerat orta, Praemonstratum urgebat arctiorem nexum Germanorum cum capite ordinis, cuius signum externum in hac nostra circaria erat introductio tituli abbatis. Circa annum 1200 orta est altercatio, utrum coenobia nostra exclusive nobilitati sint reservanda an non. In pluribus canoniis Westfaliae vicerunt nobiles, et in signum protestationis contra canonias „ignobiles" circa annum 1210 iterum derogaverunt dignitatem abbatialem iam introductam, et tenaciter in posterum praepositurali adhaeserunt. Inter has canonias nobiles in Westfalia eminet Cappenberg, prima fundatio ordinis in Germania anno 1122. 1

Ex quo facto Ramackers (Adlige Prsemstifte o. c.) deduxit aliquem characterem ,,aristocraticum" totius ordinis, quod vero nullo modo teneri potest.

164

Longe praevalebant moniales hac in circaria, nulla nempe tot habuit p a r t h e n o n e s q u a m illa. M a i o r pars h o r u m 35 asceteriorum aeque erat nobilitati reservata. Canonissae hae nobiles semper s t u d u e r u n t se j u g o regularitatis detrahere et n o r m a m canonissarum saecularium assumere, q u o d illis successa in Bedburg, Flaesheim, Stoppenberg et Elsey. Q u i d a m parthenones f u e r u n t praelaturae sui juris, a praepositis infulatis gubernati (ut H o u t h e m et Heinsberg), maior pars vero erat sub tutela patris abbatis, cuius vices gessit prior amovibilis. Praepositi independentes s t u d u e r u n t aliquamdiu etiam professos canonicos et conversos accipere - q u o d usque ad a n n u m 1317 ceteroquin illis f u e r a t permissum - sed Capitulum Generale talia severe interdixit, sicut et conamina magistrarum et priorissarum, titulum abbatissae sibi vindicandi. P a r t h e n o n e s h a b u e r u n t etiam parochias incorporatas, quae generatim a canonicis m a t r u m abbatiarum administrabantur 2 . F l o r u e r u n t litterae et studia, quibus destinatum fuit ut Studium c o m m u n e conspicuum Collegium N o r b e r t i n u m Coloniae. Inter Sanctos et Beatos ordinis in hac regione eminent Sanctus H e r m a n n u s Joseph, Canonicus Steinfeldensis, populo R h e n a n o dilectissimus, Beatus G o d e f r i d u s C o m e s et f u n d a t o r Cappenbergensis, et Beata G e n r u d i s Monialis Altenbergensis, filia Sanctae Elisabeth. Ante a n n u m 1500 in hac circaria iam desierant 2 coenobia virorum et 10 virginum. Saeculo X V I vero o r d o hic amisit 3 d o m o s virorum et 7 asceteria. N o v a e acquisitiones recentioris temporis erant A n t o n i g a r t z e m et M a r i e n stern, sicut et Collegium Coloniense. Q u a t u o r asceteria m u t a t a sunt in d o mus virorum. Saeculo XVTI residua circariarum Vadegotianae et Ilfeldensis, a saecularisatione saeculi praecedentis fere c o n s u m p t a r u m , Circariae Westfaliae unita sunt. Annis 1802/03 tota circaria per saecularisationem deleta est. Ecclesiae 20 c o e n o b i o r u m n o n iam existunt, tarnen aedificiorum maior pars subsistit. Praeter unam alteramve ecclesiam vero minoris sunt momenti q u o a d artem et pulchritudinem. Ecclesia romanica de Knechtsteden est de pulcherrimis totius Rhenaniae, sed et Steinfeldensis, Cappenbergensis et Bedburgensis sunt spectabiles. Arnsteinensis ecclesia, speciose sita in monte, est pulcherrimum exemplum styli transitus romano-gotici. Aedificia claustralia hac in circaria potius exigua sunt dicenda atque modica, nec ullo m o d o aequiparari possunt magnificentia et amplitudine illis, quas h a b e n t circariae Sueviae, Bavariae et Bohemiae. Tarnen pulchra extant claustra cum capitulis e medio aevo in Sayn, R o m m e r s d o r f et H a m b o r n . 2

Vide: „De monasteriis monialium sub Steinfeld" (MS HStA Düsseldorf, Dep. Stadt Köln II Ausw. Nr. 324).

165

Duobus tentaminibus frustrates, ordo revertit in Rhenaniam anno 1959 per restaurationem antiquae canoniae Hambornensis.

A L T E N B E R G B.M.V., SS. Michaelis et Nicolai Cella in Monte Sti. Michaelis, Aldynburch, Aldinburc, Altemburg. Vitetur confusio cum abbatia O. Cist eiusdem nominis prope Düsseldorf. Prope Wetzlar, Dioec. Trier, nunc Limburg. Parthenon insignis, nobile et locuples. Fundatus est inter annos 1164 et 79 a Godefrido quodam sacerdote, et praedicatore itinerante, probabiliter eodem qui fundavit asceterium Beselich.1 Primae moniales venerunt ex Wülfersberg. Stetit sub paternitate abbatis Rommersdorfensis, cuius abbas Engelbertus participavit in fundatione. Initio videtur pertinuisse ad Circariam Vadegotiae, teste catalogo Scheftlariensi. Fridericus Aenobarba Imperator asceterio concessit immedietatem (Reichsunmittelbarkeit). Tertia magistra fuit Beata Gertrudis, filia Stae. Elisabeth (1*1297, festum die 13a Augusti), sub qua monasterium bene floruit 1270: 70 moniales. Ecclesia constructa est annis 1260/70. Comités de Solms habuerunt ibi suam sepulturam. Advocada, quam ipsi sibi arrogare studuerunt, fuit penes Hessen-Nassau et archiepiscopos Trevirenses. Usque ad saeculum XVI habuit 4 ecclesias jure patronatus dependentes. Annis 1643/46 moniales, ab hoste expulsae, habitaverunt in Wetzlar. Anno 1730: 13 canonissae nobiles et 4 conversae, 1794: 15 canonissae. Anno 1802 suppressum et corniti de Solms Braunfels addictum est, reliquiae considerabiles Stae. Elisabeth (anulus maritalis, amphora, et rubra casula e veste nuptiali confecta) sicut maior pars archivi nunc sunt in castro Braunfels. Monasterium inde a suppressione omnino fuit desolatum, in ecclesia tantum in festo Stae. Gertrudis celebratur missa., ceteroquin cultui lutherano inservit. Hodie est ibi domus matrix diaconissarum ex Königsberg profugarum. A r c h i v a l i a : StA Koblenz: 22 dipi. 1192/1804, 28 copiae chartarum, 9 fase. Literalia. Chronicon ca. 1650 (auct. P. Diederichs) - StA Wiesbaden: 33 dipi. 1299/1737, Rentale 1349, 12 fase, acta s. XVI/1818 - Fiirstl. Archiv Braunfels (Altenberger Archiv): 901 dipi. 1226/1803, 15 fase, acta 1529/1790, 5 Bde. Kopiare 1644/1785, 100 voll. Rechnungen, Güterverzeichnisse, Lagerbücher 1519/1802. Chronicon „Antiqui-

1

Quae omnia documentis non sunt probata. Prima vice in eis occurrit asceterium in diplomate caesareo Henrici VI ex annis 1191/92. De cognomine „Möns Sti. Michaelis" vide infra notam sub Wolfersberg.

166

tates mrii. Altenbergensis" auct. P. Diederichs ca. an. 1650 - BMun Nancy MS 992/1 80, 83/91, 98/151 B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 71 - BÄRSCH I I 147/49 - BECKER 56 - B E Y E R / E L T E STER/ G Ö R Z I I I 6 4 6 , 6 4 9 , 7 5 4 , 9 2 3 , 1 0 9 4 , 1 1 3 9 , 1 2 1 2 - BRCWER/MASEN I I 7 3 f f . NER

767/68 -

DEMANDT II

cf. ind. - D H G E

I

793 - Gall. Chr. Nova

XIII

BRUN-

667 - Goo-

VAERTS I 1 3 9 , 1 8 9 , 3 3 8 , 4 9 0 - G R O T E 1 0 - G U D E N U S I I 7 7 , 8 4 , 8 8 , V 3 2 1 - H H D I V 3 -

155, prob. 91/102 - K E U F F E R / K E N T E N I C H 169 - LThK I 314 - LIENHARDT EphHag 133, 231, 342 - M A R X I I 2, 194/200 - PAAS Prov Kap. - IDEM Vis. Ber. Reglmp V , V I 1 et 2, V I I I cf. ind. - RepGerm RV 64 - STRAMBERG Rhein. Ant. I I 3, 780/800 - WAEFELGHEM 7 - ZAK PAM - N. A B I C H T , Der Kreis Wetzlar (W. 1836) II 118/19, III 83/100 - F. EBEL, Das Prämonstratenserinnenkloster A. an der Lahn, Magdeburg 1905 - M. F R I T Z E - B E C K E R , Die Wandmalereien der ehemal. Prämonstratenserinnen-Stiftskirche A. an der Lahn (Hessisches Jahrbuch X 1960, 44/96) - H. G E N S I C K E , Gottfried von Beselich. Untersuchungen über die Anfänge der Klöster A., Walsdorf und Beselich (NassAnn L X V I I I 1957, 33/40) - F. H I M M E L R E I C H , Angeordneter Bettag seitens des Erzbischofs von Trier. . . für den Freitag nach Invocabit 1541. Aus dem Annuarium des Klosters A. (AMrhKG XXVIII 1934, 181) - IDEM, Der Auszug der Nonnen aus dem Kloster A. 1646 (Mittlgn. d. Wetzlarer Gesch. Vereins VI 1917, 14/17) - H . KISSEL in Anal. Praem. VI 1930, 144/54 - C. K N E T S C H , Fuldaerinnen im Kloster A. (Fuldaer Geschichtsbll. 1926, 17/20) - K . K Ö S T E R , Mittelalterliche Weißstickereien aus dem Kloster A. in amerikanischen Museen (NassAnn LXX 1959, 236 A) - E. K Ü P P E R S / M . K R A T Z , Kloster A. a. d. Lahn, Wetzlar 1977 - P. L E FEVRE, Une bulle d'indulgences en faveur du culte de la bienheureuse Gertrude d'A. en 1311 (Anal. Praem. XXVII 1951, 162/64) - W. M A T T H A E U S , Der Flügelaltar des Klosters A. (Heimat an der Lahn, Beilage zur Wetzlarer Neuen Zeitung, XII 1965, Nr. 127) - H. L. N E U N E R , Kostbarkeiten in der Kirche zu A. (ibidem Nr. 116) - W. P O D S ZECK, Kloster A. Der Abwehrkampf eines reichsunmittelbaren Klosters in der Neuzeit, Diss. Gießen 1938 - K. R U M P F , Alte Hessische Stickereien (Hessenkunst, Jb f. Kunst u. Denkmalpflege in Hessen, XXI 1927, 45/60) - A. SCHÖNWERK, Geschichte und Heimatkunde von Stadt und Kreis Wetzlar, W. 1954, 2a ed. 1975, 211/217 - M. S P O N H E I M E R , Das Zinsregister des Klosters A. von 1349, Wetzlar 1931 - N. v. U L M E N STEIN, Geschichtliche und topographische Beschreibung der Stadt W. (Hadamar u. Wetzlar 1802/10) I 97/106) - F. W I E S E , Urkundenbuch der Stadt Wetzlar, Marburg 1911, I Reg. 650/51 - Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit V 1858, 409/11 De Beata Gertrude: AASS Aug. III 142/43, et Anal. Praem. VIII 260/64, XXVII 162/64. HUGO I

S e r i e s a n t i s t i t u m (Diederichs, Abicht) 1. P r i o r e s Arnoldus ca. 1334 Conradus Willgen Gerlacus Giso Henricus de Lentz Reinardus de Colonia Godefridus de Hachenberg 1430

G i z o Kellner 1467 Georg v. Hees 1516 Johannes Maul 1531/47 Johannes Widdig 1584 Georg Kramprich 1624 Johannes Bielen 1629/36 Henricus Ojen 1636 167

Petrus Diederich 1643/55 postea abb. in Rommersdorf Ludwig Mentges 1655 Georg Herstern 1694

Wilhelm Edelborn 1700/39 Hubert Grandjean 1739/53 Henricus Rhode 1753/61 Isfridus Gundelohe depos. 1761

2. M a g i s t r a e Anna Elisabeth v. Riedesel 1626/35 Laodamia Christina Beyer 1635/44 Christina v. Biel 1229/48 Juliana Catharina v. Ders 1644/55 S. Gertrudis 1248/97 Martha Magdalena v. Hopfen Catharinav. Nassau 1297/1324 1655/84 Gertrudis 1324/33 Mayna v. Limburg 1343/69 Anna Margareta Forstemeister Elcke v. Ziegenhain 1356/69 1684/1721 Willeburg 1390/92 Margareta Catharina v. Calenberg Annav. Solms 1390/91 1724/32 Agnes v. Solms 1451/54 Francisca v. Ketschau 1732/49 Catharinav. Solms 1458 Catharinav. Schleifras 1749/65 res. Agnes v. Solms 1463/91 Juliana v. Lehrbach 1765/71 Catharina v. Solms 1499 Eleonore Ernestine v. Bastheim Agnes v. Solms -1531 1771/92 Anna v. Dudelsheim 1531/53 Luise v. Bode 1792/1803,t 1814 Maria v. Rollshausen 1553/59 Inserì nequeunt (ex necrologio, s. Maria Schenk v. Schweinsberg XIV/XV) 1559/80 Elisabeth, Hedwig, Jutta, Imagina, Dorothea v. Dudelsheim 1580/1602 Anna v. Rieneck Elisabeth Scheid v. Wäschpfennig 1602/26

A N T O N I G A R T Z E M St. Antonius Abbas Hortus Sti. Antonii, Gartzem, Nieder-, Tönisgartzem. In parochia Obergartzem, prope Satzvey in districtu Euskirchen, Rhenania, Dioec. Köln. Parthenon, prioratus. Emmerich de Gartzem toparcha fundavit juxta capellam Sti. Antonii tres cellas pro beginis anno 1352. Quod monasteriolum iam anno 1370 ex inopia desierat. Anno 1474 Hubertus de Gartzem, ex eadem familia, restauravit coenobium, hac vice pro fratribus O. Sti. Francis«. Qui pariter mox abierunt. Advenerunt dein anno 1490 canonissae Ord. Sti. Sepulchri ex Belgio, quae manserunt usque ad annum 1507. Monaste168

rium derelictum denuo populavit anno 1520 Wirich de Gartzem, sororibus O r d . Sii. Francisci, quae mox regulam Sti. Augustini adoptaverunt. Quarum directionem archiepiscopus Coloniensis commisit abbati Steinfeldensi. Iterum iterumque moniales petiverunt, ut in unionem Ordinis Praemonstratensis acciperentur, sed frustra. Iam anno 1670, etsi in Ordinem nondum receptum, asceterium adnumeratur Circariae Westfaliae 1 . Annis 1642 et 1673 incendio deletur, anno demum 1681 novae aedes perficiuntur. Tandem anno 1705 tentamina earum successerunt, et paupercula domus recepta est in O r dinem, ut parthenon sub paternitate abbatum Steinfeldensium. Anno 1802 est suppressus, aedificia nunc sunt vacua et desolata. A r c h i v a l i a : StA Dusseldorf: 1 6 dipi. 1 3 5 7 / 1 7 8 9 , acta varia (v. I L G E N ) . - Akten Steinfeld 2 7 ( 1 5 0 1 / 1 7 8 6 ) - Dioec. Arch. Aachen: acta saec. X I X - BMun Nancy 992/VIII 211/30.

-

B i b l i o g r a p h i a : BAERSCH 1 6 3 / 6 4 - C L E M E N I V 4 ( 1900) 11 f f . - F A B R I C I U S V 1 , 2 2 9 H H D III 490 - H U G O 1 7 0 3 - ILGEN 77 - LThK IV 294 - O E D I G E R 156/57 - PAAS Prov. Kap. - IDEM Vis. Ber. - P O D L E C H III 125/26 - S C H A N N A T / B Ä R S C H III 1, 161 - S C H O R N I 6 0 6 / 1 3 - ZAK P A M - M. HERESWITHA, D e vrouwenkloosters van Heilig Graf in het prinsbisdom Luik vanaf hun ontstaan tot aan de franse revolutie 1480-1798 (Université de Louvain, Recueil de Travaux d'Histoire et de philologie 3e ser. IV), Louvain Anvers 1941 ; p. 31, 32, 43, 44, 246: Orde van het Heilig Graf (Inîeiding tot de Geschiedenis van het Kloosterwezen der Nederlanden A ij, 1 f.) Brüssel 1975, p. 91, 100, 128, 130 S. MOOREN, Tönis-Gartzem ( A H V N 1 3 / 1 4 , 2 8 6 / 8 9 ) - T . PAAS, Das Kloster G a n z e m und die Abtei Steinfeld (Euskirchner Volksblatt 1931, Nr. 1).

S e r i e s a n t i s t i t u m (Mon. Steinfeld) P r i o r e s ex Ordine Praemonstratensi. Nisi aliter notetur professi Steinfeldenses. Matthaeus Schleiden (Reichenstein) 1552-57 Conrad Kemp 1564-68 Godefridus Vreidel 1595-1610 Godefridus Antonianus 1611-14 Wilhelm Preiß 1614-32 Gerhard Knoir 1629-37 antea abb. in Sayn Henricus Stroyff 1637-50 Henricus Lutgeri 1654-62 Hermannus Brochel 1662-64 Melchior Wirtz (Sayn) 1664-69 Philipp Stoll 1° 1669-71 1

Hieronymus Cranenbach 1671-73 postea prior in Füssenich Philipp Stoll 2° 1673-81 Wilhelm Brewer 1682-1708 Friedrich Scheben 1708-25 Heinrich Bienenfeld 1725-31 Bartholomaeus Schmitz 1731Joh. Lohelius Begasse ca. 1740 Lucas Schackinger-1744 Ernst Becker 1746-73 -Balthasar Ohrem 1773-84 Anselm Spüritz 1784-1802

BMun Nancy M S 1006, p. 290.

169

Magistrae Maria v. Virnich 1521— Katharina Heck 1681-90 Adelheid v. Kaldenbach 15..-res. Caecilia Trimborn 1690-1715 Anna v. Aldenahr ca. 1545-78, res. Agnes Schorn 1715-49 Adelheid v. Panhausen ca. Maria Christina Broels 1749-79 1575-1610 Helena Römers 1779— Clara Casteren 1610-40 Anna Kreuzberg - 1 8 0 2 , f 1 8 2 2 Maria Krämers 1640-81

A R N S B E R G B.M.V. et St. Laurentius Arnesberga, Arnisberg, -bürg (vitetur confusio cum abbatia Arnsburg O. Cist in Hassia.) - Dum extiterit, canonia fere exclusive vocabatur Wedinghausen, Wedynhusen, Weddinchusen. Civitas in Westfalia, Dioec. Köln, nunc Paderborn. Praepositura, dein (1186/1217, definitive 1518) abbatia. Monasterium duplex usque ad annum circiter 1193 (vide infra apud Rumbeck). Fundata circa annum 1170/73 ab Henrico I. comite de Arnsberg in castello suae familiae, qui una cum fratre suo Richardo intravit. Filia de Marienweerd, a medio saeculo XVI sub paternitate de Knechtsteden. Anno 1173 confirmatio archiepiscopalis. Anno 1193 translata est canonia in Rumbeck, sed mox (ante 1196) canonici reverterunt, relictis ibi monialibus. Ab initio monasterium etiam patuit ignobilibus. Obiit ibi an. 1190 in odore sanetitatis Richardus dictus Anglus, egregius scriptor et theologus. Parochiae incorporatae: Werl cum duabus vicariis, Hüsten, Wedinghausen. Asceteria incorporata: Rumbeck, Olinghausen, ad tempus etiam Nijmegen St. Magdalena. Anno 1210 combusta est canonia, saeculo XVI tantopere elanguit, ut paene sit suppressa. Anno 1583 a Calvinistis adeo fuit devastata, ut existentia eius fuerit in discrimine. Gymnasium celebre, quod vocabatur Norbertino-Laurentianum, fundatum est anno 1643, et an. 1712 auetum est per duas classes. Anno 1725 abbates infulantur. Annis 1794-1803 hic fuit refugium capituli cathedralis Coloniensis a Gallo invasore expulsi. Anno 1803 suppressum est cum 25 canonicis. Ecclesia nunc est parochialis, in monasterio est schola. A r c h i v a l i a : StA Münster ca. 700 dipi. 1173/s. XVIII; 3 copialia, 3 voll. MSS (annotationes historicae s. XV/XVIII); 1 rentale, 1 inventarium, 1 obituarium s. X V / X V I (edd. SEIBERTZ I 251- 55. Originale interca periit) - Altertumsverein Paderborn: Chronica ca. an. 1700 - BMun Nancy 992/1 230 sq, II 3/11 B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 3 1 4 -BÄRSCH 1 0 3 / 0 6 - CAESARIUS II 3 5 4 -

170

COTTINEAU 156 - D H G E I V 6 2 8 / 3 0 - DOLISTA C a p S a x 1 5 7 - FABRICIUS V 1, 3 4 8 , 2 , 6 3 5 - G a l l . C h r . N . I I I 8 0 0 / 0 2 - GOOVAERTS I 19, 2 8 , 4 5 , 5 2 , 5 4 , 8 8 , 9 9 , 120, 127, 129, 141, 150, 213, 235, 240, 241, 2 5 8 , 370, 388, 396, 402, 4 7 0 , 472, 4 8 9 , 503, 505, 519, 5 3 3 , 5 8 2 , 6 0 0 , 6 1 5 , I I 4 6 , 8 2 , 9 1 , 9 6 , 1 0 1 , 119, 1 4 2 , 1 4 7 , 1 6 1 , 2 2 8 , 2 4 4 , 2 4 7 , 2 6 8 , 3 5 2 , 3 5 9 , 3 7 7 , I I I 2 0 , 5 8 , 160, 175, 182 - H H D I I I 6 4 0 - H U G O A n n . I 1 9 4 , p r o b . 1 1 5 / 1 9 IDEM, S A M E p . G e r v . 104 - J L 1 7 5 0 3 - JOESTER U r k b . c f . i n d . - KLUETING S ä k u l . 3 1 6 - LEPAIGE I I 5 1 4 - LIENHARDT E p h . H a g . 17, 1 9 2 , 2 0 0 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 6 3 , 3 6 8 - PAAS, K a m p f - IDEM P r o v . K a p . - PODLECH I I - POTTHAST R P R 5 3 4 2 - PRESSUTTI 5 5 - RAMACKERS U r k . N a n c y 130 - R e p G e r m I V 2 0 1 , 6 0 5 , 8 6 6 - SAUERLAND I V 7 7 6 , 1 3 2 1 , 1 3 4 1 - SCHMITZ KALLENBERG 3 1 4 - STEINEN 6 9 / 7 4 - WAEFELGHEM 11 - W e s t f . U r k b . I / V I I cf. i n d . - Z A K P A M - H . CLAUSSEN/N. EICKERMANN, D i e S c h r i f t b ä n d e r in d e n

Wand- und Gewölbebildern im Kreuzgang des ehemal. Präm. Kl. Wedinghausen (Westfalen LIII, Münster 1975 186/89, cf. XLI 1963 12ff.) - Die Propsteikirche in A., Sammelband 1951. (Continet: A. RITTER, Baugeschichte der Abteikirche W. 1/7 F. MENNE, Innenausstattung der ehemal. Abteikirche 8-11 - A. HÄRDER: Die Fürstenberg-Denkmäler in der Arnsberger Propsteikirche 12-16) - K. FEAUX DE LA CROIX, Geschichte von Arnsberg, A. 1895, 94/118, 481/502 - J . HASHAGEN, Zur Sittengeschichte des westfälischen Klerus im späteren Mittelalter (Westdeutsche Zschr. f. Gesch. u. Kunst XXIII 1904, 102/149) - F. X. HOEGG, Geschichte des Klosters und des Gymnasiums zu A., A. 1843 - HÖTOCK/LUDORFF, Die Bau- u. Kunstdenkmäler des Kreises A., Münster 1906, 32/40 - F. A. HÖYNCK, Geschichte der Pfarreien des Dekanats A., A. 1907, 81-166 - K. KESSLER, Kloster Wedinghausen, Arnsberg 1953 - H. KLUETING, Klosterbibliotheken im Herzogtum Westfalen am Ende des 18. Jahrh. (Zschr. f. Histor. Forschung VII 1980, 77/111) - F. I. PIELER, Geschichte des Klosters W. bei Arnsberg und des dortigen Gymnasiums. Abt. 1: Gesch. des Klosters bis zum Jahr 1368 (Arnsberger Gymnasialprogramm 1832) - H. RJCHTERING, Kloster W. Ein geschichtlicher Abriß (Jb des Ver. f. Westfäl. Kirchengesch. 1969, 11/42. Etiam continetur in C. BRÜGGEMANN/H. RJCHTERING, Abtei Wedinghausen, Propsteikirche St. Laurentius Arnsberg, Städtekundl. Schriftenreihe über die Stadt Arnsberg, Heft 6, Arnsberg 1971) - A. SCHMIDT, Wedinghäuser Urkunden (NArch 1888, XIII, 606/07) - M. SCHÖNE, Das Herzogtum Westfalen unter Hessen-Darmstädtischer Herrschaft 1802-16 (Landeskundl. Schriftenreihe für das kölnische Sauerland I, 1966, 120ff.) E. SCHUMACHER, Das kölnische Westfalen im Zeitalter der Aufklärung, Olpe 1967 R. WISNIEWSKI, Die Darstellung des Niflungenunterganges in der Thidreksaga (Hermaea NF IX Tübingen 1961, 215, 216, 299. Cf. BACKMUND, MaGSchr 314). Series praesulum

(BRÜGGEMANN/RJCHTERING)

1. P r a e p o s i t i Reinerus 1173 2. A b b a t e s Christianus 1196/97 Hartmod 1217/47 Wilhelm ca. 1253 Heinrich ca. 1258

Arnoldus 1202/17 3. d e n u o p r a e p o s i t i Friedrich ca. 1261 Eustachius 1267/71 Wigandus 1272/1303 171

Gerardus 1305/13 Joannes Maken 1315/20 res. Theodoricus 1320/22 res. Henricus Lange 1323/37 Gerardus v. Ense 1340/42 Berthold ca. 1343 Hermann v. Medebach 1352/53 Jakob v. Hemsode ca. 1357 Hildebrand v. Dortmund ca. 1370 Gottfried v. Plettenberg 1371/79 Arndt Wulf 1387/1404 Gerwin v. Schungel 1407/55 Herbord Meinershagen 1455/69 Widekind v. Plettenberg 1469/86 Johann Messen 1486/1511 Johann Bock 1511/13 4. d e n u o a b b a t e s (1518—) Adrian Tutel 1512/31

Hermann Lilie 1531/50 Johann Stockhausen 1550/55 Michael Brandis 1555/81 Sedisvacantia 1581/87 Johann Köster 1587/1610 Gottfried Reichmann 1613/43 Theodor Kellner 1643/49 Lambert Topp 1649/53 Heinrich Koch 1653/63 Michael Reinhartz 1663/88 Norbert Bicker 1688/1715 Karl Berg 1715/24 Hermann Ascheberg 1724/26 Nikolaus Hengsbach 1726/36 Adrian Höynck 1736/49 Ludwig Leine 1749/70 Norbert Engelhard 1770/81 Franz Fischer 1781/1803

Inserì nequit: Leo (BMun Nancy 1. c. 285)

A R N S T E I N B.M.V. et Stus. Nicolaus Arin-, Aren-, Arnestayn, -stain, -stein, Lapis Aquilae. Amoenissime situm in valle fluminis Lahn, juxta Obernhof non longe a Koblenz versus Orientem, Dioec. Trier, nunc Limburg. Praepositura, dein paulo post fundationem abbatia conspicua, immediata et imperialis. Ludovicus comes Arnsteinensis anno 1139 Castrum suum A. mutavit in monasterium duplex ordinis nostri, in quod ipse cum uxore sua Guda intravit. Ambo considerantur ab ordine ut „venerabiles". Filia Gratiae Dei (Gottesgnaden in Saxonia). Primum ad circulum monasteriorum Saxoniae pertinuit et Magdeburgo erat subdita, sed evectio ad dignitatem abbatialem anno 1151 iam ut separatio a Saxonibus est consideranda, etsi legaliter nonnisi anno 1224 esset decreta, cum A. paternitati archicoenobii se subdiderit. Permultae „sorores nostrae" in necrologio occurrentes probant A. diutius aliis mansisse monasterium duplex, etsi nec in documentis nec in Vita Beati Ludovici, in qua fundatio et evolutio matura late describuntur, expresse de eis fiat verbum. Asceterium videtur fuisse ad latus septentrionale 172

ecclesiae. Paulatim moniales translatae sunt in parthenones sequentes: Affolterbach, Bethlenrode, Beselich, Brunnenburg, Enkenbach, Gommersheim, Keppel, Hachborn - qui omnes steterunt sub paternitate abbatis Arnsteinensis. Filiae: Münsterdreisen, postea etiam Ilfeld. Konrad von Marburg, inquisitor sinistrae memoriae et confessarius nimis severus Stae. Elisabeth, secundum quosdam auctores modernos 1 fuit canonicus Arnsteinensis, quae thesis nobis videtur plus quam dubia. Usque ad annum 1367 abbatia fuit exclusive nobilis, usque ad saeculum X V I saltern abbates de stirpe nobili esse debuerunt. Abbatia fertur medio aevo habuisse 72 ecclesias jure patronatus dependentes, qui numerus tamen authentice probari nequit et videtur esse longe exaggeratus. Post reformationem, quae parvum territorium abbatiae veluti insulam in medio regionis mere protestanticae dereliquit, et illam sub omni respectu aerumnis et damnis cumulavit, tantum abhinc administravit parochias A. et Winden cum succursali Weinähr. Abbas Joannes Schwenck (1702/30) jus pontificalium obtinuit. Lis de exemptione ab archiepiscopis Trevirensibus prolongata est usque ad annum 1756. Postremo disciplina erat collapsa, in vanum conventus anno 1774 postulavi! permutationem canoniae in ecclesiam collegiatam. Abbas Evermodus Sauer resignavit anno 1786, nec habuit successorem. Anno 1802 canonia addicta est principi de NassauWeilburg, qui earn suppressit. Praeclara ecclesia, in stylo transitionis exstructa, post varias mutilationes et spoliationes facta est parochialis anno 1813, quo maior pars monasterii est solo aequata. Bibliotheca venit in Seminarium maius Limburgense, MSS vero quoad maiorem partem sunt venumdata, multa venerum in Brit. Museum Londini (Harleian MSS). In paucis aedibus quae supersunt, annis 1869/71 primus abbas de Maredsous, Dom P. Wolter OSB, frustra monasterium sui ordinis stabilire conatus est. Hodie est ibi domus Congregationis SS. Cordium, vulgo Picpus. M a n u s c r i p t a et A r c h i v a l i a : StA Wiesbaden 1520 dipi. 1141/1802; 480 fase, acta s. XV/1815, necrologium s. XIII/XIV, copialia s. X V / X V I I I - HStA München 12 dipi. 1197/1301 - Fürs ti. Wiedsches Archiv Neuwied: 3 dipi. 1194/1453, Landesbibl. Darmstadt, Diözesanbibl. Mainz - Arch. Episc. Trier 2 doc. s. XVIII, Vita B. Ludovici (MS s. XVI) - BMun Nancy 992/11 12/30 - London British Museum Harleian MSS: Vita B. Ludovici s. XII. B i b l i o g r a p h i a : A U S F E L D 72 - B A C K M U N D MaGSchr 64ff. - B A R S C H (1855) 141/44 - B E Y E R / E L T E S T E R / G O E R Z I - B O C K I I I - B R O W E R / M A S E N I I 2/16 - B R U N N E R 768 - C o r r i N E A U 1 5 7 - D E H I O I V 14 - D E M A N D T I I - D H G E I V 634/36 - FABRICIUS V 2, 256, 654 - Gall. Chr. N. X I I I 661 - G E R C K E N Reisen I I I 429 - G O O V A E R T S I 103, 2 6 1 , 5 4 5 , II 2 6 3 , III 4 4 , 1 0 1 , 1 3 3 -

1

Ita

GOTTLIEB 2 0 , 2 9 3 , 2 9 8 -

GROTE 2 2 -

H H D

V

16

-

in: JbHess. Landesgesch. I 1 9 5 1 8 7 / 1 0 9 , W . M A U R E R ibid. VII 3 7 , et L. ibid. IX 1 9 5 8 1 1 7 . Argumenta eorum parum convincunt. Vide de hac re Anal. Praem. X X X I 1 9 5 5 3 5 3 / 5 6 . K. MAY

CLEMM

173

HARDICK 1 1 , 1 0 3 / 1 2 - HIRSCHING I 170/72 - H U G O I 202, prob. 119/124 - JW 8239 KEUFFER/KENTENICH 56, 177 - KLEINFELD/WEIRICH 117, 210 ff. - KORTH Urk. Köln nr. 143 - KREMER II 410/12 - LEHMANN/BROCKHAUS 161 - LThK I 697 - LIENHARDT Eph. Hag. 31, 59, 184, 236, 294, 305, Auct. 10 - LOTZ/SCHNEIDER 7/14 - LUTHMER III 212/26 - PAAS Prov. Kap. - IDEM, Vis. Ber. - POTTHAST 8406, 17632, 26561/62 - R A MACKERS Urk. Nancy Nr. 30 - Reglmp V 11116, VIII cf. ind. - R O T H Briefsamml. 2, 63 - SAUERLAND, IV 779, VI 495 - SPONHEIMER 26/42 et passim - STRAMBERG Rh. Ant. II 13, 279, 303ff., 680ff., 3: 260ff., 693 - STUMPF/BRENTANO 3468, 3490 - VOGEL 1 9 8 / 2 0 3 - WAEFELGHEM 1 1 / 1 2 , 3 7 3 - WUERDTWEIN V I 2 3 4 - Z A K P A M - H . BECK,

Kloster A. a. d. Lahn, Rheinische Kunststätten Heft 3, Neuß 1967 - L. DENEKE, Das Mariengebet von A. (Deutsche Literatur des Mittelalters, Verfasserlexikon III, Berlin 1938, 245/47) - N. FRIEDEMANN, Die latein. und deutschen Lebensbeschreiber Ludwigs, des letzten Grafen von A. (Nass. Ann. IV 1855, 412/34) - R. GÖRZ, Die Abteikirche von A., Wiesbaden 1881 - G. HEINRICH, Die Grafen von A. (Mitteldeutsche Forschungen XXI, Köln 1961) - A. HENCHE, Kloster A. in den ersten Jahren nach seiner Auflösung (Die grüne Sonntagspost des Koblenzer Generalanzeigers 1935, Nr. 34, 27, 10) - IDEM, Die Landwirtschaft im Amte Nassau nach Ausweis der Arnsteiner Güterverzeichnisse, Beilage zur Lahnzeitung 1938, Nr. 164 u. 176 - K. HERQUET, Urkundenbuch des Klosters A. 1142-1446, Wiesbaden 1883 - L. JÖRSS, Das Arnsteiner Mariengebet, Diss. Marburg 1920 - H. KISSEL, Die alte Präm. Abtei A. Anal. Praem. V 1929, 148/56 - G. KLEIMBERG, Der romanische Taufstein aus dem Kloster A. (Wiesbadener Leben XXV, Dez. 1976, 6/8) - A. KOHL, A. die alte Präm. Abtei, Limburg 1902 - H. KÖLLNER, Ein Annalenfragment und die Datierung der Arnsteiner Bibel in London (Scriptorium 1972 XXVI 34/50) - R. MACKSPRANG, Die Bibliothek der vormaligen Präm. Abtei A. (Nassovia XXII 1921, 39/41) - IDEM, Weinbergerwerbungen des Klosters A. (Nass. Anzeiger I 1924) - IDEM, Aus älteren Arnsteiner Kriegsakten (Aus unserer Heimat, Beilage zum Nassauer Anzeiger 1934 Nr. 1) - H. MIEDEL, Die Präm. Klosterkirchen A., Beselich und Brunnenburg im Lahntal, Diss. Frankfurt 1956, succincte editum AMrhKG IX 1957, 266/70; et Nass. Ann. 1956, 285 - J. MUELLER, Geschichte der wirtschaftl. Entwicklung der Präm. Abtei A., Diss. Münster 1918 - N. SCHLIEPHAKE, Geschichte von Nassau von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Wiesbaden 1866/75, I 156 - A. STARA, Arnsteiner HSS im Staatsarchiv Wiesbaden, Anal. Praem. XIX 1943 61/62 - P. WERNER, Arnsteiner Marienieich, aus einer Handschrift des 12. Jahrhs. übersetzt (Anal. Praem. XXXIV 1958, 253/73, cum fusa bibliographia) - D. WIDMANN, Das älteste Bücherverzeichnis des Klosters A. (Nass. Annalen XVIII 1883, 28/33) - N. ZAUN, Zur Geschichte der Abtei A. (Nass. Annalen XV 394ff.) - Nass. Annalen II 1834, 121/46 - Catalogus reliquiarum capellae in A. (MS s. XIII) edd. ZAUN, et PERTZ in NArch VII 80 - Necrologium completum edd. BECKER Nass. Ann. XVI, 1881 et partim KREMER, WÜRDTWEIN et SCHLIEPHAKE 1. c. - Vita Ludovici edd. D E BUCK, BOEHMER FRG III 326/29, H U G O SAM II 34/58, et WIDMANN in Nass. Ann. XVIII (1883/84) 412/34. Series p r a e s u l u m (DHGE) Godefridus (praepositus) 1139-51 Eustachius (ut sequentes, abbas) 1151-80 Richolfus 1180-96 174

Herbordus 1196/98 (1204?) Ensfried ca. 1200? Heidenricus 1208/11 Anseimus 1211, res. ca. 1216

Theodoricus 1226-55 Ortwinus 1255-59 Arnoldus 1259-72 Hermann 1272-76 res. Johannes 1276-83 Hermann 1283-91 Winrich 1291-97 Rorich 1297-1301 Heinrich 1301-03 Gerhard 1303-07 Theodorich 1307-15 Robert 1315-23 res. Wilhelm v. Staffel 1323-67 Gerhard Burschet 1367-68 Heinrich v. Miehlen 1368-80 Arnold v. Krummenau 1380-97 dep. Petrus Print 1397-99 res. | 1424 Johannes v. Ulbach 1399-1420 Ortlieb Donner 1420-47 Daniel Rabenold 1447-58 Meffried Löner 1458-73 Friedrich Rußmann 1473-78

Folbertv. d. Hees 1478-79 Petrus v. Selbach-Lohe 1479-89 Adam Andermann 1489-1527 Johann Bechel 1527-31 Laurentius Bach 1531-45 Heinrich Monsch 1545-56 Heinrich Schupp 1556-74 Emmerich Teufel 1574-92 Petrus Marmagen 1592-1604 Johann Horn 1604-20 Johann Bingel 1620-31 Wilhelm Eschenau 1631-63 Anton Schlinckmann 1663-97 res. Petrus Aldenhoven 1697-1702 Johann Schwenck 1702-30 res. Nikolaus Matzenbach 1730-60 Joseph Seul 1760-76 AdamTraudes 1776-78 Evermod Sauer 1778-86 Inseri nequit: Conradus Necr. Rommersdorf 19. XI

B E D B U R G B.M.V. et St. Joannis Bapt. Bedde-, Bede-, Bethe-, Bedu-, Beth-, Bete-, Beyde-, Beedbur-, -bure, -buir, -buyr, -buren, -ber, Bebber, Castrum Orationis. Prope Kleve in limitibus Neerlandiae, Rhenania, Dioec. Köln, nunc Münster. Vitetur confusio cum Bedburg in districtu Bergheim, ubi fuit monasterium Eremitarum Sti. Augustini. Monasterium duplex, dein parthenon. Fundatum, ut fertur, anno 1124 ab Arnoldo II comite de Kleve pro canonicis, sed probabiliter iam ab initio fuit monasterium duplex. Anno 1141 inde postulatur quidam canonicus nomine Gebhardus Coloniensis in praepositum Windbergensem in Bavaria. Anno demum 1138 prima vice authentice occurrit, confirmatio papalis anno 1143. Nescitur mater eius, in posterum fuit sub paternitate abbatis Steinfeldensis, ad tempus etiam Cappenbergensis et Hambornensis. Anno 1160 moniales primum in documentis occurrunt, quae mox praevalent. Anno 1252 adhuc 175

ibi fuerunt „fratres", de quibus vero an. 1272 non iam fit mentio. Anno 1308 iam est merum asceterium. Videtur fuisse praelatura sui juris sicut Heinsberg et Houthem. Status personalis huius parthenonis exclusive nobilis 1379: 35, 1476: 8, ab anno 1519 numerus fixus: 16; anno 1771: 10 domicellae lutheranae et 5 catholicae. Parochiae incorporatae: Qualburg, Kellen, et Kleve St. Joannis Evang. Patronatus in Kekerdom. Saeculo XV collapsa est disciplina, sed omnia conamina reformationis fuerunt in cassum. Ab anno 1499 canonissae resederunt in Kleve, sed fuerunt vestitae in B. Anno 1519 machinationes earum successerunt, et B. mutatum est in canoniam saecularem, frustra reclamante ordine. Archiepiscopus subdidit eas praeposito Sti. Victoris in Xanten. Saec. XVI canonia mox facta est simultanea. Ecclesia corruit, praeter turrim et chorum anno 1774 deleta est, sicut et totum monasterium. Anno 1804 ecclesia desolata et satis ruinosa, facta est parochialis, et annis 1901/02 reconstructa est in statum pristinum. De domo in Kleve nil superest omnino. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 222 dipl. 1138/1802, Kopiar s. XVI, acta varia (v. ILGEN 60) - Stiftsarch. Xanten: Chronik b. Pels Sammelband I 356 B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH 1 0 3 / 0 4 - BINTERIM/MOOREN I 9 7 - BÖRSTING/SCHRÖER I 3 0 7 / 0 8 - BROM R e g . U t r . 6 1 9 , 8 4 2 , 8 4 8 - ÍDEM, O B S t U t r II c f . i n d . - CAESARIUS II 2 5 5 - CLEMEN I 4 , K r . K l e v e , 1 2 / 1 7 - D H G E V I I 3 9 4 - EWALD I V 3. L f . 4 3 - FABRICIUS V 1, 3 0 4 ; 2 , 6 3 6 - F o r m P r N r . 2 8 7 - GELENIUS 7 5 4 - GOOVAERTS I 2 9 7 , III 1 7 6 GROTE 3 6 - H H S D III 5 6 - HUGO I 2 4 1 , p r o b . 1 5 1 / 8 4 - JOESTER U r k b . c f . i n d . - LACOMBLET I, 4 0 4 , 4 6 3 ; III 2 7 6 , 3 6 0 - LIENHARDT E p h . H a g . 3 1 2 - OEDIGER 4 5 / 4 8 P A A S K a m p f - PODLECH I I I 1 0 5 / 0 8 - POTTHAST 2 5 5 8 5 - R e g l m p V 1 0 2 1 6 - SAUER-

LAND V 679, 984 - ZAK PAM - A. FAHNE, Chroniken u. Urkundenbücher hervorragender Geschlechter, Stifte u. Klöster, Köln 1874, III 16/19 - R. KNIPPING, Zwei unb e k a n n t e K ö n i g s u r k u n d e n f ü r d a s K l o s t e r B. ( B G N R X V I I 1 9 0 2 , 2 9 / 3 4 ) - O H Z II

912, cf. 511, item Suppl. 28, 301 - K. RÜDELL, Umbau der kathol. Pfarrkirche in B. ( Z s c h r C h r K , I X 1 8 9 6 , 1 8 1 / 9 0 ) - ( A . OTTEN), 1 5 0 J a h r e P f a r r k i r c h e B .

1804-1954,

Kleve 1954 - R. SCHÖLTEN, Das ehemal. adelige Präm. Stift B. bei Kleve, Kl. 1901 L. SLOET, Het hoogadellijk vrij wereldlijk stift te B. bij Kleef, en zijn juffers, Amsterdam 1879 (cartularium) - ÍDEM, Oorkondenboek van Gelre en Zutphen 2 voll. Arnhem 1872 - W . STÜTER, Die Patrozinien im Kölner Großarchidiakonat Xanten, Köln 1958, 80, 206 - N. TERWELP, Das Präm. Kl. B. bei Kleve, (Niederrhein. Geschichtsfreund 1879, 7 7 / 1 0 0 ) .

(sec.

SLOET

-

Series p r a e p o s i t o r u m Het adell. Stift cxcvj, et R A M A C K E R S Adl. Stifte)

Herimann 1138 Winrich 1162/70 Norbertus inter 1186 et 1202 Reinhold ca. 1200 176

H 1228 Petrus 1251 Bernhard 1319 Johannes 1323/24

Wessel 1339/48 Jan van Apeldorenbeek 1354/64 res. ante 1365 Lambertus 1358/63 Leo v. Mörmter 1364/70, 1376 Arend va. d. Wiele 1370/72 Evert Frydach 1375/79 Jacobus v. Maasbommel 1390 Zeger 1393/95 D i r k v . Bradbeek 1408/15 Dirk Estes 1418/22

Rutger v. H a m b r o e k 1427/50 Marcelis v. Macharen 1452 postea abb. in Berne Jan van Bell 1455/73 Bartholomaeus (Bertold?) v. d. Have 1475/84 Hendrick Kerkerinck 1487/89 Rudolf v. Langen 1490/92 Jan Steenhuis 1492 res. Geert van T h i j 1492/1514 Paul van Overheit 1514/19

inseri nequeunt: Walter 19. II et Wilhelm 24. VII Necr. Prémontré et Berne (Arch. Archiep. Mechliniense, cui et inserti sunt Ywanus 22. V et Henricus Stakenborch 30. V). S e r i e s p r i o r i s s a r u m (SLOET) Ludgard 1323 Ydela 1324 Margareta comit. de Cleve 1329 Maria de Cleve 1344/48 Ermgarde 1348 Irmgard de Winkelhausen 1364/65 Mabelia van Embrick 1379 Johanna van Gameren 1390

Elisabeth 1408 Jutta van Eijl 1415 Arnoida van Dörth 1418 Mechtild van Broeckhuisen 1438/43 Griet Steck 1467 Conrada Steck 1473 Wibberich van Velen 1483/93 Gerarda van Gent 1498-1508 dep.

B E R E N T R O P B.M.V. Silvia S. Mariae Virginis, Marienwald, Bertelinctorpe, -lingtorp, -lindorf, Berteindorf. Vitetur confusio cum Berendorf, de quo infra sub praetermissis. Prope Neuenrade, Westfalia. Dioec. Köln, nunc Essen. Praepositura, dein prioratus. Etsi authentice non ante annum 1220 occurrerit, fundatio anno 1146, quam praetendit H u g o , veritati aliquatenus concordare potest, insertum est enim omnibus catalogis antiquioribus tamquam „Silva Stae. Mariae". Fundatores fuisse équités de Ardey, ut ipse dicit, est possibile, sed probari nequit. Obituario de Prémontré, ad 24. oct., insertus est „Theodoricus praepositus et f u n d a t o r loci in Berlingro", a manu quidem saeculi XIII ineuntis (ante 1219). Berlingro est probabiliter corruptela pro 177

Bertelinctorpe = Berentrop. 1 Forsan initio fuit monasterium duplex, ut erat de more hoc tempore in circaria. Filia de Scheda. Anno 1220, cum obtinuit patronatum in ecclesiam de Werdohl, ibi degebant 5 canonici, 4 clerici et „conversi quam plures" Avocati erant equites de Rüdenberg. Dotatio videtur fuisse insufficiens, quia saec. XIV monasterium declinavit et elanguit. Anno 1324 loco praepositi iam habuit priorem tantum, sed adhuc gaudebat proprio conventu. Mox vero videtur haec domus fuisse omnino collapsa, anno nempe 1356 canonia Scheda alienavit omnia bona monasterii de Berentrop 2 praeter curiam ipsam, quod aequiparari potest suppressioni huius domus tamquam formatae. Abhinc fuit curia et parochia ecclesiae Scheidensi incorporata, sicut et Werdohl. Residebat ibi tantum praepositus vel prior, qui fuit parochus simul ac administrator. Anno 1617 a fide defecit praepositus secutus est ei adhuc unus catholicus, qui secessit an. 1630 in Scheda, quae abhinc prioratum cum reliquis bonis locavit laicis. Anno 1669 ecclesia fuit lutherana, monasterium erat diversorium. Paulo post annum 1786 Scheda omnia vendidit. Nunc de aedificiis fere nihil superest. A r c h i v a l i a : StA Münster perpauca diplomata s. X I V / X Y I (Bestand Scheda) Stadtarchiv Neuenrade, Bestand Berentrop. (Acta s. XVII/XVIII) B i b l i o g r a p h i a : BARSCH 1 0 4 - H U G O I 3 2 5 - KNIPPING II c f . i n d . - LUDORFF 1 4 4 - SCHMITZ KALLENBERG 6 - SCHNEIDER 15, 1 0 5 , 1 1 6 - STEINEN 1 5 0 - W e s t f . U r k b . I V 8 7 , 8 8 , V I I 1 1 7 , 1 8 5 , 1 8 6 , 8 5 5 - NEUHAUS i n W e s t f . Z s c h r . L X X V I 1 9 1 8 , 1 0 5 / 0 6 - J. WALTERMANN in: S ü d e r l a n d X I I I 1 9 3 5 , 7 5 f f . - IDEM, B e r e n t r o p ( D e r M ä r k e r I V , 1 9 5 5 ,

55/59) - Westf. Zschr. LI 1893, 43.

Series praesulum Theodoricus 11.. Ludolf 1220 Volkwin 1231 Lubertus 1324 Dietrich 1404 Wilhelm v. Galen 1536/40 1

2

(WALTERMANN)

1. P r a e p o s i t i Bruno 1254/50 Adam 1271/78, f ante 1287 2. P r i o r e s deinde praep. in Scheda Johann Sundag 1540-52 deinde praep. in Olinghausen

WAEFELGHEM, editor dicti obituarii, putat hoc esse idem ac abbatia Barlings in Anglia. Atqui ilia fundata est an. 1154, et numquam habuit praepositos, nec fundator eius fuit Theodoricus quidam. Alia domus a praepositis gubernata, similis nominis, non est nota. Fieri potest, hanc communitatem exiguam fuisse exstinctam per pesten quae hoc tempore vehementer viguit.

178

N . v. Ossenbrock-1580 N . Pöppinghaus -1610, f 1618 Kaspar v. Graf fen 1618-30

Jodocus v. Isnaften 1630-33 3 Adolf v. Schade 1664

B E S E L I C H B.M.V. et SS. Petrus et Paulus (S. Aegidius?) Beslich, Bisselech, Besleych, Byeselich, Beseleg ( Q u o d nomen venit de voce „basilica", quod innuit ibi fuisse iam antea ecclesiam pervetustam). Vitetur confusio cum Besselich, asceterio Ord. Sti. Francisci prope Koblenz. In parochia Obertiefenbach prope Hadamar, Hessen Nassau, Dioec. Trier, nunc Limburg. Parthenon, prioratus. Godefridus canonicus ecclesiae collegiatae de Dietkirchen, qui et fundavit parthenonem de Altenberg, anno 1160 tradidit ecclesiam in B. quam ille anno 1149 vel 50 loco antiquioris construxerat, abbati Arnsteinensi ad fundandum ibi asceterium. Confirmatio archiepiscopi anno 1163. Ludovicus comes Arnsteinensis, qui tot monasteria fundaverat, etiam ad hanc fundationem contribuit. Probabiliter pars sororum Arnsteinensium eo est translata. Moniales enim Beselicenses diu cum Arnstein unam formaverunt communitatem, in manus abbatis semper professae sunt, et quarum prior fuit ad nutum illius. Annis 1420/30 tantopere elanguit, ut proventus ne ad unam sufficerent alendam monialem, et magistra sola habitaverit in domo. Tunc abbas Arnsteinensis visitatori circariae, nempe abbati Steinfeldensi proposuit, asceterium supprimere et mutare in canoniam virorum 1 praeposito subditam, ut ilio saeculo factum est in Dorlar, Reichenstein et Niederehe. Tarnen visitator noluit annuere, et revixit parthenon per turbam virginum ex Gommersheim advocatam. Bona viguit exinde ibi disciplina, donee toparcha Nassoviensis sororibus ab anno 1550 praedicantes lutheranos obtruserit. Monasterium dein versum est in scholam pro filiis nobilibus et in asylum vetularum sub tutela praedicatoris cuiusdam protestantis. Ultima soror catholica obiit anno 1598. Iam ab anno 1615 destructio monaster» et ecclesiae coepit. Anno 1620 est saecularisatum, et factum condominium dynastarum de Nassau-Diez et de Wied-Runkel. Anno 1628 ordini restitutum est, sed anno 1631 „per sinistra narrata" Patres Societatis Jesu monasterium sibi arripuerunt, qui destruetionem aedium perfecerunt. Ordo 3

Ita secundum WALTERMANN. Q u o d nomen certe est corruptela.

1

JOESTER Steinf. Urkb. Nr. 495.

179

noster statim litem initiavit, sed absque successu. A n n o 1656 princeps Nassoviensis redemit Beselich a Patribus Societatis pro 6000 florenis, et abhinc erat praedium camerale. Nunc gymnasium Hadamarense possidet redditus bonorum illius. Hodie est praedium, superest modica ruina ecclesiae. Excavationes nuper probaverunt eam fuisse romanicam, trium navium et satis amplam. A r c h i v a l i a : StA Wiesbaden 140 dipl. 1163/1631, 84 fasc. acta s. XV1/XVII, excerptum necrologii an. 1641. B i b l i o g r a p h i a : BARSCH 1 0 5 / 0 6 - BECKER 1 8 6 , 2 8 9 , 3 0 5 - BEYER/ELTESTER/ GÖRZ I 6 3 8 - BROWER/MASEN M e t r . T r e v . I I 1 1 9 - DE BUCK 1 2 1 / 3 0 - DEMANDT I I c f . i n d . - G a l l . C h r . N o v a X I I I 5 2 2 - GROTE 1 5 7 - GUDENUS I I 1 6 , 2 6 - H H S D I V 4 1 HIRSCHING 3 7 3 - JOESTER U r k b . c f . i n d - KLEINFELD WEIRICH 1 4 3 - KREMER I I I 1 9 5 / 9 7 , 3 7 4 - LEHMANN BROCKHAUS 1 6 1 - LOTZ/SCHNEIDER 2 5 f f . - LUTHMER I I I 3 7 / 3 9 - MARX I I 2 , 2 0 1 - PAAS P r o v . K a p . - STRAMBERG I I I 1, 1 0 / 4 5 - VOGEL 7 5 4 -

WAEFELGHEM 34 - Z A K P A M - J. ARNOLDI, Geschichte d e r O r a n i e n - N a s s a u i s c h e n

Länder und ihrer Regenten, Hadamar 1799, II 41/45 - A. GENSICKE, Gottfried von Beselich. Untersuchungen über die Anfänge der Klöster Altenberg, Walsdorf und Beselich (Nass. Ann. LXVIII, 1957, 33/40) - K. H. MAY, Territorialgeschichte des Oberlahnkreises Marburg 1939, 224/25 - MIEDEL V. Arnstein - H. OTTO, Kloster B. ( N a s s a u e r B o t e L V I 1926, N r . 17, 19, 35, 55, 83, 94/97) - K. PAGENSTECHER, Die Ge-

schichte der Gegenreformation in Nassau, Hadamar, 1897 - F. A. SCHMIDT, Beselicher Grabinschriften (Land u. Leute am Oberlahnkreis, Weilburg 1926, 9/10) - W. H. STRUCK, Die Klöster Bärbach, Beselich und Gnadenthal; das Johanniterhaus Eschenau und die Klause Fachingen (Veröffentlichungen der Histor. Kommission f. Nassau XII 3, Wiesbaden 1961, 279/81) - G. WAGNER, Die Aufhebung des Klosters B. (Nassauische Heimat 1923, Nr. 7-8) - IDEM, Kloster u. Wallfahrtsstätte B., Wiesbaden 1935 - IDEM, Der Nachlaß des Klosters B. (Nassauer Bote LVI 1926, Nr. 3-6 N. WOLFF, Kloster B. (Zschr. f. Nassauische Gesch. u. Heimatkunde XI 1910, 299/301) - Kloster und Wallfahrtsstätte B. (Kirchenkalender f. die Katholiken der S t a d t p f a r r e i L i m b u r g XVTI 1938, 4 4 / 5 3 ) .

Series priorum Conradus (in necrol. Arnsteinensi 1 7 , 1 ) Anseimus 27. 6 Eckhardus 27. 5 hi tres ante annum 1231 Arnoldus 1231/54 Gerlacus 1254/87 Henricus 1287/1304 Godefridus 1304/25 Petrus de Hobelsberg 1325/51 Widukind v. Hattstein 1351/86 180

ss. HStA Wiesbaden) Johannes v. Heydendorff 1386/1411 Petrus Bingeler 1 4 1 1 / 2 0 Interregnum 1420/28 Johannes Monster 1428/60 Friedrich v. Helfenstein 1460/88 Johannes Armsbrüster 1488/1530 Gerhardus 1530/34 Tilmannus 1534/55 Jodocus Aldenfeldt 1555/63 Johannes Alberti 1563/80

Marcus Weillenau 1 5 8 0 / 8 8 Leonardus Contzen 1 5 8 8 / 9 1 (lutheranus intrusus) Series

Guliemus Essenau 1 6 2 8 / 2 9 Joannes Schnorrenberg 1 6 2 9 / 3 1

m a g i s r a r u m (ibidem) Diemuth von den Erlen 1410? Demudis v. Hartenfels 1 4 1 5 / 2 1 Catharina v. Schwalbach 1 4 2 1 / 2 4 Agnes Hube v. Hohenstein 1 4 2 4 / 2 8 Margareta de Willensdorff 1 4 2 8 / 6 1 Gertrud von Wintern 1 4 6 1 / 7 9 Cunigundis de Rodenheim 1479/1505

Primae quinque vixerunt ante an. 1290 et notae sunt tantum ex necrologio ut supra: Jutta 24. 11; Gisela 22. 3; Lucardis 6. 4; Sophia 12. 9, et altera Sophia 28. 9. Hadewigis 1 2 9 0 / 1 3 1 7 Sophia 1 3 1 7 / 2 9 Elisabeth de Eickershausen 1 3 2 9 / 4 6 Benigna de Basheim 1 3 4 6 / 5 1 Elisabeth de Vassenheim 1 3 5 1 / 8 0 Gertrudis de Wilenburg 1 3 8 0 / 1 4 0 2 Lucardis de Allendorf 1 4 0 2 / 0 4 Alberadis 1 4 0 4 / 1 5

Anna v. Heppenheft 1 5 0 5 / 2 8 A n n a v . Brambach 1 5 2 8 / 6 8 Sophia de Ronskeil 1 5 6 9 / 7 7 Ida von Wied 1 5 7 7 / 1 6 0 0 Diemudis Reich intrusa Catharina de Hove ca. 1630

BLANKENBERG

St. Catharina

P a x Dei Prope Siegburg, Rhenania, D i o e c . Köln. Parthenon. Mechtildis comitissa de Sayn, exsequendo ultimam voluntatem sui defuncti mariti, debuisset fundare duo asceteria Ordinis Cisterciensis in locis assignatis. Atqui de facto unum ex illis fundavit anno 1246 in loco inepto et quidem pro Ordine Praemonstratensi, sub paternitate abbatis Steinfeldensis, ut patet ex instrumento in archivo Düsseldorfensi asservato. Mechtildis, remorsu conscientiae vexata, quia tenorem verbalem testamenti viri sui neglexisset, anno sequenti Summum Pontificem adiit rogans ut casum hunc decideret. Ule vero legato suo, abbati Heisterbacensi, imperavit, ut parthenonem in Ordinem Cisterciensem reciperet. Asceterium, quod paulo post translatum est in Zissendorf, sub regula Cisterciensi floruit usque ad annum 1802. B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt - JOESTER Nr. 86 - LACOMBLET II 167, NR. 321 - KNIPPING II Nr. 1247 - N . SCHMITZ Urkundenbuch der Abtei Heisterbach S. 192,

Nr.

104.

181

B R E D E L A R St. Laurentius Prope Brilon, Westfalia. Dioc. Paderborn. Parthenon, fundatus a Philippo de Heinsberg, Archiepiscopo Coloniensi anno 1170. Propter vitam suam minus ordinatam hae moniales iam anno 1196 ab Adolpho Archiepiscopo translatae sunt in Rumbeck, ubi unitae sunt illis, quas canonici Arnsbergenses recedentes ibi dereliquerant Bredelar vero ab eodem Archiepiscopo datum est monachis O Cist qui ibi abbatiam florentem habuerunt usque ad annum 1803 Nunc est fabrica. A r c h i v a l i a : Staatsarchiv Münster L i t e r a t u r a : A m i s s u m a H u g o - WAEFELGHEM 4 4 , 3 7 4 - IANAUSCHEK 2 0 3 SCHMITZ KALLENBERG 12 - J. HENNECKE, G e s c h i c h t e d e s K l o s t e r s B. M a r s b e r g 1 9 3 7 -

D G H E - J. S. SEIBERTZ, Geschichte der Abtei B. in GROTE Jahrbuch für Westfalen u. Niederrhein, Coesfeld 1817, I 82/165.

B R U N N E N B U R G B.M.V. et St. Alexander Brunburgk, Braunbergk, Brunisberc. Vitetur confusio, ut accidisse videtur apud Gudenum, cum Bronnbach (Brambach), quod fuit abbatia O. Cist in Baden, et cum Bremberg sive Brunnenbach, huic parthenoni vicinum, quod fuit curia abbatiae Arnsteinensis. Designatio „Brambach", sub qua invenitur in literatura ordinis, videtur esse falsa. Non longe ab Arnstein, de quo supra. Dioec. Trier, nunc Limburg. Parthenon nobilis, praepositura. Ortus et historia eius sunt problema intricatum. Necrologium Arnsteinense invocat Gislam (alias Giselhilden) comitissam ut fundatricem. Quae fuisse fertur una ex Septem filiabus Ludovici comitis et fundatoris Arnsteinensis. Primae moniales venisse dicuntur ante an. 1197 ex Mariental. Secundum alios fundatum est asceterium per translationem residui conventus in Bethlenrode et ultimarum sororam Arnsteinensium circa annum 1170. Quod nullo modo supra dictis contradicit. In Necrologio Arnsteinensi multi „conversi" et „sorores nostrae" in B. adducuntur. Sed in Vita Ludovici comitis, quae omnes fundationes illius expresse adducit, tacetur. Quod insinuât, hoc asceterium mox ab ordine defecisse, in nullo enim antiquo catalogo occurrit, et in paucis diplomatibus quae supersunt, numquam ordo indicatur. 1 Anno 1535 habet abbatissam, et seipsum 1

Factum vero, quod „Ortwinus praepositus in Brunenberc" anno 1247 tamquam testis occurrit immediate post abbatem et priorem de Arnstein, sequentibus priore de

182

désignât ut ordinis Sti. Benedicti. Saeculis X V I I / X V I I I in circaria habebatur ut asceterium quondam OSB, subditum tamen paternitati abbatum Arnsteinensium, qui et praepositum nominaverunt de gremio suo. 2 H i c status vero tantopere est extraordinarius, praesertim cum variae abbatiae monachorum OSB fuissent vicinae, ut putemus probabile esse, nihilominus fundationem huius domus primitus fuisse factam pro ordine nostro. Anno 1326 fuit in ditione comitum de Katzenelnbogen, an. 1479 addictum est dynastis Hassiae, qui an. 1542 monasterium suppresserunt et aedes eius paulatim deleverunt. Bona addicta sunt hospitali Gronaugiensi. A n n o 1587 iam fuit desolata omnino, superest ruina ecclesiae et pauca rudera monaterii, amoene sita in monte supra Lahn flumine. Ar c h i vu m periit, praeter tria documenta in StA Wiesbaden, et 2 diplomata in StA Koblenz 1343/1535. B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 7 2 - BÄRSCH 1 5 0 / 5 1 - BECKER 1 1 3 , 2 4 6 / 5 4 - BROWER MASEN M e t r . I I 1 2 0 - DEMANDT I I - GROTE 6 5 - GUDENUS I 2 2 5 , I I 2 5 , 4 1 - H H D

V

59 (dicit fuisse O. Praem) - HIRSCHING I 604/05 - HUGO 1415 adnumerat hunc parthenonem Circariae Vadegotiae, sed immerito, quia cum matre Arnstein arcte fuit connexus et in vicinitate eius situs, certe quoad circariam ei Semper est secutus. - LÖTZ SCHNEIDER 4 8 / 5 0 - LUTHMER I I I 2 3 2 / 3 6 - MIEDEL c f . A r n s t e i n - SPONHEIMER 3 3 , 4 0 , 2 2 7 / 3 0 - VOGEL 6 6 5 - WAEFELGHEM 4 6 - W E N C K I 1 2 2 - Z A K P A M 3 7 - B . K R I N G S ,

Die Ordenszugehörigkeit des Klosters B. an der Lahn (Nass. Ann. L X X X V 1974, 243 ff.) - G. I. MAAG, Die Gebäude des Klausurbezirks des ehemal. Klosters B. an der Lahn (ibid. LXXXVII 1976, 46/48 et X C 1979, 39/67) - N . VOGEL, Beiträge zur Geschichte des Klosters B. (ibid. IV 118, VI 111).

C A P P E L B.M.V. et St. Andreas Capeila juxta Lippiam, Kappel, Capellen, Capele. Vitetur confusio cum abbatia O . Cist huius nominis in Helvetia, et quinque aliis domibus ordinis nostri in Germania et in Gallia. Prope, nunc intra fines civitatis Lippstadt, usque ad an. 1949 in enclavi lippiensi in Westfalia. Dioec. Köln, ab saec. XVII Münster. Parthenon nobilis, praepositura. Nil seimus certi de ortu eius, quia archivum eius saec. XVII translatum est in Knechtsteden, ubi anno 1795 periit. Probabiliter res ita se habuit:

1

Beselich et duobus canonicis de Arnstein, innuit asceterium tunc fuisse ordinis nostri (JOESTER Urkb. Steinfl. Nr. 83). Quod habetur quidem in materia, ab abbate Arnsteinensi annalistae nostro HUGO transmissa (BMun Nancy MS 100 (pp. 299, 320), sed ille hanc rem retieuit.

183

Anno 1131 monialibus Ord. Sti. Benedirti parthenonis Liesborn prope Lippstadt, scandalose viventibus, monachi eiusdem ordinis sunt substitutiv Moniales expulsae adierunt abbatissam de Essen, ut illis erectionem novi monasterii juxta vetustam „Capellam" in vicino dominio ad hanc abbatiam pertinente permitteret. Quibus abbatissa benigne annuens, moniales tutelae praepositi Stoppenbergensis (de quo infra) et ideo Ordini Praemonstratensi subiecit, circa annum 1138/40. Paulo ante annum 1220 tantum haec tenera plantatio facta est sui juris, et obtinuit proprium praepositum, manente tarnen sub jure paternitatis praepositi Stoppenbergensis. Anno 1238 Cappel prima vice in documentis occurrit. Overham 2 praetendit, hunc parthenonem habuisse ante hunc annum quatuor praepositos, quod veritati concordare potest, qui autem saltem partim fuerunt idem qui praepositi Stoppenbergenses. Mox vero subditur paternitati abbatum Knechtstedensium. Anno 1588 versum est in abbatiam domicellarum protestantium, nihilominus moniales per aliquot tempus vitam et habitum regulärem retinuerunt. Anno 1624 abbas Knechtstedensis venit in C., imposuit priorem suum in praepositum, expulsit canonissas lutheranas et introduxit 5 sorores ex Dortmund St. Catharina. Qui mox denuo expulsae, an. 1629 reverterunt, sed an. 1633 definitive domum linquere coactae sunt. Anno 1639 eae moniales, quae fidei catholicae manserant fideles, recesserunt in vicinam curiam Eikeloh, in territorio catholico sitam, ubi bonis suis pacifice fruentes, cum praeposito suo degerunt usque ad annum 1659, quo domus ut parthenon supprimitur, et ultimae duae (una canonissa et una conversa) iubente capitulo provinciali, in alia asceteria sunt missae. Eikeloh factum est curia Knechtstedensis, ubi praepositus cum uno confratre socio, ab abbate Knechtstendensi deputatus, mansit ad bona administranda, quae saecularisata sunt anno 1804. Omnia aedificia ibi sunt deleta. 1

2

Georgius Fuisting, abbas Liesbornensis OSB (f 1668) scribit, Capellam erectam in memoriam militum Caroli Magni qui in pugna contra Saxones fuerant necati, auctam fuisse asceterio a B. Godefrido Cappenbergensi „adjectis multis bonis et proventibus" (Memorabilia Liesbornensia StA Munster MS AV 188 fol. 17v). TIBUS autumat, asceterium OSB Liesbornense anno 1121 in bello fuisse concrematum. Moniales fugerunt, in ruinis se stabilierunt monachi eiusdem ordinis, forte iIli qui a Godefrido supra laudato e coenobio Varlarensi fuerant ejecti, moniales vero se fixerunt in Cappel (Griindungsgeschichte p. 245). NIEMEYER, Die Vitae Godefridi pp. 443/44 putat haec omnia, saltem partirti, caute esse legenda. P. Adolphus Overham OSB, monachus abbatiae Werdensis (f 1686), qui probabiliter antiquo archivo Cappelensi adhuc eat usus, reliquit nobis in „manuscriptis collectaneis" suis (Herzogl. Bioliothek Wolfenbuttel, cf. Westf. Zschr. XIII 261) aliquas notitias de fundatione parthenonis, unicas quidem, quas habemus. Dicit eum esse fundatum anno 1140.

184

C a p p e l v e r o mansit asceterium luthericum, p r o aliquibus canonissis nobilibus, sub a b b a t i s s a ex familia c o m i t u m de Lippe. Praeter d e c a n i s s a m vero n e m o in m o n a s t e r i o vixit. A n n o 1971 tarnen translatum est in L e m g o , cum simili institutione ibi existenti unitum. E x t a n t in C . o m n i a f e r e aedificia. c u m pulchra ecclesia r o m a n i c a d u a b u s turribus ornata. A r c h i v a l i a : Omnia quae fuerant in loco, interea translata sunt in StA Detmold: 6 dipl. 1312/1551, 2 copiae 1277/1328, 400 fasc. acta saec. X V I / X X . Maior pars earum asceterium non iam tangit. StA Münster: ca. 30 dipl. 1196/1738, item de Eikeloh: ca. 25 fasc. acta s. XVII/XVTII. In StA Detmold Handschriftensammlung Nr. 359 extat copia inventarii diplomatum asceterii, conscripta an. 1649. Continet 260 diplomata a s. XIII. B i b l i o g r a p h i a : D H G E X I 909 (confusa profert) - GROTE 75 - H H D III 126 HUGO I 457, prob. 538/64 (confusio cum Schillingskapellen) - HOOGEWEG Nieders a c h s e n 24 - KLUETING S ä k u l a r i s a t i o n 3 0 5 - PAAS B e s c h l ü s s e - SAAL 4 8 - SAUERLAND V 7 7 6 - TIBUS 2 4 2 / 4 4 - WAEFELGHEM 3 4 , 3 7 4 ( o m n i n o f a l s a p r o f e r t ) - Z A K P A M - N .

BUTTENWECK, Die Geschichte der lippischen Landeskirche, Schöttmar 1926, 519 - W. v. DONOP, Beschreibung der fürstlich lippischen Lande in Westfalen, Lemgo 1790, 137/38 - A. DREVES, Geschichte der Kirchen und geistlichen Stiftungen des lippischen Landes, Lemgo 1881 S. 109/11 - P. EICKHOFF, Cappel, das westfälische Kulturkleinod, Lippstadt 1977 - A. FALKMANN, Graf Simon VI zur Lippe und seine Zeit, 3. Periode, H. 6 Detmold 1902, 390 ff. - A. GEMMEKE, Geschichte der kathol. Pfarreien in Lippe, Paderborn 1905, 304 ff. - F. HENGEMÜHLE, Die Pröpste von Cappel in Eikeloh, Heimatblätter Lippstadt XLII 1961, Folge 11 41/42 — J. KITTEL, Das Stift C. im 30jährigen Krieg. Auseinandersetzung mit der Abtei Knechtsteden (Lippische Mitteilgn. aus Geschichte v. Landeskunde X L I 1972, S. 108-143) - G. NIEMEYER, Die Vitae God e f r i d i C a p p e n b e r g e n s i s , D A X X I I I 1 9 6 7 , 4 4 3 / 4 4 - O . PREUSS/A. FALKMANN, L i p p i -

sche Regesten, II Lemgo/Detmold 1863, viij-x - N. SCHELHASSE, Stift C. und die Propstei Eikeloh, Westfäl. Zschr. LXIII 2 (1905), 63/81 - R. STEGMANN, Die Grafschaft Lippe im 30jähr. Krieg (Mittlgn. aus der lippischen Gesellsch. für Landeskunde, Detmold III 1905, pp. 1, 38/43, 64, 149) - IDEM, Urkunde des Stiftes C. (ibidem IV 1906, 190/92) - H. TÜMMLER, Stift C. und die Westwerke Westfalens, Münster 1937.

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (RAMACKERS, OVERHAM) a) in T h e o d o r i c u s 1140 H e n r i c u s 1154 R u d o l f u s 1174 L e o n i n u s 1200 3 O t t o 1243 C o n r a d u s 1251

3

Cappel Giselbertus 1257 J o h a n n e s 1268 A l e x a n d e r 1280 Ludovicus 1306/17 B e r n a r d u s 1321 Theodorus1331

Fieri potest, primos quatuor praepositos fuisse iidem ac Stoppenbergenses. 185

Ludolphus v. Boyne 13.. Hermann 1346 Quinquinus 1348 Everhardus Frydach 1371/85 postea praep. in Cappenberg Nicolaus v. Blankenstein 1400 Dietricus Estas 1418/26 postea abbas in Hamborn Casparus v. Ovelaer 1435 Johannes v. Königsberg 1437

Pellegrinus v. Pickebroich 1480/1508 Johannes v. Ketteier 1513 Johannes v. Prinkenlohe 1519 Johannes Brancken 1521/52 Godefridus v. d. Recke res. 1578, f 1581 Wilhelmus Kerpen 1623-33 res. (ultimus catholicus) Mathias Mähler 1633/57 b) in E i k e l o h

J. C. A. Becker-1804 Series magistrarum et priorissarum, a fine saec. XVI abbatissarum Margareta v. Erwitte 1578 priorissa Mechtild v. Dorl f 1643 ultima caAnna Vogl 1588 item tholica Katharina v. Ovelacker 1623/28 Juliana comitissa zur Lippe 1628-29 abhinc comitissae zur Lippe protestantes.

C A P P E N B E R G B.M.V. et S. Joannis Evangelistae Kapen-, Kappenberg, Möns Speculationis, raro etiam Möns Syon. Situm in monte solitario in planitie prope Lünen inter Dortmund et Münster, Dioec. Münster, Westfalia. a) canonia virorum Praepositura, prima fundatio ordinis in Germania. Initio monasterium duplex. Fundatum anno 1122 a Beato Godefrido comite Cappenbergensi et a Sto. Norberto fundatore ordinis. Filia Praemonstrati. Filias genuit: Riga, Scheda; paternitatem saltem ad tempus exercuisse videtur in domus sequentes: Heiligenthal, Heiligenberg, Clarholz et Variar. Patronatus in Septem ecclesias habuit; duas, parochias nempe Werne et Ahlen, ipsa administravit. Saec. XII/XIII floruit. Obtinens primam dignitatem inter monasteria dioecesis Monasteriensis, canonici eius facti sunt episcopi et praepositi in Saxonia, magnam operam dedit in missionem Livoniae. Praepositi erant a r c i d i a coni, sed numquam infulati, ad tempus s. XIII fuerunt abbates. Advocatum habuerunt nullum. Ab saeculo XIII tarnen exclusive nobilitati fuit reservata, 186

quare disciplina semper elanguit et saepius plane collapsa est. Tentamina reformationis plus semel inchoata, fuerunt in cassum. Anno 1536 numerus canonicorum ad 12 fuit restrictus. Habuit collegium studiorum Monasterii, a PP. Societatis Jesu directum. Canonia erat valde locuples, possedit redditus annuos 20 000 talerorum et 9000 jugera terrae. Saeculo XVII aedibus ruinosis monasterii novae sunt substitutae. Anno 1770 episcopus intendit suppressionem canoniae in favorem fundandae Universitati Monasteriensis, quod vero non est exsecutus. Anno 1803 suppressa est cum 8 canonicis. Monasterium exinde est castellum, in quo obiit celeber iste minister Borussiae H. von Stein an. 1831. Ecclesia romanica, perpulchris stallis gothicis ornata, nunc est parochialis. Asservantur ibi praeter alia thesaura conspicua artis mediaevalis, pretiosa crux romanica et unica quae existit vera effigies sculpta Friderici Imperatoris Aenobarbae, cum quo Godefridus fundator cognatione erat ligatus. b) asceterium Ad pedem montis erat situm, inde nomen „Niederkloster". Ibi intravit Jutta uxor fundatoris, sed non videtur perseverasse in sacro proposito. Maior pars sororum an. 1145 translata est in Wesel-Oberndorf, de quo infra. In C. tamen moniales videntur extitisse usque ad medium saeculum XIV. A r c h i v a l i a : StA Münster ca. 400 dipi. 1125/1795, 22 fase. Acta s. XV1/XIX; 2 Heberegister s. XIV/XV. - Schloßarchiv Cappenberg: ca. 1100 diplomata 1123/1575, ca. 360 fase. Acta s. XVI/XIX, 3 Lagerbücher XVII s. Rechnungen und Protokolle s. XVI/XVIII, 1 necrologium. - Bistumsarchiv Münster (v. BÖRSTING 153): 2 Kopiare s. XVIII (regesta dipi.) Notae historicae (MS 179), acta visitationum et electionum s. XVII/XVIII. - Arch. Abbatiae Bernensis: elect, praepositi an. 1445 - Arch. Abbatia Averbodiensis: necrologium (edd. RAMACKERS I.e.) - Bibl. Abtei Gerleve: J. Stadtmann, Synopticus elenchus . . .praepositorum Cappenbergensium una cum inserta variarum historiarum emanatione 1622 - BMun Nancy MS 992/V 76/155. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND MaGSchr 55f., 69f. - BARSCH (1855) 1 4 1 / 5 2 - B Ö R 2/9, 43, 97, 153 - B Ö R S T I N G / S C H R Ö D E R 277/78, cf. ind. 1042 - B R O M , Reg. Utr. 434, 518, 1753 - BRUNNER 726/27 - BRUNS 196ff. - C O T T I N E A U 595 - DHGE XI 917/26 - ERHARD passim - Form. Pr. 70 - G R O T E 74 - H H D III 328/29 - D ' H O O P III 58 - H U G O Ann. I 465, Prob. 368/77 -IDEM, SAM Ep. Gerv. 107 - Inv. (Münster 1907) 378/84 - JL 7246, 8818, 9676, 14 520, 17 501 - JOESTER Urkb. cf. ind - K A H L 989 - LAIRUELZ 402 - L E H M A N N / B R O C K H A U S 668/79 - LEPAIGE II 513 - Lettr. com. Urbain V 1518 - LIENHARDT Eph. Hag. 18, 19, 21, 54, 55, 57, 136, 164, 207, 224 - N I E SERT cf. ind. - PAAS Beschl. - IDEM, Kap. Sitz. - IDEM Vis. Ber. - P O T T H A S T 1877, 6751, 7395, 23 875, 24 313 - PRESSUTTI 3671, 5435, 5442 - RAMACKERS Adi. Stifte, Anal. Praem. V 320/28 - IDEM, Urk, Nancy 131, 134 - Reglmp V cf.ind. - R O T H 26, 38, 55, STING

6 6 - SAAL 5 2 , 5 7 - SAUERLAND V I I 1 5 3 - SCHMITZ-KALLENBERG 1 6 - SCHNEIDER 1 9 - v . STEINEN

1/34 - S T U M P F / B R E N T A N O II 3182, 3912, 4482, 4636, 4838 - T I B U S cf. ind. 50 - Westf. UB I 195, II. Ibid. W I L M A N S Kaiser Urk. II 214 - ZAK EOP

WAEFELGHEM

187

(1928) 307, 408, (1929) 243 - IDEM PAM - H. A P P U H N , Beobachtungen und Versuche zum Bildnis Kaisers Friedrich I Barbarossas in C. (Aachener Kunstblätter XLIV 1973, 129/92) - IDEM, Cappenberg, Kunstführer, Große Baudenkmäler Bd. 274 München Berlin 1973 - E. BOTZENHART, Schloß C., Soest 1953 - R. BRANDS, Von Haus Körde bis St. Norbert, Münster-Coerde 1022-1976, Münster 1976 - H. BUSEN, Die Klosterkirche K. und die Baukunst der Prämonstratenser, Diss. inedita Münster 1941 - H. FLEBBE, Die früheste urkundliche Erwähnung Altenas in der Gründungsurkunde des Klosters C. (Der Märker, Heimatblatt. . . der ehemal. Grafschaft Mark IX 1960, 23/30) - H. FILLJTZ, Der Cappenberger Barbarossakopf (Münchner Jb d. Bildenden Kunst 3. Reihe XIV 1963, 39/50) - R. F R I T Z , Die Ikonographie des hl. Gottfried v. Cappenberg (Westf. Zschr. CXI 1961, 1/20) - IDEM, Goldschmiedearbeiten des Stiftes C. (Westfalen XLII 1964, 363/77) - IDEM, Der Crucifixus von C. (Ibidem XXXI 1953, 204/18) - K. GEISBERG, Das Leben des Grafen Gottfried von C. und seine Klosterstiftung, (Westf. Zschr. XII 309/73) - H. GLASMEIER, Das Cappenberger Archiv (Westfäl. Adelsblatt 1927, S. 71) - H. G R U N D M A N N Gottfried von C. (Westfäl. Lebensbilder 8) 1959 - IDEM, Der Cappenberger Barbarossakopf und die Anfänge des Stiftes C., Köln-Graz 1959 (Münsterische Forschungen Heft 12) - W. GRAUWEN, Een verhandeling over de vroegste geschiedenis van C. (Anal. Praem. LII 1976, 93/97) - R. H O E P S , Der Cappenberger Barbarossakopf (Das Münster am Hellweg. Mitteilungsblatt des Vereins zur Erhaltung des Essener Münsters XXXI 1978, 29/65) - A. HüSING, D e r hl. G o t t f r i e d von C . u n d das Kloster C., M ü n s t e r 1882 - T h . ILGEN, Z u r äl-

teren geschichtlichen Uberlieferung des Klosters C. (Westf. Zschr. XLVI 1888, 168/88) - N. K I N D L I N G E R , Münsterische Beiträge zur Geschichte Deutschlands, hauptsächlich Westfalens, 3 Bde. Münster 1787/93, passim - W. KOHL, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Stadt Ahlen, A. 1976 - A. K R A C H T , Zur Echtheitsfrage der sogen. Cappenberger Gründungsurkunde von 1122 (Der Märker XXV, Altena 1976, 21/23) - H. LEMBERG, Cappenbergs Vergangenheit und Gegenwart, Dortmund 1889 - MALDFELD V. Ilbenstadt - N. N A G E L , Die Chorstühle der Abtei C. (Zschr. für Architektur 1881) - J. B. N O R D H O F F , Hohenstaufen Kleinodien des Klosters C. (Monatsschrift für die Gesch. Westdeutschlands . . . hsg. von R. Pick IV 1878, 344/60) - G. PFEIFFER, Das Präm. Stift C. vor der Aufhebung (Westfäl. Zschr. LXXXVIII 1931,1 208) - M. PETRY, Die ältesten Urkunden und die frühe Geschichte des Präm. Stiftes C. 1122-1200 (Archiv f. Diplomatik XVIII 1972, 144f., XIX 1973, 137-41) - J. RAMACKERS, Ein Kappenberger Totenbuch, Anal. Praem. IX 1933, 233-46 - S. S C H N I E D E R , Cappenberg, Münster 1949 - O. SCHNETTLER, Eine unbekannte Nachricht über das Präm. Kl. C. (Westfalen XXXI 1955, 113/29) - F. S C H Ö N E , Beiträge zur Geschichte des Präm. Kl. C. Diss. Münster 1913, und Westf. Zschr. LXXI 105/208 - Westfalen XXI 1936 Heft 5; XXXI 1953 p. 204 ff.; XXXIII 1955 p. 113/29; XLVI 1968 241; LIII 1975, 379/84; LV 1977 509/11 - Vita S. Godefridi vide G. N I E M E Y E R , Die Vitae Godefridi Cappenbergensis (DA 23, 1967, 405 ff.).

S e r i e s p r a e s u l u m (Schnieder) (S. Norbertus 1122-26) Conon 1126-36 (praepositus) Otto 1136-56 item Otto v. Cappenberg 1156-71 item 188

Hermann v. Are, abbas 1171-1210 Andreas v. Senden 1210-32 praepositus, ut sequentes H u g o v.Werne 1232-57

Arnold v. Ahlen 1257-70 Bruno 1270-73 Erich 1273-75 Hartlev 1275-94 Otto 1294-96 Warmund 1296-99 dep. Johann v. Cule 1299-1307 Wennemar 1307/08 dep. Dietrich v. Ahlen 1308-21 Ludwig 1321-39 Dietrich 1339-43 Wilhelm v. Landsberg 1343-44 Hermann v. Ringelsdorf 1344-69 Adolf v. d. Recke 1369-85 res. Eberhard v. Frydag 1385-90 res. Bernhard v.d. Horst 1390-1407 Arnold v. Boenen 1407-17 Friedrich Rogge 1417-45 res. Hermann v. Königsberg 1445-55 Lubert v. Diepenbrock 1455-69 dep. Bernhard v. Galen 1469-84 Ludolf v. Boenen 1484-92 Dietrich v. Olden 1492-1511 Gottfried v. Haen 1511-21 res.

Johann v. Ketteier 1521-36 res. Johann v. Härmen 1536-46 Hermann v. Ketteier 1546-56 Konrad v. Nagel 1556-72 Gottfried v. Velmede 1573-83 Wennemar te Körte 1583-1613 Theodor v. Haene 1613-24 Johann Reinhard v. Schade 1624-64 Franz Dietrich v. Westrem 1664-71 Bernhard v. Westrem 1671-86 Johann Alexander v. Ketteier 1686-95 Hermann Stephan v. Nagel 1696-1711 Gottfried Bernhard v. Ascheberg 1711-13 res. Johann Engelbert v. Ketteier 1713-39 Ferdinand Moritz v. Ketteier 1739-84 Kaspar Ferdinand v. Berswort 1784-94 Ferdinand Elias v. Kleinsorgen 1794-1803

C L A R H O L Z (B.M.V. et) St. Laurentius Cía-, Ciar-, Klar-, Klaholt, -holte, -holtz, -holtum. Prope Wiedenbrück in Westfalia, Dioec. Osnabrück, nunc Paderborn. Praepositura nobilis. Fundata ut monasterium duplex annis 1133/34 in vicino Lette, de quo infra, per Rudolfum toparcham de Steinfurt, auxiliantibus episcopis Osnabrugensi, Monasteriensi et Ultrajectensi. Filia Cappenbergae. Confirmatio Lotharii Imperatioris statim data fuit „per manus Norberti archicancellarii et Magdeburgansis archiepiscopi". Annis 1138/39 canonici translati sunt in C., relictis monialibus in Lette. Secundum catálogos antiquissimos initio pertinuit ad circariam Frisiae, in qua exercuit paternitatem in asceterium Schildwolde. Ex dono fundatoris multa bona possedit in Neerlandia (curia in Vollenhove). An. 1146 confirmatio papalis, anno demum 1175 episcopalis. Saec. XV reformata est per abbatem quendam Cister189

ciensem, sed ceteroquin mala plerumque laboravit disciplina, a paucis tantum religiosis habitata. Saec. X V I I / X V I I I habuit tarnen nonnullos praepositos virtute excellentes, sub quibus floruit. Advocati fuerunt domini de Steinfurt, ab an. circiter 1275 episcopi Monasterienses, saec. X V I Osnabrugenses, sed plerumque ab an. 1457 domini de Tecklenburg. Parochiae incorporatae et partim administratae: Lette, Clarholz, Beelen. Praepositus fuit archidiaconus, sed non infulatus. Parthenon dependens praeter Schildwolde supra allatum: Lette. Saec. X V I fere suppressum est a toparchis lutheranis, sed per sic dictum „Recessum Bielefeldensem" anno 1565 fuit salvatum. Anno 1803 saecularisatum est et principi de Bentheim addictum cui adhuc hodie pertinet. Ecclesia mediaevalis facta est parochialis, monasterium annis 1810/11 partim fuit solo aequatum, praepositura est castellum principis. A r c h i v a l i a : StA Münster: 35 dipi. s. XII/XVIII - Fiirstl. Bentheim-Tecklenburgisches Archiv Rheda maiorem partem archivi, satis ampli continet - Dioec. Archive Osnabrück, Paderborn, Münster u. Köln - Pfarrarchiv Clarholz: dipi. 1134/1231, series praepos. in Aktenband I - BMun Nancy 992/V 227/40. B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH (1855) 152 - BÖRSTING cf. ind. - B Ö R S T I N G / S C H R Ö E R I 223, 274 - BRUNS 196ff. - C O T T I N E A U 801 - GOOVAERTS I 461 - G R O T E 274 - H H D III 127 - H U G O Ann. I 513, prob. 394/400 - IDEM, SAM Ep. Gerv. II 94, 104, 105/07, RC 93 - JW 8923 - Kunstf. Schnell Nr. 1039 (1975) auct. J. M E I E R - LThK VI 7 - LuDORFF Krs. Wiedenbrück 10/17 - M G H Dipl. VIII (Lothar III) 58 - PAAS Prov. Kap. - P O T T H A S T 2 587, 8727 - RAMACKERS Adi. Stifte V 333/36 et passim - IDEM Urk. Nancy 131 - Reglmp V cf. ind. - S C H M I T Z / K A L L E N B E R G 18 - SCHNEIDER Ortsch. 4, 13, 29 - S T U M P F / B R E N T A N O II 3298 - WAEFELGHEM 61, 375 - Westf. Urkb. ( E R H A R D ) Nr. 1 5 5 4 , 1 5 5 9 , 1 6 7 2 , (FINKE) N r . 5 5 , 2 0 1 , 2 7 3 , 3 6 4 , 8 3 4 , WILMANS N r . 2 1 7 - Z A K

EOP

(1928) 299 - IDEM PAM - B R O M Ob St Utr. I 319, 320 - H. CLAUSSEN, Die ehemal. Präm. Kirche in C. und ihre neuaufgedeckten Gewölbemalereien (Westfalen XXXVII 1959, 174/79) - A. E. (RENS), Transfert d'une ecurie à Prémontré en 1265 (Anal. Praem. XXVII 1951, 112) - F . FLASKAMP, Die ältesten Seelenstandslisten der Kirchengemeinden Herzebrock-Clarholz, Münster 1946 - IDEM, Westfälische Adelsgräber zu C. (Westf. Zschr. CIX, 1959, 283/94) - H . C. HAZEWINKEL, Eenige mededeelingen over de goederen van Clarholte in Overijssel (Verslagen en mededeelingen der Vereeniging voor Overijsselsch recht en geschiedenis 1925, 58/81) - H. H U E F F M A N N , Das Kloster C. im Streit mit den Grafen von Ravensberg 1219-31 (Ravensberger Bll., Organ des Histor.Ver.f.d.Grafsch. Ravensberg III 1964, 39/42) - G. J. ter K U I L E , Klarholz en Vollenhove (Verslagen en mededeelingen van de vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht XI, 1958, 495/502) - N. LEDEBUR, Urkunden des Klosters C., die Wahl von Kirchenvögten betreffend (Ledeburs Archiv III 1830, 31) - N. L I N N E B O R N , Inventar des Archivs des Bischöflichen Generalvikariats Paderborn, Münster 1920, 198 - C. MAY, Das Kloster C. in der Osnabrückisch-Rhedischen Geschichte (Ravensberger Bll. XXVIII 1928, H. 3/4 S. 12) - J. M E I E R , Series praepositorum Clarholtensium (Anal. Praem. XLVT 1970, 339/43, item emendata, ibid. 1980, 274/79) - IDEM, Die Visitation des Klosters C. 1788 (Westfäl. Zschr. CXVIII 1968, 363/73) - IDEM, Knechtstedener und Steinfelder Prämonstratenser als Seelsorger der Pfarrei C. im 17. u. 18. Jahrh. (Ibidem CXXII 1972, 163/89) - IDEM, 190

Das adlige Chorherrnstift der Präm. in C. 1133-1803 (Jubiläumsschr. 75 Jahre Sparund Darlehnskasse C. 1903-1978, 20/37) - N. PHILIPPI, Osnabrücker Urkundenbuch I, Osn. 1892, Nr. 254, 255 - J . P. S C H N E I D E R , Propst Friedrich von C., ein Beitrag zur Geschichte Westfalens (Westf. Zschr. 1884, 107/28) - R. S C H U L Z E , Beiträge zur Gesch.d.Präm. Klosters C. (ibidem LXXVIII 1920, I 25/64, LXXXI 1923, 44/59, LXXXVII 1930,1 192/214) - P. VERHAEGHEN, Journal d'Emigration de l'Abbé Henry, prieur de Ressons . . . en Westphalie, de 1792 a 1802 (Anal, pour servir à l'histoire ecclésiast. de la Belgique XXVI, 1896, 207/72) Multi articuli minoris momenti pluries in „Heimatblätter der Glocke" 1972/73 ff., cf. Anal. Praem. 1980, 141.

Series praesulum (MEIER) nisi aliter notetur, praepositi Eremward 1133-84 Friedrich v. Tecklenburg 1187-1216 postea abb. in Knechtsteden Ludger 1217-34 abbas antea abbas in Sayn Johannes 1235-46 Ludger 1251-55 abbas N. N. 1256-62 Florinus 1265-67 abbas Gerhard 1274-75 Arnold 1282 Gerhard v. Glandorf 1286-90 Pilgrim 1295-1308 Otto v. Rietberg 1318 Heinrich 1322-43 Konrad 1325 Theoderich 1346 Otto 1354-61 Gerhard v. Rammesbroge 1368/70 Hermann 1370 Rüdiger 1385-1414 Gottfried v. Cleyvorn 1417-26 Joannes v. Duncker 1427-35

Johannes Lambert v. Steinheim O. Cist 1435-54 Johannes v. Hundebeke 1456-87 Hermann v. Baack 1487-1511 Johannes v. Stael 1515-38 Hermann v. Hardenberg 1538 Rüdiger v. Häver 1539-66 Liborius v. Sudholt 1567-78 Arnold v. Walrave 1579-97 Heinrich v.d. Wenge 1597-1602 Engelbert de Körte 1603-06 Dietrich v. Plettenberg 1606-12 Johannes v. Schilling 1612-58 Gottfried v. Schwarze 1658-66 Bernhard v. Kerkering 1666-93 Elben v. Kückelheim 1694-1750 Leopold v. Rübel 1750-63 Bernhard Hadrian v. Spitael 1763-65 Franz Philipp v. Meuseren 1765-94 Jodok Donat van Oldeneel 1794-1803

D O R L A R B.M.V. Dorlor, Dorla, -ach, Oberdorlar. Inter Gießen et Wetzlar, ad flumen Lahn, Hessen Nassau. Dioec. Trier, nunc Limburg. 191

Anno 1297 Eberhardus de Merenberg, canonicus Spirensis, ecclesiam parochialem in Dorlar, quae iam anno 1220 extiterat, tradidit Gertrudi uxori fratris sui ad fundandum ibi asceterium. Abbas Rommersdorfiensis, sub cuius tutela semper fuit, primas moniales ex Altenberg eo misit. Ecclesiae incorporatae: Atzbach, Dorlar et Waldgirmes. Ecclesia - quod erat raro facta et simul parochialis et claustralis per chorum appositum. Anno 1437, propter collapsum totalem, mutatum est in prioratum dependentem a Rommersdorf. Anno 1540 suppressum est per comites de Nassau-Weilburg. Tentamen abbatis, hanc domum restituendi, annis 1629/31 frustratum fuit. Ideo coacte alienavit anno 1641 Dorlar pro 2300 florenis, id est pro quarta parte valoris sui nobili cuidam Joanni de Buseck. Ecclesia modica subsistit ut parochialis protestantium. A r c h i v a l i a : StA Wiesbaden: 24 Urk. 1297/1629, 5 copiae, 9 fase, acta saec. XV/XVII.

B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 76 - H. KRAUSHAAR, Dorlar, ein altes Klosterdorf

(Heimat im Bild, Gießen 1960 Nr. 35) - BROWER/MASEN II 117/18 - CAESARIUS Lib. 7

Hist. Memor. de Sta. Maria Cap. 5. Ex ilio videntur sumpsisse Hugo et post ilium alii quam plures, datum fundationis anno 1220. Revera e Caesario apparet tantum, hoc anno ibi iam extitisse ecclesiam perochialem - DEMANDT II - DHGE XIV 682 - Gall. C h r . N o v a X I I I 5 2 1 - GROTE 111 - H H S D I V 87 - HUGO I 6 3 1 - KLEINFELD/WEIRICH 195 - LEHFELDT 6 9 9 / 7 0 1 - MARX I V 191 - WAEFELGHEM 7 8 , 3 7 5 - WENCK I I 2 4 2 - F .

K. ABICHT, Der Kreis Wetzlar (W. 1836) II 72/82 - K. MAY, Dorlar und die Herren von Merenberg in legendärer Überlieferung (Nass. Ann.) T. J. SCHERG, FV 1909, Nr. 92 - WEGELER, Die Präm. Abtei Rommersdorf, Koblenz 1882, 86 - E. WIESE, Urkundenbuch der Stadt Wetzlar, Marburg 1911, I 718. Magistrae

(Hugo) Hilla Margareta Gertrudis 1436

Gysela Lysa Sophia Irmengard

P r a e p o s i t u s (Huyskens, Klöster a . d . Werra cf. ind.) Joannes 1364

D O R T M U N D St. Catharina (B.M.V. et St. Joannes Bapt.) Tremonia, Königskamp, Campus Regis (quod nomen et habuit aliud asceterium in Hollandia). Civitas in Westfalia, Dioec. Köln, nunc Paderborn. 192

Parthenon, prioratus. Auetores antiquiores ei attribuunt fundationem satis maturam (1141/43), quod vero authentice probari nequit.'Secundum traditionem Knechtstedensem f u n d a t o r fuit quidam Servatius. Authentice tantum constat Henricum VI Imperatorem anno 1193 campum dictum Königskamp donasse ad construendum quoddam asceterium. Nescitur unde venerunt primae moniales. Initio enim indecisa fuit regula, quam domus habuerit sequenda. Factum, quod omnes reliqui parthenones O r d . Praem. in Westfalia fuissent conditi ut monasteria duplicia, excepto solo Tremoniense, innuit eum primitus regulam monasticam esse secutam. In chartis confirmationis 1218/19 verbum fit de regula Sti. Benedicti. Constructio monasterii videtur fuisse interrupta, ecclesia tandem consecrara est an. 1220. C o n f i r m a d o papalis anno 1224. Asceterium, quod mox est subditum paternitati abbatum Knechtstedensium 2 , semper speciali favore imperatorum est gavisum. Fridericus II Imperator anno 1220 archiepiscopo Coloniensi commendat hanc domum „quia speciali amore complectimur". Initio monasterio praefuerunt prior et priorissa, ambo ad nutum abbatis Knechtstedensis, annis 1240-ca. 1280 praepositus et magistra, abhinc denuo status quo. Saec. XVIII interdum denuo apparet titulus magistrae. Anno 1471 inculcatur stricta clausura. Parochia incorporata: Kirchlinde, quae a canonicis Knechtstedensibus, una cum Huckarde (de quo infra) fuit administrata. Anno 1495 peste occubuerunt praepositus cum tota fere communitate, dein venerunt aliquot moniales ex Heinsberg, qui simul et perfecerunt reformationem. Usque ad initium saec. XVII praecipue nobilitati feodali et patriciae patuit, postea etiam virgines modestiore conditione natae sunt receptae. Anno 1737 ibi fuerunt 15 canonissae et 10 conversae, in actu suppressionis a n n o 1803 communitas habuit 16 membra. Ecclesia et maior pars aedium mox solo aequata sunt, prioratus stetit usque ad destructionem an. 1944 tamquam museum. Hodie nihil monasterium in mentem revocat nisi via „Katharinenstraße". A r c h i v a l i a : StA Münster: ca. 530 dipi. 1188/s. XVIII, rentale s. XV, 53 fase, acta s. XV/XVIII. - Stadtarchiv Dortmund: Kasten 44, 59, 60 - Altertumsverein Münster: Chronica s. XVI/XVIII - Kath. Pfarrarchiv Dortmund-Kirchlinde: Urkunden, Pfarrakten - Pfarrarchiv Propstei Dortmund: Urkunden. B i b l i o g r a p h i a : BARSCH 154 - D H G E X I V 697 - FABRICIUS V 1 , 338; 2, 636 98, 414, I V 124 - G R O T E 112 - H U G O I 497 - L U D O R F F Stadtkreis Dortmund (1894) 32, 45 - PAAS, Kap. Sitz - IDEM, Prov. Kap. - Reglmp V cf. ind. - RepGOOVAERTS I

1

2

H. STANGEFOL autumat, asceterium anno 1141, M Ü L H E R / M E W E anno 1143 esse fundatum (cf. SAAL 7). Forsitan fuit initio sub Cappenberg (SAAL 24). Ab anno 1230 pater abbas certe fuit Knechtstedensis.

193

Germ IV 1, 1479 - SAAL 48/49 - S C H M I T Z KALLENBERG 23 - WAEFELGHEM 79, 375 Westf. Urkb., VII - ZAK PAM - Die Chroniken der westfäl. und niederrheinischen Städte I, Dortmund und Neuß, Leipzig 1887, cf. ind. 633 - A. FAHNE, die Grafschaft und freie Reichsstadt Dortmund II 1, Urkundenbuch 1855 - W. H Ü C K E R , Codices traditionum Westfalicarum, Münster (praeparatur) - A. M E I N I N G H A U S , Das Wappen des Katharinenklosters in Dortmund (Dortmunder Zeitung „Die Sonntagspost" 1906, Nr. 19, Beilage) - J . M O O R E N , Das Dortmunder Archidiakonat, Köln 1853 - D. M Ü L H E R / C . M E W E , Historische Beschreibung der Stadt und Grafschaft D. 1616, in: S E I BERTZ, QUELLEN I - K. R Ü B E L , Dortmunder Urkundenbuch I—III 1 , Ergb. Bd I , Dortmund 1881/1910 - IDEM, Geschichte der Grafschaft und freien Reichsstadt D. I, Dortm. 1917, 286/94, 313/16 - F . W. SAAL, Das Dortmunder Katharinenkloster, Dortmund (Beiträge z. Geschichte Dortmunds und der Grafsch. Mark LX 1963) 1963 - H. STANGEFOL, Annales Circuli Westfalici, Köln 1656, III 299 ff. - J. D. v. S T E I NEN, Die Quellen der Westphälischen Historie, Dortmund 1741, 48 - N I S T O L T E , Archiv des Paderborner Altertumsvereins, I 117, Nr. 138 - N. Z U M B U S C H , Geschichte des Katharinenklosters zu Dortmund und des Dorfes Kirchlinde (Beiträge zur Gesch. Dortmunds XI, 1902, 17ff.). Series superiorum (SAAL) 1. P r a e p o s i t i Otto 1268 Bertram (Cellerarius) ca. 1230/40 Th(eodorich) 1240/41 Wicbertus 1271 N. N. 1244/54 B(ertram)? 1255 Gerwin 1281-87 Gottfried 1289 Herrmann 1 2 9 0 - 1 3 1 7 Gottfried 1320/23 Thomas de Waldorp 1326/33 Gerhard 1335 Justinus 1336/37 Antonius 1342-47 Lambert 1348 Bruno 1350 Herbert 1351 Herrmann de Holte 1361 Antonius 1368/69 Sybert 1379/80 Konrad Brochhausen 1391 Degenhard de Letmathe 1391 Heinrich v. Neuß 1394/95 194

Bernhard 1277/78 2. P r i o r e s Dietrich 1395 Hilleger 1396 Ludwig de Porta 1406/15 Goddert v.d. Arpe 1419 Johann Buys 1423/30 Johann Campo 1435 Johann v. Gangelt 1438/58 Peter v. Rheinwerden 1461/80 Herrmann v. Deggyns 1487 (?) Johann v. Zons 1488-94 Laurentius v. Geilenkirchen 1495-1539 Johann Esser v. Pollem 1539-60 Johann v. Süchteln 1561/79 Gottfried v. Buchholz 1586-1598 Johann v. Schauenberg 1598-1604 Laurentius Rotarius 1604/09

Walter Sturm 1613-19 Johann Caesar 1630 Mathias v. Westorff 1630-36 Bartholomaeus Fraisinne 1637-43 Johann Greuter 1643-79 Herrmann Greven 1679-82 Gottfried Frisch 1682-1700 Nikolaus Camp 1700-04 Augustinus Beckers 1704-11 Siardus Schreiber 1719-24

Leonhard Jansen 1724-28 Johann Jakob Klöcker 1728-52 Dionysius Kochs 1752-54 Karl Kaspar Heck 1754-58 Peter Baggen 1758-68 Heinrich Keuter 1768-69 Quirinus Stieger 1770-83 Quirinus Beißel 1783-1801 Kornelius Elfes 1801-04

M a g i s t r a e et p r i o r i s s a e (ibidem) Dederades 1139 Hildegunde 1160 Ludgarde 1188 Cunigunda 1211 Walburga 1238 (magistra) Hilla v. Scheida 1239 N. N. 1253/68 (priorissa) Jutta 1271 (item) Elisabeth 1281 (magistra) Elisabeth de Horst 1281 (priorissa, ut sequentes) Bertradis 1289 Elisabeth de Menden 1290/96 Bertradis 1307/23 Margaretha 1330 Bela 1335 Elisabeth 1336/37 Margareta de Nova Curia 1342/48 Bela de Haghene 1355/58 Elisabeth 1359/61 Bela 1360 Gertrud v. Braken 1368/69 Margareta Klepping 1379/80 Bela v. Overberg 1382/88 Elisabeth 1391 Katharina v. Ergste ca. 1393 Bela Schulten 1393/95 Lutgardis v. Beyer 1° 1395/1405 Bela v. Stipele 1407

Lutgardis v. Beyer 2° 1409/20 Mersuedis Palzades I o 1422/24 Hilken Swarte 1430/33 Kunigund Wickede 1435 Mersuedis Palzades 2° 1438 Ida Borchard 1444 Gertrud v. Berswort 1455-67 Anna v. Hengstenberg 1467 Hilleken v.d. Scheyden I o 1469/73 Gertrud Klepping I o 1479/81 Hilleken v.d. Scheyden 2° 1488 Gertrud Klepping 2° 1489/94 Margaretha v. Lieck 1495/1509 Johanna v. Eyll 1519/39 Dorothea v. Schüren 1542-63 Margreta Syberg 1557, 1563-88 Anna Prume 1588/92 Margareta Pecks 1592 Annav. Berswort 1560, 1592-1618 Helena Brandis 1620/26 Annamaria Brandis 1626 Annamaria Pape 1626/66 Johanna Barbara Greuter 1676/92 Susanna Margareta Fabricius 1693/94 Sibylla Gertrudis v. Brachel 1694-1712 Agnes Katharina Neuhausen 1713/24 195

Maria Franziska Ascheberg 1727/44 Maria Sibylla Jansen, magistra 1744/45 Maria Justina Nieberg, item 1751-69

M. Agnes Hengsbach, item 1769/75 M. Theresia Jansen, priorissa ca. 1797-1804

D Ü N N W A L D B.M.V. et St. Nikolaus Dunwalt, Dunewald, Donewalde, Doinwalt. Prope Coloniam, ultra Rhenum, Dioec. Köln. Parthenon, prioratus. Primitus moniales erant in Steinfeld, quod fuit ab anno 1097 monasterium duplex OSA. Dein translatae sunt in Hellenthal, ubi una cum canonia Steinfeld anno 1126 transierunt ad Ord. Praem. Mox translatae sunt in Wehr, et anno 1143 in Dünnwald, canonicis OSA, qui anno 1117 ab Heidenrico quodam ibi fuerant instituti, amotis. H o c ex parthenone, quod semper stetit sub Steinfeld, venerum moniales filiarum abbatiae illius (Doksany, Lounovice, Füssenich). Annis 1236/57 ordini fuit alienatum, iterum anno 1288, quo fuit subditum abbatiae Brauweiler OSB. 1 An. 1491 denuo fuit reformatum a Congregatione Bursfeldensi illius ordinis, sed hac vice ordini suo mansit fidelis. Initio saec. X V I I fuit collapsum, cum anno 1643 très tantum moniales ibi essent in vivis, abbas Steinfeldensis de permissione Capituli Generalis parthenonem suppressit ac eum una cum bonis - quae erant spectabilia - Collegio Norbertino Coloniensi, nuper fundato, univit. Sed nobilitas Ducatus Montium (Berg) vi restitit, manu armata anno 1653 canonicos Steinfeldenses ibi residentes expulsit et unam ex ultimis canonissis ibi instituit abbatissam, sed frustra. Steinfeldia praevaluit. Annis 1659-70 fuit ibi novitiatus generalis circariae, 1684/85 seminarium Norbertinum Coloniense eo fuit translatum. Dein fuit prioratus Steinfeldensis, et „Tusculum"Seminarii Norbertini. Anno 1802 suppressum est. Ecclesia nunc est parochialis, bona et ea quae supersunt de monasterio, proprietas privata. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: 63 dipi. 1118/1746, 45 fase, acta et computus s. X V / X V I I I , cartularium saec. X V , et variae copiae diplomatum. - Akien Steinfeld 44 - Fragmentum necrologii s. X V / X V I : (Köln, Städt. Depositum 5). Inventarium archivorum in H S N I 6 V nr. X I I I ibidem. - StA Koblenz: 2 Copiae (cf. AUSFELD 95). B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH 1 8 5 5 , 1 5 3 / 5 8 - BEYER/ELTESTER/GÖRZ I I I 5 9 5 - BINTE-

1

Reg. Honorius IV: abbatissae et conventui O S B de Dünwald 1288.

196

RIM/MOOREN

1 5 5 - CLEMEN 2 , K r s . M ü h l h e i m 7 8 -

COTTINEAU 1 0 1 0 - D H G E

9 9 4 - EWALD I V 4 3 - FABRICIUS I 3 2 1 , I I 6 3 5 - G R O T E 1 1 6 - H U G O I 6 4 3 , p r o b .

XIV

538/44

- ILGEN 7 0 - JOESTER U r k b . c f . i n d . - K N I P P I N G I I N r . 2 4 7 , 2 6 4 , 2 6 5 , 5 4 5 , 6 2 5 f . , 1 2 3 3 ,

1 4 6 2 f . , 1 5 1 5 , I I I 1 3 3 2 , 1 6 1 7 , 1 6 5 8 , 1 9 4 8 , I V 8 2 5 - LACOMBLET I I 1 7 2 , 5 4 9 , 6 5 8 - LEHMANN/BROCKHAUS 1 1 6 7 264 -

OEDIGER 8 0 / 8 2 -

LIENHARDT E p h . H a g . PAAS P r o v .

Kap. -

8 0 , 1 1 9 - N E U S S (V. S t e i n f e l d )

PODLECH I I I

109/14 -

262,

REDLICH I 6 5

(

c f . i n d . p . 4 3 8 ) e t II 2 , 2 5 6 f f . , 2 7 2 a , 2 9 1 a - TILLE I 2 4 2 - VERBEEK - WAEFELGHEM 81, 3 7 5 - Z A K P A M - A . BRACKMANN in A H V N 81 ( 1 9 0 6 ) 1 1 2 / 3 0 - W . CRECELIUS/W.

HARLESS, U r k u n d e n des Klosters D . 1264-1360 ( Z G B V X I X , 1883, 175/86) - B. GEHLE, Die Prämonstratenser in Köln und Dünnwald (Anal. Praem. LV 1979, 47/55) A. Huppertz, Spätgotische Wandmalereien in der Pfarrkirche St. Nikolaus in D. (Rhein. Kirchen im Wiederaufbau, Verein f. Christi. Kunst 1949/51, pp. 107 f.) - L. KORTH, Z u r Geschichte des Klosters D. im 12. u. 13. Jahrh. (ZGBV X X , 1884,51/84; X X I I 1886, 1 0 7 / 4 7 ) - ( . PAAS in A H V N X L I V 44ff., X C I X 114ff., 135ff. - IDEM, Seminarium Norbertinum (Anal. Praem. I 1925, 128 ff. - Rheinisches Archiv LX 1866, 111 - F. TUCHOLSKI, Köln-D., Pfarrkirche, Kirchenführer, N e u ß 1962.

S e r i e s p r i o r u m : Mon. Steinf. Henricus 1160 Theodoricus 1192 1 Gerhardus 1231 Helyas 1236 Arnoldus 1250 Henricus 125. Christianus 1255 Arnoldus 1268 Christianus 1273 Johannes Schalle 1° 1274/77 Gerhardus 1301 Johannes Schalle 2° 1302/04 Gerhardus 1305 Richwin 1316 Godescalcus 1324/26 Henricus 1328/30 Jacobus 1338/48 Winricus 1353 Henricus 1354/56 Conradus 1359 Henricus 1366 1

Joannes Groven 1369 Henricus de Iswilre 1374 Gerhardus 1383 Arnoldus 1412 Johannes 1422/25 Johannes Winrichs 1428 (idem?) Johann v. Altena 1458-68 postea abb. in Steinfeld Robert v. Schlebusch 1483-1502 Heinrich v. Linnich 1502-25 Simon v. Hasselt 1525-38 Nikolaus Kall 1538-53 Wilhelm v. Nörvenich 1553-83 Christian Derichweiler 1583-94 Laurentius Goir 1594-99 postea abb. in Sayn Gerhard v. Lobbroich 1599-1616 Hermann v. Nörvenich 1616/17 Johannes Nesselrath 1618-49 Hermann Wilckers 1649-56 Stephan Losen 1656-78

In M S „Monasteria sub Steinfeld (StA Düsseldorf ex quo haec series est desumpta) adducuntur hoc tempore ex obituariis sex canonici: Elger, Godefridus, Volkwin, Simon, Gernod et Nicolaus. Qui ex illis fuit prior et quando, nescitur.

197

Theodor Firmenich 1678-80 postea abb. in Steinfeld Johannes Cuperus 1681-1714 Michael Luckenrath 1714-16 Petrus Roemer 1716-23 Winand Freissem 1723-29 Aegidius Entzen 1729-39 abhinc sub titulo provisoris: Adam Schinck 1739-41 Joh. Lohelius Begasse 1741-44 po-

stea abb. in Steinfeld Joh. Evangel. Wahlen 1744-47 Evermod Ciaessen 1747-54 Ulrich Hoedt 1754-56 Franciscus Ganser 1756-59 Hubert Völler 1759-79 Felicius Adenau 1779-84 Gilbert Sürges 1784-90, ambo dein abbates in Steinfeld

S e r i e s m a g i s t r a r u m (ibid.) Gertrudis ca. 1140 Margareta Overstolz 1383 Aleydis 1192 Ida v. Waidenberg 2° 1384 Officia 1202 Cunegundis (Coyna) v. d. Molen Eliga 1231 1390 B . . . 123. Wilmeza 1406/27 Blithildis (Bliza) 1420 Elisabeth 1236 Christina v. Voyxbroick 1438 Gertrudis 1251 Richardis v. Attenbach 1441/48 Elisabeth 1253/54 Felicitas v. Monzenig 1466/70 Gertrudis 1268 Margareta v. Menzingen 1474/1514 Petronilla Mechtildis v. Hanzeler 1526/40 Catharina 1274/81 Dorothea v. Untzael 1559/63 Jutta de Pomerio 1290/1304 Barbara v. Luisdorff 1563/70 Irmengardis 1304/16 Johanna van der Reven 1570/95 Beatrix 1325/30 Agnes v. Landsberg 1595/1622 Sophia de Lilio 1331/43 Maria v. Eller 1622/24 Lora 1353/59 Anna Maria v. Luisdorff 1624-43 Agnes 1361/62 Margareta v. Virmundt, abbatissa Margareta de Wickrade 1366 1653,f 1675 Bela v. Bremdt 1368/69 Ida v. Waidenberg 1° 1378/79 E L L E N Sta. Crux, SS. Lambertus et Thomas Cantuariensis Elna, Hellen, Ellena, Elina. Prope Arnoldsweiler in districtu Düren, Rhenania, Dioec. Köln, nunc Aachen. Parthenon, prioratus, ab an. 1261 praepositura, postremo iterum priora198

tus. Fundatus ante annum 1234 juxta antiquam ecclesiam parochialem a comite quodam de Jülich. Primae moniales forsan venerunt ex Weiher in Colonia. Primitus sub Knechtsteden. Sed paternitas iterum iterumque fuit mutata: 1308 Steinfeld, 1423 Knechtsteden, 1459 Hamborn, 1488 Steinfeld, 1533 Hamborn. Quorum canonici Semper administraverunt parochiam, quae ecclesiae asceterii mansit coniuncta. Haec frequens mutatio paternitatis demonstrat, quomodo hae moniales nobiles Semper obstinate obedientiam erga superiores ordinis recusarunt, unionem illius plus semel relinquere conantes et statum canonissarum sub abbatissa viventium anhelantes. Initio saec. XIV asceterium adtempus ordinem plane dereliquerat, coram Curia Romana se OSB esse finxit, alienae directioni se subiiciens. Disciplina omnino erat collapsa, et quidem omni tempore. Anno 1548 combustum est, anno demum 1652 de nova constructum, an. 1798 ecclesia denuo igne consumitur. Possedit 700 jugera terrae. Celebris reliquia Stae. Crucis in ecclesia fuit ansa pregrinationis saeculis XV—XVIII. Anno 1716 habuit 11 canonissas et 5 conversas. Anno 1802 suppressum est, ecclesia adhuc stat, sicut et partes monasterii. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 123 dipl. s. X I I I / X V I I I , 2 Kopiare s. XVIII, acta s. X V / X V I I I . - Pfarrarchiv Ellen, nunc D i ö z . Arch. Aachen: acta s. X V I I / X V I I I . BMun Nancy M S 9 9 2 / V I I 190/201 Bibliographia: HEIM 7 8 -

DHGE

B I N T E R I M / M O O R E N I 9 9 , II 2 1 3 , 4 9 1 - CLEMEN V 2 , KRS. M Ü L -

X I V 236 -

FABRICIUS I 6 7 -

H H D

III 175 -

HUGO I 649,

Prob.

5 4 4 / 4 5 - JOESTER U r k b . cf. ind - NEUSS (V. S t e i n f e l d ) 2 6 2 , 2 6 4 - OEDIGER 9 9 / 1 0 0 PAAS K a m p f - PODLECH III 1 1 5 / 1 8 - REDLICH I 50, 1 4 0 f . , II 1 6 5 4 , cf. ind. 888 TILLE II 153, 2 1 5 - WAEFELGHEM 82 - Z A K P A M - A H V N II 158, 168; III 65, LVII

295 - I 158 ff., - N . BONN, Geschichte der Überbringung der großen Partikel vom Hl. Kreuz in dem ehemal. Kloster zu Ellen, Aachen 1864 - H . CANDELS, Geschichte des Dorfes und des Klosters E., mit einer Baugeschichte der Kloster u. Pfarrkirche von R. DAUBER (Veröffentlichungen des Bischöfl. Diözesanarchivs Aachen X X X V I I , Mönchengladbach 1979) - N . GEHLEN, Das Klostergut E. und die Ahnenreihe seiner Besitzer (Heimatblatt der Dürener Zeitung 1929: 251, 260, 269, 288) - Historischer Schawplatz. Das wunderthätige H o l t z vom Creutz Christi, mit welchem GOTT das Frawen-Closter E. begnadet hat, Cölln 1734 - P. KAISER, Der kirchliche Besitz im Arrondissement Aachen und seine Schicksale in der Säkularisation durch die französ. Herrschaft, Aachen 1906, 39 - C. Quix, Beiträge zur Gesch. der Stadt Aachen II (Ellen), Aachen 1838 - N . TIMMERMANS, Beiträge zur Gesch. des Klosters und des Ortes E., Düren 1949 und 1959 - Z A G V II 182, III 321, X I V 113, X X V I I 121.

S e r i e s p r a e s u l u m (CANDELS, H U G O ) P r i o r e s (nisi aliter notetur) Lodolf (praepositus) 1261 Robodo 1234 Godart v. Wachtendonk 1444

Johann v. Dorsten 1450 Hermann Textor 1493/99, t 1532 Amandus de Weda 1499/1500 199

Johann Andreas Wellinghausen Mathias Fetgen 1502/06 1639/45 dep. Heinrich 1509 Michael Himselrath 1645/52 dep. Johann Ellerborn 1514/22 Willibrord Noethen 1652/78 Heinrich v. Worringen 1522/33 Franz Derichweiler 1678/89 Johann Baner 1534/68 Arnold Sago 1689/1715 Thomas v. Bloos-Lanslott 1568/91 Peter Wilden 1715/53 Medardus Winrichus 1591/93 Stephan Schürmann 1754/58 Jakob Kremer 1598/1619 Aegidius Reinartz 1758/1800 Johann v. Rossum 1619 Kunibert Gussenhoven 1800/02, Bartholomaeus v. Lulloef 1620/24 t 1823 Heinrich Westhaus 1624/39 f 1644 Mag istrae Elisabeth v. Broich 1624/56 res. Margareta 1350 Maria Katharina v. Heimbach Catharina v. Husen 1426/27 1656/72 Caecilia v. Schlenderhan 1445 Maria Elisabeth Bewers 1672/76 Katharina v. Schlenderhan 1476/97 Elisabeth Rost v. Enzenbroich Gertrud v.Ahr 1509/34 1676/1721 Maria v. Bock 1538 Elisabeth Gertrud v. Dammerscheid Christina 1721/29 Sophia Gülicher 1545/63 Anna Sibylla v. Brachel 1729/58 Sophia Hucking 1563/74 Anna v. Eller 1579 Susanna Mechtild v. Rheinbach 1760/69 Johanna v. Güdingen 1581/1600 Theodora v. Rheinbach 1785-1802 Maria v. Streithagen 1602/16 Katharina Standaert 1616/23

E L S E Y B.M.V. et St. Sebastianus Else, Elsen, Elss. Inter Iserlohn et Hagen, juxta municipium Hohenlimburg ad flumen Lenne, Westfalia, dioec. Köln, nunc Paderborn. Parthenon, cuius initia sunt in tenebris, eisdem probabiliter ex causis quibus in Edelstetten (Circ. Sueviae) et in Stoppenberg, de quo infra. Moniales enim vitae regularis taedio imbutae, eam excutere studuerunt omni modo et paulatim normas canonissarum, quae habebantur ut „nobiliores", sunt secutae. Diligenter exinde omnia documenta, quae potuissent probare, eas initio vixisse sub régula, tulerunt de medio. Probabiliter hue sunt translatae in fine saeculi XII moniales Scheidenses. Anno 1175 Scheda adhuc fuit monaste200

rium duplex, anno 1220 parthenon Elsey iam extitit, ergo interea est fundatus et quidem a Mathilde comitissa de Isenberg. 1 Anno 1220 Elsey prima vice occurrit tamquam „coenobium pauperum dominarum". Anno 1223 sunt ibi „praepositus et priorissa, conventus, sorores et fratres". Qui fratres nullo modo indicant, E. tune fuisse monasterium duplex, Conventus in hoc casu sunt „sorores cantantes" vel canonissae (evidenter nobiles), sorores sunt conversae, et duo vel tres canonici, forte uno alterve adiecto converso. Mutatio asceterii in canoniam saecularem iam mox videtur fuisse aspirata, in omnibus enim catalogis deest. Iam saeculo XIV videtur esse peracta. Anno 1345 canonia Scheidensis renuntiat omnibus juribus, quae habuit in parthenonem E., cum quo in posterum nullas habuit relationes. Anno 1369 vocatur „sticht to Else", quod innuere videtur iam separationem completam a vita regulari et ab Ordine. Tarnen a praepositis et priorissis manet gubernatum usque in finem saeculi XV, quo illis substituta est abbatissa, decem canonissis praefecta. A saeculo XVI E. fuit canonia simultanea, cum praebendis pro virginibus ambarum confessionum. Anno 1628 abbas Knechtstedensis tentavit E. recuperare ordini, sed frustra. 2 Anno 1811 supressa est. Ecclesia pulchra romanica subsistit ut parochialis protestantium. A r c h i v a l i a : StA Münster 1 fase, acta s. X V I I / X V I I I - Heimatmuseum H o h e n limburg (loco archivi parochiae) ca. 50 dipi. 1220/1558 - Fürstl. Bentheimsches Archiv Rheda: acta - Arch. Principis Rheda-Lethmate: (Urk. 1321/1658) - Schlossbibliothek Cappenberg: 1 Kopiar. B i b l i o g r a p h i a : D G H E X V 2 9 5 - FABRICIUS V I 3 3 6 - GROTE 132 - H H S D I I I 1 7 6 - H U G O I 6 5 1 - K N I P P I N G I I 1 5 8 1 - LUDORFF K r s . I s e r l o h n ( 1 9 0 0 )

15/20 -

PAAS

K a m p f - SAAL 4 8 - SCHMITZ-KALLENBERG 2 5 - SCHNEIDER 4 1 , 6 7 - v . STEINEN 5 1 / 5 3

-

WAEFELGHEM 83 - Westf. Ub. VII - ZAK PAM - W . BLEICHER, Letzte Spuren der Bibliothek des Klosters E. (Heimatbll. f ü r Hohenlimburg, 38, 1977, 192/98) - IDEM, Einst dem hl. Sebastian geweiht. Kirche, Kloster und Stift zu E. (Hagener Heimatkalender XVII 1976, 153/59) - E. DRESBACH, Pragmatische Kirchengeschichte der Provinzen Rheinland und Westfalen (1902) 434 - H . ESSER, Geschichte des Klosters E. (Heimatbll. f ü r Hohenlimburg u. Umgebung, III 1929, 17/32, IV 33/48; V 17/27; VI 17/32; VIII 33/48; IX 65/80; X 97/112) - IDEM, Hohenlimburg und E., D o r t m u n d 1908 - E. KLÜTING, Das Elseyer Registrum M o r t u o r u m Fabiani et Sebastiani (Heimatbll. f ü r Hohenlimburg X X X V I I 1976, 201/13) - EADEM, Zur Geschichte des Stiftes Elsey (ibid. X X X V I I 1976, 21/30) - EADEM, Stift E. und seine räumliche Verflech-

1

2

Fama refert, f u n d a t u m esse ad propitiandam necem, a membro illius familiae Sancto Engelberto, archiepiscopo Coloniensi illatam. Revera Fridericus, filius Mathildae supra allatae, post annum 1225 ad propitiandam necem dotationem auxit. Decretum est in Capitulo provinciali anni 1628: „. . . cum ex certis indieiis et argum e n t s constat, Elsen in comitatu Limburgano esse seu fuisse ordinis nostri monasterium, etsi idipsum a multis annis ordinis, et a 50 circiter religionis iugum excusserit, . . . opus est nihil omittere ad recuperandam hanc domum (PAAS, Beschlüsse 18). 201

tung im südl. Westfalen (Westf. Zschr.) 126/27 Bd., 1976/77, 27/50) - EADEM, Das freiweltliche adelige Damenstift E., Geschichte, Verfassung und Grundherrschaft in Spätmittelalter und Frühzeit, Diss. Bochum 1976 - J. F. MÖLLER, Über das freiweltliche adlige Damenstift E., Dortmund 1802 - E. THIEMANN, Das alte Elseyer Altarbild (Hagener Heimatkalender XII 1971, 136/37) - Westfälische Bibliothek II 5350.

E N G E L P O R T B.M.V., SS. Nicolaus et Catharina Porta Angelica. Prope Treis, ad Mosellam, Rhenania, Dioec. Trier. Parthenon, prioratus. Fundatus anno 1225 ab Emerico de Monreal pro monialibus O. Cist ex asceterio Chumbd. Quibus cum locus non placuisset, eum mox iterum dereliquerunt. Dein Philippus de Wildenburg eques emit eum, maiorem construxit ecclesiam et an. 1262 moniales Ord. Sti. Dominici ibi collocavit. Tarnen ordo ille negavit consensum, ideo transiit conventus ad Ord. Praem. an 1272, sub paternitate abbatis de Sayn. Quae postea vero transiit ad illum de Steinfeld. Secundum catalogos erat postremo sub Rommersdorf. Anno 1666 elector Trevirensis conventum voluit unire cum asceterio Mariaroth, quod vero, instante Capitulo Generali, non est exsecutus. Generatim habitatum fuit a 20 canonissis nobilibus, quae saeculo XVIII neque clausuram neque vitam communem observaverunt. Anno 1794 conventus quinque monialium a Gallis expulsus, se fixit in Treis. Anno 1802 asceterium suppressum, et mox ecclesia solo aequata est. Ruinae monasterii anno 1903 a Patribus Oblatis Immaculatae Conceptionis reconstructae sunt, una cum ecclesia. A r c h i v a l i a : StA Koblenz 18 dipi. 1272/1803, 9 copiae; 11 fase, acta 1596/1802 - Domarchiv Trier: 50 dipi. s. XIII/XVII, repertorium archivorum (incompl.) 1673/74. B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 77 - BÄRSCH 1855: 159/61 - D H G E XIV 487 - Gali. Chr. N. XIII 669 - GOOVAERTS I 467, II 401, IV 63, 95 - HHSD V 91 - H U G O 1172, p r . 1 0 2 / 0 3 - KEUFFER/KENTENICH 175, 297 - KORTH U r k . K ö n N r . 789 - Lettr. c o m .

Jean XXII 49377 - LThK III 683 - de Beata Beatrice moniali: LIENHARDT 84, 130 MARX II 2, 306/07 - PAAS Prov. Kap. - IDEM Vis. Ber. - SAUERLAND II 1888 - SCHORN I 546/52 - ZAK PAM - A. FRIEDERICHS, Das Kloster E. bei Treis a. d. Mosel (Rheinische Kunststätten 181) Köln 1975 - IDEM, Die sei. Beatrix aus Treis, Klosterfrau zu Maria-E. (Heimat zwischen Hunsrück u. Eifel, Beilage der Rhein-Zeitung XXIII Nr. 10, Koblenz 1975)1 - J. GÄNSEN, Maria E. bei Treis (Koblenzer Heimatbll. V 1928, 1

Mox erat cultus ad reliquias huius monialis, qui vero numquam legitime ab ecclesia erat recognitus. Pretiosum eius reliquiarium post suppressionem fuit destructus.

202

Nr. 24 et 25) - N . HAUERSPERGER, Kloster Maria E., Hünfeld 1918 - v. STRAMBERG, Das Nekrolog von Engelport (Arch. f. Rheinland. Gesch. II 1835, 1/94).

Priores Wilhelmus Preiß ca. 1614 M a g i s t r a e (Schorn) ab anno 1450 Anna Eleonore v. d. Leyen 1666/98 Catharina 1341, Anna Catharina von Wentz 1698/99 Lysa v. Ehrenberg 1384, 1406, prioCharlotte Margareta v. Piesport rissa ut prascedens 1699/1719 Margareta Kratz von Scharffenstein Isabella Emerentiana v. Gülpen 1450-1532 res.? 1720/52 Agnes von Coppenstein 1524, abbaSybilla Gertrude v. Rumrod tissa 1543/45 1752/75 Margareta Boos v. Waldeck Hildegard v. Moskopp 1775/90 1568/95 Anna Elisabeth Geyer v. Geyersberg Anna Catharina v. Wildenburg 1790/94 1595/1620 res. N. Staader 1803 abbatissa Elisabeth v. Metzenhausen 1620/41 Regina Elisabeth v. Metzenhausen 1641/66

F L A E S H E I M B.M.V. et Sta. Magdalena (Pronuntiatur: Flaasheim) - Vlaes-, Ulars-, Ullars-, Vlaertz-, Vlaers-, Vlaersheyme, -heim, Viasem, Wlasen, Vlozem, Wlarshem, Vlarsseim. Prope Haltern ad flumen Lippe, in districtu Recklinghausen, Westfalia. Dioec. Köln, nunc Münster. Parthenon nobilis, prioratus. Fundatus anno 1160/66 ab Henrica comitissa de Ravensberg. Moniales monasterii duplicis de Knechtsteden eo fuerunt translatae, sub cuius paternitate de jure semper stetit. Saeculo XY habuit 14—18 moniales. Quae anno 1555 cum permissione Stae. Sedis ab ordine defecerunt et parthenonem in canoniam saecularem verterunt, ab abbatissa directam. Circaria Westfaliae semper reclamavit. Anno 1620 denuo ordini est restituta, sed conventus recalcitrans post longas lites anno 1670 pecunia se a jurisdictione ordinis redemit. Anno 1790 igne combustum est monasterium, nec amplius reconstructum. Anno 1802 suppressum est et Duci de Arenberg addictum. Ecclesia, quae est modica, nunc est parochialis, de monasterio ne lapis quidem superest. 203

A r c h i v a l i a : Vest. Archiv Recklinghausen: 507 dipl. (quo et translata sunt ea quae fuerant in Archivo Ducum de Arenberg Bruxellis) - StA Münster 2 fasc. acta XVIII saec. - Pfarrarchiv Suderwich. B i b l i o g r a p h i a : BINTERIM/MOOREN 5 9 - BÖRSTING/SCHRÖER 2 1 0 - D H G E X V I I 3 2 6 - H H D I I I 198 - HUGO II 1 1 4 1 / 4 6 p r o b . 6 9 8 / 7 0 5 - LUDORFF K r s . R e c k l i n g s h a u s e n ( 1 9 2 9 ) 2 3 2 / 4 7 - PAAS B e s c h l ü s s e - IDEM K a m p f - TIBUS I 7 9 0 - WAE-

FELGHEM 87, 376 - Westf. Urkb. II, VII, 29, 814, 1404ff., 1452, 2183, - ZAK PAM G. ANGERMANN, Die beiden Urkunden über die Gründung des Klosters F. (Jber HistVer f. d. Grafschaft Ravensberg zu Bielefeld LX 1958) - D. BETTE, Das Kloster F. (Gladbecker Blätter 1921) - N. ESCH, Das ehemal. freiweltliche Damenstift F. (Recklinghauser Volkszeitung 1901, Nr. 34/38) - E. FELDMANN, Die Aufhebung des Stiftes F. (Vestische Zschr. XLVI 1939, 131/57) - K. GÄRTNER, Das adelige Damenstift zu F. (Die Heimat in Vergangenheit und Gegenwart, Recklinghausen III 1926, 79 ff.) H. GROCHTMANN edidit: Flaesheim. Zur 800 Jahrfeier 1166/1966 (Flaesheim 1966). Ibidem scripsit ipse: F. Kloster oder freiweltliches Stift? - Wann wird Fl. zum ersten Mal urkundlich erwähnt? - Meisterinnen und Äbtissinnen des Klosters u. Stiftes FlA r t i c u l i ANGERMANN, BETTE, FELDMANN e t PENNINGS (2) p a r i t e r in h o c v o l u m i n e c o l l e c -

tivo sunt editi - H. GROCHTMANN, Knechtstedens Kampf um die Rückgewinnung F l a e s h e i m s , V e s t . Z s c h r . 1 9 6 6 / 6 7 , 1 4 2 / 7 5 - IDEM, i b i d . 1 9 5 4 / 6 5 p . 3 6 , 167 - N . M O O -

REN, Das Dortmunder Archidiakonat Köln-Neuß, 1853, 71 - H. PENNINGS, Geschichte der Stadt Recklinghausen, 1930, I 453 - IDEM, Die Anfänge des Stiftes Fl. (Zschr. der Vereine für Orts- u. Heimatkunde der Veste Recklingshausen XXXVI, 1926, 1/56) - IDEM, Stift und Kirche zu F. am Ende des Mittelalters und zu Beginn der Neuzeit (Vestische Zschr XXXIX 1932) - H. THÜMMLER, Neue Forschungen zur roman. Baukunst in Westfalen (Hefte für Gesch., Kunst u. Volkskunde XLIII 1965, 3/69) - Westfäl. Bibliothek II L 5972. M a g i s t r a e et a b b Richmoeth 1226/34 res. Margarete ca. 1246/57 Godesta ca. 1268/98 res. Gertrud v. Schwansbell ca. 1299 Heilewig ca. 1302/12 Hadwig ca. 1329/33 Agnes v. Rechede ca. 1338 Jutta v. Mengede ca. 1341 Gertrud v. d. Lutekenhove ca. 1359 Adelheid v. Brabeck ca. 1371 Heiewig ca. 1379 Kunigund v. d. Sigenbeke ca. 1395 Gertrud v. Galen ca. 1408/21 Elsa (des Hertes?) ca. 1425/42 Leneken des Unverzagten ca. 1446 Blydecken Munckerdes ca. 1447/58 204

i s s a e (Grochtmann) Anna Wulfs ca. 1460/1505 Aleke v. Mechelen ca. 1505/18 Clara v. Bachem 1519-22 Elisabeth v. Mechelen 1523-36 Elisabeth v. Langen 1537-58 Elisabeth v. Westrem 1559-93 Margaret v. Bodelschwingh 1593— ca. 1600 Sibylla v. Hoevel ca. 1603-30 Anna v. Swansbell ca. 1630-34 Anna Maria v. Ketteler 1637-70 Anna Maria v. Nagel ca. 1670-1715 Kunigunde v. Nagel 1715-32 Wilhelmine v. Asbeck 1732-48 Maria Francisca v. Aschebroich 1748/71

Ludovica Anna v. Haen 1772-90 Sophia v. Esch 1791-1808

Inserì nequit: Beatrix saec. XII vel XIII, Necr. Knechtsteden 31. X I I

F Ü S S E N I C H SS. Nicolaus et Hubertus Wossenick, Fusinnich, Wsse - Vose - Fusnich, Vusnych, Vosse-, Vissenich, Fusniacum 1 Prope Zülpich in Rhenania, Dioec. Köln.

Fussnichium

Parthenon, fundatus anno 1147 in Ramersdorf a. d. Lippe (Westfalia) ab H e r m a n n o v. Alfter, civi Coloniensi, per translationem monialium Hambornensium. Eodem quoque anno parthenon translatus est in F.; adiecta, ut videtur, turba sororum ex Dünnwald. Advocatia erat penes équités de Hengsbach, postea apud comités et duces de Jülich. Parthenon semper nobilis mansit sub paternitate abbatum Hambornensium, ad tempus vero subfuit abbati Arnsbergensi. Parochiae incorporatae, generatim a canonicis de Steinfeld vel Knechtsteden administratae: Bettenhoven et Dirlau. Anno 1157 confirmatio papalis. Anno 1254 archiepiscopus Coloniensis scribit abbati Hambornensi, ne pateretur ultra 50 sorores admitti - fuerant enim 88 in d o m o . Anno 1497 reformata est. Anno 1672: 6 canonissae, 1710: 8 simul ac 2 conversae. A n n o 1802 suppressus est. Aedificia adhuc extant integra. Ecclesia perpulchra, in stylo dicto „Rokoko" annis 1711/16 erecta, nunc est parochialis, monasterium anno 1892 emptum est a dioecesi, quae an. 1895 sorores Sti. Augustini, vulgo „Cellitinnen" ibi collocavit, quae ibi scholam pro puellis dirigunt. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: 160 dipi. 1 1 4 7 / 1 8 0 2 , acta s. X V I / X V I I I - Akten Steinfeld 2 4 / 2 6 , 27 - Bibl. Nat. Paris, Fonds Latin 9274 Nr. 56 (Diploma Hadriani

1

Vitetur confusio cum abbatia O . Cist eiusdem nominis in Gallia, quae gallice vocatur Foigny, a Bartholomaeo de Joux episcopo Suessionensi fundata. H a e c confusio aperte facta est in casu Beati Alderici, qui conversus fuisse dicitur in Füssenich. Vixit nempe saec. XIII in Foigny quidam Alexander conversus, cuius vita o m n i n o concordat illi B. Alderici (alter filius principis ex Scotia, dein pastor; alter filius regis Franciae dein subulcus). In genealogiis regum Franciae, quae pro saeculo XIII sunt fideles et exactae, pro Alderico non est locus, de cuius cultu ante saeculum X V I in Füssenich nullum invenitur vestigium. In illius parochia Bettenhoven colebatur Beatus quidam Irmundus, cuius vita est copia fidelis vitae B. Alderici, id quod äuget confusionem. D e Alderico vide VAN DER STERRE Natales Ordinis. Praem. (1627) et LIENHARDT.

205

Pp. IV 1157) - Pfarrarchiv F. Urkundenbuch 1867 - Gutsarchiv Bettenhoven - BMun Nancy MS 992/VIII 135/210. Bibliographia:

BÄRSCH ( 1 8 5 5 ) 1 6 1 / 6 3 - BECKER 1 8 3 - BINTERIM/MOOREN I 9 6 ,

9 8 ; I I 9 1 - CAESARIUS V. HEISTERBACH I 5 3 , I I 1 7 7 - CLEMEN I X / 1 Krs. Düren 1 4 4 / 4 5 - D H G E X I X 324 - EWALD IV 43, 3 - FABRICIUS V 1, 236 - Gall. Chr. N . III 796 -

GROTE 165 - H H D I I I 211 - HUGO I 6 9 1 , p r . 5 6 8 / 7 4 - IDEM S A M E p G e r v . 122 - IL-

76 - JL 10310 - JOESTER Urkb. cf. ind - KNIPPING II 456, 851, 1381, 1473, 1526, 1632, III 152, 245, 742, 845, 1765, 2312, 2411, 2615, 2697, 2825, 3315, IV 508, 574/76, 842, 1095 - LACOMBLET II 24, 60, 203, 317 - LEPAIGE II 505 - LThK IV 247 LIENHARDT Eph. Hag. 21, 39, 143, 205, Auct. 22 - MIRAEUS 50 - M G H Ep. Sei. III 503 - NEUSS (V. Steinfeld) 262, 264 - OEDIGER 154/55 - OFFERMANN 112 - PAAS Beschlüsse - IDEM Kampf - IDEM Prov. Kap. - IDEM Vis. Ber. - PODLECH III 121/24 POTTHAST 17 330 - REDLICH I 48/51, 57, 63, 95 - Reglmp V 2166 - Reichsreg. Karls V 4216 - SAUERLAND I 339, VII 1081, 1082, 1084 - SCHORN I 554/605 - WAEFELGHEM 93 - ZAK PAM - J. K. BLOM, Ein wertvolles Stück aus dem alten Urkundenbuch des Präm. Klosters F. (Dürener Geschichtsblätter 1 9 6 2 , Nr. 2 9 p. 6 1 7 ) - H . v. d. BROECK, Geschichte des Klosters F. (Heimatblätter der Dürener Zeitung XII 1 9 3 5 , 1 9 3 / 9 6 , 2 0 2 / 0 5 ) - IDEM, Kloster F. im Spiegel der Geschichte, Jb des Kreises Euskirchen 1 9 7 9 / 8 0 - N. GEHLEN, Der letzte Prior des Klosters F. und die Familie Kosch H a m bloch, ibidem 1930, 76 - H . LUBBERICH, Die Klosterfamilie des ehemal. Präm. Klosters F. ibidem 1932, 109 - IDEM, Die wirtschaftlichen Verhältnisse des Präm. Kl. F. vom 1 2 - 1 8 . Jahrundert, Diss. Köln 1 9 2 6 - ZAGV III 2 1 9 , 2 2 0 ; VII 1 8 5 , X 2 6 4 , XI 109, XII 184, X I V 79 - A H V N X X V 269, XLIV 24, X L V I I 4 6 , LV 45, LVII Reg. GEN

Series p r a e s u l u m (ab an. 1325 ad tempus praepositi, secus priores) StA Düsseldorf Theodoricus 1167 Bernardus 1195 Fridericus Godefridus- 1198 Henricus 1200 Godefridus 1208 Henricus 1227 Gerhardus 1231 Godefridus 1308/21 Gobelinus de Gutterswick 1321Johannes de Herontem 1323/25 Nicolaus 1325 antea praep. in Houthem Otto Boie 1395 (prior) Hermannus 1425 Engelbert de Holte 1432/34 Emmericus 1459 Hermannus Eyll 1461 206

Leo 1506/09 Henricus de Velbruggen 1523 Otto de Weverden 1531/42 Gerardus Kniebolt 1553/60 Gotthard v. Spee 1560/73 Lutger v. Landsberg 1573/82 postea abb. in Hamborn Wilhelm Ingenhoff 1582/1603 item Henricus Schmitz 1603-06 Stephan v. Stein 1606/09 deinde abb. in Hamborn Hieronymus Froitzheim 1619/23 Albert v. Rossum 1623/39 Joannes Schnorrenberg 1639/47 Hermann v. Wachtendonk 1647/66 Bertram Adrian v. Bylandt 1666/67 Joh. Albert v. Herdt 1667/72 deinde abb. in Hamborn

Hieronymus Cranenbach 1673/79 antea prior in Gartzen Elbertv. Steinhuiss 1679/81 Friedrich Siegers 1681/84 Joannes Grewel 1684/89 Theodor Schwerffen 1689/1706 Heinrich v. Dael 1706/26

Jacobus Bong 1726/37 N. de Bochholtz 1737/45 Lucas Schackinger 1745/69 antea prior in Antonigartzem Joh. Bapt. Moureaux 1769-1800 Joh. Jos. Zeck 1800-02, t 1818

S e r i e s m a g i s t r a r u m (StA Düsseldorf, H U G O , S C H O R N ) (Saec. XIV dum vocabantur priorissae, dum magistrae) Maria v. Alfter 1147 Jepa 1157 Imzra 1180-1226 Mathilde Gertrud v. Bessenich 1226/28 Aleydis 1231/54 Irmengardis 1282/91 Helwigis 1293/1305 Catharina v. Monsdorf 1308/38 Lucia (priorissa) 1344 Jutta 1349/81 Bela de Zülpich (priorissa) 1381 Metza de Goich 1434/53 Margareta de Rindorf-Spinnenblüth 1453/61 Gertrudis Kevenerat 1461/78 Gertrudis Rouwen 1478/90 Anna v. Escherinck 1497/1527 Margareta Spieß 1527/47 Anna v. Gymnich 1547/51

Maria v.Ahr 1553/66 Agnes v. Gertzen 1566/82 Margareta v. Berg gen. Trips 1582/95 Alexandrina Foß v. Schwarzenberg 1595/1623 Maria v. Gertzen 1623/34 Adriana v. Böttberg zu Wanckum 1634/55 Anna Maria v. Wolfskeel 1655/85 Veronica v. Wolfskeel 1685/90 Catharina Elisabeth v. Fremersdorf 1690/1728 Maria Anna v. Ahr 1728/42 M. Katharina v. Vlatten 1768 M. Antoinette v. Bergh gen. Trips 1775/1800 M. Felicitas v. Lyskirchen 1800-02 •¡•1808

H A M B O R N SS. Joh. Bapt. et Evangel. Hawen-, Häven-, Hamburne-, -burna, -borna, -barme, Hammeren. Quondam sola erat sita in medio silvarum, nunc vero in medio suburbii civitatis Duisburgensis. In regione carbonaria vulgo Ruhrgebiet, Dioec. Köln, ab an. 1821 Münster, nunc Essen. Praepositura fundata an. 1136 a Gerardo de Hochstaden juxta antiquam 207

ecclesiam parochialem. Adhuc saec. XII fit abbatia. Hugo praetendit primos religiosos venisse ex Scheda. Invocai ad hoc Lairuelium, qui forte ea sumpserat ex antiquis indicibus perditis. Authentice quidem probari nequit, tacentibus documentis, tamen omnino veritati concordare potest. Quidquid sit, ab anno circiter 1175 fuit filia Steinfeldensis. Documenta pariter tacent de monasterio duplici, sed respecto more in circaria tunc vigente, censemus sorores advolasse ex Scheda una cum canonicis. Translatae sunt anno 1146 in Ramersdorf, et inde paulo post in Füssenich. 1 Praeterea et alius parthenon dependebat ab Hamborn: Wenau. Anno 1157 confirmatio pontificia, ecclesia probabiliter consecrata est an. 1170. Advocati fuerunt équités de Hochstaden, dein haeredes illorum, comités de Wickrath. Praeter parochiam loci, et dimidiam partem ecclesiae in Hochkirchen (annis 1258/99 tantum) nullas habuit ecclesias incorporatas. Primo tempore floruit. Fridericus abbas (1220/30) magni ponderis fuit in ordine, sed cum esset exclusive nobilitati reservata omni tempore, abhinc canonia saepe elanguit et semper laboravit mala disciplina. Communitas erat exigua, usque ad medium saeculum XV numerum 20 religiosorum vix est transgressa, ab anno 1500 decern, anno 1806 quinque. Anno 1587 in bello tantopere est subversa, ut per decennia fuerit inhabitabilis. Anno 1673 a Capitulo Generali abbatibus commissa sunt titulus, mitra et iura abbatum de Soulseat in Scotia - qui reapse numquam fuerant infulati. Circa annum 1700 fuit in statu vere deplorabili. In actu suppressions anno 1806 possedit fortunam 400000 talerorum Clivensium. Ecclesia (gothica cum turre romanica) mansit parochialis, monasterium, in quo est pulchrum claustrum romanicum, factum est domus parochi, qui ab anno 1960 gaudet titulo „praepositi". In bello peracto aggressione aerea omnia sunt deleta, annis 1949/53 vero reconstructa. Anno 1959 ordo revertit in antiquata haereditatem suam, eo secedente communitate Rothensi. Statim fit domus sui juris, ab anno 1965 vero administratur ab abbate Plagensi (Schlägl in Austria). Annis 1973/75 ampliantur aedes monasterii, quae nunc habitantur a 19 canonicis, qui parochiam loci et varias alias parochias administrant, et in scholis catechizant. Supersunt in ecclesia perpulchra et pretiosa paramenta de tempore antiquae canoniae. M a n u s c r i p t a et a r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: (magna pars horum archivorum facta est inutilis in bello, sed extant copiae) 162 dipi. 1139/1701, copiarium s. XV, 1

Nil certi potest erui hac de re, vide L. HORSTKÖTTER, Die Anfänge des Präm. Stiftes H. 83 et 86, qui insinuat solutionem sequentem: Lumbertus (vel Lupertus) praepositus Hambornensis anno 1146, adiuvante cive quodam Coloniensi Hermanno, fundavit asceterium in Ramersdorf, assumptis sororibus ex Dünnwald. Quae cum fundatio non prosperasset, Lumbertus sorores provisorie retraxit in canoniam suam, donec perficerentur aedes novi asceterii, quas construere voluit in Füssenich, in fundo donato ab archiepiscopo Arnoldo Coloniensi.

208

acta varia cf. ILGEN 83, et OEDIGER 172/77. Akten Steinfeld 50 I / I I I (Visitationes 1451/1757, electio abbatum 1604/1757) - Stadtarchiv Duisburg: Photokopien der Urkunden und Akten, die nach den Kriegsverlusten den Bestand H . im StA Düsseldorf bilden. - Pfarrarchiv H a m b o r n : Lagerbücher s. X V I I - BMun Nancy: (in hoc casu valde utilis) 9 9 2 / I X , 1 1 / 2 0 - Cf. ibidem et in Düsseldorf archivalia sub Ellen et Füssenich. Minuta vide apud HORSTKÖTTER Die Anfänge o.e. 1 9 6 / 9 7 f f . Q u o d valet etiam pro Bibliographia:

BADER, G r a f e n v . A r e - BARSCH 6 7 / 6 9 - BECKER 8 4 , 3 1 7 -

TERIM, M O O R E N I 9 1 - BÖRSTING S C H R Ö E R I 3 1 4 - CLEMEN I I 2 ( 1 8 9 3 ) 6 2 / 6 7 -

BIN-

COTTI-

NEAU 1 3 7 4 - EWALD 4 3 - FABRICIUS I 2 5 2 - G a l l . C h r . N o v a I I I 8 0 - GOOVAERTS I 5 7 GROTE 2 0 9 - H H S D

I I I 2 4 9 - H U G O A n n . P r a e m . I 7 9 1 , p r o b . 6 2 8 / 3 6 - IDEM,

-

SAM

E p . G e r v . 104, 107, 122 - J L 10 311 - JOESTER U r k b . cf. i n d - KNIPPING cf. indices LACOMBLET I 3 3 3 , I I 4 5 7 , 5 7 8 - L T h K I V 8 0 5 - M G H

E p . S e i . I I I 5 0 3 - NEUSS 2 6 2 ,

2 6 4 - PAAS P r o v . K a p . IDEM, V i s . B e r . - P O D L E C H I I 2 0 4 / 1 1 - P O T T H A S T 1 7 3 3 0 -

RA-

MACKERS Adl. Stifte V 336/39 et passim - Reglmp V cf. ind.-Reg. Urbain IV 91 SAUERLAND V I I 1 0 8 1 - WAEFELGHEM 1 0 8 , 3 7 7 - Z A K E O P

1 9 2 8 , 1 8 0 - IDEM P A M

-

H . AVERDUNK/W. RING, Geschichte der Stadt Duisburg 2a ed. Ratingen 1949 cf. ind. - G. BINDING, St. J o h . Bapt. in H . (Rheinische Ausgrabungen IX, Düsseldorf 1971, 88/110) - Nachrichten von der hochadelichen Präm. Abtei H., Codex Diplomaticus Hambornensis, in: A. C. BORHECK, Bibliothek f ü r die Geschichte . . . des niederrheinischen Deutschlandes, Köln 1801, 19/57, et in: Beiträge zur Erd- und Geschichtskunde der deutschen Niederrheinlande, Köln 1803, 19/57 - D . DISSELKÖTTER, Aus den Anfängen der evangel. Gemeinde Beeck (Monatshefte f. Rhein. Kirchengesch. X X X 1936, 167/72) - E. GELDERBLOM, ibid. X X X I I 1938, 161/78 - Handbuch des Bistums Essen, hsg. vom Bischöfl. Generalvikariat 2. Aufl. Essen 1974,1 82f., II 187f. - HAUCH/RENARD, Wiederherstellung des roman. Kreuzgangs der ehemal. Abteikirche H . (Ber. über die Tätigkeit der Provinzialkommission f. d. Denkmalpflege in d. Rheinprovinz 1. 4. 1912-31. 3. 1913; Beiträge zu den Bonner Jahrbüchern, 22/28) E. HEGEL, Kirchliche Vergangenheit im Bistum Essen, E. 1960, cf. ind. - L. HORSTKÖTTER, Die Abteikirche in H., Duisburg 1975 - IDEM, Bruchstücke von einem N e k r o logium des Präm. Stiftes H . ( A H V N 177, 1975, 13/22) - IDEM, Die Anfänge des Präm. Stiftes H . (Duisburger Forschungen, Beiheft 9, Duisburg 1967) - P. OPLADEN, Die Minoriten in Duisburg, Emmerich 1940, 87/91 - O. OPPERMANN, Zwei unechte U r k u n d e n f ü r Kloster . . . H a m b o r n (Rheinische Urkundenstudien, Publik, der Gesellsch. f. Rhein. Geschichtskunde 39, Bonn 1922) - O . REDLICH, Die Visitation und Reformation des Klosters H . im 15. und 16. Jahrh. (ZBGV L 1917, 115/62) - IDEM, Jülich-Bergische Kirchenpolitik am Ausgange des Mittelalters und in der Reformationszeit, 3 Bde. Bonn 1907 ff. cf. indd - G. v. RODEN, Geschichte der Stadt Duisburg II, D . 1974, 43/56 - F. ROMMEL, Mülheimer Beziehungen zur Abtei H., insbesondere Beiträge zur Geschichte des Kolkerhofes, Duisburger Forschungen I 1957, 169/205 IDEM, H a m b o r n e r Abte und Kanoniker aus dem Dinslakener Land (Heimatkalender Kreis Dinslaken, 1967, 52/57) - IDEM, Alsumer Urkundenbuch, Neustadt a.d. Aisch 1966 cf. i n d - IDEM, Duisburg-Beeck, (Duisburger Forschungen 2. Beiheft, D. 1958) IDEM, Schulte-Marxloh, Oldenburg 1959 - IDEM, Alsum und Schwelgern (Duisburger Forschungen X I X , D. 1974, cf. ind.) - F. SCHEIERMANN, Die Präm. Abtei H . (Rheinische Kunststätten 211, Düsseldorf 1936 und Köln 1978) - IDEM, St. Johann in Duisb u r g - H . , vom Wiederaufbau der ehemal. Präm. Abtei (Anal. Praem. X X X I I 1956, 209

349/53) - H. SCHEIERMANN, Altes und Neues vom Niederrhein, insbesondere über die ehemal. hochadelige Präm. Abtei und Pfarrei H . . . Duisburg 1897 und 1925 - M. SCHWAN, Abtei H. in Vergangenheit und Gegenwart (Unsere ATH. Werkzeitschrift der August Thyssenhütte, AG XI 1965 21/25) - R. E. TRISTRAM, 800 Jahre Abtei H. (Bergische Heimat XI, Wuppertal 1937, 36/39). - E. VERHEYEN, Bau- und Kunstdenkmäler in Duisburg (Düsseldorf 1966, und Duisburger Forschungen 7. Beiheft, D. 1966, 42/51) - L. WEISER, Hamborn, ein Heimatbuch, H. 1925 p. 40/65 - IDEM, Geschichte der Hamborner Heimat, H. 1931 31/61 - H. WOLTER, Zur Gründungszeit des Präm.stiftes H. ( A H V N 174, 1972, 198) - Analecta Praem. Tabulae Generales 1925-67, Averbode 1968, 101/02.

Lupertusll47 Gernod 1157/1166

S e r i e s p r a e s u l u m (Horstkötter) 1. P r a e p o s i t i Adam 1170

2. A b b a t e s Clivensi non acceptatur Godefridus 1195/1200 Theodoricus (praepositus) 1208 Johann Stael v. Holsteen 1487-1517 Fridericus 1220/1227 res. res. Hermannus de Holte 1231/34 Wilhelm v. Weyenhorst 1517-43 Philippus de Dinslaken 1253/54 Albert v. Haen 1544-53 res. Theodoricus 1268 Christoph v. Husen 1553-82 res. Godescalcus Berfreyt 1272/73 poLudger v. Landsberg 1582-1603 stea abbas in Knechtsteden Wilhelm Ingenhoven 1603-19 res. Joannes 1281/1290 Stephan v. Stein 1619-46 Laurentius 1291 Wilhelm Gottfried v. Hillen Godefridus 1295 1647-72 Conradus 1298/1299 res. Johann Albert v. Heerdt 1° 1672-75 Drudo 1301 antea abbas in Sayna et res. praep. in Wenau Johann Wimar v. Breydenbach 1674 Christianus 1306/10 coadj. 1677-94 abbas Arnoldus 1314/15 Johann Albert v. Heerdt 2° Joannes 1321/22 1694-1705 Henricus Stecke 1325/45 Wilhelm v. Bentinck 1705-24 Henricus de Monte (v. Berg) Gottfried v. Bemmel 1724-26 1350/88 Heinrich v. Dael 1726-42 Johann Arnold v. Houven 1742-57 Konstantin Kroenen 1394/1414 Franz Ferdinand v. Dunckel Berthold v. Brabeck 1417/24 1757-82 Dietrich Estas 1426-51 res. Heinrich v. d. Heyden 1451/76 Alexander v. d. Horst 1782-90 Albert v. d. Bongart 1483/87 res. Karl Adalbert v. Beyer 1790-1806 Hermann v. Hiesfeld 1487 a comite t l 8 4 2 ut episc. auxiliaris Colon. 210

3. P r i o r e s de r e g i m i n e Bernhard Mayer 1959-1965 res. Florian Pröll, abbas Plagensis administrator in Hamborn 1965— Inserì nequeunt: Gerardus abbas, antea praepos. In Keizersbosch (Necr. huius parthenonis, in Arch. Abb. Averbodiensi, die 5 a sept.), Henricus, quondam abbas Hamb., fratris nostri (Necr. Steinfeldensis, die 10 a aprilis; Joester UB Steinfeld p. 596) et Volquinus abbas (Necr. Steinf., die l l a novembr.; Joester UB Steinfeld p. 598). Gelenius in suis „Farraginibus" (MA in Arch. Mun. Coloniensi saec. XVII) fol. 353 habet sie: Nicolaus, Godefridus, Fridericus, Henricus, Christianus, Gerardus, Joannes, Allardus, Volkwinus, Arnoldus, Theodoricus, Philippus, Henricus Stecke.

H E I L I G E N B E R G B.M.V. et Sti Thomae Cantuariensis 1 Sanctus Möns, Möns Stae. Mariae, Hilligen-, Hylghen-, Hilgen-, Hilligeberge, -berghe, -berch. Vitetur confusio cum multis allis coenobiis huius nominis variorum ordinum. 2 Prope Altenbruchhausen in comitatu Hoya, in meridie provinciae Hannover. Dioec. Bremen, nunc Osnabrück. Praepositura, dein (inter annos 1242 et 63) abbatia. Propter internum archivorum pauca de ea seimus. Fundata est inter annos 1215 et 1217 a Gebhardo comite de Wernigerode, filia primitus, ut videtur de Cappenberg, dein sub paternitate abbatum Steinfeldensium. Anno 1235 prima vice authentice occurrit. Mater de Heiligenthal, parochia incorporata: Vilsen (1227). Advocatiam exercebant comites de Tecklenburg, dein il Ii de Altenbruchhausen, postremo illi de Hoya, in quorum territorio erat sita. Habuit possessiones in 75 vicis. Quod scribit Hugo de completa destruetione huius monasterii anno 1500, secundum documenta videtur esse erroneum vel ad minus valde exaggeratum. Anno 1543 a Jodoco comite de Hoya est suppressa. Anno 1563 ecclesia iam erat ruina, et maior pars monasterii solo aequata. Anno 1607 omnia residua sunt amota, loco canoniae nunc est domus inspectoris nemorum. A r c h i v a l i a : StA Hannover: aliquae chartae ab an. 1318, et aliqua alia documenta - StBibl. Göttingen: MS Histor. 1 Bd. X V f f . 1/4. 1

2

Quod patet ex Necrologio Parcense (edd. R. v. Waefelghem, Bruxellis 1908) ad. 20. XII. Multa erronea inveniuntur de hac canonia apud varios auetores: N o n fuit filia Steingadensis, nec in circaria Saxoniae (Hugo), nec mater nec filia Csornensis (Brunner, LThK), nec alio nomine appellabatur Justus Möns", ut legimus in catalogo Tongerloensi. Nomen „Heiliberg" quod attribuunt ei generatim fontes Ordinis, non est correctum. 211

Bibliographia:

BRUNNER 7 3 1 - GROTE 2 2 0 - H H S D

II 1 8 2 - HOOGETPEG N i e -

dersachsen 56 - HUGO I 809 - IDEM SAM EpGerv 14 - Lettr. com. Jean XXII 22235, 5 2 1 3 6 , 4 2 1 4 3 , 4 5 4 3 9 - L T h K I V 8 8 6 - MITHOFF V 1 5 9 / 6 0 - WAEFELGHEM 1 1 0 -

ZAK

PAM - G. BÄRSCH, Das Präm. Mönchskloster Steinfeld, Schleiden 1857, 108/09 - H. GADE, Beschreibung der Grafschaften Hoya und Diepholz, 1901, 417/21 - W. v. HODENBERG, Hoyer Urkundenbuch, Archiv des Klosters H. 12—1629, Hannover 1855, I V - X V cf. ind. - G. TWELE, Heiligenberg einst und jetzt, Vilsen 1906.

S e r i e s a b b a t u m (Hodenberg) Absalon 12423 Jacobus 1263 Hermann 1281 Heinrich 1298 Bodo 1318/19 Heinrich 1338 Hermann v. Nienburg 1360/83 res.

Werner 1394 Gebhard Hureghe 1413/19 4 Arnold 1459 Johann Prouwe 1504 Johann v. d. Busche 1522/33 Ludolf Koch 1535/43

H E I L I G E N T H A L B.M.V., SS. Laurentius et Andreas Sancta Vallis, Hilgenthal, Hilligendale. In civitate Lüneburgensi, Dioec. Verden (Sunt catalogi qui falso habent Trevirensis dioec.) Vitetur confusio cum abbatia Sti. Michaelis in Lüneburg quae fuit OSB, et cum Heiligenthal, asceterio O. Cist prope Schweinfurt. Prioratus, dein (1342) praepositura. Fundata anno 1314 in Geldersen sive Kirchgellersen prope Lüneburg a Lippoldo de Dören, filia de Heiligenberg. Ab anno 1336 vero stetit sub paternitate praepositorum Cappenbergensium. Anno 1319 transfertur in Siebelingsborstel, quod exinde vocatur Heiligenthal, et ubi anno 1342 evehitur in praeposituram. Retento hoc nomine iterum translata est anno 1382 in civitatem Lüneburgensem, ubi lente et laboriose currente saeculo XV novas aedes sibi erexit, simul ac gymnasium, quod bene floruit. 1383: 20 religiosi, 1414: 12; 1526: 6; 1530: 4. Parochiae incorporatae et administratae: Geldersen et Mittelnkirchen, tarnen Bonifacius IX (1389/1404) incorporationem secundae parochiae revocavit 1 . Praepositi tantum omni sexennio Capitulum Generale adire debuerunt. Postremo erat satis collapsa. Suppressa anno 1530, Anno 1564 monasterium solo 3 4 1

Primo erat praepositus, dein abbas est factus (Ob. Prem. I 20. XII). JOESTER Steinf. Regesten Nr. 402. Rep. Germ II 422.

212

est aequatum, ecclesia vero profanata est, donec annis 1801/02 et ipsa sit destructa. Unus murus eius adhuc stat, Picturae pretiosae altaris gothici nunc sunt in ecclesia Sti. Nicolai eiusdem civitatis. Bona sola revocant antiquum nomen tamquam „Domäne Heiligenthal". A r c h i v a l i a : StA Hannover: 13 chartae 1332/1498 - Stadtarchiv Lüneburg: acta saec. XV/XV1I, inter alia chronicon praepositi Kultzing 1382: „Narratio de fundatione et de translatione monasterii in Lüneborch" HS AB 591. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 1 4 5 / 4 7 - BRUNNER 7 3 2 - GABRIEL 13 GOOVAERTS I 4 7 1 - GROTE 2 2 1 , 2 7 3 - HOOGEWEG N i e d e r s . 7 5 , 84 - HUGO I 8 2 7 p r o b .

652/58 - Inv. nichtstaatl. Arch. Heft 3, 385 - KÖHLER Ilf. Reg. cf. ind. - LThK IV 8 9 1 - MITHOFF I V 1 1 0 , 1 7 0 / 7 2 - R e p G e r m I I 4 2 2 , I I I 4 0 - WAEFELGHEM 115 -

ZAK

PAM - H. GMELIN, Spätgot. Tafelmalerei in Niedersachsen und Bremen (Deutscher Kunstverlag 1974, 84/99) - H. HELMS, Das Präm. Kloster H. in: Archiv f. Urkundenforschung IX 1926, 307/421 (cf. Anal. Praem. V 169/79) - G. LEIBNITZ, Scriptores rerum Brunsvicensium II 383/99, Hannover 1710: (Narratio de fundatione et translatione monasterii sui in Lüneborch, auctore praeposito Ottone Kultzing anno 1382). Cf. BACKMUND o.e. - N. LOCHMANN, Vom Hochaltar des Klosters H. (Lüneburger M u s e u m s b l ä t t e r I I 1 9 1 0 / 1 2 , 4 0 1 / 0 3 ) - N . MANECKE, T o p o g r a p h i s c h - h i s t o r i s c h e

Be-

schreibung der Städte, Ämter und adelichen Gerichte im Fürstentum Lüneburg I, Celle 1858, 18/19 - W. REINECKE Die Chroniken der niedersächsischen Städte, XXXVI, Lüneburg. Stuttgart 1931 of. ind. 500 - IDEM, Geschichte der Stadt Lüneburg, Lüneb. 1933 cf. indd. - H. REINERE, Die Rekonstruktion des H.er Altares (Lüneburger Museumsblatt XIII, 99 ff. - N. WOLFF, Die Kunstdenkmäler der Provinz Hannover (Hann. 1899 III 170 ff. S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Helms) Everhardus 1313 provisor, 1332 prior, -ca. 1335 Heinrich v. Bücken 1335 prior 1342-52 praepositus Johann Advocati 1354-70 Albert Wittemach 1370-73 O t t o Kultzing 1373-1408 Gerlach 1408-12 res. Hermann Soltow 1412-20

Heinrich Hoppenranke 1420-36 Hermann Bodensen 1436-43 Marquard Schiphorst 1443-46 Eberhard v. Kampen 1447-59 Johann Weygewint 1459-89 Johann Ehlers 1490-1504 Johann Schepenstede 1504-10 Matthaeus Eikholt 1510-25 Meinhard Kröger, prior 1525-30

H E I N S B E R G B.M.V. et St. Johannes Evangel. Hinsperga, Haynesberg, Haimsberg. Municipium in limitibus Neerlandiae, inter Aachen et Venlo, Rhenania. Olim in ducatu Jülich. Dioec. Leodiensis, nunc Aachen. 213

Monasterium duplex, darum et opulentum. Fundatum est circa annum 1140 a Goswino II toparcha de Heinsberg et uxore eius Aleydi. Secundum catalogos erat filia Praemonstrati, de facto fuit postea sub paternitate abbattuti Knechtstedensium, ad tempus illorum de Heylissem. Anno 1194 moniales tantum, tarnen occurrit in obituario Praemonstratensi, sub die 17a augusti „domnus Joannes abbas in Heinsberch". Evolutio huius coenobii videtur fuisse ad instar parthenonum Houthem, Reichenstein, Bedburg et Wenau: e communitate duplici paulatim expelluntur viri. Secundum indices antiquis simos initio pertinuit ad Circariam Brabantiae. Filiae: Houthem, Reichenstein. Parthenon, qui situs erat ante portas civitatis, fuit semper nobilis; anno 1542 in bello destructus est et anno 1553 intra muros denuo erectus. Habuit sex parochias incorporatas, partim in Neerlandia sitas, scilicet Hoengen, Hünshoven, Gangelt, Brachelen, Geilenkirchen, Teveren, ad tempus etiam Oidtweiler. Quae omnia per saecula administrari solebant per canonicos Knechtstedenses et Saynenses. Generatim habitabatur a 25 canonissis, quae praepositum suum infulatum (1541) sibi elegerunt ex canonicis circariae. Anno 1630 ortus est magnus rumor. Abbas Ninivensis, ab Abbate Generali delegatus ad reformandum asceterium, deposuit priorissam et imposuit antiquum rigorem ordinis. Priorissa amare requesta est apud Nuntium Apostolicum Petrum Caraffa. Ille restituit statum quo ante et minatus est abbati visitatori excommunicationem. Inde processus, in quem se immiscuit et nobilitas regionis, invocans Imperatorem et summum illius tribunal (Reichskammergericht). Postremo vicit ordo, et priorissa denuo deposita devote petiit absolutionem. Anno 1802 suppressus est, et ecclesia mox solo aequata, monasterium, annis 1774/78 eleganter de novo erectum, factum est museum municipale. In bello peracto pariter destructum est. Altare maius venit in Haaren, stalla chori in Vlodrop. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: 202 dipi. 1156/1756, Kopiar s. XVIII acta s. XVI/ X I X (cf. ILGEN) - StA Koblenz: Akten Steinfeld - Arch, de l'Abb. du Pare: XVIII 4: 75 docum. 1541/1658 - Arch, segreto Vaticano: Nunziatura di Colonia (permulta continet saec. XVII) - BMun Nancy 992/IX, 47/85 (materia magni ponderis) - StB München cgm 2213/14 fol. 24r ff. (Sammlung Redinghoven) - Arch. Domus Generalitiae Ordinis, Romae - Pfarrarchiv Gangelt: Kopiar s. XIV/XVII. - Brit. Museum London: Necrologium. B i b l i o g r a p h i a : BARSCH 1855, 168/79 - CLEMEN VILI 3 (1906), 57/60 - C o r n NEAU 1 3 9 7 - EWALD I V 4 3 - FABRICIUS V 1 , 3 1 0 - GOOVAERTS I 8 7 , 1 3 7 , 1 9 3 , 2 8 3 , 3 8 8 ,

466, IV 100 - JOESTER Urkb. Steinf. cf. ind. - HHSD III 264 - D'HOOP III 9008 HUGO Ann. I 831, prob. 659/54 (error paginationis) - IDEM SAM Ep. Gerv. 62, 122 J L 1 7 1 3 4 - ILGEN 8 3 f . - KAISER 3 7 f . - KNIPPING I I n r . 1 1 5 1 , 1 2 3 0 , 1 6 2 0 , I I I 8 , 2 2 5 ,

1227, 2273 - LACOMBLET I 409, 436, 476, II 2, 5, 70, 110, 296, 538, 775, 876, 1048 -

214

L T h K I V 9 4 0 - LIENHARDT E p h . H a g . 185 - MIRAEUS O D H I I ij - NEUSS 2 6 2 / 6 4 OEDIGER 1 7 9 / 8 1 - OFFERMANN 188 - P A A S N e u e B e i t r . - IDEM P r o v . K a p . - IDEM V i s . B e r . - PFLUGK HARTTUNG I 4 2 8 - PODLECH I 3 2 5 / 2 9 - REDLICH I I 1, 3 1 4 f f . - R e g l m p V 1 0 2 8 6 - R e i c h s r e g . K a r l s V 2 4 6 2 , 6 1 9 5 - SAUERLAND V 1 1 9 9 - WAEFELGHEM 111,

377 - ZAK PAM - N. BRAUN, Das adlige Fräuleinstift in H. (AHVN VII 1859, 207/11) - H. H. DEUSSEN, Eine Handschrift des 13. Jahrh. aus dem ehemal. Damenstift zu H. (Selfkantheimat. Blätter für heimatl. Geschichte V 1959, 65/67) - IDEM, Der Grabstein des H.er Propstes Ferdinand Constantin von Loen 1676-92 (Heimatkalender des Selfkantkreises Geilenkirchen-Heinsberg, VI 1956, 66-68) - IDEM, Grabstätten in H.er Kirchen (ibidem XIII 1963, 68/73) - J. A. DILLEN, Funiculus haereditatis sanctissimi Patris Norberti . . . hoc est descriptio . . . monasterii Heinsbergensis, religiosarum . . . sacram Augustini regulam . . . professarun, Leodii 1657 - H. P. FUNKEN, Zur Baugeschichte des Klosterhofes in H. (Heimatkalender, ut supra VIII 1958, 44/47) - F. HEINRICHS, Der westdeutsche Adel und das Heinsberger Damenstift (Die Heimat. Heinsberg IX 1941, Nr. 9/11) - F. KREETZ, Historia nobilis parthenonis H.ensis, Coloniae 1772 - H. KUEPPER, Geschmiedetes Eisen in H. (Heimatkalender X V 1965, 22/31) - F. J. LIECK, Eine Klage des Richard von Schonnartz gegen Johann Dillen, Probst. . . von Heinsberg (Heimatkalender IX 1959, 75/76) - W. LÜCKERATH, Das H.er Frauenstift (Beiträge zur Geschichte von H. und Umgebung I, 1897, 10 Forts.) - P. H. MEURER, Der Grundbesitz des adligen Damenstiftes H.um 1800 (AHVN 180, 1978, 80/98) - PAAS in AHVN 99, 141 f. - C. H. PFITZNER, H., Rheinische Kunststätten Reihe I: Aachen-Jülicher Land, Nr. 9/10, Bonn 1938 - H. SCHIFFERS, Die Pfarre Hünshoven im Wandel der Jahrhunderte (Veröffentl. des Bischöfl. Diözesanvereins Aachen 1951) - J. STIENNON, Observations paléographiques sur les premières chartes de N.D.de Heinsberg 1168/1223 (Ann. Fédér. archéol. et histor. de Belgique XXXVI, Gand 1956, 467/78) - 700 Jahre Stadt H., Beiträge zur Stadtges c h i c h t e , H . 1 9 5 6 , 5 5 / 5 9 - N e c r o l o g i u m e d d . J . H . KESSEL in Z A G V I 1 8 7 9 , 2 4 8 / 8 6 et

II 336, et Ch. Q U I X et C. F. MOOYER in Westfäl. Zeitschr. V 1842 134/200.

Series

praepositoru

Theodoricus 1201/07 Joannes 1217 Fridericus 1218 Giselbertus 1223 Joannes abbas 1225/32 Henricus 1254/60 Joannes 1267 Edmundus 1274 Winricus 1274/79 Bruno v. Esch 1290/1305 Eberhard ? J a c o b u s 1315/25 Gumbertus 1335? Leo 1333/35

(KREETZ,

StA Düsseldorf,

JOESTER)

Edmundus 1337/44 res. Joannes 1344/50 Hermann v. Bonn 1353/57 Engelberg 1363/67 Joannes 1374/78 Michael 1392/96 Jacobus 1403 Joannes de Rode 1407/08 Jacobus de Roitzheim - 1 4 1 2 dein abbas in Steinfeld Joannes de Weda 1416 Bernardus de Bock Petrus 1428/29 Christianus Tennen 1431/40 215

Joannes de Brachelen 1444/57 res. Theodoricus v. Hatfeld 1460/65 Hermann 1465 Henricus de Wesel 1479/91 J a cobus van Dael 1496/98 dein abb. in Marienweerd Pilgrimus 1500 res. Rainerus Rost -1536 Wilhelmus de Wilre 1536/41 primus infulatus Leonhard Brauns 1541/46 Petrus Brauns 1546/57 Christianus Hammeren 1558/65 Henricus v. Gillerath 1565/95 Hermannus van Eideren 1595/1601 res.

Petrus Rotarius 1601/08 Martinus v, Hünshoven 1611/16 Joannes Commandeurs 1616Joannes Fraisinne 1633 Joannes Dillen 1642/75 antea abb. in Scheda Constantinus Ferdin. van Loen 1676/92 Casparus Hillebrinck 1692/1708 Norbertus Beckers 1708/20 Fridericus Baldem 1721/48 Lambertus Kohnen 1748/51 Fridericus Kreetz 1751/94 Georgius Müller 1794/1802

S e r i e s m a g i s t r a r u m (ibid. Saec. X V I I / X V I I I : priorissae) Lutgardis 1297 Lysa 1315 Margaretha 1348 Edelaut 1374 Hedwig van der Puyth 1383 Elisa van Boedberg 1463 Katharina v. Bockholtz 1479 Caecilia van Harff 1501/39 Judith v. Harff 1541/82 Catharina v. Eynatten 1582/1613 Margareta v. Beißel 1613/29 Anna Vlatten v. Froitzheim 1619/39

Elspet Vlatten v. Froitzheim 1639/53 Catharina v. Hochstaden 1653/61 Aledis v. Harff 1661/68 Elisabeth v. Spee 1668/69 Lietardis Adelheid v. Gartz 1669/90 Anna Magdalena v. Bockholtz 1690/1716 Magdalena v. Effern 1716/40 Candida v. Hoensbroech 1740/54 Constantia v. Beißel 1754/61 Joh. Wilhelmina de Hall 1764-1802

H O U T H E M St. Gerlacus Hout-, Holtz-, Holtheim, -hem, -heym, Houlten. Sanctus Cellatus, St. Ghierlach. Prope Maastricht, in Limburgo Neerlandiae. Dioec. Leodiensis, nunc Roermond. Monasterium primitus duplex, fundatum anno 1201 a Goswino II de Heinsberg, pronepote fundatoris coenobii ibidem, de quo supra. Unde et ve216

nerunt et religiosi utriusque sexus, et a quo primis decenniis videtur fuisse dependens vel quocum erat unitum. Conditum est in loco, quo Sanctus Gerlacus, eques quidam e Terra Sancta redux, tamquam eremita in quercu cariosa, dein in cella vixerat, quem vero ad ordinem Praemonstratensem pertinuisse jure merito est dubitandum. Circa annum 1225 ab Heinsberg separatur et an. 1232 a Capitulo Generali declaratur monasterium sui juris. Post annum 1279 moniales tantum, quae praepositos suos libere elegerunt ex abbatia quadam vicina. Habuit septem ecclesias incorporatas jure patronatus. Anno 1293 numerus canonissarum, quae erant semper nobiles, restringitur ad triginta. Status personalis an. 1555: 21, 1597: 37, 1784: 15 canonissae et 2 conversae. An. 1670 religiosae postulant a S. Sede, ut abhinc gubernentur a priore amovibili, sed nil impetraverunt. An. 1682 frustratur tentamen incorporandi coenobium episcopatui Ruraemundano. Anno 1786 communitas translata est in carthusiam suppressam Ruraemundanam, ubi an. 1797 pariter est dissoluta. Moniales donaverunt bona sua an. 1801 personis privatis, sed prosecutae sunt vitam communem in carthusia sua usque ad an. 1841. Pulchra ecclesia in H . in stylo saec. XVIII nunc est parochialis, monasterium est castellum. Peregrinano ad Stum. Gerlacum floret usque hodie. A r c h i v a l i a : ACG Laon 700 - Arch. Abb. du Parc XI 3: 1 fase, acta - RA Maastricht: 221 dipi. 1202/1786, 3 registra 1737/95 - BMun Nancy 992/XII 465/79 - StA Düsseldorf Akten Steinfeld 40/5. B i b l i o g r a p h i a : BARSCH ( 1 8 5 5 ) 1 6 4 / 6 6 - GOOVAERTS I 1 1 2 , 3 0 9 , I I 181, 3 0 9 , I V 10, 1 1 9 , 2 6 6 - D ' H O O P I I I 3 5 0 , 9 4 7 7 - HUGO A n n . I 7 2 9 - NEUSS 2 6 2 . 2 6 4 - P A A S P r o v . K a p . - IDEM V i s . B e r . - VALVEKENS A D D e s p r . - IDEM, C h a p . G e n . D e s p r . c f . i n d . - IDEM

Vis. Can. II 133 - WAEFELGHEM 225 ZAK PAM - G. BROM, Archivalia in Italie, belangrijk voor de geschiedenis der Nederlanden, s'Gravenhage 1908/13, 2229 - La Chambre Apostolique et les Libri Annatarum de Martin V, 1417/31, I ed. F. BAIX, (Analecta Vaticano-Belgica XIV, Bruxelles Rome 1947) 825 - Corpus Sigillorum Neerlandicorum. De Nederlandsche Zegels tot 1300, ed H. BRUGMANS et K. HEERINGA, D e n H a a g

1937/40, I 416/18 -

N . CRASSIER in: P u b i . L i m b o u r g .

LXVIII

(1932) 204/05 - C. DAMEN, Studie over St. Gerlach te H., ibidem XCII/XCIII, 1956/57, pp. 49/115 - T. DRIESSEN, De kunstminnende priorinne Isabella van Raveschot te Houthem Sint Gerlach (De Maasgouw 88, 1969, 161/68) - A. ERENS, Autour de l'election d'un prévôt coadjuteur a H. St. Gerlac (Anal. Praem. V 1929, 158/59) N. FRANQUINET, Beredeneerde Inventaris der oorkonden en bescheiden van het adelijke klooster St. Gerlach, Maastricht 1877 - B. GEUTJENS, Het klooster van St. G te H. 1202-1400, Diss. Leuven 1965 - W. GRAUWEN, Het Norbertinessenklooster H. St. G. (Anal. Praem. XLVIII 1972, 124/26) - J. A. K. HAAS, Inventaris van het archief van het Norbertinessenklooster van Sint-Gerlach, Maastricht 1971 - J. HABETS, H. St. Gerlach. Het adelijke vrouwenstift aldaar (Pubi. Limb. VI 3 et Maastricht 1869) IDEM, Geschiedenis van het tegenwoordige Bisdom Roermond, R. 1875/1927, III 646/47, 677 -Inv. Arch. Arr. Maastricht cf. ind. - H. JANSE, Kap en toren van de Gerlacuskerk te H. (Bulletin van de Kon. Nederlandse Oudheidkundige Bond LXXVI 1977, 115 ff.) - J. KURVERS, Conservering en restaurane van de wand en gewelfschilde217

ringen in de kerk van S. Gerlacus te H. (ibid. 89ff.) - M. LE BLANC, Der Gerlacuskerk te H.en haar monumentale beschildering, ibid. 59 ff. - N . MULLER, Geschiedkundige Atlas der Nederlanden (1921/23) III 82 - J. RAMACKERS, Niederrhein. Urkunden und Briefe des 12. u. 13. Jahrhs. ( A H V N CXVI 1932) - M. SCHOENGEN, Monasticon Batavum Amsterdam 1941, II 101 - J. VANNERUS, Matrice du sceau du couvent de St. G. a H. (Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie LXX 1925, 221/31) - Voorloopige lijst der Nederlandsche Monumenten van geschiedenis en kunst VIII, Utrecht 1908 (CF. Anal. Praem. IX 1933, 295) - Anal. Praem. XVII 1941, 190/92 - A H V N VII 1859 207ff. - De Maasgouw 1883: 904; 1888: 50, 53; 1889: 181 - De eremita Gerlaco, qui diu celebrabatur ut sanctus ordinis, vide AA.SS. Jan. I 304/21 et Anal. Praem. 1959 348/53.

Series p r a e s u l u m 1

(HABETS

Theodoricus 1180/1201 prior Joannes 1209/20, ut duo sequentes, simul praepositus in Heinsberg Giselberts 1223/25 Wilhelmus 1279/87 Joannes 1299 Wilhelmus v. Libbeke 1304 Godefridus 1314 Nicolaus-1325 Postea praep. in Füssenich Didericus Rnehart 1383 Rinckhart-1419 Hermann Blijoff 1465/85 Oliver van Aspe 1507/16 res. Henricus Engelen 1517/23 antea prior in Niederehe Henricus de Wever 1523/51 Egidius Bruel 1551/55 Joannes van der Porten 1555/75 Erasmus Ghoye 1575/1612 Lambertus Woet 1612/32 Joannes Fraisinne 1632-60 Cleophas Kegel 1660/70 Joannes Maternus 1670/72 Gerardus van der Eist 1672/74 1

et Anal. Praem. XIV 224/25) Joseph Barthol. v. d. Stegen 1674/1700 Franciscus v. Cauwenberg 1700/18 Franciscus van Pelt 1718/28 Hermann Jac. Christophori 1728/35 Henricus Castell 1735/45 Mathias de La Haye 1745/47 Abraham Lindenlauff 1747/64 Maximilian Silmen 1764-1803 Joannes Henricus Ciaessen 1803-13 inseri nequeunt, sec. necrologium loci: Bernardus van Assendorf Arnoldus 10. VIII Bartholomaeus Without Aegidius Saverode 5. VIII Wilhelmus van Oyst Hermann v. Dulcken 11. IX N. de Wijnhoven 4. X. Edmundus 14. Henricus v. Aken 13. Henricus Creit 13. Petrus Engelberti

Secundum Habets H. St. G. p. 157 coenobium fundatum est iam ante an. 1201 (1172?). Quod est apertus error, Theodoricus revera fuit praepositus Heinsbergensis.

218

S e r i e s m a g i s t r a r u m ve 1 p r i o r i s s a r u m (HABETS) Basilia ca. 1208 Catharina van de Weyer 1363 Catharina de Rive 1375 Mechtildis de Eller f 1402 Gertrud de Baesbeek 1419/27 Margareta van der Aa -1465 Isabella van 't Zevel t l 5 8 7 Maria van 't Zevel 1599 Margareta de Fosseroul 1617-55 Agnes Hoen van Cartyls 1655-80 Margareta Dobbelstein tot Doenrade 1680-83 Joanna Sophia van Eyck 1683-1707 Anna Clara Fredericks 1707-17 . . ,2

Sybilla Magdalena v. Rickelt 17 . . .-21 Francisca Isabella v. Ravenschot 1721-33 Maria Judith J. v. Petershem 1733-55 Theresia Ofiate de Gomond 1756-87 Sophie de Rochow d'Oberhausen 1787-1813 Inseri nequeunt (saec. XIII/XIV) Ida de Cottenbach Mechthild de Hulsberg Aleydis de Houthem

K E P P E L SS. Maria et Joannes Evangelista Capeila apud Siegen, Kepple, Kepell, Kepele. De vitanda confusione cum variis aliis „Capellis" vide supra apud Cappel. Prope Hilchenbach in districtu Siegen, in Westfalia meridionali. Dioec. Mainz, nunc Paderborn. Parthenon nobilis, prioratus. Fundatus ante annum 1239 a Friderico vom Hain, in loco veteris cuiusdam capellae. Sub paternitate abbatum Arnsteinensium. Advocatia erat penes comites de Nassau. „Paupercula domus" initio, mox donationibus illorum et aliorum nobilium factus est locuples. Ecclesiae incorporatae: Netphen et Hilchenbach. Saeculo XV pauper et collapsum est asceterium, cuius monialium numerus anno 1392 ad 25 fuerat restrictus. Anno 1508, non obstante visitatione, habuit loco magistrae abbatissam cum 28 monialibus, quorum Septem fuerunt conversae ignobiles. Anno 1538 transit ad protestantismum, sed primo vita communis, habitus ordinis et clausura fuerunt manutenta. Anno 1547 habitus fit niger, officium chori est in lingua vernacula. Anno 1570 adhuc decern aderant canonissae. Anno demum 1594 practice in abbatiam canonissarum saecularium est mutatum, cum schola pro puellis. Deinde anno 1626 princeps ad ecclesiam ca2

Missa est ex monasterio Marienstern prope Essig ad reformandam domum Sti. Gerlaci, quod vero non successit.

219

tholicam reversus, asceterium despectis protestationibus ordinis et nobilitatis tradidit Patribus Societatis Jesu. Factum est curia collegii S. J. in Siegen. An. 1632 restitutus est status quo ante, sed Jesuitae mox reverterunt, donec an. 1650 definitive tamquam canonia saecularis lutherana est instauratum, et quidem 4 praebendis catholicis et 4 lutheranis provisa. Anno 1812 a gubernio Borussiae suppressum est, tarnen subsistit tamquam institutio mere saecularis ut schola sub nomine „Stift Keppel" usque hodie. A r c h i v a l i a : StA Münster: ca. 320 dipi. 1239/1803, ca. 50 fase, acta s. XVI/ XVIII - StA Koblenz Urk. von 1325. Abt. 231, 57: acta s. XVII/XVIII - Arch. Bistum Paderborn Generalvik. XVIII Siegensche Akten - Stadtarchiv Siegen: Rechnungen s. XV/XVI, varia s. XVII/XVIII - Bibl. Royale Bruxelles MS 14 743: Chronica an. 1725. B i b l i o g r a p h i a BÄRSCH 109/15 - BECKER 66/68, 322/23 - D E M A N D T I I - G O O V A 124 - G R O T E 271 - H H S D I I I 336 - H U G O I 455 (mera confusio) - KREMER C I I , 279 - LACOMBLET cf. ind. - L U D O R F F Krs. Siegen 41/42 - PAAS Beschlüsse - IDEM, Prov. Kap. - S C H M I T Z KALLENBERG 17 - ZAK PAM - v. A C H E N B A C H , Die Einführung der Kirchenreformation in das Kloster K. (Aus des Siegerlandes Vergangenheit, Siegen 1897, I 531 ff) - J. A R N O L D I , Geschichte der Oranien-Nassauischen Länder und ihrer Regenten, Hadamar 1799/1816, I I 270 ff. - H. FLENDER Das Kloster und Stift K., Diss. Münster 1942 - W. G Ü T H L I N G , Kloster K. als Haus- und Grundbesitzer in Siegen (Keppeler Bote IX 1958, 1/3) - IDEM, Die Anfänge der Überlieferung von Keppel (ibidem V I I I 1957, 7 ff.) - W. H A R T N A C K , Stift K. im Siegerland 1239 bis 1951, 3 voll. Keppel 1963/64 - IDEM, Die Brüsseler Chronik des Stiftes K. (Siegerland X X I X , 1952, 60) - IDEM, Kloster K. und das hessische Hinterland (Hinterländer Geschichtsbll. X X X I X 1960, 2/4) - IDEM, Die Stiftskirche in K. (Keppeler Bote I 1950, H. 4/5, 3/10) - E. H O F M A N N , Über die Lebensverhältnisse des Stiftes K. (Heimatland, Siegen X 1935) - F . A. H Ö T O C K , Geschichte des Dekanates Siegen, Paderborn 1904, 136/40 - F . P H I L I P P I / W . M E N N / B . M E S S I N G , Siegener Urkundenbuch, Siegen 1887/1925, cf. ind. - K. F . S C H E N C K , Statistik des Kreises Siegen, S. 1839, 81 ff. - J. S. SEIBERTZ, Urkundenbuch zur Landes- und Rechtsgeschichte des Herzogtums Westfalen 3 voll. cf. indd. ERTS I

Priores Heinrich v. Koblenz 1508

Johann Limporg 1530-38 ultimus

S e r i e s m a g i s t r a r u m et a b b a t i s s a r u m (Hartnack III 304ff.) Aleydis 1257 Zina 1262 Guda de Mudersbach ca. 1270/86 N . de Bicken 1292-99

Elisabeth v. Hain 1299 Gertrudis 1306 Kunegunda 13 . . .

Reliqua pars non est certa, quia Hartnack adducit mixtim nomina magistrarum resp. abbatissarum cum illis priorissarum, quae ut secundae in dignitate iuxta magistram extiterunt. Insuper dat annos, sub quibus hae moniales occurrunt in chartis, generatim neglecta dignitate qua sunt funetae. 220

KNECHTSTEDEN

B . M . V . et St. A n d r e a s

K n e t - , Kneit-, K n e c h s t e d e , - s t a d i u m , -statt, -stein, -Steden. P r o p e D o r m a g e n , inter C o l o n i a m et N e u ß , R h e n a n i a , D i o e c . K ö l n . P r a e p o s i t u r a , dein (1216) a b b a t i a insignis. M o n a s t e r i u m duplex u s q u e ad a n n u m 1166. 1 F u n d a t a a n n o 1130 ab H u g o n e comite d e S p o n h e i m , d e c a n o ecclesiae C o l o n i e n s i s , qui p o s t e a archiepiscopus est f a c t u s . Filia P r a e m o n strati. Primus p r a e p o s i t u s H e r i b e r t u s , ab i p s o a r c h i e p i s c o p o ex P r a e m o n s t r a t o petitus, f u i t ex fidelissimis discipulis Sancti N o r b e r t i . B r u n o d e Berg, a r c h i e p i s c o p u s , a n n o 1134 c a n o n i a e concessit privilegia et e x e m p t i o n e m , simul ecclesiam eius instituens in p a r o c h i a m regionis. A d v o c a t i a m obtinuit G e r a r d u s II d e H o c h s t a d e n , p o s t cuius m o r t e m an. 1149 g e n e r eius O t t o v. A h r e . Familia ista auxit b o n a monasterii, q u a e p r i m o e n u m e r a t littera conf i r m a t i o n i s Friderici Imperatoris an. 1155. A n n o 1166 m o n i a l e s translatae sunt in Flaesheim. Praeter h o c et sequentia asceteria a K . d e p e n d e b a n t : H e i n s b e r g , D o r t m u n d St. K a t h a r i n a , K a p p e l , probabiliter etiam S t o p p e n b e r g , ad t e m p u s saltem Wesel et K ö l n Weiher. P a r o c h i a e administratae: G r e f r a t h (vide infra sub „ p r a e t e r m i s s i s " ) , L o b b e r i c h 1218, F r i e m e r s d o r f 1210, Kirchlinden, R o m m e r s k i r c h e n 1212, sicut et aliae q u a e ad asceteria s u b d i t a spectabant. H a b u i t etiam p r a e p o s i t u r a m in R e m a g e n , q u a e vero non f u i t d o m u s f o r m a t a . D i g n i t a s abbatialis iam i n t r o d u c t a s u b Fortlivo ( 1 2 1 4 / 1 5 ) , definitive instaurata est s u b s u c c e s s o r e eius G o d e s c a l c o ( 1 2 1 6 / 2 6 ) , qui l o n g e maturius ceteris, juribus pontificalibus f u i t insignitus 2 . In fine saeculi decimi quinti, r e f o r m a t i o initiata est a b a b b a t e G e r a r d o H e z e . Saeculis sequentibus K . continuo contendit cum Steinfeidia de prim a t u in circaria. A n n o 1795 conventus a u f u g i t a G a l l o invasore, interea subditi spoliaverunt m o n a s t e r i u m et dilapidaverunt m a g n a m partem archivi. A n n o 1802 s u p p r e s s u m est c u m 31 canonicis, q u o r u m u n d e c i m tantum resed e r u n t in canonia. U n u s ex illis, W i n a n d u s K a y s e r , aedificia monasterii red e m i t et instauravi!, ecclesiam salvavit a destructione. S e d p o s t m o r t e m eius an. 1842 a diversis proprietariis sunt p e s s u m d a t a , et a n n o 1869 o m n i a c o m -

1

2

Q u a e res quidem a nullo probatur documento. Respecto tarnen usu tunc in Ordine ut norma vigente, et facto, quod de sororibus, quae erant conversae tantum, rarissime in documentis fit verbum, et quod moniales Flaesheimenses venerunt ex Knechtsteden, earn possumus habere ut certam. Initio omnes superiores canoniarum circariae, ut alibi in Germania fuerunt praepositi, praeter Rommersdorfensem. Pars earum in circaria nostra iam circa annum 1200 introduxit dignitatem abbatialem, quod interdum postea fuit revocatum. D e qua altercatione vide supra in praefatione.

221

busta sunt. Perpulchra ecclesia, annis 1138/81 constructa et pretiosis picturis illius temporis ornata (quae vero non est parochialis) deinde fuit restaurata tantum. Anno 1895 Congregatio SS. Spiritus monasterium reconstruxit et habet collegium ibi usque hodie. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: 163 dipl. 1134/1756, - Akten Steinfeld 56 - Stadtarch. Köln: GELENIUS IV 110/60 - StB München: Cgm 2213, XXIV 99 - StA Koblenz: Akten Steinfeld - Bibl. Roy. Bruxelles: Cod. lat. 8564, series abb. s. XVII - StB Berlin: Cod. Boruss. 4 278: Cartularium - Pfarrarch. Grefrath: Catal. fratrum 1566/1824, et chronicon „Fundatio Knechtstedensis" (1-1780) - Archiv Missionshaus K: Chronicon 1718 - BMun Nancy - Vide OEDIGER 213/14. B i b l i o g r a p h i a : ACG 1498 31, 32, 34, 39, 40-BADER Grafen v. Are-BÄRSCH II 178 - BECKER 91 - BINTERIM MOOREN I 91 - CHENEY E p i s t . G e r v . C o d . R a w l i n s o n xciij - CLEMEN I I I 3, K r e i s N e u ß ( 1 8 9 5 ) 2 7 / 4 3 - COTTINEAU 1524 - EWALD 4 4 , 1 1 0 / 1 2 - FABRICIUS V I , 116; 2, 6 3 5 - FRANZEN - GOOVAERTS I 6 9 , 87, 9 8 , 112, 137, 1 9 3 , 2 1 1 , 2 2 0 , 2 8 4 , 3 3 5 , 3 8 8 , 3 9 6 , 4 1 4 , 4 4 2 , 4 5 3 , 4 5 4 , II 82, 181, 2 6 8 , 3 0 9 , I I I 2 5 , 2 8 , 130, 173, 174, TV 6 1 , 1 2 1 / 2 4 , 1 2 6 , 2 6 6 - H H D I I I 3 4 9 / 5 0 - HARDICK 10, 9 3 / 1 0 3 - HUGO A n n . I I 5 / 1 4 , p r o b . 1 / 2 - ILGEN I I 89 - J W 1 0 0 8 1 - JOESTER U r k b . c f . i n d . - KNIPPING I I / I V

cf. indd. - LACOMBLET I 386, 415, 462, II 660 index - LThK VI 61 - LIENHARDT Eph. Hag. 148, Auct. 12 - MERLO cf. ind. - PAAS Beschl. - IDEM, Kampf - IDEM, Neue Beit r ä g e - IDEM, P r o v . K a p . - IDEM, V i s . B e r . - PODLECH I I 1 9 3 / 2 0 3 - POTTHAST 5 5 5 0 PRESSUTTI 5 8 3 - R e g . I m p . V 2 0 0 6 - SAAL 4 5 f f . - SAUERLAND V 1335 - STUMPF BRENTANO I I 3 7 1 6 - WAEFELGHEM 136 - Z A K P A M - G . BITTER, P f a r r s e e l s o r g e d e r

Knechtstedener Prämonstratenser im Selfkant, Heinsberg 1963 - IDEM, Knechtstedener Stiftsherren aus dem Selfkantkreis (Heimatbuch des Selfkantkreises Geilenkirchen-Heinsberg 1963, 75/83) - F. BOCK, Die Präm. Abteikirche K. (Organ für Christliche Kunst, X 1860, 241 ff., 267 ff., XI 133 ff.) - CASTEELS/CORRENS, Fundatio Knechtstedensis, MS S. XVIII, edd. W. GOSSES et G. BITTER (AHVN CLXV 1963, 54/72) - P. CLEMEN, Die romanische Wandmalerei im Rheinlande, Düsseldorf 1905 IDEM, Die romanische Monumentalmalerei in den Rheinlanden (Publ. Ges. Rheinische Geschichtskunde XXXII Düsseldorf 1916) - J. P. DELHOVEN, Die rheinische D o r f c h r o n i k 1 7 8 3 / 1 8 2 3 , e d . H . CARDAUNS e t R . MÜLLER, 1 9 2 5 - D i e W e i s t h ü m e r d e r

Rheinprovinz (Bd. XVIII der Publ. Ges. f. Rhein. Geschichtskunde II, Kurfsm. Köln, Amt Külchrath, Bonn 1884, p. 140) - P. van DOORNINCK et J. VAN VEEN, Acten betreffende Gelre en Zutphen, Haarlem 1908, p. 318 - F. EHLEN, Die Präm. Abtei K., Köln 1904 - A. ERENS, Relatio visitationis monasterii Knechtstedensis, (Anal. Praem. VIII 1932, 73/78) - W. GOSSES, Eine neue K.er Handschrift (Anal. Praem. XIV 1938, 209/30) - IDEM, K. und der deutsche Adel (ibidem XXIV 1948, 20/62) - IDEM, Zur Chronologie der K.er Pröpste und Äbte (AHVN 1950/51, 7/29) - W. JUNG, Die Präm. Stiftskirche K. Ein Beitrag zur niederrhein. Baukunst und Wandmalerei des 12. Jahrh. (Diss. Mainz 1951, et. „Rhein. Bilderbuch" Ratingen 1956) - F. MOOREN, Zur Gesch. der Abtei K. (AHVN VII, 1859, 38/52. Fundatio Knechtstedensis, et Catal. Fratrum s. XVII/XVIII) - C. H. PFITZNER, Die ehem. Präm. Abtei K. (Rheinische Kunststätten, Reihe XIV Nr. 17, Düsseldorf 1940) - W. SAAL, Wichtige Entdeckungen in der Abteikirche von K. (Anal. Praem. XL 1964, 163/65) - IDEM, Die Abtei K. im 17. Jahrh. (Bibl. Anal. Praem. fasc. 4, 1962) - K. SCHMIEDER, Die Wallfahrtskirche zu K. (K. 1933) - W. SCHULTEN, K. (Kirchenführer, Neuß 1961) - IDEM, Neue Funde 222

zur Baugeschichte der Abtei K. (Jb. d. Rhein. Denkm. X X V I 1966, 189/241) - N. Beschreibung der im Kreise Neuß gelegenen Besitzungen des Herrn v. Hövel, s. 1. 1860 - R. WESENBERG, Berichte über die Tätigkeit der Denkmalpflege in den Jahren 1959/64 im Reg. Bez. Düsseldorf (Jb. d. Rhein Denkm. X X V 1965, 178). -

WEINHAGEN,

Series prae sulum Heribert 1129/50 Christian 1150/51 Hermann 1151/81 Wölben v. Dyck 1181/82 Heribord 1182/86 Fortlivus 1° 1186/91 Gislerus 1191/97 Fortlivus 2° 1197/1203 Wolmar 1203/14 Fortlivus 3° 1214/15 Gottschalk 1216/26 Friedrich 1226/32 Gottschalk 1232/41 Werner 1241/44 Heinrich 1244/62 Waldaver 1262/73 Gottschalk Berfreyt 1273/95 Adolf v. Dollendorf 1° 1295/98 Mathias v. Giele 1298/1315 Simon 1315/18 Adolf v. Dollendorf 2° 1319/21 Johann 1322/31 Heinrich v. Eilerhoven 1° 1331/33? Arnold 1° ca. 1333/35 Heinrich v. Ellerhoven 2° 1335/36? Arnold 2° 1336/41 Werner v. Worinch 1341/43? Jacob ca. 1343/44? Konrad v. Hasselt 1° 1345/47

3

(GOSSES)

Hermann v. Walhoven 1° 1347/52 Konrad v. Hasselt 2° 1352/72? Hermann v. Walhoven 2° 1372/78 Heinrich 1378/81 Johannes Koche ca. 1382/85 Heinrich Moyr 1° 1386/97? Goedartv. Hasselt 1397/1411? Heinrich Moyr 2° 1411/14 Gottfried v. Arfft 1414/44 Johannes Bleydleven 1444/47 Heinrich v. Schlickern 1447/74 3 Ludger v. Monheim 1474/90 Gerhard Heze 1490/96 Nikolaus Hüls 1496/1507 Mathias v. Thurre 1507/43 Gerhard Strailgen 1543/73 Aegidius v. Hünshoven 1573/99 Hilger Cremer 1599/1619 Leonhard Teveren 1619/66 Peter Gillrath 1666/78 Peter Teveren 1678/98 Leonhard Eschenbruch 1698/1703 Arnold Brewer 1703/28 Leonhard Jansen 1728/54 Dionysius Kochs 1754/69 Heinrich Keuter 1769/77 Michael Joseph Granderath 1777/80 Johann Michael Hendel 1780/1802, 11805

Resignavit, anno 1478 enim scripsit epistolam ad abbatem Teplensem (Archiv Tepl) 223

K Ö L N Weiher B. M . V., SS. Johannes Evangel, et Catharina Monasterium ad Vivarium extra muros - , ad piscinam, - pyssinam Coloniae, Weyer. Wier, zu dem Wiger, St. Maria am Fischteich, Vivariense, Wirincense Quondam extra muros Coloniae, in eadem dioecesi. Parthenon, prioratus. Fundatus est, secundum traditionem, inter annos 1191 et 97 a vidua quadam Richmude, quae una cum duabus filiis intravit. Fundatio tarnen perfecta est nonnisi anno 1208, post destructionem et novam constructionem aedium. Primae moniales venerunt ex Dortmund. Usque ad annum 1327 fuit sub paternitate abbatum Knechtstedensium. Sed tune moniales requestae sunt, se hospitalitate pro omnibus membris et familiaribus ordinis Coloniam adeuntibus nimis gravari, et quaesiverunt separationem ab ilio. Approbante archiepiscopo, subdiderunt se directioni praepositi Sti. Cassii collegiatae Bonnensis, introduxerunt habitus nigros et neglexerunt vitam communem. Archiepiscopus Theodoricus de Moers eas reformavit anno 1443. Dum asceterium Schillingskapellen eadem occasione ordini alienaverit, parthenonem Coloniensem ordini suo restituere voluit, reddens illis disciplinam ordinis et albas vestes, sed non successit. Anno 1447, in rotulo Admontensi ( B Ü N G E R , Anal. Praem. 1937, 151) moniales signant ut „Ordinis Sti. Augustini". Edam ex Chronico Anonymo Steinfeldensi patet, hoc asceterium circa annum 1470 fuisse habitatum a 50 monialibus „sub reformatione regularium". 1 Si moniales tunc adhux fuissent Praemonstratenses, profecto chronista Steinfeldensis contemporaneus pariter huic notae adiunxisset „ordinis nostri", sicut fecit aliquas lineas postea apud Knechtsteden. Anno 1474 monasterium a civibus est solo aequatum, quia timuerunt, ne hostes in eo absconditi urbi nocerent. Bona post diuturnas lites postremo abbatiae canonissarum OSA ad Stam. Caeciliam sunt unita. Quae vero nullas vel paucas tantum moniales de Weiher recepisse videntur ingremium suum, ex defectu nobilitatis. Maior pars Piscinae videtur fuisse recepta in coenobium Sti. Michaelis Coloniae, canonissarum OSA, iuxta Stam. Caeciliam sita, et iIli aliquo modo subditum, et quod in hunc finem post annum 1470 est ampliatum. Anno 1479 considerabatur reconstructio Piscinae, et indulgentia a Sixto IV ad hoc concessa iam fuit promulgata, sed non successit. A r c h i v a l i a : Histor. Archiv d. Stadt Köln Bestand, Kloster Weiher: Urk. 1176/1474, Akten. Geistl. Abtlg. 227: Statutenbuch 15. Jahrh. - Diözesanarchiv Köln, Pfarrarchiv St. Peter: Chronik 15. Jahrh. 1

A H V N C L X X I 1969, 62, cf. BACKMUND MaGSchr 94/97. Idem die de saeculo/ XIV. Moniales non ex nobilitate, sed ex statu patriciatus urbis fuerant natae.

224

B i b l i o g r a p h i a : BÜNGER 4 2 , 5 9 , 2 1 2 - CAESARIUS I 3 8 0 , I I I n d e x 4 6 - CLEMEN S t a d t K ö l n II 3, ( 1 9 3 4 ) 2 6 2 f f . - EWALD I V 4 0 , 1 - HUGO II 5 5 9 , p r o b . 3 6 4 / 6 7 - ILGEN 91 f. - KNIPPING II N r . 1 5 3 4 / 3 6 , 1 5 8 8 f., I I I 3 8 5 , N r . 1 5 0 9 ; 1 6 5 8 / 5 9 - LACOMBLET I 3 9 4 , II 13, 2 0 , 1 2 1 , 192, I V 4 7 7 - PODLECH III 1 5 1 / 5 5 - REDLICH I 4 8 / 4 9 , A n m . 1 -

WAEFELGHEM 319 - ZAK PAM - L. ENNEN, Gesch. der Stadt Köln, Köln 1863/65, II, III - ENNEN/ECKARTZ, Quellen zur Gesch. der Stadt Köln, K. 1860, II 155 - H. HEGEL, Die Chroniken der niederrhein. Städte (Leipzig 1875/77) XII Reimchronik des Gotfrid Hagen, cf. ind. - H. JOHAG, Die Beziehungen zwischen Klerus und Bürgerschaft in Köln zwischen 1250 und 1350 (Rhein. Archiv 103, Bonn 1977, 74/76 - J. JOST, Das Weiherkloster b. Köln (Rhein. Geschbl I 1895; 93, 129, 149, 190, 210 - N. MICHEL, Das alte freiherrl. Kanonissenstift St. Caecilien in Köln, Diss. Hausen 1914 - A. THOMAS, Geschichte der Pfarre St. Mauritius in Köln, K. 1878 - Le Couvent de Weyer (Le Mercure du Departement de la Roer, Cologne 1813, 259/63) - Mittlgn. aus dem Stadtarch. Köln, Bd. 24/25, p. 33 - AHVN LXV 217, LXXI 214. M a g i s t r a e (Stadtarchiv Köln) Blithildis 1224/67 d e m e n t i a 1294/1306 Elisabeth 1319/50 M a r i a 1352 Lisa v. Troisdorf 1354/77

A n n a v. Halvenhuys 1382 G e r t r u d v. d. Baien 1394/1400 Bela v. M o m m e r s l o c h 1403/27 Lisbeth v. T h u r r e 1428/40 Bela v. Lyskirchen 1445/72

K Ö L N St. N o r b e r t u s Collegium vel Seminarium N o r b e r t i n u m , vel Chigianum. D o m u s studiorum communis p r o Circaria Westfaliae. Ad n o r m a m collegii Ordinis Lovanii f u n d a t u m est mediante n u n t i o apostolico F. Chigi a n n o 1615 in urbe Coloniensi, non longe a Sto. G e r e o n e , a C h r i s t o p h o r o Pilckm a n n abbate Steinfeldensi, in r e f u g i o huius abbatiae. A n n o 1620 consecratio capellae, 1629 constructio novi aedificii. A n n o 1643 redditus suppressi parthenonis Dünnwaldensis collegio sunt uniti. Annis 1684/85 collegium fuit in D ü n n w a l d . Annis 1716 et 1736/37 iterum ampliatum et o r n a t u m est seminarium, q u o d alumnos recepit e canoniis Sayn, R o m m e r s d o r f , Steinfeld, Arnstein, Arnsberg, Scheda, Wadgassen, Reichenstein et Knechtsteden, insuper e clero saeculari et ex O r d i n e Cisterciensi. A n n o 1802 suppressum est et h o r t u l a n o cuidam venditum, qui m o x omnia solo aequavit. T a n t u m nomen „Steinfeldergasse" hodie m e m o r i a m seminarii servat. Nostris diebus intendit u r f u n d a t i o novae d o m u s ordinis in civitate Coloniensi, et quidem per abbatiam Plagensem in Austria. 225

A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: Akten Steinfeld 32, 320 - Arch. Abb. Averbode: Docum. et statuta an. 1643 - BMun Nancy 992/V 269 - MS LESAGE. B i b l i o g r a p h i a : GOOVAERTS I 2 4 4 , 3 3 1 , 3 3 8 , 4 1 2 , 4 1 4 , 4 6 7 , 5 4 4 , II 6 3 , 1 5 2 / 5 4 , 3 8 4 , 3 9 6 , 3 9 7 ; III 4 8 , 107, 1 6 7 , 180, I V 9 5 , 109, 128 - HUGO I 5 2 3 , p r o b . 4 1 7 / 2 7 PAAS Kap. Sitz - IDEM P r o v . K a p . - SAAL 5 5 / 5 7 - WAEFELGHEM 6 3 - N . BRAUN, D i e

Vorsteher des Collegium Norbertinum in Köln (AVHN VI 1859, 168/71) - T. PAAS, Das Seminarium Norbertinum in Köln (Anal. Praem. I 113/45, II 139/58).

Series praesidum

(BRAUN)

Ab anno 1635 omnes fuerunt de gremio Steinfeldensi. Nr. 1, 4, 5, 10, 13, 17 et 20 facti sunt in posterum abbates sui monasterii, Nr. 5 immo in Sayn et in Rommersdorf. 12. Wilhelm Heimbach 1661/65 1. Antonius Jamar (Beaurepart) 1617/19 13. Theodor Firmenich 1665/78 14. Adam Schmitz 1678/82 2. Amandus Fabius (Ninove) 1619/22 15. Eberhard Fuchsius 1682/85 16. Jakob Bardenheuer 1685/88 3. Johannes Krefeld (Steinfeld) 1622/24 17. Michael Küll 1688/93 4. Norbertus Horrichem (Stein18. Peter Steinheuer 1693/98 feld) 1624/26 19. Anno Schorrenberg 1698/1716 20. Christian Steinheuer 1716/32 5. Kaspar Schildt (Steinfeld) 21. Joseph Prickarz 1732/57 1626/31 22. Ferdinand Kruft 1757/58 6. Peter Schultheiß (Arnsberg) 23. Hieronymus Dieudonne 1631/35 1758/85 7. Stephan Horrichem 1635/37 24. Franz Xaver Rauweiser 8. Lambert Dondorff 1637/43 9. Hermann Wilckens 1643/45 1785/86 25. Leodegar Schmitz 1786/1802 10. Johann Luckenrath 1645/60 11. Peter Pistorius 1660/61

L A N G W A D E N B. M. V. et St. Andreas Lankaide, Lancwade, Lanckaide. In parochia Wevelinghoven, inter Köln et Neuß, Dioec. Köln. Parthenon. In curia L. a. toparchis loci iam ca. annos 1132/33 monasterium quoddam fundatum erat, quod vero ex defectu dotationis sufficientis iterum desiit. Circa annos 1142/44 Christianus de Wevelinghoven-Langwaden hunc locum, mediante et auxiliante archiepiscopo Coloniensi, donavit abbatiae de Heylissem (in Belgio, Circ. Floreffiae). Quae sorores suas, 226

p a u l o ante in quatuor curias distributas, eo transtulit. Saeculo X I V ex dissensione paternitas transiit ad Knechtsteden, q u o d 1498 a Capitulo Generali a d intérim fuit confirmatum. Sed a saeculo X V I moniales praepositos suos infulatos sibi elegerunt ex gremio pristinae matris suae Heylissem. Parochia incorporata: Wevelinghoven, q u a e a Knechtstedensibus generatim fuit administrata. Conventus et ignobiles recepit, visitationes iteratae habuerunt successum, ideo disciplina numquam tantopere fuit collapsa ac v. g. in vicino Ellen vel in Marienroth. C u m anno 1718 clausura iterum esset redintegrata, habuit 20 canonissas et unam novitiam. Anno 1802 suppressum est, ecclesia p a u l o ante constructa, mox solo aequatur. Monasterium versum est in castellum nobilium, donec anno 1962 fiat coenobium Cisterciensium, raonachorum ex abbatia O s s e g g in Bohemia p r o f u g o r u m . A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 224 dipl., quorum 140 originalia, 1173/1790; 2 Kopiare XVI/XVII Jahrh. Akten bis 1794; Chronik 17. Jahrh. (cf. ILGEN 109) - GELENIUS Farragines I 35. — B i b l i o g r a p h i a : A C G 1 4 9 8 , 3 9 - BARSCH 1 8 5 5 , 180 - BINTERIM MOOREN I 85 -

CAESARIUS I 125 (de moniali Aleydi, a daemonio obsessa) - CLEMEN III 5, Krs. Grev e n b r o i c h 54 - EWALD 44 - FABRICIUS V I 5 5 , 2 6 3 6 - GROTE 2 9 4 - H H S D I I I 3 9 2 D'HOOP V 2 0 , 3 3 3 - HUGO I 8 5 1 , II 19 - KNIPPING, II N r . 4 9 5 , 9 9 0 , 1 4 4 4 , I I I 3 4 2 9 , I V 1 3 3 6 , 1 4 3 6 - LACOMBLET I 2 4 9 , 2 9 8 , 3 1 2 - LIENHARDT E p h . H a g . 4 9 , 156 - MIRAEUS O D H I V 5 1 8 - OEDIGER 2 2 6 / 2 7 - PAAS, K a m p f - IDEM, N e u e B e i t r ä g e - IDEM, P r o v . K a p . - IDEM, V i s . B e r . - PODLECH I I I 1 2 7 / 3 0 - WAEFELGHEM 143 - Z A K P A M - G .

ADERS, Urkunden u. Akten der Neuenahrer Herrschaften u. Besitzungen Alpen . . . Wevelinghoven und Wülfrath (Inventare nichtstaatl. Archive X X I , Köln/Bonn 1977, cf. reg. 398) - G. BITTER, Zur Geschichte des Prämonstratenserinnenstiftes. L. (Anal. Praem. X L V 1969, 230/48) - G. GEERTS, Het beroerde leven van provisor Massot (Eigen Schoon en de Brabander X X X V I I I 1955, 355/58) - N. GIERSBERG, Geschichte der Pfarreien des Dekanates Grevenbroich, 1883 383 - L. HORSTKÖTTER, Die Prämonstratenser der belgischen Abtei Heylissem als Pröpste und Vikare in Langwaden, und als Pfarrer in Wevelinghoven (Beiträge zur Geschichte der Stadt Grevenbroich III, Gr. 1980, 29/58) - O. REDLICH, Kurzer Überblick über die Geschichte des Klosters L. (BGNR XIV 1900, 238/39) - P. SMOLDERS, Le Domaine de l'Abbaye de Heylissem au Xlle siècle (Anal. Praem. II 1926, 57) - M. TAUCH, Aus alten Chroniken und Urkunden. Unveröffentlichtes aus der Geschichte des Klosters L. (Beiträge zur Gesch. der Stadt Grevenbroich I, Gr. 1979, 60/67). Series praepositorum Heinrich Nikolaus Heinrich T h e o d o r 1238 Hermann Mathias

(Horstkötter)

Heinrich Goswin Petrus de Hermann Heinrich Gottfried

1303-15 Andenne H a j u n k ( H o y n c k ? ) 1335 1353 1384 227

Petrus Baggart 1415 Heribert Johann Schomans Johann Buysen 1437/39 Ludolf van Orden 1504 Aegidius Bollis 1466/1504 Antonius Hüls Libertus van Gheten 1521/60 Petrus van Goetsenhoven tante 1562 Paul Zegermans 1562 Jakob v. Hoebroeck 1570/87 Caspar Gerards 1589/91 Simon Frumenti 1597/1611

Adrianus Fraxinus 1611/25 Gregorius Hoyoul, nominatus 1625 Claudius Martini 1625/33 Andreas van M e l d e n 1630, 1633/64 Joannes de Beaulys 1664 Balthasar de la Halle 1665/75 Jakob Tilmans 1675/91 Wilhelm Ignatius de Witte 1693/1722 Kornelius Massot 1722/23 Franciscus Blockhuysen 1723/33 Milo de Chentinne 1773/71 Heinrich Godart 1771/75 Sulpitius Pols 1775/1802, f l 8 0 4

S e r i e s m a g i s - a r u m (Bitter) Hildegundis Agnes Irmgardis Agnes Helwiga Irmgardis Mechtildis Sophia de Barla Elisabeth 1304 Mobilia 1315/35 Bela 1383 Jutta v. Heddekoven 1384 Officia Eva van Nyer 1418/20 Sophia van Alpen 1459 Elisabeth v. Velbrüggen 1521/29 Elisabeth Kipphult 1551/54

Maria v. Lülsdorff 1559/73 Anna v. Mirbach 1570/73 Katharina v. Hantzeler 1584 Johanna v. Steprath 1587/89 dementia Katharina v. Kaltenbach 1609 Anna v. Brachel 1621/43 Katharina v. Blanck 1655/67 Ida Pulings 1680 Norbertina v. Diepenthal 1692 Joanna Maria v. Diepenthal 1697/1717 Anna Vincentia Josepha 1717 — Maria Ludovica van den Berghe 1750 Anna Beckers 1790/96 Anna Elisabeth Mültgens 1798/1802

L E T T E (B. M . V. et) St. Vitus Lethen, Delethen, Letti. Prope Wiedenbrück in Westfalia, Dioec. Osnabrück, nunc Münster. Vitetur confusio cum vico Lette prope Coesfeld, ut fecit Grote p. 300. Hoc alte228

r u m Lette, etiam in Westfalia situm, erat parochia canoniae Variar incorporata. P a r t h e n o n . Primitus canonia Clarholtensis ibi erat f u n d a t a ut monasterium duplex (vide supra). P a u l o post, annis n e m p e 1138/39, relictis in.Lette sororibus, canonici translati sunt ad antiquam ecclesiam Sti. Laurentii in Clarholz. Pauca scimus de historia huius asceterii, quod videtur fuisse Semper parvum. N u m e r u s monialium a n n o 1311 ad sex f u i t restrictus. A n n o 1228 vocatur praepositura. Saeculo X V crimini d a t u r praeposito Clarholtensi, q u o d aedificia claustralia in L. piane neglexerit. A n n o 1473 certe adh u c existebat, sed languens erat vita huius minimi ex parthenonibus circariae, d o n e c inter annos 1567 et 71 definitive exstinctus sit. Ecclesia f u i t Semper parochiale, a canonicis Clarholti administrata. D e monasterio nihil superest nisi p o r t a eius romanica. A r c h i v a l i a : vide Clarholz. Proprium archivum periit. Bibliographia:

BÖRSTING SCHRÖER I 7 8 , 2 2 5 - H H S D I I I 4 0 0 - HUGO I I 4 1 , I

511 („Cithem") - LUDORFF Krs. Wiedenbrück 10, 4 1 / 4 5 - PHILIPPI I Nr. 252, 254, 255 - SCHMITZ KALLENBERG 4 0 - T I B U S I 5 3 0 , 1 2 3 1 - WAEFELGHEM 149 - W e s t f U r k b I I , I I I ,

VIII - G. BROM, Regesten van oorkonden betreffende het Sticht Utrecht 694-1301,

Utrecht 1908, Nr. 311, 319, 320 - F. FLASKAMP, Zur Geschichte des Kirchspiels und des Klosters L. (Die Glocke, 15/16. VI. 1957) - Oorkondenboek van Groningen en Drenthe (-1405), ed. P. J. BLOK et alii, Groningen 1896/99, I Nr. 26 - SCHULZE (vide

Clarholz) I 42 ff. - H. WULFF, Lettener Kirchenneubau achtet alte Substanz (Unsere Heimat, Kreis Beckum 1974, 69/71).

M A R I A R O T H B. M . V. M a r i e n r o d e , - r o t h , Rode, R ö t h a B. M . V. (Vitetur c o n f u s i o cum multis coenobiis in G e r m a n i a huis vel similis nominis). Inter Waldesch, et Dieblich prope Koblenz, Dioec. Trier. P a r t h e n o n , praepositura, dein prioratus. Fundatus est ante annum 1131 ab equitibus de Schöneck ut filia Floreffiae in Belgio, sub cuius paternitate de jure semper stetit. A n n o 1135 Bernwardus praepositus eius magnam partem habuit in f u n d a t i o n e abbatiae Rommersdorfiensis, q u o et ex religiosis suis utriusque sexus misit, et sub cuius paternitate practice plurimum stetit. M o n a s t e r i u m nobile, initio, ut ex dictis apparet, alicuius ponderis, sed postea diminuit et exiguum f a c t u m est. N u m q u a m fuit alicuius momenti. Usq u e ad annum 1231 advocati eius f u e r u n t equites de Dieblich. A n n o 1520 partim, tempore belli X X X a n n o r u m ex t o t o combustum est. Semper mala 229

laborabat disciplina, initio saeculi XVIII neque clausuram observabat nec vitam communem. Anno 1785 conventus erat novem canonissarum, anno 1794 vero, cum esset a Gallis dirutum ex exspoliatum, Septem. Moniales statini fugerunt in civitatem Boppard, ubi habuerunt domum. Suppresssio definitiva monasterii derelicti peracta est anno demum 1802. Loco monasterii nunc est vicus M. Praeter duas portas collapsas, rudera murorum et partem pristinae grangiae nihil de eo superest. Ecclesia solo est aequata, tria altaria et statuae SS. Augustini et Norberti nunc sunt in Niederfell, aliae statuae in ecclesia parochiali de Waldesch. A r c h i v a l i a : Documenta ante an. 1231 perierunt. StA Koblenz: 12 diplomata, 5 copiae 1231/1794. 6 fase, acta - Archiv d. Abtei Maria Laach Zinsregister 1546 - Vide etiam apud Floreffe (vol. II) B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 8 0 , 1 6 3 - BÄRSCH 1 8 1 / 8 4 - BROWER MASEN M e t r . II 6 8 - CLEMEN X V I ( 3 ) , 1 2 7 / 2 9 - EWALD 4 4 - GÖRZ II N r . 1 9 7 4 - H H D V 2 2 5 - HUGO II 2 2 3 - KEUFFER KENTENICH 1 7 5 , 1 7 9 , 2 0 3 - LEHFELDT K o b l . 2 2 1 , 6 0 0 - D E LORENZI II 1 4 0 f . - MARX I V 2 1 1 - PAAS P r o v . K a p . - IDEM V i d . B e r . - SCHORN II 1 4 0 / 4 6 STRAMBERÒ R h e i n . A n t . II 2 , 2 1 0 / 1 2 - WAEFELGHEM 1 6 0 - Z A K P A M - A H V N I

1 8 1 / 8 3 - G. REITZ, Altes und N e u e s über das ehemal. Kloster Marienrod b. Waldesch (Rhein. Geschbll. I X 1929, Nr. 11 et 12, et X 1930 Nr. 1) P. SCHUG, Geschichte der Pfarreien des Bms. Trier, Bd. VII: Die Dekanate Bassenheim . . . Münstermaifeld, Trier 1966, p. 59 ff. - J. SIMMET, Aus der Geschichte des Klosters M. (Heimatkalender f. d. Landkr. Koblenz X V 1961) C. ZEIM, Mariaroth (Heimatbll. f. d. Landkr. Koblenz 1931)

Praepositi Bernward 1135

(SCHORN)

Jacobus Mosen, Prior 1765 M a g i s t r a e et p r i o r i s s a e (ibid.)

Agnes v. Schöneck Agnes Zant v. Merl Elisabeth Geiselen v. Güls Adelheid Zant v. d. Harn Gertrud Adelheid Adelheid Elisabeth v. Weilnau - 1390 Mechtildis v. Lebenstein - 1392 Agnes Ida Christina Jutta v. Münster 1433-68 230

Katharina v. Stoppelsberg - 1497 Agnes Kuttenmaul 1509 Margareta v. Daun 1 1523/34 Agnes Brederv. Hohenstein 1542 Margareta v. Düsternau 1548/52 Gisela v. Düsternau - 1564 Ida Brederv. Hohenstein 1564/66 Irmengard v. Langenbach 1574/88 Margareta v. Daun II - 1605 Martha Scheid v. Weschpfennig 1605/13 Elisabeth v. Heddesdorff 1613/32 Maria Jacoba v. Eitz 1° - 1663

item 2° 1673/83 Maria Ursula v. Heldinghausen 1684/1725 Elisabeth v. Wald 1733

Johanna Sophia v. Lindenfels 1748/84 Maria Antonia v. Geyr 1784/93 Aloysia v. Geyr 1793/1802

M A R I E N S T E R N B. M . V. et St. Jacobus Stella Mariae, Kloster auf dem Essig, -ich. Vitetur confusio cum parthenone O. Cist. huius nominis in Saxonia. Prope Rheinbach, in parochia Odendorf, Rhenania, Dioec. Köln. Parthenon, prioratus. Anno 1439 fundatum est ibi hospitale cum capella „auf dem Essig", a pluribus fundatoribus, inter quos eminuit quidam Nicolaus Sasse, in loco quem donaverat Joannes nobilis de Schleiden. Anno 1446 dictus Nicolaus Sasse designatur tamquam fundator capellae, qui etiam anno sequenti illam una cum hospitali donavit monasterio Sonnenberg (Kampen) Ord. Stae. Birgittae in Hollandia, ad initiandam novam fundationem. Novum monasterium, quod non fuit duplex, sed monialium tantum, abhinc appelabatur Stella Mariae. Sed iam anno 1454 Birgittinae iterum dereliquerunt hunc locum, qui fuit desolatus usque ad an. 1482, quo canonissae OSA ex Colonia ad Stum. Nicolaum eo venerum. Illae anno 1551 ab archiepiscopo Coloniensi directioni abbatis Steinfeldensis sunt subiectae. Qui iteratis petitionibus monialium anno 1663 tandem annuit, quo legaliter in Ordinem Praemonstratensem sunt aeeeptae Anno 1716: 16 canonissae. Parthenon non fuit nobilitati reservatus ideo bona floruit disciplina. Anno 1802 suppressus est, ecclesia mox est solo aequata. Monasterium anno 1905 destruetum est, vix unus aherve murus, et forte aliqua aedificia minoris momenti supersunt. Nunc ibi sunt duo praedia, vulgo „Kloster Essig". A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf, 28 dipi. 1432-1721, et acta. - StA Koblenz, Akten Steinfeld - Imago monasterii StB München egm 2635, cf. CLEMEN 25. Bibliographia: 37 -

FABRICIUS V

BÄRSCH 1 8 4 - CLEMEN K r s . R h e i n b a c h 1 8 9 8 , 2 5 / 2 6 - DUMONT

1, 2 2 9 , 2 6 3 6 -

GOOVAERTS I 5 4 4 -

GROTE 1 4 3 -

HHD

H U G O I I 8 7 5 - ILGEN 1 1 2 - O E D I G E R 2 3 3 9 - P A A S B e s c h l . - IDEM V i s . B e r . -

III 1 9 2

-

PODLECH

I I I 1 1 9 / 2 0 - SCHANNAT BARSCH I I I 1 , 2 8 9 - SCHORN I I 1 4 6 / 5 2 - STRAMBERÒ 3 , X I I I

80

- WAEFELGHEM 160 - Z A K PAM - P. HEUSGEN, Geschichte der Pfarreien der Erzdiöz. Köln. Neue Folge. Dekanate Meckenheim und Rheinbach (1926) 322 f f . (ibi series priorum et magistrarum). - 1665 construitur nova ecclesia. T . NYBERG, Birgittinische Klostergründungen des Mittelalters, Leiden 1965, 184/87, 234 - PAAS in A H V N XCIX

143.

231

P r i o r e s (Heusgen) (Mon. Steinf.) Henricus Hochkirchen 2° 1709-14 Jakob Kremer 1491 Philippus Steprath 1714-38 Mathias Sonntag 1663-89 Siegebert Trimborn 1738-56 Henricus Hochkirchen 1 ° Petrus Inden 1756-66 1689-1706 Ambrosius Reinertz 1766Norbertus Scheben 1706-09 M a g i s t r a e (ibid.) Anna Catharina Meyfisch 1756-59 Helene Panhausen 1663/65 Gertrud Steinheuer 1666-1713 Maria Rosalia Kertzmans 1759-73 Anna Clar Frederichs 1713-56 Sybilla Viehoff 1773-

M E E R (B. M. V. et) St. Laurentius Mare, Mer, Mere, Meyre, Mäher — vitetur confusio cum Mare-Longwé in Gallia (Circ. Floreffe). Kreis Neuß-Grevenbroich, Rhenania, Dioec. Köln. Parthenon nobilis, prioratus. Fundatus est anno 1165 ab Hildegunde et Hadwige comitissis de Meer, quae factae sunt primae magistrae. Filius Hildegundis fuit Hermannus abbas Cappenbergensis 1171/1210, alter filius, Theodoricus de Are, in depraedatione urbis Romae per Fridericum Aenobarbam Imperatorem anno 1167 ecclesiam Sti. Laurentii ibi conflagravit. Ad expiandum hoc scelus Hildegundis exstruxit ecclesiam in Meer ad formam et patronum illius ecclesiae. Primae moniales venerum ex Dünnwald, filia Steinfeldensis. Ab initio numerus religiosarum fuit restrictus ad 40. Parochiae incorporatae: Krefeld 1259, Wahlscheid, Immekeppel, quae a canonicis Steinfeldiae administrabantur. Saec. XV disciplina fuit collapsa, tunc temporis magistrae titulum abbatissae et usum pedi sibi vindicaverunt. Conatus Societatis Jesu anno 1583, hunc parthenonem cum bonis suis adipiscendi, ab abbate Steinfeldensi ad irritum sunt facti; similiter machinationes monialium, monasterium supprimendi et bona eius abbatiae ad Stum. Quirinum Novesiensi (Neuß) uniendi anno 1597. Anno 1584 igne combustum est denuo anno 1642, quo pars sororum profecta est in Unterzell (Circ. Ilfeldiae) ad resuscitandum ibi parthenonem exstinctum. Anno 1802 suppressum est. Circa annum 1820 magna ecclesia romanica, quae fuerat pulchra nimis, solo est aequata. Monasterium factum est castellum, quod vero in decursu saec. XIX valde minuitur. Anno 1945 ex adiectis belli destructum est, nec amplius reconstruetur. 232

A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 387 dipl. (236 orig.) 1166/1749. Kopiar s. XVII acta vide ILGEN 113 - StA Koblenz: Akten Steinfeld 54 - StB Berlin: Cod. Boruss. 4 233: Obituarium 1675 - Stadtarch. Köln: GELENIUS X X X 345. B I B L I O G R A P H I A : AUSFELD 9 7 - BADER G r a f e n v. A r e - BÄRSCH 1855, 1 8 5 / 8 6 CLEMEN I I I 3, K r s . N e u ß ( 1 8 9 5 ) 4 3 / 4 6 - EWALD 4 4 , 6 - FABRICIUS V 1, 97, 2 6 3 6 GOOVAERTS I 191, 2 7 8 , 2 8 3 , 3 6 7 , 4 2 4 , 5 4 4 , I I 112, 2 7 1 , 3 8 4 , I I I 4 8 , 167 - HUGO II 147, p r o b . 7 5 / 7 8 - ILGEN 113 - J L 13 2 7 7 - JOESTER U r k b c f . i n d . - KNIPPIN G II 3 8 2 , I I I 3 9 3 ( r e g i s t r a ) , I V N r . 1174, 1916 - LACOMBLET I 4 1 5 , II 6 6 0 , I I I 148, 181, 185 - LE-

PAIGE II 488 (de BB. Hildegunde et Hadwige) - LIENHARDT Eph. Hag. 39 111 (item) NEUSS 2 6 2 , 2 6 4 - OEDIGER 2 4 0 / 4 1 - PAAS B e s c h l ü s s e - IDEM, K a m p f - IDEM P r o v . K a p . - IDEM, V i s . B e r . - POTTHAST 5 5 9 9 - PRESSUTTI 7 6 2 - R e g . I m p . V 1 0 2 0 7 R e i c h s r e g . K a r l s V , 2 9 7 2 - SAUERLAND I 4 3 6 - VERBEEK - WAEFELGHEM 162 - Z A K

PAM - H . BORGER, Die archäologische Untersuchung des Präm. Nonnenklosters M (Büdericher Heimatbll. V 1963, 11/18) - J. BREMER Das kurkölnische Amt Liedberg, Mönchengladbach 1930, 51/54 - A. FAHNE, Chroniken und Urkundenbücher hervorragender Geschlechter, Stifter und Klöster, Köln 1874, III 13/15 - W . FÖHL, Über die Forschung Meer (Büdericher Heimatbll. 1962, 59/66) - IDEM, Uber die Baugeschichte der Meerer Klosterkirche (Die Heimat. Zschr. f. niederrhein. Heimatpflege XIII Krefeld 1934, 112/17) - T . GERITS, Les actes de confraternité des soeurs prémontrées de Meer (Anal. Praem. 1969, 89/99) - T . HELLMICH, Geschichte Büderichs b. Düsseldorf (1939) 35, lOOf. - H. KEUSSEN, Das adlige Frauenkloster M. bei Neuß, Krefeld 1886 - H . KISKY, Das Sandsteinkapellchen von Haus Meer (Büdericher Heimatblätter 1962, 17/26) - W. KLOMPEN, Die Säkularisation im Arrondissement Krefeld 1794-1814, Kempen 1962, 58/59 - G. MÜLLER, Die Besitzungen des adligen Präm. Nonnenklosters M . in Sülsen - Immenkeppel 1166-1600, Diss. Köln 1968 - Th. PAAS in A H V N X C I V IV 1900, 111 - G. ROTTHOFF, Studien zur mittelalterl. Geschichte im Raum Krefeld. Familiengeschichte der Hildegundis von Meer (Rhein. Viertel jahrsbll. XLI 1977, 30 ff.) - J . v. TROSTORFF, in: Beitr. z. Gesch. d. Niederrheins IV 1900, 111 - K. TÜCKING, Kloster M. (Beiträge zur Gesch. von Neuß und Grevenbroich III 1901, 17, 33, 49, 65, 81 et Büdericher Heimatblätter VI 1966, 65-93) - Anal. Praem. X I X 1943, 105/06 - ZBGV XVII 1881, 120, 170, XXII 1 7 7 - V i t a e B. Hildegundis: AASS Hadwigis ibid. 14. April. II 264/65. Reliquiae earum, quae colebantur in Ordine tamquam „Venerabiles" anno 1802 translatae sunt in Osterrath, ubi diu oblivioni datae, anno 1967 denuo sunt repertae. Anno 1971 translatae sunt in ecclesiam Sti. Martini in Meerbusch-Büderich.

Series

praepositorum

Winricus 1176 Gerhardus1196/1207 Wichmannus 1212/18 Bruno 1 2 2 4 / 3 9 Hermannus 1239/44 Goswinus 1244/54 postea abb. in Sayn

et

priorum (Hellmich, Steinf.)

Schorn,

Mon.

Embrico 1255/59 Joannes 1263/77 Jacobus 1 2 8 0 / 8 2 A d o l p h u s de D o l l e n d o r f 1 ° 1 2 9 2 / 9 5 Jacobus 1 2 9 5 / 9 9 A d o l p h u s de D o l l e n d o r f 2° 1 3 0 4 / 0 5 Christianus 1305? 233

Albertus 1309? Christanus 1312/17 Jacobus 1324 Albertus 1343? Henricus 1344? Godefridus 1358 Henricus v. Hoeningen 1369/74 Gerhard v. Wichterich 1374/89 postea abb. in Steinfeld Jacobus 1409/10 Joannes Buschelmann 1412/15 Arnoldus de Remelsberg 1415/18 Godefridus 1422/28 Petrus de Rheydt 1428 Hermann Duym 1434-47 Joannes Baldewini 1455/66 Thomas de Creveldt 1477/97 antea prior in Reichenstein Joannes Schlütgen 1490/1503 Severinus de Wersthoven 1503/25 Wilhelm v. Blanckenheim 1525/43 Joannes v. Otteren 1543/51 Johannes v. Hoven 1551-65 Bartholomaeus v. Krefeld 1565/83

Sedisvacantia 1583/97 Wilhelm Xylander 1597/1602 Johannes Klocken 1602/16 Deodatus Mans 1616/28 postea praep. in Gottesgnaden Hubertus Gleich 1629/40 Paulus Schnorrenberg 1640/60 Johannes Luckenrath 1660/61 postea abb. in Steinfeld Petrus Pistorius 1661 Melchior Schmitz 1661/62 Theodorus Vettweiß 1662/70 Wilhelmus Heimbach 1670/93 Eberhardus Fuchs 1693/1700 antea prior in Reichenstein Petrus Steinhewer 1700/31 Gereon Schlebusch 1731/33 Hugo Sartorius 1733/38 Michael Jungen 1738/57 Bruno Bock 1757/80 Leopoldus Meyer 1781/89 Udalricus Merscheim 1789-99 Potentinus Gossenhoven 1799-1801 Friedrich Wermeskirchen 1801-02

S e r i e s m a g i s t r a r u m (StA Düsseldorf ibidem) Hildegundis 1166Hadwigis, filia eius Oda 1215 Mechtildis 1229/70 Elisabeth 1270/93 Agnes v. Schönenberg 1304/29 Elisabeth v. Dollendorf 1329/51 Sibilia de Vosheim 1351/91 Agnes van den Barlen 1392-1421 Margareta de Wisheim 1422-34 Gertrudis de Eyll 1454 Eva v. Bulderich 1470/76 Christina deVels 1477/1502 Helena v. Sypen 1502/09 Eva deVels 1509/23 234

Adelheid v. Wolffskaulen 1523/60 Anna v. Velbrück 1560-1572 Clara v. Velbrück 1573/83 Sedisvacantia 1583/93 Anna v. Blanckard 1593/1618 res. Catharina v. Krümmel zu Nechtersheim 1618/27 Christina v. Laudorff 1627/41 Agnes v. Gertzen 1641/52 Margareta v. Metternich 1652/76 Christina v. Bongart 1676/1704 Ursula v. Velen 1704/13 res. Catharina Wilhelma v. d. Steinen 1713/32 Ferdinanda Ernesta v. d. Steinen

1732/39 Anna Maria v. Bongan 1739/58 Carolina v. Reuschenberg 1758/79 Theresia v. Geldern 1778/81 Norbertav. Kinsky 1782/87

Antonietta v. Erp zu Holtz (abbatissa) 1787/89 Elisabeth Caietane Wyhe v. Reuschenberg 1789-

N I E D E R E H E St. Leodegarius Ehe, Ye, Hiea, Yee, Nyder E, Niteria, -eia. Prope Hillesheim, Kreis Daun, Dioec. Köln, nunc Trier. Parthenon nobilis, prioratus. Fundatus est inter annos 1162 et 75 juxta antiquam ecclesiam parochialem a fratribus Alberone, Dietrico, et Alexandra, equitibus de Kerpen. Primae moniales venerunt e Dünnwald, ab initio stetit sub paternitate Steinfeldiae. Hypothesis, hunc parthenonem ab ordine Sti. Augustini ad ordinem nostrum transiisse, teneri nequit. Saeculo XV omnino collapsum est, anno 1461 combustum, ecclesia nonnisi annis 1503/05 fuit reconstructa. Parochias incorporatas habuit sequentes: N., Esch et Rockeskyll. Sacerdos quidam saecularis annis 1485-1505 titulum prioris sibi arrogavit, parthenonem reformare nec voluit nec potuit. Ideo, eo pensione placato, annis 1505/07 mutatus est per Dietricum comitem de Manderscheid-Schleiden, fundatorum haerede, in prioratum canonicorum, a canonia Steinfeldensi dependens. Nescitur, quo moniales sint profectae. Translatio in Schleiden, anno 1541 intenta, non fuit peracta. Ab anno 1563 toparcha loci in vanum studuit lutheranismum introducere. Ecclesia facta est simultanea, quod revocatum est anno demum 1593. Saeculis XVII et XVIII ibi erat domus studiorum quae habuit proprios professos, et quo omnes canonici Steinfeldenses post ordinationem sacerdotalem ad triennium sunt missi, ut ibi studiis incumberent. Communitas novem canonicorum semper ibi degebat, quorum prior simul parochiam loci administrabat. Anno 1802 suppressum est, aedificia supersunt. Ecclesia modesta, annis 1777/82 erecta, est parochialis, in monasterio habitat parochus. A r c h i v a l i a : StA Koblenz: 10 copiae chart. 1126/46, Cartularium S. XVIII, acta s. XVII - StA Düsseldorf Akten Steinfeld 40/6 - Pfarrarchiv N.: doc. S. XIV/XVII. B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 9 7 - BÄRSCH ( 1 8 5 5 ) 1 8 6 / 9 0 - BEYER/ELTESTER/GÖRZ 1 8 6 , I I I 9 0 , 3 0 3 , 8 0 6 - BINTERIM/MOOREN I I 4 4 7 - CLEMEN X I I 3, K r s . D a u n 1 8 2 / 1 9 1 - FABRICIUS V 1, 1 6 7 , 2 6 3 5 - GÖRZ I I 8 1 3 , 1 3 9 1 , 1 1 7 2 , I I I 4 0 0 - GOOVAERTS I 2 7 7 ,

280, III 44 - H H S D V 261 - Handb. Trier 315 - HUGO II 367/70, prob. 220/27 - JöSTER U r k b . c f . i n d . - KORTH c f . i n d . - KRUDEWIG I V 1 1 4 , 124, 131 - D E LORENZI I 2 7 4

235

- NEUSS 2 6 2 , 2 6 4 - PAAS B e s c h l . - IDEM K a m p f - IDEM P r o v . K a p . - IDEM V i s . B e r . PODLECH I I I 1 3 0 / 3 4 - POTTHAST 1 2 0 4 0 - SCHANNAT/BÄRSCH I I I 2 , 1, 1 0 1 ; I I I 2 , 2 , 3 6 6

- SCHORN II 2 6 2 / 9 6 - WAEFELGHEM 179 - J. MARX, G e s c h . des E r z s t i f t e s Trier, Tr.

1956, 380/400 - PAAS in A H V N X C I X 134 f. - N. RENARD, Wiederherstellung der ehemal. Klosterkirche zu N. (Bericht der Prov. Kommission f. Denkmalsch. X 1905, 15/18 - IDEM, Wiederherstellung des Hochgrabes in der kathol. Pfarrkirche zu N., ibid. XIII 1908, 75/77 - A H V N I 186, III 284, VIII 120, X I I I / X I V 181. -

P r i o r e s (Mon. Steinf.) Hermann 1226/41 Christianus 1428 Heinrich v. Wichterich 144.-53 Johannes Knauff (usurpator) 1485-1505 Henricus Engelen 1504-16 postea praep. in Houthem Johann v. Nechtersheim 1516/17 Jakob v. Scheven 1517Thomas Schaub 15. . Johannes 1526 Gerhard v. Oleff 1527-30 Thomas 1539 Andreas de Loye 1540 Matthias v. Dahlem 15. .-60 Johann Moseler -1561 Johann Koenen 1561-72 Anno Bessenich 1572/74

Johann Eix 1574-84 Michael v. Wehr 1584-1612 Johannes Esser 1612-21 postea prior in Wenau Heinrich Westhaus 1621-23 Theophil Nicolai 1623-38 Gerhard v. Entzen 1° 1638 Johann Latz 1638-44 Gerhard v. Entzen 2° 1644-55 postea abb. in Sayn Werner H o e t 1655-79 Petrus Bodenheim 1679-88 Heinrich Minten 1688-92 Gottfried Daniels 1692-1703 Peter Sayl 1703-19 Albert Brandt 1719-21 N . Wachendorf 1782

Magistrae Beatrix 1241

Ö L I N G H A U S E N B.M.V. et St. Petrus Ulin-, Uslyn-, Hulinkehusen, Eulinckusen. Prope Neheim-Hüsten in Westfalia, non longe ab Arnsberg. Dioc. Köln, nunc Paderborn. Initio monasterium duplex. Fundatum anno 1174 a Siginando de Basthusen. Filia de Scheda. Inter annos 1185 et 1205 Sectio masculina exstincta est. Anno 1228 subditur paternitati abbatum Arnsbergensium. Anno 1231 libera electio praepositorum ab abbate Generali confirmatur (Cat. Tongerloensis: 236

„ecclesia sororum solempnis"). Advocatia, exstincta familia f u n d a t o r u m , ab an. 1176 fuit penes equites de Freusberg, anno 1208 vero transiit ad archiepiscopos Colonienses. Parochiae incorporatae: Olinghausen, Altenrüthen. Partim et ignobiles acceptae sunt, sed aliis cum vestibus. Ab anno 1480 hac in re viguit aequitas. Disciplina paulatim collapsa est, propter divitias, et praesertim hac ex causa, quia canonissae praepositos sibi elegerunt ex canonicis nobilibus de Cappenberg, H a m b o r n et Scheda. An. 1491 abbas generalis dispensatur de vita communi. A medio saec. XVI practice vixerunt sicut canonissae saeculares, introductae sunt vestes nigrae et mansiones separatae. Magistra Ottilia de Fürstenberg an. 1589 facta est simul abbatissa in Heerse, canonia saeculari. Annis 1580-1617 misere elanguit parthenon. Nihilominus tentaminibus archiepiscopi Coloniensis Truchseß de Waldburg, moniales ad haeresim quam ipse amplexus est, detrahendi, illae heroice restiterunt. Disciplina ordinis tamen non potuit restaurari, et anno 1617 de permissu Stae. Sedis asceterium versum est in canoniam saecularem. O r d o statim protestatus est vehementer. Abbas Arnsbergensis an. 1627 paternitatem transmisit in abbatem Knechtstedensem, qui exinde strenue dimicavit pro restitutione asceterii, quam an. 1640 per decretum Nuntii Chigi obtinuit. Nobilitas vero et canonissae ipsae adeo opposuerunt, ut restitutio anno sequenti nonnisi advocato brachio saeculari potuerit imponi. Canonissae sunt expulsae, et aliquae sorores ex Rumbeck advocatae novam institerunt communitatem. Deinceps asceterium non iam fuit nobile. Anno 1670 paternitas denuo rediit ad Arnsberg. Ultimus praepositus a visitatione, in spiritu temporis peracta, a n n o 1789 deponitur. An. 1804 cum 9 canonissis, 1 novitia et 8 conversis supprimitur, sed ultimae sorores nonnisi an. 1807 domum dereliquerunt. Ecclesia fit parochialis, monasterium partim deletur. Q u o d de eo superest, ab anno 1956 habitatur a PP. Missionariis de Mariannhill. A r c h i v u m est amplum. StA Münster: ca. 1000 dipi. 1119/s. XVIII, ca. 56 fase, acta s. XVI/XVIII, 1 Güterverzeichnis s. XVII, necrologium s. XIII. - Altertumsverein Paderborn: 40 Urk. 1230/1648, 2 collectiones diplomatum s. XVIII - Frh. v. Fürstenbergsches Archiv Herdringen - BMun Nancy MS 992/VII 1/102 (materia optime congesta) B i b l i o g r a p h i a : A C G 1498, 34 - BÄRSCH 1855, 1 9 0 / 9 5 - FINKE, N r . 354, 3 6 3 , 4 0 9 , 4 3 2 , 7 9 9 - GOOVAERTS I 3 9 5 , I V 3 1 4 - H H S D I I I 4 9 9 - HÖYNCK 4 7 6 / 5 2 6 - HUGO

Ann. II 439, prob. 270/78 - JOESTER Urkb. cf. ind. - LThK VII 706 - LUDORFF, Krs. Arnsberg 99 - PAAS Prov. Kap. - PODLECH III 135/41 - POTTHAST 5342, 7395, 7397 PRESSUTTI 55 - Rep. Germ. II 255, I V 3624 - SAUERLAND I 546, 547, II 2340, V 79 7, 8 7 6 - S C H M I T Z KALLENBERG 6 3 - SEIBERTZ U r k b . I 6 9 f f . , I I 4 0 8 / 1 6 - WAEFELGHEM 1 8 6

- Westf. Urkb. II, VII - ZAK PAM - E. DÖSSELER, Westfäl. Geistl. Sachen u. Kunstdenkmäler in der Lübecker Überlieferung (Westfalen LI, Münster 1973, 141) - A. DÜNNEBACKE, Geschichtl. Nachrichten über Pfarre und Kloster Ö. (Westf. Zschr. L X I V 1906, II 66/110) - IDEM, Die Klosterkirche zu Ö. Beschrieben nach alten Ur-

237

künden 1907 - ÍDEM, Die Geschichte des Klosters Ö, nach den Quellen dargestellt, 1907. (Opus non perfectum. Finitur cum anno 1618, copiae inveniuntur in monasterio Ol, in Generalvikariatsarchiv Paderborn, et in StA Münster) - F. FISCHER, Die Wirtschaftsgeschichte des Präm. Nonnenklosters Ö. Diss. Münster 1916 - J. LINNE Zur Reformtätigkeit des Erzbischofs Adolf v. Schaumburg v. Köln 1547/56, in Westfalen. Visitation des Klosters Ö. 1548 (Westf. Zschr. LXV 1907, 149/68) - A. METTE, Ö. in der Geschichte (Heimatwacht, Heimatbll. für das kurkölnische Sauerland XIII 1931, 150 ff.) - G. METTE, Das Gnadenbild von Ö. Ein Kleinod aus wirren Zeiten (Westfäl. Heimatkalender XXII 1968, 107ff.) - M. PADBERG, Vor 800 Jahren gegründet. Kloster Ö. (Westfalen-Spiegel XXIII 1974, 25/28) - H. RICHTERING, Geschichte des Klosters Ö. (Festschrift zur 800Jahrfeier des Klosters 1174-1974 (Westfäl. Zschr. CXXIII 1973, 115/136) - IDEM, Ottilia u. Anna v. Fürstenberg, in: Fürstenbergische Geschichte III 1971, 44/55 - S. SCHWEDHELM, Eine Sakristei des 13. Jahrh. in der Kirche des ehemal. Präm. N. Klosters zu Ö. (Westfalen LIII Münster 1975, 43/52) - B. STOLTE Das Archiv des Vereins für Geschichte und Altertumskunde Westfalens, Abtlg. Paderborn II, Urkunden, 1905 - G. WOJACZEK, Kloster Ö., Reimlingen 1965. -

Series praeposi Radolf (usque ad an. 1235 prior) 1210-38 Dietrich 1241 Adam 1242-46 Gottfried 1256-75 Ludolf 1279-98 Johann - 1 3 0 5 Dietrich v. Hergottinchusen 1305Gerwin 1308-18 Rutger Moyliken 1318-47 Gerhard v. Ramsberg 1348-56 Gerhard v. Warendorf 1357-67 Bernhard v. d. Horst 1367-85 Johann v. Mengede 1386-96 Gottfried v. Plettenberg 1398-1410 ArntWulf 1410-16 Bernhard Schmeling 1417-24 Heidenreich Jomme 1425-41 Hermann Rost 1442-51 Heidenreich v. Plettenberg 1452-59 Johann Vridag 1463-83 Heinrich v. Rhemen 1483-1505 Dietrich Hüls 1506-11 Ludolf Werminghaus 1513-16 238

i r u m (Richtering) Heinrich v. Schorlemer 1518-28 Hermann v. N e u h o f 1529-31 Gottfried v. Ulfte 1533-39 Sedisvacantia Johann Sundag 1552-61 Heinrich v. Werne 1563-65 Kaspar v. Schorlemer 1565-72 Sedisvacantia 1572-77 Andreas v. Varssem 1577-81 Sadisvacantia 1581LambertTopp 1641-50 Engelbert Carthaus 1651-54 Christian Bigeleben 1655-78 res. Nikolaus Engel 1678-97 Wilhelm Schmidtmann 1697-1704 T h e o d o r Sauter 1704-32 Bernhard Heidt 1732-36 Friedrich Hense 1737-40 Maximilian Schiankert 1740-41 Johann Rinhoff 1741-68 Stephan Mense 1768-80 Augustin Schelle 1780-89 depos., f 1795

S e r i e s p r i o r i s s a r u r a (Richtering) Alegente 1234 Gysla 1279 Alheidis 1309/21 Gertrudis 1348/50 Sophia 1363/76 Elzeke von Hattorpe 1383/1427 Sophie v. Hanxleden 1429 Cunegundis v. Plettenberg gen. van der Molen 1430/49 Katharina v. d. Becke 1452/59 Margareta Vogedes 1463/ante 1488 res. Swenne des Quaden 1488/1505 Idav. Hersel 1506/07 Elisabeth v. Dale 1510 Margarete Schüngel 1545/71 Hilberg Fridag 1572/85 res.

Sequuntur quatuor abbatissae: Ottilia v. Fürstenberg 1585/1621 Anna v. Fürstenberg 1621/26 Elisabeth v. Eickel 1627/28 Anna v. Plettenberg 1630/41 res. Elisabeth Rham 1641/50 Judith Brandis 1651/63 Elisabeth Brandis 1667/72 Theodora Cath. Schüngel 1680/97 Clara Christina Greving 1699/1715 Maria Theresia Schmitmann 1725/48 Maria Lucia Berg 1748/68 Maria Dorothea Wulf 1768/82 Maria Eleonora Greving 1785/89 Maria Catharina Diez 1789/1804 f 1835

R E I C H E N S T E I N (B.M.V. et) SS. Bartholomaeus et Laurentius Ryn-, Richwin-, Rych-, Rickwine-, Reichweinstein, -steyne, Ricuinipetra. Prope Monschau (Montjoie) in regione asperrima Eifliae, in limitibus Beigli, Dioec. Köln, nunc Aachen. Monasterium duplex, dein parthenon, postremo canonia virorum. Fundatum est inter annos 1131 et 1136 a Walramo duce Limburgensi. Filia de Heinsberg, postremo de Steinfeld. Iam ineunte saeculo XIII (1205?), ope successore fundatoris, moniales tantum. Mox ditatur parochiis incorporatisi Kuchenheim 1258, Geleen 1275, quibus in posterum accedunt: Süsterseel (usque ad an. 1299), Bergstein (1425), Kontzen 1640, Höfen 1701, Eicherscheid 1713, Roentgen (1664-1734), et capella in Kalterherberg. Patronatus in Bettenhoven et Euskirchen St. Martin. Annis 1373 sub jurisdictione archiepiscopi, inde lites cum Steinfeld. Annis 1470 et praesertim 1543 in bellis est combusta, inde archivum est perditum. Saec. XV collabitur. Tentamen reformationis per canoniam Steinfeldensem an. 1484 fuit in vanum, moniales an. 1487 translatae sunt in Ellen, et R. (sicut paulo post Niederehe) versum est in prioratum canonicorum dependentem a Steinfeld. Ab anno tarnen 1515 habuit proprios professos, sed prior Semper ab abbate Steinfeldensi est 239

n o m i n a t u s . Annis 1 5 4 3 - 5 3 f u i t plane d e s o l a t u m . P r i o r S t e p h a n u s H o r r i chem 1 6 3 9 / 8 6 p r o s a l v a n d o catholicismo in r e g i o n e m a g n a habuit merita. D u a e petitiones c o m m u n i t a t i s a d p l e n a m libertatem o b t i n e n d a m annis 1642 et 1688 f u e r u n t in c a s s u m . A n n o 1692 erigitur n o v a ecclesia. A n n o d e m u m 1714 f a c t a est p r a e p o s i t u r a sui juris. T u n c habuit 17 c a n o n i c o s , 1 novitium et 1 c o n v e r s u m . B o n a eius: 263 ha. C a n o n i a e Semper a d n e x u m f u i t hospitium p r o peregrinantibus in Treviros et in A q u i s g r a n u m . A n n o 1802 cum 28 religiosis est s u p p r e s s u m . A e d i f i c i a supersunt. E s t ibi p r a e d i u m , ecclesia p r o f a nata est in h o r r e u m sed nunc restauratur. Altaria eius venerunt in M o n schau. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 53 dipi, acta et protocolla s. X V I I / X V I I I - ibid. Akten Steinfeld 55 - Diöz. Arch. Aachen: notitiae historicae. B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 9 7 - BÄRSCH ( 1 8 5 6 ) 6 2 / 6 9 - CLEMEN X I 1 ( 1 9 2 7 ) , 9 0 / 9 5 - EWALD 4 4 - FABRICIUS V 1, 2 3 9 - FRANZEN H H S D I I I 5 2 9 / 3 0 - HUGO I I 6 2 1 ,

prob. 417/22 - ILGEN 120 - Inv. Arch. Arr. Maastricht nr. 1208 - JOESTER Urkb. cf.

ind. - KNIPPING I I I 8, 5 8 , 2 0 2 6 - KORTH N r . 2 2 9 , 4 1 0 - KRUDEWIG I I I 2 1 2 - LACOMBLET A r c h . V I I 1 0 7 f f . - IDEM, U r k b . II 2 5 3 , 3 8 1 , 4 5 6 , 2 6 2 , 6 7 4 - LIENHARDT E p h . H a g . 1 7 9 , 2 3 0 - NEUSS 2 6 2 , 2 6 5 - OEDIGER 2 7 5 / 7 6 - PAAS B e s c h l . - IDEM, P r o v . K a p . IDEM, V i s . B e r . - PODLECH I I I 1 4 1 / 4 4 - REDLICH I 61 (cf. i n d . ) ; I I 1, 5 2 6 - R e g l m p V cf. i n d . - ROTH 63 - SCHANNAT BÄRSCH III 53 - SCHORN I I 4 2 4 / 5 1 - TILLE I I I 2 2 5 , N r . 164, 3 2 4 , N r . 74 - WAEFELGHEM 2 0 6 - Z A K P A M - BÄRSCH in A H V N I I I 63 - M . BRI-

XIUS, Die Anfänge des Präm. Klosters R. (Der Eremit am Hohen Venn XIII 1938, 161/73 - A. BUCHET, Notes d'Histoire Limbourgeoise. Le Prieuré Prémontré de R.lez-Montjoie Verviers 1951 (antea pubi, in „Hautes Fagnes" X L 201/09, X L I 1951, 3/25) - J. CONRADS, Das Venndorf Kalterherberg mit dem Kloster R. (Veröffentl. Bischöfl. Diözesanarchiv Aachen VII 1938) - S. P. ERNST, Histoire du Limbourg, suivie de Celles des comtés de Daelhem et de Fauquemont, des Annales de Rolduc, pubi, par E. LAVAI.LFYE (Liege 1837) p. 147, IV 5, VI 170 (necrologium), 20, 21, 259 - K. FAYMONVILLE, Die Kunstdenkmäler des Kreises Monschau, Düsseldorf 1927, 93 ff. - H . FORST, Das Kloster R. von seiner Gründung bis zu seinem Untergang (Jb des Düsseldorfer Geschichtsvereins II 1887, 59/67; und im „Eremit am Hohen Venn" VI, 1 9 3 0 / 3 1 , 3 3 / 3 8 , 7 1 / 7 2 ) - P . KAISER, D e r kirchl. B e s i t z im A r r o n d i s s e m e n t A a c h e n g e -

gen Ende des 18. Jahrh. und seine Schicksale in der Säkularisation durch die französ. Herrschaft, Aachen 1906, 29) - L. KORTH Das Monschauerland, historisch und geographisch gesehen, 1955 - Th. PAAS in A H V N X C V 72, X C V I 132 ff. - H. PAULY, Beiträge zur Geschichte der Stadt Montjoie und der Montjoier Lande, Köln 1862, 20 - W. RITZ, Urkunden und Abhandlungen zur Geschichte des Niederrheins und der Niedermaas I, Aachen 1824, 72/82 - A. SCHRIJNEMAKERS, De parochie van den Hl. Marcellinus en Petrus in Oud-Geleen (Jongerenvereniging De Boer, Oudgeleen 1978) - N. TEMMING, Kloster R. (Festschrift zum Jubiläum der Kathol. Pfarrgemeinde Monschau 1925, 8/10) - A H V N X X X V 1880 54; X X X V I I 1882 22 - ZGAV III 1881 236 - ZBGV X X I I 1886, 80. -

240

S e r i e s P r a e s u l u m (Schorn, Conrads) 1. P r i o r e s p a r t h e n o n i s Bartholomaeus v. Wisshoust 1455 Godescalcus 1216 J o h a n n v. Altena 1458 W 1241 1 postea abb. in Steinfeld Lambertus 1242 Reiner H u n d t 1462 item Henricus 1249 Adolf v. Dollendorf 1315/19 Petrus Aegidi 1468 Johann F o r s t - 1 4 7 3 antea abb. in Steinfeld, postea in Knechtsteden T h o m a s v. Krefeld 1481 Wilhelm v. Greßnich 1366/69 antea prior in Meer Gerlach v. Antweiler 1369/71 Gottfried v. Aer inter an. 1481 et 87 Nicolaus 1373 Johann-1487 Petrus 1412 2. i t e m c o e n o b i i Christian Pützweck 1487/91 Mathias Peltges 1491/97 Petrus Utig 1497-1502 Tilmann v. Schleiden 1502/15 Nikolaus v. Düren 1515/33 Heinrich Wever 1533/34 postea praep. in H o u t h e m Franz T h u m 1534/38 J o h a n n Heep 1538/53 res. Michael v. Kall 1553/59

canonicorum Nikolaus Klocken 1559/64 Anton Hausweiler 1564/69 res. Gerard Bellgens 1569/79 res. Mathias Mutzenich 1579/1606 Wilhelm Panhausen 1606/39 Stephan Horrichem 1639/86 Wilhelm Jacobi 1686/91 Eberhard Fuchs 1691/93 postea prior in Meer

3. P r a e p o s i t i ( 1 7 1 4 ) Cornelius I. Kortges 1693/1725 Mathias Heydendal 1771/81 Mathias Lütgens 1725/37 Georg Müller 1781/94 J o h a n n Geich 1737/46 Cornelius II. Kortges 1795/1802 f Michael Kesseler 1746/70 1822 4. M a g i s t r a e (StA Düsseldorf) Irmengard Beatrix 1371 Hildegundis Elsa v. Kurtenbach 1403/09 Elwidis Hilwigis v. Walhoven 1419 Alheidis Maria 1431 Elspet H u n d t 1304 Elisabeth v. Denraidt 1463 Sophia de Pouvou 1334 Margareta de Bey 1481/87 J. HALKIN/C. ROLAND, Ree. des chartes de l'Abbaye de Stavelot-Malmedy, Bruxelles 1 9 0 9 , II 3 9 .

241

R O M M E R S D O R F B.M.V. et S. Joannis Evangel. Rumers-, Romers-, Rommes-, Rumesdorf, -dorp, -torp. Juxta vicum Heimbach prope Engers, Kreis Neuwied, Rhenania, Dioec. Trier. Abbatia ab initio. Prope vetustum sanctuarium paganum tempore Sti. Willibrord) erecta erat capella, cui Reginboldus de Rommersdorf toparcha anno 1117 adiunxit monasterium Benedictinorum ex abbatia Omnium Sanctorum in Schaffhausen (Helvetia). Qui cum secessissent, (anno 1125?) Albero archiepiscopus Trevirensis, mediante Bernwardo praeposito monasterii Marienroth, anno 1135 coenobium nascens tradidit Praemonstratensibus utriusque sexus, qui partim venerum ex dicto coenobio, partim ex Floreffia - sub cuius paternitate semper stetit. Moniales mox translatae sunt in curiam vicinam Wülfersberg, praeter quam et parthenones Dorlar, Altenberg, Mariaroth et Retters abbati in R. fuerunt subditi. Advocati fuerunt domini de Isenburg, qui a familia fundatoris descenderant, post annum 1570 vero archiepiscopi Trevirenses. Parochiae incorporatae: Heimbach (1350), et Engers, sicut et ecclesiae in Neuwied, Isenburg, Irlich, Metscheid et Urmitz. Anno 1271 commissa est abbatiae directio hospitalis ad Stum. Nicolaum in Andernach. Saeculis XVII et XVIII bene floruit. Anno 1655 abbates infulantur. Anno 1803 suppressa est a principe de Nassau-Usingen. Qui partem monasterii an. 1821 solo aequavit et ecclesiam profanavit. Anno 1845 fit proprietas ducum de Arenberg, anno 1925 vero Societatis Aar AG Neuwied. Supersunt ruina ecclesiae duae alae monasterii cum pulchro capitulo et claustro saeculi XII, et praelatura annis 1760/80 constructa. A r c h i v a l i a : StA Koblenz 785 dipi. orig. 1162/1802, 278 fase, acta; ibid. Akten Steinfeld: necrologium 1580/1705, cartularium 3 voll. s. XVII - Domarchiv Trier: A I c Nr. 139/40; 4 acta s. XVIII, catal. Abbatum et canonicorum - Pfarrarchiv Heimbach: Kopiar, et catal. fratrum s. XVII - Landesbibl. Wiesbaden: Necrologium 1690 Fürstl. Archiv Neuwied: 20 dipi. 1263/1793, 4 fase, acta s. XVII/XVIII - Bibl. Royale Bruxelles MS 6738: „De fundatione monasterii R." Bibliographia:

AUSFELD 8 3 / 8 4 - AUVRAY 1 5 7 5 - BÄRSCH 1 8 5 6 6 9 / 7 7 -

BEYER

ELTESTER GÖRZ I I I c f . i n d . - BOCK I I I 2 1 f f . - BROWER/MASEN I I 1 6 / 3 2 - BÜNGER 2 1 , 4 3 , 1 4 9 , 2 0 0 - COTTINEAU 2 5 2 8 - DEMANDT II c f . i n d . - EWALD 4 5 , 1 1 0 / 1 2 -

FABRE

Lib. Cens. 163, 174 - FABRICIUS V 2, 220, 222, 655 - Form. Pr., 233 - Gall. Chr. N. XIII 654/58 -

GOOVAERTS I 1 8 9 , 3 3 8 , I I 1 9 0 , 4 0 1 , 4 0 3 , III 3 5 , 4 4 , 1 0 9 , 1 6 2 , 1 8 0

-

GÜNTHER Cod. Dipl. I 231 ff., III 364, 538, 560, Dipl. Archiep. Trev. X 163 - H H D V 3 1 2 - HARDICK 8 2 / 9 3 - H A U C K I V 1 0 1 1 - H U G O A n n . II 6 8 7 / 9 5 , p r o b .

441/46-IDEM

S A M E p . G e r v . 6 4 , 1 2 2 - J L 1 3 3 9 4 , 1 4 4 7 3 -JOESTER U r k b . c f . i n d . -

KEUFFER/KEN-

TENICH 179 - LEHFELDT 531 - Lettr. com. Jean XXII 49 340 - LThK VIII 979 - LIENHARDT E p h . H a g . 9 1 , 3 4 9 , 3 5 4 - D E LORENZI I I 4 9 8 - MARX I I c f . i n d . - M G H E p . S e i . II 5 5 -

242

PAAS B e s c h l . -

IDEM P r o v . K a p . -

IDEM V i s . B e r . -

POTTHAST 2 5 2 8 ,

4727,

2 5 5 9 2 , 2 6 0 4 8 , 2 6 194, 2 6 4 2 5 - PRESSUTTI 2 3 1 3 - RAMACKERS U r k . N a n c y 134 - ROTH 67 -

SAUERLAND I 5 3 9 , 5 4 4 , I I 1 8 7 0 , V I 4 9 5 -

SCHMID R o t u l i I X

132 -

STRAMBERG

R h e i n . A n t . I I I 1, 5 8 8 / 6 0 8 - WICHNER R o t . I I 4 5 - Z A K E O P ( 1 9 2 8 ) 306, 407 - IDEM

P A M - H . HÖFER, Die Benedictinerstiftungen in den Rheinlanden (Stud. Mitt. OSB IX, 1888, 461) - F. KEMPF, Das R.er Briefbuch des 13. Jahrhunderts, eine hochwichtige Kaiser- und Papstschreibensammlung ( M I Ö G Erbg. XII 1933, 502/71) - F. KUGLER, Kleine Schriften zur Kunstgeschichte, Stuttgart 1854, II 211/16 - R. LAHR, Die Abtei R., ein Führer; Neuwied 1977 - IDEM, Die ehem. Präm. Abtei R. am Mittelrhein (Rheinische Heimatpflege XV, Köln 1978, 177/81) - H . LEICHER, Die ältere Geschichte von R. (Diss. ungedruckt, Bonn 1953) - IDEM, Heimbach-Weiser Heimatbuch, Koblenz 1961, 24/69 - N . PAULY, U r k u n d e n f ü r R. von 1250, 1290, 1296 ( A H V N 1863, 281/85) - R. PICK, AUS einer verschollenen Urkundensammlung (Rhenus 1883, cf. ind.) - H . REINHARD, Gestalterische Symbolik in der ehemal. Abtei R. (Heimatjahrb. des Landkreises Neuwied 1979, 46/50) - N. SCHULTZE, Repertorium des Fürstl. Archivs Neuwied, 151/53 - A. THOMA, W . A. G ü n t h e r 1763/1843, Weihbischof v. Trier, (Rheinische Lebensbilder VIII 141/62, Köln 1980) - J . WEGELER, Die Präm. Abtei R., Koblenz 1882 - H . WEIGERT/NEU, Kunstdenkmäler des Kreises N e u wied, Neuausgabe, Düsseldorf 1940, 363/80 - A. WINNEN, R. und Sayn, Beziehungen zwischen den Abteien (Heimatjahrb. des Lkrs. Neuwied 1976, 91/94) - IDEM, Die A u f h e b u n g der Abteien Sayn und R. 1803 (Erzähler der Heimat Nr. 153, 182, 254, 275 (1963) - IDEM, Die Grablege der Herren von Isenburg zu R. ([Rheinzeitung] Erzähler der Heimat Nr. 7 9. 1. 1965) - L. WIRTZ, Das Kloster R. (Mittelrhein. Geschbll. Beilage zur Koblenzer Volkszeitung, 1925, Nr. 7 - 9 . Series abbatum Theoderich 1135/45 Sedisvacantia 1 1 4 5 / 5 1 Macharius 1151/53 Heinrich 1156/60 Rudolf 1160/62 Engelbert 1162/77 depos. Sedisvacantia 1 1 7 7 / 8 1 Wortlieb 1 1 8 1 Helias 1198/1202 Reiner 1202/14 B r u n o v. I s e n b u r g - B r a u n s b e r g 1214/36 Heinrich 1237/43 Gerhard 1250/56 R i c h w i n 1257 Embrich 1260/69 E b e r h a r d 1271 D i e t r i c h Felix 1275 H e i n r i c h 1277

(WEGELER,

LEICHER)

J o h a n n 1281 Walthelm 1288Enolf 1294/1301 Philipp 1 3 0 3 / 0 6 Ludwig 1306/09 K o n r a d 1307? Krafto von Bedendorf 1310/30 Roricus 1309/32 Arnold de Winter 1 3 3 2 / 3 5 H u g o 1335/37? H e i n r i c h 1342 H e i n r i c h v. Limburg 1 3 4 7 P / 6 1 A e g i d i u s 1362 W a l t h e l m v. L e u t e s d o r f 1 3 6 2 / 7 6 dep. Heinrich Foiß 1376/93 Winhart 1394/97 Konrad 1397/98 J o h a n n v. W e t z l a r 1 4 0 6 / 0 8 243

Johann v. Rübenach 1416/19 Konrad v. Heimbach 1421 ?/29 Eberhard v. Hedesdorf 1429/30 Roricus 1430 Eberhard v. d. Fahre 1434 Hubert v. Köln 1434/83 Gisbert Keller 1483/1516 Johann Mant v. Limbach 1516/24 Thomas v. Dieblich 1524/53 Adam v. Molenark 1552/59 Servatius Gerhards 1559/76 Johann Urbar 1576/95 res. Johann Limburg 1595/1634

Johann Bielen 1634/38 Kaspar Schildt 1638/45 Nikolaus Simonis 1645/54 Peter Diederichs 1655/57 Gerhard v. Enzen 1657/71 antea abb. in Sayn Karl Wirtz 1671/1705 Johann Wirtz 1706/29 Hermann Scheuß 1729/32 Ludwig von Coli 1732/46 Werner Diepram 1746/72 Franz Kech 1772/92 Augustin Müller 1792/1803, f 1821

R U M B E C K B.M.V. et S. Joannis Evangelistae Ru-, Rum-, Rombeke, -bike, -peke. Prope Arnsberg in Westfalia, Dioec. Köln, nunc Paderborn. Parthenon. Prioratus, dein praepositura. Anno 1185 Henricus comes de Arnsberg donavit curiam suam in R. canoniae de Arnsberg-Wedinghausen, quae ibi ante annum 1191 instituit asceterium dependens. Nequit probari, hoc fuisse factum per translationem sororum monasterii duplicis. Translatio totius conventus Wedinghusani in R. fuit décréta quidem an. 1193, sed non in praxim deducta. Grex sororum in R. mox auctus est an. 1196 illis, quae ex Bredelar hue sunt translatae. Hic parthenon, qui stetit sub paternitate abbatum Arnsbergensium, semper bonam habuit diseiplinam, nec fuit restrictus ad nobilitatem. Anno 1804 suppressus est, moniales consecutae sunt vitam communem usque ad exstinetionem. Ecclesia, annis 1698/99 constructa, superest tamquam parochialis, residuum monasterii habitatur a parocho et a custode nemorum. A r c h i v a l i a : StA Münster 260 dipl. 1193/1788, 60 acta s. X V / X V I I I , 1 copiarium eiusdem epochae, 2 Güterverzeichnisse s. XVI/XVIII. 2 voll, notitiae historicae. - BMun Nancy 995/1 106. - StA Düsseldorf Akten Steinfeld 4 0 / 7 B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH ( 1 8 5 6 ) 7 7 / 7 8 - BECKER 1 5 8 - FABRICIUS V 1, 3 4 6 H H S D III 5 5 2 - HÖTNCK 5 2 7 f f . - H U G O II 7 1 3 - KLUETING 3 1 3 - KNIPPING II N r .

1257, 1442, 1676 - LUDORFF Krs. Arnsberg 105 - PAAS Beschl. - IDEM Prov. Kap. SCHMITZ-KALLENBERG 7 2 - STANGEFOL I I I 2 5 0 - WAEFELGHEM 2 1 4 - W e s t f . U r k b . II N r . 2 2 9 8 , 2 3 2 0 , V I I c f . i n d . - J. GRÄFE, D i e N u t z u n g d e r M a r k g e n o s s e n s c h a f t . . . m i t

besonderer Berücksichtigung des Klosters R., Diss. Münster (Westf. Zschr. 87/2,

244

1930, p. 132 ff.) - F. TIMMERMANN, Maria Franziska Peters, die Letzte Priorin des Klosters R. (Anal. Praem. LVII 1981, 36/46) - Consule etiam archivalia et Bibliographiam sub Arnsberg.

Series praesulum (StA Münster, Dignitarienverzeichnis des Reg. Bez. Arnsberg, Arch. Subs. 13) Heinrich v. Krede (Vrede?) 1446 Arnoldus (prior) 1209/25 Ludwig (idem) 1232/40 Hermann Suren 1447/67 Heinrich Wilhelm Pielgrim ante 1469 Wilhelm Freseken II 1467, 1472 Hermann quondam praepositus Hermann Wrede 1470/71 1267 Rediger v. Hohem II 1477/1508 Wilhelm Otto 1504/05 Jacobus (praepositus ut sequentes) Johannes v. Heyger 1518/39 1275 Johann v. Falckenberg 1544/70 Rotger Engelbert v. Werne 1570/88 res. Johannes 1286/98 Nicolaus Bernhard Tutel 1593/1601 Godefridus 1318 Wilhelm Loer 1601/22 Macharius Wilhelm Delgust 1622/45 Johannes 1332/36 Peter Schuhes 1645/52 Berthold 1338 Heinrich Coccius 1652/53, postea abbas in Arnsberg Heinrich v. Rudenberg 1343/47 Johannes 1351 Johannes Matthaei 1653/57 Gerardus 1360/62 Norbert Armedes 1657/75 Berthold 1369/72 Christoph Eßling 1675/90 Wilhelm Hollender 1391 Friedrich Biegeleben 1691/98 Gerardus de Royvere 1398 Eberhard Kobinghoff 1698/1714 Wilhelm Freseken I f ante 1406 Adam Nackhoff 1714/45 Wilhelm 1421 Bernhard Terlinnen 1745/46 Johann Duncker1423 Ernestus Arendts 1746/54 Godert de Dobber 1426 Hermann Jos. Claes 1754/71 Herbort 1431, forsan idem ac seEngelbert Kunst 1771/84 quens: Ferdinand Münter 1784/86 Heribert Meynershagen 1437 Hermann Egels 1786/1804 Rediger van Hohem I ca. 1436/40 S e r i e s p r i o r i s s a r u m (ibidem) Frederun (praeposita) 1220 Gosta 1336

Goda de Meschede 1351 Grete Dobber 1380 245

Gertrudis van der Lake 1391 Margareta 1406 Hezelken 1431 Stina Droste? res. ante 1447 Styne van Muldensbern 1437/67 Bele Sprengen 1467/89 Alheid v. Merode 1505/39 Johanna v. Merode 1527/38? Anna v. Rüspe 1545/46 Ursula v. Thülen 1549/66 postremo abbatissa Barbara Neuhoff 1570/77 Katharina v. d. Wende 1588

Katharina Roehrs 1605/07 Elisabeth Schöler 1619/28 Anna Maria v. Fürstenberg 1642/55 res. Maria Kleinsorge 1651/81 Agnes Fucker 1695 Maria Walburg Hülsberg 1703/09 Dorothea Tape 1708?/31 Agnes Schlaun 1731/33 Maria Isabella v. Meilin 1733/67 Maria Barbara Biegeleben 1767/83 Francisca Peters 1783/1804,1 1830

S A Y N Assumptio B.M.V. et S. Joannis Evang. Seyna, Seine, -a. Non longe a Koblenz, Rhenania, dimidia hora distans a Rommersdorf. Dioec. Trier. Praepositura, dein abbatia. Fundata ante annum 1202 ab Henrico II cornile de Sayn, filia Steinfeldensis. Non constat, quando introductus est titulus abbatialis. Primi tres praesules erant praepositi, etsi Hermannus in epitaphio suo vocetur abbas. Parthenon dependens: Engelport (ab anno 1275). Usque ad an. 1662 exercuit curam animarum nonnisi in vico et in arce in loco, abhinc administravit insuper parochiam Nauort cum filiali Grenzau, et ab anno 1675 tres parochias spectantes ad asceterium Heinsberg. In ecclesia abbatiali viguit peregrinatio Celebris ad brachium (certe spurium) Sti. Simonis Apostoli. Sita erat canonia in territorio comitum Saynensium, qui cum lutheranismum essent amplexi saec. XVI, abbatia est fere exstincta, praesertim cum per malos abbates disciplina piane collapserit. Annis 1590-1630 ecclesia erat sumultanea, anno 1630 abbas solus erat in monasterio. Sed paulo post comitatus Saynensis territorio archiepiscopi Trevirensis est incorporatus, et canonia refloruit. Annis 1684-1719 ibi erat novitiatus communis circariae. Abbas Adolphus Gülich auctus est jure pontificalium praepositorum in Lorsch (qui reapse hoc numquam habuerant) „ad personam", successor eius vero definitive anno 1709. Anno 1803 suppressa est. Ecclesia est parochialis, in monasterio habitat parochus. A r c h i v a l i a : StA Koblenz: 203 dipi. 1206/1800; 143 fase, acta s. X W 1 8 0 3 , 2

246

tomi annales 1574 et 1649; Akten Steinfeld - Domarchiv Trier: MS Antiquitates Saynenses s. XVIII. B i b l i o g r a p h i a : A A S S Oct. X I I 28a Oct. 428ff. - A C G 1498, 39 - AUSFELD 84 1856, 78/84 - B E Y E R / E L T E S T E R / G Ö R Z I I Nr. 200, 218, I I I Nr. 352, 353, 11 363 - B R O W E R / M A S E N I I 42/67 - BRUNNER 753 - C L E M E N X V I / 3 ( 1 944) 303/30 - C O T T I NEAU 2970 - EWALD 45, 110/12 - Form. Pr. Nr. 233 - GABRIEL 8 - GOOVAERTS I 277, 300, 467, 597, I I 151, 395, 403, I I I 45, 180 - H H S D V 335 - Handb. Trier 754 - H A R DICK 11, 112/18 - H U G O I I 757/64, prob. 475/80 - J L 13693, 1 5 6 5 9 - J O E S T E R Urkb. cf. ind. - K E U F F E R / K E N T E N I C H 179, 193, 287 - LThK I X 205 - L O R E N Z I I I 505 - M A R X IV 192 - N E U S S 262, 265 - PAAS Beschl. - IDEM, Prov. Kap. - IDEM Vis. Ber. - PorrHAST 1206, 2767, 26569 - RAMACKERS Urk. Nancy 134 - Reglmp V cf. ind. - SAUERLAND II 1452, 2073 - STRAMBERÒ Rhein. Ant. III 1, 200, 408/78 - V O G E L 680 - W A E FELGHEM 269 - ZAK PAM - AMrhKG I 1949, 192/94 - H O N T H E I M , Historia Trevirensis, Augsburg 1750, 692, 785, 878, 881, 948 - F. H. KEMP, Die Präm. Abtei S., Bendorf 1952, 2. Aufl. 1977. Idem in A . zu S A Y N - W I T T G E N S T E I N : Sayn, Ort und Fürstenhaus, Bendorf Sayn 1979, 74/88 - F. W. KIRSCHBAUM, Denkwürdigkeiten zur Geschichte der . . . Abtei S. (Zschr. f. Heimatkunde, Koblenz I, 1920, S. 119, 137, 154) F. H. KOPP, Der Sayner Abt Engelbert Colendal 1698/1719 (Jb der Stadt Bendorf 1975, 38/43) - U. LIESSEM, Ein mittelalterliches Glasgemälde aus der Präm. Abtei S. (Ibidem 55/57) - W . MADAUSS, Die romanische Außenmalereien an der Sayner Abteikirche (ibidem 71/73) - H. M Ü L L E R , Der Leutnant und der Abt v. S. (Ibidem 87/93) J. Ph. v. REIFFENBERG, Antiquitates Saynenses (anno 1684 collectae), Aachen 1830 - S. STEFFEN, Levin v. Gouda, ein Abt der ehemal. Präm. Abtei S., (Mittelrhein. Geschichtsbll. VII 1927, Nr. 8) - G. Z E D L E R , Die Auflösung der nassauischen Klosterbibliotheken (Nass. Ann. XXX 1899, 210, 220) - IDEM, Die Inkunabeln nassauischer Bibliotheken, (ibid. XXXI 1900, lff.) BÄRSCH

S e r i e s p r a e s u l u m (StA Koblenz) Hermann - 1 2 2 0 Gerardus 1220/25 Ludolf 1225/28 Heinrich 1228/32 Ludolf 1232/38 Ludger 1248 postea abb. in Clarholz Goswin 1255-58 postea abb. in Steinfeld Johannes 1264/68 res. Johannes v. Löwen 1268/73 postea abb. in Steinfeld Konrad 1273-ante 1276 D r u d o 1278 Manegold 128/87 Konrad 1287Linger

Hermann 1303 Wezeiin Arnold ca. 1320/28 Bartholomaeus Arnold ca. 1340 Heinrich res. 1347 Amandus 1347/58 Herbordus 1358/84 Heinrich Fore 1384/1403 Johannes 1403/15 Gottfried 1415/34 Johann Meinen 1435/64 Gerhard v. Neukirch 1464/65 Johann v. Rheinberg 1465/1500 Levin v. Gouda 1500/18 dep. Adam v. Heddesdorf 1518/22 247

Johann Hillen 1522-46 Heinrich Kricker 1546/63 Jodocus Brender 1563/77 Simon Hausmann 1577/92 Heinrich Kray 1592/99 Laurentius Goir 1599/1607 Gerhard Knoir 1607/29 res. Werner Wiesen 1629/35 Kaspar Schildt 1635/38 Prior Johann Schnorr(äus) 1638/53 Johann Hagen 1653/55

Gerhard v. Entzen 1655/57 Adolf Gülich 1657/97 Engelbert Colendal 1698/1719 Adolf Dahmen 1719/22 Joseph Kappenstein 1722/43 res. Isfried Ohm 1745/77 res. Adolf Hirsch 1777/89 Joseph Pfeifer 1789/94 Bartholomaeus Reinhard 1794/1803, 1 1819

S C H E D A B.M.V. SS. Petrus et Severinus Scheid, -a, Skeida, Sceide, Scede, Sceyda, Scetha, Skeynd, Schethen, Segor. Prope Werl, versus austrum, non longe a flumine Ruhr, Westfalia. Dioec. Köln, nunc Paderborn. Praepositura nobilis, initio (adhuc anno 1175) monasterium duplex. Fundatum est, ut fert traditio, anno 1127 a Wiltrude et filio eius Rathardo de Rüthenberg (alias de Ardey, circa annum 1143), suadente venerabili sacerdote Ekhardo 1 . Sed haec e diplomatibus probari nequit, authentice canonia prima vice occurrit anno 1147. Tertius praepositus fuit Beatus Hermannus Judaeus 2 , filia de Cappenberg. Filias ipsa genuit: Berentrop, Hamborn et Sti. Wiperti in Quedlinburg 5 . Ad tempus etiam ei subditum fuit Ölinghausen. De fundatione „domus" in Fröndenberg vide infra sub dubiis. Initio fuit monasterium duplex, moniales probabiliter translatae sunt in Bredelar et in Elsey, quod fuit sub paternitate praepositi Scheidensis usque ad annum 1345. Parochiae incorporatae: Werdohl, Bieber, Mengede, Bausenhagen, Hemmerde, Berentrop, quas administrari solebant per canonicos abbatiarum „ignobilium", id est Steinfeld, Knechtsteden etc. Quae parochiae partim factae sunt lutheranae saec. XVI, nihilominus praepositi Scheidenses jus patrona1 2

3

de quo vide AA. SS. Jul. I 274/75. cuius „Opusculum de conversione sua" est pretiosum nimis, est enim prima autobiographia huius generis post Stum. Augustinum (vide infra). Intima erat relatio huius coenobii in Saxonia siti cum Westfalia, immo videtur extitisse initio (ante divisionem ordinis in circarias) quaedam congregatio, complectens praeposituras Variar, Scheda, Clarholz et Sti. Wiperti in Quedlinburg, et quidem duce canonia Cappenbergensi. (BAUERMANN 246ff.).

248

tus in eas exercuerunt usque in finem. Canonia Berentrop, de qua vide supra, ab anno 1356 a Scheda dependebat ut prioratus simplex. Disciplina plerumque erat mala, tarnen reformationi cuidam sub praeposito Rotgero de Laer circa annum 1500 videtur deberi conservatio fidei catholicae non tantum in canonia, sed etiam in regione. Frustra tentaverunt patres circariae, saeculo XVII admissionem canonicorum ignobilium et dignitatem abbatialem introducere, quod post diuturnas lites an. 1647 ad irritum fuit factum. Anno 1809 suppressa est per duces de Berg. Ecclesia, quae fuit trium navium, anno 1817 solo aequatur praeter turres, quae una cum monasterio an. 1861 sunt deletae, ita ut ne lapis quidem de monasterio supersit. A r c h i v a l i a : StA Münster: 320 dipi. 1176/s. XVIII, 440 fase, acta s. XVI/XVIII, 1 Kopialbuch s. XVI, 1 vol. notitiae historicae. - StA Düsseldorf Akten Steinfeld 40/8 B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 5 5 / 6 4 - BÄRSCH ( 1 8 5 6 ) 8 4 / 8 9 - BÖRSTING 4 2 4 - BÖRSTING SCHRÖER I 7 6 - COTTINEAU 2 9 7 6 - FABRICIUS V 1, 3 4 5 - FINKE N r . 1 6 3 , 1 8 8 , 2 9 9 , 3 4 4 - G a l l i a C h r . N . I I I 8 0 2 / 0 3 - GOOVAERTS I 9 8 , 1 9 3 , 3 3 5 , 3 4 4 , 3 7 8 / 7 9 , I I I 8 0 - H H D I I I 5 5 8 - HAUCK I V 3, 4 , 3 7 7 , 6 6 1 , 1 0 0 1 - HUGO A n n . II 7 7 1 / 8 0 - IDEM

S A M Ep. Gerv. 9 4 - JL 17502 - JOESTER U r k b . cf. ind. - KNIPPING II 1039 - Kunst-

denkm. Westf. Krs. Unna (Münster 1959) 69 - LThK IX 225 - LIENHARDT Eph. Hag. 1 4 5 , 1 7 5 , 1 8 9 , 3 6 0 - MIGNE P L t. 2 1 5 , c. 3 6 - NORDHOFF I ( K r s . H a m m ) 1 4 2 - PAAS B e s c h l . - IDEM, K a p . S i t z . - IDEM P r o v . K a p . - PODLECH II - POTTHAST 1 8 7 7 - RAMAK-

KERS Adi. Stifte 1929, 340/43 et passim - Reglmp. V 5826 - Reg. Leon X 8659 - RepG e r m I V 1 2 4 5 , 3 7 9 0 - SAAL 4 7 - SAUERLAND I 1 0 6 , V 7 7 6 - SCHMITZ KALLENBERG 7 2 SEIBERTZ Q u e l l e n I I I 4 6 1 / 7 7 - v. STEINEN 3 8 / 6 8 - WAEFELGHEM 2 7 2 - Z A K P A M - J.

BAUERMANN, Die Anfänge der Prämonstratenserklöster Scheda und St. Wiperti in Quedlinburg (JHKSA XI

1931, 1 8 5 / 2 5 2 ) -

SCHNEIDER 6 2 , 6 4 , 6 6 , 6 9 / 7 1 , 7 5 -

W.

NEUHAUS in Westf. Zschr. 76 II (1918) 59/128 - G. NIEMEYER, Herimannus quondam Judaeus, de conversione sua opusculum (Die deutschen Geschichtsquellen des Mittelalters 500-1500. Quellen zur Geistesgesch. des MA IV, Weimar 1963, 15 ff. - EADEM, Das Präm. Stift Sch. im 12. Jahrh. (Westf. Zschr. CXII 1962, 309) - H. RICHTERING, Clarenberger und Schedaer Kirchenschatz (Westfalen X X X I V 1956, 249) - J. WALTERMANN, Zur Frühgeschichte des Klosters Sch. (Der Märker XVII 1968, 121/24) De Hermanno Judaeo v. AASS 2. Aug. 124; Anal. Praem. V 406, GREVEN in A H V N 1 1 5 ( 1 9 2 9 ) 1 1 1 / 3 1 e t NIEMEYER u t s u p r a . C f . BACKMUND.

S e r i e s p r a e s u l u m (Neuhaus, Ramackers, Bauermann) nisi expresse aliter notetur, omnes sunt praepositi Gottfried-1145/46 Arnold ca. 1152 H e r m a n n Judaeus ca. 1170 Dietrich ca. 1174 H e r m a n n (abbas) ante 1174-post 1217 Theodoricus abbas 1219/34

Heinrich Johann Arnold Sifridus 1240/58 Hermann Dietrich Lambert 1275/90 249

Warmund 1293/96 Johann 1298/1304 Sifried Rotger 1313 Heinrich res. ante 1320 Konrad 1319/22 Adolf 1324/26 Hermann Scuremanne 1327 Alebrand 1336/45 Rabodo 1348/49 Lambert 1352 Adolf v. Kalle 1360/69 Lambert v. Hemmerde 1370/74 Sedisvacantia 1374-82 Johann v. Mengede 1382/86 Degenhard v. Lethmate 1397 Hermann Droege 1407 Dietrich v. Vincke 1412 Wilhelm v. Hemmerde (Drehausen) 1418/58 Johann Plater 1458/74 Rotger v. Laer 1475/1503 Kaspar v. Plettenberg 1504/10 Wilhelm v. Galen 1540/59

Johann Sonntag 1559/74 Friedrich v. Schaffhausen 1575/83 Winold v. Plettenberg 1584/99 Dietrich v. Hatzfeld 1599/1602 Konrad v. Hoevel 1602/17 Kaspar v. d. Heese 1° 1617/23 Wilhelm Grüter, abbas 1623/32 Werner Hochbaum, abbas 1632/37 Johann Dillen, abbas 1637/42 Johann Hense, abbas 1642/47 Kaspar v. d. Heese 2° 1647/67 Jobst Kaspar v. Aldenbrück 1667/90 Nikolaus Balduin v. Tinnen 1690/1715 Johann Arnold v. Schilling 1715/19 Christoph Bernhard v. Duithe 1719/49 Johann Philipp v. Schenking 1749/59 Ferdinand Kaspar v. Schade 1759/69 Friedrich Christian v. Bönninghausen 1769/88 Leopold v. Dael 1789/1809

S C H I L L I N G S K A P E L L E N B.M.V. Usque ad saec. XV „Capeila" tantum, Capeila Silingi. Vitetur confusio cum Cappel, Keppel et Spieskappel, ut faciunt Hugo et Waefelghem. Hodie denuo vocatur „Kapellen"tantum. Juxta Heimerzheim, prope Bonn, Dioec. Köln. Rhenania. Parthenon nobilis, prioratus. Fundatus est versus finem saeculi XII ab equite Wilhelm Schilling de Buschfeld-Bornheim, pro „40 sororibus, uno priore, 2 canonicis et uno diacono". Filia Floreffiae. Approbatio archiepiscopi anno 1197. Fuit dives et insignis, medio aevo peregrinatio Celebris propter reliquias a fundatore e Terra Sancta allatas, et postea propter imaginem insignem BMV. Saeculo XIII ad tempus habuit abbatissas. Parochia incorporata: Esch. Brevi ante annum 1450 Theodoricus de Moers, archiepiscopus Coloniensis, „novam observantiam strictam et clausuram" ibi introdu250

xit, et parthenonem ordini alienavit, mutando eum in asceterium canonissarum OSA - sicut fecit in Köln-Weiher - frustra reclamante Capitulo Generali Ordinis anno 14981. Anno 1802 suppressum est, partes ecclesiae et monasterii, quod nunc est praedium, supersunt. Imago BMV nunc colitur in Buschhoven. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf 171 Urk. 1197/1675, Akten v. ILGEN 123 - Stadtarch. Köln: Urk. 1231. B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt, propter confusionem ut supra - CLEMEN I V 2 ( K r s . R h e i n b a c h , 1 8 9 8 ) 3 7 / 4 0 - EWALD 7 5 - FABRICIUS V 1, 138 - F o r m . Pr. N r . 6 4 - KNIPPING I I N r . 1 5 2 2 , 1 5 2 3 , I V 3 9 5 , 1 1 6 5 1 9 4 1 - LACOMBLET I 5 5 7 , I I 1 6 4 , I V 6 5 4 - L T h K I X 2 5 1 - MERING I X 8 0 / 9 2 - ÖDIGER 2 8 3 - PODLECH I I I 1, 4 5 / 5 1 - REDLICH I 9 2 - SCHANNAT/BÄRSCH III 1, 2 7 9 / 8 1 - SCHORN 4 9 7 / 5 1 2 - STRAMBERG R h . A n t . I I I 13, 1 1 0 / 1 4 - T I L L E I 1 7 4 , 180 - VERBEEK- N . BERRISCH, D a s K l o s t e r S c h . im P f a r r -

bezirk Heimerzheim (Die Heimat 1876 83/90 - R. BÖLKOW, Damenstift Sch. Seine H ö f e in Dünstekoven (Festschrift 900 Jahre Heimerzheim 1074-1974, hsg. von H. DOEPGEN, K ö l n - B e r l i n 1 9 7 4 , pp. 1 0 7 / 2 1 ) - W . BORNHEIM, D i e B u s c h h o v e n e r

Ma-

donna und ihr Stifter Ritter Wilhelm v. Schilling (Mittlgn. d. Westdeutschen Gesellsch. f. Familienkunde IX 1937, 81/88) - P. HEUSGEN, Gesch. d. Pfarreien der Erzdiöz. Köln, Neue Folge, Dekanate Meckenheim und Rheinbach (1926), 205 - J. MERLO, D a s F r a u e n k l o s t e r S c h . ( A H V N X X X I I 1 8 7 8 , 1 3 3 / 5 4 ) - I b i d e m L X I V 327 f f . -

M a g i s t r a e (StA Düsseldorf, Schorn) Laetitia v. Schilling 1197 Johanna von Keyseil 1397 Mechiltera 1255 Druyde van Hilstorp 1416 Hedwigis 1257 Antonia van Loeven Hanne von Erp 1287 P r i o r e s (Necr. Floreffiense ed. BARBIER) Godescalcus 1332 30. III Christianus 14. IV Anthonius Camelus, canonicus noster et prior in Capella 1467, 30. X.

S T E I N F E L D (B.M.V.), SS. Potentinus, Felicius et Simplicianus Steyn-, Steen-, Steinveit, Stinveldia, Lithopedium. Prope Urft in Eiflia (Rhenania), Dioec. Köln, nunc Aachen. Domus ex praestantissimis totius ordinis, et longe praeclarissima in Germania. Praepositura, dein (1184) abbatia. Fundata est a Sibodone comite 1

ACG 1498, Anal. Praem. X V 34 - Cf. notam supra apud Köln Weiher.

251

pagi dicti Eifelgau inter annos 1069 et 73, probabiliter pro communitate quadam canonica. Ibi fuisse moniales OSB iam saec. X, est traditio satis recens et authentice probari nequit. Anno 1121, ope Friderici Archiepiscopi Coloniensis canonicis OSA ex Springiersbach est data, quibus accedunt moniales. Primus praepositus Eberwinus de Helfenstein cum suo conventu inter annos 1121 et 35 (secundum traditionem 1126) coepit favere „normae Praemonstratensi", quae sicut Springiersbach, pertinuit ad „Ordinem Novum". Advocati fuerunt familia fundatoris, cui postea secuti sunt comités de Are-Hochstaden. Filia Praemonstrati, et mater fertilis multarum canoniarum, nempe: Strahov, Zeliv, Sayn, Heiligenberg, Mariengaarde, Dokkum, Marne, Börglum, Breslau St. Vincentii, Hamborn, Tuam 2 . Moniales translatae sunt in Hellenthal dein in Wehr et an. 1138/43 in Dünnwald, Praeter hune, sequentes parthenones dependebant a Steinfeidia: Meer, Reichenstein, Antonigartzem, Bedburg, Niederehe, Marienstern, Ellen. Partim saltern ad tempus. Quorum duo postea mutavit in prioratus dependentes virorum: Niederehe et Reichenstein. Anno 1289 incorporatur ei parthenon emortuus de Frauenkron O. Cist, de quo vide infra sub dubiis. Abbas, qui habuit titulum et munus archidiaconi de Schleiden et Reifferscheid, jura quasiepiscopalia exereuit in parochia Steinfeldensi. Praeter illam sequentes illi fuerunt incorporatae et a canonicis suis administratae, quae partim spectabant ad asceteria ut supra: Capellae Kall, Sistig et Wildenburg ad parochiam loci spectantes; Ripsdorf (1121); Berndorf (1121-1288); Wehr (1136) cum capella Glees; Hochkirchen (1194, usque ad an. 1299 alternando cum Hamborn) cum capellis Dorweiler et Poll; Zülpich St. Martin (1208) cum capellis Bessenich, Sievernich, Weiler in der Ebene (postea ad Erp); Zülpich capella SSmi. Sacramenti; Schleiden (1214 capella, 1317 jus baptisterii, an. 1539 mutatum pro Erp); Keldenich (1251-?); Franken (1286-1369); Bengen (1289); Fritzdorf (1291) cum capella Arzdorf; Erp (1539 resp. 1543); Marmagen (saec. XVI); Nettersheim (1705); Immekeppel (1722, pro Meer); Dünnwald, Krefeld St. Dionysius (pro Meer ab an. 1259), Niederehe. Interdum invenimus canonicos Steinfeldenses in parochiis monasteriis nobilibus 1

2

Vide S. WEINFURTNER, Salzburger Bistumsreform und Bischofspolitik im 12. Jahrh. (Kölner Histor. Abhandlungen X X I V 1975) 173 f., n. 317. Cum Springiersbach, Steinfeidia habuit aretas relationes usque ad mortem abbatis illius Richardi 1158. Varii rami „Vitae Canonicae" primo dimidio saec. XII nondum praecise distinguebantur, sed ut unum quid fuerunt considerati. N o s autem por certo habemus, Steinfeldiam definitive Ordini Praemonstratensi, in statu formationis adhuc existenti, se iunxisse tantum sub praeposito Ulrico inter annos 1152 et 70. Quae partim tantum ex ipsa Steinfeldia fuerant fundatae, sed saepe ab ilia sunt reformatae, et exinde paternitati eius subditae. Celebris enim erat sua vitalitate et disciplina, quasi „norma ordinis".

252

Westfaliae incorporates. Annis 1388, 1468, 1592 et pluries saec. XVII abbatia devastata et in bellis multa passa est. Abbas Joannes Schuys (1517/38) infulatus est3. Christopherus Pilckmann (t 1637) fundavit Collegium Norbertinum Coloniae. Inter praeclaros viros, hanc abbatiam illustrantes, adducimus praesertim Sanctum Hermannum Joseph, egregium scriptorem mysticum, J. Panhausen abbatem et scriptorem asceticum P. Leonardum Goffine ( t 1704). Anno 1715 canonia emit arcem de Wildenburg, ubi erexit prioratum simplicem, quod iam habuerat in Wehr, et in Niederehe parthenone exstincto et ut in Dünnwald postea domum studiorum pro clericis canoniae, quae anno 1643 circa 60, 1747: 100, 1790: 97 professos habuit. Anno 1802 suppressa est. Bibliotheca pretiosa et magna pars archivi - pro historia Ordinis tanti valoris - petulanter sunt dilapidatae. Pretiosae fenestrae gothicae ex claustro nunc sunt in Victoria et Albert Museum Londini. Ampia ecclesia romanica nunc est parochialis, extensa aedificia claustralia supersunt integra, et serviebant saeculo peracto tamquam domus correctionis. Conatibus Ordinis, ea recuperandi, impeditis, anno 1923 Congregationi SSmi. Salvatoris locata sunt, quae postea ea acquisivit. A r c h i v a l i a : (fuse exponuntur apud OEDIGER 1. C.): HStA Düsseldorf 353 dipi. 1166/1790. Ibid. Dep. Stadt Köln: 76 dipi. 1121/1694; Dep. Stadt Aachen 3 dipi. 1136/1465. Acta permulta s. X V / X V I I I , quae referunt praesertim ad bona, ecclesias et parthenones dependentes. - Koblenzer Ablieferung 1939 (cf. AUSFELD 97), quae an. 1945 ex adiectis belli fere omnia facta sunt inutilia: 13 dipi. 1187/1794, Acta permulta, ut supra. - Diöz. Arch. Aachen: acta s. X V I I / X V I I I - StA Koblenz 256/7373: acta s. X V I I / X I X - Stadtarch. Köln: Ausw. 325/26 Ibid. Farragines Gelenii X X I 129: Historia Steinfeldensis. Vitae abbatum - Pfarrarch. Fritzdorf, Wehr, Steinfeld et Kall Stadtarch. Trier: Acta s. X V I / X I X , Bestand Ausw. Klöster 5 dipi, et 4 fase, acta Stadtarch. Bonn - Arch. Kloster Steinfeld: Index canonicorum 1540/1802 - BMun Nancy: MS 9 9 2 / X V 1-415 materia insignis, ibidem ff. 267/78 Corresp. inter Steinfeld et Circ. Frisiae 1527/75, ff. 279/99 item cum Circ. Saxoniae 1589/1629; 995/1 6 1 / 7 4 (de vitreis in claustro) - Diöz. Arch. Köln (par. Marmagen) - Diöz. Arch. Trier Correspond, inter St. et Strahov de translatione reliquiarum S. Norberti. B i b l i o g r a p h i a est ingens, cf. completam apud CLEMEN Kunstdenkm. et JOESTER Urkundenb. 4 - A C G 1498 31/34, 39, 40 - BACKMUND M a G S c h r 76f., 94f., 313 - BADER Grafen v. Are - BERGER 2208, 2085 - BINTERIM MOOREN 2. Aufl. 1892:1 7, 35, 40, 94 f.; II 490, 524 - CAESARIUS I 115, 2 2 8 / 3 2 , II 212 - CLEMEN X I 2 ( K r e i s S c h l e i d e n 1 9 3 2 ) 5 1 3 / 6 5 - EWALD I V T a f . 1 1 0 / 1 2 - FABRICIUS V 1, 1 7 4 / 7 7 - FRANZEN - GERITS D e s p r u e t s 119 - IDEM P r é m . - GOOVAERTS I 17, 31, 100, 175, 191, 2 4 3 , 2 7 7 , 2 7 8 , 2 8 0 , 3

4

Q u o tempore generatim disciplina regularis erat collapsa ubique. Steinfeld vero tunc tam bona reputatione est gavisa, ut abbas Sti. Mariani Altissiodorensis (Auxerre) duos canonicos inde sibi expetiverit ad reformandum suum monasterium (ACG 1515, Anal. Praem. 1971,205). Utiliter etiam consulantur „Tabulae Generales" Analectorum Praemonstratensium, Averbode 1968, 137/39.

253

281, 283, 315/19, 326, 331, 367, 374, 383/84, 390, 399, 416, 424, 441, 467, 544, 546, 597, II 11, 45, 46, 63, l l l f . , 151, 152/54, 202, 263, 271, 332, 347, 353, 384, 395, 397, 403, 421, III 44, 48, 80, 107/08, 146, 167, 180, 206, IV 37, 77, 91/93, 96, 102/06, 109, 125, 128, 177, 312 -

GOTTLIEB 7 5 -

HHD

III 593 -

HARDICK 8 f f . -

HUGO A n n .

II

851/72, prob. 521/28 - JW 7342, 7801/02, 7820 - KEUFFER/KENTENICH cf. ind. -

KNIPPING II, I V cf. reg. - LACOMBLET I 2 9 2 - Lettr. J e a n X X I I 4 4 0 0 7 - L T h K I X 7 9 1 , 2. A u f l . I X 1 0 3 3 - LIENHARDT E p h . H a g . 16, 2 8 , 3 7 , 5 0 , 5 6 , 104, 107, 2 0 3 , 2 4 0 , 2 8 8 , 2 9 9 , 3 4 7 , 355; Auct. 3, 7, 37 - MERLO cf. ind. - MIGNE t. 183, c. 6 7 6 / 8 0 (de B . Everw i n o ) - MIRAEUS 4 5 - M G H S S X I 1 6 3 , X V I 7 7 2 c f . i n d X X I I I 5 8 5 - M G H E p . S e i .

I I , I I I cf. ind. - PAAS Beschlüsse - IDEM K a m p f - IDEM N e u e Beiträge - IDEM Prov. K a p . - IDEM V i s . B e r . - PODLECH I I 1 8 3 f f . - POTTHAST 1 2 7 1 -

Reg. Urbain I V 93

-

RIEZLER Vat. Akten 1126 - ROTH cf. ind., vide etiam N A X X I 1896, 5 5 8 / 6 1 - SCHANNAT/BÄRSCH I 1 , 1 2 3 , 2 6 1 9 ; I I 1 , 1 0 8 ; I I I 1 , 8 1 , 1 4 2 f f . - SCHORN I I 5 6 5 / 6 0 4 -

TILLE

Kleinere Arch. cf. ind. - WAEFELGHEM 283/85, 381 - ZAK PAM - G. BÄRSCH, Das Präm. Kl. St. in der Eifel, Schleiden 1857 - M. BLINDOW, Nachrichten über die alten Orgeln in der Nordeifel (Dürener Geschichtsbll. Nr. 34, 1963, 766ff.) - P. BLOCH, Das Steinfelder Missale (Aachener Kunstbll. des Museumsvereins 19/20, 1960/61) F. X . Boos varii articuli in „Eufalia" 1827/29 - J . BRAUN, Zur Geschichte der Abtei St. ( A H V N VIII 120, I X / X

182, X I / X I I

1 9 9 , X I I I / X I V 1 6 1 ) - P . CLEMEN, D i e g o t i s c h e

Monumentalmalerei in den Rheinlanden, Düsseldorf 1930, 124, 167, 442 - L. ENNEN, Die ältere Geschichte des Klosters St. AHVN X X I I I 1971, 144/91; X I V 1872, 270/99) - E. HEGEL, Die geistige und religiöse Welt einer Eifelabtei im Hochmittelalter (Trierer Theol. Zschr. LXVI 1957, 298/311) - H. HULVERSCHEID, Die rheinische Orgellandschaft (Acta organologica I, Berlin 1967, 63/68) - I. JOESTER, Rheinische Fehden im 15. Jahrh. Eine unbekannte Chronik über die Jahre 1468/88 (AHVN 171, 1969, 45/80) - EADEM, Urkundenbuch der Abtei St. (Publikationen der Gesellsch. f. Rhein. Geschichtskunde LX, Köln/Bonn 1976) - H. KEUSSEN, Das Urkundenarchiv der Stadt Köln 1397/1450 (Mitt. StA Köln 1885/90), continuatum est ab E. KUPHAL ibidem 1928/29) - J . KLEIN, Ein Besuch in der Äbtegruft der Abteikirche zu St. (EifelVer. BLL X I I 1911, 71/73) - IDEM, Beziehungen der Abtei St. zu Zülpich (in: P. SIMON, Beiträge zur Gesch. von Zülpich II 1910, 48 ff.) - P. KLÖSER, Die Wappen der Abtei St. (Schleidener Heimatkalender 1954, 103 ff.) - H. KNAUS, Darmstädter HSS mittelrhein. Herkunft (AHGA. XXVT 1957/58, 62 ff.) - L. KORTH, Das Urkundenarchiv der Stadt Köln, Regesten bis 1396, (Mittlgn. StArch. Köln 1885/90) - J. KURTHEN, Die Kunst der Steinfelder Kreuzgangfenster, Euskirchen 1941 - IDEM, Neuentdeckte Wandmalereien im Kloster St. (Verein f. Christi. Kunst 1927, 15 ff.) - K. LAMPRECHT, Deutsches Wirtschaftleben im Mittelalter I I , 1885, 774ff. (de archivo) - H. LEPPER, Ergänzende Bemerkungen zu den beiden Steinfelder Mitgliederlisten in Averbode5 und Steinfeld (Anal. Praem. X X X 1954, 284/85) - R. MANSELLI, Studi sulle eresie del secolo X I I , Roma 1953, 89/109 - W. NEUSS, Die Glasmalereien aus dem St.er Kreuzgang (Kunstgabe des Ver. f. Christi. Kunst im EB Köln u. Aachen, 1955) - F. W. OEDIGER, St. Zur Gründung des ersten Klosters und zur Verwandtschaft der Grafen von Are und Limburg (Aus Gesch. u. Landeskunde, Festschrift für F. Steinbach, Bonn 1960, 37/49) - H. OIDTMANN, Die rheinischen Glasmalereien I, 57 u. 90; II 470. Köln 1912/29 - IDEM, Uber die Glasgemälde im Kreuzgang der ehemal. Präm. Abtei St. (Arch. f. Kirchenrecht 1917, 260 und Trierisches Archiv X V I 1910, 78/91) - K. OTER5

Quae series Averbodii non iam invenitur.

254

MANN, Steinfelder Glasmalereien seit 170 Jahren in englischen Kirchen (Jb des Kreises Euskirchen 1978, 112/16) cf. de organo ibid. 87/89 cf. 1975, 14/18) - T h . PAAS Entstehung und Geschichte des Klosters St. als Propstei I, in A H V N 93, 1912, 1/54, II ibidem 94, 1913, 1/50 - IDEM, Die Präm. Abtei St. ibidem 95, 1913, 61/123; 96, 1914, 47/90; 99, 1916, 98/202 - IDEM, Verfügung über die Verleihung kirchlicher Ämter an St.er Kanoniker 1436 (Anal. Praem. V 1929, 70/72) - E. PAULS, Entsühnung, der Kirche . . . und des Klosters St. Weihe von 6 Altären in der Klosterkirche und Ablaßerteilung 1484 (ZAGV 27, 1905, 257/59) - W. PETERS, Die Grafen von Are und die N e u gründung des Klosters St. im 12. Jahrh. ( A H V N 182, 1979, 46/61) - B. BACKHAM, T h e Ashridge Stained Glass (Journal of the British Archaeological Association X, 1945/47, 1/23) - N . REINARTZ, J o h a n n Luckenrath, Abt v. St. 1661/80, Euskirchen 1941 - IDEM, Die St.er Gründungssage vom Bonschariant (Rhein. Jb f. Volkskunde II, 1951, 61 ff.) - IDEM, Die „Ahe Kirche" in Hellenthal, eine St.er Klostergründung um 1097 ( A H V N 136, 1940, 139ff.) - P. RICK, Das Kloster St. in seiner geschichtl. Bedeutung, St. 1949 u. 1963 - J. H . SCHMIDT, Steinfeld (Rhein. Bilderbuch, hsg. von der Landesbildstel. Niederrhein, Ratingen 1951) - J. TÜMMLER, Die letzten Schicksale der Abtei St. (Eifelvereinsbl. 1931) - J. VALVEKENS, Jacobus Panhausen, abbas St. einsis 1582 (Anal. Praem. 1978, 99/104) - A. J. WEIDENBACH, Die Grafen von Are, Hochstaden, N ü r b u r g und Neuenare, Bonn 1845 - E. WISPLINGHOFF, Z u r Geschichte Steinfelds im 12. Jahrh. ( A H V N 158 1956, 226/28) - F. WOLFF METTERNICH, Die ehemal. Präm. Abteikirche St. (Jb Rhein. D e n k m XIII 1936, 411/34) - A. ZAK, Z u r Briefsammlung des Propstes Ulrich v. Steinfeld (ZAGV X X V 1904, 7 3 / 8 6 et X X X I I I 1911, 288 f.) - IDEM, Aus dem Codex von Arnstein (StudMitt OSB 23, 1902, 439/541) - T . ZIMMER, Inventar des Archivs der Stadt Ahrweiler (Veröff. d. LandesarchivVerw. Rheinland-Pfalz fasc. 5, Koblenz 1965). -

Series praesulum 1. Eberwin 1121?-52 Ulrich 1152-70 Werner 1170/77

(PAAS)

Praepositi Tezelin Hermann - 1 1 8 4

2. Albert 1184-89 Ehrenfried 1189-ca. 1209 Eberhard 1209/11 Macarius 1211-47 Gerardus 1247-48 G o s w i n v. Jülich 1 2 4 8 - 5 2 Lambert 1 2 5 2 - 5 8 Goswin 1258-72 J o h a n n v. L ö w e n 1 2 7 2 - 7 9 p o s t e a abb. F l o r e f f i e n s i s Wimar 1279-98

Abbates A d o l f v. D o l l e n d o r f 1 2 9 8 - 1 3 0 4 Friedrich v. A r n s b e r g 1 3 0 4 - 3 4 Marsilius 1 3 3 4 - 5 6 Winrich Rumschöttel 1356-62 M a t h i a s v. Fischenich 1 3 6 2 - 6 6 Konrad 1366-69 G e r h a r d v. H ö n i n g e n 1 3 6 9 - 8 0 G o t t f r i e d v. B o n n e n b e r g 1 3 8 1 - 8 8 G e r h a r d v. W i c h t e r i c h 1 3 8 9 - 1 4 1 2 J a k o b v. R ü t z h e i m 1 4 1 2 - 1 6 Christian Zirn 1 4 1 6 - 2 5

255

Wilhelm Harper 1425-39 Johann Buschelmann 1439-65 Christian v. Arnoldsweiler 1465-67 Johann v. Altena 1468-83 Rainer Hundt 1484-92 Johann v. Düren 1492-1501 Johann v. Münstereifel 1501-09 Gottfried Kessel 1509-17 Johann Schuys 1517-39 Simon v. Diepenbach 1539-40 Jakob Panhausen 1540-82 Balthasar Panhausen 1582-1606

Christoph Pilckmann 1606-30 Norbert Horrichem 1630-61 Johann Luckenrath 1661-80 Theodor Firmenich 1680-93 Michael Küll 1693-1732 Christian Steinheuer 1732-44 Johann Lohelius Begasse 1744-50 Gabriel Hilgers 1750-66 Evermod Ciaessen 1767-84 Felicius Adenau 1784-90 Gilbert Surges 1790-1802 t 1822

S T O P P E N B E R G B.M.V. et St. Nicolaus Stopen-, Stophen-, Stouphenberge, Stofenberch. Quondam vicus juxta Essen, nunc iam diu suburbium vel potius pars illius. Dioec. Köln, nunc Essen. Parthenon nobilis, praepositura. Cum pervetusta abbatia imperialis canonissarum saecularium in Essen virginibus ex alta nobilitate tantum fuerit reservata, orta saeculo circiter XII nobilitate inferiore (ministeriales), abbatissa fundavit in territorio suo duo alia asceteria pro filiis illius, nempe Rellinghausen et Stoppenberg. Primum videtur numquam fuisse reguläre, quidquid dicant Lacomblet et Fabricius. Vide de eo infra sub „praetermissis". Alterum vero diu regulam Praemonstratensem esse secutum authentice videtur constare. Anno 1170 legimus de „fratribus de Stophenberge" apud oratorium, quod abbatissa Sweneldis de Essen anno 1073 ibi erexerat. Hoc tempore asceterium Kappel O. Praem. quod multo ante, nempe inter annos 1131 et 40 ortum et statim non tantum paternitati, sed etiam directioni praepositi Stoppenbergensis fuerat subditum, proprium praepositum obtinuit., retento tamen jure paternitatis praepositi supradicti, qui hac occasione primum expresse ut „Ordinis Praemonstratensis" designatur. Ex quo facto elucet, coenobium Stoppenbergense ad minus ante annum 1140 ab abbatissa de Essen probabiliter fuisse fundatum, et quidem, ut propter hoc maturum tempus supponere licet, tamquam monasterium duplex, quod certe, ut supra vidimus, anno 1170 adhuc fuit. Sed saeculo sequenti ibi fuerunt moniales tan256

tum. Quae in paucis illis diplomatibus, quae supersunt, pluries quidem designantur ut OSA, sed hoc nihil probat. 1 Ignoramus etiam, sub cuius paternitate hic parthenon stetit. Relationes cum vicina abbatia Hambornensi eum habuisse quidem constare videtur. Sed quia filia eius Cappel ei ab initio tarn intime connexa, abbati Knechtstedensi erat subdita, idem possumus potius supponere de S. Ex archivis tarnen illius abbatiae nihil huiusmodi elucet. Adhuc ineunte saeculo X V verbum fit de professione, et regitur parthenon a praeposito et a priorissa, sed de relatione qualibet cum ordine nihil reperimus, nec occurrit nomen eius in indicibus et obituariis illius. Anno 1460 abbatissa Essensis voluit obligare canonissas Stoppenbergenses, ut iterum, tamquam pristinis temporibus, m o d o monialium sub jugo regularitatis viverent et vela assumerent. 2 Illae vero sunt protestatae, praetendentes haec omnia iam diuturna consuetudine esse obsoleta, et anno 1488 demum a Sancta Sede recognitae sunt ut canonissae saeculares. Ea tamen sub conditione, ut Candidas vestes, quas usquedum portaverant, retinerent. Postremo vero nigris fuerunt vestitae. Deinceps ut alibi, verbi gratia in Elsey et in Edelstetten, ne umquam auctoritas quaelibet eas posset obligare ad vitam regulärem illis tam odiosam iterum reverti, diligenter omnia documenta probanda, eas il 1 i initio adhaesisse, probabiliter de medio tulerunt. Ideo de historia huius asceterii tam pauca et incerta tantum sunt nota. Canonia saecularis suppressa est anno 1803, aedes claustrales destructae sunt anno 1826. Ecclesia romanica, in bello peracto aliquatenus minata, facta est parochialis. Nuper vero ei asceterium Carmelitarum Discalceatarum est adnexum. A r c h i v a l i a : StA Düsseldorf: 299 dipi. 1073/1805, quorum octo tantum sunt ante saec. XIV. Maior pars, sicut et acta (s. X V / X I X ) referunt ad canoniam saecularem. Bibliographia:

Fontes ordinis nesciunt - BACKMUND, Neuere Forschungen

7 1 / 7 2 - CLEMEN II 3 ( 1 8 9 3 ) , 7 2 / 7 6 - FABRICIUS V 1, 9 1 - ILGEN II 4 5 f . - KNIPPING III 3 3 2 , 5 0 9 , 1 8 6 5 , I V 3 1 8 , 4 4 2 , 5 7 1 - LACOMBLET I 2 1 7 , II 1 1 6 , 1 4 7 , 2 5 5 , 1 0 4 0 - M O O R E N I 4 5 0 f f . - OEDIGER 3 1 4 / 1 5 - VERBEEK - W e s t f . U B III 1 5 9 , 3 7 0 - A . EGER, U r k u n d e n

des Pfarrarchivs St. Nikolaus in Essen-Stoppenberg, (Beiträge zur Gesch. von Stadt und Stift Essen, Heft 81, 1965, 127/62) - E. ETTL, 900 Jahre Stiftskirche St. (Die Hei1

2

Quod valet tantum pro saeculis XII/XIII. Anno 1359, tempore ergo quo designano „Ord. Praem." pro coenobiis nostris erat communis, immo exclusiva, asceterium vocatur in diplomate quodam „O.S.A." (priorissa et conventus monasterii Ord. Sti. Augustini, SAUERLAND Nr. 539). Ex quo licet concludere, respectis his, quae supra diximus, asceterium tunc iam fuisse ordini alienatum, ut factum est saeculo sequenti in Weiher et Schillingskapellen. De mandato probabiliter archieposcopi Coloniensis, Theodorici de Moers, de quo vide supra apud Köln Weiher et Schillingskapellen.

257

matstadt Essen, X X I V 1973, 113/16) - H. GAUL, Das adlige Damenstift St. (Das Münster am Hellweg IV 1951, 40/42) - N. H E I N R I C H , Das adlige Damenstift St. (ibidem XII 1959, 8 8 ff.) - N . H U M A N N in ZBGV VII 1861, 61 ff. - R . J A H N , Etwas von St. und seiner Geschichte (Münster am Hellweg IV 1951, 40) - C. MEYER, Der Stoppenberger Schleierstreit, St. 1899 - IDEM, Geschichte der Bürgermeisterei St., 4. Aufl. Essen 1925 - H. T O M A S Z E W S K I , Die Stiftskirche von St. (Essener Volkszeitung 15. 8. 1937, Nr. 223) - D. WORBS, Die Stiftskirche in Essen-St. (Münster am Hellweg XIII 1960, 180 ff.).

Y A R L A R B.M.V. et St. Odulphus Varie, Warlar, Vaar-, Vaer-, Varlere, Warlensis. Prope Coesfeld, in Westfalia, Dioec. Münster. Praepositura nobilis, inter annos 1193/1227 abbatia. Fundata est tamquam coenobium monachorum OSB pro monachis adventis ex Afflighem in Belgio, post annum 1093 a comite quodam Hermanno, qui forsan fuit avus Godefridi fundatoris Cappenbergensis 1 . Quibus monachis, probabiliter expulsis 2 , iam ante ingressum illius in Cappenberg - ergo ante annum 1123 — substituti sunt Praemonstratenses ex archicoenobio. Initio praeerant magistri (ita Reynoldus an. 1126), primus praepositus qui in documentis occurrit, est Adalbertus an. 1139. Iam ante medium saec. XII Variar subditur paternitati Cappenbergae. Variar idem jus habuit in canoniam Wittewierum (Circ. Frisiae) in actu fundationis illius anno 1209. De congregatione, cui V. participavit saec. XII simul cum aliquibus canoniis Westfaliae et Saxoniae, vide supra notam sub Scheda. Authentice probari nequit, earn fuisse monasterium duplex. Sed tuto, hoc supponere possumus, maturam praesertim fundationem respicientes, quae hypothesis confortatur passu quodam in Vita Norberti B c. 32: „in quibus (scilicet in monasteriis Cappenberg, Ilbenstadt et Variar) multorum fratrum et sororum usque in hodiernum diem viget congregatio". Variar, quae fuit semper minoris momenti quam aliae duae canoniae a Cappenbergensibus fundatae, fuit tamen sedes archidiaconatus. Parochias habuit incorporatas: Coesfeld St. Lambertus, Stus. Jacobus ibidem, Lette prope Coesfeld (non confundenda cum Lette prope Clarholz, ubi erat parthenon de quo supra), et Rhede. Habuit insuper prioratum in Deventer (Neerlandia) St. Niklaas op den Berg, qui fuit domus formata. Vide

1 1

StA Diisseldorf, Steinfelder Akten 40/9 fol. 77 v. - Cf. NIEMEYER Viten 435. Secesserunt in Liesborn. Moniales, quae ibi fuerant, secesserunt probabiliter in Cappel, ubi normam Praemonstratensem assumpserunt. De quo parthenone vide supra.

258

de eo infra sub Circ. Frisiae. Canonia, in qua semper canonici pauci vixerunt in mala disciplina, anno 1803 suppressa est et principi de Salm-Horstmar addicta, ad quem adhuc hodie pertinet. Ecclesia anno 1679 de novo erecta, una cum parte monasterii post annum 1820 solo aequatur, stalla chori venerunt in ecclesiam S. J. in Coesfeld, ubi an. 1945 combusta sunt. Monasterium satis mutatum, est castellum supradicti principis. A r c h i v a l i a : Fürstl. Salm-Horstmarsche Rentkammer Coesfeld: vide Inv. Bd. I H e f t III, Krs. C o e s f e l d , e d d . L. SCHMITZ KALLENBERG, M ü n s t e r 1904, pp. 68/71,

339/411 - Extensum hoc archivum continet inter alia (Tit. VII F. 36): „Catalogum librorum bibliothecae an. 1699" et cartularium (Liber copiarum) eiusdem temporis, cum copiis 290 diplomatum s. XII/XV. StA Münster: ca. 25 dipi. s. XIII/XVII - StA Düsseldorf: Akten Steinfeld 40/9. B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH 1 8 5 6 , 9 1 / 9 3 - BÖRSTING c f . i n d . - BÖRSTING SCHRÖER I 7 4 , 1 4 0 , 1 8 3 , 2 0 2 , 2 0 7 / 0 8 - BROM R e g S t U t r I 5 4 1 , £ 9 1 , 2 6 7 9 , II 3 8 , 3 9 - BRUNS 1 9 6 FABRICIUS V 1, 4 4 1 - GOOVAERTS I 9 6 - H H S D III 6 1 5 - HUGO A n n . II 1 0 4 7 , p r o b .

650/55 - IDEM, SAM Ep. Gerv. 60, 107 - Inv. nichtstaatl. Arch. I 281/99, I 2, 97ff. JL 8197, 8241, 8926 - Lettr. com. Jean XXII 29 516 - LThK X 495 - NIESERT I 4, 383, 3 8 7 , II 1 4 1 , 1 4 8 / 5 0 , 2 9 2 , I V 1 8 5 , 2 0 4 - PAAS K a p . S i t z - IDEM, P r o v . K a p . POTTHAST 15 4 3 3 , 1 9 8 8 0 , 2 0 1 0 0 , 2 2 8 9 7 - RAMACKERS A d i . S t i f t e V 3 2 8 / 3 2 e t p a s s i m - R e g . H o -

n o r i u s I V 7474 - R e g l m p V 726 - R e p G e r m II 265 - SAAL 52 - SCHMITZ KALLENBERG 77 - WAEFELGHEM 3 0 9 - W e s t f . U B I/II N r . 1579, 2344, p. 143; C o d . dipi. N r . 254 III

Nr. 1 2 , 2 3 7 , 3 0 7 , 4 8 9 , 7 2 6 , 7 4 5 , 7 6 7 , 7 7 0 , 1 2 0 6 , 1 3 6 7 , 1 8 0 2 , V 3 8 , 4 9 , 5 7 , 5 3 9 , et cf. indd. - 2AK PAM - F. DARPE, Coesfelder Urkundenbuch, Co. 1897/1908 cf. ind. IDEM, Güter- und Einkünfteverzeichnis der Klöster Marienborn . . . und Variar, (Cod. Trad. Westfal. IV, Münster 1907 - L. FROHNE, Die Klosteranlage der Präm. in V. (Dona Westfalica, Festschr. für Georg Schreiber, 1963, 92/101) - H. NEUHAUS, Beiträge zur Gesch. der Grundherrsch. Variar, Diss. Münster 1915 - G. NIEMEYER, Die Vitae des Gottfried von Cappenberg, (NA XXIII 1957, 428 ff.). S e r i e s p r a e s u l u m ( W U B , RAMACKERS, NIEMEYER, Arch. Coesf.) nisi aliter notetur: praepositi Raynoldus magister 1 1 2 6 Otto v. Cappenberg? Heinrich v. Coesfeld? Engelbert? Albert 1137/46 Werenbold 1153/59 Hermann 1 1 6 0 Werenbold 1163/86 tum abbas, tum praepositus 3

vocatur Jordanus abbas 1 1 9 3 / 1 2 0 9 Henricus abbas Bertrannus abbas 3 Friedrich 1227/34 Werner ca. 1230 Liborius 1240/48 Nikolaus 1241 Macarius 1260

Occurrit tantum in Obituario Prémontré, 29. V i l i . 12., ut Bertrannus abbas. Ergo in hunc periodum est ponendus. 259

Wilhelm 1260/76 res. Friedrich v. Biirse 1275? Johann 1280/1303 Nikolaus 1310 Gerhard Brinking 1316/ca. 46 Hermann v. Rost 1346/66 Gerhard v. Brabant 1366/76 Rembold Pepersack 1378/80 Albert 1395/1406 Johann v. Schonenberge 1411 Dietrich v. Schedelich 1433/41 Johann v. Scheda 1442/57 Friedrich v. Biirse 1472/84 Johann v. Biirse 1484/1525 Gerhard v. Rhemen 1528/52 Heinrich v. Diepenbrock 1552/66 Johann v. Vaget 1566/68

Gerhard v. Eschede 1568/91 Heinrich v. d. Capellen 1591/1606 Arnold v. Grubbe 1606/15 Melchior v. Voß 1615/17 Jodok v. Hees 1617/58 Ludolf v. Budtberg 1658/65 Walter v. Beverförde 1665/66 Johann v. Hoevel 1666/80 Georg Theodor v. Nagel 1680/96 Christoph Ferdinand v. Nagel 1696/1730 Arnold Rhaban v. Schilder 1730/38 Ferdinand v. d. Wenge 1738/50 Leopold v. Rübell 1750/58 Ferdinand v. Etzbach 1758/66 Joseph Wilhelm v. Eschede 1767/1801 (ultimus)

W E N A U St. Catharina Wen-, Wynnowe, -awe, -ouwe, -augia, Wyennauwen. Prope Langerwehe, Rhenania, Dioec. Köln, nunc Aachen. Initio hie fuit, quod est vere extraordinarium, ecclesia collegiata duplex, consistens ex personis religiosis utriusque sexus, qui vixerunt absque votis, et regulam sie dictam „Aquisgranensem" forte observantes. De fundatore nihil authentice constat. Varii auetores ex necrologiis et aliis fontibus putant se invenisse diversa de hac re. Abbas Floreffiensis, comites de Monschau, de Hinsberg, de Limburg enumerantur ut fundatores 1 . Quibus ad jungit traditio legendaria comites de Laufenburg et Merode. Candels putat, potissimum comites de Limburg fundasse hoc monasterium, et quidem circa annum 1120, quod non diu postea transiit ad Ordinem Praemonstratensem sub tutela abbatis Floreffiensis. Documenta antiquiora incendiis et negligentia perierunt, ideo de historia eius seimus nonnisi pauca. Remansit autem praepositura et monasterium duplex, magis magisque reservatum nobilitati. Secun1

Everardus abbas Steinfeldensis (1208/11), qui in Obituario Praemonstratensi I 4. IV indicatur ut „fundator Winaugiensis" vix fuit fundator, sed forte benefactor seu reformater.

260

dum traditionem Sectio masculina translata est paulo post annum 1340 in vicinum S c h w a r z e n b a c h , canoniam Ordinis Stae. Crucis, a comitibus de Merode hoc anno fundatam. Anno 1490 peragitur reformatio, abrogatur munus praepositi, cui prior ad nutum abbatis Floreffiensis substituitur. Iste annis 1542-1606 eligitur a monialibus, deinde restituitur status quo ante. Ad tempus fuit sub Knechtsteden, et sub Steinfeld. Anno 1561 combustum est, dein definitive (1665) revertit sub paternitate abbatis Floreffiensis. In bellis a saeculo XVI usque ad XVIII passum est aerumnas et vexationes usque ad ruinam. Anno 1533 50 sorores fuerunt in domo. An. 1656 moniales conatae sunt se submittere abbati de Kornelimünster OSB. Parochiae jure patronatus dependentes: Langerwehe, Kottendorf, Gevenich, Nothberg. Anno 1802 suppressum est. Ecclesia facta est parochialis, pars monasterii deleta est. Monumenta artis mediaevalis ibi supersunt, quae sunt spectabilia. A r c h i v a l i u m maior pars periit. 21 diplomata tantum supersunt in StA Düsseldorf. CANDELS dat 61 regesta diplomatum, quae de hoc monasterio tractant, sed quae in diversis archivis sunt dispersa. - Stadtarch. Düren: Necrologium anni 1691 (edd. OIDTMANN o. c.) - 7 MSS in Musée Archéologique de Namur (s. XIII) - Pfarrarchiv Wenau: Bruderschaftsbuch und Direktorium. B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH 1856, 1 0 6 / 0 8 - BINTERIM MOOREN I 9 9 - CLEMEN I X 1, K r s . D ü r e n 1910, 3 3 3 / 4 3 - FABRICIUS V 1, 75 - H H S D I I I ( l a e d . 1 9 6 3 ) 6 4 6 - HUGO II 1 1 5 9 , p r o b . 7 1 3 / 1 4 -JOESTER U r k b . c f . i n d . - KAISER 38 f . - KNIPPING I I I 3 7 7 - LACOMBLET I I 104, 8 7 4 - L e t t r . J e a n X X I I 4 5 2 7 9 - L T h K X 818 - OEDIGER 3 2 4 / 2 5 PAAS B e s c h l . - IDEM, K a m p f - IDEM P r o v . K a p . - IDEM V i s B e r - PODLECH I I I 1 5 6 / 6 1 REDLICH I 4 5 , 4 9 , 50, 53, 5 9 , 63, 9 4 , 195, I I 1, 8 0 6 f f . - SAUERLAND II 1 7 2 3 - SCHORN I I 6 5 4 / 6 9 - TILLE II 2 8 7 - VERBEEK - WAEFELGHEM 3 2 1 , 3 8 1 - Z A K P A M - V . BARBIER,

Histoire de l'Abbaye de Floreffe, Namur 1892, I 27, 346, 361 - IDEM, Réforme du monastère de W. vers la fin du XVe siècle (Anal. Hist. Eccl. Belg. IX 1872, 487/95) Beiträge z. Gesch. von Eschweiler u. Umgebg. I/II, Eschw. 1875/85, I 78, 332 - M. M. BONN, Geschichte des Geist- und Freiadelichen Klosters W. sowie geschichtliche Nachrichten über die Kirspelskirchen Langerwehe und Geuenich und der Filiale Conzendorf, Düren 1866 - H. CANDELS, Das Präm. Stift W. (Veröffentl. d. Bischöfl. Diözesanarchivs Aachen XXXIII, Münchengladbach 1974) - IDEM, Das ehemal. Präm. Nonnenkloster W. (Rheinische Kunststätten 203, Neuß 1977) - N. FAIDER, Catalogue des MSS conservés à Namur, Gembloux 1934, 576 - W. Fuss, Beiträge zur Gründungsgeschichte des Klosters W. (Dürener Heimatblätter 1928) - IDEM, Ergänzungen zur Gesch. des Klosters W., ibidem 1930 - G. KUBACH-VERBEEK, Roman. Baukunst an Rhein und Maas II, Berlin 1976, 1218 f. - H. KUEPPER, Couvensche Einrichtungsteile in der ehemal. Prämonstratenserinnenkirche zu Wenau (Aachener Kunstblätter X X I X 1 9 6 4 , 1 9 3 / 2 1 5 ) - T . LAUFENBERG, D i e G r ü n d u n g s s a g e d e s K l o s t e r s W e n a u i m

Licht der Geschichte (Dürener Heimatbll. 1927) - Mitteilgn. d. Ver. für Aachener Vorgesch. X 1898, 101/11, XI 11 - E. v. OIDTMAN, Das Memorienbuch des Klosters W. (ZAGV IV 1882, 251/317) - C. H. PFITZNER, Das ehemal. Prämonstratenserinnenkl. W. (Rhein. Kunststätten Reihe 1, Aachen-Dürener Land Nr. 15, Düsseldorf 1940) - K. SCHIFFERS, Die Gründungssage von W. (Dürener Heimatbll. 1927, 114) A. VERBEEK, Romanische Prämonstratenserinnenkirchen am Niederrhein (Festschr. f. 261

Graf Wolff Metternich, Neuß 1974) - AHVN II 143, III 106, LV 266, LVII 259 ZBGV XV 102 - ZAGV I 178 - Necrologium edd. OIDTMAN O. C.

Series praesulum

(CANDELS)

1. P r a e p o s i t i Wilhelm 1345 Gottfried v. Lauffenburg 1122? Gottschalk 1349 Jakob 1180 Werner 1381 Everhard 1185 Johann v. Neuß 1389 Johann 1190 Johann 1410 Gottfried 1208 Mathias 1422/25 Johann v. Löwen ante 1268 Antonius 1439 postea abb. in Rommersdorf, Sayn Werner v. Roir 1440/55 et Steinfeld, t 1279 Johann v. Zons 1465/77 Gottschalk 1268 Albert, Heinrich v. Deuren, GottGottschalk 1278 (idem?) fried, Lambertus, Petrus, Jakobus in Dodo (Drudo?) 1301 necrologio tantum occurrunt, nec etiam abb. in Sayn et Hamborn possunt inseri. Reinhard 1289 2. P r i o r e s (Ab anno 1490, tarnen iam occurrunt antea praeter praepositum, ut Petrus von den Ketten 1278, Johann v. Schleiden 1483). Peter v. Münstereifel 1503/04 Laurentius Minet 1680/1705 Friedrich 1519/20 Petrus Bertrand 1705/12 Heinrich v. Vettweiß f 1545 Wilhelmus de La Haye 1713/25 Tilmann v. Reichenstein 1549 Ludovicus Theys 1725/28 Johann v. Dorsten 1547/49, f 1579 Henricus Henrotay 1728/52 Werner Heuschreiber 1560/81 Johannes Dockens 1757/61 Medardus Winrich -1606 Godefridus Dudart 1761/88 Heinrich Westhaus 1609/16 Severinus Lamberts v. Geldern Johann Esser 1621/27 1790/1802,t 1814 Gottfried Heymanns 1627-1672 S e r i e s m a g i s t r a r u m et p r i o r i s s a r u m (Alheidis 1122?, Elisabeth v. d. Pesch 1389, Jutta v. Hetzingen 1389 et Jutta v. Schoppendorf 1477/92 priorissae. Sequentes priorissae, eiusdem probabiliter epochae, nequeunt inseri: Margaretha v. Berchenrath, Elisabeth v. Bur, Guda v. Hasenvort, Bela v. Hasenvort, Elisabeth Wels, Agnes, Beatrix, Bertha, Elisabeth, Jutta, Catharina, Mechtildis) 262

Margarete v. Fleck 1492/1506 Elisabeth v. d. Pesch 1506/16 Catharina Bestoltz 1516/40 Maria v. Streithagen 1540/58 Catharina v. Zevel 1558/74 Margareta v. Loevenich 1574/87 Agnes v. Lülsdorff 1587/1604 Catharina v. d. Mahr 1604/16 Christina v. Loevenich 1617/57 Maria v. Beeck 1657/62

Anna Katharina v. Blittersdorf 1663/77 Anna Katharina v. Mockel 1677/98 Annajosepha v. Jaentzen 1698/1706 Maria Agnes v. Rohe 1706/26 Johanna Katharina v. Wymar 1726/47 Agnes Klara v. Wittmann 1747/79 Maria Justina v. Waldmann 1779/99 Maria Josepha Bachofen 1799/1802

W E S E L B.M.V. et S. Joannis Baptistae Wisela, Wesalia, Wesalensis, Oberndorf, Aver-, Averndorp, Altum monasterium. Civitas ad Rhenum inferiorem, non longe a Xanten, Dioec. Köln, nunc Münster. Godefridus comes et fundator Cappenbergensis circa annum 1125 donavit curiam suam in Averndorp prope Wesel canoniae Cappenbergensi. Otto praepositus ibidem circa annum 1150 eo transtulit partem sororum juxta coenobium suum degentium 1 . Capella novi parthenonis anno 1155 vel paulo post est consecrata. Mansit sub paternitate Cappenbergae, sed ad tempus stetit sub Knechtsteden. Parochiae incorporatae jure patronatus: Hulhusen, Brünen 1271, Wesel St. Willibrord 1277. De historia interiore huius asceterii nobilis, in quo quasi semper viguit mala disciplina, pauca scimus. Anno 1542: 18 canonissae. Anno 1585 maior pars earum iam fuit lutherana. Biennio post monasterium destructum est a civibus, canonissae refugerunt in monasterium evacuatum OSA in civitate ipsa, et ibi paulatim consuetudines ordinis dereliquerunt. Anno 1626 ab abbate generali est suppressum et mutatum in canoniam virorum. Sed abbas vix nominatus, Jean Fraisinne natione Belga, et „haereticis aeque ac catholicis pariter exosus", iam anno 1629 expulsus est et parthenon ab Electore Brandenburgensi in favorem nobilitatis restauratus. Post mortem ultimae magistrae catholicae anno 1637 legaliter - inconsulto tarnen ordine - in abbatiam canonissarum saecularium est

1

Prima vice occurrit asceterium in bulla Eugenii III pro canonia Cappenbergensi et pro sororibus in „ W i s e l a " , q u a m J a f f e putat esse de a n n o 1145, N i e m e y e r vero o. c. de anno 1153.

263

versus, et quidem simultaneam, praevalentibus protestantibus. Quarta pars praebendarum fuit deinceps catholica, et tertiam abbatissam lutheranam secuta est una catholica. Vita communis omnino fuit derogata. Anno 1802 suppressa est. Aedificia nulla supersunt. A r c h i v a l i a : StB Berlin: Cod. Boruss. oct. H. E W I C H I I , Enchiridium Collectaneanorum de Statu Patriae Cliviae nostrae sub Romanis - Stadtarchiv Wesel: Caps. 190, 7; 144: 7 - StA Düsseldorf: 7 dipl. 1233/1666, 3 cartularia s. XV/XVI, 2 necrologia s. XVI/XVII, 41 fasc. acta, protocolla, registra. In cartulariis sunt copiae 178 diplomatum. B i b l i o g r a p h i a : BÄRSCH 121/30 - BINTERIM M O O R E N III 1, 166 - C L E M E N II 1, 139 - EWALD 45 - H U G O II 1177 - ILGEN 118 f. - JOESTER Urkb. cf. ind. (Oberndorf) LACOMBLET I I 609, IV 668, 673 - O E D I G E R 268/69 - PAAS Beschl. - IDEM, Kampf I D E M , Kap. Sitz - IDEM VisBer - FABRICIUS V 1, 307 - P O D L E C H 161/64 - v. STEINEN 35/37 - VERBEEK - WAEFELGHEM 329 - WestfUB II nr. 1795 - ZAK PAM - J. BARBIER, Necrologe de l'Abbaye de Floreffe (Analectes pour servir à l'Histoire Ecclésiastique de Belgique, XIII 1876, 198/201. De abbate Fraisinne) - V. BRAUN, Geschichtliches Wesel I 41, III 13, 16, 17, 19, 21 (imagines) Köln 1976 - N . E U S C H I U S , Vesalia (1668) 18 - J. GANTESWEILER, Chronik der Stadt Wesel, W. 1881, 27/29 - J. H E I D E M A N N , Statut des Stiftes Wesel von 1666 (ZBGV V 1868, 201) - IDEM, Die Villa Wiselensis und die Curtis Wiselensis und ihr Verhältnis zu den Grafen von Cleve bis 1241 (ibidem V 1868, 191) - N . ILGEN, Quellen zur inneren Geschichte der rheinischen Territorien. Hzm. Kleve (Publ. der Ges. f. Rhein. Geschichtskunde XXXVIII 1921, I 227/29) G. N I E M E Y E R , Die Viten des Gottfried von Cappenberg (NA 1967, 437/43) - A. W O L TERS, Reformationsgeschichte der Stadt Wesel, W. 1860, passim. -

Series priorum (Ramackers Adl. Stifte; HSta Düsseldorf Urkundenfindbuch Oberndorf Wesel, Joester) Lambert 1233 Bernhard 1271 Johannes 1280/82 Macharius Grothus 1299/1316 Wilhelm v. Landsberg-1343 postea praep. in Cappenberg Albert Droste Vischering 1° 1366 Johann Aplerbeck 1375/78 Albert Droste Vischering 2° 1393/96 Arnold Boenen 1397/1407 Bernhard Schmeling 1407/20

Hermann Königsberg 1420/45 Johann Härmen 1434/71 Lubbert Diepenbrock 1469/78 Gottfried Frydach 147/94 Goddert de Haen 1498/1509 Johann Droste Schwenckhausen 1512/35 ErnestTorck 1536/40 Marcus van den H o v e 1541/43 Joannes Fraisinne, abbas 1627/29

Inseri nequit (Necr. Ste. Marie du Bois) Adalbertus praepositus 15. IV 264

Priorissae Adelheid 1271/80 Jutta 1397/1439 Lutgard v. Rothausen 1441/62 Maria v. Diepenbroick 1443/44 Eva van Saelbrugge 1471/98

. Düsseldorf 1. c.) T h e o d o r a Poyck 1503 Jutta van Loesen 1524/38 Katharina von der Recke 1540/43 Margareta von Husen 1568/77 N . v. Plettenberg 1741

W Ü L F E R S B E R G B.M.V., SS. Michael et Petrus Vlseberc, Ulfeberc, Wulfers-, Wulffersbergh, Cella in Monte Sti. Michaelis. 1 In distantia horae quadrantis a canonia Rommersdorf, Dioec. Trier. Parthenon, prioratus. Sorores monasterio duplici Rommersdorf adnexae iam a primo abbate illius Dietrico (1135-45) inde translatae sunt in vicinum W. ubi arete in posterum matri abbatiae manserunt ligatae. Engelbertus abbas ( t 1180) nominavit proprium „coenobiarchum" in W., qui postea prior appellatus est. Parthenon qui fuit nobilis, postremo factus est sui juris quoad bona sua spectabilia, et possedit ecclesiam Kurtscheid, jure patronatus dependentem. Anno 1521, cum una sola superesset monialis, propter collapsum suppressus est ab abbate Rommersdorfiensi, qui vertit eum in curiam et univit bona eius canoniae suae. Anno 1595 asceterium plane desolatum denuo reparatur ut residentia Joannis Urbar abbatis resignati. A Suecis an. 1626 devastatum, anno 1655 denuo partim saltem redintegratum est. Remansit peregrinatio ad capellam. H o d i e loco eius est capella in fine saec. XVTII erecta, reliqua solo sunt aequata. A r c h i v a l i a : StA Koblenz 1 dipi, originale, 2 copiae 1329/1555. Vide praesertim archivalia Rommersdorfiensia. B i b l i o g r a p h i a : AUSFELD 9 3 - BARSCH 1 2 1 / 3 0 - BEYER ELTESTER G Ö R Z I I I 2 6 0 BROWER MASEN I I 1 7 , 2 2 - BÜNGER 2 1 , 3 3 , 4 3 , 1 5 0 , 2 0 0 - EWALD 4 5 - FABRICIUS V 2 ,

220 - Form. Pr. 233 - GÖRZ R e g . III 66, 83, 97 - H H S D V 417 - HAUCK IV 1012 H U G O I I 1 1 7 7 - STRAMBERÒ R h . A n t . I I I 1 5 9 3 - WAEFELGHEM 3 2 9 - WICHNER R o t u l i -

ZAK PAM - NEU/WEIGERT, Kunstdenkmäler des Kreises Neuwied, Düsseldorf 1940, 438 - F. SEUSER, Das untergegangene Nonnenkloster W. b. Gladbach (Heimatblatt und Geschichtschronik für die ehemaligen Wiedschen und Nassauischen Lande XV, 1

Catalogi circariarum saec. XIII/XIV distinguunt inter Montem Sti. Michaelis et Altenberg, quos attribuunt Circariae Vadegotiae, dum omittant Wulfersberg. Forte ambo asceteria hoc nomine designabantur, quia et Altenberg sie vocabatur. Jaffe Loewenfeld 13 394 enumerat ut filias Rommersdorfienses: Cella Consilium Dei ( = Retters), Cella in Monte Sti. Michaelis ( = Altenberg) et Cella in Wulfersberg. 265

1936, 43/45) - H. VOLK, Gesch. d. Pfarreien der Diöz. Trier, Tr. 1932, II 320, 372 - J. WEGELER, Gesch. der Abtei Rommersdorf, Koblenz 1882, 81/83 - A . P. WINNEN, Kapelle, Kloster und Hof zu W. Ein fast vergessenes Heiligtum (Heimat. Jahrbuch des Landkreises Neuwied, 1971, 87/91). -

Series p r i o r u m Joannes 1495 Gotthard v. Herschbach 1527 Richza de Wied 1243 Metildis 1276 Else v. Winningen 13932 Gutta 1447 (priorissa)

LHA Koblenz) Jakob Pistor 1537

(BÜNGER,

Series magistrarum Gertrud 1489 Elspet v. Kaldenborn 1516 (priorissa)

Z Y F F L I C H St. Martinus Siflick, Zephlich, Selecensis, Sevelica, Seffelingen, Zeevelich. Prope Kranenburg, Rhenania, in limitibus Hollandiae, Dioc. Köln. Fundatus est ut monasterium O.S.B, a comité quodam Balderico inter annos 1002 et 21 (1010?), dein ecclesia collegiata. Secundum epístolas Udalrici praepositi Steinfeldensis Eugenius PP. III inter annos 1150 et 53 canonicis saecularibus (valde quidem recalcitrantibus) Praemonstratenses substituit. Fridericus I Imperator non obstante protestatione Hadriani PP. IV hanc mutationem iterum derogavit, restituens statum quo ante. Anno 1179 Zyfflich denuo est ecclesia collegiata, et manet usque ad suam suppressionem anno 1802. In aliis documentis eatenus nihil est inventum de hac brevi adhaesione ad ordinem, nec occurrit in catalogis, apud Hugo vel in alio quocumque ordinis fonte. A r c h i v a l i a ad o r d i n e m n o s t r u m n o n r e f e r u n t . Bibliographia:

BÖRSTING SCHRÖER I 3 3 4 - CLEMEN K r s . C l e v e I 4 , 1 5 7 -

Ger-

mania Sacra, 3. Abt. Bd. I das Erzbistum Köln, Archidiakonat Xanten, erster Teil ( 1 9 3 8 ) , 1 8 5 / 8 6 - R O T H epist. 3 4 e t 51 - Z A K P A M 2 4 - W . G . FEITH, H e t k a p i t t e l v a n

St. Martinus te Zyfflich (Bijdragen en mededeelingen der vereeniging „Gelre" XXVIII 1925, 51/53) - PAAS in A H V N XCIV 1913, 28/29 - JOESTER Urkb. Steinf. Nr. 3 4 , 5 1 , 5 9 .

2

Juxta eam occurrit eodem anno „Nyngen priorissa" (StA Koblenz Bestand Rommersdorf 224 Nr. 20).

266

DUBIA

AFTHOLDERBACH

B.M.V.

Prope Miehlen in districai St. Goarshausen, Dioc. Trier, nunc Limburg. Afthulder-, Affolterbach. H i c videtur extitisse parthenon ab Arnstein dependens, ad tempus saltem, circa annum 1200. Occurrunt nempe in Necrologio Arnsteinensi una magistra et sex „sorores nostrae de Affolterbach". De vicino parthenone Denighofen, quem ex eodem necrologio novimus, vide infra sub „Praetermissis". Anno 1222 Aftholderbach de novo est fundatum et dotatum a Ruperto comite Nassoviensi, et quidem pro monialibus Cisterciensibus. Instrumentum originale huius fundationis non superest, opinamur tenorem eius tantum ex indice quodam archivi saeculi XVI. Aliunde de origine huius asceterii nihil scimus, ergo putandum est has moniales Praemonstratenses, quas ibi, teste necrologio Arnsteinensi, initio degisse potuerunt, aut esse exstinctas ante annum 1222, aut, quod est probabilius, transiisse ad Ordinem Cisterciensem. Sub hac regula floruit usque ad saeculum XVI. A r c h i v a l i a : Staatsarchiv Wiesbaden. B i b l i o g r a p h i a : Fontes ordinis nesciunt - BECKER 40 - BROWER MASEN I 121 KREMER I 4 2 7 , N o t a

1 -

SPONHEIMER 2 2 3 - VOGEL 4 1 7 .

CAMP Prope Boppard, ad Rhenum, Dioc. Trier, nunc Limburg. Parthenon, fundatus anno 1387, nulli ordini adscriptus, a magistra directus. Anno 1607 jurisdictioni abbatis Rommersdorfiensis subditur „parthenium in Camp sive Clusa, in quo sorores augustinianae quasi tertiae regulae habitant". Tunc abbas misit „Statuta O. Praem. den susteren ins Kloster Camp". Anno 1656 abbas mittit eo confessarium „ad sanctimoniales nostras ibidem habitantes". Habemus ergo hic eandem relationem cum ordine, ac habuerunt asceteria Marienstern et Antonigartzem, de quibus supra, antequam in ordinem sunt recepta. Camp nunquam de jure pertinuit ad ordinem, sed subfuit jurisdictioni eius, et saltem saeculo XVTI videtur vixisse secundum eius statuta, ergo potest aliquo m o d o designari ut asceterium ordinis. Saeculo XVTII vero usque ad suppressionem anno 1803 habetur ut asceterium tertiae regulae Sti. Francisci. 267

A r c h i v a l i a : Staatsarch. Koblenz 3 VII 1 No. 125, Urkundenbuch Rommersdorf S. 577, 601, 616. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, N e u e r e F o r s c h u n g e n 6 8 / 6 9 - H U G O I I 6 9 4 - LÖTZ SCHNEIDER 5 4 / 5 7 - WEGELER V. Rommersdorf 6 1 .

F R A U E N K R O N B.M.V. Corona Stae. Mariae. Prope Berk, in districtu Schleiden, Dioec. Köln. In territorio abbatiae Malmundariensis OSB (Malmedy) anno 1253 fundatum est ut asceterium O. Cist. Possedit patrocinium in ecclesia parochiali de Allendorf. Sed dotatio adeo fuit parca, ut octo reliquae sorores anno 1289 domum suam cum bonis tradiderint abbatiae Steinfeldensi: „. . . cum coenobium nostrum tarn in personis quam in temporalibus et spiritualibus destitutum . . . quasi omnino evanuerit, ita quod adicere non valeat, ut resu r g a t . . . ut divinus cultus in dicto coenobio non p e r e a t . . . ad manus et utilitatem . . . abbatis de Steynvelt. . . titulo donacionis pure . . . et irrevocabilis . . . conferimus et donamus". Ex quibus concludi potest, abbatem Steinfeldensem saltem conamen non intermisisse, ibi vitam conventualem prosequi. Atqui anno 1300 asceterium cum omnibus bonis Ordini equitum Sti. Joannis donavit. Intervallum 11 annorum insinuat, quod Steinfeidia nihil omisit ad salvandum asceterium pro proprio ordine, quod tentamen vero non successit. Fontes: LHA Koblenz Urk. Abt. 29 E, Nr. 1 et 2 - H H S D III 2101 - JOESTER Urkb. Nr. 197.

FREIENOHL Prope Arnsberg, quo translata est saec. XII pars sororum Arnsbergensium. Postremo vero omnes translatae sunt in Rumbeck. F o n t e s : H O Y N C K , Geschichte der Pfarrei und des Dekanats Arnsberg (Hüsten o.J.) 270 - S C H M I T Z / K A L L E N B E R G 26.

FRÖNDENBERG Prope Soest. Anno 1197, Papa confirmât coenobio Scheidensi possessionem „domus" in F., fundatae a Bertholdo canonico de Scheda. Iam anno 1230 268

vero ibi fundatur asceterium O. Cist, cui Scheda bona sua ibi sita vendit anno 1254. SCHMITZ/KALLENBERG

26.

HUCKARDE Prope Dortmund, cui nunc est incorporatum. Ibi iam an. 1274 vixit virgo quaedam eremita. Anno 1486 vero hoc eremitorium occupatur a 12 monialibus ex parthenone Stae. Catharinae in Dortmund. Ceteroquin nihil scitur hac de re. B i b l i o g r a p h i a : N. RÜBEL, Dortmunder Urkundenbuch II 398 - LUDORFF, Landkr. Dortmund - SCHMITZ/KALLENBERG 38.

PRAETERMISSA ADENRODE Prope Montabaur, Dioec. Trier. Datum est abbatiae Rommersdorfensi circa annum 1260 a Brunone de Isenburg ad fundandum asceterium. Quod vero fuit absque eventu. Postea facta est curia praefatae abbatiae. W E G E L E R (V. Rommersdorf) 34/36.

ASSOTUM Moniales, Dioc. Köln, filia de Steinfeld. - Sic Lairuelz p. 402, et Waefelghem 18. Nunquam existebat. Probabiliter idem est ac Marienstern, de quo vide supra. Potest nempe esse adulteratum ex literali traductione pro Essig (acetum). Tempore quidem Lairuelii (1606) hoc monasterium directioni ordinis iam fuit subiectum, sed nondum de jure ei fuit unitum. Quod vero insertionem eius in aliquem catalogum non plane excludit.

BEDLINGEN Sive Bedilinger. Dioc. Köln, prope Werden an der Ruhr. Parthenon fundatus anno 1146 a comitibus de Mark, filia de Scheda. Sic habent Hugo I 245, 269

et Waefelghem 24. Revera idem est ac Berentrop. Bedilinger est falsa lectio pro Bertilingtor(pe), una ex formis, sub quibus Berentrop in diplomatibus occurrit.

BERENDORF Secundum Hugo 1325 et Fabricius 346 erat domus sui juris, fundata anno 1146 ab equitibus de Ardey, sita apud Werden a. d. Ruhr, Dioc. Köln. Revera Berendorf erat vicus prope fluvium Ruhr et canoniam Scheidensem, quae possessiones et iura ibi habuit. In diplomatibus saepe occurrit, propterea ob similitudinem nominis a multis confusum est cum Berentrop, alii vero, ut supra allati auctores, id habebant pro monasterio.

BERGISCH GLADBACH Prope Coloniam. Secundum Fabricium V 1 318, et 2 216 fuit prioratus O. Praem. De facto numquam extitit, et calamo velociter scribentis tantum est tribuendum, est nempe confusio cum Dünwald. Cf. Backmund, Neuere Forschungen 76.

BOTTENBROICH Dioec. Köln, non longe ab ipsa metropoli. Parthenon O. Cist 1234-1448, dein usque ad annum 1802 prioratus monachorum eiusdem ordinis. Secundum FABRICIUM I 25 erat O. Praem. Unicus fons illius pro hac re est assertio prioris L. Axer O. Cist, in sua „Descriptione brevi originis monasterii B.M.V. in Bottenbroich" (1644, cf. A H V N XXVII 1874 p. 380): „Godefridus quondam praepositus in Münstereifel comparata villa in B. a monialibus in Füssenich, ibidem conventum monialium instituit". Ex quibus verbis fundatio pro monialibus O. Praem. nequaquam concludi potest. Authentice notum est, hoc asceterium ab initio fuisse O. Cist, quod iam probant S C H O R N I 304/12, P O D L E C H III 3, et K N I P P I N G II 882, 1 112 - Cf. F. W. N O L L , Heimatkunde des Kreises Bergheim, Oberlahnstein 1928, 224/25. 270

CITHEM Dioc. Osnabrück, moniales, filia de Klarholz. H u g o 1517, Waefelghem 60, Brunner 770. Revera est corruptela pro Lette.

DENIGHOFEN Deninchoven, prope Marienfels, Nassau, Dioc. Trier, nunc Limburg. Sedes familiae nobilis huius nominis, quae in bello X X X annorum exstincta est. Saeculo X I I I videtur hic extitisse ad breve tempus parthenon sub directione abbatis Arnsteinensis. Invenitur nempe in necrologio illius canoniae (ed. B E C K E R ) sub die 18a nov.: Hatzke, Gertrudis sororum nostrarum in Denechoben. Unica est haec mentio hac de re. Ergo vix est probabile, hanc domum sororum vere fuisse formatam, vel plus fuisse quam stationem transitoriam in actione transferendi sorores Arnsteinenses in alia loca, a viris remotiora. L i t e r a t u r a : Fontes ordinis nesciunt - VOGEL 529 - SPONHEIMER 229.

ERP Prope Zülpich, Dioc. Köln. (Vitetur confusio cum Erp in Brabantia, ubi erat curia abbatiae Bernensis.) Secundum D u m o n t p. 5 et 37 hic erat parthenon O . Praem. Fabricius II 636 et Grote p. 141 errorem ab ilio transsumpserunt. Revera numquam exstitit. Cf. Backmund, Neue Forschungen, p. 76, et Waefelghem 381. Cum postea fuerit parochia abbatiae Steinfeldensi incorporata, forte ibi erat ad tempus prioratus illius aliquibus canonicis consistens ( P A A S , Steinfeld, passim).

FÜRSTENBERG Juxta oppidum Xanten, Dioc. Köln. Antiqua propietas familiae de Gennep, ex qua ortus est ipse f u n d a t o r Norbertus, qui ibi et post conversionem suam per aliquod tempus vacabat orationi et paenitentiae. Postea frater eius, probabiliter de rogatu Norberti, eam dedit abbatiae Siegburgensi O.S.B., quae ibi cellam, circa annum vero 1190 asceterium sui ordinis erexit. In posterum 271

transiit ad ordinem Cisterciensem, sub quo floruit usque ad annum 1803, sed numquam nostra erat adscriptum, ut putat Hugo I 692. Confer Waefelghem 92, qui ipse dubitat, Backmund in Anal. Praem. VII (1931) 175 et nuper Engelskirchen ibidem XXIV (1948) 158.

GREFRATH Prope Kempen, Dioc. Köln. (Vitetur confusio cum Gräfrath prope Solingen, quod erat parthenon O.S.A.) Secundum Fabricium I 279 ibi fuit praepositura O. Praem., fundata a Knechtsteden. De facto videtur fuisse fundatio quidem intenta, sed abortiva. Ecclesia parochialis de Grefrath anno 1177 ab Adelheide comitissa de Molbach destinatur „ad substituendum in ea canonici ordinis (seil. Praem.) fratres", qui gauderent jure eligendi sibi „pastorum proprium" electione libera et canonica. Ecclesia dein ad minus ab anno 1227 fuit possessio abbatiae Knechtstedensis, diploma huius anni nempe loquitur de „fratribus in Greverode". Sed tarnen videtur numquam ibi fuisse verus conventus sui juris, quia neque in documentis Knechtstedensibus nec alibi unus quidem prior vel praepositus de Grefrath occurrit. Deinceps duo canonici de Knechtsteden curam animarum in Grefrath exercuerunt. L i t e r a t u r a : BACKMUND, Neuere Forschungen 76 - EHLEN, Knechtsteden 7 NORRENBERG, G e s c h i c h t e d e r H e r r l i c h k e i t G r e f r a t h

(1875).

HAMELN In prov. Hannover, Dioc. Minden. „Prior Hamelensis, Ord. Praem." scripsit epistolam ad Sanctam Hildegardem, quae habetur apud Migne P. L. t. 197, c. 302. Revera numquam erat ibi monasterium ordinis nostri. Saeculo XII tarnen existebat in Hameln prioratus monachorum O.S.B., Sto. Bonifacio dedicatus, et dependens ab abbatia Fuldensi. (Cf. Hoogeweg, Niedersachsen, p. 50). - Falso ordini nostro attribuitur a Cottineau 1375. Cf. Waefelghem XIV.

HIMMELPFORTE Prope Neheim, Westfalia. Asceterium O. Cist, quod Grote perperam dicit fuisse O. Praem. G R O T E 239 - S E I B E R T Z Urkb. I 252 272

KOTTENFORST Prope Godesberg, Dioc. Köln. Ab anno 1450 Marienforst nuncupatur. A quibusdam auctoribus inter asceteria O. Praem. recensetur, praesertim ab A. Wiedemann in sua „Geschichte der Stadt Godesberg" (Godesberg 1920) p. 310/16. Wiedemann adducit ad probandam suam thesim, Kottenforst a Füssenich fuisse fundatum, passum quendam apud Hugo I 694. Revera ille passus contrarium probat. Ceteroquin omnia documenta, quae de hoc asceterio e tempore ante traditionem illius ad ordinem Stae. Birgittae (anno 1450) supersunt, loquuntur tantum de monialibus ord. Sti. Augustini, quae sub magistra ibi vivunt. Hoc non quidem esset argumentum satis stringens, sed de relatione cum ordine nostro nullibi aliquid invenitur. Literatura:

CLEMEN V

3 (Krs. B o n n )

3 1 4 / 1 5 - J . HENNES in A H V N

XXXII

72/87 - BACKMUND, Neuere Forschungen 75 - LACOMBLET II 829. Th. NYBERG, Birgittinische Klostergründungen des Mittelalters, Leiden 1 965, pp. 129/34.

LEEDEN Prope Tecklenburg, Dioc. Osnabrück. Bärsch in A H V N 1152 autumat hunc parthenonem fuisse O. Praem., ac fundatum a canonia Clarholtensi. Reapse vero est confusio cum Lette, Leeden Semper erat parthenon O. Cist.

MARIENBURG Castrum St. Marie, Kreis Zell, Rhenania, Dioc. Trier. Schorn II 135 praetendit hoc asceterium fuisse O. Praem. Fontes et catalogi ordinis nesciunt, et ceteri auctores sicut et diplomata ipsius asceterii illud attribuunt Ordini Sancti Augustini. Cf. D. Clausen, Die Marienburg bei Alf a. d. Mosel, Trier 1903.

RELLINGHAUSEN Prope Essen. Lacomblet II 255 parthenonem O. Praem. „Capele", in diplomate illo anni 1241 occurentem erronee identificat cum Rellinghausen. 273

Quem secutus est Fabricius V I 10. Revera Capele idem est ac Kappel prope Lippstadt, de quo vide supra. Rellinghausen erat Semper canonia saecularis. Confer Stoppenberg. Errorem Lacombleti iam demonstravit Ribbeck in „Geschichte der Stadt Essen" (1915) p. 32/33. - Cf. etiam Backmund, Neuere Forschungen 75/76.

274

CIRCARIA

SAXONIAE

Circaria haec, ab ipso f u n d a t o r e N o r b e r t o coepta et propagata, primo se extendit super totam Germaniam centralem et septentrionalem, postremo vero se restrinxit super hodiernas provincias Brandenburg, Sachsen et Anhalt, Mecklenburg et partes Thuringiae et Hanovriae. Dioeceses, ad quas hae regiones q u o n d a m pertinuerant, saeculo X V I omnes interierunt: nempe archidioeceses M a g d e b u r g e n s i s et Bremensis, et dioeceses Halberstadt, N a u m burg, Havelberg, R a t z e b u r g et Brandenburg, praeter K a m m i n 1 , quae nuper per creationem dioeceseos Szeczin-Kamien resurgere potuit, et Moguntinam, ad quam unica Pöhlde tunc temporis spectabat. Ceteroquin circaria Saxoniae, q u o a d omnia, erat aliquid speciale, et jure merito „ o r d o intra o r d i n e m " nuncupari potuit. Iam circumstantiae exteriores huic evolutioni favebant. Norbertus fundator, archiepiscopus M a g d e burgensis anno 1126 factus, mox ordinem suum vix ortum transtulit in has regiones, quae aspectum omnino alium praebebant quam Gallia, erant tunc enim adhuc semicultae et nondum omnino evangelio et civilisationi apertae. Distinguendum est tarnen inter regiones eis Albim flumen (Dioceses M a g deburg, Halberstadt, N a u m b u r g ) quae tunc iam a duobus fere saeculis erant ordinatae et evangelio subiectae, et illas trans Albim (Ostelbien), tunc adhuc a Slavis paganis rudibusque habitatas, quae a Germanis prineipibus saeculis X I I et X I I I paulatim linguae et fidei suae sunt subiectae. Fundatio monasteriorum, primo ordinis nostri, et deinde etiam Cisterciensium, illis adiutorium opportunum et praestantissimum esse videbatur hac in actione politica simul ac religiosa, et ideo fundationi canoniarum ordinis nostri favebant, praesertim illis in locis, ubi sanetuaria insignia deorum p a g a n o r u m antea floruerant. In secundo dimidio saeculi X I I o r d o noster in vastis istis regionibus omnino dominabatur q u o a d spiritualia, et magna erat potestas eius praesertim per tria capitula cathedralia ei incorporata: Havelberg, R a t z e b u r g et Brandenburg. In catalogo Ninivensi II legimus in capite huius circariae: „Iste abbatie de Saxonia fere ab initio ordinis rebelies ordini extiterunt". Rationes, cur Saxones canoniae a Praemonstrato se separaverint, erant sequentes: M a g d e b u r -

1

Ibi f u e r u n t sitae canoniae circariae Slaviae.

275

genses nostri jure merito gloriabantur seipsos aeque ac Praemonstratum directe a Sancto Norberto esse fundatos. Circa multa ipse Norbertus, mutatis illic omnino circumstantiis, alia praescripta eis dedit ac ilia, quae praeceperat antea Praemonstrati. Alias vestes mox introduxerunt Saxones, et ipse fundator ritum Magdeburgensem in canoniis eorum introduxit, plenamque subiectionem sub iurisdictione ordinarii loci eis praecipiens. Facile est intellectu, quod Saxones nostri haec praescripta ab ipso fundatore eis data nullo modo voluerint linquere in favorem statutorum post mortem illius a Praemonstrato promulgatorum. Ideo iam saeculo X I I praepositi saxones numquam vel raro comparebant coram capitulo generali, eo magis quod annis 1157/77 schisma viguit in Ecclesia. Saxones nempe timuerunt, ne iterato itinere in Galliam alterius partem sequi cogerentur, et domi in difficultatibus cum principibus suis, partes Caesaris sectantibus, intricarentur. 2 Ab anno 1186 iterum regulariter Praemonstratum adierunt, sed nihil omiserunt, ut ab hac obligatione liberarentur. Anno 1188 sancta Sedes praeposito. B.M.V. Magdeburgensi plenam iurisdictionem in canonias circariae confirmavit. Ille solus, exclusis patribus praepositis, ius visitationis exercuit. Inter annos 1220 et 40 hae dissidiae cum Praemonstrato obedientiam reclamanti, pluribus definitionibus capitulorum generalium comparatione quadam sunt decisae. Anno 1224 Saxonibus praepositis, praeter Magdeburgensem, est impositum, omni triennio tantum comparendi coram capitulo generali. Consuetudines et institutiones suae illis manserunt concessae, sed in actu itineris ad capitulum generale erant obligati ad observandam consuetudinem communem ordinis. Potestas disciplinaria abbatis generalis in eos tunc iam valde erat restricta. Potuit excommunicare et suspendere tantum, exclusis vero praepositis Magdeburgensi et Gratiae Dei. Hanc separationem ab ordine plures canoniae a Saxonia ipsa remotiores aegre ferentes, se a circaria segregaverunt, aliisque vicinis circariis se adiunxerunt. Ita iam in fine saeculi XII, de jure vero anno demum 1224 vel adhuc serius canoniae Pomeranae propriam constituerunt circariam Slavicam. H o c anno 1224 etiam Arnstein et Vessra transierunt ad Vadegotianam, quibus Ilfeldia anno 1246 est secuta. In signum privilegiorum suorum praepositi Saxones abbatialem titulum recusabant, et Magdeburgensis praepositus iam anno 1227 juribus pontificalibus est insignitus. Comparatione supra dicta non contenti, Saxones anno 2

Sic putat WINTER 86. Tamen opinio eius, eos iam saec. X I I habuisse capitula provincialia annualia, secundum Dolista, Die Triennalkapitel 87 vix est supponenda. Tamen iam ab initio praepositi convenerunt quotannis Magdeburgi die 6a junii ad commemorandam mortem sui fundatoris, quod aliquomodo aequiparari potest capitulo.

276

1239 novam et quidem definitivam a capitulo generali sunt adepti. Abhinc omni triennio unus tantum ex praepositis Saxoniae ut deputatus capitulum generale adire debuit, qui pro praepositis intra hoc triennium neoelectis obedientiam illi praestaret, et capitulo tributum ad minus II librorum Parisiensium praesentaret. Annis 1239-93 nulla relatio videtur extitisse inter Saxones et Praemonstratum. Anno 1295 fuit primum „Capitulum Generale" circariae. Abhinc omni triennio omnes praepositi eius die 6a junii hoc capitulum Magdeburgi adierunt, quod a saec. X V vocabatur Capitulum Triennale. Omni triennio unus ex praepositis tenebatur adire Praemonstratum. Initio praepositi de Leitzkau et de Gottesgnaden, ut canoniarum ab ipso Norberto fundatarum, secundum et praepositum Magdeburgensem tertium locum post obtinuerunt, sed iam in fine saeculi X I I I praepositi ecclesiarum cathedralium ad hanc honorem erant promoti. Q u i praepositi postremo erant definitores nati et soli ecclesias suas in capitulis repraesentabant, quia episcopi illa adire non tenebantur. Anno 1295 circaria, quae seipsam tamquam „ordo" designire solebat, et quae in signum libertatis suae hoc anno domum quasi procuratoriam habuit Romae ad Stam. Crucem in Laterano 3 , sexdecim canoniis consistebat, quibus talliae erant impositae capitulo provinciali solvendae: Magdeburg 90 „Schillinge". Ratzeburg 66, Havelberg. Leitzkau. Jerichow et Gramzow unaquaeque 36. ex quibus apparet magna diversitas divitiarum. Exemptio ab ordinario loci, secundum praeceptum Norberti fundatoris, fere nullibi erat in praxim deducta. Disciplina iam saeculo XIII aliquatenus videtur esse collapsa. Anno 1219 ecclesia Havelbergensis dispensationem ab abstinentia obtinuit, quae mox toti circariae erat concessa. Initio domus saeculo X I I partim fuerant fundatae ut monasteria duplicia, sed saeculo sequenti abolitio rigorosa parthenonum est decreta. Tunc temporis ubique in Germania septentrionali orta sunt asceteria Cisterciensia, et illis videntur fuisse derelictae moniales ordinis nostri in Saxonia. Moniales Gratiae Dei, verbi gratia, translatae sunt sub régula Cisterciensi ad Sanctum Laurentium in Magdeburg, et si hoc saeculo fere ubique in vicinitate canoniarum Praemonstratensium fundatum est aliquod asceterium Cisterciense suspicari licet, hoc recepisse sorores ab illis expulsas 4 . ' „Romae Lateranensis ecclesia ad Sanctam Crucem, filia Magdeburgensis" enumeratur anno 1295 inter Canonias circariae Saxoniae ( M U B III 2343). Vide infra apud Circariam Tusciae, ubi hanc domum expresse adducimus. 4 Saeculo XIII multi Saxones emigraverunt in Transsylvaniam, et fundaverunt ibi civitates, quae usque ad nostra tempora erant germanicae. In maioribus inter illis, Her-

277

Cum Sanctus Ludolphus episcopus Ratzeburgensis circa annum 1230 fundaverit asceterium Rehna, illud regulae ordinis non subiecit, ex quo concludere possumus tunc capitulum provinciale abolitionem sororum iam decrevisse vel saltern intendisse. Saeculo sequenti tarnen Rehna ordini aggregata est sed quia circaria eam non curavit, postea iterum ab ea defecit. Hoc saeculo XIV tarnen Kölbigk videtur fuisse adhuc monasterium duplex. Fundatio intenta asceterii ordinis in Ahrensböck anno 1386, frustrata est recusatione probabiliter patrum circariae. Bis nova statuta, rigorem pristinum valde mitigantia, annis 1307 et 1424 decreverunt capitula, et quidem propter collapsum disciplinae, praesertim saeculo XV. Sed haec tentamina fuerunt in cassum. In medio huius saeculi tarnen, anno 1447, jussu archiepiscopi archicoenobium B.M.V. Magdeburgi est reformatum a Joanne Busch, canonico Windesheimensi, Ille ex pietate erga ossa Sti. Norberti fundatoris noluit canoniam B.M.V. simpliciter ordini suo incorporare, ut suggesserat ei capitulum cathedrale, sed cum auxilio aliquorum Praemonstratensium ex sanis canoniis, ut Heiligental et Wittewierum, et praesertim sacerdotum saecularium, quibus ingressum in ordinem insinuaverat, pie et strenue creationi novae disciplinae ex traditione Praemonstratensi operam dedit. Eberhardus Wohltmann, canonicus capituli cathedralis, vir zelosissimus, praepositus B.M.V. electus est. Quae reformatio, ab extraneis illata, tantopere successit ut et canoniae aliarum circariarum huic „Unioni" (ita enim vocabatur) se aggregaverunt: Spieskappel, Arnsberg-Wedinghausen, Lorsch et Ilfeld, qui et capitula eius, quae ab anno 1473 quotannis celebrabantur Magdeburgi, regulariter adierunt. Abbatiae longe distantes ut Teplensis, Wiltinensis et Sti. Vincentii Wratislaviensis a Saxonibus tunc sunt reformatae s . Albae vestes, quibus antea partim caeruleae fuerant substitutae, et quarum resumptio praeviis reformationibus non contigerat, nunc definitive sunt reintroductae. Quae reformatio vigorosa vero non ab omnibus canoniis in posterum fuit accepta. Magdeburgum reformatur anno 1446/47, mox sequuntur Quedlin-

5

mannstadt et Kronstadt, secundum catalogum Ninivensem II, tunc erant parthenones ordinis nostri, quae dein „assignabantur paternitati circariae Hungariae". H o c factum usquedum nobis erat plane ignotum. Probabiliter saltem partim, hae sorores fuerant e canoniis saxonibus expulsae, ad alium ordinem transiré nolentes, emigratores suae gentis concomitaverunt et in terra longinqua nova asceteria sibi exstruxerunt. Ordo vero, ne essent derelictae sibimetipsis, provide eas aggregavit circariae Hungariae (Vide infra apud hanc circariam). Vide N. BACKMUND, Spätmittelalterliche Reformbestrebungen im Prämonstratenserorden, Anal. Praem. LVI 1980, 194/204.

278

burg et Gottesgnaden, 1457 Mildenfurt, 1469 Kölbigk, et ca. 1470/75 Klosterode, postremo Harlungerberg, Pöhlde et reliquae, praeter tria capitula cathedralia, G r a m z o w et Brode, quae numquam fuerunt reformatae. Anno 1476 f u e r u n t 14 domus reformatae, anno 1503: 12. Tarnen ecclesiae cathedrales, quae numquam exclusive nobilitati erant reservatae ut alibi, partim vitam communem continuerunt adhuc per integrum saeculum XV. Paupertas quidem iam saeculo X I V apud illas est derogata, et separatio inter mensam episcopalem et mensam capitularem introducta. Fere omnes episcopi fuerunt ex ordine. Initio saeculi XVI, cum o r d o nova statuta decreverit, etiam Saxones reformati relationes cum Praemonstrato iam diu plane ruptas, iterum resumpserunt. Ab anno 1506 omni triennio unus canonicus ex Circaria Saxoniae capitulum generale adire tenebatur, omni sexennio vero praepositus. Anno 1508 vero plures eorum apparuerunt coram capitulo, declarantes se in posterum abbati generali quoad omnia fore fideles. Zelose acceperunt etiam nova statuta, anno 1505 promulgata, novis austeritatibus (silentium perpetuum, jejunium strictissimum) ea aggravantes. Capitulum generale anni 1510 autem has exaggerationes interdixit, praecipiens eis, ut tenorem statutorum anni 1505 ad amussim obervarent 6 . Tarnen videtur constare, zelum hoc tempore in circaria paulatim desiisse. Ab anno 1543 omnis nexus circariae cum capite Ordinis cessavit. Litterae generatim bene floruerunt in ea. Omni saeculo invenimus ibi scriptores et annalistas. Anno 1496 conclusum est, ut tres ecclesiae cathedrales „pro ordinis honestate et rerum temporalium defensione" semper aliquos canonicos mittant ad studia, qui „usque ad doctoratus promoveri debeant gradus", quod et fecerunt omnes fere canoniae. Ex praestantissimis viris totius ordinis est Anselmus ille episcopus Havelbergensis, ne praetermittamus Stephanum Bodeker, Episcopum Brandenburgensem, vere reformatorem suae dioecesis. Sanctitate eminuerunt inter alios tres episcopi Ratzeburgenses Evermodus, Isfridus et Ludolphus. Praemonstratensium merita hisce in regionibus insignia sunt dicenda. Pacifice fidem et culturam propagantes inter paganos et rudes, terram ad habitandum saepius vix aptam verterunt in agros fertiles, advocaverunt incolas e Frisia et e partibus Rheni, qui Saxonibus, deficiente ibi omni lapide naturali artem aedificandi cum lateris et alia utilia docebant. Cura animarum hac in regione semipagana, ab initio omnibus canoniis erat cordi. Multas generatim canoniae habuerunt ecclesias incorporatas, sed evolutio hac in re omnino alium aspectum praebet quam alibi. Partim quidem iam saeculo XIII coeperunt ecclesias suas propriis canonicis administrare, quae consuetudo vero saeculo demum sequenti communior evasit. 6

E. VALVEKENS, Le Chapitre Général et les Statuts de 1505, in: Anal. Praem. (1938) p. 88.

XIV

279

Saepius hoc fecerunt ad tempus tantum, et irregulariter, mutuo cum clero saeculari. Etiam parochias saeculares saeculo X V ad tempus administraverunt, quod exortum est ex subordinatione piena sub ordinario loci. Sed iam circa annum 1400, forsan ne vita regularis propter exiguitatem nonnullarum communitatum nimium damnum pateretur, coeperunt se ab administratione parochiarum retrahere, et ad ecclesias minus remotiores se restringere, quae tendentia post reformationem circa medium saeculum X V adhuc magis urgebatur 7 . Coenobia tria - Gottesstadt, Halberstadt et Themenitz - iam mox perierunt. Anno 1435 facta est adhuc fundatio serotina, Harlungerberg, quae per unum saeculum bene floruit. Annis 1504/07, machinantibus principibus, tres ecclesiae cathedrales: Ratzeburg, Havelberg et Brandenburg unionem ordinis linquentes, saecularisatae sunt. Paulo post protestantismus hic ex ipsa patria sui originis, totam fere in Germaniam septentrionalem se extendit, et integram circariam diremit; primo in Anhalt et Thuringia, dein in Brandenburg, postremo in Mecklemburg et in pago Altmark circa annum 1550. Canoniae „Unionis" reformatae heroice novatoribus restiterunt, praesertim Magdeburg, Mildenfurt, Pöhlde et Harlungerberg. Haud pauci canonici illarum emigraverunt tunc in Bohemiam. Reliquae domus, pluries, satis collapsae et in seipsis emortuae, fere omnes libenter ad novam fidem transierunt. Ecclesia B.M.V. Magdeburgensis paulatim versa est in canoniam lutheranam, et ut talis aliquo modo usque ad nostra tempora substitit. Aedificia fere integra octo canoniarum subsistunt, nempe tres ecclesiae cathedrales, dein Jerichow, Quedlinburg, Magdeburg, Leitzkau et Rehna. Ecclesiae ruinatae et profanatae quidem, saepe cum parte aedium claustralium, supersunt in Gramzow, Kölbigk et Mildenfurt. Archiva tantum partim supersunt, sed de nonnullis canoniis, praesertim B.M.V. Magdeburgensis, totalis fere amissio eorum est plangenda. Feliciter acta capitulorum circariae saec. X V et XVI quoad magnam partem sunt salvata, extant in archivo quondam Strahoviensi, nunc Arch. Pubi. Centrale Pragae RP Strahov lib. Nr. 2 9 , (edd. DOLISTA o.E.)

7

Nullo modo teneri potest, Praemonstratenses in Saxonia magis quam alibi fuisse „pastores extra claustrum". Econtra, curam animarum extra claustrum assumpserunt nonnisi sero et cunctanter, et numquam tam avide ecclesias suas administratas multiplicare studuerunt quam tune temporis vidimus factum esse in aliis circariis. Dum illae canonicos suos ubique in parochias distribuèrent, Saxones immo eos retraxerunt ad claustra.

280

B R A N D E N B U R G SS. Petri et Pauli Brandenborch, Bradeburg, Brand-, Brandeborg. Civitas in provincia eiusdem nominis, prope Berolinum. Antiqua sedes episcopalis, nunc Dioc. Berlin. Praepositura, dein ecclesia cathedralis. Fundata anno 1138 in medio paganorum a Wiggero Episcopo, in suburbio Parduin juxta ecclesiam Sti. Godehardi. Filia B.M.V. Magdeburgensis, dotata a Pribislao Duce. Sedes episcopalis, propter periculum paganorum, tunc fuit in Leitzkau (vide infra). Forsitan fuit initio monasterium duplex, sorores dein probabiliter sub regula Sti. Benedicti translatae sunt in Spandau. Anno 1161 facta est ecclesia cathedralis 1 et translata ad novam ecclesiam SS. Petri et Pauli in arce Brandenburgensi. Praepositus huius ecclesiae iam anno 1194 pontificalibus erat insignitus. Iam anno 1216 habuit hospitale adiunctum. 32 ecclesiae parochiales cathedrali erant incorporatae, ex quibus capitulum generatim administrabat sequentes: Brandenburg St. Godehard, Stae. Catharinae in eadem urbe, Nauen, Ketzin, Marken, Kleinkreutz, Zachow, Berge, Etzin, Mittenwalde, Langerwisch, Retzow. Capitulum Brandenburgense erat „apertum", id est libera electione canonicorum se complens. Filias genuit: Harlungerberg, forsan etiam Themenitz et Gottesstadt. Episcopi pluries resederunt in Ziesar. Bibliotheca spectabilis, quae partim subsistit, et magnus numerus canonicorum studentium in universitatibus, demonstrat statum intellectualem fuisse elevatum. Adhuc medio saeculo XV. sub zeloso episcopo, Stephano Bodeker viguit ibi vita regularis satis austera. Conversos habuit usque in finem. Anno 1506 vero, machinante Electore, versa est in capitulum saeculare, quod anno 1535 protestantismum amplexum est et usque ad nostra tempora subsistit. Aedificia subsistunt e medio aevo, ecclesia cathedralis est lutherana, in claustro est museum, et academia. A r c h i v a l i a : Kapitelarchiv Brandenburg 487 dipi., 2 cartularia Staatsbibl. Berlin. B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 1 6 6 3 , 1 8 3 0 , 2 0 8 2 - BACKMUND M a G S c h r 119, 126 BRUNNER 7 2 5 - BUENGER 17, 1 2 0 , 194 - D H G E I I I 4 0 7 / 1 3 - DOLISTA C a p . Sax. c f . i n d . 141 - EUBEL I 1 4 9 , I I 1 2 3 - FIDICIN c f . i n d . - GABRIEL 7 f f . - GERCKEN cf. in. -

Germ. Sacra, Brandenburg I 1/195 - GOOVAERTS I 66, 374, II 39, 160, 166, 361, III 24, 5 8 , 7 5 , 7 6 , 2 0 4 , I V 15, 3 2 3 , 3 2 4 - GROTE 5 5 - HAUCK I V 1 0 2 5 - H U G O I 4 1 1 , p r o b . 3 2 8 / 3 0 - J L 16 2 5 9 , 17 4 0 1 , 17 5 0 8 - JOHN c a n o n s - KAHL c f . ind. 9 7 0 / 7 2 - KRABBO c f .

ind. - Kdm. Prov. Brandenburg II 3, Brandenburg Stadt u. D o m (1912) 225/354 -

1

Episcopatus Brandenburgensis fuerat fundatus anno 948 ab Ottone I. Imperatore, sed anno 983 a Wendis iterum dirutum erat. Saeculo XII est restauratum ( vide infra apud Leitzkau). 281

LEHMANN/BROCKHAUS 199 - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 7 7 7 3 , 1 1 4 1 8 , 4 4 8 0 4 , 4 7 7 1 / 1 2 , 4 7 7 1 9 , 4 7 9 2 7 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 7 5 - M G H E p . Sel. I c f . i n d . - POTTHAST R P R 4 9 0 5 , 6946, 7 2 3 5 , 9 3 4 1 , 9 4 0 4 , 9414, 11740, 11752, 13814, 1 4 3 7 8 , 2 4 4 3 3 , 25126

- PRESSUTTI 3961, 4213 - Reg. Benoit XI 480 - Reg. Boniface VIII 1249, 4471, 5183 Reglmp V cf. ind. - Reg. Urbain I V I 333 - RepGerm II 386, IV 3122, 3409 - RIEDEL Mark Br. cf. ind. - ÍDEM Cod. Dipl. Brand, item - ROTH 42 - WAEFELGHEM 43, 374 WICHNER c f . i n d . - WINTER 1 3 1 / 4 8 - Z A K E O P ( 1 9 2 8 ) 177, 1 8 0 , 2 9 4 , 2 9 9 , 3 0 0 , 3 0 2 ,

307, 308, 309, 406, 409; (1929) 50, 54, 55, 138, 139, 144, 145, 146, 147, 239, 242, 243, 244 - ÍDEM PAM - L. BALTZER, Die Prämonstratenser in Brandenburg (JbHVBr fasc. 51/54, 15/66) - H. BERGHAUS, Landbuch der Mark Br., Br. 1855, II 30 ff. - Brandenburger Evangelistar Düsseldorf/Leipzig 1963 (cf. Anal. Praem. 1964, 375) - H . BRESLAU, Zur Chronologie und ältesten Geschichte der ältesten Bischöfe von Br. bis Wigger (f 1161), Havelberg und Aldenburg (FBrPrG I 1888, 385/97) - H. BÜNGER, Altarpfründen im Bistum Br. (Jb. f. brandenb. Gesch. 42, 7/76) - F. CURSCHMANN, Die Diözese Br., Leipzig 1 9 0 6 - W . DANNENBERG, Entwicklungsgeschichte des regulierten Prämonstr. Domkapitels zu Br. (Diss. Greifswald 1912) - W. DELIUS, Das Vorwort zum Missale Brandenburgense von 1494 (Jb. f. Berlin-Brandenb. KGesch 46, 1971, 147/50) - K. DOLISTA, Einige Urkunden aus dem Brandenburger Domstiftsarchiv (Anal. Praem. LVII 1981, 157/72) - J. FAHT, Dom u. Domschatz zu Br. Berlin 1975 N. HÄDICKE, Die Reichsunmittelbarkeit und Landsässigkeit der Bistümer Br. und Havelberg, Naumburg 1882 - J . HENRYS, 800 Jahre Dom zu Br., Berlin 1965 - L. JABLONSKI, Geschichte der fürstbischöfl. Delegationsbezirke Br. und Pommern, 2 voll. 1929 - H. D. KAHL, Die Entwicklung des Bistums Br. bis 1165, Hist Jb 86, 1966, 54/79 M. KLINKENBORG, Die Urkunde des Domkapitels zu Br. über seine Rechte an der Havel, in: Papsttum und Kaisertum (Forschungen zur pol. Gesch. u. Geisteskultur des Mittelalters, München 1925) - G. G. KÜSTER, Die missalibus et breviariis ecclesiae Brandenburgensis (Biblioth. Histórica Brandenburgica, Breslau 1743) - S. LENTZ, Diplom. Stiftshistorie von Br. Halle 1750 - N. MÜLLER, Beiträge zur Kirchengesch, der Mark Br. im 16. Jahrh. Leipzig 1907 - E. OPELT, Sakrale Gewänder des Mittelalters (Brandenb. Domschatz) in: Mark. Union 25, 1972, Nr. 183, Beilage zu Weg u. Zeit Nr. 32, 1 - G. W. RÄUMER, Regesta historiae Br. ensis I Berlin 1836 - A. SCHÖNFELDER, Vita et Opera Stephani Bodeker Episcopi Br. ensis (Hist. Jb. Görresges. XXIII 1 9 0 2 , 5 5 9 / 7 7 ) - W . SCHÖSSLER, D i e E n t w i c k l u n g s g e s c h i c h t e d e s D o m k a p i t e l s B r . in

der Zeit des Spätfeudalismus (Diplomarbeit, Berlin Humboldt-Univ. Sekt. Gesch., Domarchiv Brandenb.) - W. SCHOTT, Beiträge zur Gesch. der St. Gotthardskirche in Br., Br. 1906 - N. SCHRÖDER, Kurzer Abriß einer Geschichte der Domkirche und des damit verbundenen Domkapitels zu Br., Br. 1836 - H. SCHULTZE, Zur Gesch. des Grundbesitzes des Bistums Br. (JbBrKG XIII 1915, 1/30) - E. SCHWARZ, Die Präm. in der Mark Br. (Mittlgn. des Touristenklubs f.d. Mark Br. XII 1903, 114/17, 125/27, 135/37) - G. SELLO, Calendarium Magdeburgense et Brandenburgense (GBMagd XXVI, 1891; 182/200, et XXVI 1892, 378) - IDEM, Brandenburgische Bischofschronik, nebst einem Anhang, enthaltend die „Fragmenta Chronicae Episcoporum Brandenburgensium" (JberHVBr XX 1888, 1/52) - IDEM, Chronologie der Bischöfe von Br. bis zur Mitte des 14. Jahrh. (FBrPrG V, 1892, 515/30) - C. W. SPIEKER, Kirchenund Reformationsgeschichte der Mark Br. I, Berlin 1839 - A. STARA, in Anal. Praem. 1932, 100 et 1938, 126/27 - J. STÖHR, Stephan Bodeker, Bischof von Br. und Raymundus Lullus (Estudios Lulianos, Revista cuatrimestral de Investigación Luliana y Medievalistica IV 1960, 191/201. Cf. Anal. Praem. 1962, 173 - O. TSCHIRCH, Prit282

zerbe als Bischofsburg und Bischof Gernand (JberHV Brandenb. Bd. 51/54, pp. 55/58) - IDEM, Geschichte der Kur- und Hauptstadt Br. an der Havel, 2 Bde. Br. 1929

- J. B. VALVEKENS, De episcopo Brandenburgensi S. Bodeker, "f 1459 (Anal. Praem. XLV

1969, 306/10) -

G. WATTENBACH, in Sitzungsber. Beri. Akademie

1882,

5 8 7 / 6 0 9 ; et 1 8 8 3 , 4 3 1 / 6 4 - F r a g m e n t a C h r o n i c a e E p i s c . Br. e d d . POTTHAST, Bibl. M e -

dii Aevi 459, M G H SS X X V 482ff., et SELLO vide supra. Cf. BACKMUND o.e.

S e r i e s e p i s c o p o r u m (GS) (nomina inter parentheses sunt episcoporum, qui erant ordini alieni) (948-1138 13 episcopi) Wigger 1 1 3 8 - 5 9 / 6 1 W i l m a r c a . 1161/73 Siegfried v. B r a n d e n b u r g 1173/80 Baldram 1180/90 Alexius 1190/92 Norbert 1192/93-1205 Balduin 1205/16 Siegfried 1216/21 (Ludolf) et W i c h m a n n electi sed n o n confirmati ( G e r n a n d u s 1222/41) R o t g e r v. K e r k o w 1241/51 O t t o v. M e h r i n g e n 1251/61 (Albert v. Arnstein 1261/63) Heinrich v. O s t h e e r e n 1261/78 G e b h a r d 1278/87 Heidenreich 1287/91 Dietrich Praep. de Leitzkau 1292/94 non c o n f i r m a t u s

(Volrad v. Krempa 1296/1302) (Friedrich v. P l ö t z k e 1303/16) J o h a n n v. Tuchen 1316/24 Heinrich v. Barby 1324/29 non confirmatus (Ludwig Schenk v. N e i n d o r f 1327/47) Dietrich v. K o t h e 1347/65 Dietrich v. d. Schulenburg 1365/93 Heinrich v. Bodendieck 1393/1406 H e n n i n g v. Bredow 1406/14 Nikolaus v. Burgsdorff 1414/15 electus, n o n confirmatus (Johannes v. Waldow 1415/20) Stephan Bodeker 1421/59 Nikolaus Storbeck 1459/62 Dietrich v. Stechow 1462/72 Arnold v. Burgsdorff 1472/85 Joachim v. Bredow 1485/1507 H i e r o n y m u s Schultz 1507/21

D u o ultimi episcopi post separationem ab ordine n u m q u a m f u e r u n t eius membra

B R O D E B.M.V., SS. Petri et Pauli M o n a s t e r i u m in Brodis extra m u r o s oppidi N o v e b r a n d e n b o r c h , Broda, B r u o d a , Brvod, Bruda, to den Broden, ton-, to deme Brode. Juxta oppidum N e u b r a n d e n b u r g ad lacum Tollense, Mecklenburg. Dioec. Havelberg, n u n c O s n a b r ü c k . Praepositura, In ipsa die dedicationis ecclesiae cathedralis Havelbergen283

sis, ante annum 1177, Casimirus I, princeps Pomeraniae, huic ecclesiae tradidit bona sita circa lacum Tollensesee, ad fundandam ibi canoniam. De facto fundatio huius canoniae, ad missionem inter Wendos paganos destinatae, dilata est usque ad annos circiter 1239/44. Filia Havelbergae. Moniales asceterii vicini de Wanzka O. Cist, eodem saeculi fundati, primo fuisse ordinis nostri in Broda, videtur esse certum. Broda erat exigui ponderis in vita spirituali et temporali. Praepositus erat archidiaconus. Parochiae incorporatae, et (ab anno 1354) regulariter administratae: Neubrandenburg et Penzlin, et 12 aliae, quas partim et ad tempus administravit: Waren, Ankershagen, Freidorf, Großlukow, Rumpshagen, Schmorte, Weitin, Wulkenzin, Chemnitz, Falkenhagen, Federow, Schlön. Status personalis: 1405: 13 DD, 1448: 14, 1518: 33. Usque ad annum 1331 praepositus semper fuit de gremio capituli Havelbergensis, abhinc tantum Brode gaudebat jure liberae electionis. Postremo disciplina erat collapsa. Suppressa est anno 1551, sed iam antea praepositus Joachim Ulrich (1541/49) legitime uxoratus erat. Anno 1631 omnia aedificia adhuc erant in bona conditione, sed anno 1695 iam erat ruina, quae ineunte saeculo sequenti solo est aequata. A r c h i v a l i a : StA Schwerin: 383 dipi. 1399/1619, ex quibus 43 pro tempore deposita sunt in Bundesarch. Koblenz, 1 Inventarium 1552. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. 1939, p. 105; 1948, 193 - DHGE IX 800 - DOLISTA Cap. Sax. cf. ind. 141 - GABRIEL 9, 13 - Germ. Sacra, Havelberg 2 1 0 / 5 5 - GROTE

63 - HEGEL cf. ind. - HUGO I 415 - Lettr. com. Jean XXII 49227 - LThK II 568 MUB cf. ind. (omnia diplomata usque ad an. 1400) - Rep. Germ. II 49, 113, 144 SCHMAL I 2 0 0 / 0 2 - WAEFELGHEM 4 5 , 3 7 4 - WINTER 1 9 8 / 2 1 0 - 2 A K P A M - F. BOLL,

Chronik der Vorderstadt Neubrandenburg . . . und Geschichte des Präm. Klosters Broda, Neubrandenburg 1875 - Kunst- u. Geschichtsdenkmäler des Freistaates Mecklenburg-Strelitz (Neubrandenburg 935) I 3, 139/51 - N. LISCH, Die Stiftung des Klosters B. und das Land der Redarier (JbVMG III 1838, 1 /33 et VI (1841) 183 - G. WENTZ, Havelberg, Jerichow und Broda (Festschrift für A. Brackmann, 1931, 324/46.

-

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (G. S.) Konrad 1256 Ulrich 1266/70 Ekbert Walwan 1283-ante 1315 Heinrich 1315 Ludolf 1322-ante 1328 Johannes 1331— Laurentius 1340-/42 Heinrich 1344/46 Johannes 1347 284

Heinrich 1349/54 Jakob 1355/56 Johannes Dalwitz 1356/59 Heinrich Kranz 1360/82 Johannes Loche (Lothe) 1388/95 Heinrich 1397 Johannes von Greiffenberg 1399-1410 Nikolaus Zweder 1410/15 Gerhard Zeger 1422/23

Heinrich Lexow 1428/29 Johannes von Ostenburg 1429/32 Gerhard Wegener 1441/44 Christian Lange 1447/67 Johannes Grote 1470/74 Henning Bernd 1481/84 Nikolaus Nemerow 1492/95 Johannes Kolberg 1496/1518, res.

Johannes Westfal 1519/23 Joachim v. Giihlen 1527/37 Matthaeus Alert 1° 1537 Joachim Engelke 1540 Henning Becker 1541 Joachim Ulrich 1541/49 Joachim Wischopp 1548 Matthaeus Alert 2° 1552, f 1570

G O T T E S G N A D E N (B.M.V. et) St. Victor Gratia Dei, Gottis-, Gots-, Godis-, Gotisgnade. Juxta oppidum Kalbe, ad flumen Saale, Prov. Sachsen, Dioc. Magdeburg, nunc Paderborn. Praepositura, fundata anno 1131, sollicitante Sancto Norberto, ab Ottone de Reveningen, qui ipse intravit. Primi religiosi venerum e Praemonstrato, e Floreffia, e Cappenberg, et e Magdeburgo B.M.V., cuius sub paternitate stetit. Primus praepositus Amalricus de propagatione ordinis, praesertim in Terra Sancta, bene meritus, postremo archiepiscopus Sidoniensis factus est 1 . Guntherus praepositus composuit „Chronicon Gratiae Dei" (1131/64), opus maximi momenti pro historia Sti. Norberti et totius circariae. Filiae: Arnstein, Stade, St. Habakuk, et quodammodo etiam Riga. Initio fuit monasterium duplex. Moniales inter annos 1209 et 20 ordini Cisterciensi aggregatae et Magdeburgum ad Stum. Laurentium sunt translatae, indeque postremo anno 1283 in Jüterbog. Habuit hospitale adnexum, anno 1473 erat ibi „carcer circariae". 2 Parochiae incorporatae et administratae: Schwarz, Kalbe St. Stephan. Neuhaidensieben (cum hospitale iam anno 1190), Großottersleben, Schianstedt, Rosenburg, Mosigkau, Kothen, Hohendorf, Dike, Schönebeck. Ecclesias in Jüterbog, quas etiam possedit, tradidit anno 1280 monialibus suis eo secendentibus. Canonia, quae erat ditissima, medio saeculo X V reformata, sed nihilominus saeculo sequenti ad intus collapsa est, et elanguit. Anno 1546 archivum ablatum est in arcem Moritzburg (Halle), anno 1548 canonia combusta est, et anno 1553 ultimus praepositus catholicus obiit. Anno 1563 ab archiepiscopo Magdeburgensi (qui iam erat lutheranus) in favorem suae mensae sequestrata est. Sed saecularisata est demum centum annis post. Annis 1629-31 iterum ordini erat re1 2

Cf. de eo infra apud Circariam Graeciae et Hierosolymitana. DOUSTA Cap. Sax. 15, 36. Vide infra notam apud Ratzeburg.

285

stituta, et aliqui canonici Steinfeldenses restaurationi aedium collapsarum operam dederunt. Anno 1640 a Suecis omnia sunt destructa. Deinde factum est praedium guberniale, quod adhuc est. Loco canoniae nunc est fabrica, superest tantum capella quaedam Sti. Joannis, quae hodie cultui lutherano inservit. A r c h i v a l i a : LArch Magdeburg 112 dipi. 1135/1692 et unum chronicon s. XVI Sachs. LandesHArch Dresden 5 dipi. 1286/1681 - StB ibidem MS K 306 (Dei Gratiae Coenobiographia s. XVII). B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 1 1 4 / 1 9 - BECKER 3 1 5 - BRUNNER 7 2 8 / 2 9 D H G E X X - DOLISTA C a p . S a x . c f . i n d . 1 4 6 - GABRIEL 9 - GOOVAERTS I 3 3 7 , 6 0 9 , II 7 2 , III 11 - GROTE 1 8 6 - HUGO I 7 6 1 / 6 5 , p r o b . 6 0 3 / 0 8 - J W 7 9 2 1 - J b D G F r i e d r . I

748, Konr. III 952 - KAHL 981 - Kdm. Sachsen Heft 10: Kreis Calbe, Halle 1885, 5 3 / 5 8 - LEHMANN/BROCKHAUS 4 7 3 / 7 6 - LEPAIGE I 3 4 4 - LEUCKFELD c f . i n d . - L T h K I V 6 1 1 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 0 5 , 2 1 7 - POTTHAST 6 9 6 8 - PRESSUTTI 3 7 1 6 , 3 7 2 2 , 4 2 5 8 - RIEDEL, C D B r V I I I 131 e t p a s s i m - SCHÖTTGEN KREYSIG II 7 1 6 , D i p l . N a c h l e s e X I I 1 7 8 - STUMPF BRENTANO 3 5 3 0 , 3 5 9 4 , 3 6 0 1 , 3 6 3 3 - WAEFELGHEM 9 7 , 3 7 7 - WEISTHANNER, R e g . O t t o I. N r . 1 1 9 - WINTER 61 f f . , 1 0 5 / 1 6 - Z A K E O P ( 1 9 2 8 ) 1 7 3 , 2 9 7 -

IDEM, PAM 45 - N. DIETRICH, Das ehemal. Kloster G., Magdeburg 1904 - J. H. HAEVECKER, Beschreibung der Städte Calbe . . . und Chronica von Gottesgnaden, Halberstadt 1721, 1 P 3 / 1 9 - A. MAENSS, Landeskunde der Provinz Sachsen 99 - V. MÜLVERSTEDT, Verzeichnis der im Kreis Calbe . . . bestehenden Klöster . . . (GBMagd I 1866, 2 6 / 2 7 ) - C h r o n i c o n G r a t i a e D e i e d d . WINTER 3 2 3 / 4 1 , HAEVECKER e t LEUCKFELD I . e . -

Fundatio monasterii Gratiae Dei (ca. 1146) edd. M G H SS X X 685/91, cf. 683/85 -

nisi aliter notetur, sec.

Series p r a e p o s i t o r u m et S O M M E R in Kdm. Sachsen.

LEUCKFELD, BECKER

Amalricus 1135 Evermodus 1135/38 Heinrich 1138/47 Lambert 1147/60 Günther 1160/95 Heidenreich 1195 Bernhard 1209/50 Ernst 1250/68 Meinhard R . . . 1286 Anno 1300/29 3 Albert 1319 Johannes 1338 Nikolaus 1355 Hermann 1371 3

LHArch Dresden o.u. 1156 et 1329.

4

WÄSCHKE v. a p . K ö l b i g k N r . 7 2 2 .

286

Dietrich 1399 Tilo Saltwedel 1406 (idem?) Henning 1415 Johan Köding 1438 Heinrich 1461 Hermann Hermslager ante 1470 Andreas Witte 1470/79 4 postea praep. in Magdeburg Heinrich Herne 1479-84 res. Johann Gardelegen 1491 Ludolf 1516 Johann Busch 1531/f 53 Lambert Werner 1553-63 Deodatus Mans 1629-31

G O T T E S S T A D T B.M.V Civitas Dei, Barsdin, Paarstein. Prope, nunc in Olderberg, in districtu Uckermark, Prov. Brandenburg, Dioc. Kammin, nunc Berlin. Praepositura, fundata cum hospitali ante annum 1231 a comitibus Joanne I. et Ottone III. Brandenburgensibus, in vico vendico Barsdin, qui non amplius existit. Probabiliter erat filia Brandenburgensis. Primus et unicus praepositus qui est notus, erat Dietricus. Anno 1233 confirmatio pontificia. Post annum 1258 cum bonis suis vicinae abbatiae Cisterciensium in Chorin est unita. In diplomate traditionis verbum fit de quodam „hospitale" tantum, ergo fieri potest, monasterium proprie dictum aut numquam fuisse formatum, aut tunc iam desiisse. Ruinae superstites anno 1780 solo sunt aequatae. A r c h i v a l i a : Tria diplomata in Geh. Staatsarchiv Berlin, Bestand Chorin. B i b l i o g r a p h i a : Germ. Sacra Brandenbg. 195/96 - GROTE 181 - HUGO nescit, deest etiam in omnibus catalogis - JANAUSCHEK 253 - KdmBrandenbg. Krs. Angerm ü n d e (Berlin 1 9 2 7 ) I I I 4 7 - POTTHAST 9 3 0 8 - RIEDEL C D B r A X I I I 2 0 2 f f . - WAE-

FELGHEM 98, 376 falso attribuit Circariae Slaviae - WINTER 223/25 - ZAK PAM 45 N. FISCHBACH, Statistisch-topograph. Städtebeschreibung der Mk. Brandenburg, Berlin 1786, I 1, 410/12 - J. A. SCHMOLL, Das Kloster Chorin und die askanische Architektur in der Mark Brandenburg, Berlin 1961 - STARA in Anal. Praem. 1939, 106 - W. A. WEGENER, Kloster Gottesstadt in Oderberg (Brandenburgica X V 1906) - N. WILKE, Das ehemal. Praem. Kloster G. in Oderberg und die Dotation des Bischofs Konrad II von Kammin (Monatsblatt des Touristenklubs der Mark Brandenbg. XIII 1904, Nr. 1, 2) - A. WINTER, Die Cistercienser im nordöstl. Deutschland, Gotha 1868, II 2 7 7 .

-

G R A M Z O W B.M.V. et St. Johannes Evangelista Gramzowe, Grammezu, Gramazohe, Chramsow, Grampczow, Chramtzow (slavice chram = ecclesia). Prope Prenzlau, in districtu Uckermark, Prov. Brandenburg. Dioc. Kammin, nunc Berlin. Praepositura. Fundatores eius, nempe Ratibor, Boguslaus et Casimirus Duces Pomeraniae, una cum Conrado Episcopo Camminensi probabiliter anno 1177 vicum Gramzow cum aliquibus bonis tradiderunt canoniae Grobensi (Cir. Slaviae) ad fundandam ibi novam domum. Grobe cum hoc exsequi non posset, a canonia Jerichow fundatio est peracta, forsan anno demum 1216. Authentice prima vice occurrit anno 1224. Postremo fuit sub paterni287

tate praepositi Jerichoviensis. Ecclesiae incorporatae: Altlandsberg, Miechow, Briest, Gramzow, Fredersdorf, Liitzlow, Melzow. Habuit etiam xenodochium. Anno 1245 se subdidit marchioni Brandenburgensi. Anno 1535 suppressa est. Media pars ecclesiae anno 1591 iam erat profanata, altera vero anno 1687 serviebat cultui Calvinistarum e Gallia expulsorum. Anno 1714 omnia igne combusta sunt, nec amplius reconstructa. Ruina chori occidentalis ecclesiae, quae sola superest, demonstrat illam fuisse valde pulchram. A r c h i v a l i a : Archivum videtur perisse. 10 diplomata asservantur in Geh. Staatsarch. Berlin, 2 in Staatsarch. Stettin, 5 in Stadtarch. Prenzlau. Secus nihil superest. Bibliographia:

BERGAU 388ff. - BERGHAUS Landbuch II (1855), 307ff.

-

D H G E X X - DOLISTA C a p . S a x . c f . i n d . 1 4 7 - FIDICIN T e r r i t o r i e n I V , 1 8 6 4 , 2 1 1 f . GERCKEN 4 2 5 , 5 0 7 - GROTE 1 8 9 - H U G O I 7 5 9 - K d m . P r o v . B r a n d e n b . K r s . A n g e r -

münde, 1927, 269 ff. - LThK IV 641 - PETERSSOHN cf. ind. - RepGerm II 113, IV 916 - RIEDEL C D B r X I I I 4 8 3 f f . - IDEM, K l ö s t e r I 1 6 5 f f . - STEINBRÜCK 7 9 / 8 0 - WAEFELGHEM 1 0 0 , 3 7 6 - WINTER 2 1 0 / 1 3 , 3 1 7 - Z A K P A M 4 7 - G . BISCHOF, K l o s t e r G . ,

Prenzlau 1910 - IDEM, Kloster G. (Heimatblätter, Beilage zum Angermünder Tagblatt 1 9 2 5 , N r . 3 0 , 3 2 / 3 4 , 3 8 , 4 0 , 4 2 e t 1 9 2 6 , 8 2 / 8 6 e t 6 . 1 0 . 1 9 3 7 ) - E . FIDICIN, K a i s e r

Karls IV Landbuch der Mark Brandenburg, Berlin 1856 - R. OHLE, Die Besiedlung der Uckermark und Geschichte ihrer Dorfkirchen . . . und Klöster, I (Mitteilgn. des Uckermärkischen Museums und Geschichtsvereins V (Prenzlau 1896) - R. SCHMIDT, Die Gramzower Klosterkirche, in Heimatkai. für den Kreis Angermünde 1929, 62/65 - J. A. SCHMOLL Kloster Chorin (v. sub. praecedenti) - N. SCHÖNENBERGER, Die Ukkermark in slawischer Zeit, ihre Kolonisation und Germanisierung, Diss.

P r a e p o s i t i (Riedel) fuerunt infulati Heidenreich 1233 Johann 1235, 1238, 1245, 1270 Dietrich 1288/1305, 1314 Johann 1311, 1316 Paul 1320 Johann 1335 Peter 1363 Heinrich 1403, 1423, 1435

Johann 1439, 1448 Otto 1450 Johann Westphal 1468/69 Peter Woldenberg 1474, 1495 Andreas Hake 1498/1524 Peter Malusky 1525 Johann Loitze 1530/36

H A L B E R S T A D T B.M.V. et St. Thomas Olim sedes episcopalis, Prov. Sachsen, nunc dioc. Paderborn. Ad ecclesiam Sti. Thomae, ante portas civitatis a Burchardo I. Episcopo Halberstadiensi saeculo XI exstructam anno 1186 Dietricus episcopus voca288

vit „viros sanctae conversationis et probatae religionis de ordine premonstratensi", quibus contulit in sustentationem capellam in Oschersleben, et ecclesias in Westerhusen et Sti. Martini in Halberstadt. Q u o d anno 1192 a Coelestino III Papa confirmatum est. Nescimus, unde venerint primi religiosi. Paulo post fundationem haec canonia ab ordine iterum derelicta et data est ordini Templi. Ille earn anno 1208 mutavit cum monialibus O. Cist, quae ibi habuerunt asceterium sub invocatione Sti. Burchardi usque ad annum 1810. Ecclesia romanica nunc est ovile. A r c h i v a l i a : LArch. Magdeburg 1 dipi. 1192. B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt - DEHIO 159/63 - GROTE 206 - JL 1 6 8 0 3 , i t e m W 7 9 1 5 - L T h K I V 7 9 6 - PFLUGK HARTTUNG I 408 - G . A . v. MÜLVER-

STEDT, Hierographia Halberstadiensis (ZHarzGA V, 1872, 45/46) - L. F. NIEMANN, Geschichte des vormal. Bisthums und jetzigen Fürstenthums Halberstadt von den ältesten bis auf die neuesten Zeiten, Halberstadt 1829,1 269, 318 - G. SCHMIDT, Urkundenbuch der Stadt Halberstadt, Berlin 1879, I 7 - W. GRAUWEN, De Augustijner kanunniken te Halberstadt in de 12e eeuw, Anal. Praem. XLIX 1973, 321/25.

HARLUNGERBERG

B.M.V.

Harlingoth, Ecclesia B.M.V. in Harlungi Monte, Marienberg, Möns B.M.V. Convent uff Unser Liben Frawen Berg vor Brandenburg - Capittel auffm Berge. Juxta urbem Brandenburg, in eadem diocesi, nunc Dioc. Berlin. In hoc monte fuerat pervetusta peregrinatio pagana ad idolum Triglav, post conversionem regionis vero ad Beatam Mariam Virginem. Anno 1435 ecclesia cathedralis Brandenburgensis fundavit ibi canoniam ordinis pro uno decano et quinque canonicis, ab anno 1443 vero sub praeposito libere electo. Sub paternitate capituli cathedralis. U n a cum canonia fundata est apud ecclesiam eius Sodalitas Equitum B.M.V. de Cygno. Ecclesiae incorporatae et administratae: Butzow, Wildenbruch, Falkenrehde, Wernitz et Rathenow. In fine fuit reformata et florens. Anno 1543 suppressa est. Aedificia paulatim sunt ruinata, et anno 1722 iussu regis Borussiae omnia sunt rasa. Nil nisi aliqua fundamenta supersunt, quae, nunc sicut bona canoniae pertinent ad ordinem equestrem Sti. Joannis (lutheranum). Specimen plasticum ecclesiae, quae erat pulcherrima et quattuor turribus ornata, extat in museo Brandenburgensi. A r c h i v a l i a : 18 diplomata supersunt (in Geh. Staatsarch. Berlin). Vide Germ. Sacra I.e. 197.

289

B i b l i o g r a p h i a : ADLER I 5 / 8 - BERGAU 2 7 2 / 7 4 - B Ü N G E R - DOLISTA C a p . S a x . cf.

ind. 147 - Form. Pr. 314 - GABRIEL 8, 9, 13 - GERCKEN CDBr 659/60 - Germ. Sacra

B r . 1 9 7 / 2 1 0 - GOOVAERTS II 39 - GOTTLIEB 386 - GROTE 56 - HUGO I 7 9 9 , I I 197 J b H V B r . 1870, 5 7 / 5 8 ; 1894, I X ; 1 8 9 6 , 6 6 / 7 8 ; 1 8 9 8 , 6 3 / 6 5 ; 1 9 0 4 , 17 - KAHL 9 7 2 K d m . B r a n d e n b . I I 3, 1 2 1 / 3 7 - WAEFELGHEM 2 6 0 - Z A K P A M 4 5 - G . E . FINCKLER

Sacra Sodalitas Beatae Mariae Virginis in Monte ad Vetus Brandenburgum, Br. 1745 - J. GEBAUER, Der Untergang des Präm. Klosters auf dem Harlungerberg, JbHVBr 34/35, 1904, pp. 55/67 - IDEM, Beiträge zur Geschichte der Marienkirche und des Präm. Klosters auf dem Marienberg, ibidem 38/39, 1908, 79/83 - J. C. HEINSS, Abriß und kurze Beschreibung der Marienkirche, welche auf dem hiesigen Berge bei der Altstadt Br. gestanden hat, Br. 1752 - K. F. KLÖDEN, Zur Geschichte der Marienverehrung vor der Reformation in der Mark Br., Berlin 1840 - H. KRABBO, Zur Baugeschichte der Marienkirche in Brandenburg (FBrPrG XVII 1904, 12/14) - N. LEUTINGER Script. Historiae Marchiae Brandenburg lib. XVII, 1729, 592ff. - R. SCHILLMANN, Der Marienberg (Harlungerberg) vor der Stadt Br., Br. 1880 - L. SCHNEIDER in Mittlgn. Ver. Gesch. Potsdams 1864, II Lief. 1/16 - G. SELLO, Die Marienkirche auf d e m H a r l u n g e r b e r g , ( F B r P r G V 1892, 190/92, 5 3 7 / 4 4 ) .

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (G. S.) J o h a n n Heyse 1443Heinrich 1448 Dietrich Brand 1455/67 J o h a n n v. Lüderitz 1471/74 Anton G o d e 1483, f 1488 Martin Jacobi 1490/97

Matthaeus Langenfeld 1499 Valentin Schüler 1504, f 1515 Andreas Möring 1515/30 Johannes 1543/44 Peter Reinicke f 1547

H A V E L B E R G Assumptio B . M . V et St. Martinus Havelburh, -berga, -berh, -bergen, Havelinberga, Havelunberg, Hevelberg. Olim sedes episcopalis, hodie parvum municipium ad flumen Havel, non longe a Stendal, Prov. Brandenburg. N u n c dioc. Berlin. Ecclesia cathedralis. Episcopatus fundatus est probabiliter anno 946 ab Ottone I. Imperatore. Primo fuit suffraganeus Moguntinus, ab anno 968 Magdeburgensis. Primo episcopo U d o n e anno 983 a Wendis necato, episcopatus in medio terrae paganae et incultae elanguit, donec Albertus Ursus marchio anno 1144 eum de novo erexit, adiuncto ei capitulo regulari O r d . Praem. Filia B . M . V . Magdeburgensis, filiae ipsius sunt Brode et Grobe. Primus eius episcopus ex ordine. Anseimus, fuit vir praeclarus, egregius scriptor, et mortuus est exarcha Ravennae. Parochiae incorporatae capitulo: H a velberg, Sti. Laurentii, Kyritz, Kemnitz, Perleberg, Wittstock, Sandau, Prig290

nitz, Breddin, G u m t o w , Jederitz, N e t z o w , Schönermark, S c h ö n h a g e n , Söllenthin, Stüdenitz, Toppel, G r o ß p a n k o w , Kuhbier, K u n o w , Köritz, M a n ker, P r o t z e n , Rehberg, Berge St. N i c o l a i , Borstel, et ecclesia in Wilsnack 1 . Q u a e o m n e s partim, praesertim quinque priores, administratae sunt a canonicis. D e existentia monialium nihil reperimus, conversos habuit saeculis X I I / X I I I tantum. Praepositus iam a n n o 1281 habuit propriam curiam, a c o n v e n t u segregatam, et erat propriis capellanis circumdatus. Paupertas m o x est derogata, sed ceteroquin vita regularis et c o m m u n i s mansit intacta usque in f i n e m . Religiosi intra claustrum albis, extra flavis vestibus induebantur. Fridericus II. Elector Brandenburgensis anno 1447 a S u m m o P o n t i f i c e perm i s s i o n e m obtinuit transferendi capitulum reguläre H a v e l b e r g e n s e ad ecclesiam in Wilsnack, et erigendi l o c o eius in Havelberg capitulum saeculare. E x s e c u t i o huius consilii resistentia ordinis et ipsius capituli est impedita. A n n o 1507 tarnen insidiae principis successerunt, et capitulum mutatum est in saeculare, q u o d a n n o 1561 lutheranum factum et a n n o 1819 saecularisatum est. Aedificia fere o m n i a supersunt, perpulchra ecclesia cathedralis n u n c est lutherana, in claustro est schola. A n t i q u u m cellarium inservit catholicis ut ecclesia parochialis. M a g n a pars bibliothecae superest (nunc in G e h . Staatsarchiv Berlin, et Preuß. Staatsbibl. Berlin). A r c h i v a l i a : Archivi maior pars periit. De archivo capituli supersunt 23 diplomata (nunc in St. Arch. Magdeburg et Berlin), de archivo episcopali 33 (Geh. Staatsarch. Berlin). Bibliographia:

BERGHAUS L a n d b . I 6 1 9 f . - BRUNNER 7 3 1 - D E H I O 1 7 5 / 3 6 -

Do-

LISTA C a p . S a x . c f . i n d . 1 4 7 - EUBEL I 2 8 2 , I I 1 8 0 - GABRIEL 8 f f . - GOOVAERTS I 2 2 / 2 3 , I I I 1 3 , I V 7 , 8, 1 1 / 1 3 , 1 2 6 , 1 2 7 , 1 7 9 , 1 8 6 , 3 1 8 - G R O T E 2 1 5 - H U G O I 7 9 9 - KAHL 9 8 3 - K d m . B r a n d . I 1, K r s . W e s t p r i e g n i t z , 1 9 0 9 , 3 6 / 1 1 0 - LEHMANN BROCKHAUS c f . i n d .

-

Lettr. com. Jean X X I I 13 894/95, 21625, 30496, 62264 - LThK IV 847/48 - MIGNE P L t. 189, 1148, 1243, 1300, X I 4 8 0 -

PETERSOHN c f . i n d . - P O T T H A S T 2 7 4 3 ,

19300,

25 126 - RegBen. XII 9462 bis - Reg. Boniface VIII 4471, 4562 - Rep. Germ. II 113, 386, III 118, 142, IV 146, 254, 457, 716, 728, 981, 983, 986, 1010, 2766, 3790 - RIEDEL CDBr A l l 345/520, III 1/216, 264/335, IV 277 f. - IDEM, Mark Br. 1250, 3, 5-SCHÄFER 1 5 , 2 8 f f . , 6 2 f f . , 9 0 - SIEBMACHER 1 5 6 - WAEFELGHEM 1 0 9 , 3 7 7 - W E N T Z R e g . V a t .

cf. ind. - WINTER 154ff. - ZAK E O P (1928) 175, 176, 180, 183, 185, 186, 299, 301, 307/10, 406, 407, 410, 412, (1929) 49, 51, 140, 143, 145, 242, 244 - G. ALBRECHT in „Brandenburgia", Berlin 1898, 100/08 - C. BAUER, Der Havelberger Dom (Christi. Kunst XXIII, 1927, 244/50) - T h . BECKER, Geschichte des Bistums Havelberg, Berlin 1870 - H. BRESSLAU, Zur Chronologie und Geschichte der ältesten Bischöfe von Brandenburg, Havelberg und Aldenburg, (FBrPrG I 1888, 385/97) - J. G. BÜSCHING, Reisen durch einige Münster und Kirchen des nördl. Deutschlands 1817, Leipzig 1819, 1

Haec ecclesia facta est Celebris per „miraculum" hostiarum sanguinem sudantium, quod, etsi immo a contemporaneis ut valde dubium esset repudiatum, ansa fuit affluxus immensi peregrinantium. 291

64/80 - N . H Ä D I C K E , Die Reichsunmittelbarkeit und Landsässigkeit der Bistümer Brandenburg und Havelberg, Naumburg 1882 - J. H E C K E L , Bilder aus der Geschichte des Domstifts H. (FBrPrG XXXIX 1927, 51 ff.) - N. H E I T Z , Das Wunderblut von Wilsnack, Straßburg 1904 - N. H E N N I G , Die Kirchenpolitik der älteren Hohenzollern, Diss. Berlin 1906 - G. G. K Ü S T E R , Bibliotheca Histórica Brandenburgia (Breslau 1743) III Cap. 8: De Missalibus et Breviariis ecclesiae Havelbergensis - J. B. LEJ E U N E - S C H Ö N H A G E N , H. im Spiegel der Geschichte, Festschrift H. 1948 - S. L E N T Z , Stiftshistorie von H., Halle 1750 - W. LUCK, Die Prignitz und ihre Besitzverhältnisse vom 12. bis 15. Jahrh., München/Leipzig 1917 - N. LUDEWIG, Catalogus Havelbergensium episcoporum cum diplomatibus et sigillis (Reliquiae manuscriptorum omnis aevi, Frankfurt/Leipzig 1726, V T I I 236/48) - G. M Ü L L E R / A L P E R M A N N , Stand und Herkunft der Bischöfe der Magdeburger und Hamburger Kirchenprovinzen im Mittelalter (Prenzlau 1930) 26/31 - C. B. OPALINSKY, Geschichtliches über die Städte . . . Klöster in der Prignitz, Wittstock 1906, 226 ff. - K. PFÄNDTNER, Die Havelberger Bischöfe und ihre Beziehungen zu König, Papst und Landesfürsten (Wichmann Jahrbuch 1930, 95/115)-ÍDEM, Ein Brief Anselms v. H. (Anal. Praem. 1931 97/107) - W. P O L T H I E R , Die ehemalige Domstiftsbibliothek zu H., Berlin 1928 - A. S C H I R G E , Der Dom zu H., Berlin 1970, 3a ed. 1980 - STARA in Anal. Praem. 1936, 205 f. - G. W E N T Z , Germ. Sacra, Havelberg 1/25 - IDEM, Der Urkundenbestand des Bischofsarchives zu Wittstock nach einem Inventarfragment aus den Jahren 1476/87 (Arch XXXVIII, München 1929, 74/86) - IDEM, Eine Pfründenordnung des H.er Domkapitels (s. XV), in: Jb. f. Br. KG 26, 1931, 3/7 - IDEM, Havelberg, Jerichow und Broda (Festschrift f. Ad. Brackmann, 1931, 324/46) - A. ZOELLNER, Chronik der Stadt H., Geschichte der Stadt, des Domes und des Bistums, 2 Bde. Rathenow 1893 - De Anselmo Havelbergensi cf. LThK I 468, DHGE III 548/60, G. SCHREIBER, Studien über A. v. H. zur Geistesgeschichte des Hochmittelalters, (Anal. Praem. XVIII 1942, 5/90) - Germ. Sacra 1. c. 33/40, et K. FINA, Anal. Praem. 1956, 96/101; 193/227, 1957 5/39, 268/80, 1958: 13/41. Opera eius apud M I G N E PL 188, 1093-2047. S e r i e s E p i s c o p o r u m (G. S.) Praecedent 9 episcopi ante annum 1129, quorum nostra non interest. Ex reliquis, infra allatis, 26 erant canonice electi. Quatuor tantum non erant orti ex nobili genere. 18 episcopi certe erant ex ordine; illi, qui ei erant alieni, pluries erant nominati contra leges canonicos. De Episcopo Burchardo II (1348/69) non certe constat, an fuerit de ordine, ultimi duo (1521/48) prodierant e capitulo regulari. Henricus I. v. Kerkow (1244/72) residentiam episcopalem transtulit in Wittstock. Anselm 1129-55 Walo 1 1 5 5 - 7 7 / 7 8 Hubert 1 1 7 7 / 7 8 - 9 1 Helmbert 1191-1206 Sigebodo 1 2 0 6 / 0 7 - 1 9 / 2 0 Wilhelm 1220-44 Heinrich v. Kerkow 1 2 4 4 / 4 5 - 7 1 / 7 2 Heinrich 1 2 7 1 / 7 2 - 9 0 Johannes 1 2 9 0 / 9 1 - 1 3 0 4 292

Arnold v. Plötz 1304-12 Reiner v. Dequede 1312-19 (Heinrich 1319-24) Dietrich 1 3 2 4 / 2 5 - 4 1 / 4 2 Burkard v. Bardeleben 1341/42-48 Burkard von Lindow 1 3 4 8 / 4 9 - 6 9 Dietrich v. Man 1370-85 Johann Wöpelitz 1385-1401 Otto v. Rohr 1401-27

Friedrich Krüger et Johannes von Beust, anno 1427 electi et confirmad, sed non consecrad sunt. Konrad von Lintorff 1427-60 Wedigo Gans v. Putlitz 1460-87 Busso v. Alvensleben 1487-93

O t t o v. Königsmarck 1493/94-1501 Johann v. Schlaberndorff 1501-20 (Georg v. Blumenthal 1520-21) Hieronymus Schultz 1521-22 Busso v. Alvensleben 1522-48

J E R I C H O W B.M.V. et St. Nicolaus Jericho, Jhericho, Jerkow, Jerchau, -ow, ouwe. Juxta oppidum Tangermünde, ad flumen Elbe, Prov. Sachsen, Dioc. H a velberg. Praepositura, f u n d a t a in vico Jerichow circa annum 1144 ab Hartwico praeposito ecclesiae cathedralis Magdeburgensis (qui postea archiepiscopus Bremensis est factus, vide infra apud Stade), apud ecclesiam parochialem B.M.V. iam existentem. Filia B.M.V. Magdeburgensis. Anselmus episcopus Havelbergensis dedit ei provisorie characterem capituli cathedralis, et ecclesia eius fuit cathedralis dioecesis Havelbergensis, usque ad perfectionem ecclesiae ibidem. Anno 1148/50 translata est in alium locum tranquilliorem, non longe distantem, extra vicum situm. Confirmatio pontificia anno 1159. Ecclesia adhuc stans, de pulcherrimis exemplis styli romanici in Saxonia, perfecta est anno 1172. Advocati erant marchiones Brandenburgenses. Filia: Gramzow. Jerichow nec fuit dives, nec umquam bene floruit. Multa passa est in bellis. Fuit sedes archidiaconatus, et habuit sequentes ecclesias incorporatas: Lögow, Großwulkow, Jerichow, Kabelitz, Melkow, Molkenberg, Neuenklitsche, Niebelock, Rehberg, Steinitz, Zolchow, quas fere omnes et ipsa administravit. Versus finem saeculi X V collapsa est, anno 1530 habuit 11 canonicos, anno 1540 très tantum. Anno 1551 exspoliata est, et administrator saecularis ei praefectus, sed ultimi très canonici vitam suam ibi finierunt. Annis 1629/31 erat ordini restituta, sub praeposito e canonia Teplensi advocato. Aedificia supersunt integra, claustrum factum est praedium guberniale. Ecclesia, quae est biturris, diu inservit cultui lutherano, postremo profanata est in depositorium. Nostris autem diebus, una cum monasterio, bene restaurata est. A r c h i v a l i a : Archivum periit. Pauca tantum supersunt in Archivis Status M a g d e burgi et Berolini: ex annis 1 1 4 4 / 1 5 1 7 56 documenta. Vide KRABBO et WENTZ o . e . Bibliographia:

A D L E R I 3 6 - BRUNNER 7 3 6 - D E H I O 2 1 2 / 1 8 -

DOLISTA C a p S a x

293

cf.ind. 148 - GAU cf.ind. - Germ. Sacra Havelberg 187/210 - GOOVAERTS I 21, 33, II 7 2 , I V 112 - GROTE 2 5 5 - HEGEL c f . i n d . - HUGO A n n . I 8 6 5 , p r o b . 6 6 1 - J b D G L o t h a r v . S u p p l i n b g 5 5 0 - J L 10 5 4 1 - KAHL 9 8 8 - L T h K V 3 1 2 - OTTE 6 2 4 / 3 0 - POTTHAST 2 7 4 3 , 1 0 2 8 2 , 1 4 9 5 6 , 22 4 0 2 - R e g . B o n i f V I I I 4 5 6 2 - R e p G e r m I I 2 8 4 , 3 8 6 STEENBERG c f . i n d . - WAEFELGHEM 1 3 0 , 3 7 8 - WINTER 1 4 8 / 5 4 , 3 4 9 / 5 2 - 2 A K P A M 4 6 - IDEM E O P ( 1 9 2 8 ) 4 0 8 - E . BADSTÜBNER, K i r c h e n d e r M ö n c h e , D i e B a u k u n s t d e r R e -

formorden im Mittelalter, Berlin 1980, 132, 134 - Centralblatt der Bauverwaltung IV 1884, 150, 161, 172, 235, 443, 466, 478, 503, 516, 530 - N. EITELJÖRGE, Notizen über Jerichow, J. 1896 - P. FÖRSTER, An der Wiege der norddeutschen Backsteingotik, (Neue Zeit, XXXVII Berlin 1981, Nr. 201 p. 3) - R. HAUPT, Gesch. des Ziegelbaus und der deutschen Ziegelbaukunst bis durch das 12. Jahrh. 1929 - G. HERTEL, Wüstungen im Jerichowschen (GBMagd 1899, 206/327) - H. KRABBO, Verzeichnis der Urkunden des Präm. Stiftes J., ibid. 1921/24, 96/110 - J. LELANG, Die Entwicklung des Backsteinbaues im Mittelalter in Norddeutschland (Studien zur deutschen Kunstgeschichte, Heft 283, Straßburg 1931) - G. v. MÜLVERSTEDT in GBMagd 1867, 133 R. NAUMANN/BÖRNER, Zur Geschichte und Baugeschichte des Klosters J., Genthin 1978 - A. PIETSCHMANN (V. infra apud Magdeburg) 30/33 - F. v. QUAST, Zur Charakteristik des älteren Ziegelbaues in der Mark Brandenburg, mit besonderer Berücksichtigung der Klosterkirche zu J. (Deutsches Kunstblatt I 1850, 229/40) - G. REISCHEL, Wüstungskunde der Kreise J. I und J. II (Geschichtsquellen der Provinzen Sachsen und Anhalt IX, Berlin 1930) - Th. RUDOLPH, Die niederländischen Kolonien der Altmark im 12. Jahrh., Berlin 1889, 51/68 - W. SENS, Bismarckland und Flämingsland. Versuch eines Heimatgeschichtsatlasses für die heutigen Kreise Jerichow I und Jerichow II, Ziesar 1926 - L. STORBECK, Kloster J. (Heimatkalender für Stadt u. Land Magdeburg 1931, 38/42) - G. WENTZ, Die Urkunden des Jerichower Stiftsarchivs (JHKSA 1929, 291/99) - IDEM, Havelberg, J. und Broda (Festschrift f. A. Brackmann 1931, 324/46) - IDEM, Die staatsrechtliche Stellung des Stiftes J. (JHKSA V 1929, 266/99) - E. WERNICKE, Bau und Kunstdenkm. der Kreise Jerichow, Halle 1898, 20, 306/31.

-

Series (G. S., aucta e documentis noi Baldram 1145 Dietrich 1148 Isfried 1159-78 Salomon 1186/1205 Heinrich 1209 Andreas 1215 Alexander 1240 Johannes 1255 Otto 1275 Bertram 1287 Johannes 1296/98 Werner 1314/17 Konrad 1331 294

raepositorum um publicatis Archivi Magdeburgensis) Werner v. Bredow 1387, res. 1392 Johannes 1392Rudolf 1401 Henning ante 1430 Philipp v. Schwechten 1430 Johannes Godeke, electus sed non confirmatus, eius loco Johannes v. Arnstedt inter annos 1434 et 45 postea praep. in Leitzkau Johannes Waddekath (alias Wadeker, Wudekop) 1468/90 Arnold v. Randow 1490-ante 1497 Ludwig Storchaw 1501/03

Johannes v. Briest 1517/21 Jakob Moess 1524/47

Zacharias Bandhauer 1628/32

Inseri nequit: Dietrich (Obit. Prém. ed. v. lius non est idem ac secundus ut supra.

WAEFELGHEM

13a. Apr.) Probabi-

K L O S T E R R O D E (B.M.V. et) St. Albanus Hilleberge-, Hildeburg-, Hilleborche-, Hilbelinge-, Hilborge-, Hille-, Hilberge-, Berken-, Heiborge-, Helbergerode, -rodhe, -roth, -rothe, -rhoda, -roda, Closteroda 1 , Roda, Rhoda, Rode. Vitetur confusio cum Rode in Circ. Vadegotiae, cum Roth in Circ. Sueviae, cum Roda asceterio O. Cist. in Thuringia, cum Mönchröden abbatia OSB prope Coburg. Prope Blankenhain et Eisleben, Krs. Sangerhausen, Prov. Sachsen. Dioc. Halberstadt, nunc Paderborn. Praepositura, f u n d a t a , circa annum 1147 a nobilibus de Q u e r f u r t , qui saeculis XII et XIII etiam advocatiam eius habuerunt. Filia B.M.V. Magdeburgensis. Fundatio anno 1120 per Hillam seu Hildburgem quandam comitissam est improbabilis et legendaria. Canonia haec locuples et conspicua possedit multas ecclesias jure patronatus, ex quibus diversis temporibus ipsa administravit sequentes: Riestedt, Blankenheim, Bornstedt (mutata anno 1323 pro Steden), Grillenberg, Röblingen, Wippra, Leiha et Lüdersdorf. Ecclesiam in Schraplau mutavit anno 1292 pro Berge, quam possedit usque ad annum 1462. Ultimo saeculo vero ad parochias ei propiores se restrinxit. ceteras linquens clero saeculari. Anno 1421, nobiles de Q u e r f u r t sunt „domini temporales" canoniae. Sequuntur eis comites de Mansfeld, in quorum territorium erat sita, et qui hoc tempore etiam advocati eius erant. Anno 1469, 1525 et saepius est combusta et devastata. 1535: 8, 1540: 2 conventuales. Anno 1543 suppressa et alienata est. Abhinc erat praedium variarum familiarum nobilium. Ecclesia non subsistit, aedificia claustralia supersunt partim, invenitur in illis aula romanica duarum navium, quae forsan servierat quondam ut refectorium vel crypta. A r c h i v a l i a : LArch Magdeburg: 3 dipi. 1283/1434 - LHA Dresden 5 dipi. 1469 et 1 vol acta 1525/50 Bibliographia: 1

BÜNGER -

DEHIO

I 215

-

DOLISTA C a p .

Sax.

cf. ind.

143

-

Anno 1504 prima vice authentice occurrit sub hac denominatione, quae erat exinde communis.

295

HAUCK I V 9 8 5 - HUGO I 8 2 7 , p r o b . 6 5 1 / 5 2 - ISRAEL/MÖLLENBERG N r . 3 8 5 -

Kdm.

Sachsen Heft 5, Krs. Sangerhausen (Halle 1882), 43/46 - LEDEBUR 65 - LThK VIII 9 3 2 - R e g . I m p . V 1 0 0 4 0 - R e p . G e r m . I V 2, 2 4 7 5 - RIEDE C D B r I 10 - SCHÖTTGEN/ KREYSIG II 7 1 0 , n r . 4 8 , 7 7 1 N r . 196, 7 9 9 N r . 2 5 2 . 7 0 7 N r . 37, 7 1 6 N r . 64 - WAEFELGHEM 115 - Z A K P A M 13 - IDEM E O P ( 1 9 2 8 ) 173 - R . HERRMANN, V e r z e i c h n i s

der im preußischen Thüringen bis zur Reformation vorhanden gewesenen Klöster, (ZVThG VIII, Jena 1871, Nr. 118) - HERTEL Urkundenbuch d. Stadt Magdeburg (vide ibi infra) Nr. 13 - M. KRÜHNE, Urkundenbuch der Klöster in der Grafschaft Mansfeld, Halle 1888, XIf., VI 331/88; Gerbstedt Nr. 25, 30; Wimmelburg Nr. 30, 44, Sittichenbach Nr. 120, 133 - B. LAUHN, Spicilegium de monasterio Closteroda dioec. Halberstadiensis, cum ineditis litteris publicis monasteria. etc. Weimar 1764, C. SCHMIDT, Urkundenbuch des Hochstifts Halberstadt und seiner Bischöfe IV ( - 1 4 2 5 ) Leipzig 1883/89, Nr. 394, 438, 514, 515. -

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (StA Magdeburg) Balduin 1 1 7 3 Alexius 1182 Ekkehard 1 1 9 4 / 1 2 0 5 Johannes 1 2 1 4 Ekkehard 1220 Konrad 1223 Heinrich 1246 Lambert 1251 Konrad 1252 Albertus 1254/55 Hermann 1264 Otto 1272/83 Theodorich 1292/93 Gottfried Schonehabt 1299/1300 O t t o 1302 Johannes 1309/29

Balduin 1386 Bartold 1394 Johannes 1406 Hermann Miszener 1 4 1 9 Nikolaus Strausberg 1422, res. f p o s t 1437 Johannes Hattendorf 1434 Heinrich Gerlaci 1437 Konrad Heimknecht 1449/61? Hermann Myssener 1468/69 Johannes Andreae 1479 Johannes Kutzrode 1503 Michael Wehert 1 5 1 9 - 3 4 Petrus Werth 1 5 3 4 - 3 5 Petrus Meyss 2 1 5 3 7 - 4 0

K Ö L B I G K SS. Magnus (et Stephanus) Chol-, Col-, Kol-, Cole-, Kolebeke, -bice, -beck, becke, -bick, Culbeck. Prope Bernburg a. d. Wipper, Anhalt, Dioc. Halberstadt, nunc Paderborn. 2

Praepositus ille erat „auß Probant de Hertogenbosch", et ultimus conventualis eius Jan Otmarsen „aus Stift Utritz", id est Utrecht. Si transcurrimus series praepositorum et elenchos religiosorum cuiuslibet canoniae circariae Saxoniae saeculis XV et XVI, miramur, quot ex illis orti erant ex Neerlandia (Cf. Stade).

296

Praepositura. Ecclesia antiqua parochialis, juxta quam anno 1004 quoddam „miraculum saltantium" 1 acciderat, facta est propter hoc Celebris locus peregrinationis. Mox, nempe inter annos 1010 et 20, adiuncta est ei ab H e n rico II. Imperatore monasterium monachorum O.S.B., dependens ab abbatia Michelsberg in Bamberg. Q u o d cum esset omnino collapsum, Engelbertus episcopus Bambergensis tradidit Praemonstratensibus anno 1140. Confirmatio pontificia canoniae, quae sita erat „in f u n d o Bambergensis ecclesiae", data est anno 1142. Filia B.M.V. Magdeburgensis. Ecclesiae incorporatae et partim ad tempus etiam administratae: 1227 Borne cum filiali Bergholt, quas mutavit anno 1389 cum Plötzkau; Gilverstede, Lentze, Nienkorde. Anno 1350 praepositus loquitur de una „moniali nostri monasterii" 2 , ideo videtur fuisse hoc tempore serotino adhuc monasterium duplex. Saeculo X V omnino erat collapsum, et tanto aere alieno oneratum hoc coenobium, ut vita communis plane cessaverit. Anno 1469 vero se subdidit et univit canoniae B.M.V. Magdeburgensis, ideo et reformationi, quae earn ad intus et ad extra relevavit a ruina. Sed iam medio saeculo post iterum erat in mala conditione. Anno 1515, sicut iam factum fuerat anno 1289, colliguntur pecuniae, et praebentur indulgentiae ad restaurandam eius ecclesiam. Anno 1525 devastatur a rusticis. Dein Margaretha principissa de Anhalt administravit earn, solvit debita eius, installavit adhuc d u o praepositos, tamen canonia reviviscere nequivit. Anno 1540 suppressa est, exinde est praedium guberniale. Praeter ecclesiam romanicam, quae nunc est horrea, de aedificiis fere nihil subsistit. A r c h i v a l i a : LArch Magdeburg 2 dipi. 1426/1527 - LArch Oranienbaura 25 dipi. 1233/1500, quae partim nunc sunt in Göttingen B i b l i o g r a p h i a : DOLISTA C a p . S a x . cf. ind. 143 - GROTE 83 - HEINEMANN C D A I 2 9 3 , 2 9 4 , 5 8 5 , 6 7 4 , 6 9 3 , I I 3 5 , 5 7 , 7 2 , 7 9 , 89, 9 0 , 1 1 7 , 1 3 3 , 184, 2 2 9 , 5 2 8 , 5 6 8 , 6 0 8 , 7 3 5 , 7 5 8 , 7 9 2 , I I I 17, 2 0 4 , 3 0 6 , 4 2 8 , 6 8 1 ; 7 2 7 , 9 0 9 , 8 7 9 , I V 81, 82, 8 7 , 1 4 0 , 153, 2 8 1 , 4 2 3 , 4 4 5 , 4 7 1 , 4 9 1 , 4 9 4 , V 110, 125, 2 0 5 , 2 2 0 - HERTEL U r k b . U l . F. N r . 1 0 0 , 102,

104, 158, 159 - HUGO I 523 - ISRAEL/MÖLLENBERG 451 - JbDG Konrad III 476 - JW 8 2 4 0 - POTTHAST 3 4 9 5 (? C o l d r i z ) - SCHMIDT U B H H a l b I I 1621 - WAEFELGHEM 137,

378 - ZAK PAM 13 - J. Ch. BECKMANN, Historia des Fürstenthums Anhalt-Zerbst, (Zerbst 1710) I V 4 6 5 / 7 3 - BÜTTNER/PFÄNNER Anhalts Bau- und Kunstdenkmäler, Dessau 1895, 170ff. - v. HEINEMANN, Albrecht der Bär, Darmstadt 1864, 298 - W. 1

Parochus loci, nomine Rupertus, in ipsissima nocte sacrum peragens cum fidelibus suis, vehementer increpavit juventutem petulanter ante portam ecclesiae saltantem et tumultuantem. Cum monitiones eius iteratae essent absque fructu, sollemniter maledixit saltantibus, ut per integrum annum choreas suas prosequi deberent quod et factum est. Primus fuse narrat hac de re Gulielmus de Malmesbury in „De Gestis Regum Anglorum", London 1840, II 10.

2

HEINEMANN C D A I I I 9 0 9 .

297

Die Alterthümer Anhalts, (MVAGA 1880, 192) - N . J A C O B S , Zur Geschichte des Anhaltischen Harzes (ZHarzG 1875, 185/86) - N. K R A U S , Antiquitätensammlung zu Kothen, MVAGA I 176 - K R Ü H N E (vide sub praecedenti) Gerbstedt Nr. 29 - J. MEIER, Das Tanzlied der Tänzer von Kölbigk (Schweizer Archiv für Volkskunde 33, 1934, 152 ff.) - N. P Ü T T R I C H , Denkmale der Baukunst des Mittelalters in den Herzoglich Anhaltischen Landen, in MVAGA I 152 - E. S C H R Ö D E R , Das Tanzlied von Kölbigk; in: Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften, Göttingen. Philolog. Historische Klasse, Fach 4 Nr. 17 (1933) S. 355 ff. - R. SIEBERT, Eine Kölbigker Besitzbestätigungsurkunde vom Jahr 1317, in MVAGA VIII (1902) S . 574 - F. SIEBIGK, Das Herzogtum Anhalt (Dessau 1867) S. 593 - R. S P E C H T , Die anhaltischen Landund Amtsregister des 16. Jahrhunderts (Bd. 17 der Gesch.-Quellen der Prov. Sachsen u. Anhalt, Berlin 1935) - Th. STENZEL, Urkundliches zur Geschichte der Klöster Anhalts. Das Mönchskloster Kölbigk. (MVAGA 1886 S. 225/33) - IDEM, Wanderungen zu den Kirchen Anhalts im Mittelalter, ibidem III 419 -WÄSCHKE, Regesten der Urkunden des Herzogl. Haus- und Staatsarchivs zu Zerbst von 1400 bis 1500, Dessau HOSÄUS,

1 9 0 9 . N r . 128, 198, 2 4 3 , 541, 5 4 2 , 7 1 3 , 7 2 2 , 7 4 0 - E. WEYHE, W a n d e r u n g e n i m W i p -

pertale, VI, Kölbigk, in „Unser Anhaltland" 1902, S. 2, 256, 536 - IDEM, Landeskunde des Hzms. Anhalt, Dessau 1907. S e r i e s P r a e p o s i t o r u m (CDA, Wäschke) Theobald 1 1 4 2 Ebervinus 1 1 9 5 Escelinus 1220/21 Johannes 1233 K o n r a d 1249/57 Thydericus 1281 Daniel 1286, res. f post 1295 Johannes 1292 Hermann 1301 Heinrich (Heidenreich) 1307/09 Theodericus 1 3 1 5 Heinrich 1337/40 Henning von Zechlitz 1350/54

Heinrich 1356/57 Nikolaus 1371 Johannes 1375 Gregorius 1376 Nikolaus 1389/93 Nicolaus Betmans 1425/30 Johann von Czietz 1 4 5 8 Laurentius 1469/70 Antonius 1472 Theodoricus de Novo Castro 1474 Heinrich 1480/82 Johann Einbeck 1525 Johann Erxleben 1540

L E I T Z K A U B.M.V. SS. Petrus et Eleutherius Laetitia Dei, Lex Dei, Unser leven frouwen up deme berghe to Liezeke, Lietzke, Liezeche, Lietzecha, Lezeke, Leczke, Letzka, Litzka, -e, -aw, -ow, -au, -eck, Lysska, Liczk, Leytzke. Inter Magdeburg et Zerbst, Prov. Sachsen, Dioc. Brandenburg, nunc Paderborn. 298

Praepositura. H i e fuerat centrum cultus pagani, ideo Wiggerus episcopus Brandenburgensis, una cum Alberto dicto U r s u s marchione, annis 1138/39 fundavit canoniam ordinis juxta ecclesiam Sti. Petri in L. Filia S. Mariae Magdeburgensis. U s q u e ad annum 1161 erat sedes episcoporum Brandenburgensium, quia ipsa Brandenburg fuit adhuc in manibus infidelium. Anno 1155 translata est ad ecclesiam B . M . V . recenter constructam in monte prope L. C a n o n i a haec dives ac potens, cuius praepositi erant infulati, etiam post translationem sedis episcoporum in ipsam Brandenburg multum valebat in electionem eorum, et fuit sedes archidiaconatus, qui totam regionem eis flumen Ihle complectebatur. Parochiae incorporatae et administratae: Leitzkau, Detershagen, Gehrden, Lochau, Nedlitz, Zeddenick, Ziepel. Advocatia fuit penes marchiones Brandenburgenses. Reformationi saeculi X V a J o a n n e Busch promotae non se adiunxit, ideo ultimo tempore erat collapsa. Praepositus Georgius Rinsch 1519/21 fuit intimus amicus Lutheri, et defecit a fide. Q u e m tot conventuales secuti sunt, ut anno 1534 vix 4 vel 5 religiosi superessent. Q u a ex causa episcopus Brandenburgensis, tunc adhuc catholicus, adiit S u m m u m Pontificem, ut canoniam Leitzkau posset saecularisare et bona eius ecclesiae suae cathedrali unire. Iam anno sequenti vero Elector Brandenburgensis eam oppignoravit laicis. A n n o 1564 Leitzkau facta est possessio baronum de Münchhausen, qui earn usque ad nostra tempora retinuerunt, et monasterium adeo mutaverunt in d u o castella separata, ut vix unus alterve murus in eis antiquam canoniam in mentem revocet. Superest tamen ecclesia cum una turre, nuper restaurata. Annis 1629/31 Casparus de Q u e s t e n b e r g , abbas Strahoviensis, frustra restaurationem canoniae impetrare conatus est. A r c h i v a l i a : M a i o r pars periit. P a u c a d i p l o m a t a hinc inde d i s p e r s a in variis archivis vide G e r m . S a c r a 1 6 8 / 7 1 , v . g . L A r c h D r e s d e n 3 dipi. 1 4 1 9 / 1 5 6 8 . M u l t a materia d e L. invenitur in A r c h i v o Municipali in Zerbst. Bibliographia:

AUVRAY 2 6 1 2 - BACKMUND M a G S c h r 1 2 0 , 1 2 3 f f . - BRUNNER 7 3 9

- B Ü N G E R 1 2 1 , 1 9 4 - D E H I O V 2 , 3 0 5 - D O L I S T A C a p . S a x . c f . i n d . 1 4 9 - GABRIEL 9 , 13

- GAU c f . i n d . - G e r m . S a c r a B r a n d e n b . I, 3 2. Teil, 1 6 5 / 9 8 - GOTTLIEB 48 - GROTE 298 - HEGEL c f . i n d . - J L 1 6 4 7 3 - J b D G Friedrich I 758 - HAUCK IV 1025 - HUGO II 63 - KAHL 9 9 2 / 9 3 - K d m . S a c h s e n K r s . J e r i c h o w I u n d II (1898) 1 7 / 2 0 , 1 2 9 / 6 7 LEHMANN BROCKHAUS 772 - Lettr. c o m . J e a n X X I I 21 443, 4 7 7 1 0 / 1 2 , 4 7 7 1 9 - LEUCKFELD Antiqu. P r a e m . 118 - L T h K V I 478 - M G H S S X X V 481, 482 (de origine) MÜLVERSTEDT V e r z e i c h n i s

1867,

134/35 -

PETERSOHN c f . i n d . -

POTTHAST

19 3 6 7

-

R e g . B o n . V I I I 1249 - R e g . H o n . I V 4 0 1 6 - R e g . U r b a i n IV, I 333 - R e p . G e r m . II 386 - RIEDEL C D B r A V I I I 21 f., X 6 4 / 1 0 1 , X X I V 341 f. - IDEM, K l ö s t e r 1 7 7 f f . - IDEM M a r k Br. 2 1 0 / 1 3 - WAEFELGHEM 146, 378 - WINTER 1 2 1 / 3 1 , 309, 347 - Z A K P A M W . DANNENBERG, E n t w i c k l u n g s g e s c h i c h t e des regul. P r ä m o n s t r . D o m k a p i t e l s von B r a n d e n b u r g , D i s s . G r e i f s w a l d 1912 - G . HEINRICH, D i e G r a f e n von Arnstein (Mitteldeutsche F o r s c h u n g e n , K ö l n 1961, c f . i n d . - ) - J b H V B r 1888, I I X , 1 / 5 2 - H . D . KAHL, Beiträge z u r b r a n d e n b u r g i s c h e n Geschichte in d e r Zeit P r i b i s l a w - H e i n r i c h s

299

und Bischof Wiggers, Berlin 1961 - F. O. MÜLLER, Das Schloß L. (GBMagd 1876, 1/42) - E. v. NIEBELSCHÜTZ, Das Schloß in L. (Montagsblatt, Wissenschaftl. Beilage zur Magdeburgischen Zeitung 15. z7. 1935) - C. SCHÖNEMANN, Zur Kunde alter norddeutscher Klosterbibliotheken, insbesondere des Klosters L. im 12. und 13. Jh. (Serapeum VI 1845, 17/24) - H. SCHUTZ, Kloster Leitzkau, in: „Der Bär" XVII 308/11, 320/24 - G. SELLO, Henrici de Antwerpe . . . tractatus de urbe Brandenburg, in: XXII. Jahresber. des Altmärkischen Vereins für Vaterländische Geschichte, Magdeburg 1888, S. 1/33 - IDEM, Zur Geschichte Leitzkaus, in: GBMagd XXVI (1891) S. 245/56 - J. C. THORSCHMIDT, Antiquitates Plocenses, Lipsiae 1725, 79 et passim - E. WERNICKE, Überreste des Klosters L. (GBMagd XIII 1878 445 f.) - F. WINTER, Die Germanisierung des . . . Gaues Morzane, in: GBMagd IV (1869) 320ff., V (1870) 214 ff. - IDEM, Wanderungen durch Kirchen des Magdeburger Landes, in: GBMagd III (1868) 47/49 - Chronica monasterii Leitzkau, ed. RIEDEL CDBr IV 283ff. Series praepositorum Lambert 1139-56 Wilmar 1156-61 Reiner 1161-78 Evermodus1187 H e z e l o 1194 Reiner 1211 Walter 1214/15 Reiner 1216/30 Bertram 1265 Dietrich 1279/1303 Johannes 1310/20 Heinrich 1329 Petrus 1352/56 Heinrich 1378 Johannes Klinkebil 1376/87 1 Nikolaus Kuchel 1392/1401 Johannes Rulstorff 1402/26

(G.S.)

Petrus 1429/37 Nikolaus Kruger ante 1445, res. f post 1467 Johann v. Arnstedt 1445/63 Johannes Ranfft 1464/66 Nikolaus Witthuhn 1467/70 Johannes v. d. Lippe 1471/83 Matthaeus Zitzke 1489 Heinrich Stott 1492/97, dein praepositus ad B.M.V. in Magdeburg Gregor Wust 1500/07 Georg Maschkow 1509/19 Georg Rinsch 1519/21 Friedrich Schnerker 1521/23 Michael Herntropff 1523/24 Joachim Barsewisch 1525-37, f 1563 ut canonicus in Havelberg

MAGDEBURG

B.M.V.

Meydenborch, Parthenopolis, Magdeburc, Magdaburh. (Madel-, Magdeberc idem est ac Adelberg, de quo supra)

1

Iste Joannes Klinkebil designatur Semper titulo „vermerer", id est „auctoris" canoniae, numquam vero titulo praepositi, quod autem probabilius de facto erat.

300

Sedes archiepiscoporum usque ad saec. X V I , Prov. Sachsen. H o d i e dioc. Paderborn. Praepositura insignis, caput totius circariae. Gero Archiepiscopus M a g d e burgensis hospitale quoddam destructum, situm ante portas, annis 1017 vel 18 mutavit in ecclesiam collegiatam, transtulitque earn intra muros, non longe ab ecclesiam cathedrali. Norbertus archiepiscopus, fundator ordinis, anno 1129 concessit hanc ecclesiam canonicis suis e Praemonstrato advocatis. 1 Initio monasterium duplex, moniales saeculo sequenti sub régula Cisterciensi collocatae sunt apud Stum. Laurentium in eadem urbe. Praepositus, qui erat archidiaconus, iam anno 1191 obtinuit Privilegium portandi chirothecas, anno 1227 vero plenum jus pontificalium. Erat quidem de jure sub paternitate abbatis Praemonstratensis, sed i 11 i se detraxit, plenam autonomiam anhelans, de qua lite confer praefationem huius circariae. Sub paternitate ipsius steterunt omnes praepositi circariae, jure fundationis vero tantum sequentes: Klosterrode, Pöhlde, Mildenfurt, Brandenburg, Ratzeburg, H a velberg, Leitzkau, Jerichow, Kölbigk, et initio saltern, ex aliis circariis Vessra et Grobe. Sanctus Norbertus fundator hic sepultus erat usque ad annum 1626, quo reliquiae eius ablatae sunt in Pragam (Strahov). Canoniae Stae. Mariae anno 1130 adnexum est hospitale ad Stum. Alexium, propriis reditibus provisum. Status personalis: generatim 12 canonici. 1562: 4 D D , 17 conversi, 1587: 1 canonicus. Ecclesias incorporatas habuit multas, quas ab anno circiter 1300 partim ipsa administravit. Aliquas earum, ut Rottersdorf, Wulfen, Pretzien, Lödenburg, Esterhusen, Volkmarsdorf, Eimen, Glinde, Kleinborne ante saeculum X V iterum amisit vel pro aliis mutavit. Sequentes vero possedit usque ad saeculum X V I , et partim usque hodie: Ecclesias parochiales fere omnes in urbe Magdeburgensi, nempe Sti. Stephani, Sti. Johannis, S. Spiritus, Sti. Bartholomaei, Sti. Udalrici. Insuper Salbke, Eichholz, Rothenförde, Welsleben, Burg, Schartau, Schönebeck, Großsalze, Großborne, Wörmlitz, Hohenwarsleben, Altenweddingen. Saeculo X V erat valde collapsa, sed anno 1446 a Joanne Busch est reformata, et floruit exinde bona disciplina. Ecclesia quidem annis 1547/91 erat clausa, sed ceteroquin conventus protestantismo civitatem et regionem irruenti restitit. Paulatim vero, defunctis religiosis catholicis, canonia est facta lutherana, ecclesia anno demum 1591. Conventus anno 1597 primum praepositum lutheranum elegit. Annis 1628/32 iterum ordini erat restituta. Capitulum Generale Ordinis anno 1660 commisit jura pontificalia huius raona-

' Collegiatam vero transtulit ad ecclesiam Sti. Sebastiani, quae hodie est ecclesia cathedralis catholica.

301

sterii, sicut et titulum abbati Sti. Andreae in Nemore, Circ. Ponthivi (St. André-au-Bois). Canonici protestantes vero vitam regulärem more consueto prosecuti sunt, coelibes atque in habitu candido, paucis tantum mutatis mutandis. Anno 1698 initiaverunt scholam, quae in posterum Celebris evasit. Usque ad annum 1722 nuncupaverunt se „Ordinis Praemonstratensis", et usque ad annum 1776 recitaverunt horas canonicas, et quidem Latine. Praeclarissimus ex praepositis lutheranis erat Gotthelf Rötger, secundus quasi fundator. Paulo post eius mortem vero, anno 1834 canonia practice saecularisata est, et mutata in scholam gubernialem, retentis nomine „monasterii" et propriis bonis. Sub hitlerica tyrannide et hoc ultimum residuum suppressum est. Aedificia fere integra e saeculo XII supersunt, pulchra ecclesia, quae annis 1816-78 iterum erat catholica, et claustrum cum omnibus locis regularibus in stylo romanico. Omnes casae circumiacentes in bello 1944 combustae sunt atque eversae, dum canonia nostra, bene restaurata, stet sola in campo. Ecclesia nunc est odeon, claustrum vero museum et bibliotheca. A r c h i v u m , anno 1628 adhuc intactum, non iam invenitur. Capitulum Generale anni 1660, supra allatum, ordinavit inquisitionem de sorte archivorum, quae notorie in incendio urbis an. 1631 non perierant. Ergo a religiosis secedentibus - ut pluries putabatur - non sunt ablata. In LArch Dresden inveniuntur 9 diplomata originalia an. 1136/1697. Ea quae supersunt in LHA Magdeburg, tractant praesertim de tempore lutherano: 100 dipi. 1015, 12..-1819; 3400 acta 1300/1936, 42 chartae. 36 Erbzinsregister 1528/1834, 14 Lehnbücher 1569/1839. - BMun Nancy MS 992/XV, 279/99; 995/1, ff. 383/87: missio aliquorum Steinfeldensium 1589/1601, mors ultimi praepositi catholici, electio primi protestantis; ff. 388/96 relatio de „contra-reformatione" in Circaria Saxoniae 1628/31. - Archivalia conspicua sunt in Arch, quondam abbatiae Strahoviensis Pragae: Privilegium pontificale 1192, Acta Capit. Prov. Circ. Saxoniae ab anno 1492 (edd. DOLISTA) et correspondentiae ex annis 1628/31. B i b l i o g r a p h i a : A C G 1 4 9 8 , 34 - AUVRAY 3 4 9 , 4 3 7 , 5 9 9 , 2 2 8 6 , 2 2 8 7 - BRUNNER 7 4 2 - BÜNGER 195 - BUSCH, C h r o n . W i n d e s h e m . c f . i n d . - COTTINEAU 1704 - DEHIO 2 7 9 / 8 4 - DOLISTA C a p . S a x . 149 - GABRIEL 8 f f . - GOOVAERTS 33, 124, 1 3 9 , 182, 3 2 6 , 4 4 1 , 4 9 6 , 4 9 9 , I I 72, 82, 2 1 6 , 2 3 0 , I I I 189, I V 1 7 9 , 2 1 5 , 3 1 9 , 3 2 4 - HAUCK I I I 1 0 3 9 HEGEL c f . i n d . - HERTEL U r k U L F - HUGO I I 1 6 9 / 8 6 , p r . 1 0 6 / 2 9 - J L 12 8 3 7 , 14 3 2 0 / 2 3 , 16 581 - KAHL 9 9 4 - KÖHLER Ilf. R e g . c f . i n d . - LEHMANN/BROCKHAUS 8 4 0 ,

843, 845, 847 - LEUCKFELD Ant. Praem. cf.ind. - LIENHARDT Eph. Hag. 279, Auct. 18 - LThK VI 779 - MGH Ep. Sei. 119, 173, 194, 225 - MÜLVERSTEDT Verzeichnis - PETERSOHN cf.ind. - POTTHAST 1182, 3005, 3006, 4060, 8521, 8698, 8840, 9599/9600 PRESSUTTI 3289, 4843 - Reg. Imp. V cf.ind. - Rep. Germ. II 386, 399, III 122, 225, IV 110, 2546, 2690, 2839, 2960, 3060, 3310 - WAEFELGHEM 156-WINTER 116/21, 352/74 - ZAK PAM - IDEM EOP (1928), 84, 173, 177, 180, 296, 299, 300, 310, (1929), 53, 135, 145, 243 - A. BORMANN, Über die Schicksale des Archivs des Klosters ULF im 17. Jahrh., Magdeburg 1875 - BORMANN/HERTEL, Geschichte des Klosters U.L.F. zu Magdeburg, M. 1885 - J. ENGELMANN, Untersuchungen zur klösterlichen Verfassungsgeschichte in der Diözese Magdeburg 950/1350 (Beitr. zur mittelalterl. u. neue302

ren Gesch. Jena 1933) - N . GRUBE, Joh. Busch, der Reformator des Liebfrauenklosters zu M., Freiburg 1881 - A. HARTMANN, Die Klosterkirche U.L.F. zu M. (Zschr. f. praktische Baukunst, Berlin 1854, 135/48) - N. HASAK, Die Liebfrauenkirche in M., in: GBMagd 49/50 (1914/15) 371/94 - G. HERTEL, Die Überweisung des Klosters ULF an die Prämonstratenser (ibidem XI 1876, 72/79) - IDEM, Die Gegenreformation in Magdeburg (Neujahrsbll. der Histor. Kommission, H e f t 10, Magdeb. 1886) IDEM, Urkundenbuch der Stadt M. 3 Bde. Berlin 1892/96 cf. ind. - IDEM, Eine Urkunde des Klosters ULF von 1459 (ibid. XVIII, 1883) - IDEM, Regesten u. Urkunden zur Gesch. des Klosters ULF im 16. und 17. Jahrh. (ibidem X X I 1886) - IDEM, Über die Datierung einer Schenkungsurkunde für das Kloster ULF 1145/48 (ibidem X X X V I I 1902) - F. HÜLSSE, Die Einführung der Reformation in der Stadt M. 1883 IDEM, Eine Urkunde des Klosters ULF von 1302 (GBMagd XVI 1881) - N. KLIMESCH, Zacharias Bandhauers Tagebuch der Zerstörung Magdeburgs 1631, Wien 1856 - N. KNANT, Die Handschriften und ältesten Drucke der Klosterbibliothek ULF (Jahrb. des Pädagogiums Kloster ULF zu M. (1877, B XLI, S. 37/48) - N. KNITTERSCHEID, Der Kreuzgang des Klosters ULF (Zschr. des Architekten- und Ingenieurvereins zu Hannover X X X I I H e f t 8, 1886) - J. KOTHE, Zur Baugeschichte der Kirche ULF in M. (GBMagd 1913, 181 ff., 1918/19 120/21) - IDEM, Das Kloster und die Kirche ULF (Zschr. f ü r Bauwesen XLV, Berlin 1895) - F. LAMMERT, Neue Beiträge zur Gesch. des Klosters ULF zu Magdeburg (Jb der Akademie gemeinnütziger Wissenschaften zu Erfurt, NF, H e f t 49, 1930, 5/40) - P. J. MEIER, Zur Baugeschichte des Klosters ULF (GBMagd XLVI 1911, 409/16) - IDEM, Das Alexiushospital bei Unser Lieben Frauen (ibid. X X V , 1890, 257/324) - W. MÖLLENBERG ibid. 1920, 1/27; 1924, 116/26 - IDEM, in Neujahrsbll. der Histor. Kommission H e f t 42 - IDEM in ZVKPS X X I V (1928) 21/31. Cf. Anal. Praem. VII 343 - IDEM, Der Codex Viennensis (JHKSA III 1927, 149/76 - F. O. MÜLLER, Zur Baugesch. des Klosters U.L.F. (GBMagd XVI 1881, 196/209) - E. NEUBAUER, Zur Fortführung der Gebeine des Erzbischofs Norbert aus M. im Jahr 1626 (ibid. X X V 1890) - IDEM, Bibliographie zur Gesch. des Klosters U.L.F. (ibid. 1914/15) - O. PETERS, Magdeburg und seine Baudenkmäler, M. 1902 - A. PIETSCHMANN, Zacharias Bandhauer und seine Tätigkeit in Tepl, Chotieschau und Magdeburg (Beiträge zur Gsch. des Stiftes Tepl II, 1925, 1/82) - F. v. QUAST, Beschreibung der Marienkirche in M. (Zschr. f. Christi. Archäologie u. Kunst I 1856, 167ff.) - SBeWiWi CXLIV 1901, 77 - A. STARA, Eine bisher unveröffentlichte Papsturkunde für ULF von 1192 (GBMagd 51/52 [1916/17] 212/16) - K. WEIDEL, Das Kloster ULF in M., Augsburg 1925 - F. WINTER, Die Kirchenpatronate des Klosters ULF in M. in Vergangenheit und Gegenwart (Festschrift zum 900jähr. Jubiläum, Magdeb. 1920) S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Weidel, e m e n d . a Landesarch. M a g d e b u r g ) 1. Norbertus 1129-34 Wigger 1134-38 Evermodus 1138-54 K o n r a d 1156 Ludwig v. H e n n e b e r g 1 1 5 9 - 6 0 Baldram 1 1 6 1 / 7 9

Catholici Ulrich 1180, 1199 Johann 1208/09 Wichmann 1210/28 Ulrich 1229 Johann 1 2 3 0 / 4 6 Burchard 1259

303

Reiner 1265 Heinrich 1269 Nikolaus 1274/85 Hermann 1287 Nikolaus 1295/1305 Werner 1307/17 Konrad Reiche 1327/33 Peter 1335 Konrad 1343 Peter Odilie 1349/56 Johann 1365/71 Jakob 1381 Bertram 1382 Konrad Schartow 1386/92 Johann v. Wansleben 1400/05 Johann Berting 1405-23 Heinrich Segerdes 1424/27 2 Johann Auleben 1434

Konrad 1437/40 Eberhard Woltmann 1447/79 Andreas Witte 1482/90 Johann Algesheim 1492/97 Heinrich Stott 1497-1534 Johann Erxleben 1534-67 (cf. Kölbigk) Balthasar H ü f t 1567-76 Johann Meyer 1576-89 Adam Helfenstein 1589-97 Martin Stricker (sac. saecularis) 1628-32 Joh. Bapt. Van den Bossche, alias Sylvius, vicepraepositus 1628/32 simul praepositus in Lorsch. Johann Coomans, praep. titularis 16443

2. L u t h e r a n i Adam Loder 1597-1612 Johann Fischer 1702-05 Dietrich Loder 1612-13 JoachimJ. Breithaupt 1705-09 Theodor Aue 1613-14 Johann Tribbechow 1710-12 Bartholomaeus Jacobi 1614-28, f 31 Johann F. Botterweck 1712-21 Interregnum 1632-42 Friedrich Opfergelt 1721-40 Reinhard Bake 1642-46, res. Johann G. L. Ebeling 1740-50 Philipp H. Malsius 1646-55 (primus praepositus uxoratus) Mauritius Schöne 1655-60, Gotthelf Ch. Bake 1750-75 depos., f 1670 Johann J. S. Quirl 1775-79 Gotthelf S. Rotger 1780-1831 Zacharias Hermann 1660-65 Karl Ch. G. Zerrenner 1832-51 Johann Zimmermann 1665-68 (ultimus praepositus electus e greSamuel Closius 1669-78 mio, sequentes sunt „directores" noPhilipp Müller 1679-1702

2

3

Romae habebatur ut illegitimus, an. 1428 adhuc est in possessione, dum Curia Romana an. 1427 iam contra eum confirmasset Joannem Wulff (Rep. Germ. IV 2, 2546. DF. I V I , 110). Fuit canonicus Tongerloensis. Anno 1644 nominatus est praepositus titularis canoniae B.M.V. et missionarius apostolicus in Saxonia et in Brandenburg. Residentia eius in Magdeburg erat provisa. Tarnen hanc urbem petens ex Roma, obiit in itinere in Neustift eodem anno 1644 (GOOVAERTS I 139).

304

minati a gubernio) Gottlob W. Müller 1856-67 Friedrich L. W. Herbst 1867-73 Albert K. E. Bormann 1873-82 Karl Ch. A. Urban 1882-1991

Otto Rößner 1911Bruns Karl Weidel Gustav Schulze - 1 9 4 5

M I L D E N F U R T B.M.V. et St. Vitus Mil-, Milde-, Mildenvorde, - f u r t h , -vord, -forte, -furt, -vörde, -phurdium, Weida, Wida. Prope oppidum Weida, quondam in ducatu Sachsen - Weimar - Eisenach (Thuringia) in regione dicta „Vogtland". Dioc. Naumburg, nunc Fulda. Praepositura, f u n d a t a apud antiquam ecclesiam parochialem anno 1193 ab Henrico Advocato de Weida (Vogt Heinrich der Reiche). Filia B.M.V. Magdeburgensis. N o n videtur fuisse mon. duplex, habuit tarnen hospitale usque ad finem. Parochiae incorporatae: Veitsberg-Mildenfurt, Altstadt Weida, Döhlen, Niehra, Frießnitz, Tschirma, Culmitsch et Rüdersdorf. Quas videtur saeculis X I V et X V ad tempus saltem canonicis suis administrasse, immo parochias saeculares pluries suscepit. Sed postremo canonicos suos retraxit et Veitsberg soli excurrendo providebat, quod iam fecerat ab initio. Praeter curiam Mildenfurt habuit etiam duas alias in Wünschendorf et in Deschwitz. H a b u i t considerabilem bibliothecam, quae integra conservata est in Bibl. Universitatis Jenensis. Anno 1313 canonia de jure se aggregava Ordini Cisterciensi, quod vero de facto non est exsecuta. Anno 1457, cum esset reformata, habuit 33 canonicos. Abhinc usque in finem bona ibi viguit observantia. Ab anno 1526 Elector Saxoniae studuit conventum a fide detrahere, sed in cassum. Anno 1529, cum habuit adhuc 10 religiosos, coenobium sequestratum est, anno 1533 locatum. A n n o 1536 vixerunt ibi adhuc 4 canonici religioni votisque suis fideles. D u o eorum emigrarunt in Teplam (Cir. Bohemiae), ubi nomina eorum necrologio Chotesoviensi inveniuntur inserta. Mildenfurt anno 1544 est alienata. Ecclesia, apud quam fuerat peregrinatio ad Stum. Livinum, et quae habuerat longitudinem 72 metrorum et très turres, erat ex pulcherrimis templis styli romanici in Thuringia. Ab anno 1556 vero mutata est in domum habitationis, et adeo mutilata, ut vix tamquam pristina ecclesia recognosci potest. Superest pars monasterii, continens capitulum et refectorium. Ab anno 1617 Mildenfurt erat praedium camerale, hodie in aedibus eius est asylum senium. 305

A r c h i v a l i a : LHArch Weimar: 36 dipl. 1269/1544, 120 fasc. acta 1442/1558, copiae chartarum ab an. 1209 - LHArch Dresden: 2 dipl. et 2 copiae 1209/1527 Bibliographia:

BACKMUND M a G S c h r

136/42 -

DEHIO I 2 7 5 -

DOBENECKER

cf.ind. - DOLISTA Cap. Sax. cf.ind. 150 - HUGO II 285, 1161 - LEHFELDT VOSS Heft XXV Sachsen Weimar Eisenach V, 1897 - POTTHAST 11 387 - Reglmp V 14774 RepGerm IV 499 - WAEFELGHEM 167, 318 - ZAK PAM - F. ALBERTI, Veitsberg, Mildenfurth u. Cronschwitz (Jber Voigtländ. Altertums-Ver. Hohenleuben 1844, 68/115) - G. ASTER, AUS des Klosters Mildenfurth vergangener Zeit, Gera 1882 - C. G. BRANDIS, Ein altes Bücherverzeichnis aus Mildenfurth, in: Beitr. z. Thüring. u. Sachs. Geschichte (Festschr. f. O. Dobenecker) Jena 1929, S. 183/89 - B. SCHMIDT, Arnold v. Quedlinburg und die ältesten Nachrichten zur Geschichte des Reußischen Hauses. Jenaer Diss. in ZVThG N. F. Bd. 3 (1883) 399/498 - IDEM, Weida unter den ersten Vögten aus dem Stamm der Heinrichinger, in: Weidaer Geschichtsblätter, Heft 3 ( 1 9 2 2 ) S. 3 / 2 2 , 5 ( 1 9 2 3 ) 3 / 3 0 - R . DIEZEL, D a s P r ä m o n s t r a t e n s e r k l o s t e r M i l d e n f u r t

bei Weida, in: „Beiträge zur thüring. Kirchengeschichte" V, Jena 1937 - R. DIEZEL, Die Archive der vogtländischen Klöster, in: Das Thüringer Fähnlein, VII (1938), Heft 9 - W. FLACH, Die Urkunden der Vögte von Weida, Gera und Plauen bis z. Mitte des 14. Jhs., Greiz 1930 - R. HERRMANN, Weidaer Kirchengeschichte 1150-1550, Weida 1934 - A. HILPERT, Die Sequestration der geistlichen Güter in den kursächsischen Landkreisen Meißen, Vogtland u. Sachsen 1531-43, in: Mittlgn. d. Altert. Vereins Plauen XXII (1912) S. 1/136 - G. Ch. KREYSIG, Diplomatische Annalen des Mönchenklosters Regelordens zu Mildenfurt in Voigtland, in: Beyträge zur Historie derer Chur- und Fürstl. Sächs. Lande, Altenburg 1756 1756, III 251/67 - P. E. RICHTER/C. KROLLMANN, Wilhelm Dilichs Federzeichnungen kursächsischer und Mainzischer Ortschaften aus den Jahren 1626/29 (Schriften der kgl. sächsischen Kommission f. Gesch. II, Dresden 1907, Nr. 26) - W. SCHLESINGER, Kirchengeschichte Sachsens im Mittelalter II, Köln 1962, 237/39 - B. SCHMIDT, Das Weihefest der Klosterkirche zu M. (ZVThG N.F. 9 (1895), 677/79 - IDEM, Urkundenbuch der Vögte von Weida . . . sowie ihrer Hausklöster Mildenfurth (Thüring. Geschichtsquellen NF I 1122/1356, II 1357/142, Jena 1885/92 - IDEM, Geschichte des Reußenlandes, 2 Bde. cf.ind., Gera 1923/27 - N. SCHUMANN, Vollst. Staats-, Post- und Zeitungslexikon von Sachsen, Zwickau 1814 ff., V 491/93 - M. SEYFARTH, Die Baudenkmäler in der Umgebung Weidas (Blätter für Heimatgeschichte 1935, 129/35) - IDEM, Ein Brief von 1452 über die Brau- und Bierschankgerechtigkeit des Klosters M. (Weidaer Geschichtsbll. XII 1936, Nr. 5) - A. F. VÖLKEL, Kloster M., in: „Unser Vogtland" II 1896, 163/72 - K. WALTHER, Das alte Weida mit seinen Kirchen und Klöstern, in: 58/59. Jahresbericht des Vogtland. Altert. Vereins Hohenleuben 1888/89 - Fragmentum Necrologii (1270/80) ed B. SCHMIDT in operibus supra citatis nempe Arnold v. Quedlinburg p. 94/95 et Urkundenbuch d. Vögte I Nr. 33. S e r i e s P r a e p o s i c o r u m (Diezel) Berthold 1193-1217 Siboto 1238 Konrad ca. 1259/60 Heinrich 1263 Konrad ca. 1263/78 306

Heinrich 1278 Friedrich v. Clodra 1287 Johannes 1313/15 Ulrich 1319 Johannes v. Mosen 1328

Konrad v. Mosen 1351/62 Luthold v. Teichwitz 1379 Johann Zwenumbein 1379 Hermann von Hogenist 1° 1413/32 Gernold Wartenberg 1440/42, res. Hermann v. Hogenist 2° 1442/45 Burkhard Witzeleuben 1449/51

Heinrich 1452 Peter Kremer 1457 res. Johann Göttingen (postulatus ex Magdeburgo B.M.V.) 1462-83 Wolfgang Herschel 1483-87 Bernhard Sternwigk 1487-95 Konrad Berger 1495-1536

P Ö H L D E SS. Joannes Baptista et Servatius; postremo SS. Mauritius et Severinus Palithi, Palidum, Palide, Polide, Polede, Pholede, Polde, Polethe, -lidhe, -lithen v. Poldeum. In districtu Osterode am Harz, Prov. Hannover, Dioc. Mainz, nunc Hildesheim. Praepositura, fundata inter annos 946 et 50 pro monachis O.S.B, a Sancta Mathilde regina, anno 981 ab Ottone III Imperatore donata est sedi Magdeburgensi. Norbertus, fundator ordinis, tamquam archiepiscopus anno 1129 monachis relaxatis substituit canonicos ordinis sui e canonia B.M.V. in metropoli sua Magdeburgensi. Anno 1263 adhuc fuit monasterium duplex 1 Filiam genuit unam, nempe Ilfeld. Parochiae incorporatae. Göttingen, St. Alban, Hattorf, Westerode, Herste, Wöldershausen, Roringen, et capella in Werxhausen. Canonicus quidam Theodorus circa annum 1182 hic scripsit célébrés „Annales Palidenses", quae sunt magni momenti pro historia Saxoniae. Circa annum 1534 est suppressa canonia, religiosi emigrarunt in vicinum oppidum Duderstadt, in territorio electoris Moguntini situiti. Ibi elegerunt adhuc unum praepositum, cuius post mortem an. (1575) communitas exstincta est. De aedificiis nihil superest. A r c h i v a l i a : Univ. Bibl. Göttingen: MS Histor. 1, X X I V pp. 24/226 (copiae chartarum an. 853/1519, ex cartulario amisso, Nr. 333 ff. 8/331: Annales) - Pauca supersunt in StA Hannover - Annales Palidenses (Bodleian Library Oxford) non multum praebent pro historia canoniae. De ubera litteratura de illis vide BACKMUND I.e. Bibliographia:

BACKMUND M a G s c h r

128/35 -

DEHIO II 1 7 5 -

DOBENECKER

II/IV cf. registra - DOLISTA Cap. Sax. cf. ind. 152 - GOOVAERTS I 139, II 91, IV 250 HAUCK I I I 3 / 3 1 4 3 , 1 0 1 1 , I V 2 3 6 0 - HOOGEWEG N i e d e r s a c h s e n 1 0 9 - H U G O II 5 7 5 ,

prob. 382/89 - ISRAEL/MÖLLENBERG Nr. 94, 192, 217, 283, 307 - JW 8010 - JbDG Friedrich I 768 1

KAHL 1 0 0 3 -

KÖHLER I l f . R e g . c f . i n d . -

LEHMANN/BROCKHAUS

DOBENECKER III 3 1 3 8 .

307

1137/38 - LThK VIII 341 - M I T H O F F II 177 - M G H Chron. Gratiae Dei SS XXII 690 - MÜLVERSTEDT RA Magd I 1222, III 327 - Reglmp V 3941, 5064, VI 1, 2282 WAEFELGHEM 197, 379 - ZAK PAM - G. BODE, Urkundenbuch der Stadt Goslar (Gsch. Quellen der Prov. Sachsen 29/32) I Halle 1893, Nr. 457, II ibid. 1896, Nr. 136) - B. BUNTE, Uber den ehemaligen Güterbesitz der Klöster Pöhlde und Elten in friesischen Gebieten, (Jb d. Gesellsch. f. Bildende Kunst Emden XII, 1897, 145ff.) W . G O R G E S / F . S P E H R / N . FUHSE, Vaterland. Geschichten und Denkwürdigkeiten der Lande Braunschweig und Hannover (Braunschw./Hann. 1925/29) II 229/32 H. HOOGEWEG, Urkundenbuch des Hochstifts Hildesheim und seiner Bischöfe II 106, IV (1905) Nr. 549 - J. JÄGER, Urkundenbuch der Stadt Duderstadt bis z.J. 1500, Hildesheim 1885, Nr. 193, 407 - K. JÄNICKE, Urkundenbuch des Hochstiftes Hildesheim, Leipzig 1896, Nr. 447, 582 - D. JANKOWSKI, Germania Benedictina VI, Norddeutschland, München 1979, 404/420 - J. G. LEUCKFELD, Antiquitates Poeldenses, Wolfenbüttel 1707. - G. MAX, Geschichte des Fürstenthums Grubenhagen, Hannover 1862, II 163 ff., 189 - A. SCHMIDT, Urkundenbuch des Eichsfeldes I (Gesch. Quellen der Provinz Sachsen N. R. Bd. 13, 1933) cf. ind. - Über das ehemal. Kloster P. (Hannoversches Magazin 1843, Stück 34, S. 265, 273, 281) - J. WOLF, Geschichte und Beschreibung der Stadt Duderstadt, Göttingen 1803, Urk. Nr. 78 et passim - O. ZANDER, Historische Streifzüge durch den Südwestharz, Herzberg-Pöhlde 1979 - Annales Palidenses edd. MGH SS XVI 49/98, germanice apud WINCKELMANN in Gesch. der Deutschen Vorzeit XII Jahrh. Bd. XI 1863, cf. WATTENBACH II 6, 435/39 et BACKMUND O.C.

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (StA Magdeburg) N o m i n a et annos inter parentheses positos novimus ex L E U C K F E L D tantum ceteros vero ex cartulariis publicatis. Abbates OSB: Gisalhar 983, Alfker 1002/05, - Praepositus (OSB vel cuiusdam ecclesiae collegiatae?): Gerhardus 1108 (Luprandus 1325) Konrad ante 1147 (Gerbertus 1338) Rokerus 1156/63 (Heinrich von Northeim 1352) Olricus 1186/90 Hartmann 1386/91 Johannes (1200), 1212/26 (Hermann v. Seulingen 1391) Herwicus 1228/42 (1254) Ernst v. Hagen 1425/41 res. Johannes 1258/63? (1264) Heinrich Barcken 1446/53 intruBertram 1260/88 (1290) sus*. Simul cum eo: O t t o 1291 Heinrich Helmoldt sive KnochenJohannes 1295 hauer 1441/53 O t t o 1298 (Bruno 1301) Henning Hartmann ante 1493 Gerhardus 1320 Johannes Bambel 1493/1505 res. 3 2

3

KÖHLER I l f . R e g . 4 8 7 .

Johannes Bambel sive Bommel (quod est prohabiliter locus eius originis in Neerlandia) illegitime ad resignationem coactus, obtinet pensionem an. 1507 (Jöster Urkb. Nr. 687).

308

Henning Wulff 1505/12 Goswin 1512/15 Hermann Volbrecht 1515/22

Werner Schmitgen (Schmedichen) 1522/30 Simon Geilharden 1530/34

Q U E D L I N B U R G SS. Wipertus et Jacobus Quedeline-, Quidelinge-, Quiddelen-, Quedelinge-, Kidilingeburg, -borch, -burch; Sti. Wigberti, Wikperti. Civitas in Prov. Sachsen, quondam sedes percelebris abbatiae imperialis canonissarum saecularium. Dioc. Halberstadt, nunc Paderborn. Praepositura. Perantiqua ecclesia parochialis ad Stum. Jacobum, juxta curiam regiam, circa annum 800 tradita est abbatiae Hersfeldensi O.S.B. Anno 936 ampliata est in ecclesiam collegiatam a sancta Mathilde regina. Inter annos 1139 et 46, mediante Beatrice abbatissa Quedlinburgensi, haec ecclesia tradita est ordini nostro. Primi religiosi venerum e Cappenberg, vel Scheda. Saeculo X I I formavit ad tempus cum aliquibus praeposituris westfalicis (Scheda, Variar, Cappenberg, Vide supra) congregationem quandam 1 , sed mox se aggregavit circariae Saxoniae, et subfuit paternitati B . M . V . Magdeburgensis. Canonia, quae habuit ius decimarum super integram civitatem, possedit hospitale, et decern ecclesias incorporatas, nempe: Westendorf, Sülten, Marsleben, Kleinbörnecke, Mecklenfeld, Ekstedt, Brockenstedt, Schmon, Letenstedt. Patrocinium Sti. Wigberti anno 1163 prima vice commemoratur. Saepius quam alibi severa reformatio disciplinae erat necessaria, ut verbi gratia iam anno 1277. Saeculis X I V et X V erat in statu collapsus totalis, sed anno 1451 ab Joanne Busch est reformata. Anno 1336 in bello, et anno 1525 a rusticis est devastata. Anno 1547 suppressa est ab abbatissa principe. Ecclesia magna et pulchra dein facta est lutherana, sed ab anno 1816 erat profanata in horream. Anno 1959 optime est restaurata tamquam ecclesia parochialis catholica. Pulchra crypta Sti. Wigberti e saeculo nono semper conservabatur ut monumentum. Claustrum cum bonis versum est primo in praedium abbatiae canonissarum, quae ad lutheranismum transierant, quae et tentamina Ordinis, canoniam recuperandi anno 1630, frustraverunt. Hodie est proprietas privata, sed de antquis aedibus fere nihil superest. A r c h i v a l i a : LArch Magdeburg: 172 dipi. 1 1 4 6 / 1 5 2 5 , et multa acta commixta cum illis abbatiae canonissarum - LArch Dresden 2 dipi. 1 2 6 6 / 1 6 2 8 . 1

v. BAUERMANN, IDEM factum est, ante partitionem ordinis in circarias, in Steinfeld (v. Supra).

309

B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND MaGSchr 136/42 - BERGER 5071 - D E H I O I 100 Cap. Sax. cf. ind. 154 - H E G E L cf. ind. - H U G O I 507, II 1171, prob. 727/31 JL 8058, 13479 - K Ö H L E R Ilf. Reg. cf. ind. - LEDEBUR 58 - LThK VIII 582 - M G H Ep. Sei. III 468 - P O T T H A S T 1348, 1349, 3031, 4060, 14197, 18 896 - PRESSUTTI 2506 Reg. Clem. IV 1618 - Reg. Imp. V cf. ind. - Rep. Germ. IV 1246, 1253 - WAEFELGHEM 203 - ZAK PAM 13 - J . BAUERMANN, Die Anfänge der Prämonstratenserklöster Scheda und St. Wiperti in Quedlinburg. In: JHKSA VII (1931) 236/52 A. BRINKMANN, Bau- und Kunstdenkmäler der Stadt Qu., in: Kdm. Sachsen, Heft 33 (Berlin 1922) S. 148/71 - A. v. E R A T H , Codex Diplomaticus Quedlinburgensis, Francofurti 1764 (profert fere omnia diplomata) - C. E R D M A N N , Beiträge zur Geschichte Heinrichs I (Sachsen und Anhalt XVII 1943) - J. G A U / H . F R I T S C H , Geschichte des vormaligen Reichsstiftes und der Stadt Qu., 2 Bde. Qu. 1828/29, I 238 ff. - K. JANICKE, Urkundenbuch der Stadt Qu. (Bd. 2 der Gesch. Quellen v. Sachsen Anhalt, Berlin 1873/82) cf. ind. - F. E. KETTNER, Kirchen- und Reformationshistorie von Qu. und dessen Klöstern, Qu. 1710 - S. KLEEMANN, Quedlinburgische Geschichte, 10. Aufl. Qu. 1927 - H. LORENZ, Quellen zur Geschichte Quedlinburgs vom 15. Jahrh. bis zur Zeit Friedrichs d. Großen (Bd. 44 der VLF, GSA) 1916 - P.J. M E I E R , Die Kirchen in Qu., Qu. 1932 - G.A. v. M Ü L V E R S T E D T , Hierographia Quedlinburgensis (ZHarzGA, Bd. 2, 1869, H. 3, 78/91, H. 4, 58/71) - E. R A N K E / F . K U G L E R , Beschreibung und Geschichte der Schloßkirche zu Qu. nebst Nachrichten über die St. Wipertikirche, Berlin 1838 - J . S P I T Z M A N N / K . W E I G E L , Q U . , Q U . 1936. DOLISTA

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Janicke, Ledebur) Bruno 1 1 3 7 Godefridus 1147/50 Bruno 1 1 6 7 , 1 1 7 8 ? Burkard 1 1 7 9 / 8 7 Hermann 1 1 8 8 Helenbert 1 1 9 0 Otto 1196 Hermann 1200 Bertold Konrad 1218/28 Lambert 1 2 6 3 / 6 4 Hermann 1 2 6 5 / 5 5 Eckard 1 2 6 7 Friedrich 1268 Jakob 1271/84 Bertolt 1286/89 Bertram 1 2 9 5 Konrad 1299 2 3

Rep. Germ. IV 1246, 1253. Arch. Abb. Strahov, v. D O L I S T A 34.

310

Johannes 1300 W e r n e r 1305/07 Gebhard Scherensmed 1307/26 res.? Berthold 1 3 2 1 ? 1 3 2 3 / 2 6 Nikolaus 1329/32 Jakob 1334/35 Johannes 1 3 3 5 / 3 9 B . . . 1345 J o r d a n 1345/72 Bernhard 1 3 7 5 / 8 5 J o h a n n Steinbrügge 1 3 9 9 Herbordus 1403 Henning v. D i e t f u r t 1422/24 Heinrich v. Reden 1424/36 2 Hermann M o l i t o r 1 4 4 7 Heinrich v. S t e n f o r d 1455 Jacobus res. ca. 1478 3

Bernhard Schubuß -1482/83 dein abbas in Ilfeld Johann Mesem -1486 dein praep. in Arnsberg

Laurentius Yburg 1515 Lambert Borse 1544/45 Inserì nequeunt (Ledebur) Albert v. Laffede, Heinrich Boygel

R A T Z E B U R G B.M.V. et S. Joannes Evang. Race-, Ratze-, Ratzen-, Racenborch, -purg, -bürg. Parvum municipium prope Lübeck. Ecclesia cathedralis cum claustro est sita in medio lacus in parva insula, quae pertinet ad provinciam Lauenburg (Schleswig-Holstein). Nunc dioec. Osnabrück. Ecclesia cathedralis, fundata est anno 1154 ab Henrico Leone Duce. Filia B.M.V. Magdeburgensis. Primus Episcopus, simul et Praepositus, erat Stus. Evermodus, qui sicut et successores, Sancti Isfridus et Ludolphus, Ulricus et Wipertus de Blücher, sanctitate et zelo propagandae fidei eminebat. Canonia diu fuit Celebris propter disciplinary quae usque ad annum 1300 circiter erat optima. 1 Ineunte vero saeculo XIV vita et paupertas sunt abrogatae). 2 Nontantum canonici, immo et conversi, quorum numerus anno 1308 ad decern est restrictus et qui anno 1372 adhuc administrabant grangias, possederunt proprias domus et pecunias. Parthenon subditus: Rehna. Parochiae capituli cathedrali incorporatae inter annos 1238 et 1422 sunt acquisitae, nempe: Ratzeburg St. Peter, Neustin, St. Georgsberg, Schlagsdorf, Grevesmühlen, Wismar St. Nikolaus, Wismar St. Marien, Wismar St. Georg, Bergedorf, et Schönberg, ubi episcopi habuerunt Castrum, in quo saepius residerunt. Usque ad finem saeculi XIV canonici ipsi has parochias administraverunt, anno 1401, de licentia Sanctae Sedis, hoc commissum est sacerdotibus saecularibus. Status personalis: 1162: 13, 1231: 22, 1261: 15; 1300/30: 24/25, 1372: 14, 1504: 14 canonici. Currente saeculo XIV magis magisque praevalebant ignobiles in capitulo. Ecclesiae cathedrali etiam schola erat adiuncta. Officiales in canonia erant sequentes: Praepositus, qui simul erat 1

2

Tarnen expressio „carcer ordinis", quae occurrit apud Hugo II 636, et inde apud varios auctores, aliter explicari debet. Antiquitus delinquentes in Ordine carcere plecti solebant, pluries unumquodque monasterium habuit carcerem huiusmodi, sed in Saxonia existebat carcer communis pro circaria (v. supra apud Gottesgnaden). Probabiliter hoc in casu nil aliud vult dici- non vero signum rigidae austeritatis. Tarnen canonicis non erat permissa cumulatio beneficiorum, id est talium possessio simultanea in aliis ecclesiis cathedralibus vel collegiatis, ut hoc tempore fuit de more. 311

archidiaconus, prior, qui a saeculo X V erat „Ordinarius loci" et quasi vicarius generalis dioeceseos, thesaurarius, camerarius, scholasticus, infirmarius, structuarius, cantor, succentor, officialis maior ( = provisor), et officialis minor. Saeculis X I V , et praesertim X V paulatim collapsa est disciplina, ita ut canonici habitarent forinsecus in propriis curiis, et officium chori erat commissum aliquibus clericis saecularibus, expresse ad hoc conductis. Anno 1504, t a m q u a m prima ex tribus ecclesiis cathedralibus huius circariae, Ratzeburgensis saecularisata est. A n n o 1566 ad protestantismum transiit, et anno 1648 omnino suppressa est. Pulchra ecclesia cathedralis, in stylo romanico, nunc est lutherana, aedificia claustralia supersunt. A r c h i v a l i a : Extant 1400 dipl. 1154/1654, ex quibus 501, et 6 copialia s. X V I / XVIII sunt in StA Schwerin, reliqua in Bundesarchiv Koblenz - LArch Dresden: 2 dipl. s. XVI. B i b l i o g r a p h i a : AASS 17. febr. III 45/50 (de S. Evermodo), 29. mart. III 793/94 (de S. Ludolpho), 15. jun. II 1089 (de S. Isfrido) - Anal. Praem. 1939, U l f . (STARA) - BRUNNER 7 5 0 - DOLISTA C a p . S a x . 154 - EUBEL I 4 3 5 , I I 2 4 3 - GOOVAERTS

I V 112, 186, 231, 248, 249, 278, - HUGO II 5 9 9 / 6 0 1 - J b D G Friedr. I 199, 209, 278,

489, 723 (de S. Evermodo) - J L 10 831 - LEPAIGE 436/591 - Lettr. com. Jean X X I I cf. ind. - LThK VIII 649 - LIENHARDT Eph. Hag. 52, 59, 94, 147, 158, 172, 191, 274, 333, 3 3 5 , 3 5 5 - M G H U r k . H e i n r . I c f . i n d . - M U B c f . i n d . - PETERSOHN c f . i n d . - POTTHAST 3 3 3 6 , 7 6 0 2 , 7 6 0 6 , 7 6 0 8 , 1 0 1 5 4 , 10 8 1 6 , 13 8 6 0 / 6 1 , 1 7 1 5 3 , 24 8 7 6 , 2 4 9 2 6 , 2 4 9 3 1 , 2 5 2 6 8 , 2 5 6 7 1 - PRESSUTTI 6 0 4 4 - R e g . I m p . V c f . i n d . VT 1, 1 5 5 , V I I I E r g H 6 7 4 4 -

Rep. Germ. II 168, 214, 219, 224, 327, III 9, 76, 77, 172, 235, 272, IV 293, 335, 1026,

1 4 6 8 , 1 5 7 4 , 2 7 0 4 , 2 7 3 1 , 3 2 5 7 , 3 6 2 7 , 3 8 0 4 - RIEZLER V a t . A k t e n 9 0 5 - SCHMALZ c f . i n d . I 3 1 5 et II 2 5 3 - SIEBMACHER 16 - STEENBERG p a s s i m - WAEFELGHEM 2 0 5 - WINTER 1 6 8 / 8 3 - Z A K P A M 14 - IDEM E O P ( 1 9 2 8 ) , 1 8 2 , 1 8 3 , 1 8 5 , 2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 2 , 3 0 5 , 3 0 9 , 3 1 0 , 4 0 8 ; ( 1 9 2 9 ) 4 8 , 4 9 , 5 0 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 5 6 , 1 3 9 , 1 4 0 , 1 4 1 , 1 4 3 , 2 4 1 , 2 4 2 , 2 4 4 - M . v.

BAHRENFELDT, Die Münzen des Bistums R (JbVMG 76, 1911, 283/306) - F. BAIX, Un prelat norbertin, Christianus Cobant (Anal. Praem. 1950, 170/75) - H. BERNHÖFT, Das Präm. Domstift R. im Mittelalter. Verfassung, Ständisches, Bildung, Ratzeburg 1932 - N. BERTHEAU, JbVMG 79, 1914, 71/170 - W. v. BÜLOW, Das gotische Kugelkreuz am Südportal des R.er Domes (Lauenburgische Heimat XI, 1935, 25/30) C.A. ENDLER, Das Ratzeburger Zehentregister (Mittlgn. d. Heimatb. f. d. Fsm. Ratz e b u r g X I V , 1932, 5 0 / 5 5 ; X V , 1933, 14/15) - H . D . GROSS, D o m u n d D o m h o f in R .

(Die Blauen Bücher Königstein 1974) - P. HASSE, Schleswig-Holsteinische Regesten und Urkunden 4 Bde., Hamburg/Kiel 1886/1924, cf. indd. - R. HAUPT, Die Kirchen im Lande R. (Mecklenburg. Monatshefte VI, 1930, 284/87) - L. HELLWIG, Entstehung des Bms. R. und seine Entwicklung bis zum J. 1179 (JBVMG 1906, 291/319) IDEM, Chronik der Stadt R. 2. Aufl. R. 1929 - IDEM, Das Zehentregister des Bistums R. (JBVMG 1904, 291/350) - IDEM, Das Benediktinerkloster3 und die ersten 125 Jahre des Bistums und Präm. Domkapitels in R. (Archiv d. Vereins f. d. Gesch. des Hzms. Lauenburg N.F. VII Helft 2, 1903) - Kunst und Geschichtsdenk3

Vix est probabile, hoc monasterium O.S.B, umquam extitisse.

312

mäler des Freistaates Meckienburg-Strelitz II, Das Land Ratzeburg, Neubrandenburg 1934 - K. JORDAN, Die Bistumsgründungen Heinrichs des Löwen. Untersuchungen zur Geschichte der ostdeutschen Kolonisation (Schriften des Reichsinstitutes f. ältere deutsche Geschichtskunde 3, Leipzig 1939, XII) - IDEM, Heinrich der Löwe und die deutsche Ostkolonisation (Deutsches Arch. f. Landes- und Volksforschung II 1938, 784/99) - IDEM, Heinrich der Löwe, München 1979 - J. K Ü H L E , Geschichte des Bisthums R. I I , Der Bischof Evermod, Rostock 1876 - F. LAMMERT, Lauenburgische Geschichte, Ratzeburg 1932 - U.F. M A N E C K E , Topograph. Histor. Beschreibung der Städte, Ämter . . . des Hzms. Lauenburg, des Fsm.s Ratzeburg . . . ed. W. D Ü H R S E N , Mölln 1884 - G. M A S C H , Geschichte des Bms. Ratzeburg, Lübeck 1835 - J . H . N E U ENDORFF, Die Stiftsländer des ehemal. Bms. Ratzeburg, Rostock 1832 - v. N O T Z , Der Dom zu R., R. 1932 - Fr. S C H M I D T , Die Domschule zu R., Schönberg 1928 - H. SCHREIBER, Der Dom zu R. Acht Jahrhunderte 1154-1954, R. 1954 - J. STOPPEL, Die Entwicklung der Landesherrlichkeit der Bischöfe von R. bis zum Ausgang des 14. Jahrh. (Mecklenb. Strelitzer Geschichtsbl. I I I 1927, - N. VIERECK, Geschichte der Bischöfe Petrus, Ludolph und Friedrich von R. (1235/57) Rostock 1880 - E.J. v. W E S T PHALEN, Diplomatarium Raceburgense (Monumenta inedita Rerum Germanicarum, praecipue Cimbricarum et Megapolensium (Lipsiae 1739/45) I I col. 1983 - N. W I T T E , Zur Vorgeschichte der Umwandlung des Ratzeburger Domkapitels in ein weltliches Stift, in Mittig. des Alterthumsver. f. d. Fsm. R. I I 2. Mai 1920 - M G H SS X I I I 346/47: Series episcoporum usque ad an. 1335. S e r i e s e p i s c o p o r u m (Masch. Kunstdenkm., M U B ) Omnes praeter Wipertum (f 1367) erant ex ordine, et omnes praeter S. Isfridum canonice electi e capitulo. S. Evermodus 1154-78 S. Isfridus 1178-1204 Philipp 1204-15 Heinrich 1215-28? Lambertus f 1228 Gottschalk 1229-35 Petrus 1236 S. Ludolph 1236-51 Friedrich 1252-57 Ulrich v. Blücher 1257-84 Konrad 1284-91 Hermann v. Blücher 1291-1309 Marquard v. Jesow 1309-35 Volrad v. d. Dorne 1335-55

Otto v. Gronow 1355-56 Wipertv. Blücher 1356-67 Heinrich v. Wittorp 1368-84 Gerhard v. Holtorp 1385-95 Detlev v. Parkentin 1395-1419 Johannes v. Trempe 1419-31 Pardamus v. d. Knesebeck 1431-40 Johannes Proel 1440-54 Johannes Preen 1454-61 Ludolph Roseburg 1461-66 Johannes Stalkoper 1466-79 Johannes v. Parkentin 1479-1511 Ultimi tres episcopi (1511-66) non fuerunt ex ordine.

313

R E H N A B.M.V. et St. Elisabeth Rene Municipium inter Schöneberg et Gadebusch, Mecklenburg-Schwerin. Dioec. Ratzeburg, nunc Osnabrück. Parthenon unicus in circaria, qui permansit, fundatus inter annos 1230 et 36 a canonico quodam Ernesto, qui fuit forsan Ord. Praem., et Sto. Ludolpho episcopo Raceburgensi, pro monialibus OSB. 1 Anno 1237 confirmatio pontificia pro hoc ordine. Ineunte saeculo XIV moniales transierunt ad ordinem Praemonstratensem, anno 1319 primo authentice ut tales occurrunt. Iam anno 1312 obtinuerunt altum judicium. Asceterium erat locuples, et possedit patronatus in ecclesias sequentes: Vietlübke, Grambow, Lübsee, Wedendorf, et Rehna. Praepositus, quem libere eligendi jus habuerunt moniales, erat archidiaconus, cui erant subditae, praeter vix allatas, ecclesiae in civitate Wismar et multae aliae. Primo nobilitas praevaluit, immo intraverunt ducissae Mecklenburgenses, postremo vero et filiae patriciorum civium. Anno 1325 adhuc habebatur ut asceterium Ord. Praem, quod „per sacerdotes clericos (id est, saeculares) solet gubernari". 2 Sed an. 1385 ibi fuerunt canonici et conversi ordinis, ad quem an. 1400 certe adhuc pertinuit. Cui vero saeculo sequenti paulatim est alienatum. Vestes nigrae albis sunt substitutae, et moniales erant, ut saepius, coram Sta. Sede Ord. Sti. Benedicti, de facto vero canonissae saeculares. Per reformationem Joannis Busch medio saec. X V denuo ab ordine visitabatur, sed ab an. 1472 cessavit omnis connexus cum ilio. Anno 1552 suppressum est, ecclesia inter annos 1230 et 1250 constructa, facta est parochialis protestantium, in monasterio cum pulchro claustro et capitulo sunt varia officia publica. A r c h i v a l i a : Extant 217 dipi. 1236/1566, matricula an. 1566 et diplomatarium in StA Schwerin. B i b l i o g r a p h i a : Anal. P r a e m . 1 9 3 9 , 112 (STARA) - DOLISTA C a p Sax 155 - HUGO

Ann. II 635 - MUB Nr. 453, 467, 471, 575, 1193, 1870, 3150, 3153, 3381, 3398, 3542, 4193, 5420, 7793, 8058, 8736, 8746, 10590 - Reglmp V 10462 - SCHMALZ I 216 WAEFELGHEM 205 - ZAK PAM - J. BELTZ, Kloster R. und seine Mühlen (GadebuschRehnaer Zeitung LV 1934, Nr. 196) - G.C.F. LISCH, Die Klosterkirche von R. (JbVMG X 1845, 180/82, X V 1850, 287/305, X X 1855, 333/57, XLII 1878, 153/57) - Cf. ibidem V 214/18, VII B 62/71 - H.L. NICKEL, Mittelalterliche Wandmalerei in der D D R , Leipzig 1979, 274f. - N. PRESS, R. in Mecklenburg R. 1933 - IDEM, Ge1

2

Fundatores non ausi sunt, hanc domum incorporare ordini suo proprio, noverunt enim, huiusmodi non esse ad mentem circariae, saltem suo tempore. Certe fundatio non facta est pro ordine Cisterciensi, ut autumat SCHREIBER 73. Lettr. com. Jean XXII 23615.

314

heimnisse und Rätsel um Altar und Kirche in R. (Heimatkalender f. d. mecklenburg. Kreis Schönberg, 1937, 118/20) - N. SCHLIE, Kunst- u. Geschichtsdenkmäler Mecklenburg-Schwerins, II 423/46 - P.J. SCHLOPSNIES, Das mecklenburgische Dorf R. und seine Kirche als Anlagen ostdeutscher Kolonisation in spätromanischer Zeit, Diss. Dresden 1958 - H. SCHREIBER, R. als Dorf, Kloster und Stadt, R. 1903.

P r a e p o s i t i ( S C H R E I B E R , M U B ) probabiliter nullus eorum erat ex ordine Marquard Bermann 1353/74 Ernst(?) 1236/40 Erich Schwarz 1376/89 Eckhard 1244/51 H e r m a n n Samyt 1396/1413 Konrad 1255/63 Johann Mölenknecht 1422/23 Heinrich 1266/71 Johann Wendland 1430 H e r r m a n n 1275/1307, f 1312 Petrus Richards 1439/40 Heinrich v. Dassow 1310/18 Andreas Stallknecht 1441/48 J o h a n n v. Lübeck 1 3 1 6 , 1 1 3 2 1 Inseri nequit: J o h a n n Geier 1322/34 Johann Basse 13 . . . Werner Naudin 1341/46 Arnold 1346/48 P r i o r i s s a e (ibidem) Elisabeth 1261 Mechthild 1307 Margareta 1310/12 Gertrudis 11313 Adelheid v. Bülow I 1318/24 Gertrud II 1325/30 Adelheid II 1341

Alburg 1343/48 ( = Abele 1348?) Elisabeth 1354/56 Margaretha v. Both 1367 Bertradis 1368/78 Berta v. Küle 1387/90 Sophie v. Ritzerow 1398/1400

S T A D E St. Georgius Stada, Stadium, Statha, Sankt Jürgen tho Stade. Civitas prope H a m b u r g , Prov. Hannover, Dioc. Bremen, nunc Hildesheim. Vitetur confusio cum abbatia Sti. Joannis in eadem civitate, quae erat O.S.B. Praepositura f u n d a t a anno 1132 a Rudolfo II. comite Stadensi, et matre eius Ricarda. Filia B.M.V. Magdeburgensis, vel Gratiae Dei. Hartwicus, f u n d a t o r canoniae Jerichoviensis, qui deinde archiepiscopus Bremensis est factus, hac in canonia sepultus erat. Omnes ecclesiae parochiales in civitate praeter unam erant ei incorporataci nempe Sti. Willehadi, et SS. Cosmae et Damiani. Alias non habuit. Circa annum 1300 fundavit scholam florentem. 315

Videtur fuisse arcta in relatione cum Neerlandia, unde venit semper pars religiosorum eius. Praepositi erant infulati. Paulo post annum 1527 religio catholica est abolita in civitate, et pars communitatis Sti. Georgii erat de ferventissimis asseclis lutheranismi. Monasterium factum est deinde „Schola Sti. Georgii". Annis 1628/32 restauratum est tamquam residentia commissa abbati de Scheda. Ecclesia, quae erat gothica, iam anno 1570 erat collapsa et partim destructa, sed anno 1659 pro mercatoribus anglis, in civitate commorantibus, est restaurata. Quibus profectis omnino collapsa est, et anno 1698 solo fuit aequata. Nuper fondamenta eius sunt detecta. Aedes claustrales anno 1768 igne combustae sunt, et loco earum novum gymnasium est erectum, ideo de de antiqua canonia ne lapis quidem subsistit. A r c h i v a l i a : StA Hannover 45 dipi. 1207/1565. B i b l i o g r a p h i a : APont Dan III 2 4 3 1 - AUVRAY 4 1 6 6 , 4 1 7 8 - D O L I S T A Cap. Sax. GABRIEL 9 - HHSD II 3 7 4 - H O O G E W E G Nieders. 1 1 9 - H U G O I 7 2 5 , prob. 5 9 1 / 9 2 - Lettr. com. Jean XXII 2 6 5 5 4 , 3 0 9 3 2 , 4 4 9 2 4 , 5 1 8 8 4 , 5 7 5 0 9 - LThK IX 7 6 2 - M I T H O F F V 102 - M G H SS XX 688 - P O T T H A S T 26213 - Reichsreg. Karls V 3035, 6503 - Rep. Germ. IV 646, 1000, 1014, 1215, 2616, 2639, 2768, 2982, 3024, 3135 RIEZLER Vat. Akten 1083, 2068 - WAEFELGHEM 225, 380 - W I N T E R 4 - ZAK PAm M. BAHRFELDT, Versuch einer Geschichte der Stadt St., Stade 1869, 86ff. - A. D E LA C H A U X , Der Besitz des St. Georgsklosters um die Mitte des 14. Jahrhs., Stade 1929, 61/74 - N. JOBELMANN, Geschichte der Stadt St. Stade 1897, 86 ff. - KRAUS, Der letzte Convent zu St. Georg in Stade. Aus dem Verzeichnis der Bremischen St. Antoniusgilde, in: Stad. Arch. I (1862) S. 147/58 - IDEM, Die Pröpste von St. Georg in Stade, ibidem II (1864) 177 ff. - IDEM, Nachträge zu den Pröpsten von St. Georg in Stade und von Himmelpforten, und den Äbtissinnen von Lilienthal, ibidem II (1864) S. 152/82 - IDEM, Drei Urkunden zur Geschichte des Georgsklosters und des Zevener Hofes zu Stade, ibidem III (1869) S. 263/69 - J. M. LAPPENBERG, Hamburger Urkundenbuch (Hambg. 1842/1911), I S. 155 - J. LUNECKE, Die Reformation der Stadt Stade, im „Vaterland. Archiv" 1842. S. 51 - O . H . MAY, Regesten der Erzbischöfe von Bremen, Hannover 1937, Nr. 776, 830, 926, 1066, 1172, 1198, 1325. Cf. indicem p. 461 - W . M E Y N E , Stader Holzplastiken des 51. Jahr. 1931 - G. M Ö H L M A N N , Regesten der Erzbischöfe von Bremen II, Hannover 1955, Nr. 58, 59, 74, 82, 85, 89, 122, 123, 143, cf. ind. 77 - R. OSTERWOLD, Vom Werden und Wirken der Prämonstratenserklöster in Norddeutschland, auch in Stade (Mitteilungen des Stader Geschichts- u. Heimatvereins XXXIII 1958, 67/92) - N. PRATJE, Die Herzogtümer Bremen und Verden VI 59ff. - N. R O T E R M U N D im Neuen Vaterland. Arch. 1829, 204/05 - H. SUDENDORF, Urkundenbuch zur Geschichte der Herzöge von Braunschweig und Lüneburg, Hannover 1859/83, I 8, II 324 - W. W I T T P E N N I N G , Heimatkunde von Stade Bremen 1909 - H. W O H L T M A N N , Stade und sein Gymnasium (continet ab eodem: Das Stader Gymnasium im Wandel der Zeiten, et articulum A. DE LA C H A U X ut supra. Stade 1929 IDEM, Vergangenheit und Gegenwart in Stade, 1. Aufl. Stade 1928, 2. Aufl. 1948. Cf. recensionem in Anal. Praem. 1949, 111/13. 156 -

316

Series pr Alebrand 1° 1220/21 Folkward 1225 Alebrand 2° 1226 Gerhard 1238/58 Heinrich 1269/72 Ludolf 1284/98 Nikolaus Sand (de arena) 1315/40 Willekin 1347/79 Johann 1388/97 Johann Preen 1426

o s i t o r u m (Kraus) (idem ac praecedens?) Johann Seebeck 1433 Heinrich v. Helvensen 1464/69 Johann deValidis 1474/88 H e r m a n n Steffens 1495 Peter Steinwigk 1502/09 Heinrich v. Utrecht 1517 Heinrich Meier 1533 Jakob v. Utrecht 1541/43

THEMENITZ Dioc. Brandenburgensis (secundum omnes antiquos catalogos), Havelbergensis (sec. Wentz). De hac praepositura, scimus tantum, earn saeculo XIII extitisse, et secus nihil. Citatur in omnibus catalogis saeculi XIII et XIV, in quibus circaria Saxoniae adducitur. Memoratur in diplomatibus annorum 1224, 1293 et 1295. H o c anno 1295 in indice canoniarum, quae ad expensas pro itinere ad capitulum Generale contribuunt, desideratur tarnen, nec invenitur in indice „ecclesiarum exemptarum" eiusdem temporis. Citatio eius in diplomate anno 1424 videtur esse copia privilegii longe anterioris. Videtur ergo fuisse domus satis tenuis, quae currente saeculo X I V probabiliter interiit. Situs eius usquedum definiri non potuit. Afferunt auctores varias hypotheses ad solutionem huius problematis: 1. Temnitz erat vicus quidam, seu suburbium, vel saltern via civitatis Brandenburgensis, ubi et conventus Fratrum Praedicatorum situs erat (JbHVBr. X X X I I / I I I , 1901, p. 97). 1 Si hoc probari potest, haec canonia est quasi praecursor praepositurae B.M.V. in Harlungerberg, saeculo X V fundatae. Tunc fuit probabiliter, sicut et illa, filia ecclesia cathedralis Brandenburgensis. Quidquid sit, de mera translatione canoniae Themenitz in Montem H a r lungi certe loqui nequimus. 2. Loca sequentia, similis nominis, exstant in Saxonia: Temnitz prope Rossow auf der Lize (MUB IV, Index) -Domenitze, eccle1

Confer ad hanc hypothesim Bormann/Hertel (v. Supra ap Magdeburg) p. 72 et G. Sello in 22. Jahresber. des Altmärk. Vereins zu Salzwedel, 1888, p. 32.

317

sia parochialis in dioecesi Ratzeburgensi, -regio fluminis Dömnitz in der Priegnitz (Hauck IV 5 1025, Wentz, Übersichtskarte 17). Sed haec loca non sunt intra fines dioceseos Brandenburgensis, ad quam pertinuisse, in fide antiquorum catalogorum, est probabilius, nisi forte excavationes in hisce locis rem possent elucidare. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, N e u e r e F o r s c h u n g e n 7 7 / 7 8 - DOLISTA C a p . Sax. 7 2

- Germ. Sacra Brandenb. I 2, 247 - HUGO II 949 - MUB III 2343 - WAEFELGHEM 241 - ZAK PAM 46

DUBIA H I L W A R T S H A U S E N B.M.V. et St. Stephanus In districtu Einbeck ad Visurgim, Hannover, Dioc. Mainz, nunc Hildesheim. Canonia sanctimonialium, ut videtur, saecularium, fundata anno 1000 vel ante. Circa annum 1140 mutata est in monasterium duplex ordinis canonicorum Ord. Sti. Augustini, et tentamen tunc est factum introducendi in eo disciplinam Praemonstratensem. Hic conatus factus est a superioribus ecclesiasticis. Probabiliter eo Consilio, ut canoniam usquedum saecularem arctius regulae Sti. Augustini conjungerent. Unicum quidem testimonium authenticum huius rei est factum, quod anno 1150 de rogatu abbatis generalis Praemonstratensis Conradus praepositus de Hilwartshausen est amotus, et Bertrandus praepositus de Fredelsloh illi substituitur. Aliis verbis: archiepiscopus Moguntinus, convictus Conradum munere suo male fungi, despositionem eius apud Curiam Romanam machinatus est, et illa approbante, et abbate Praemonstratensi petente, regimen coenobii commisit Bertrando praeposito de Fredelsloh. Quod Eugenius PP. III confirmavit, simul statuens „ut ordo Beati Augustini perpetuis ibi temporibus inviolabiliter servetur" QL 9717). Res est paulum ambigua. Abbatem quendam generalem negotiis alicuius monasterii valde remoti neque ordini eius de jure aggregati se immiscere verisimile non est. Eum vero statuere, ut canoniae cuidam sui ordinis superior ex alio ordine imponatur, adhuc minus credibile dici potest. Neque enim argumenta exstant authentica - nisi historiam supra allatam ut tale habeamus - quae probarent, canoniam Fredelsloh umquam fuisse secutam normam et consuetudinem Praemonstratensium. Atqui mirum quoque nobis videtur, hanc demissionem praepositi de Hilwartshausen fuisse peractam „de rogatu" abbatis generalis. Si jurisdictio illius in has canonias fuisset plena, profecto absque dubio iussisset. Me judice res inde tantummodo intelligi potest: quod, medio saeculo XII 318

discrimen inter utrumque ordinem, quorum junior est reformatio senioris, nondum tali m o d o fuerit exaratum, probabiliter nostro in casu transgressus canoniae Hilwartshausen (forsan etiam illius de Fredelsloh) ad ordinem Praemonstratensem vel a zeloso quodam superiore intentus, vel ab auctoritate altiore fuerat jussus vel commendatus, sed a resistentia sanctimonialium erat impeditus 1 . Probabiliter praesertim Conradus praepositus aggregationi commendatae restitit, et abbas generalis animum promptiorem sibi exspectabat in persona praepositi Bertrandi. Quidquid sit, tentamen frustratum est, et ambo canoniae ordini suo Augustiniano manserunt fideles, et floruerunt in ilio usque ad saeculum XVI. A r c h i v a l i a : Staatsarch. Hannover. L i t e r a t u r a : Fontes ordinis nesciunt. - W. BERNHARDI, Konrad III (Jahrbuch d. Deutschen Geschichte) Leipzig 1883, I 280 - BRENNEKE, Geschichte des hannoverschen Klosterfonds, Hann. 1929, S. 44/45. - HOOGEWEG Nieders. 67 - JL 9717.

PRAETERMISSA ABBIO Secundum H u g o I 121 filia de Tumetolph, Circaria Saxonia. Revera idem est quam Vä in Circaria Daniae, quod de facto fuit filia de Tumetolph-Tommarp, et quod in antiquis catalogis (v. g. Ninivensi) etiam Auue nuncupatur. Cf. Backmund, Circaria Daniae et Norvegiae, in Anal. Praem, 1948, p. 110.

ALTSTRELITZ Mecklenburg, dioc. Havelberg. Secundum Grote p. 14, anno 1366 fuit ecclesia cathedralis simul et collegiata (sic! „Domcollegiatstift") ordinis Praemonstratensis. Reapse semper erat ecclesia collegiata, cf. G. S. Havelberg p. 255. GLORIADEI „Sive Lorf", secundum H u g o I 745 canonia, fiilia de Gottesgnaden. Quem sequuntur Waefelghem 97 et alii. Revera numquam extitit, videtur esse „saga", vel fabula vulgaris (G. S. I 3, Leitzkau) 1

Habemus in historia ordinis casum analogum in Zyfflich de quo vide supra apud circariam Westfaliae.

319

IMBRIA Secundum Lairuelz p. 419 quem sequitur H u g o I 873, et catalogum Scheftlariensem fuit ecclesia cathedralis in Saxonia. Lairuelz addit „in dioecesi Chominensi". Q u a m contradictionem iam reprehendit Waefelghem p. 124. Nunquam existebat talis ecclesia. Forsan est traductio litteralis pro „Regenensis ecclesia" ( = Riga). Germanice enim Regen idem est ac imbria. Tale quid, nobis potius iocum sapiens, saepius evenit medio aevo.

L E B U S

Mark Brandenburg, ad flumen Oder, prope Frankfurt. Secundum G o o IV, 141/44 erat O. Praem. Revera fuit Capitulum Cathedrale Saeculare, cf. G R O T E 2 9 7 . Abbatia Lubensis, de qua loquitur idem Goovaerts I. c. est abbatia Leubus O. Cist, prope Breslau. Lubensis etiam potest esse confusio cum Lubena = Imbramowice in Polonia (Cat. Averbodiensis).

VAERTS

LINDOW Prope Ruppin, Dioc. Havelberg, nunc Berlin, Prov. Brandenburg. Samuel Lentz historicus parum fide dignus, in libro suo „Diplomatische Fortsetzung . . . von Fr. Lucae Graffen Saal" (Halle 1751) p. 124 primus et unicus praetendit hoc asceterium fuisse O. Praem, absque ulla probatione. Eum secuti sunt, omittentes criticam inquisitionem, auctores quam plures usque hodie. Revera fuerunt ibi canonissae saeculares, quae, cum haec species apud Sanctam Sedem minus esset grata, se coram ilia „moniales Sti. Benedicti" esse praetenderunt. Ab unico tantum diplomate hoc probatur quidem, et rationes quas adducit Wentz in G. S. Havelberg 287 sq., quod de jure Lindow fuisset O. Cist, videntur mihi minus probabiles. Lindow fundatum est inter annos 1230 et 40, et suppressum anno 1552. 46 -

Cf.

BACKMUND, N e u e r e F o r s c h u n g e n p . 7 8 - W . NEUMANN, D i e K l ö s t e r Z e h d e n i c k

Literatura:

RIEDEL C D B r

I V 4 3 9 - WAEFELGHEM

und

Lindow, 1935.

151 -

ZAK

PAM

LINOMA Secundum Lairuelz p. 419 et catalogum Scheftlariensem ecclesia cathedralis in Saxonia. Reapse est falsa lectio pro „Riga in L I U O N I A ecclesia cathedralis", 320

quod ex catalogo Windbergensi clare apparet. Gothicis enim litteris Liuonia et Linoma sunt simillima, et hoc in casu aliquis copiator elenchi, geographiae penitus ignarus, Livoniam loco Rigae habuit pro ecclesia cathedrali.

LÜBECK Ecclesia cathedralis in Germania, mari Baltico adiacens. Secundum H u g o II 85 fuit O . Praem, quod vero habet a Lairuelio tantum, apud quem (p. 419) sicut in catalogo Scheftlariensi (Lubich) ut ecclesia cathedralis ordinis citatur. Goovaerts IV 141 hac de re theorias omnino devias exponit. Revera Lübeck numquam fuit capitulum regulare (LTK VI 668). Probabiliter est falsa lectio pro Liezeke (Leitzkau), vel edam pro Livonia, de quo vide supra sub praecedenti, vel pro Lubena = Imbramowice.

MIDLUM-NEUENWALDE Asceterium in terra Wursten, Prov. Hannover, Dioc. Bremen, nunc Osnabrück. Fundatum anno 1219 in Midlum, et quidem, ut apparet ex instrumento fundationis, pro monialibus OSB. (cf. Rüther, Urkundenbuch des Klosters Neuenwalde, 1905) Alii, ut Zeppenfeldt in Vaterl. Arch. 1825 II 233 ff., et Mithoff V p. 14, 66 et 70, loquuntur de parthenone Cisterciensi pro anno 1223 (?), quod vero a Rüther disputatur. Nullum omnino diploma probat hunc parthenonem umquam pertinuisse ad ordinem nostrum, cui primo attribuit eum Hoogeweg, (Niedersachsen p. 16) et quod absque critica transsumpsit ab eo Metzler in L T K VII 501. Anno 1282 translatum est in Wolde (Neuenwalde), et postremo fuit canonissarum saecularium. Cf. Backmund, Neuere Forschungen 74.

MILDENSEE In parochia Pötnitz, Anhalt, Dioc. Halberstadt. Brunner, et Zak, et illos sequens Waefelghem p. 167 hanc ecclesiam vindicant ordini nostro. Reapse, ut probavimus in articulo „Neuere Forschungen" in Anal. Praem. X V (1939) p. 74/75 ab initio erat collegiata, ante annum 1200 ab abbatia Nienburg O.S.B, fundata. Praepositus eius erat semper canonicus ecclesiae cathedralis Magdeburgensis, et archidiaconus. Retento nomine Mildensee haec collegiata anno 1233 translata est ad ecclesiam Sti. Viti in Nienburg. Fundatio huius ecclesiae collegiatae videtur esse compositio in processu 321

quodam de iurisdictione inter capitulum cathedrale Magdeburgense et abbatiam imperialem Nienburgensem. Praepositi de Mildensee, tamquam „canonici Magdeburgenses" saepius occurrunt inter testes ad calcem diplomatum, una cum praepositis ordinis (de Leitzkau, B.M.V. Magdeburgensi et Kölbigk), ita ut apparere posset, eos fuisse Praemonstratenses de conventu B.M.V. Magdeburgensis. Inde erronea attributio auctorum supradictorum. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Neuere Forschungen 7 4 - N. STENZEL, Wanderungen durch die Kirchen Anhalts im Mittelalter (MVAGA 1883 III 4 2 3 ) - IDEM, Der Konvent Mildensee, ibidem 1 8 9 3 . N I E N B U R G St. Vitus Anhalt, prope Bernburg. Dioc. Halberstadt. Ecclesia collegiata, eo translata e Mildensee, de quo vide supra. Waefelghem p. 179 eam expresse adducit, confundendo eam cum abbatia imperiali B.M.V. in eodem loco, quae fuit tarnen O.S.B. (Cf. LZK VII 559). OLDENBURG Multi errores orti sunt hac de re ex falsa lectione antiquorum catalogorum. Est quidem oppidum huius nominis prope Lübeck, ubi primo fuerat sedes episcoporum Lubecensium, sed numquam habuit aliquid commune cum ordine nostro. Indicibus bene comparatis, potius credimus Aldenberg, quod revera apud Lairuelium p. 419 et in catalogo Scheftlariensi (Alberberch) adducitur inter cathedrales ecclesias ordinis in Saxonia, esse corruptelam pro Havelberg, eo magis, quod illa in Scheftlariensi catalogo desideratur. „Oldenburg, moniales, filia B.M.V. Magdeburgensis", quod adducit catalogus Lepaige et post illum Hugo II 437, et Waefelghem 185, est aperta confusio cum asceterio Altenberg in circaria Westfaliae. Probabiliter copiator quidam, mirans de Aldenberg-Alberberch filia B.M.V. Magdeburgensis, quam loco Havelbergae invenerat in aliquo indice, sciens alicubi exstare asceterium huius nominis, apposuit inter Altenberg et „filia B.M.V." etc. verbum „moniales", quam interpolationem tertius copiator absque critica transsumpsit. RILZMADUM Apud LAIRUELZ 4 1 9 est una ex illis mysticis ecclesiis cathedralibus Saxoniae. Iam H U G O II 6 7 3 rogat de illa: „Ubi gentium?" In Catalogis occurrit tam322

quam Ritzmadu (S), Riczmandu (V) et Riczmadw (Osterhofiensis). Censemus hoc esse nil aliud nisi falsa lectio pro Ratzeburg.

WEIDA Secundum H u g o II 1161, Waefelghem 318 (sequentes catalogum Lepaige) haec esset canonia in dioecesi Brandenburgensi. Revera est municipium in Thuringia, in dioecesi Naumburgensi, juxta quod sita erat canonia Mildenfurt, quae saepius etiam „Weida, Wida" appellabatur.

CIRCARIA

SLAVIAE

Complectebatur circaria ista antiquum ducatum Pomeraniae, qui saeculo XII adhuc a Slavis fuit inhabitatus. Duas abbatias et duo parthenones tantum habuit, quae omnes in Diocesi Caminensi (Kammin) f u e r u n t sitae. O r d o noster per ipsum fundatorem in Germaniam Septentrionalem fuit transplantatus (vide sub Circaria Saxoniae). Monasteria ibidem intra fines metropoleos Magdeburgensis fundata, ac eorum fundationes filiales initio omnes Circariae Saxoniae adhaeserunt. Sed mox canoniae pomeranae, et domus magis distantes iurisdictioni illius circariae se subtraxerunt, ac in obedientiam Abbatis Generalis sunt reversae. Initium fecit canonia Usnamensis, seu Grobe in Pomerania. Praepositus Walterus de Grobe iam anno 1184 a Circaria Saxoniae defecit. Insidiae ac dissensiones politicae iam tunc causa huius separationis fuerunt. Quae seiunctio postea fuit perfecta, dum Sigwinus Episcopus Camminensis studeret iurisdictioni archiepiscopi Magdeburgensis se subtrahere, quod anno 1217 a Sancta Sede vere impetravit. Sigwinus ille consultor fuit Ducis Pomeraniae in secunda fundatione. Canonici huius fundationis haud ex monasteriis Saxoniae prope sitis, sed e longinqua Frisia anno 1208 f u e r u n t advocati. Duces nempe Pomeraniae tunc temporis adhuc mere Slavi, aegre tulerunt potentiam archiepiscoporum Magdeburgensium, quia illi iam a tempore Sancti Norberti germanisationi illius regionis faverunt. D u m vero aliae canoniae, quae initio ad circariam Saxoniae spectabant et postea propter nimiam distantiam ab ea defecerant ut Arnstein, Vessra et Ilfeld, mox alii s Circariis se aggregaverint vel novam formaverint, duae canoniae pomeranae, propter res politicas potius quam propter distantiam a Saxonibus seiunctae, sibimetipsis fuerunt derelictae. Symbolum separationis Pomeranorum a Saxonibus statim fuerunt introductio dignitatis abbatialis loco praepositorum, quos Saxones semper retinuerunt, et admissio monia323

Hum, a quibus illi abhorruerunt. Cum vero ordo saeculo XIII in circarias fuerit divisus, e pomeranis canoniis formata est „Circaria Slaviae". Catalogorum omnium antiquissimus, Ninivensis I (1234/40) earn expresse et segregatim adducit. Designado „Slavia" tunc temporis quidem communis erat pro Pomerania hodierna, sed nihilominus aliquo modo innuit, separationis causam fuisse sensum nationalem Slavorum, qui nequidem diocesibus germanicis participare voluerunt. Anno nempe 1308 canonia Grobe altera vice est translata, ea de causa, ne amplius in territorio episcopi Havelbergensis esset sita. Videtur vero existentia huius circariae fuisse theoretica. Secundum peritos auctores (v. g. Hoogeweg) constat, canonias Grobe et Belbuck numquam ullam unionem circarialem inter se habuisse, et ex archivis earum, partim sat amplis, nullo modo patere illam circariam umquam extitisse. Atqui scimus ambas canonias frequentes relationes semper habuisse cum circariis Daniae et Norwegiae, et cum ecclesia cathedrali in Riga, interdum etiam cum Ilfeldia et Bohemia. Tommarp diu fuit sub paternitate abbatis Usnamensis, et Belbuck primo fundata est ex Lundis. In „relieto" visitationis Circariae Daniae, quam instituerai Laurentius abbas de Pudagla anno 1443, ille nuneupatur „Visitator in Circariis et partibus Slaviae Daciae et Norvegiae". 1 Inde apparare videtur Slaviam et Norvegiam ut proprias circarias tunc fuisse consideratas, sed propter paucitatem domuum, una cum Riga semper cumulative cum Circaria Daniae fuisse administratas. Catalogus Le Paige loquitur de Circaria Sti. Andreae et Slavoniae, et bis adducit canonias pomeranas. Lairuelz et Hugo sequuntur hanc denominationem omnino falsam, ac mira fabulantur de canoniis Slaviae, multiplicando numerum earum. Clare apparet ceteroquin e comparatione antiquorum catalogorum, parvas circarias semper periculum incurrisse, quod descriptores superscriptiones earum per errorem saepius negligentes, eas aliis circariis falso agglutinaverunt. Hoc Circariae Slaviae in Catalogo Le Paige bis factum est. Prima vice coniuncta est cum Circaria Sti. Andreae, quae revera e sola abbatia Fernensi in Scotia constitisse videtur, ac secunda vice Circariae Westfaliae fuit appensa. Catalogi Tongerloensis, Hilgentalensis et Ninivensis II, qui ultimus minuta magni momenti praebet de vicissitudine paternitatis abbatiae Usnamensis, ambas canonias pomeranas adducunt sub voce „In Sclavia", omissa denominatione Circariae. Solus Hilgenthalensis adducit et ambo asceteria Stolp et Treptow. Tarnen fieri potuit omnino, unionem quandam ad instar circariae exititisse, non solum de jure, sed de 1

H o c „Relictura" publicatum est in opere „Repertorium Diplomaticum Regni Danici Medievalis" III (Hafniae 1906) pp. 619/21, et in Anal. Praem. X X I V (1948) pp. 111/14.

324

facto, ínter abbatias totius aquilonis Europae, immo Fearn et aliquas domus in Frisia sitas complectentem, quod probatur infra apud Circariam Daniae. Quidquid est, positio iuridica harum canoniarum in ordine non videtur fuisse omnino clara. Ambae, Grobe-Pudagla-Usnam et Belbuck, fuerunt spectabiles et insignes. Tota Circaria saeculo XVI interiit, ac pauca tantum rudera de domibus eius subsistunt. Aliter est de documentis. De Grobe superest considerabile archivum, ac etiam de aliis domibus historia satis est documentata. Plures historici in eam exarandam insudarunt, praesertim nostris diebus H. Hoogeweg, ita ut relative bene de illa simus instructi. B E L B U C K SS. Petri et Pauli Beai-, Belboc, -burch, -boch, -bouch, -bue, -buch, -bug. Castrum Sti. Petri (non vero Spei, ut falso legit L A I R U E L Z , nec fuit B. ecclesia cathedralis, ut putat L E P A I G E 317, confundendo eam cum Börglum), Borch Sti Petri. Prope Treptow (Trzebiatowo) in Pomerania, hodie Polonia, Dioec. Kammin (Kamien). Abbatia, fundata anno 1177 a Casimiro Duce Pomeraniae, et uxore sua Anastasia in quodam vetusto sanctuario pagano (Belbog, slavice: deus albus), filia abbatiae SS. Trinitatis Lundensis. Sed fundatio non successit, mox canonici in Sueciam reverterunt. Denuo fundata est Belbuck anno 1208, quo venit nova turba religiosorum e Mariengaarde in Frisia. Abbatia, quae fuit „nobilitate, opibus, praeeminentiis insignis apud Pomeranos", pertinuit usque ad annum 1224 ad Circariam Saxoniae. Asceteria dependentia: Treptow St. Nicolaus et Stolp St. Nicolaus. Parochiae incorporataci Treptow B.M.V. cum pluribus vicariis Behlkow, Karnitz, Kienow, Dargislaff, Gützlaffshagen, Langenhagen. Wachholzhagen, Großzapplin, Zarben, Zedlin. Anno 1398 incorporatio parochiarum Belgard, Oldenstadt, Stolp, Tzerben et Wischow confirmatur a Curia Romana. Iam saec. XIII abbatia erat ditissima. Postremo possedit 47 vicos, abbates erant infulati. Anno 1328 24 canonici et 9 conversi in domo fuerunt praesentes. Proposita fundationis novae canoniae in Dramburg et translationis sedis episcopalis Camminensis in abbatiam Belbuck (1332) non fuerunt exsecuta. Ultimus abbas Joannes Baldewin seu Boldewan anno 1517 in canonia fundavit seminarium, cuius rector fuit famosus ille assecla Lutheri, Bugenhagen, qui vero non fuit membrum ordinis, ut quidam falso asserunt. Abbas ac maior pars conventus Lutheranismo statim adhaeserunt, qua de causa canonia iam anno 1521 a Duce Pomeraniae, tune adhuc catholico, fuit suppressa. Anno 1536 iam fuit inhabitata ac collapsa, anno 1560 integre combusta est praeter tur325

rim, quae anno 1616 etiam corruit. Duobus saeculis sequentibus ultima rudera solo sunt aequata. A r c h i v a l i a : Archivum fere totum periit incendio anni 1560, reliqua inveniuntur in Arch. Status in Stettin (37 diplomata, ac matricularium continens copias 82 diplomatum ex annis 1180-1448). B i b l i o g r a p h i a : A P o n t D a n III 1987, IV 2746 - CPD 29, 86, 113, 148, 164 D H G E V I I 504 - GABRIEL 12, 13 - GOOVAERTS I 94, I V 22/24 - G R O T E 37 - H E Y D E N cf. ind. - H I R S C H I N G I 324/25 - H O O G E W E G Pom I 13/19 - H U G O Ann. I 247, prob. 196/200 - KLEMPIN cf. ind. - Kdm. Pom. X I Krs. Greifenberg (1914) 22/26 - Lettr. Jean X X I I 5930, 11416/17, 16 354, 53 849, 56 365, 58 656/57, 59 349 - LThK I I 1 1 9 LIENHARDT Eph. Hag. Auct. 15, 30 - MGH EpSel I 13 - P E T E R S O H N cf. ind. - P L A N TIKO cf. ind. - PUB cf. indd. - P O T T H A S T 5656, 9308, 14030, 25 857 - R A N G O 233 ff. RepGerm I I 113, 116, 338, 388, 821, 1069, I I I 253, I V 198, 2826 - S C H Ö T T G E N - K R E Y SING I I I 36, 115, 121, 276 - SOMMERFELD cf. ind. - STEINBRÜCK 7/13 - WALLIN Ärkebiskop - W E H R M A N N cf. ind. - W I E S E N E R 225/29 - W I N T E R 213/14 - W U J A I I 584 - ZAK EOP (1929) 248 - ÍDEM PAM - H. BERGSMA, Die Reform der Meßliturgie durch Johannes Bugenhagen, Kevelaer 1966 (cf. Anal. Praem. 1967, 343 ) - H. BOSSE, Heimatkunde des Kreises Greifenberg II , Treptow 1927, 47 - IDEM, Das Kloster B. b. Treptow (Unser Pommerland X V I 1931, 96/106) - N. BOUTERWEK, Origines Treptoae - N. B R U M M E R , Das Kloster B . bei Treptow (Balt. Studien IIa, 1833, 3 ff.) - J . BUGENHAGEN, Pomerania, edd. O. H E I N E M A N N , in: Quellen zur pommerschen Geschichte I V , Stettin 1900, 1 3 9 f f . - A. H E I N T Z E , Geschichte der Stadt Treptow (Original MS in Arch. Munic. Treptow, edd. A. G I R G E N S O H N , Treptow 1906) - W. PAAP, Das Kloster Belbuck um die Wende des 16. Jahrhunderts (Baltische Studien X 1, 1884, XVI 1913, 3/73; et Diss. Greifswald 1912) - L. Q U A N D T , Chronologische Bemerkungen und Berichtigungen zu pommerschen Urkunden (Balt. Studien X 1, 1879, 143) - H. SCHULZ-VANSELOW, Stadt Treptow a. d. Rega, Land u. Menschen, Tr. 1954 (erronee autumat originem monasterii B. ex ordine Cisterciensi) - A. S I M O N I S , Die Gründung der deutschen Stadt Treptow, Tr. 1909 - M. v. STEINKELLNER, Aus der Vergangenheit der Stadt Treptow und ihrer Umgebung, Stuttgart 1889 - K. F. SUDHAUS, Zur ältesten Geschichte von Treptow (Jb des Gynasiums Treptow 1876, 213) - S.M. SZACHERSKA, Rola klasztoru danskich w ekspansij Danii na Pomorzu zachodnim u schylku XII wieku, Warszawa 1968; anglice sub titulo: The Political Role of Danisch monasteries in Pomerania 1171-1223, in: Medieval Scandinavia Nr. 10, Odense 1977, 146/50 - M. W E H R M A N N , Gesch. von Stadt und Land Greifenberg, Gr. 1927, 13 - A.ZAK in Anal. Praem. VI 1930, 443/44 Series abbatum 1

Berenger D o d o 1216/19 Otto 1224/43 Sigebodo 1243/51 Hesselus 1251, res. 1

(HOOGEWEG)

Bavo 1251-59 Simon 1263 Wiardus 1265-68, antea et postea abbas in Grobe Mauritius 1270

Primus abbas secundum Necr. Braine, et Obit. Praem. 8. II. Hoogeweg nescit.

326

Bernhard Buckow vel Butzow 1393/1409 Nicolaus Griskow 1419/21 vel 28 Nicolaus Volske 1428 vel 1434/35 Gregorius 1436/61 Nicolaus 1467/77 Konrad v. Winterfeld 1480/91 Stanislaus 1492/1503 Joachim 1504/07 Henricus Beggerow 1508-16 Johannes Boldewan 1517-22

T h o m a s 1273 Albertus 1279 Thidbold 1283/90 Siegfried 1293 N a t h a n 1305/10 Gerhard 1318/19 Diethard 1320/22 Arnold 1328/41 Wilhelm 1350 Bernhard 1354/73 Nicolaus 1377/80 Andreas 1383/89

(GROBE) -

PUDAGLA

Abbatia fundata circa annum 1150 in 1. Grobe St. Godehardus, BMV et St. Sabinus. Usnam, Vzenam, Ussduem, prope oppidum Usedom, in insula eiusdem nominis, in Pomerania, Dioc. Havelberg, Fundata a Ratibore duce Pomeraniae ab Pribislava uxore eius, instigante Anselmo Episcopo Havelbergensi, ante annum 1155. Praepositura, filia de Magdeburg. Mox iterum fuit derelicta propter turbam bellicam. Anno 1177 vero iterum renovata, hac vice ex ecclesia Havelbergensi. Propter vicinitatem oppidi Usedom, fori mercantilis turbulentissimi, canonia anno 1184 translata fuit in 2. Marienberg (Möns. Stae. Mariae, hodie adhuc Klosterberg) non longe distantem retentis nominibus Grobe et Usnam. Simul a iuridictione Circariae Saxoniae se subtraxit et dignitatem abbatialem assumpsit. Paternitas diu fuit disputata. Saeculo XII fuit sub paternitate abbatiae Tommarp in Suecia, anno 1230 vero subiecta fuit H o r t o B M V in Frisia (Mariengaarde, cf. Belbuck). Postremo habebatur ut „filia Praemonstratensis". Anno 1421 primum monasterium Grobe iam totum fuit dirutum, hoc anno capella ibidem fuit erecta. 3. Anno 1308 iterum translata est canonia in Pudagla SS. Trinitatis et BMV, (Podeglo, Vodeglocensis), juxta lacum Schmollensee, Dioc. Kammin. N o m e n eius abhinc fuit „monasterium Vznemense in Pudglowe". Parochiae administratae: Usedom St. Paul, Usedom BMV, Benz, Gingst, Liepe, M ö n chow, Sagard, Zirchow, Pasewalk, Altwarp, Eggesin, Morgensitz, Uckermünde, Balm, Krientze, Mellenthin. 1347: 14 canonici, 5 conversi. Direxit scholam in Usedom. N o n fuit dives, sub abbate vero Henrico III Wittenburg (1394-1435) valde floruit. Suppressa anno 1535. Anno 1574 dux Pome327

raniae eam assignavit in sedem viduitatis matris suae. Ecclesia est solo aequata, de monasterio fere nihil superest, loco eius hodie est castellum. In initio fuit monasterium duplex. Fieri potest - etsi probari nequeat - quod moniales, assumpta regula Cisterciensium, migraverunt in Wollin (cf. Balt. Studien 33, p. 169) A r c h i vai ia: 259 diplomata in Arch. Status Szczecin - Matricula abbatis Wittenburg anni 1440, in Bibl. Soc. Historicae ibidem. B i b l i o g r a p h i a : Maior pars eius, praecedenti sub coenobio aliata, etiam hanc canoniam tangit. BERGHAUS I I 1, 500/17 - CPD cf. ind. - GOOVAERTS I 493, I I I 74 GOTTLIEB 383 - GROTE 191/92 - HEYDEN cf. ind. - HOOGEWEG Pom. II 260/368 H U G O I 785, prob. 621/22 - JL 17206 - KAHL 981 - KIEMPIN Nr. 96, 97, 106 - Kdm. Pom. I 385/86 - Lettr. com. Jean XXII 16355, 24 260 - PETERSOHN cf. ind. - PUB et PLANTIKO item - Reg. Boniface VIII 4481 - Reg. Honorius IV 7601 - RepGerm IV 3660 - SOMMERFELD cf. ind. - STEINBRÜCK 105/17 - WAEFELGHEM 103, 262, 377 WEHRMANN cf. ind. - WIESENER item - WINTER passim - WUJA 534, 576 - ZAK PAM 46 - R. BURCKHARD, Chronik der Insel Usedom, Swinemünde 1909, I 46/92, II 30/97 - N. GOEDEBUCH, Chronik der Insel Usedom, Anklam 1865 - N. HAAG, Zur Geschichte der Stadt Pasewalk und der Klöster Grobe . . . (Balt. Studien XXXIII 1883, 211/29) - N. KUGLER, ibid. Villa 158 - B. METZ, Die Kirchen auf Usedom und ihre Geschichte seit Otto von Bamberg 1128-1978, Anklam 1978. - A. STARA in Anal. Praem. XV 1939, 106 - M. SZACHERSKA (V. Beibog) - N. ZIETLOW, Das Präm. Kloster auf der Insel Usedom, Anklam 1858 Series praesulum

(HOOGEWEG)

1. P r a e p o s i t i Walter 1173-82

Sibrandus 1150?

2. A b b a t e s idem Walter 1186-89 Joannes 1194 Roger 1195—12191 Ditbod 1228/29 Rudolfus 1233 Ramundus1237/42 Sibrandus 1246 Giselbertus 1252-53 Wiardus 1254-65, dein abbas in Belbuck 1265-68, dein secundo in Grobe 1276/78. Bernardus 1289/92 Ditbod 1307/08 1

Diethardus 1315-18, postea abbas in Belbuck Henricus Sachteleben 1323/25 resignavit vel depositus est, vixit adhuc anno 1330 Konrad Hase 1330/36 Hermann v. Czernin 1337 Konrad v. Dietrichshagen 1344/47 Arnoldus 1350 Henricus 1353/65 Dietrich Bruggow 1368 Ludolf 1371/82 Dietrich 1388/92

In Necr. Braine occurrit die 13a. januarii ut praepositus (nisi forte agatur de alio).

328

Heinrich Wittenburg 1394-1435 Lorenz 1435-57 Nicolaus 1463-64 Johannes 1465-75 Henricus 1479-93

Herrmann Tulemann 1495-1514 Joannes Boldewan 1515-17, postea abbas in Belbuck Joachim 1517-29 Gerhardus Zarte 1529-35

S T O L P St. Nicolaus Civitas in Pomerania orientali, Dioec. Cammin. Hodie vocatur Slupsk et pertinet ad Poloniam. Vitetur confusio cum abbatia Sti. Joannis in eadem civitate, quae fuit tarnen OSB, ac cum Stolpa in Pomerellis, loco ab hac Stolpa non longe distanti, ubi primitus fuit fundatum asceterium Succoviense (Zukowo, vide infra apud Circ. Poloniae). Parthenon insignis, fundatus an. 1281/84 a Mestwino Duce Pomeraniae. Filia de Marienbusch (Treptow), dependens a Belbuck. Praepositus eius fuit simul parochus loci, et archidiaconus totius Pomeraniae orientalis. Fundatus extra muros ( = Indago? vide infra), probabiliter anno 1311 intra muros fuit translatus. Anno 1285 immo adeptus est altum iudicium. Ecclesiae iure patronatus dependentes: Garde 1284, Mützenow, Kublitz, et capella Revekol prope Schmolsin. Anno 1535 suppressus, sed substitit usque ad annum 1945 tamquam „canonia pro domicellis lutheranis" (Evangelisches Damenstift). Ecclesia anno 1665 combusta, sed an. 1737 reconstructa est. Anno 1771 ad fines scholares adaptata est. A r c h i v u m periit totum. B i b l i o g r a p h i a : Nisi forte idem est ac Indago, omnibus fontibus ordinis est ignotum, praeter catalogum Hilgenthalensem - B E R G H A U S cf. ind. - C P D et HEYDEN item - H O O G E W E G Pom. II 630/48 - Kdm. Pom. Bez. Köslin II - P L A N T I K O cf. ind. P U B , STEINBRÜCK, W E H R M A N N , W I E S E N E R e t W U J A c f . i n d . - Z A K P A M 4 7 - W .

BARTH-

OLDY, O Stolpa du bist ehrenreich. Kulturgesch. Beiträge zur Kirchen- und Stadtgeschichte v. St., St. 1910 - J.E. BENNO, Die Stadt St., Cöslin 1831 - C . W . H A K E N S , Drei Beiträge zur Erläuterung der Stadtgeschichte von St. (1773), denuo editum a F. FEIGE, St. 1866 - A. Z A K in Anal. Praem. VI 1930, 443.

S e r i e s a n t i s t i t u m (Hoogeweg) Siegfried 1328 Bernhard Martin Vullemate 1388 Nikolaus Wischow 1417 Stanislaus Clappe 1475/77 res.

Martin Hasselveit 1479/89 res. Melchior 1490 Johann Boldewan 1511/12, dein abbas in Belbuck Wilhelm v. Natzmer 1522 -

ex priorissis nota est unica tantum: Anna Roggenpan 1516/33 329

T R E P T O W B.M.V. et St. Nicolaus Rubus Stae. Mariae, Marienbusch, Tribethou, Trebetowe, Trepethowe, Dioec. Cammin. Civitas in Pomerania orientali. Hodie vocatur Trzebiatow et pertinet ad Poloniam. Parthenon fundatus anno 1224 ab Anastasia Ducissa Pomeraniae, quae primitus Castrum suum in Treptow in hunc finem destinaverat, sed postea, resistentibus suis filiis, in vico Wischow prope Treptow, sub titulo Marienbusch fundavit asceterium, in quo loco anno 1235 prima vice occurrit. Fuit ibidem Celebris peregrinatio ad B.M.V. Fundatrix Anastasia ordinem ibidem ingressa est et inter Beatos eius humeratur. Dependebat a Belbuck, qui initio bona eius administravit. Primae moniales venerum e Bethlehem in Frisia. Anno 1243 iam moniales ibi fuerunt. Eodem circiter tempore asceterium Ivanic in Croatia, de quo vide infra apud Circariam Hungariae, vix ab eo f u n datum, sed potius reformatum et aliquo modo ei est subditum. Paulo post an. 1281 primas sorores emisit in asceterium Stolp, de quo supra. Anno 1287 translatum est ad ecclesiam St. Nicolai in Treptow. Iam circa annum 1520, probabiliter simul cum Belbuck, fuit suppressum et camerae ducali incorporatum, conventus vero paulatim exstinctus est. Anno 1560 adhuc nonnullae moniales in eo vixerunt, anno 1573 iam omnes obierant. Ecclesia anno 1560 iam erat ruinosa, anno 1679 ultima rudera eius sunt remota. Loco monasterii nunc est castellum, in quo unus murus et fundamenta illud in mentem revocant. A r c h i v a l i a : Pauca subsistunt in Arch. Status Stettinensi (Szczecin). B i b l i o g r a p h i a : (v. etiam Belbuck) cf. ind. -

HOOGEWEG P o m

II 7 5 8 / 6 9 -

BERGHAUS

H U G O II 7 0 1 -

X I 2 1 6 , 2 2 5 / 3 2 - L I E N H A R D T Eph. Hag. ind. - PUB I 1 6 6 , 3 1 4 , 4 0 7 - P O T T H A S T

II

6,

7 3 0 f f . - C P D et H E Y D E N

KLEMPIN c f . i n d . -

Kdm.

Pom.

- M G H S S XXIII 5 7 9 ff. - P L A N T I K O cf. 2 2 6 5 7 - RepGerm IV 1 5 9 , 3 6 6 0 - S O N N E N F E L D , S T E I N B R Ü C K , W E H R M A N N , W I E S E N E R , W U J A cf. indd. - W A E F E L G H E M 1 5 8 , 3 7 9 ZAK PAM 4 7 - H E I N T Z E V. Belbuck - R. RO - Gosz, Metody i wyniki badan archeologicznych przy klasztorze w Trzebiatowie (Methoden und Ergebnisse von archäologischen Forschungen über das Kloster in Treptow, in: Biuletyn Informacyjny Pracowni Konserwacji Zabytkow Nr. 3 2 , 1 9 7 6 , 1 5 6 / 1 7 4 ) - v. STEINKELLER, A U S der Vergangenheit der Stadt Tr. und ihrer Umgebung, Stuttgart 1 8 8 9 - M. W E H R M A N N , Die Gründung des Nonnenklosters Marienbusch (Monatsbl. der Ges. f. Pommersche Gesch. 1 8 9 8 , 5 5 / 5 6 ) . 347

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Hoogeweg) Reimbert 1290 Gerhardus ante 1328 330

Wilhelm 1328 Henricus 1433

Paul Moltze 1499 Johann Köster 1521/22 O t t o Schlutow

H e r m a n n Schardemund 1442/44 Dietrich Niemann 1450/82 Melchior 1487/89 res. Martin Hasselvelt 1490

Fundatio non perfecta Anno 1254 abbatia Belbucensis recepit bona sat extensa a Duce Vratislao III in solitudine Sarranzig circa Dravam sita, in loco quo postea constructa est civitas Dramburg, ad f u n d a n d a m canoniam in honorem SS. Augustini et Stanislai. Belbuck vero hanc fundationem non est exsecuta, iam anno 1269 bona fuerunt alienata. (Winter 322, Anal. Praem. X V 104) PRAETERMISSA

BORU Secundum H u g o I 393 in Dioc. Kammin, in Pomerania, f u n d a t u m versus annum 1170 a Casimiro I. Principe Pomeraniae. - Revera idem est ac Brode. DRAXMARCHENIUM Lairuelz p. 420 (Draxmari) et H u g o I 641: in Dioc. Kammin, in Pomerania. - Revera idem est ac Dragsmark in Norwegia (Circaria Daniae). GOTTESWAN Lairuelz p. 428. In catalogo Scheftlariensi: Goteswan, in Ninivensi II: Godesnaue in Thuringia. - Probabilius non est idem ac Gottesstadt, ut putat Waefelghem p. 98, sed falsa lectio pro Gottessaw = Chotésov in Circ. Bohemiae. SAINT MARIE

D'HUENES

H u g o I 785 Waefelghem p. 103 et 262 identificat hoc monasterium absque ulla ratione cum Sta. Maria in Balna Insula ( H u g o II 153), de quo vide infra apud Circariam Frisiae. - Huenes est probabiliter corruptela pro Huveaune, Circ. Gasconiae. 331

INDAGO In dioc. Kammin. In diplomate anni 1308, publicato a Rango p. 159. invenitur praepositus „de Indagine". Inde hoc sumpsit Hugo I 873 (cf. Winter 8, Waefelghem 125). Secundum Hoogeweg II 850 idem est ac Gobelenhagen, situs ubi canonia O.S.A. Jasenitz primitus extiterat. Me vero judice, forsan idem est ac Stolp, quod ut videtur supra, fuit coenobium spectabile. Ante annum 1311 extra civitatem erat situm, et forsan ibi nomine „Indago", quod est commune in Germania ( = Hagen, Hain), designabatur. ISAGRABIA In cat. Scheftlariensi invenitur hoc nomen apud circariam Slaviae. Item apud Lairuelz p. 420. Hugo I 929 recte identificat Isagrabia cum Zagreb, et inde vertit „Slaviam" in „Slavoniam", quae vox melius cum situ illius civitatis consonat. Atqui revera numquam circaria huius nominis extitit. Probabiliter hie habemus similem casum ac supra apud „Linoma", quam invenis inter „Praetermissis" circariae Saxoniae. In catalogo nempe Scheftlariensi, vix allato, occurrit insuper apud Circariam Hungariae, duabus in lineis scriptum: „Dioc. Ysagrabiensis - Ywancia". Puto aliquem copistam hie dioecesim, ut alias, pro monasterio habuisse, quod adiunxit circariae Slaviae, ad quam pertinere canoniam similis nominis (Grobe) aliquando audierat. Lairuelz, qui libenter multiplicat ecclesias cathedrales in gloriam ordinis, talem ex ea fecit. Revera capitulum cathedrale Zagrabiense (Zagreb, Agram in Hungaria, nunc Yugoslavia) numquam ordini nostro fuit incorporatum. IVENOC Seu Ivenac. Secundum Hugo I 937 in dioc. Kammin, fundatum anno 1180 a vidua Casimiri I. ducis Pomeraniae. Putat ipse Hugo, hoc idem esse ac Jusnia, quod invenerat in aliis catalogis manuscriptis, nobis ignotis. Jusnia est certe falsa lectio pro Usnam-Grobe. Ivenac vero potest esse idem pro Ivanic, quae in catalogo Lepaige designatur ut „filia Rubi" ( = Marienbusch, sita in dioec. Camminensi). Quod nobis videtur probabilius quam corruptela pro Ivenack in Mecklenburg, asceterio O. Cist (Waefelghem 127, Grote 265). PEDOC Hugo II 527, Waefelghem 194, Lairuelz 420. In catal. Scheftlariensi: Peldach. - Revera idem est ac Belbuck. 332

IN LIVONIA Livoniae gentes ad orientalia maris Baltici litora sitae (ubi nunc temporis res publicae Latviensis ac Estoniensis sub Servitute durissima gemitant) sero quidem sed Providentia Divina sic iam tunc probante de obumbratione paganismi ad lumen veritatis Christianae conversae fuerunt. Vi praevalente crucis Christi verbo Divino seminato, neque minus vi gladii et peregrinorum, maxime colonizandi novam terram causa e Saxonia, Westphalia, Frisia ac aliis partibus Germaniae maritimae advenarum et ensiferentium fratrum Militiae Christi ca. 1203 hic fundatae. Quibus fratribus miserabili clade 1236 peremptis fratres Ordinis Teutonici succedentes, munus militandi contra gentiles tribus Livoniae susceperunt, nova plantatio virens Ecclesiae Romanae hic piantata, conflictu quidem hoc cum paganis praestantissimo ineunte saeculo XIII initiato, finaliter tantum centennio post peracto. Regibus ac regulis propriis gladio peremptis et terra sic subjecta, convertendae et neoconversae gentes novis dominatoribus terrae originis Germanicae sive mitra ornatis episcopali sive ense cinctis Ordinis Teutonici sive colonistis urbium communitatibus adscriptis, ex eo parere tenebantur. N o n d u m requievit terra ac ecclesia nova a bellis, iamiam novum nomen inter nationes occidentales valens Livoniae sive Terrae Marianae, prout ab Innocentio III P. M. anno 1215 durante Oecumenico Q u a r t o Lateranensi intitulata acquisiva. Ab eo tempore usque ad quasi sub novatione lutherana exspirantem catholicum vere medium aevum provincia haec transmarina mirabiles in religione Christiana progressus fecit, ut non postremam inter provincias Europae eius temporis dignitatem consecuta videretur. Meritorie revera namque ecclesia Rigensis (annis 1245 respective 1253 archiepiscopali dignitate aucta) sanctum munus evangelizandi ultimis in finibus occidentis christiani mediaevalis assumpsit et perfecit, secundem id, quod perbelle scriptor eius temporis historiarum reliquit: „Sic Roma dictat jura, Riga vero rigat gentes". Episcopo resp. Archiepiscopo Rigensi vel in concionatione Verbi Divini supervigilanda, vel in rebus ecclesiasticis administrandis, vel etiam in causis civilibus cuiuscunque generis ad principatum terrae pertinentibus, Capitulum Cathedralis metropolitanae eius quod interdum Canonia erat Candidi et Canonici Ordinis Praemonstratensis candidissime a Consilio et adiutorio fuisse haud explicandum. N o n dedecet autem hic brevis explicatio rerum Livonicarum in genere. Livoniam mediaevalem revera unionem vel confoederationem inter se, praeh horror, concertantium ardentissime et cruente et quidem saepius quam concurrentium dominorum terrae, maxime Archiepiscopi et Ordinis Teutonici, sed etiam aliorum episcoporum et civitatum fuisse historia docente apparet. 333

Hinc partes historicae et maximi valoris in rebus Livonicis Capituli Rigensis Archipraesuli suo assistentis et causam Ecclesiae Rigensis illustrissime promoventis. Historiae scriptores comprobant raro Canoniam Praemonstratensem natura sua exemptam, et etsi dignitate Capituli Archiepiscopalis ornatam, tarn intrepidanter partes Antistitis sui tenuisse quam Capitulum Rigense. In silva documentorum mediaevalium res Livonicas vel potius Rigenses spectantium, rarissime extat pergamentum sive de ecclesiasticis sive de civilibus agens, quod non esset a membro Capituli in actu praesenti testificatum et sigillo Capituli sigillatum. Proh dolor, scriptoris de rebus Livonicis nullam habemus enarrationem, quae solide et comprehensive de operibus Capituli huius Rigensis candidae aliquando Canoniae Praemonstratensis illustrissime peractis, invocet et perquirat. Nec et nos etsi propensi hie munus hoc nobis commendamus: longum esset historiam centenariam conversionis gentium Livonicarum et laudes Praemonstratenses in missione terrae enarrare, longissimum esset, si commentarium de meritis Capituli Rigensis in administratione rerum ecclesiasticarum Archidiocesis decursu saeculorum suppeditaretur, imrao opus esset et historiam Livoniae mediaevalis totam hie exponere, si competentiam Capituli Rigensis in rebus civilis potestatis examinaremus. Restat futuris diebus ac alia occasione opus hoc perficiendum. Hie et nunc tantum breviter de organisat i o n et particularitatibus Capituli Rigensis mentionem facere et in additione aliquod, in quantum superest, de altero Capitulo Livoniensi quod similiter ad Ordinem pertinuit Praemonstratensem, Capitulo nempe Semigallensis Episcopi de Mezotne memorare juvat.

MEZOTNE1 Medejohte, Mejohte, Majocti, Majotti. Quondam residentia regum Semigalliae (germanice: Semgallen) mediae regionis et tribus Lettorum ante conversionem eius, saeculo XIII peractae. In Lettonia. Documenta nonulla de annis 1234 et 1237 mentionem de H . respective de Helia praeposito Semigalliensi sive de Majocti Ordinis Praemonstratensis faciunt, qui Helias antea (1226 et 1232) magister Capitulo Rigensi O. 1

Pronuntia modo gallico: Méjotne.

334

Praem. pertinuisse satis certe est s u p p o n e n d u m . Paucissima scimus de Capitulo hoc Semigalliensis Episcopi, de supra laudato praeposito h o c tamen est conjiciendum; q u o d enim ipse ut m e m b r u m Capituli Rigensis et canonicus Praemonstratensis circa annos ut supra Capitulum Semigallense de M e z o t n e et organisavit et repraesentavit maxime curae missionis i n c u m b e n d o et verisimiliter de facto Rigae residendo. Scimus Episcopum finitimum regionis Seloniae (1218 creatus) B e r n h a r d u m de Lippe (famosus antea miles cruciferens in Oriente et Abbas de M o n t i Sti. Nicolai in Livonia O r d . Cist.) se ardentissime sed ineffective ad conversionem Semigallorum p a g a n o r u m adstrinxisse. 1225/26 rex Semigallorum Vestardus introitum et missionem in Semigallia de M e z o t n e excurrendo uni tantum sacerdoti permisit. A n n o post (1226) episcopatus Seloniensis eliminatur et novus episcopatus Semigalliensis sub episcopo Lamberto a d h u c Seloniensi creatur. H o c a n n o verisimiliter Capitulum Semigalliense et h o c uti canonia Praemonstratensis est f u n d a t u m . N e que plus iam de re scimus Semigallorum tribus de p a g a n i s m o ad fidem veram ca. finem t a n t u m saec. X I I I conversa p e r m a n e n t e r missionem disturbans certe et canoniam de M e z o t n e , si enim ibi residere assumpserit, oppugnavi! q u a m maxime. L i t e r a t u r a : Fontes ordinis nesciunt. Speciatim notanda sunt sequentia Anal. P r a e m . IV (1928) 69 - GOOVAERTS IV 116, 293 - H . HILDEBRAND, Livonica, v o r n e h m -

lich aus dem 13. Jahrhundert, im Vatikanischen Archiv., Riga 1875, Urk.-Nr. 21, S. 39/49, vide notas 2 et 3 pag. 49 - KRARUP, Bullarium Danicum, Kobenhavn 1932, Nr. 265 (Gregorius I X , 1234).

R I G A B.M.V. Regia, Riggen, Regiensis, Rigensis. Civitas capitalis Livoniae, hodie Lettoniae, et sedes metropolitana p r o terra baltica. Capitulum Ecclesiae Cathedralis in h o n o r e m B.M.V. dedicatae 1209-1566 etsi cum intervallis, ut inferius. C a n o n i a erat Ordinis P r a e m o n stratensis. Episcopus primus Livonicae Missionis M e y n a r d u s ( t 1196) Ykescolae d u m resideret, iam a n n o 1186 cum infulas recepisset, ibidem capitulum canonicorum secundum regulam Sti. Augustini instituit et vestem nigram praescripsit. Ipse enim M e y n a r d u s q u o n d a m canonicus Sti. Augustini Segebergensis in Holsatia f u e r a t . Successor eius secundus, Albertus (1198-1229) canonicus q u o n d a m Bremensis et procreator verus Livoniae mediaevalis, terrain ingrediendo sedem et episcopi et capituli a n n o 1201 in novam civitatem Rigam transtulit. Albertus intimus erat amicus episcopi Raceburgensis Phi335

lippi qui dignus Sti. Norberti filius et frater Praemonstratensis recolitur. Mox advocat fratres ordinis e Westfalia et Saxonia missioni Livoniae insudaturos, advenerunt plures eorum e canoniis Cappenberg, Scheda et Gottesgnaden. Cum anno 1209 Philippus, Raceburgensis episcopus Livoniam visitaret, Albertus episcopus de rogatu consilioque illius Joannem canonicum Scheidensem praepositum capituli cathedrali Rigensis instituit. Quam reformationem inchoatam triennio post per aggregationem capituli ad ordinem Praemonstratensem perfecit. Capitulum Rigense tamquam Praemonstratense a Summo Pontífice annis 1227 et 1238 est recognitum. Initio videtur fuisse consideratum tamquam filia Gratiae Dei. id est Gottesgnaden in Saxonia, sed in posterum habebatur ut filia Praemonstrati, et habuit positionem omnino specialem in ordine. Cum e sola hac ecclesia Rigensi consisteret - ecclesia enim Semigalliensis ad breve tantum tempus ordini fuit incorporata - , considerabatur tamquam „nullius circariae". Gubernium ordinis solebat tres circarias Daniae, Slaviae et Livoniae cumulatim administrare et eas tamquam unam considerare. Praesertim cum canoniis pomeranis (Slavia) Riga intimas videtur habuisse relationes 1 . Propter magnam distantiam praepositus Rigensis omni septennio tantum Praemonstratum adire tenebatur. Archiepiscopi de jure a capitulo de gremio erant eligendi, sed de facto generatim ordini videntur fuisse alieni2. Annis labentibus et certamine tremendo per longa saecula subsequentia durante inter Episcopum resp. Archiepiscopum Rigensem et praepotentem Ordiriem Teutonicum rivalem eius, Capitulum etiam Rigense, fulcimentum intrepidum Antistitis, a Teutonicis fratribus oppugnatur ut, canonicis sibi subjectis, et totam Ecclesiam Rigensem Ordo sibi subjiceret. Ne vestis candida canonicorum Praemonstratensium ansam daret ad ad1

2

Anno 1405 legavit Martinus Isenmenger, canonicus Rigensis, residens in Stralsund, „confratri suo" vicario Usedomensi et canonico Grobensi missale quoddam ordinis (Hoogeweg, Die Stifter und Klöster Pommerns, II 333). D u o ex antiquis catalogis habent notitias haud parvi momenti de ecclesia Rigensi, quae res supra allatas elucidant. In Ninivensi secundo enim legimus: „in liuonia. Terra quae nuper est conversa ad fidem, terra ultra Poloniam sita, sedes cathedralis, modo metropolis, decern sibi subiectas ecclesias habens cathedrales, et est ecclesia filia premonstrati anno gracie mccxij, recepimus super hoc litteras alberti episcopi liuoniensis: Riga". - In Hilgenthalensi simul et in Windbergensi inveniunter sequential „In Lyuonia. Riga Premonstr. Notandum quod ista ecclesia est metropolitana, nam conuentus eligit archiepiscopum, et ibi est prepositus, qui habet regimen canonicorum illius ecclesie. Et ille prepositus debet venire ad capitulum de septennio ad septennium, nisi de nouo fuerit procreatus, nec est ecclesia ilia alicuius circarie propter ipsius remocionem item archiepiscopi habet decern suffraganeos ecclesie rigensi subiectos." - Bene apparet, ecclesiam Rigensem, tamquam unicam metropolitanam ordini incorporatam, i 11 ì tunc temporis haud parvam fuisse in gloriam.

336

m i t t e n d a m similitudinem et c o n s u e t u d i n e m spiritus fratrum et s a c e r d o t u m o r d i n i s T e u t o n i a , et ad i n c o r p o r a t i o n e m Capituli in illum aut vi aut d o l o p e r p e t r a n d a m , S i g f r i d u s A r c h i e p i s c o p u s a n n o 1373 regulam et vestem nig r a m c a n o n i c o r u m Sti. A u g u s t i n i in c a p i t u l o reinduxit. N o n v e r o per l o n g u m t e m p u s . A n n o n e m p e 1394 O r d o T e u t o n i c u s in climace p o t e n t i a e capit u l u m Rigensi vi sibi subjecit. R e d i n t e g r a t i o n e m n o r m a e et habitus Praem o n s t r a t e n s i s in p o s t e r u m authentice probari nequit. A n n o 1566 capitulum, l u t h e r a n i s m o s u p e r c r e s c e n t e , s u p p r e s s u m est. Ecclesia cathedralis, annis 1 2 1 1 / 1 6 constructa, simul c u m claustro subsistit, sed t a m q u a m ecclesia lutherana. A r c h i v a l i a : Archivum Historicum Civitatis Rigensis, Sectio Secretior Senatus Civitatis Rigensis tum Interior, tum Exterior. - Archivum Rei Publicae Latviensis Rigae, Sectio Nobilitatis Livonicae et Theca copiarum de Archivo Vaticano. - Archivum et Bibliotheca d o c u m e n t o r u m Volksdeutsche Mittelstelle quondam in Posnania. F o n t e s : Liv-, est- und kurländisches Urkundenbuch, hrsg. von F. G. v. BUNGE, erweitert von L. ARBUSOW sen. et jun., Riga 1853 et seqq.; liv-, est- und kurländische Urkunden-Regesten bis zum Jahre 1300, hrsg. von F. G. v. BUNGE, Leipzig 1881. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, Tomus V, hrsg. v o n M . DOGIEL, W i l n a 1 7 5 9 .

Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentium . . . historiam illustrantia, hrsg. v o n A . THEINER, R o m a e 1860.

Fontes Historiae Latviae Medii Aevi ed. A. SVABE Rjgae 1937 et 1940 (Fase. I et II Voluminis II: Anni usque ad 1256). Livländische G ü t e r u r k u n d e n I—II hrsg. von H . v. BRUININGK U. N . BUSCH, Riga 1908. Brieflade, Est- und Livländische, III: Chronologie der Ordensmeister über Livland, der Erzbischöfe von Riga u. der Bischöfe von Leal, Oesel-Wiek, Reval u. D o r p a t , h r s g . v o n R . v. TOLL U. P h . SCHWARTZ, R i g a 1879.

D e Chronicis res Livonicas medii aevi spectantibus et inevitabiliter de Capitulo Rigensi agentibus hic mentio fit nonnullarum tantum: HEINRICI de LETTIS Chronicon Livoniae ed W. ARNDT in M G H , SS. Tomus X X I I I , Hannoverae 1874; in usum scholarum ex M . G . H . reeudi fecit G. H . PERTZ, Hannoverae 1874. Livländische Reimchronik, hrsg. von Leo MEYER, Paderborn 1876. HERMANNI d e WARTBERGE C h r o n i c o n L i v o n i a e , h r s g . v o n E . STREHLKE in S c r i p t .

Rer. Pruss. II, Leipzig 1863. Literatura:

H U G O II 6 7 3 - WAEFELGHEM 2 0 9 - Z A K in A n a l . P r a e m . V ( 1 9 2 9 )

247 - A. M . AMMANN S. J., Kirchenpolitische Wandlungen im Ostbaltikum, Rom 1936 - L. ARBUSOW, Livlands Geistlichkeit (mit 2 Erweiterungen), Sonderabdruck aus dem Genealog. Jahrbuch f ü r Liv-, Est- und Kurland, Riga 1909 et sqq. - IDEM, Die Einführung der Reformation in Liv-, Est- und Kurland, Leipzig 1921. - IDEM, Römischer Arbeitsbericht I—II (Acta Universitatis Latviensis XVII u. X X ) , Riga 1928-29; III-IV (ibidem, Seria Facultatis Philolog. I, 3 u. II, 4), Riga 1929-33. - E. BONNEL, RUSsisch-livländische Chronographie, St. Petersburg 1862. - H . BRUININGK, Messe und kanonisches Stundengebet nach dem Brauche der Rigaschen Kirche im späteren Mittelalter (Mitteilungen aus der livl. Geschichte, hrsg. von der Ges. f ü r Gesch.- und Al-

337

tertumskunde zu Riga, Bd. XIX), Riga 1903. - IDEM, Die Geburtsstandsverhältnisse in den livl. Domkapiteln (Sitzungsberichte der Ges. f. Gesch.- u. Altertumskunde zu Riga a.d.J. 1908), Riga 1909. - A. v. BULMERINCQ, Die Besiedlung der Mark der Stadt Riga 1201-1600 (Livl. Mitteilungen Bd. XXI), Riga 1921. - F. G. v. B U N G E , Livland, die Wiege der deutschen Weihbischöfe (Baltische Geschichtsstudien I), Leipzig 1875. - F. G. v. B U N G E , Der Orden der Schwertbrüder (Balt. Geschichtsstud. II), Leipzig 1875. - IDEM, Die Stadt Riga im 13. u. 14. Jahrhundert, Leipzig 1878. - G. A. DONNER, Kardinal Wilhelm von Sabina, Bf. v. Modena, Päpstl. Legat in den nordischen Ländern ( F 1251), Helsingfors 1929. - W. v. G U T Z E L T , Das Stadtgebiet Rigas (Livl. Mitteilungen Bd. XI), Riga 1865. - Th. KALLMEYER, Geschichte der Habitsveränderungen des Rigaschen Domcapitels (Livl. Mitteilungen Bd. XII), Riga 1880. - C. M E T T I G , Zur Verfassungsgeschichte des Rigaschen Domcapitels (Livl. Mitteilungen, Bd. XII), Riga 1880. - IDEM, Bemerkungen zur Geschichte des Rigaschen Domcapitels (Sitzungsberichte a.d.J. 1912), Riga 1913. - W. N E U H A U S (vide supra apud Scheda p. 190) p. 103 - W. N E U M A N N , Das mittelalterliche Riga, Berlin 1892. - IDEM, Der Dom zu St. Marien in Riga, Riga 1912. - G. RATHLEF, Das Verhältnis des livl. Ordens zu den Landesbischöfen und zur Stadt Riga, Dorpat 1875. - O. v. RUTENBERG, Geschichte der Ostseeprovinzen, Leipzig 1859-60. - Th. SCHIEMANN, Rußland, Polen u. Livland, II (Onckens Allgem. Gesch. in Einzeldarstellungen), Berlin 1887. - A. SPEKKE, Historia Lettoniae. Italice Romae, Lettice Holmiae 1948, anglice praeparatur ad prelum item Holmiae. - J. STRAUBERGS, Historiae urbis Rigensis (lettice) Riga 1938. - A. SVABE, Lettische Kulturgeschichte II, (Lettice) Riga 1922. - IDEM, Die Geschichte des Pagasts (De decimis), (Lettice) Riga 1925. - F. W I N T E R , Über den Anteil des Magdeburger Landes an der Eroberung und Germanisierung Livlands, in: GBMMagd (cf. Saxoniam) II 1867 34/48.

C I R C A R I A E B O H E M I A E ET M O R A V I A E Initio fuerant duae circariae separatae, Bohemia enim et Moravia, unaquaeque sufficienti numero domuum consistens. Ignota quadam ex ratione, vero in fine saeculi XIII sunt unitae. Extendit se dein haec spectabilis circaria bohemo-moravica in dioeceses Pragensem, Olomucensem et Passaviensem 1 , politice autem in regnum Bohemiae, in marchionatum Moraviae (quae hodie pertinent ad Cechoslovakiam), et in utramque Austriam. lam ante unionem duarum circariarum facta est mutatio: canonia Plagensis videtur fuisse mutata pro Speinshartensi, quae ad Bavaricam pertinuerat, anno 1236. Sed in fine circaria valde est dilatata, et quidem super integrum imperium Habsburgicum. Iam medio aevo pluries visitatores iis simul et omnibus aliis circariis in oriente sitis, nempe polonicae et hungaricae, praefue1

Hae tres dioeceses solae extiterunt usque ad saec. XIV, quo accessit eis LitomySlensis, saeculo XVII loco illius vero Reginae-Gradecensis (Hradec Kralove, Koniggratz) saeculo sequenti insuper Brunensis (Brno), et per decreta Josephi II Budvicensis (Ceske Budejovice), Linciensis (Linz) et Sti. Hippolyti (St. Polten).

338

runt. Anno 1650 canoniae in Silesia sitae, quae antea ad polonicam spectabant, deinde vero, cum Silesia paulatim linguam germanicam assumpserat, exemptae fuerant, circariae bohemicae sunt aggregatae. Anno 1692 decrevit Capitulum Generale, quod omnes canoniae pristinae circariae hungaricae, seu iam redemptae seu in futurum recuperandae, manerent adiunctae circariae bohemicae. Anno 1738 Griffen transiit de bavarica ad bohemicam, et anno 1752 abbatia Nowysacz in Polonia eidem nostrae circariae est addicta, quod decretum vero non videtur esse in praxim deductum. Omnes canoniae virorum in Bohemia et in Moravia sitae ab initio erant abbatiae, non vero austriacae. Pernegg et Nova Rise, praepositurae parthenones in canonias virorum mutatae, postremo etiam ad abbatialem dignitatem sunt evectae. Commendae non extiterunt in his regionibus, praeter transitorium quoddam experimentum imperatoris Josephi II, nec mensarum separatio fuit in usu. Initiator ordinis in Bohemia et Moravia fuit ille Henricus Zdik, episcopus Olomucensis, qui annis 1137/38 in Terra Sancta commorans, ordini canonicorum Templi Domini se adiunxit 2 , et reversus in patriam, enixe operam dedit ad eum ibi introducendum. Fundavit ergo anno 1140, cum aliquibus religiosis forsan inde adductis, canoniam Montis Sion, id est Strahov. Qui vero fefellerunt exspectationes eius. Mox Windbergae in Bavaria meliorem formam vitae canonicae innotuit, nempe „normam Praemonstratensem" et statim gregem canonicorum ex Steinfeidia advocavit, quem illis „undecumque collectis" substituit. Sub qua forma innovata M ö n s Sion mox bene prosperavit. Henricus dein alteram canoniam instituit in Litomysl, et fundatione canoniarum Zeliv et Hradisko participavit. Constat canonias Strahov et Zeliv fuisse fundatas tamquam monasteria duplicia, sed iam infra decennium moniales sunt dislocatae 3 . Parthenones, quorum omnis fere canonia unum habuit dependentem, bene floruerunt in hac circaria. Fuerunt divites ac spectabiles, et quoad omnia aequiparati sunt canoniis virorum. Videntur fuisse et ipsi usque ad saeculum circiter X I V communitatibus virorum praediti. Canonici illi, quibus praefuit prior dum praepositus temporalia totius asceterii moderaretur, immo authentice occurrunt tamquam „professi", vel „canonici reguläres alicuius parthenonis" 4 . Praepositi parthenonum in hac circaria 2

3

4

Vide de eo infra apud Circ. Graeciae et Hierosolymitanae, et GOOVAERTS I 430/32. Henricus forte, sed nequaquam certe in posterum et ipse „Normam Praemonstratensem" amplexus est. Obiit an. 1150. Quod patet ex epistola Udalrici praepositi Steinfeldensis ca. 1150 conscripta (ROTH Briefs. 194). Apud Hradisko et Litomysl possumus idem supponere, vide apud Doubravnik et Olomouc. Ita verbi gratia anno 1310: „Vojslaus canonicus regularis monasterii Chunicensis" (ERBEN, R e g . B o h . II 2 2 1 6 ) .

339

mox facti sunt praelati sui juris, et ut „inamovibiles et perpetui, abbatiali jurisdictione praediti" a capitulo generali saec. X V I I sunt recogniti. Anno 1622 praepositus Choteäoviensis immo titulum abbatialem sibi vindicavit, quod Privilegium legaliter anno 1738 confirmatum est et ad alios parthenones circariae tunc florentes extentum est. Unicus casus in ordine! Canoniae in Bohemia et Moravia sitae saeculis X I I et X I I I omnino fuerunt gentis bohemicae. Immo illae, quae in margine regni sitae, in posterum, praesertim a fine saeculi X I V , per immutationem populationis, colonisatione harum regionum primitus parum habitatarum peracta, gentis germanicae factae sunt (Tepla, ChoteSov et Louka.). Post bella hussitica cultura bohemica elanguit, et a saeculo XVII, favente dynastia Habsburgica ubique praevaluit lingua germanica, cui vero natio bohemica post regenerationem suam saeculo X I X iterum sermonem ei vernaculum substituit 5 . Sola Tepla, cum esset sita in regione mere a Germanis habitata, mansit germanica usque ad annum 1946. M o x canoniae fere omnes magnam prosperitatem sunt adeptae. Divitiae et piae fundationes affluebant undique, aedes surrexerunt ubique visendae structurae, habitatae a communitatibus insolitae numerositatis. Una ex insignioribus abbatiis, Litomysl, immo evecta est in ecclesiam cathedralem. In hoc culmine splendidae evolutionis fracta et percussa est circaria usque ad mortem per haeresim Hussitarum ineunte saeculo X V . Fanaticus dux haereticorum, Joannes Zizka, saeviens irruit in monasteria, omnia comburens et percutiens, et mactans integros conventus usque ad ultimum religiosum. Inter asseclas et adlatos eius zelosissimos erat etiam unus apostata ex ordine nostro, Joannes Siloensis. Talis erat destructio, et tantopere protratta sunt per totum saeculum bella et seditiones, ut nonnisi lente et laboriose pars communitatum potuerit reviviscere. LitomySl et Lounovice adeo erant percussae et emortuae, ut resurgere nequiverint; Milevsko et parthenones Neorisensis et Kounicensis diu languerunt fere exanimes, saeculo sequenti exstincti sunt. Zeliv pariter omnino exstincta est, tarnen saeculo X V I I revixit. Monasteria post destructionem Sigismundus imperator magna ex parte oppignoravit nobilibus haeresi faventibus, ad stipendia militaria solvenda.

5

Longaeva et flagrans semper erat in hoc regno lis linguarum et nationum, cuius causam et evolutionem disserere ad nos non attinet. D e quaestione vero, quali in lingua hoc in libro singula loca sint designanda, vide supra in praefatione generali. Cum pronuntiatio linguarum Europae Orientalis sit sat difficilis et communiter in occidente parum nota, inserimus sequentibus circariis, in quantum has regiones tractant, indicationem, quomodo nomina proferuntur, et quidem modo gallico. H a c lingua omnes eruditi lectores caliere supponimus. Notandum est, in linguis slavicis litterae h et eh proferri modo germanico.

340

Paulatim tamen canoniae depauperatae bona sua redimere et aedes restaurare potuerunt, ita Zabrdovice 1440, ChoteSov 1455 et Doksany 1456. Calamitatibus vero supra allatis disciplina regularis corruit, nec in statum pristinum redintegrari potuit. Instigante tamen rege Bohemiae annis 1482/86 circaria ad normas Stae. Mariae Magdeburgensis reformata est. Tepla factum est centrum reformations. Tamen nec conatus isti res funditus potuerunt verti in melius, quia haeretici vix pacati, iterum iterumque totum regnum et regiones circumiacentes inquietarunt surrectionibus suis, magnum in damnum monasteriorum, quae aerumnae saeculo XVI exorto protestantismo, peiores sunt factae. Tota fere Austria, ad quam Bohemia tunc spectabat, practice iam a fide defecerat, monasteria erant desolata atque deturbata. Episcopatus Litomyslensis, ordini incorporatus interiit. Contra-reformatio haec omnia vertit in melius. Societas Jesu tunc conata est canonias Strahoviensem et Chotesoviensem sibi arripere in dotationem, sed in vanum, quia versus finem saeculi XVI ordini nostro ortus est zelosus simul ac sanctus reformator et restaurator in persona Joannis Lohelii, abbatis Strahoviensis, qui cum successore suo Casparo de Questenberg faciem totius circariae renovavit. Indefesse cum juvene generatione ordinis laborabant in restauratone canoniarum ad intus et ad extra, et ad restaurationem fidei catholicae. Vacaverunt tunc parochiae, opus erant praedicatores, ideo parthenones Pernegg et NovariSe mutati sunt in canonias virorum. Valde meritus est abbas Questenberg de ordine per translationem corporis Sti. Norberti ex Magdeburgo in Pragam anno 1627, per restaurationem - etsi transitoriam - canoniarum Saxoniae annis 1628/31, et per fundationem Collegii Norbertini Pragae anno 1635. Saeculis XVII et XVIII circaria culmen sui splendoris adepta est. Ubique in canoniis viguit spiritus religiosus fervens et exemplaris, tantopere florebant litterae et scientiae, ut vix tunc simile quid in ordine invenisses, si Brabantiam excipis. Surrexerunt aedificia stupendae magnitudinis et elegantiae, praesertim Louka, ChotéSov et HradiSko. Ut breviter dicamus Bohemia hac in epocha fuit ex praestantissimis et florentissimis circariis totius ordinis, et splendidis ac numerosis suis canoniis in hoc regno longe aliis ordinibus praevalebat. Hoc saeculo XVII etiam antiquae canoniae Milovicensis et Kounicensis, ab Hussitis deletae, iterum in manus ordinis redierunt, ex causis, de quibus loquemur, tamen non sunt restauratae. In fine huius saeculi abbas Franciscus de Schollingen, minusculae canoniae Pernecensis, coepit laudabile opus restaurationis ordinis in Hungaria, a saeculo ibi iam exstincti. Praepositurae Promontor, Csorna, Janoshida, Lelesz, Jaszo et Turje inter annos 1694 et 1705 sunt redemptae et ordini reunitae. Vituperandi vero sunt abbates illi Strahovienses, Lucenses et Gradicenses, qui per integrum saeculum XVIII 341

impediverunt restaurationem non tantum canoniarum Milevsko et Kounice, sed etiam totius circariae Hungariae in statum pristinum, quia privatae utilitati potius servientes quam ordini, maluerunt haec bona propriis domibus reservare in usumfructum, quam eis independentiam debitam, ut oportuit, reddere. Sola canonia Jaszo summa cum difficultate hanc libertatem sibi recuperavit medio saeculo XVIII. Iam sub Maria Theresia Imperatrice communicatio cum Praemonstrato anno 1772 fuerat restricta. Successor eius Josephus II vero faciem et immo essentiam circariae et ordinis in terris suis funditus mutavit per reformationes suas partim salubérrimas, partim vero perniciosas. Anno 1780 cum coepisset regnare, circaria complectebatur 15 canonias virorum cum 694, et 3 parthenones cum 115 religiosis. Imperator hoc ipso anno admissionem novitiorum et mox etiam omnem nexum cum Praemonstrato et cum circariis extrañéis interdixit. Libera electio abbatum est vetita, seminaria et Studium domesticum monasteriorum sunt suppressa, quorum loco erecta sunt „Seminaria Generalia", quae spiritu „illuminationis", id est istius epochae erant imbuta. Dein coepit imperator maiorem partem monasteriorum supprimere, et erexit ex bonis eorum sic dictum „fundum religionis", ex quo deinceps omnes parochi et sacerdotes ministerio animarum fungentes salaria acciperent. Primo suppressit omnes parthenones anno 1782, dein annis 1783/85 ex nostris canoniis Pernecensem, Lucensem, Gradicensem et Zabrdovicensem. Multas novas parochias laudabiliter creavit, quarum vero administratione monasteria nimis onerata sunt. Secundum indolem sui temporis omnia mere contemplativa et „monachalia" spernens, et meram activitatem „ad augendam prosperitatem humanitatis" ut unicum finem ordinum et monasteriorum agnoscens, characterem ordinis in canoniis, quibus pepercit, tantopere alteravit, ut post unam generationem in novo hoc spiritu educatam nonnisi forma externa eius aliquo modo remanserit. Multae praxes specifice claustrales tunc sunt abrogatae, et disciplina religiosa damna perpessa est. Circaria Bohemiae ab anno 1781 cessaverat existere, sicut et omnis connexus mutuus inter singulas canonias. Anno 1804 quidem abbas Strahoviensis nominatus est „praeses" domuum ordinis in Imperio Austriaco existentium, sed anno 1813 haec institutio iterum est abolita. Anno demum 1852, cum Sancta Sedes Cardinali Schwarzenberg archiepiscopo Pragensi reformationem monasteriorum in Austria commisisset, abbates nostri in Marienbad congregati abbatem Strahoviensem elegerunt denuo praesidem, et anno 1855 omnes canoniae ab episcopo Sti. Hippolyti Ignatio Feigerle, visitatore apostolico, visitatae sunt. Anno 1858 iterum fuit capitulum provinciale Vindobonae, anno sequenti capitulum generale ordinis in Strahov, in quo nova statuta pro circaria sunt redacta. Anno 1883 demum peracta est reorganisatio definitiva ordinis in capitulo generali Vindobonae, et adunatae sunt om342

nes canoniae intra fines imperii austriaci sitae in „circariam austro-hungaricam", quae in capitulo generali anni 1889 Tongerloae divisa est in „austriacam" et „hungaricam". Anno 1924 nostra antiqua circaria Bohemiae et Moraviae aliquo modo est restaurata per erectionem novae circariae ,,cechoslovacicae", quae praeter canonias Teplensem, Strahoviensem Neorisensem, et Siloensem etiam Speinshartensem 6 et Jaszoviensem includit. Geras et Schlagl manserunt apud circariam austriacam. Saeculo peracto canoniae bohemicae et austriacae multos genuerunt doctores et viros scientiis ¿Ilustres7, et administraverunt etiam varia gymnasia publica. Nostris temporibus vero tempestates validae devastaverunt duris probationibus has circarias. Bellum nempe annis 1939/45, praesertim vero tyrannis hitlerica, quae abbatias fere omnes plane suppressit. Anno 1946 expulsa est pars germanica communitatis Teplensis, quae continuatur in Villingen. Reliqua monasteria in Cechoslowakia anno 1945 vix restituta, quinquennio post suppressa et bona eorum confiscata sunt. Abbatiae antehac florentes, lugent profanatae, archiva et bibliothecae sunt ablata et partim vendita, religiosi sunt dispersi. Tamen communitates eorum non moriuntur . . .

C H O T Ë S O V St. Wenceslaus 1 Pronuntia more gallico: Khotiechoff. Chotessow, -eszov, -issaw, -iessow, -essoviz, -iesowicz, -ieschowecz, Hotessove, -essowic, Gottessaw, -tesovice, Kostelecz. Prope Stribro (Mies) in districtu Pilsensi in Bohemia, Dioc. Pragensis. Parthenon, fundatus paulo post annum 1202 a Beato Hroznata, fundatore Teplensi, et a Woyslawa sorore eius viduata, quae intravit et prima magistra facta est. Primae moniales venerunt e Doksany. Saeculo X V verbum fit de canonicis professis, sed ceteroquin semper subfuit paternitati abbatum 6

7

Haec domus vero postea immediate abbati generali est subdita, et hodie pertinet ad Circariam Germaniae. Quod iam fecerant ceteroquin omni tempore. „Chronographus Siloensis" id est, Chronicon Gerlaci professi Siloensis et postea abbatis Milovicensis, est unus ex praestantissimis fontibus pro historia non tantum ordinis, sed et regni et ecclesiae. C f . BACKMUND M a G S c h r 1 8 6 f f .

1

In Necrologio de Marcheroux (s. XIII, BMun Nancy 995/III 51) legitur „Grosnata fundator ecclesie Sti. Augustini de Gotestuit". Quod vero est unicum exemplum talis patrocini!. 343

Teplensium, unde venerum eius praepositi, et qui administraverunt per canónicos suos parochias huic parthenoni incorpóralas: ChoteSov (Chotieschau), Dobrany (Dobrzan), TouSkov (Tuschkau), Holysov (Holleischen), Horni Sekyfany (Obersekerschan), Litice (Littitz), Stod (Staab), et quidem a saeculo XV tantum. Antea iam possederai alios patronatus, quos iterum amisit. Moniales erant usque ad medium saeculum XVI exclusive nobiles, et usque ad Zachariam Bandhauer, praepositum reformatorem, nobilitas praevalebat, in detrimentum disciplinae. Praepositi obtinuerunt ius baculi iam anno 1361, anno 1403 vero omnibus pontificalibus sunt insigniti. Hoc tempore asceterium, quod fuit dives et potens, optime floruit. Anno 1423 ab Hussitis deletum, et in posterum pluries exspoliatum et devastatum est, ita ut elanguerit et saeculo demum XVII iterum refloruerit. Anno 1622 praepositus Zacharias Brandhauer, qui asceterium a Tepla matre independentius reddidit, vir omni genere meritissimus, titulum abbatialem sibi vindicavit, quod anno demum 1738 a capitulo generali recognitum est. Annis 1734/56 splendida ac sumptuosa aedificia antiquis sunt substituta, et prope monasterium in Monte Vrabina paulo post perpulchrum sanctuarium in honorem Sanctae Crucis, quo undique peregrini affluebant, erectum est. Status personalis: 1531: 10 moniales, 1579: 2; 1618: 14 canonissae, 2 novitae, 5 postulantes, 1642: 30, 1782: 44 moniales. Hoc anno 1782 suppressum est asceterium. Parochiae anno 1804 traditae sunt canoniae Teplensi, ecclesia ipsius asceterii anno 1793 clausa et anno 1830/37 demolita est. Bona emit anno 1822 princeps de T h u m & Taxis, qui dedit anno 1878 aedificium monialibus de Visitatione B.M.V., quae anno 1936 monasterium acquisiverunt. Anno 1945 maior pars earum expellitur, et an. 1950 monasterium denuo supprimitur. Moniales refugium invenerunt in antiqua canonia Marchthal (Cire. Sueviae). A r c h i v a l i a : Praha, Arch. Status Centrale - Archivum quondam Archiepiscopale, nunc ibi depositum: XB5 nr. 4:11 Fase, acta - Ibidem Bibl. Clementina MS VI cf. 13: Chronicon 1666/98 - Archivum Abb. Teplensis, nunc in Zlutice - Arch. Municipale Cheb: dipi. 1541/1723, et acta - Arch. Princ. de Thurn et Taxis Ratisbonae: XI 142/46: diplomata 1363/1474, 4 Zinsbücher 1509/34, Registra, Protocolla, Salbücher, etc. saec. XVII/XVIII - Arch. Mun. Pilsense, cf. Anal. Praem. 1956, 183 BMun Nancy MS 992/VI, 40/66; 995/III, 67/107: Chronicon Chotesoviense, Instrumenta praepositurae de Ch. - Bibl. Univ. Prag.: Annales auet Z. Bandhauer 1641. B i b l i o g r a p h i a : BILEK 2 7 9 / 8 4 - BITTNER III 3 5 9 - BRUNNER 7 7 0 - C D B o h I 3 2 4 , II 3 0 3 , 4 0 2 , 4 3 4 - CERMAK 3 9 3 / 4 3 5 - C D M o r X I V 19 - D H G E X I I 7 6 4 - EMLER D e -

cern registra 2 3 / 5 2 - ERBEN Reg. Bohemiae I/VII cf. ind. - FRB I 369, 374, 380, V 4 0 9 , 4 3 8 , 4 6 9 , 4 7 1 - HUGO I 5 5 3 , p r o b . 4 6 1 / 6 8 - LAIRUELZ 4 1 4 / 1 5 - LEHNER I 104 L T h K I I 9 0 0 - LIENHARDT E p h . H a g . 1 3 3 , 2 0 3 , 2 2 9 - M A N N L 7 / 1 0 - M o n . V a t . I 4 4 9 ,

II 874, 1203, 1204, V 1267, 1534 - NEUWIRTH 55 - NOVOTNY I 3, 1 0 7 / 1 0 , 8 9 8 / 9 9 P a m . A r c h . II 169 - PFIFFIG O b . G e r a s 2 3 4 - PICHERT 2 7 3 / 7 6 - POTTHAST 2 0 7 3 7 - RA-

344

MACKERS Urk. Nancy 131, 136, B H 2 7 5 1 / 5 2 - Reg. Imp. V I I I , X I cf. indd. - SCHALLER I X 93 - SCHUBERT 2 1 6 / 3 0 , 249 - SEDLACEK Mist. Slov. 3 2 6 / 2 7 - Topographie X X X (1911) Bez. Mies 5 / 3 5 - WAEFELGHEM 5 9 / 3 7 4 - Z A K Öst Klb. 272 - IDEM PAM 18 K. DOLISTA, Chotesovsky kopiar v Rezne a vysazeni Tofskova roku 1311 (Chotieschauer Kopiar in Regensburg und die emphyteut. Urkunde von 1311, Minulosti Zapadoceskeho kraje V I I I 1971, 1 4 1 / 4 8 ) - B. GRASSL, Die Wahl des Chotieschauer Propstes Siard Pfeiffer 1761, (Anal. Praem. X I I 1936, 7 1 / 7 6 ) - IDEM, Propst Andreas Norbert Fabritius von Chotieschau 1 6 9 6 - 1 7 0 6 , (ibidem X I 1935, 2 2 0 / 2 3 ) - IDEM, Pilsnerinnen im Kloster C h . (Plzensko 1926, 99) - D e r Heimatkreis Mies, Dinkelsbühl 1962: 63, S. 7 9 / 8 8 . Continet: F. ANDRESS: Die Klosterherrschaft Ch. 7 9 / 8 6 ; P. MÖHLER, Die katholischen Kirchen im Kreise Mies, Gestalt und Geschichte 3 1 3 / 3 3 ; IDEM, Der Kreuzberg 3 3 3 / 4 0 ; F. MUHR, Das Gebiet der Herrschaft Ch. im 18. Jahrh. 8 6 / 8 7 ; IDEM, Das Wappen des Klosters Ch. 88 - H. HÜTTL, Klosterherrschaft und Untertanen des Präm. Chorfrauenstiftes Ch. im ausgehenden 17. und beginnenden 18. Jahrh. (Anal. Praem. 1973, 2 5 3 / 8 3 et 1974 2 1 6 / 4 1 , 1975 2 7 0 / 8 2 ; 1976: 4 4 / 6 3 ; 1976: 1 5 6 / 7 3 ) - R . KÖPL, Das ehemal. Präm. Chorfrauenstift Ch., Prag 1840 - F. PALACKY, Zapisy klaStera choteSovskeho 1272/1597, (Arch. Cesky I V 3 1 / 6 3 ) - A. PIETSCHMANN, Zacharias Bandhauer und seine Tätigkeit in Chotieschau, Tepl und Magdeburg (Beiträge zur Gesch. des Stiftes Tepl II 1 / 8 2 ) - Plzensko 1926 84, 1927: 8 9 / 9 1 , 8 6 / 8 9 , 1 1 7 / 1 9 , 1931 36 - G. SCHMIDT, Die Patronatspfarren und die Pröpste des ehemal. Klosters Ch. im Mittelalter (Anal. Praem. X I I 1936, 4 6 / 4 7 1 3 1 / 4 3 ) - A. STARA, Paul Herolt, Propst von Ch. (ibidem X I V 1938, 2 3 9 / 4 2 ) - IDEM, Chotieschauer Archivalien in Prag, ibid. V I I I 1932, 4 3 / 4 9 , 3 2 9 / 3 7 - Anal. Praem. V I I I 9 1 / 9 3 - Necrologium Antiquissimum edd. B. GRASSL in Anal. Praem. ed textus V I I 1931. Series antistitum

( C e r m a k , Schmidt, emendata a Dolista) 1.

Praepositi

Zdislav 1 2 3 7 / 4 8

Georgius Plotner 1 4 5 4 / 8 1

Gotthard 1 2 5 0 / 6 6

T r i s t r a m C e r n i n de C h u d e n i c

Miroslav (Mirko) 1 2 7 1 / 9 3

1 4 8 1 / 8 2 res.

Pertoldus 1299

E r h a r d M ü g l e r 1 4 9 2 / 1 5 0 4 res.

Konrad 1303

Clemens 1 5 0 4 / 1 9

Wisimir 1308

Sigismund G ü r l 1 5 1 9 / 2 1

Siegfried 1 3 1 1 / 2 0

Mathias 1 5 2 1 / 4 9

Pernold 1 3 2 0 / 2 8

Gallus 1 5 4 9 / 5 2 d e p o s .

Petrus 1 3 3 3 / 5 3

J o a n n e s M u t h 1 5 5 2 / 5 8 res.

J o a n n e s de L e s k o w 1 3 5 4 / 6 6

Adam Hasler 1 5 5 8 / 8 5

U d a l r i c u s de K r u k a n i c e 1 3 6 7 / 8 0

Mathias Herold 1 5 8 5 - 8 8

Hartmann 1381/90 J o h a n n e s Sulko 1 3 9 1 / 1 4 1 6 H i n k o de U l i c e 1 4 1 6 / 2 7 Petrus 1 4 2 9 / 3 6 Wenceslaus 1 4 3 6 / 5 4

L a u r e n t i u s Kastl 1 5 8 8 / 9 3 G e o r g Scheitler 1 5 9 3 / 9 8 Adam Rudrisch 1 5 9 8 / 1 6 3 3 Paulus H e r o l d 1 6 3 3 / 3 9 Zacharias Bandhauer 1 6 3 9 / 5 7

345

Adalbertus Peletz 1657/66 Michael Kastl 1666/98

Andreas Fabritius 1698/1706 Dominikus Peterka 1706/37

2. A b b a t e s Christophorus Schmiedl 1737/61 Paul Nowak 1779-82, f 1797 Siard Pfeiffer 1761/79 Magistrae Mechtildis (Necrol. Doxanense VII. Margaretha 1237 Id. Ian.) Agnes -1363 Strieska 1363Wrabska (Vracka?) 1378 Anna 1408-1418 Zbranie 1419-1420 Anna 1429-1434 Ofka 1434Vracka 1439-1453 Anna 1453-1454 Dorothea 1454-1461 Anna 1462-1464 Margaretha de Frumstein 1465-1489 Ludmila 1492-1511 Anna de Krimice 1512-1516 Catharina de Krimice 1517 Ludmila 1524 Elisabeth 1537-1550 Dorothea Strojeticka -1554 Margaretha de Vetla -1567 Ludmila-1582 dep. Ludmila (alia?) -1589 Barbara Guldnerin 1597-1599 Regina Herold -1602 Barbara Bavorovska -1605

346

Priorissae Anna 1619 Barbara Pugliana -1642 Catharina Ötterlin 1642-1654 Francisca Wilfert 1654-1666 Catharina Abeysin 1666-1672 Susanna Schlick 1672-1685 Valpurgis Fabrici 1686-1720 Agnes Gröslinger 1721-1733 Bernarda Brusch de Neuberg 1733-1752 res. (f 1754) Francisca Manetinska 1754-1761 Magdalena Dill 1761-1768 Valpurgis Gimpl 1768Dominica Forstmayer -1780 Benedicta Saitz 1780-1782 Inserí nequeunt priorissae (Necr. Chotes, et Doxanense): Juliana 20. febr., Eufrosina 27. mart., Johanna 29. mart., Dobka 15. iul., Tudislava 20. iul., Zbraslava 8. aug. (Omnes praeter Julianam - saec. 16. ex. - pertinent in 13. et 14. saeculum.)

D O K S A N Y Nativitas B.M.V. Dogsein, Doxana, -anum, Dog-, Doc-, Doch-, Dokzan, -san, -czan, D o k zany, Doxant, Dogszano. Germanice: Doxan. Inter Litomerice et Roudnice, Bohemia, Dioc. Prag., nunc. Litomerice. Parthenon insignis, praepositura postremo abbatia. Fundatus est post annum 1143 a Gertrude uxore Vladislai II ducis (ab an. 1158 regis) Bohemiae. Primae moniales venerunt e Dünnwald. Sub paternitate abbatum Strahoviensium. Parochiae incorporatae: Doksany, Dolanky, Libotenice, Bohusovice, Kmetineves, Mury, Redhost, Pocaply, quae a saeculo X V a canonicis Strahoviensibus sunt administratae. Beata Agnes de Bohemia (f 1282) hic est educata. Usque ad annum 1388 priorissae solebant esse de stirpe regia vel ducali. Anno 1278 asceterium, quod erat ditissimum, combustum et exspoliatum est, iterum anno 1295. Ex quibus calamitatibus mox revixit, non vero e subversione completa anno 1421 a Hussitis ei illata. A n n o 1430 quidem reverterunt moniales, sed anno demum 1456 potuerunt recuperare sua bona. Saeculo XIII possederant territorium 40 vicorum, anno 1519 adhuc 12. Anno 1531 quinque moniales tantum ibi vixerunt. A medio tamen saeculo XVI iterum refloruit. Annis 1626/27 hic depositae erant reliquiae Sti. Norberti. Anno 1628 praepositi infulantur, et anno 1738 abbatiali dignitate insigniuntur. Annis 1709/26 perpulchra aedificia sunt erecta, templum mediaevale (saec. X I I / X I I I ) tam splendide et eleganter est reconstructum et exornatum, tribusque turribus auctum, ut sola crypta characterem suum romanicum conservaret. Anno 1782 cum 49 canonissis tamquam una ex primis victimis saecularisationis imperatoris Josephi suppressum est. Aedificia supersunt, ecclesia est parochialis et sicut aliae parochiae quondam Doxanenses canoniae Strahoviensi dein fuit incorporata. Aedes claustrales et praelatura ab anno 1804 usque ad an. 1945 erant proprietas comitum de Lexa-Aehrenthal. A r c h i v a l i a: Arch. Status Centrale, P r a h a Bibl. Univ. ibidem (Necrologium anni 1373, cum add. usque ad saec. XVII) - Bibl. Abbatiae Strahoviensis (Obituarium, copia praecedentis e saec. X V I I cum add. usque 1782); Annales 1144-1720, auct. P. U r b a n o Vojta D C II 3 / 3 a - Bibl. M u n . Nancy MS 9 9 5 / I I I 123/37. Bibliographia:

BITTNER I I I 3 5 9 - BRUNNER 7 7 1 / 7 2 - CERMAK 1 2 9 / 7 3 -

CDBoh

II 233, 265, 281, 283, 284, 286, III 193 - C D M o r V I I / 2 971 - COTTINEAU 998 D H G E X I V 566 - ERBEN Reg. Boh. I / V I I v. registra, et etiam apud BALCAREK (1929) opus infra citatum - FRB II, IV, V v. ind. - GOOVAERTS I 620, II 166, 264 - HUGO I 6 3 3 , p r o b . 5 1 8 / 3 3 - LAIRUELZ 4 1 4 - LEHMANN BROCKHAUS 1 1 6 7 - L T h K I I I 4 3 1 LIENHARDT E p h . H a g . 3 6 / 3 8 , 9 9 , 1 4 1 , 1 6 3 , 2 1 5 , 2 4 3 , 3 3 9 - MANNL 5 / 7 - M o n . V a t .

Acta Clem. 32, 223, 224, 228, 250, II Acta U r b . et Bonif. N r . 1271 - NOVOTNY, I 2, et 347

I 3 cf. ind. - PFIFFIG Obit. Gerus. 235 - P O T T H A S T 20731 - Reg. Imp. XI cf. ind. SCHALLER I 200 - SCHUBERT 230/39 - SEDLACEK Mist. Slov. 146/47 - TOPOGRAPHIE IV 1900, 70/108 - WAEFELGHEM, 79 - ZAK Oest. Klob. 272 - IDEM PAM 18 - E. BALCAREK, Doksany nad Ohri, byvaly klaäter Premonstratek . . . v. Doksanech 1929 - IDEM gerraanice: Doksany, ehemal. Prämonstratenserinnenkloster, Doksany 1933 - F. BENE§, Doksany, byvaly kral. panensky klaäter Premonstratek nad Ohri (Pam. Arch. V 1862, 162sq) - M. FREYFAR, Kurze Geschichte des Kgl. Prämonstratenser-Jungfrauenstiftes Doxan bei Leitmeritz in Böhmen, Dresden 1860 - N . G E N G L E R , D U O regesta 1398 et 1407 (Codex Jur. Munic. I 883) - R. JAKUBEK, Das Privilegium des Klosters Doxan zur Gründung von Königsberg an der Eger (Unser Egerland 1933, 105/07) K. J U S T , Doksany (Novy Zivot, Romae 1967, 116/17) - Z. K R I S T E N , Nezname zpadelane zneni privilegia Pfemysla Otakara I pro klaäter doksansky z.r. 1226 (Ein unbekannter gefälschter Text des Privilegs Ottokar I für das Stift Doxan) in: Sbornik vysoke äkoly pedagogicke v Olomouci, Historie II 1955) - J . L E H N E R , Panensky klaäter v Doksanech, Praha 1889 - D. LIBAL, KoStel klaätera Doksanskeho (Zpravy pamatkove pece VI 1942, 61/65) - B. MATEJKA, Soupis pamatek historickych a umSleckych v pol. okresu Roudnickem I, Praha 1898, 51 (Bibliographia) - J. MIKA, Das ruhmwürdige Doxan, Leitmeritz 1726 - V. O N D R A C E K , Praepositura Doxana (Anal. Praem. VIII 1932, 321/29) - J. PRAZAK, Privilegium Pfemysla I pro Doksany a jeho konfirmace z.r. 1276 (Das Privileg Ottokars I für Doxan und seine Bestätigung 1276) in: Sbornik archivnich praci V 1, Praha 1955, 159/203 - Prozeß des K. K. Kommissarius Philipp Grafen von Kolowrat-Krakowsky, bey Gelegenheit der Nonnenaufhebung zu Doxan, Prag 1783 - C. STARAKA in SHK XXVII 1/17, 81/92; XXVIII 44/53, 122/27; XXIX 1/14 - N . STREJCEK, Nekolik listuz kroniky zenskeho klaätera v Doksanech (Cech 66/73, Praha) - J. VOLF, Knihovna doksanska (Casopis ceskoslovenskych knihovniku VI 143/44. De bibliotheca) - Necrologium (1373) edd. J. EMLER in Sitzungsberichte der Böhm. Gesellschaft der Wissenschaften, Prag 1884, 84/144.

S e r i e s a n t i s t i t u m (Cermak, Ondracek, emend, a Dolista) 1. P r a e p o s i t i Adalbert-1175 dein abb. in Strahov Wolfram Berthold 12.. Gunther 1226 Gerhard 1237 Fabianus Johannes 1262 Hermannus 1263 Johannes 1276/90 Sifridus 1290/91 Edmundus 1295 Andreas Simon 1307/20 348

Dietrich 1328/41 Arnold 1341 Zibislav 1349 Petrus 1355/80 Jimram 1381/1405 Nicolaus 1407/17 Petrus 1417/18 Andreas 1418 Diepold v. Riesenberg 1456/61 Wenceslaus 1470/1500 Johannes 1501/04 Stanislaus 1504/08 Johannes Cipra 1508/17

Johannes Puchauer 1517/31 Johannes Freywald 1531/63 Leonhard Schütz 1563/75 Vitus Herold 1576/85 Laurentius Kastl 1585/86 Andreas Werner 1587/92 antea abb. in Strahov Johannes Voit 1592/98 Johannes Konrad 1598/1601 Sigismund Kohel 1601/05 postea abb. Lucensis Melchior Römer 1606/21

Krispin Fuck 1621/37 Norbert v. Amelunxen 1637/49 postea abb. in Strahov Nicolaus Plutzer 1649/54 Cyrillus Hofmann 1654/69 Stephanus Kielmann 1670/78 Hyacinth Hohmann 1678/79 postea abb. in Strahov Dominicus Girnth 1679/98 Franciscus Waldhauser 1689/92 Bruno Kunovsky 1692/1709 Joseph Mika 1709/33

2. A b b a t e s Benedictus (res.) 14. III Florianus 13.. 22. IV 1 Gotfridus (res.) 12. I Theodoricus 13.. res. 17. X I Vincentius 24. X I

Benedictus Bayer 1733/54 Joseph v. Winkelburg 1754/82, t 1797 Inseri nequeunt (sec. necrol. loci) Alexius 22. IV Ida Elisabeth Margaretha Gilla

3. M a g i s t r a e Predisiava 1263 Strezislava Catharina 1307 Margaretha 4. P r i o r i s s a e

Anna 1328 Mechtildis 1339-1341 Jutka 1349 Christina 1355 Githa (Guta?) 1398 Elisabeth 1403 Adliczka 1408 Anna 1409 Catharina Dubanska 1422 Anna 1468 f Sophia 1482-1494 Ludmila 1503 Sophia 1509 t 1

Ludmila 1524 Dorothea 1529 Ludmila 1535 f Dorothea de Utola 1536 t Margaretha de Trojanovice 1539 Margaretha Velenska de Velen 1563-1566 t Dorothea 1575 Margaretha Kulmpach 1577-1582 f Margaretha Znojemska 1586-1604f Catharina 1629 f Catharina Mayerhofer 1631 t

Potest etiam legi „ F a b i a n u s " .

349

Maria Salome Müllerin 1632-1655 t Juliana Sekyrkova I o 1656-1659 res. Cahtarina Duldin 1659-1666 res. Juliana Sekyrkova 2° 1666-1692 f Cyrilla Kroy (Proy?) 1692-1701 f Beatrix Udrcka 1722 Hyacintha Materovska 1724 Hildegundis Fröhlich ? res. (f 1726) Mechtildis Pachta 1727 t Agnes Reitenberger 1752 Nepomucena Schweisinger 1757 res. (t 1779)

Libertina Rosa 1771 Elisabeth Piehler 1782 Inserí nequeunt (Necrologium Doxanense): M a g i s t r a e (in necr. Dox.: praelatae!) Margaretha 19. ian., Sophia 27. iul. Priorissae: Heylwigis 16. ian., Mergardis 19. ian., Gertrudis 14. febr., Agnes 22. mart., Agnes 16. maii, Agnes 31. iul.

D O U B R A V N I K Stae. Crucis Du-, Dobrawnik In convalle Svratkov juxta praeclaram arcem Pernstein, in districtu TiSnovice in Moravia. Dioec. Olomucensis, nunc Brunensis. Iuxta ecclesiam Stae. Crucis ante an. 1208 constructam, fundatum est brevi ante annum 1231 asceterium Ordinis Stae. Clarae a Stephano equite de Médlov in honorem Sti. Francisci. Ad fundatoris familiam spectabat jus patronatus. Annis 1231/33 prima vice authentice occurrit 1 . Sed inter annos 1235 et 38 mutatur ordo, annis 1238/56 verbum fit de praeposito et convenni monialium OSA. Anno 1282 mentio fit de abbatissa OSA. Anno 1333 asceterium visitatur a Friderico de Pernstein, archiepiscopo de Riga (cuius capitulum cathedrale fuit O. Praem): „abbatissa monaster» de Dubrawnik OSA, quae exorbitavit malis moribus" 2 . Inter annos 1365 et 1407 certe fuit O. Praem, quod patet ex tribus chartis 3 . Anno 1421 dirutum est monasterium, moniales primo transferuntur in castrum Pernstein, ab an. 1543 in Tisnov, ubi extinguuntur. Puto eundem casum nos hie habere quem apud Stum. Jacobum Olomucii, de quo infra. Asceterium Doubravnik ad tempus pertinuisse ad ordinem nostrum censendum est certum. Confer quae infra dicimus apus Stum. Jaco1

2

3

POTTHAST 9102/03: Abbatissa pauperum inclusarum . . . ecclesiae Sti. Francisci de Dubrawnik. Lettr. com. Jean XXII 59368. Diploma 18012 POTTHAST, quo asceterium OPraem iam probatur saec. XIII, est spurium. Mon. Vat. III 619, V 1278, VI 260.

350

bum Olomucensem. Relationis vero cuiusvis cum canoniis ordinis nostri apud ambo asceteria vix quidem invenimus vestigia. Tamen indicia sufficiunt ut ea in seriem monasteriorum inserenda esse duxerimus. Pluries in ordine evenit, ut parthenones, forsan per separationem sororum a canonicis orta, propter dissensionem aut ipsi se a canonia virorum separaverint, aut ab ilia neglecta et seipsis derelicta, absque ligamine ordinis cuiusdam vixerint, vel alii ordini nomen dederint. Cito dein magistrae, in signum elationis et independentiae, titulum abatissae sibi arrogare solebant. Immo accidit, ut vidimus in Germania, ut moniales omnia documenta probanda, se ordini cuidam sibi odioso quondam adhaesisse, diligenter tulerint de medio. Designano „OSA" parum dicit, quia saeculis X I I / X I I I , hic et illic adhuc serius, Praemonstratenses ita sunt appellati. O r d o canonicorum Sti. Augustini, cui Doubravnik a multis auctoribus attribuitur, ante finem saec. XIII in Bohemia et Moravia non erat notus, nec habuit ibi in posterum asceteria. O r d o autem noster ibi erat florentissimus, et magno in honore. Canoniae nostrae, saec. X I I fundatae, omnes sibi asceterium fundaverunt in vicinitate, immo vidimus ex epistolis Ulrici praepositi Steinfeldensis, canonias Strahov et Zeliv, ope Henrici Zdik episcopi fundatas inter annos 1140 et 1150, primitus fuisse monasteria duplicia. Mirum esset valde, si Henricus ille duabus aliis suis fundationibus. Litomysl nempe et Hradisko, omisisset moniales adiungere. Stus. Jacobus Olomucensis videtur progressisse ex H r a disko, Doubravnik velimus adscribere canoniae Litomyslensi, non longe distanti. Tamen manet problema. Ubinam essent commoratae moniales Dubravnicenses inter annos 1145 et 1238? Forsan Litomyslii? Transitus monialium, ex LitomySl translatarum in alium locum, esset rarum quid et inexplicable. Sed reversio inopinata ad ordinem nostrum, ab archiepiscopo ilio Rigensi forte insinuata, hoc reddit possibile. Propter interitum fere totalem archivorum per rabiem Hussitarum nil scimus certi, et ad hypotheses nos restringere debemus 4 . A r c h i v a l i a : praeter hic in notis adducta: Arch. Episc. Olomucense. B i b l i o g r a p h i a : CERMAK 5 0 0 - D H G E X I V 7 3 8 - DUDIK V 1 3 2 , X 3 3 6 - ERBEN

Reg. Boh. ILL 195, 797, IV 896 - HUGO I 617 - PALACKY Dëjiny I 2, 370 dicit fuisse O . C i s t . - POTTHAST 9 1 0 2 , 10 8 4 2 , 11 0 9 7 - WAEFELGHEM 7 7 - L. HOSAK, H i s t o r i c k y m i -

stopis zemé MoravskoSlezske, Praha 1938, 331/32 - KAIÒMANN in C C H IV 89, N o VOTNY I 3, 617; et WOLNY II 2, 362 attribuunt asceterium OSA.

4

Nec mirandum nobis est, diplomata de monialibus istis ante annum 1231 plane tacere. Sorores modestam vitam egerunt, neque in historia canoniarum, quibus erant adnexae, vestigia considerabilia reliquerunt. Arnstein et Ursberg verbi gratia, ambae abbatiae insignes in Germania, certe fuerunt, et quidem satis diu, monasteria duplicia, sed praeter necrologia archiva earum sorores ne verbo quidem memorant.

351

Series antistitum: Praepositi

Eufemia 1333/44 Clara 1356/82 Helena 1410/14

Clara 1415 Elisabeth 1436

G E R A S Nativitas B.M.V. Jerus, -ros, ruhs, -wis, -wisch, Jaruss, Yerus, Jaeros, Iherus. A saeculo XIV: Gerus, -rusch, -raus, -ros, -rusium, -racensis, -rusena. Anno 1511 prima vice occurrit hodierna vox „Geras". Prope Horn, in limitibus Moraviae. Austria inferior, Dioc. Passau, nunc St. Pölten. Secundum catalogos SUV primitus pertinuit, una cum Plaga, Pernegg et Porta Coeli Viennensi, ad Circariam Moraviae. Annis 1883-1968 spectabat ad Circ. Austriae, abhinc vero ad Circ. Germaniae. Praepositura, dein (1180) abbatia. Fundata ab Udalrico comite de Pernegg inter annos 1153 et 59 ut filia de Siloe, una cum parthenone adnexo Pernecensi, qui fuit postea canonia virorum et filia ipsius (vide infra). Parochiae incorporatae: a fundatione sua possedit Geras, Japons, Pernegg, Nondorf, Eibenstein, Drosendorf, Weikartschlag, Blumau, Kirchberg a. d. Wild; et sequentes quas iterum amisit: Ulrichschlag et Ludweis cum Hafnerluden. Saeculo XIII acquisivit parochias in Moravia sitas, nempe Fratting (Vratenin), Großranzern (Rantirov), Kirchmislau (Kosteini Mislova), et Kleinranzern (Rancirov). Anno 1620 irruentibus Bohemis, totum coenobium combustum est. Totum archivum praeter diplomata ipsa tunc periit. Annis 1775/83 parochiis supradicitis accesserunt Rodingersdorf, Harth, Zisserdorf, Göpfritz et duae quae fuerant canoniae Pernecensi unitae: Nikiasberg et Trabenreith. Hodie canonici insuper administrant. Langau, et Oberhöflein. Canonia Gerusena omni fere tempore multa passa est bellis, incendiis et aerumnis cuiuslibet generis; saepius, praesertim saeculis XVI et XVII, fere exstincta est. 1520: 21 DD, 1781: 48, 1853: 32, 1900: 30, 1948: 27, 1981: 24. Circa annum 1450 abbates infulati sunt. Annis 1786/90 intrusus erat abbas commendatarius, 1790/97, 1840/52 et 1967/79 carebat abbate, et annis 1829/50 fuit sub administratione temporalium. Parthenones dependentes usque ad saeculum XVI: Pernegg et Wien Himmelspforten. Ecclesia et aedificia in Geras, 352

modesta sed pulchra, sunt saeculorum praeprimis XVII et XVIII, attamen cernuntur et partes vetustiores. Anno 1783 bona et parochiae, anno 1854 etiam aedificia canoniae Pernecensis suppressae Gerusenae sunt incorporata. Annis 1940/45 a gubernio Hitlerico Geras erat suppressa et plane exspoliata. Interea vero bene restaurata est. Post bellum fundavit novum ramum Sororum Tertii Ordinis (nunc in Etsdorf), et residentiam apud ecclesiam Sti. Caroli Viennae, quae iterum desiit. A r c h i v u m est in loco: 356 diplomata 1188/1953, archivum praelaturae 1527/1961; item conventus 1629/1962; Herrschaftsarchiv 1527/1848, Bau- u. Wirtschaftsarchivalien 1641/1952. Archiva Pernecensia et Castri Walkenstein (1760/1941 proprietas canoniae) nondum sunt ordinata. B i b l i o g r a p h i a : BITTNER III 2 2 0 , 3 4 6 , 3 5 7 , 3 8 4 , 5 3 0 - BRUNNER 9 1 / 1 4 4 ( a u c t . R . RUHIETL) - BÜNGER 179 - CHLUMECKY R e g . A r c h . 35, 50 - COTTINEAU 1 2 7 5 - D H G E X X - EMLER I 3 2 4 , 5 9 4 , 6 1 6 - FIEDLER V I I I 8 4 / 1 1 3 , I X 1 2 3 / 1 6 3 ( a u c t . J . ALRAM) -

GERITS Prem. Univ. - Gesamtinventar des österr. Staatsarchives III (1938) 220 - GooVAERTS I 19, 2 7 5 , 2 7 8 , 3 2 6 , 3 2 7 , 3 5 3 , 3 5 4 , 4 7 0 , 4 7 6 , 5 0 8 , 5 9 8 , II 50, 6 4 , 7 6 , 84, 114, 115, 162, 2 2 9 , 2 4 3 , 3 6 2 , 3 7 6 , 3 8 6 , 4 1 6 , 4 2 4 , 4 3 8 , 4 4 0 , I I I 18, 49, 6 4 , 7 2 , 7 5 , 108, 149, 1 5 0 / 6 7 , 177, 180, 2 0 4 , I V 6 1 , 9 4 , 2 5 0 , 2 9 6 , 3 2 2 , 3 5 6 , 3 5 9 - HUGO I 7 3 9 , p r o b . 5 9 5 / 9 7

-JOHN Canons - Lettr. com. Jean XII 46480, 55 099, 61 800, 51431 - Lettr. com. Urb a i n V 1376 - L T h K I V 2 1 9 - LIENHARDT E p h . H a g . 3 3 - LINDNER M o n . Sal. 3 6 3 / 6 6 M o n . V a t I c f . i n d . - POTTHAST 18 0 1 2 - SIEBMACHER 104 - H . TIEZE in O K T V ( W i e n 1911) 1 8 0 / 2 1 9 - TOMEK I I 2 0 3 , 3 2 3 f f . , 3 3 2 - T o p o g r a p h i e v o n N i e d e r ö s t e r r e i c h III 3 6 7 / 4 2 0 - WAEFELGHEM 9 5 , 3 7 6 - Z A K Ö s t . K l o s t b . 4 7 - IDEM P A M - I. FRANZ, G e -

schichte der Waldviertier Klosterstiftung Geras-Pernegg, Geras 1947, sec. editio 1976 - IDEM, Rechtsgeschichtliche Probleme des Stiftes G. (Oesterr. Arch. f. Kirchenrecht VI 1955, 188/210) - B. HOFFER, Zur Geschichte von Geras und Pernegg, Diss. Wien 1880 - N. KERSCHBAUMER, Geschichte des Bistums St. Pölten 2 Bde. Wien 1875/76, cf. ind. - K. LECHNER, Besiedlungs- und Herrschaftsgeschichte des Waldviertels (in: E. STEPAN, Das Waldviertel, VII 1937) - Th. MAYER, Urkunden des Präm. Stiftes G. 1188-1416, (AKÖGQ II 1849, 1/52, cf. 363) - J . MIKE!, Das Stift G. im Josephinismus (Anal. Praem. L 1974, 119/145, LI 1975 72/101) - IDEM, Die Tätigkeit des Bildhauers J. Schletterer im Stift G. (Das Waldviertel XXIII 1974, 240 ff.) - A. PFIFFIG, Die Abtei G. München 1957 - IDEM, Geras-Pernegg und die Babenberger (Secundum Regulam Vivere, Festschrift für N. Backmund 133/36) - IDEM, Die Bibliothek des Stiftes G. (Biblos, fasc. 3: VII, 1958) - IDEM, Obitorium Canoniae Gerusenae, Wien 1980 - IDEM, Geraser Komponisten des 18. Jahrh. (Unsere Heimat XXI, 1950, Nr. 7/9) - L. RUDISCH, Das Präm. Chorh. Stift Geras, Wien 1929 - E. SCHAFTRAN, Die niederösterr. Stifte, Wien/Leipzig 1925, 116/32 - N. SCHWEIKHARDT, Darstellung des Erzherzogtums Österreich unter der Enns, Wien 1840, V 228/75 - H. STRÖHL, Die Wappen der Präm. Stifte Geras und Pernegg (Der Adler, Wien 1895, 265/330) - N. WIEDEMANN, Geschichte der Reformation und Gegenreformation im Lande unter der Enns, Wien 1779/86, passim - A. ZAK, Stift G., G. 1929 - IDEM, Le rétablissement de l'Abbaye de Geras (Anal. Praem. III 1927, 430/31) - IDEM, Das Stiftsarchiv in G. (Mittlgn. des Deutsch-Österr. Archivrates, III Wien 1919, 92/127) - IDEM, Die Beziehungen der Stifte G. und Pernegg zu Mähren (ZDVGMS VI 1902, 145/90) - IDEM, Zur Gründungsgeschichte der Präm. Stifte G. und Pernegg (BVLNdÖst XXV, Wien 353

1891, 1/51) - IDEM, Die Aachenfahrt von 1433 und das Präm. Stift G. (ZAGV 1920, 294/96) - IDEM, Regesten aus dem Archiv zu Geras und Drosendorf (Quellen zur Gesch. der Stadt Wien V, nr. 4752/89) - IDEM, Die Totenbücher von Geras und Pernegg Qb f. Landeskunde von Niederösterr. IX, X (1910 et 1 9 1 1 ) 223/304 et 136/241) - Anal. Praem. Index Gen. 98/99 Necrologia edd. PFIFFIG et Z A K o. c.

S e r i e s a n t i s t i t u m (Alram, Lindner, Franz) 1. P r a e p o s i t i Mandevin 1150/60 Thilmann 1160/79 2. A b b a t e s Urbanus Leser 1563-79 Paulus 1179/86 Administrator: Balthasar Dietmar 1186/99 Bolzmann O. S. A. 1579-84 Friedrich 1199/1225 Longinus Haberler 1584-98 Johann 1225/35 Johann v. Beyrer 1598-1615 res. Florian 1235/56 Valentin Springel, Praep. in Ulrich 1256/74 Pernegg, administrator in Geras Johann 1274/77 1615-27 Arnold 1277-80 Konrad 1280-94 Benedictus Lachen 1627-32 Petrus Herkardt 1632-50 Peter 1294-1306 Johann Westhaus 1650-74 Hermann I. 1306-10 Friedrich Urtica 1674-93 Gerhard 1310-27 Engelbert Hofmayr 1693-1712 Bernhard 1327-30 Michael Wallner 1712-29 Johann v. Nuß 1330-44 Nikolaus Zandt 1730-46 Thilmann Grod 1344-48 Paul Gratschmayr 1746-80 Wilhelm 1348-89 Andreas Hayder 1780-86, res. Johann v. Nuß 1389-1414 Franz Mohr, abbas commendatarius Thilmann 1414-32 1786-90 Wilhelm 1432-46 Friedrich 1446-59 Godefridus Bauer, Prior 1790-97 Ignatius Hörstlhofer 1797-1813 Johann v. Amann 1459-64 Hugo Pfennigbauer 1814-22 Oswald 1464-85 Hermann Hohenheiser 1823-40 Wenceslaus Ruepl 1485-1500 administrator temporalis: abbas Vincentius 1500-02 Mellicensis O. S. B. 1829-50 Paulus Linspauer 1502-27 administratores spirituales: Erhard 1527-47 Priores Petrus Bayer 1840-43 et Balthasar 1547-57 Franz Schleges 1843-52 Johannes Ruepl 1557-58 Adolphus Heisinger 1852-59, abbas Gregor Setzenschragen 1558-63 Julius Pich 1859-88 (non fuit ex ordine) 354

Adrianus Zach 1889-1916 Aemilianus Greisl 1916-26 res. Ludolphus Rudisch 1927-30 Friedrich Silberbauer 1931-52

Isfried Franz 1952-61 res Ludolph Schuster 1961-67 res Otto Karasek 1967 Administrator 1973 Prior de regimine, 1979 abbas.

H R A D I S K O B.M.V. et St. Stephanus Protomartyr Gradicium, Gradicense. Gardisc, -disch, -dissch, -dis, -diz, -diss, -dist, -discz, -die, -des. Grediz, Radis, Redisch, -dissch, -dyss, Rodis. Germanice: Hradisch. Praeter Hradisko existit alia variatio moderna huius nominis: Hradisté. Vitetur tamen confusio cum abbatia quadam cisterciensi in Bohemia sita, saeculo X V exstincta, quae cechice etiam Hradiste, germanice vero Miinchengràtz appellatur 1 . Juxta, hodie intra civitatem Olomucensem in Moravia. Dioc. Olomucensis. Abbatia insignis, f u n d a t a anno 1078 pro monachis OSB ab O t t o n e I duce Olomucensi in castro suo. Ex eorum tempore sunt „Annales Gradicenses" 2 . Anno 1150 Henricus Zdik, episcopus Olomucensis, fautor et canonicus ordi nis nostri egregius, monachis, ut praetendebat, relaxatis, substituit Prae monstratenses ex Litomysl. Authentice probari nequit, hanc canoniam initio fuisse monasterium duplex, nisi forte moniales ad Stum. Jacobum Olomucii, de quibus infra, originem suam inde deducerent. Saeculo XIII, testibus omnibus catalogis, iam paternitatem habuit in canoniam Bozok (Bzovik) in Hungaria. Anno 1294 ei commissa est insuper paternitats in sequentes canonias illius regni: Garab, Tiirje, Zsido, Sadov, Rajk et Szalankemen. Anno 1710 adquirit praeposituram Csornensem, anno 1741 etiam Tiiriensem. Anno 1752 obtinuit paternitatem in abbatiam N o w y Sacz in Polonia. Hradisko habuit a saeculo XVII praeposituram in Svaty Kopecek, de qua infra, et administravit parochias sequentes: Cholin, Brezovice, Tesetice, Kninice, Bounovice, Naklo, Cetkovice, Stépanov hofejsi et doléjsi, H o r k a , Olsany, et Svitava (v. infra). Anno 1348 canonici obtinuerunt privilegium in ecclesia se vestiendi sicut canonici cathedrales Olomucenses. Sicuti anno 1241 a Tataris, anno 1432 a Taboritis omnino combusta et devastata est, ita ut communitas usque ad annum 1498 habitare debuit in suburbio Olomucensi. 1

Q u a e confusio occurrit apud Waefelghem. Urbarium Gradicense, editum a J. Emler, 1884, spectat ad hanc abbatiam cisterciensem.

2

M G H

S S X V I I 6 4 4 / 5 3 , c f . BACKMUND M a G S c h r

319.

355

Iterum anno 1642 a Suecis eversa, ab anno 1657 reconstructa est et exinde optime floruit. Saeculo XVIII erexit novas aedes, quae sunt elegantes nimis, palatii instar. Fuitque insuper sedes litterarum insignis, sed anno 1785 insidiis episcopi Olomucensis suppressa est cum 85 canonicis. Facta est deinceps unum ex illis „Seminariis Generalibus", a Josepho II Imperatore erectis, anno 1790 vero profanata est in hospitale militare, quod et mansit usque hodie. Aedificia omnia supersunt, ecclesia autem est exsecrata et mutata in habitationes, perpulchra „Aula Regia" erat oratorium. A r c h i v a l i a : Arch. Status, Brunae: Collectio Gerroni MS II 385, 67a, 69a, 60b, 61a - BMun Nancy 992/VIII 257/323 - Bibl. Strahov Pragae: Historia auct. G. DLABACZ D G I 19. Bibliographia:

AUVRAY 5 0 4 5 - BITTNER I I I 3 5 9 - BRUNNER 7 3 2 / 3 4 - CERMAK

2 4 5 / 8 7 - CHLUMECKY Reg. Arch. 32, 71 - C D B o h I / I I I cf. reg. - C D M o r I X 9, X 2 0 0 , 2 2 9 , X I 7 7 , 86, 9 6 , 103, 132, 4 1 0 , 5 4 4 , X I I 4 7 7 , 4 7 8 , X I I I 2 5 1 , 2 5 6 , 4 0 9 , X I V 7 0 , X V 2 1 7 - COTTINEAU - DUDIK M G Q I 8 9 - ERBEN R e g . B o h . I I / I V c f . r e g . - F R B I I

491 - F o n t . Rer. Sii. VII 152 - GOOVAERTS I 33, 61, 68, 70, 93, 154, 182, 194, 209, 241, 242, 558, 262, 166,

256, 287, 289, 312, 332, 384, 392, 394, 406, 414, 430, 436, 485, 490, 494, 5 8 0 , 6 3 8 , I I 2 3 , 4 9 , 50, 9 4 , 1 1 3 , 115, 117, 1 1 8 , 1 3 5 , 141, 1 7 6 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 3 6 , 2 6 4 , 3 5 4 , 3 5 9 , 3 6 3 , 3 9 9 , 4 0 7 , 4 3 6 , 4 3 7 , I I I 15, 18, 2 4 , 6 7 , 7 2 , 8 5 , 1 0 6 , 147, I V 109, 2 1 2 , 2 1 3 / 1 5 , 2 6 9 , 3 4 0 - HOSAK 4 8 8 / 9 4 - HOBERG 3 2 5 - HUGO I

519, 240, 154, 749,

prob. 599/600 - JOESTER Urkb. Steinf. Nr. 9/12 - KÖHLER - Lettr. com. Jean XXII 1 9 2 2 2 , 2 3 4 5 5 , 2 7 1 3 5 , 4 6 9 0 0 , 4 7 2 2 4 , 51 8 3 4 , 5 2 9 2 8 , 5 5 7 3 1 , 5 6 6 1 9 , 5 7 3 7 5 - LEHMANN BROCKHAUS 6 3 7 / 4 0 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 5 , 3 8 , 101, 2 0 9 , 2 1 0 , 3 1 3 , A u c t . 3 9 , 5 2 - M G H Ep. Sei. I 147, I I 7 4 - Mon. Vat. I 8 3 9 , II 4 3 2 , V 3 5 , 127, 184, 3 1 3 , 4 1 8 ,

606, 1916 - NBlatt 1859, 89/91 - NOVOTNY I 2, et I 3 V. reg. - PFIFFIG Obit. Geras. 2 3 7 / 3 8 - POTTHAST 1 0 8 2 2 , 1 0 8 4 2 , 1 1 5 8 7 , 1 7 1 8 2 - R e g . B e n . X I I 5 5 9 2 , 7 2 7 8 , 9 5 1 9 , 9 5 2 0 - R e g . I m p . X I c f . i n d . - ROTH B r i e f s a m m l . 12, 17, 19, 3 2 - SCHUBERT - SEBANEK c f . i n d . - S c r i p t . R e r . Siles. V I I 152 - WAEFELGHEM 118, 3 7 7 - WOLNY c f . r e g . - WURZBACH X I 9 6 , X X V I I 2 3 2 , 3 1 6 , 3 1 7 , 3 2 1 , X X X I X 3 6 3 , X L I I I 4, X L I X 3, 1 8 7 / 8 8 , L V I 2 0 8 / 0 9 - Z A K E O P 1928, 2 9 8 ; 1929: 132 - IDEM, O s t . K l b . 6 0 - IDEM P A M 16 - F.

BOLKA, Katolicke cirkve a kaply v Olomouce (Olom. 1933) - 137/47 - H. BRATMANN, Mähren im graphischen Bild, München 1967, 171 (7 Stiche) - D'ELVERT, Kloster H. in neuerer Zeit (NBlatt 1859, 89/91) - M. HAIN, Die Gründung des Klosters H. bei Olmütz (ZDVGMS XXXII 1930, 198/214) - IDEM, Tetzel und Siebeneicher, Zwei Kloster Hradischer Chronisten (ibidem XXXIII 1931, 135/52) - A. KOBLIHA, Urkundensammlung der Privilegien und Rechte des Metropolitankapitels in O., O. 1890, cf. ind. - W. MÜLLER, Geschichte der kgl. Hauptstadt O., O. 1882, cf. ind. - A. NEUMANN, Historia de fundatoribus . . . et progressu monasterii Gradicensis . . . authore Fr. Joanne Tetzelio (ca. an. 1601) in: Ztracene stfédovéke kroniky moravske, SHK XXIII 20/42,

106/14 -

N . NOVOTNY, U v é d e n i P r e m o n s t r a t u d o klaStera

Hra-

distskeho na Moravè (CMM I 155/70) - G. ONDRACEK, Klaster Hradisko 1642/45 (Nasinec 1924) - V. NONDROUCH in Casopis vlastenéche spolecnosti muséjni v Olom o u c i 1 9 3 0 / 3 1 - PINKAVA in C M M X X X I I I e t X X X I V - A . E . RÜBNER, M e m o r i a l e

saecul orum seu ter secundum Gradicensis eccl esiae jubilaeum, Oppaviae 1751 - F. SCHMID, De sorte canoniae Gradicensis et de suppressione eius (cechice), in: Vlastivedny sbornik stredni a severni M o r a v y 1934/35, 7 9 / 8 0 , 127/80, 134/44 - IDEM, Z r u -

356

seni a parcelace premonstratskeho KlaStera Hradisko, et: Z minulosti byvalych klaSternich vesnic Drozdina, ibid. 1937, et S. A. Prereov s. a. - A. V . SEMBERA, Paméti a znametinosti mésta Olomouce, Videm 1861 - J. TEIGE, Zprava o pramenech déjin klaStera Hradistskeho u Olomouce az do roku 1300 (Vestnik kral. Ceske spol. nauk Praha 1893) - Anal. Praem. X I V 116, cf. ind. Generalis 104/05 - ZschVGSchl 1930/31, 58/67.

Series abbatum ( Reinerus 1150/ ca. 58 Georgius ca. 1158/59 Blasius 1160 Michael 1174 Hilarius ? Hermannus 1201/13 Bonifacius 1221/22 Petrus 1225/28 Abraham de Strelna 1229/32 res. Gerlacus 1233/40 Robertus 1243/67 res. Budis 1269/89 Chwalko 1292/96 res. Romanus 1304/08 Bohuslaus 1314 Henricus 1317 Thomas 1326/30 Fridericus 1335 Augustinus 1340/42 Pribislaus de Odlochvice 1350/61, in lite cum: Therwardus 1363/81 Petrus Horinek 1381/82 dep. Stephanus ca. 1383? Wikerius de Krenovice 1385/1406 Benessius 1409/12 Wenceslaus Hrivnac 1412/24 Nicolaus Kobik 1440 Nicolaus Rys 1453/63 Georgius Jursa 1463/72 Bernardus 1478/83 Marcus 1491/95

nak, emend, a Dolista) Joannes Hicko 1498/1504 Stephanus Rambai 1504 Joannes de Kaplice 1505/06 res. Paulus de Kralice 1508/25 Joannes Keil 1526/29 Martinus de Premyslovice 1530/48 Benessius Poch 1550/56 Kaspar de Litov 1556/76 Joannes Poniatowski 1576/87 dep. Paulus Grünwald 1587/93 Georgius Pavorin 1594/1608 Lucas Tomicius 1608/12 dep. Georgius Leodegar 1612/29 Maximiiianus Pracher 1629/35 Elisaeus Henike 1635/41 Jacobus Göding 1641/47 Joannes Minsky 1647 Fridericus Schinalius 1647/57 res. Thomas Olsansky 1657/66 Fridericus Sedlecky 1666/71 res. Alexius Worstius 1671/79 Norbertus Zelecky 1679/1709 Bernardus Wancke 1709/14 Benedictus Bönisch 1714/21 Norbertus Sancius 1721/32 Norbertus Umlauf 1732/41 Paulus Vaclavik 1741/84 Inseri nequenunt: Nicolaus 1.1 (Necr. de Silly, Anal. Praem. 1975, 131. Probabiliter ante saec. XV).

357

K O U N I C E B . M . V . „ R o s a Coeli" Dolni Kounice, R u i e Nebeska, Ku-, Chu-, Chou-; Cunic, -nicz, -nycz, -nitz, -niz, -nicium, -nice, Chuonic, Conowic. Pronuntia: Koiinyittsè. Germanice: Khunitz, Kanitz, Unterkanitz, Kaunitz. Inter Krumlov et Rajhrad, ad flumen Jihlava, in districtu Brunensi. Dioc, Olomucensis, nunc Brunensis. Parthenonum huius circariae quondam celeberrimus. Praepositura, fundata anno 1 1 8 1 a Wilhelmo comite de Kounice in propitiationem scelerum, quae commiserat. Sub paternitate abbatis Siloensis, primae moniales vener u m ex Lounovice. Praepositi erant infulati. Saeculo X I V maxime floruit asceterium. Anno 1433 ab Hussitis eversum est, et exinde elanguit. Anno 1526 derelictum est et venit in manus laicorum. Anno 1698 aedificia et pars bonorum a comitibus de Dietrichstein donata sunt abbati Strahoviensi, qui in posterum administratorem tantum institutit, nec ecclesiam claustrumque ab incendio anno 1703 deletum reconstruxit, immo omnia anno 1808 iterum alienavit. H o d i e Kounice est ruina, et quidem pulcherrima. A r c h i v a l i a : Pauca supersunt in Arch. Principum de Liechtenstein, Vaduz. Bibl. Abb. Strahov DL III 21: Kaunicensis parthenonis diplomata usque ad an. 1481, auct. G. DLABACZ 1804 - Ibid. DA III 36: Origo et fata . . . monasterii in Kanitz, auct. O. PRUTZKY 1 8 0 5 . B i b l i o g r a p h i a : BRUNNER 7 7 6 - CERMAK 2 8 7 / 3 0 7 - CHLUMECKT R e g . A r c h . 3 2 -

CDBoh I 416, II 158, 294, 318, III 13, 108 - CDMor VI 2, 676; IX 242, XI 34, 35, 212, 392, X I I 318, X V 129, 208 - ERBEN Reg. Boh. I I / I V cf. reg. - F R B II, III, V cf.

r e g . - HOSAK 9 7 5 - HUGO I I 1 - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 5 0 4 3 , 5 2 8 9 , 5 3 4 3 , 8 2 6 9 , 1 8 6 4 6 , 2 0 6 4 9 , 2 0 6 5 3 , 23 4 0 3 , 2 3 4 5 8 , 3 0 0 6 2 , 5 8 1 5 1 , 64 0 7 5 , 6 4 0 7 8 - L T h K V 7 7 4 -

LIENHARDT Eph. Hag 18 - MGH EpSel I 65 - MonVat I cf. ind.; II 557, 325, 1284,

1 2 8 5 - NOVOTNY I 2, 1 0 3 5 / 3 6 , 1 0 7 0 , 1 0 7 8 , 1 0 7 9 , I 3, 9 0 / 9 2 , 9 6 / 9 8 , 897 - POTTHAST 5 9 6 4 - PROKOP II 3 3 4 - WAEFELGHEM 138 - WOLNY I 3 6 3 / 7 2 - Z A K P A M - IDEM Ö s t .

Klob. 272 - G. DLABACZ, Nachricht von dem Prämonstratenser Frauenstift zu Kaunitz in Mähren, Prag 1817 - S. DUSKOVA, 800 Let Mikulova (über eine falsche Urkunde des Klosters), Mikulov 1973 - Klaster Rosa Coeli Ruze Nebeska v Dolnich Kounicich, Brno 1935 - A. KUTAL (de sculpturis in hoc asceterio ortis, bohemice) in: CMMZ X X X 1937 - LOSERTH, Probst Pöschl von Kaunitz (ZDVGMS I 1897, 1 Heft) - NBlatt 1861, 77/79 - PERINKA in SHK XI - J. V. PRASEK, Urbar kounicky (CCH XXVII 490) -TRISKA in CSPSc 1930, 313 - J . PETRU/M. SECIKOVA, Rosa Coeli v. Dolnich Kounicich, Brno 1965. S e r i e s p r a e p o s i t o r u m : (Cermak, emend, a Dolista) series priorissarum: Petrus („prior") 1183-1187

Florianus 1228

Eberhardus („prior") 1187

Ambrosius (postea forsan abbas Si-

358

loensis) 1231-1240 Heinricus 1240 Nicolaus 1273-1278 Hermannus 1283-1284 Gerlacus 1291-1317 Jacobus 1321-1323 Rulandus 1328-1330 Nicolaus de Mikulov 1331-1361 t Venceslaus Pauli 1361-1388 1 Venceslaus 1388-1418 Johannes (postea electus abbas Siloensis, obiit ante benedictionem) 1434-1443f Nicolaus 1446-1450 Venceslaus 1453-1466 Johannes 1473-1475 Hynco 1476-1481 Volfgangus 1484-1490

Johannes III. 1492 Procopius 1494 t Georgius Alumpnus 1494-1500 t Venceslaus de Hodice 1500 f Volfgangus 1500-1504 Johannes de Althan 1512-1517 Martinus Pöschl 1519-1523 Sophia 1323 Jutta (Jutca) 1329-1330 Catharina 1331-1337 Eufemia 1353-1361 Machna 1381 Jutta 1383-1390 Margaretha 1413 Catharina de Tasov 1437-1443 Barbara 1460-1462 Catharina 1476-1502 Margaretha 1523

L I T O M Y S L B.M.V. Luto-, Lutho-, Leutho-, Litho-, Litomisl, -mysl, -myssl, -myzl, -mizlo, -misli, -mischel, -missil, -micel, -mycel, -musle, musi; Leutomisl, Lutmisl, Lutenmuschel, Lyuthomisl. Mons Oliveti. Germanice: Leitomischl, Stift Olberg. Civitas in oriente Bohemiae, in districtu Svitavy, quondam sedes episcopalis, nunc Dioc. Reginae-Gradecensis. Abbatia, dein (1343) ecclesia cathedralis. Ecclesia tantum fundata est anno 1090 a Bretislao II. duce Bohemiae. Probabiliter anno 1145 ab Henrico Zdik, episcopo Olomucensi, ordini Praemonstratensi est tradita. Episcopus ille, ordinis f a u t o r egregius, vix e Terra Sancta redux, canonia Strahoviensi in Praga sub nomine „Montis Sion" fundata, huic novae domui nomen „Montis Oliveti" imposuit. Filia de Strahov, mater Gradicii. Authentice nil constat, an fuerit initio monasterium duplex, vide tamen supra apud „Doubravnik". Anno 1294 paternitati abbatum Litomyslensium sequentes canoniae hungaricae subduntur: Majk, Moriczhida, Lelesz, Ratot, Kaposfó, Osca et Janoshida. Parochiae incorporatae: Harys, Ivanovice, et Svitava, de qua infra sub dubiis. Anno 1343, cum rogatu Caroli, tunc marchionis Moraviae, postea regis Bohemiae sedes Pragensis dignitate metropolitani esset 359

aucta, idem C a r o l u s Litomyslii novum episcopatum instituit illi in s u f f r a g a neum, et abbatiam hanc Praemonstratensem ei adnexit. 12 canonici ordinis, bene meriti, episcopo adlati sunt ut capitulum cathedrale, reliquae parti conventus vero praefuit prior 1 . Anno 1425 ab Hussitis subversum est. Capitulum aufugit in prioratum suum Svitava. A n n o 1554 conventus, duobus canonicis adhuc consistens, secessit in abbatiam Gradicensem, ubi exstinctus est. A n n o 1566 o r d o tradidit parochiam Svitaviensem archiepiscopo Pragensi, et ita episcopatus, simul et canonia LitomySlensis dissoluti sunt. Tentamen ordinis, anno 1621 hanc canoniam restaurandi, erat in cassum. Anno 1664 espicopatus restauratus est in Kralove H r a d e c (Königgrätz). Ecclesia cathedralis LitomySlensis non iam subsistit, de ceteris aedibus q u o n d a m extensis fere nihil superest. A r c h i v a l i a : Arch. Status Centrale Pragae, ubi nunc sunt et Arch, episcopalia Reginae-Gradecensis, et Litomyslensis sicut et Arch, abbatiae Strahoviensis, in cuius bibliotheca est MS B. DLABACZ: Lytomysslensia diplomata usque ad an. 1554 (DL III 17). B i b l i o g r a p h i a : BRUNNER 7 3 8 - GERMAR 1 7 6 / 2 0 1 - C D B o h c f . i n d . - C D M o r i t e m - ERBEN R e g . B o h . I / I V i t e m - EUBEL I 3 3 2 , I I 2 1 0 1 - F R B I I , I V , V c f . i n d . FRIND, K i r c h e n g e s c h i c h t e I I 110 f f . - IDEM, E r z b i s c h ö f e 91 - GOOVAERTS I V 147 HUGO A n n . I I 113 - IDEM S A M E p . G e r v . 80 - J b D . G e s c h F r i e d r . I 7 5 8 - J L 8 7 6 6 -

JOHN Canons - Lettr. com. Jean X X I I 53 526 - LThK VI 477 - LIENHARDT Eph. Hag.

1 5 0 , 2 5 9 , 2 6 1 - M o n . V a t I c d f . i n d . 8 5 8 / 5 9 - NOVOTNY I 2 , 3 8 2 , 8 4 0 / 4 1 , 8 7 7 ; I 3, 8 2 / 8 4 , 8 9 6 - R e g . B e n o i t X I I 7 5 0 1 - R e g . I m p . V I 1, 1 2 6 2 , X I . c f . i n d . - SEDLACEK M i s t . s l o v . 5 5 4 / 5 6 - WAEFELGHEM 152 - Z A K P A M - IDEM Ö s t . K l b . 5 9 - IDEM, E O P

(1928) 27, 294, 410, 412; (1929) 142 - R. HIKL, Severni Morava a litomySlske biskupstvi (Sbornik vlastivedneho muzea v Olomouci B, V. Olomouc 1960, 208/16) - L. HOSAK, Kolonizovali litomyilsti premonstrati na Moravé? (Haben die L. er Präm. in Mähren kolonisiert?) in: Mzejni a vlastivedna prace IV^Praha 1966, 173/74 - F. JELINEK, Umelecke pamatky v LitomySli, Lit. 1937 - KONECNY in C C H I 327/29 - F. LASER, Litomysl v déjinach a vytvarnem umèni, LitomySl 1945 - P. MÖHLER, Die Prämonstratenser der Sudetenländer in den Hussitenwirren 1409/34 mit besonderer Berücksichtigung des Bischofs Johann v. Leitomischl (Beiträge z. Gesch. des Stiftes Tepl II 135/70) - Z. NEJEDLY, Déjiny mèsta LitomySle a okoli, dil I, Litomysl 1903 - J . PRAZAK, Diplomaticke poznamky k litomySlske listine krale Vladislava I (Diplomatische Bemerkungen zur Leitomischler Urkunde König Wladislaus I) in: Sbornik prispevku k déjinam Litomyäle a okoli, Pardubice 1959, 9/32 - K. REICHERTOVA, Odkryti a vyzkum romanske baziliky v arealu litomyjlskeho zamku (Freilegung und Erforschung der romanischen Basilika im Bereich des Leitomischler Schlosses, in: Pamatkova pece 1962, 171/76) - EADEM, et A. MERHAUTOVA, Die Anfänge der Architektur in L. (bohemice) in: Uméni 1966 XIV 317/35 - F. STEHLIK, Zamék LitomySl, Praha 1957. 1

Quae solutio unica est inter ecclesias cathedrales ordini incorporatas. Praeter primum episcopum, pauci tantum (et administratores) saec. X V et XVI fuerunt ex ordine.

360

Series abbatum Johannes -1157 (postea episcopus Olomucensis) Deocarus 1160 Juratha 1184 Myslen 1185-1201 Hermannus 1218-1221 Valterus 1225-1226 Otto 1231-1234 Series p r i o r u m Ditmarus 1347-1350 Nicolaus 1358-1371 Ulricus de Lukovia 1372 Dluhomilus 1377 Johannes 1378-1392 (?) Johannes de Vratislavia 1394-1406

Stephanus 1268-1269 Ulricus 1278-1298 Chonradus1306-1326 Henricus Czalta 1336-1344 (deinde abbas Lucensis) Inserì nequeunt (Necrol. Doxanense): Mauricius 4. maii, Henricus 9. maii, Gerardus quondam abbas 25. iulii. mpore episcopatus Petrus 1440 Benedictus 1457-1458 Johannes de Brno 1463 Elias Zsich 1474-1492 Nicolaus 1498-1501 Lucas 1525

L O U K A (B.M.V. et) St. Wenceslaus Luka, Luca, Lucha: Brukk, Bruckhe, Prukk(e). Germanice: Bruck, Klosterbruck. Prope Znojmo (Znaim) in Moravia, cuius civitatis pars est hodie, ad flumen Dyje (Thaya), Dioec. Olomucensis, nunc Brunensis. Abbatia egregia et locuples, fundata anno 1190 ab Ottone duce Bohemiae, quondam marchione Moraviae. Filia de Strahov. Parochiae incorporatae: Louka, Znojmo St. Nicolai, Primetice, Prostimerice, Dyjakovicky, Tasovice, Satov, Rokytnice, Oleksovice. Lodenice, Stare Hobzi, Domamil, Trstenice, Kridlovice. Administravit etiam sanctuarium B.M.V. in Miihlfraun (Milfroun). Anno 1294 paternitati abbatis Lucensis plures canoniae hungaricae sunt submissae, nempe: Jaszo, Darno, Zsambek, Herpaly, Abrany et Adony. Anno 1386 abbates infulantur. Anno 1422 ab Hussitis subversa est omnino et omisit dimidiam partem bonorum suorum, quae vero anno 1437 ei est restituta. Saeculo sequenti iterum devastatur. Sebastianus de Cepiroh abbas (t 1585), vir strenuissismus, canoniam et fidem catholicam in territorio suo restauravit, et celebrem officinam typographicam instituit. Saeculis XVII 361

et XVIII Luca optime floruit, et de ordine aeque ac de litteris maxime est merita. Inter multos canonicos eius doctissimos praesertim est notus ille Procopius Divis, ("(" 1765), qui deductorem fulminis invenit. Hoc tempore etiam splendidum ingensque novum aedificium, palatio imperiali similius quam monasterio, per celebrem architectum L. v. Hildebrand construi coeptum, sed non perfectum est. In canonia erant etiam gymnasium et seminarium. Status personalis: 1698: 51, 1712: 62, 1726: 80, 1764: 71, 1784: 96 DD. Saeculo XVIII Luca acquisivit complures antiquas canonias hungaricas, nempe Jaszo (quae anno 1770, abbate Lucensi vehementer recalcitrante, libertatem sibi impetravit), Lelesz et Promontor, ubi parvas communitates dependentes instituit. A n n o 1784 Luca suppressa est, fortuna eius tunc taxabatur in 1 , 4 0 0 0 0 0 florenos. Ecclesia (presbyterium gothicum, naves saec. X V I ) nunc est parochialis, aedes claustrales rebus militaribus inserviunt. Elegantia scrinia bibliothecae, quae in actu suppressionis nondum omnino erant perfecta, translata sunt in Strahov. A r c h i v a l i a : Arch. Status, publicum Brno: 403 dipi., 21 manualia et MSS, 55 capsae literalia - Ibidem Collectio Bocek nr. 3701, 3729 - Bibl. Strahov Pragae: Diplomata Lucensia usque ad an. 1607 (MS Copiarium D L A B A C Z , DL III 18 - BMun Nancy M S 992/XI, 275/358. B i b l i o g r a p h i a : BITTNER III 359 - BRUNNER 740/42 - C E R M A K 327/53 - C H L U Reg. Arch. 55, 59, 65, 69 - CDBoh I/III cf. reg. - CDMor VII 2, VIII, IX/XV

MECKY

c f . r e g . - COTTINEAU 1 6 7 6 - ERBEN R e g . B o h . I / I V c f . i n d . - F R B I V 5 0 5 , V 4 8 ,

242,

594 - GERITS Prem. Univ. - GOOVAERTS I 9, 31, 49, 50, 89, 119, 195, 233, 236, 255, 285, 292, 312, 319, 325, 328, 366, 367, 408/12, 414, 448, 457, 458, 461, 467, 476, 483, 566, 590, 596, 624, 625, 637, II 20, 51, 138, 174, 208, 227, 232, 234, 253, 268, 362, 376, 438, III 10, 18, 33, 44, 49, 50, 73, 100, 131, 148, 154, 158, 165, 194, IV 56, 66, 116, 129, 214, 215, 2 1 7 - H O B E R G 155 - H O S A K 92/96 - H U G O II 87, prob. 4 3 / 5 2 - J L 17227 JOESTER U R K B . CF. IND. - J O H N Canons - K Ö H L E R passim - LAIRUELZ 416 - Lettr. com. Jean XXII 10461, 27135, 30062, 46674, 58151, 59705 - LThK VI 52 - L I E N HARDT E p h . H a g , 1 2 7 - M o n . V a t . I 3 6 6 , 8 6 0 , I I 5 8 6 , V 1 2 9 , 3 1 9 , 9 0 8 , 9 2 2 , 9 2 3 ,

2147,

2148, 2156 - NOVOTNY 12, 13 cf. reg. - PFIFFIG Obit. Geras. 238 - P O T T H A S T 5007, 7256, 8652, 11044, 11617, 14031, 15309, 22323 - RAMACKERS Urk. Nancy 132 - Reg. Benoit XII 6896 - Reg. Honorius IV 861 - Reg. Imp. VI 1055, V et VII cf. indd. S C H U B E R T - VALVEKENS ADDespr (1954) 267/70, (1957) 85, 322 - IDEM, Vis. Can. 142/43 - WAEFELGHEM 154, 379 - W U R Z B A C H , XII 451, XIV 19, XVIII 372, L H 295 ZAK EOP (1928) 410, 412 - IDEM Ost. Klb. 61 ff. - IDEM PAM - J . B E C K , Die eingegangenen Dörfer der Präm. Abtei Bruck (NBlatt 1869, 5/8; 14/16, 23/24, 31/32) Catalogus bibliothecae aboleti monasterii Lucae ad Znaim Moravorum (Allg. Literaturzeitung 1790, Intell. Blatt Nr. 106 p. 869/80) - O. CHMEL, Series abbatum canoniae Lucenae, Znoymiae 1738 - J. J. CZIKANN, Bibliotheca Cerroniana, Wien 1883 N. D O B N E R , Charta fundationis (Specimen cod. dipi. Moraviae, Pragae 1779, nr. 43) - B. DUDIK, Geschichtl. Entwicklung des Buchdrucks in Mähren 1486/1621, Brünn 362

1879, 73/78 - V. EIDERNOVA-PSTROSOVA, Gradual z klastera radu premonstratskeho v Louce u Znojma (de graduali ex L. 1499, nunc in biblioth. Olomucensi) Diss. Pragae 1974 - M. F I T Z T H U M , Klosterbruck (Anal. Praem. 1953, 134/37) - N. GOLDMANN in ZBBW V 1888, 7 - J . GOLLINGER, Geschichte der Abtei zu Bruck, Hormayersches Archiv 1822 Nr. 19 - M. G R O L I G , Die Klosterdruckerei im Präm. Stift Bruck 1595-1606, Wien 1908 - F . H R U B Y , Das Ende der Buchdruckerei in Klosterbruck (CMM, cechice X X X V 1929) - A. K R E J C I K , Die Series abbatum canoniae Lucenae und ihre Verfasser, ibidem XXXIV 1928 - NBlatt 1870 p. 14, 53; 1880 nr 4, 1883 nr 3, 1888 Nr. 3, 9 - J. NEUWIRTH in: SbeWiWi CIX 300/56 - Österr. Jb für Kunstgeschichte VI 1929, 293/96 - F. W. PERINKA, Vlastiveda Moravska Brünn 1905 II 300/56 - IDEM in C M M XXIII - IDEM, Vita P. Procopii DiwiS, Olomucii 1941 (cechice) - A. P R O K O P , Die Markgrafschaft Mähren in kunstgeschichtl. Beziehung, Wien 1904, I/IV cf. indd. F. SCHENNER, Quellen zur Gesch. Znaims in der Reformationszeit (ZDVGMS X 1906, 84 ff.) - W. S C H R Ä M , Der Abt v. Klosterbruck, Freitag von Cziepiroh, ibid. 1899, 312/24 - M. SVABENSKY, Dejiny archivü premonstratskeho klastera v Louce u Znojma (Historia archivi) in: Sbornik k nedozitym padesatinam Ph. Dr. Jiriho Radimskeho, Brno 1974, 1/77 - J. TENORA, Resignace opata louckeho Zik. Kohela 1614 (Hlidka XI) - N. VOLF, Zur Gesch. des Buchdruckes in Klosterbruck b. Znaim (Od Horacka k Podjji II 1924/25, bohemice) - A. VRBKA, Prokop Divis, Erfindungen eines österreichischen Priesters (Anal. Praem. X 1934, 94/107) - J . T. ZAHRADNIK, Tractatus de historia canoniae Lucenae 1190/1425 (SHK 1900, 109sq) - Anal. Praem. XII 94, XIV 117/18, vide etiam Ind. Gen. 107/08 - De antiphonario proveniens ex Luca (1499) vide: E. PETRU, Z rukopisnych sbirek Universitny knihovny v Olomouci Praha 1959, 55/56. S e r i e s a b b a t u m (Cermak, emend. a Dolista) Georgius - 1 2 0 1 Gerardus ca. 1 2 0 1 - 1 2 1 0 Florianus 1220/34 Joannes 1238/40 Joannes 1243— H(enricus) 1248 Stephanus 1255/58 Theodoricus 1265/83 Winandus 1 2 8 3 Simon 1289/94 Theodoricus 1302/06 Joannes 1309/22 Joannes Lupus 1326/44 Henricus Czalta 1344/54 antea abb. in Litomysl Otto 1357/74 Zacharias 1377/89 Zdenko 1 3 9 1 / 1 4 0 2

Joannes Pucdota 1403/24 Zacharias 1426/28 Pribislaus 1433/64 Joannes Bavor 1469/74 Joannes Leupoldi 1477/82 Paulus 1484/1520 Joannes 1522/36 Andreas Weiß 1536/42 Methodius Hruza 1544/72 Georgius 1573 Sebastianus Freitag de Cepirohy 1573/85 Sebastianus Fuchs 1585/99 res. Sebastianus Chotebor 1 5 9 9 / 1 6 0 7 Sigismundus Kohel 1607/14 Kaspar Stodsky 1 6 1 5 / 1 9 Hieronymus Schall von Schallenheim 1619/25 363

Lucas Vacka 1625/29 Jodocus Kastorff 1629/32 Benedictus Lachen 1633/53 Hroznata Fuchs 1653/54 Matthaeus Paul 1655/59 dein abb. in Breslau St. Vincenz Norbertus Pleyer 1659/78 res.

Gregorius Klein 1678/97 Carolus Kratochwile 1698/1712 Vincentius Wallner 1712/29 Antonius Nolbeck 1729/45 Hermenegildus Mayer 1745/64 Gregorius Lambeck 1764/81 Daniel Todi 1781/84

L O U N O V I C E B.M.V. Luno-, Lunevicium, Louno-, Luniewicz, Lunevic. (germanice: Launiowitz) hodie; L. pod Blanikem in districtu BeneSov in Bohemia, Dioc. Pragensis. Parthenon fundatus anno 1149 vel 50 a Godescalco primo abbate Siloensi per Heinricum medicum et canonicum Steinfeldensem. Moniales venerum e Dünwald. Asceterium, quod mansit sub paternitate abbatiae Siloensis, numquam erat dives vel spectabile, emisit tarnen primas moniales in Pernegg et Kounice. Anno 1420 ab Hussitis plane subversum est, nec amplius revixit. Archivum integrum periit, ita ut de historia eius fere nihil, sciamus. Venit dein in manus laicorum, ab anno 1672 fuit proprietas archiepiscoporum Pragensium, qui loco monasterii erexerunt castellum. De parthenone fere nihil superest. A r c h i v a l i a : supersunt nulla. Bibliographia:

CERMAK 2 3 9 / 4 5 - ERBEN R e g . B o h . II 6 8 - F R B II 4 7 7 , 4 8 3 ,

484, 485, 495/98, 503, 504, V 409 - GOOVAERTS IV 167 - HUGO facit tria monasteria e x u n o : II 5 7 , 1 1 1 , 2 8 6 - MANNL 1 0 / 1 1 - NOVOTNY I 2 , 8 1 1 ; I 3 , 8 9 / 9 2 - R e g . I m p . X I 1 2 1 2 5 - SEDLAÉEK M i s t . s l o v . 5 6 8 - WAEFELGHEM 1 5 1 , 1 5 5 - Z A K Ö s t . K l b . 2 7 1 - IDEM

PAM - J. BURIAN, Lounovice pod Blanikem, Praha 1894 - P. RADOMERSKY, NëjstarSi dëjiny Lounovic pod Blanikem (antiquissima historia asceterii) I/II in: Casopis Nardodniho muzea odd. spolecensky 133 c (Praha 1964 1/24, et 134 c (1965) 12/27 IDEM et V. OKTABEC, Vyzkum kripty ve farnim kostele v. Lounovicich pod Blanikem (Sbornik vlastivednych praci z Podblanicka 2, 1958, 103/117) - A. SEDLAÎEK Pamëti klaätera v Lounovicich (Programma caes. reg. gymn. in Tabor 1891, pp. 30) - A. N. VLASAK, Blanik a Lounovice pod Blanikem, Praha 1914.

P r a e p o s i t i (Cermak, Mannl, FRB, Dolista) Petrus (prior) 1181/83 postea in Kounice Mandevinus (prior) 1183-84 Joannes 1257 364

H i n k o de Lisov ante 1350 postea abb. in Zeliv Bernardus1360/75 Joannes 1393

Jacobus 1403 Drslav 1405

Joannes 1409/36 Magistra (unica nota): Jitka ca. 1403

M I L E V S K O B.M.V. Mil-, Myleucz, -ewic, -euse, -euze, -eusk, -ewsk, -evsk, -euzk, -euzch, -ewsko, -evzche, -euzko, -euscho, -ebsko, -eps, -hewschy, -hewsky, Milegou, monasterium Milo-, Milev-Mileu-, Myleu-, Molo-, Milovi-, Milevicense. Milovitium, Germanice: Mülhausen. - Saec. XV patronus erat S. Aegidius. 1 In oppido eiusdem nominis in Bohemia meridionali, Dioec. Pragensis, nunc Budvicensis. Abbatia insignis, de potentissimis medio aevo in Bohemia. Fundata anno 1184 a Georgio comité de Milevsko, filia de Zeliv, mater (probabiliter) canoniae Plagensis in Austria. Primus abbas Gerlacus, vir egregiae sanctitatis, scripsit celebre chronicon, quod est maximae auctoritatis in historiographia Bohemiae. Canonia, quae maxime floruit quoad spiritualia sicut et temporalia, administravit multas parochias. Incorporatas enim: Bernardice, Cervena, Kaplice, Milevsko Sti. Aegidii, Prilezy, Stfedka, Touzim (Theusing), Utvina. Non incorporatas: Kamyk nad Vit., Kovarov, Krasna Hora, Anno 1388 abbates infulantur. Conventus post devastationem per Hussitas aufugerat in praeposituram suam Touzim, post annum 1434 tarnen ad sua revertit. Bona eius iam an. 1437 venerant ad equites de Rosenberg, et anno 1473 ad Illos de Schwanberg, qui omnes haeresi faverunt et monasterium quam maxime oppresserunt. Conventus tamen languentem prosecutus est vitam ad annum circiter 1548, dein abbates soli substiterunt, viventes in variis parochiis. Monasterium ipsum venit anno 1581 ad equites de Hodéjov. Ultimo abbate Mathia anno 1596 in urbe Tabor defuncto, canonia exstincta est. Anno 1623 vero Ferdinandus Imperator earn reddidit ordini, ea intentione, ut in statum pristinum tamquam abbatia redintegraretur. Fuit deinde proprietas abbatiae Strahoviensis, cui a capitulo provinciali anno 1659 est impositum, ut Milovitium restauraret in abbatiam sui iuris. Sion vero, ne redditus illius amitteret, se obligationi huic detraxit. Milovitium ergo carebat convenni, usquedum anno 1683 institutus est ibi prioratus dependens pro decern canonicis Sioneis. Anno 1785 hic prioratus a Joseph II. suppressus est, bona et aedes vero manserunt proprietas abbatiae Strahoviensis. Abhinc erat ibi 1

Anal. Praem. 1959, 314).

365

parochia (decanatus), huic abbatiae incorporata. Perpulchra ecclesia romanica, et claustrum mediaevale (nunc in usus rusticos profanatum) subsistunt. A r c h i v a l i a : quondam principum de Schwarzenberg, nunc Arch. Status publicum in Tiebon, et Arch. Status Centrale Pragae. Ibidem et Arch. quondam abbatiae Strahoviensis. In Bibliotheca Strahoviensi: DL III 19: Milovicensia diplomata usque ad an. 1641, auct. B. DLABACZ B i b l i o g r a p h i a : ACG 1498, 34 - BACKMUND MaGSchr 186ff. - BRUNNER 744 307/25 - CDBoh I/III cf. reg. - CDMor XII 545, XV 266, 317 - C O T T I N E A U 1854 - CSPSC 1936, 175/76 - D O B N E R I 79/129 - ERBEN Reg. Boh. I/IV cf. reg. FRB II, V item - GABRIEL 8 - GOOVAERTS I 303, III 56, IV 204 - H O B E R G 189 - H U G O II 283, prob. 184/88 - Lettr. com. Jean XXII 8823, 17069/70, 27135 - LIENHARDT CERMAK

E p h . H a g . 1 3 2 - M A N N L 1 2 / 1 5 - M o n . Vat. II 325, 990, 1008, 1017, 1166, 1167, 1191,

V 110, 122, 138, 1818, 2179, 2181 - N E U W I R T H 85/150 - N O V O T N Y I 2, et I 3 v. reg. P F I F F I G Obit. Gerus. 240 - P O T T H A S T 16818 - Reg. Ben. XII 281, 7501 - Reg. Imp. XI cf. ind. - Rep. Germ. II 67, 141, 226, 893, 1306 - SCHALLER XIV 146 - SEDLACEK Mist, slov. 604/05 - WAEFELGHEM 167 - ZAK EOP (1928) 411 - IDEM Ost. Klb. 60 - IDEM PAM - K. D O L I S T A , Milevsko dfive a nyni (Jiskra XV, 1965, 22) - E. H A G E R , Woher kamen die ersten Prämonstratenser nach Schlägl?, Linz 1918 - V . K O T E K , Prispevek k nejstarsim dejinam osidleni milevskeho okresu (Beitrag zur ältesten Besiedlungsgeschichte des Kreises M., in: Sbornik vysoke Skoly pedagogicke v Olomouci 1955) - J. KUBELKOVA, Majetkovy rozvoj milevskeho klaSterstvi do roku 1420 (Die Wirtschaftsentfaltung der Klosterherrschaft zu M. bis 1420, Diss. Pragae 1971) - J. K U T H A N , K nekterym otazkan stfedoevropejske plastiky 15. stol. (Uber mitteleurop. Plastiken im 15. Jahrh., Umeni XVII 1969, 521/38) - IDEM, Kostel Sv. Jilji a premonstratske opatstvi v Milevsku, kulturne historicky prispevek (Die Ägisdiuskirche und die Abtei M. kulturhistor. Überblick, in: Jihocesky sbornik historicky XXXVIII 1969, C. 2) IDEM, Stredoveka architektura v jiznich Cechach do poloviny tri n acte ho stoleti (Mittelalterl. Architektur Südböhmens, Ceske Budejovice 1972; 54/56, 180/84) - J. KYTKA, Milevsko a jeho kraj, Mil. 1940 - F. MARDETSCHLÄGER, Kurzgefaßte Geschichte des Bistums Budweis, Budw. 1885, 171/72 - (N. MENU), Osm stoleti milevske minulosti, Kulturni pamatky Milevska (20 Let budovani Milevska, M. 1965, 5/7 et 36/38) - F. PALACKY, Würdigung der alten böhmischen Geschichtsschreiber, Prag 1930, 79/89 - A. P O D L A H A / E . SITTLER, Topographie Böhmens (ed. cechica, Pragae 1898 91/117; item germanica ibid. 1901, 105/37) - K. SEBESTA, Z d£jin milevskeho opatstvi (Aus der Geschichte der Abtei M. SHK XXIII) - J. TRAJER Historisch-statistische Beschreibung der Diözese Budweis, B. 1862 - M. U R B A N , Zur Geschichte der Stadt und Burg Theusing (MVGDB XL) - J. VALENTA, Knin und die Gründung des Klosters M. (bohemice) in: Od Stfibrnych Hör 1934/35, 13, 14. - V. VOLKAN, Mesto Milevsko a jeho klaSter (Die Stadt M. und ihr Kloster, Otavan 1880, Nr. 62, 71, 87) - J. E. W O C E L , Kostel Sv. Jilji v Milevsku (Pam. Arch. V 1863, 232) A. ZAK, Zur Biographie des Annalisten Gerlach, MIÖG XVI 653/59) - K. V. ZAP, Milevsko (Pam. Arch. III 1858, 13/25/272/77) - C. Z I B R T , Z dejin panstvi a zamku Zvikova (Aus der Gesch. von Schloß und Herrschaft Zvikov), Praha 1908 - Annales Gerlaci abbatis, 1167/98, orig. in Bibl. Strahoviensi, publ. M G H SS XVII 683 sv, ed. cechica, traducta a F. Hermansky, Pragae 1957. 366

S e r i e s a b b a t u m (Cermak, emend, a Gerlacus 1187/1228 Joannes 1234/36 sequuntur quatuor abbates ignoti Henricus 1285/1307 H e r m a n n 13062 Hoyco ante 1316/22 Mrakota 1327/55 Nicolaus 1355/65 (infulatus pro sua persona) Petrus Walkmari 1365/74 Petrus Komar 1382/83 Franciscus de Vepice 1383/1405 Svatomirus 1405/23 Petrus 1423/34 Chval electus an. 1427, statim resignavit

DOLISTA )

Joannes Kamenicka 1434 Martinus 1455/66 dein abbas in Zeliv Nicolaus 1473/93 Bartholomaeus 1493/99 antca praep. in Novarise Adalbertus res. 1504 Martinus 1504-07 Georgius 1511/12 Andreas 1515/24 Joannes 1534/48 Joannes Braun 1548/62 Mathias Khen 1563/96 antea praep. in Nova Rise

N O V A R I S E SS. Petri et Pauli Pronuntia more gallico: Novargichet Rus, Rusch, Reus, Reuz, Reusch, Grus. Latine: Neorisium, monast. Neorissense Germanice: Neureisch (Neureich, Neureusch). Prope Tele in Moravia, in districtu Jihlava, Dioc. Olomucensis, nunc Brunensis. Parthenon, Praepositura, dein canonia virorum. Fundata est, ut fert traditio anno 1211a M a r q u a r d o et Vojslava de Hradek. Filia de Doksany sub paternitate abbatum de Zabrdovice. Medio aevo bene floruit, sed paulo post mortem Jitkae priorissae, sub qua culmen suae prosperitatis erat adepta, anno 1430 ab Hussitis deleta est, nec amplius potuit pristinum statum recuperare. Anno 1570 ibi erant adhuc quatuor moniales. 1582 instituta est parva communitas canonicorum. Anno 1591 parthenon ab Imperatore Joanni Lohelio abbati Strahoviensi addictus est, qui ultimam monialem anno 1596 misit Chotesovium. Praepositus Adam Scotus (1605/31) consideratur ut secundus fundator canoniae, quae anno demum 1641 legaliter mutata est in praeposituram canonicorum sui juris, ut filia de Zabrdovice. Ab anno 1654 praepositi erant infulati, et anno 1733 in dignitatem abbatialem sunt pro2

JOESTER

Urkb. Steinf. Nr. 205.

367

moti. Canonia administrabat parochias sequentes: antiquitus Nova. RiSe, Stara Riäe et Krasonice, quibus accessit anno 1871 Dlouha Brtnice, et nuper Rozsec, Zabrdovice (antiqua canonia, de qua vide infra), Zidenice, Vratenin et Rancirov. Ecclesia aedificata est ab anno 1678, annis 1755/80 exornata est. D e parthenone antiquo nil superest nisi capella quaedam Stae. Annae, nunc capitulum. Josephus II. pepercit huic exiguae canoniae, quae paulo post paene per se ipsam est dissoluta. Anni 1800/08 fuit in canonia collegium nobilium. Anno 1813 Neorisium omnino combustum est. Status personalis: 1781: 24, 1853: 14, 1880: 8, 1900: 11, 1920: 15, 1929: 8, 1935: 19, 1948: 20 religiosi; 1978 11 dispersi. Sub regimine hitlerico anno 1941/45 erat suppressa, quod iterum accidit an. 1950. A r c h i v u m nunc est in Arch. Status Brunae, ubi est et copia an. 1605 fragmenti necrologii antiqui. B i b l i o g r a p h i a : BRUNNER 386/411 (auct. C . ZIDEK) - CERMAK 459/79 - C H L U Reg. Arch. 52. 62, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 73, 74, 75, 78, 82 - CDBoh cf. ind. CDMor IX 87, XI 605, XIII 144 - COTTINEAU 2059 - ERBEN Reg. Boh. I 560, II 63,

MECKY

2 4 8 , 8 0 8 , 8 4 0 , I I I 1 9 , 2 4 3 , 7 2 0 , I V 6 4 7 - GOOVAERTS I 1 2 0 , 2 6 9 , 2 7 9 , 3 5 5 , 4 1 2 , 4 6 5 , I I 96, 155, 160, 445, III 49, 73, IV 361 - HOSAK 37/39 - H U G O II 335, prob. 208/09 LThK VII 522 - Mon. Vat. II 120, 145 - NOVOTNY, I 3, 616, 899, 900, 913 - PFIFFIG Ob. Gerus. 241 - PICHERT Lohelius 277 - POTTHAST 18012 - WAEFELGHEM 177 - ZAK Ost. Klob. 57, 272 - IDEM PAM - M. C I B U L K A / A . MATEJCEK (de MSS gallicis et flan-

dricis in bibliotheca, in lingua bohemica) Pam. Arch. XXXIV 1924/25, 22/40 - V. DOKOUPIL, Déjiny Moravskych klasternich knihoven (historia bibliothecarum monasticarum in Moravia) Brno 1972, 130/60 - K. DOLISTA, De bibliotheca (Anal. Praem. XXXII 187) - P. FELIX, L'Abbaye de Neureisch (ROPM XII 1910, 154/59) - L. HORSTKÖTTER, Das Kloster NR als KLV-Lager für Jungen aus Mülheim a. d. Ruhr 1943-45 (Anal. Praem. LVI 1980, 76/85 - V . KOTBRA, De ecclesia in N. (bohemice) in Zpravy pamathove pece V 1941, 7/8 - A. KUTAL (de statua Stae. Annae, bohemice, in:) Volne Smery 1936/37, 28/36 - M. MATEJCEK (de antiphonario an. 1414, bohemice, in:) Pam. Arch. XXXIV 1924/25, 219/22 - A. NOVAK (de monasterio NR in seditione bohemica, in:) Mojmirova Riäe I 1937/38, 81/87, 97/100 - Nova ftiSe, klaSter premonstratù 1211-1936 Brno 1936 - J. REICHERT, (de subditis monasterii an. 1611 cechice, in: CMMZ IX) - V. RICHTER, K zalozeni zenskeho premonstratskeho klaStera v Nove fiiSi (de fundatione) Jihlava 1964 - STARA in Anal. Praem. XII 1936, 197; XIV 1938, 119, XXXII 1956 187/88 - H. J. TYL, Opatsky chram Sv. Petra a Pavia v Nove Risi (de ecclesia monasterii) Brno 1941 - C. ZINDEK, Literatsky sbor u Nove Riäi, Brno 1891. Series antistitum (Cermak, emend, a Dolista) 1. P r a e p o s i t i Hermannus 1248 Godefridus 1257-1258 Hostislaus 1355-1358 368

parthenonis Jaroslaus de Schellenberg (postea abbas Zabrdovicensis) - 1 3 6 3 Dominicus Sowka - 1 3 6 8

O t t o 1385-1386 Przedbor1390-1401 Henzlinus 1423 Johannes I. 1446-1447 f Michael I. 1448Procopius (postea abbas Zabrdovicensis) 1462-1482 Bartholomaeus (postea abbas Milocensis) 1490-1493 Martinus - 1 5 1 3 Jacobus 1513-1515 (interea praepositus intrusus Christophorus Peugar) 1513-1515 Sigismundus (postea abbas Zabrdo

vicensis) 1521-1535 Andreas (simul etiam abbas Siloensis) 1540-1554 t Michael II. 1556-1557 t Cyrillus (postea abbas Zabrdovicensis) 1557-1558 Matthias Khen (sacerdos saecularis, postea abbas Milocensis), depositus 1558-1562 Casparus Schönauer (postea abbas Zabrdovicensis) 1562-1572 Urbanus 1572-1595 Sebastianus Choteborsky 1595-1599 Joannes Kostelecky 1599/1605

2. I t e m c a n o n i a e v i r o r u m : Carolus Kratochwile 1687/98 Bernardus Leopoldus de Loewenthal (primus de gremio) 1698/1708 Petrus Paulus Credis 1708/24

Adam Skotnicky (vulgo Scotus) 1605/31 Laurentius Plocar 1631/49 Engelbertus Benatko 1649/61 Matthaeus Sebastansky 1661/87

3. A b b a t e s : Augustinus Vyminko 1725/55 Joseph Pelikan 1755/92 Joh. N e p o m u k Pelikan 1793/1819 Joannes Sobotka 1819/20 Ferdinandus Seka 1821/52 Fridericus Franz 1853/60 Wenceslaus Kratky 1869/76 Ernestus Sirek 1860/68 Wenceslaus H a u b e r 1876/92 res. Joseph KaraSek 1893/1908

Norbertus Drapalik 1909/12 Ferdinandus Hotovy 1913/28 Paulus Soucek 1929/42 Augustinus Machalka 1945/50 Inseri nequeunt (ex necr. loci) Wyzimirus 22.3; Marsilius 16.8 Gerhardus 15.9; et Martinus 8.12 (nisi est ille de anno 1513). Omnes spectant ad saec. XIII et X I V

4. M a g i s t r a e e t p r i o r i s s a e p a r t h e n o n i s (Dolista) Judith 1354/86 (una vel duo?) Ursula 1492/1516 Klara 1406/07 Anna 1524/68 (una vel plures?) Jitka ca. 1425 Dorothea 1573/77 Anézka 1436/62 (una vel duo?) Anna Cerniíka 1580/97, + 1600 Catharina 1481/92 369

O L O M O U C (S. Petrus?, dein:) St. Jacobus Pronuntia more gallico: Olomoutts. In civitate Moraviae, sede episcopali. Germanice: Olmùtz. Anno 1284 authentice occurrunt moniales ignoti ordinis in „domo Sti. Jacobi juxta ecclesiam Sti. Petri Olomucii, a praeposito directae". Nil certi scimus de illis. Saeculo XIV vero repente audimus de monialibus apud ecclesiam Sti. Jacobi, qui patronus fit loco Sti. Petri, in eadem civitate. Annis 1348-53 designantur ut OSA-quod parum dicit - abhinc vero usque ad an. 1407 Ord. Praem, cui ordini probabiliter iam Sboro praepositus anno 1336 erat àddictus. Annis 1352 et 1357 enim loquuntur diplomata de „abbatissa et conventu sancti Jacobi in Olomucio Ordi. Praemonstratensis". Titulus abbatissae - in ordine irregularis - est suspectus, patet ex eo, asceterium non legaliter illi fuisse unitum, aut extitisse dissensiones, aut mala disciplina ut in vicino Doubravnik. Quidquid sit, asceterium videtur desiisse tempore Hussitarum, non enim amplius de eo fit mentio. Anno 1524 est derelictum, et ab anno 1569 usque ad an. 1950 pertinuit ad Fratres Minores Conventuales. Omnino probabile est, Henricum Zdik episcopum Olomucensem, sicut in Strahov et in Zeliv, etiam fundationibus suis in Litomysl et Hradisko asceteria in vicinitate sita adiunxisse. Puto hos parthenones fuisse Doubravnik, de quo vide supra, et Olomucium. Forsitan moniales primitus ad monasterium duplex Gradicense pertinentes, mox translatae sunt ad ecclesiam Sti. Petri, respective Sti. Jacobi. Vel forte mutabatur patronus. Ordo - ut saepius propter dissensiones quasdam de illis non amplius curavit, ideo sibimetipsis derelictae, abbatissam sibi elegerunt. Saeculo XV probabiliter perierunt. Quae hypothesis, secundum complures casus analogos, probabilitatem sat fundatam prae se fert, sed ex documentis probari nequit. Has moniales Olomucenses vero ad tempus saltem pertinuisse ad ordinem nostrum, videtur esse certum, etsi relatio ulla cum eo probari nequiverit. De capitulo cathedrali Olomucensi vide infra sub „praetermissis". A r c h i v a l i a desunt. B i b l i o g r a p h i a : Fontes ordinis nesciunt, nec invenitur apud Cermak, Brunner, vel Zak. Citatur tamen a Novotny I 3, pp. 616 et 900. - CDMor VII/1 118, VII/2, 858 (OSA); Vili 183 (O. Praem.); 192 (OSA), 207, 235, et IX 123 (O. Praem) - L. H O S A K , Historicky mistopis zemè Moravoskosleszke, Praha 1938, 473 - Mon. Vat I I 5 8 4 - WOLNY I 3 0 2 .

Magdalena 1262, Adelheidis 1301 370

M a g i s t r a e (Dolista) Margareta 1336/48 Abbatissa e:

Margareta 1351/53 forte eadem Gedrudis 1359 Margareta 1369 Agnes 1373 Catharina 1382 Anna 1400/17

Ursula 1436/46 Anna 1466 Dorothea 1480/1502 Anna (Agnes?) 1508/13 Sara 1514/15 Dorothea 1521/22

P E R N E G G Stus. Andreas Ber-, Per-, Berenegg, -neckh, -nekk. Prope H o r n in Austria inferiori, unam horam distans a Geras. Dioc. Passau, nunc St. Pölten. Parthenon, dein abbatia virorum. Fundatum est asceterium circa annum 1155 una cum canonia Gerusena ab Ulrico comite de Pernegg, filia de Lounovice, sub paternitate abbatum Gerasenorum. Fuit primitus parochia matrix, quae paulatim divisa est in duodecim parochias, omnes canoniae Gerusenae incorporatas. Saeculo X I V habuit praepositum, priorem et magistram, a saeculo X V autem priorissam. Anno 1550 omnes sorores obierant, praeter unam, quae anno 1585 tamquam ultima obdormivit. Anno 1582 mutatum est in canoniam virorum, ut praepositura et filia de Geras. De jure ut domus sui iuris est recognita a capitulo provinciali anno 1644. Anno 1608 praepositi infulantur. Parochias diu administravit nullas praeter Pernecensem ipsam, anno 1680 tarnen obtinuit parochiam Nikiasberg, antiquitus canoniae Gerusenae incorporatam, quam vero ab anno demum 1757 ipsa administravit, sicut et parochiam Trabenreith, quam anno 1756 de novo erexerat. Maximus praelatus eius fuit Franciscus de Schöllingen, qui anno 1700 abbas nominatus est in remunerationem meritorum eius pro restauratione ordinis in H u n garia. Imperator dedit abbati inter annos 1694 et 1705 praeposituras de Jaszo, Lelesz, Csorna, Promontor, T ü r j e et Horpacs, in remunerationem considerabilis contributionis pro bello turcico, quam ille patriae praestiterat. Q u o d donum canoniae erat in perniciem, ingensque aes alienum illius potius auxit quam diminuit, ita ut Pernegg anno 1700 Lelesz et Jaszo, anno 1710 Csorna et Promontor, et anno 1741 T ü r j e aliis canoniis circariae cedere debuerit. Status temporalis eius erat in tali discrimine, ut de imminenti saecularisatione eius iam discuteretur, et imposita esset ei administratio temporalium anno 1725. Status personalis: 1615: 10 religiosi, 1687: 14, 1720: 22, 1741: 14, 1780: 20. Anno 1783 suppressa est. Parochiae eius, archivum et bibliotheca data sunt canoniae Gerusenae, cui postea etiam bona et anno 1854 371

aedificia Pernecensia, usque dum vacua, addicta sunt. Ecclesia, quae est gothica, nunc est parochialis, nuper est restaurata. Aedes monasterii, quondam magnificenter ornatae - supersunt refectorium, capitulum, bibliotheca, praelatura et 2 capellae octogonae - partim saec. X I X corruerunt in ruinas, reliqua adaptata sunt in domum parochi et in asylum infantium. A r c h i v a l i a : Stiftsarchiv Geras: 374 dipi. 1188/1860, Literalia s. XV1/XIX, item rentalia et manualia, urbarium an. 1456, (vide ZAK, Das Stiftsarch. in Geras, et JbÖW IV 1957/58, 172) - MS Diplomat. Merkwürdigkeiten des Stiftes P. (2 tomi, 1796, auct. ALRAM) - BMun Nancy 992/VIII 499, XIII 433. B i b l i o g r a p h i a : BITTNER I 2 3 2 , I I I 3 4 6 , 3 5 7 , 3 8 4 , X I I I 4 3 3 - BRUNNER 134, 7 4 9 BÜNGER 1 7 4 - C o r r i N E A U 2 2 5 2 - FIEDLER VILI 6 5 / 8 3 , I X 1 4 5 / 1 6 3 - GOOVAERTS I 19, 2 8 , 8 8 , 1 6 8 , 2 4 4 , 2 8 5 , 3 5 4 , 5 8 0 , I I 6 1 , 142, 1 4 6 , 1 9 2 , 2 2 7 , 3 6 2 , 3 7 3 , 3 7 6 , 4 3 6 , 4 4 0 / 4 4 , I I I 1 5 0 , I V 2 0 0 , 2 5 4 , 3 2 5 , 3 5 8 - HUGO I I 5 3 3 - L T h K V I I I 9 0 - LIENHARDT E p h . H a g . 2 8 6 - LINDNER M o n . S a l . 3 7 1 / 7 2 - Ö s t e r r . K u n s t t o p o g r . V ( 1 9 1 1 ) 4 4 2 / 6 1 - PFIFFIG O b i t . G e r a s 2 4 1 - TOMEK I I 3 2 3 / 3 4 - WAEFELGHEM 1 9 4 - Z A K Ö s t . K l o b . - IDEM, P A M - H .

FEIGL, Die Pernegger Bauernunruhen 1614/15 (Unsere Heimat LH 1981, 91/108 - R. FEUCHTENMÜLLER, Die ehemal. Klosterkirche P. und das Problem der Nachgotik (Jb f. Landesk. f. Niederösterr. Wien N. S. XXXVI 1964, 670/84) - A. HORVATH, A türjei premontrei prepostsag a XVIII szazadban (Emlekkönyv, Gödöllaö 1934, 177/302) M. RIESENHUBER, Die kirchlichen Kunstdenkmäler des Bms. St. Pölten (1923) 225 ff. A. ZAK, D a s F r a u e n k l o s t e r P. ( B V L N d Ö s t 1897, 2 5 9 / 3 0 6 , 1899 1 3 4 / 2 7 0 ) - IDEM, D a s

Chorherrnstift P. (ibidem 1900, 228/342, 1901 171/302, ed. separata Wien 1901 IDEM, Die letzten Chorherren von P. (ibidem 1894, 66/72) - IDEM, Nachträge zur G e s c h . von P . ( B V L N d Ö s t II 1 9 0 4 / 0 5 , 1 5 9 / 1 7 4 et IV, 1 9 0 8 / 0 9 , 2 8 9 / 3 0 3 ) - T o p o g r .

von Niederösterreich VIII 127/62 - Vide edam supra apud Geras FRANZ, HOFFER, KERSCHBAUMER, MIKES, SCHAFFRAN, SCHWEIKHARD 2 7 4 / 8 6 , STRÖHL, WIEDEMANN, Z A K .

Necrologium (saec. XVII) orig. in Bibl. Gerusena, edd. FUCHS in M G H Necr. V 562/68, mixtum cum Geruseno, ZAK in Jb Landesk. f. NdÖst et PFIFFIG S e r i e s a n t i s t i t u m (ZAK) 1. P r a e p o s i t i p a r t h e n o n i s Nicolaus 1465-82 Beatus Engelbertus f 1171 Laurentius 1495/1505 Conrad-1281 Christopherus 1505-11 Ulrich f c a . 1283 Christian Zarnwolf 1511-15 Konrad 1314 Johannes Kolb 1515-20 Johannes 1338 Thomas Scheerschneider 1521-32 Wilhelm-1348 Gregorius 1532-45 Thilmann 1376 Colomannus Radt 1545-51 H e r m a n n t 1399 Wenceslaus Joh. Ruepl 1551-57 Johannes de Russia f 1405 Christoph Weber 1563-70 Wilhelm-1432 Mathias Leser 1570-82 Gerardus - 1 4 6 0 Urban Leser 1558-63 Oswald-1464 Georg Sumperer (Can. O.S.A.) 1568/86, f 1605 372

2. P r a e p o siti c a n o n i a e v i r o r u m Johann v. Beyrer 1586-98 Norbertus Bratitz 1642-53 (deinde abb. Geras.) (ab anno 1648 simul abb. Sti. VinSebastianus Fuchs 1599-1608 centii in Breslau) (antea abb. Lucens.) Laurentius Weigel 1654-57 Valentinus Springel 1610-42 Nicolaus Meister 1657-77 3. A b b a t e s ( 1 7 0 0 ) Franciscus von Schöllingen Administratio per abbates Geruse(primus de gremio) 1677-1707 nos in temporalibus ab an. 1735 Ambrosius v. Schöllingen 1707-35 Petrus Gröbner 1746-72 Leopoldus Silipp 1772-83, f 87 4. M a g i s t r a e p a r t h e n o n i s (ab an. circiter 1360 priorissae tantum) Margareta 1413/16 Gertrud 1276/83 Katharina Griecherl 1416/37 Bertha 1312/14 Dorothea 1438/51 Elspet 1328 Ludmilla 1464/70 Reichkart 1338 Barbara 1498 Elspet Griechin 1338 Elspet 1351 Christina Grabner 1504/10 Catharina 1353, 1376 Afra 1510/43 Euphemia 1381 Ludmilla Arnold 1543/50 Elisabeth 1398 Inserì nequit: Clara 30. VIII (ex necr. loci)

P R A H A SS. Norbertus et Benedictus Collegium Norbertinum Pragense Domus studiorum circariae in ipsa metropoli regni. Abbas Strahoviensis Casparus de Questenberg anno 1628 fundavit earn apud ecclesiam Sti. Nicolai in Vetere Civitate Pragensi, antiquitus canoniae suae incorporatam. Anno vero 1635, cum Ferdinandus Imperator apud hanc ecclesiam coenobium Benedictinorum Hispanorum vellet fundare, transferri debuit collegium Norbertinum primo provisorie in Seminarium Archiepiscopale, et quidem capellae cuidam Sti. Benedicti adiacens, quondam ordini Teutonico propriae, nunc vero collegio nostro in oratorium traditae. Anno 1637 vero abbas Questenberg coepit novum aedificium construere, quod anno 1679 perfectum est, et cui annis 1676/1701 pulchra ecclesia, Sancto Norberto dedicata, adnexa est. Seminarium, quod per saeculum XVIII bene floruit, etiam patuit 373

alumnis ex circariis Bavariae et Sueviae, immo et ex aliis ordinibus, praesertim Cisterciensibus. Anno 1785 suppressum est, et finibus militaribus adaptatum. Ecclesia anno 1792 est demolita, anno sequenti in aedes collegii translata est canonia saecularis domicellarum nobilium. A r c h i v a l i a : In archivo Status centrali Pragae: Inter alia M S S DJ IV L 2, D G I 23: Annales Seminarii Sti. Norberti. Excerpta ex dictis annalibus, litterarum fundationis etc. ibidem D G II 42. Ibid. in bibliotheca: D G II 21: Paméti byvale koleje Norbertinske v. Praze, M S auct. D . ÖERMAK an. 1877. B i b l i o g r a p h i a : B R U N N E R 727 - CERMAK 4 8 1 / 8 8 - H U G O I 533, prob. 4 3 8 / 4 6 - ZAK ÖstKlb. - IDEM P A M - O. KLETZL, Ein Baukontrakt von D o menico Orsi de Orsini ( M V G D B L X X 2 7 8 / 8 7 ) - J . K U T Z N E R , D e r Ausklang des zweiten Prager Universitätsstreites 1675 (Zschr. f. Gesch. der Sudetenländer VI 1943, 5 8 / 6 4 ) - K. KÖPL, Geschichte des K. K. freiweltlichen Damenstiftes zu den hl. Engeln in Prag, Pr. 1901. -

WAEFELGHEM 6 5

Series rectorum Alexander Perlowski 1641/43 Joannes Ferrarius 1643/45 Hugo Taiser 1645/47 Laurentius Weigl 1647/52 dein praep. in Pernegg Alexander Perlowski 1654/59 Adam Lauterbach 1659/62 Melichar Mitis 1662/64 Joseph Schwarz 1664/67 Hroznata Hermschmidt 1667/69 Chrysostomus v. Elsenberg 1669/70 Maximilian Böhmert 1670/80

(CERMAK)

Franz Waldhauser 1680/89 dein praep. in Doksany Erasmus Rupius 1689/91 Godefridus Stehr 1691/1712 Joannes Zettl 1712/15 Andreas Cheno 1715/36 Norbert Faßmann 1736/55 Adam Walker 1755/71 Dismas Columbani 1771/74 Bohuslaus Herwig 1774/77 Ambrosius Schmidt 1777/85 dein abb. Teplensis

S C H L Ä G L B.M.V. Slaga, Plaga, Blaga, Slage, Cella, Ste. Marie in Plaga, ze den Siegen, dacz dem Siegel, Schlegel, Schlögl. U.L.F. Schlag, Sand Mareinslag. (Bohemice: Drkolna). Prope Aigen in regione dicta „Mühlviertel", Austria Superior, Dioc. Passau, nunc Linz. Praepositura, dein (1657) abbatia. Kaihoch de Falkenstein anno 1204 ibi instituit monachos Cistercienses ex Langheim in Franconia, qui asperae ac inhospitalis regionis fastidio imbuti, post septennium reverterunt ad sua. 374

Quibus ipse f u n d a t o r anno 1218, in loco aliquomodo distanti, Praemonstratenses ex Milevsko substituit, sub cuius paternitate canonia abhinc de jure stetit. Anno 1236 vero Rudigerus episcopus Passaviensis, canoniam sibi arctius adstringere desiderans, ne Bohemi ac episcopi Pragenses hanc regionem finitimam sibi avellant, impetravit subiectionem Plagae sub paternitatem abbatis Osterhoviensis, probabiliter simul et aggregationem eius ad circariam Bavariae, quibus Plaga in antiquioribus catalogis est adscripta. Adhuc saeculo XIII quidem ilia revertit ad circariam Moraviae, testibus catalogis recentioribus, sed paternitas mansit in posterum disputata, donee haec lis, per saecula protracta, anno 1764 definitive in favorem Osterhovii esset decisa. Ineunte saec. X V fuit ibi lis magna, quia instante patre abbate Milovicensi Bohemi tantum potuerunt recipi, in quam intervenit Curia Romana 1 . Schlägl acquisivit parochias sequentes, quas omnes suis canonicis administrât usque hodie: Kirchschlag (Svetlik) 1258, et Friedberg (Frymburk) 1305 in dioecesi Pragensi, nunc Budvicensi (quas anno 1945 amisit), in dioec. Passaviensi nunc Linciensi: Rohrbach 1321, Ulrichsberg 1325, Aigen 1362, Haslach et St. Oswald 1642, Öpping 1783, Schwarzenberg 1785, Arnreit 1945, Klaffer 1955, Julbach 1963, Aurach 1965, Peilstein 1972. Initio bene floruit, sed postea dissensiones et bella hussitica ei valde nocuerunt. Annis 1444/81 quidem nova ecclesia (adhuc stans) est constructa, et anno 1489 praepositi jus pontificalium obtinuerunt, sed saeculo sequenti fuit in statu deplorabili. Anno 1566 praepositus uxoratus, haeresi favens unicus canoniae erat incola. Saepius erat sub administratione saeculari, vel sub praepositis intrusis ordini alienis. Ab anno 1589 vero superiores digni ex aliis canoniis res domesticas verterunt in melius, sed usque ad annum 1622 caruit proprio conventu. Sub Martino Greysing, qui anno 1657 abbas est nominatus, omnia sunt instaurata ad intus et ad extra, et canonia exinde in omni genere optime floruit. Saepius vero combusta est, v. g. annis 1626, 1702, 1739, 1801 et 1850. Status personalis: 1322: 12, 1499: 12, 1622: 1, 1651: 25, 1781: 46, 1881: 27, 1948: 34, 1978: 41 religiosi. Sub Abbate Dominico Lebschy, qui munere praesidis Austriae Superioris (Landeshauptmann) functus est, et sub abbate Norberto Schachinger (f 1922), qui dignitatem abbatis generalis adeptus est, canonia statum pristinae prosperitatis recuperavit, qui per suppressionem transitoriam (1941/45) minui non potuit. Dirigunt canonici in domo vicina scholam hiemalem agronomicam et scholam musicae (Landesmusikschule), sicut et centrum educationis adultorum. Bibliotheca Plagensis pretiosis manuscriptis et incunabulis est ditissima. 1

Rep. Germ. II 141, 226, 893; III 26, IV 1, 17.

375

A r c h i v u m est in loco: 730 diplomata, 641 MSS et literalia: copialia, chronicae, obituaria, urbaria, rentalia, etiam parochiarum incorporatarum saec. XVI/XX (specialia: Steueramtsarchiv Aigen 1788/1875, 73 voll.; item Haslach 1836/81: 58 voll) Acta in 959 capsis ordinata: Briefe u. Rechnungswesen, Verwaltung, Besitzungen etc. - Acta et decreta Capitulorum Generalium I 140, 179; II 42, 55, 66, 73, 86, 108 HStA München: 1 dipl. 1209, 1460 - BMun Nancy 991/II 343/57, 992/XIII 573/684 B i b l i o g r a p h i a : A C G 1498, 34 - BITTNER I I I 23, 382, I V 11 - BRUNNER 4 9 6 / 5 1 2 ( a u c t . L. PRÖLL) - COTTINEAU 2 9 7 9 - GERITS P r e m . U n i v . - GOOVAERTS I 21, 29, 55, 2 3 6 , 251, 252, 256, 259, 270, 275, 312, 328, 344, 350, 352, 404, 406, 429, 431, 454, 4 5 6 , 486, 492, 503, 508, 547, 6 1 5 , 631, 639, II 53, 59, 64, 75, 115, 141, 142, 151, 193, 195, 202, 203, 240, 269, 343, 353, 371, 401, 4 0 2 , 406, 437, 438, 445, I I I 39, 47, 104, 147, 169, 187, 194, 202, 204, 2 0 6 , I V 107, 140, 147, 157, 214, 271, 273, 315, 348, 352 - HUGO A n n II 5 5 9 / 7 0 , p r o b . 3 6 7 / 8 0 - JANAUSCHEK lxv - JOHN C a n o n s 75 - LAIRUELZ 411 - LEPAIGE 340 - L T h K I X 2 6 2 / 6 3 - LIENHARDT E p h . H a g . 243, 262, A u c t . 55 -

LINDNER MonSal 375/78, Suppl 44 - MANNL 16 - M G H Necr. III, IV, V cf. ind. M V B V 516, 525, 537, 1120, 1125, 1245, 1247, 1265, 1277 - PFIFFIG O b G e r u s 242 POTTHAST R P R 3 2 2 7 - PRESSUTTI 6 6 0 4 - R e p G e r m II 852, I I I 26, I V 1, 17 - SIEBMACHER 28 - VISCHER A u s t r . S u p . 162 f f . - WAEFELGHEM 273 - 2 A K Ö s t K l b 4 8 / 4 9 - IDEM P A M - IDEM E O P (1928) 183 - A . BRETSCHNEIDER, E i n B e i t r a g z u m B a u s c h a f f e n d e r

landständischen Stifte Oberösterreichs, Weida 1914, 51/63 - P. DOLZER, Stift Schlägl und Friedberg in Böhmen (Anal. Praem. XI 1935, 111/15) - K. EDER, Studien zur Reformationsgeschichte Oberösterreichs, I, II 1932/36 - R. G. FRIEDBERGER, Schlägler Orgelkonzerte, Jubiläumsschrift: Innsbruck Rum Helbling 1979 - IDEM, Musikpflege in der Präm. Abtei Sch. (Oberösterreich 1981, Heft 2, 21/25) - F. GELDNER, Das älteste Urbar des Cistercienserklosters Langheim (um 1390) mit einer besitz- und wirtschaftsgeschichtlichen Einleitung (Veröff. d. Ges. f. fränk. Gesch. X Würzburg 1952, 1/59) - E. HAGER, Woher kamen die ersten Prämonstratenser nach Sch.? Linz 1918 IDEM, Kunstdenkmäler des Stiftes Sch. 1627/65, ibidem 1918 - IDEM, Propst Siegmund Zerer v. Sch. 1522/33 (Jb des Österr. Musealvereins 1926, 225/40) - R. HITTMAIR, Der josefinische Klostersturm im Lande ob der Enns, Freiburg 1907, 332/40 G. INDRA, Catalogus incunabulorum et palaeotyporum Plagensium, Linz 1918 - J. KLIMESCH, Über die älteste tschechische Urkunde des Stiftes Sch. (MVGDB 1927) F. KRINZINGER, Das Stift Sch. und seine Glashütten (Heimatgaue, Linz 1921, 209/26) - IDEM, Das Wirken des Präm. Stiftes Sch. im letzten Jahrhundert (1818-1918), Linz 1918 - W. LUGER, Zur Gründungsgeschichte des Präm. Klosters Sch. (Oberösterr. Heimatbll. IV 1950, 204/12) - IDEM, Das Präm. Stift Sch. (Mühlviertel, Oberösterr. Kunst u. Heimat, Reihe III, Kirchen u. Klöster, Linz 1958) - IDEM, Beiträge zur Baugeschichte des Stiftes Sch. (Oberösterreich XXXI, Linz 1981, Heft 4 65/76) - J. C. MARKUS, Beiträge zur Schlägler Chronik, Braunau 1860 - I. NÖSSLBÖCK, Österr. Weistümer Band 12, Oberösterr. 1. Teil. Das Mühlviertel, Wien 1939, Aigen 1/43 - J. OSWALD, Alte Klöster in Passau u. Umgebung, Passau 1954, 113/40 - I. PICHLER, Das Stift Sch. in alten Ansichten (Schlägler Schriften Bd. 2, Linz 1979) - IDEM, Norbert Schachinger. Zum Gedenktag an den 50. Todestag (Anal. Praem. XLVIII 1972, 65/71) - IDEM, Aigen-Sch., Porträt einer Kulturlandschaft (Schlägler Sehr. Bd. 6, 1979) - IDEM, Sch. in Dichtung und Literatur (ibidem Bd. 7, 1981) - IDEM, Paramente, Meßkleider aus 4 Jahrhunderten (Schlägler Ausstellungskataloge Nr. 5, 1978) - K. POLHEIM, Schlägler Bruchstücke alter deutscher Predigten aus dem XI/XII Jahrh. in: 376

Beiträge zur Gesch. d. deutschen Sprache und Literatur L (1926) 18/60 - L. PRÖLL, Catalogus canonicorum regularium O r d . Praem. canoniae Plagensis vulgo Sch. 1218-1837, Linz 1887, 2a ed. 1880 - IDEM, Geschichte des Präm. Stiftes Sch. im oberen Mühlviertel, Linz 2 1980. - IDEM, D e r Weingärtenbesitz des oberösterr. Präm. Stiftes Sch. in Oberösterr. nebst einigen Nachrichten über die Bewirtschaftung desselben sowie über die Lage der Unterthanen und die allgemeinen Landesverhältnisse zur Zeit des 30jährigen Krieges (Bll. des Vereins f ü r Landeskunde von Niederösterreich X I X , Wien 1885, 461/90) - I. PROSCHKO, Die G r ü n d u n g des Klosters Sch. (Berichte über das Museum Francisco-Carolinum, Linz X I V 1954, 92) - J . S. PRÜGL, Sch. im Josephinismus 1763-1816 (Schlägler Schriften N r . 5, Linz 1978) - R. QUOIKA, Bayern als O r gellandschaft. Acta Organologica I, Berlin 1967, 137/43 - W. RACHOY, Die waldbauliche Entwicklung in den Wäldern des Präm. Chorherrnstiftes Sch. im oberen Mühlviertel (Centraiblatt f ü r das gesamte Forstwesen LXXXVIII, 1971, 26/51) - M . RJESENHUBER, Die kirchl. Barockkunst in Österreich, Wien 1924 - M . SCHIMBÖCK, Siard Worath, Abt v. Sch. 1661/1721, (Schlägler Schriften Bd. 4, Linz 1977) - F. SCHMID, Das Stift Sch. unter Abt Adolf Fähtz 1816/37, ibidem Bd. 2, Linz 1974 - L. SCHUSTER, Martin Greysing, der zweite Stifter Schlägls (Anal. Praem. 1957, 217/58 und „ M o n t f o r t " , Vierteljahrsschrift f ü r Geschichte Vorarlbergs X X X I I I 1981, 187/218) - IDEM, Die G r ü n d u n g des Präm. Stiftes Sch. und die erste Bauperiode (Jb des Oberösterr. Musealvereins Linz CVI 1961, 127/63) - F. STROH, Sch. und die Ödenkirchenfrage (Oberösterr. Heimatbll. VI 1952, 509/50) - H . STRÖHL, Die Wappen der Abte des Präm. Stiftes Sch. (Jb der k. k. Heraldischen Gesellschaft Adler, III Wien 1893, 115/142) - E. UHL, Dominik A. Lebschy, Abt von Sch. (Schlägler Schriften Bd. 1 et Anal. Praem. X L V 1969, 268/95; XLVI 1970, 74/138, 299/338; XLVII 1971 109/36) - EADEM, Die germanistischen Bestände der Stiftsbibliothek Sch. (in Schi. Schriften 7, 209-284) - B. ULM, Das Mühlviertel, seine Kunstwerke und historische Lebens- und Siedlungsformen. Historische Kunstmonographie V, Salzburg 1971 - Urkundenbuch des Landes ob der Enns 8 voll. Wien 1852/83, cf. reg. - G. VIELHABER, Aus den Anfängen des Stiftes Sch. (Oberösterreich, Wien 1925, 354/58) - IDEM, Schlägl: Skizze der älteren Geschichte des oberen Mühlviertels. Beiträge zur Landesund Volkskunde des Mühlviertels XVI, Rohrbach (1832) 3/60 - VIELHABER/G. INDRA, Catalogus codicum Plagensium manuscriptorum, Linz 1918 - G. WACHA, Das Linzer H a u s des Stiftes Sch. (Jb der Stadt Linz 1954, 179/200) - G. WASMAYR, Ulrichsberg. Geschichte des Marktes und seiner D ö r f e r , Ulrichsberg 1971 - E. WIDDER, Dreihundert Jahre Abtei Sch. (Jb f ü r die Katholiken des Bistums Linz 1958, 62/75). Vide etiam Indicem Generalem Anal. Praem. 134/35. Series praesulum

G(erlacus?) 1218/42 Henricus 1242/60 Diepoldus 1260/76 Nicolaus 1276/80 2 2

(REISCHL)

1. P r a e p o s i t i Rudlinus 1280/89 Rudger1289/1304 Ulricus 1304/38 Theodoricus 1338/43

Nicolaus a conventu electus, Diepoldus de Bernhartice intrusus, ab abbate Milovicensi nominatus (Rep. Germ, ut supra). 377

Nicolaus 1343/56 Johannes1356/63 Henricus 1363/74? Petrus 1374/81? Henricus 1381/92 Petrus 1392/95 Diepoldus 1395/1403? Nicolaus Flenzel 1403? Martinus 1403/14 Bernardus antea coadjutor 1414/27 Joannes Neusadler 1427/44 Andreas Rieder 1444/81 Joannes de Krumau antea coadjutor 1481/90 Ulricus Sekler antea (1458/69 abb. in Ursberg) 1490/93 dep. Joannes Groflhaupt 1493/99? Franciscus Freisleben 1666/77 Andreas Schmidt 1677/84 Gottfried Kleber 1684/87 Michael Felder 1684/1701 Siardus Worath 1701/21 Joannes Wófi 1721/43 Franciscus Pehringer 1744/51 Hugo Schmidinger 1754/62 Siardus Dengler 1763/97

Nicolaus de Schestau 1499/1522 Siegmund Zerer 1522/33 Martinus Hausteiner 1533/44 Georgius Nadler 1544/55 Andreas Schueschiz 1555/68 Michael Schmucker 1568/75 Paulus Marchesini 1576/77 Mathias Schuemann 1578/84 Joannes Rößler 1586/87 Cornelius de Cautere 1587 Wenceslaus Zypser 1589/1609 Joannes Stöger 1609 Crispinus Fuck 1609/22 Gulielmus Capreolus (Böck) 1622/26 Martinus Greysing antea administrator 1627/57

2. A b b a t e s Gulielmus Waldbauer 1798/1816 Adolphus Fähtz 1816/37 Dominicus Lebschy 1838/84 Norbertus Schachinger 1885/1922 Gilbertus Schartner 1922/25 Benedictus Sobotka 1925/46 Cajetanus Lang 1946/58 Florianus Proli 1958-

S T R A H O V Assumptio B.M.V. Sion, Mons Sion, Monssyon, Strahow, -hof, -ho, -hovium, -hovia, -houia, -howia, -haw, -gow, -gouwe, -gou, -govo, -gav; Zdrahow, Ztrahaw, Ztragou, -gov, Zetrahu. Iam antiquitus est insignita titulo „canonia regia". Juxta arcem Pragensem, in monte sita, non longe ab ecclesia cathedrali. Una ex abbatiis celeberrimis totius ordinis. Fundata forsan iam ante annum 1140 per Henricum Zdik, episcopum Olomucensem, qui parvum coetum canonicorum „undecumque posset" congregatum, ibi insituit 1 . Quae 1

Fieri potest, hos primos canonicos saltern partim fuisse Ordinis Templi Domini, in

378

fundatio vero elanguit. Efficax et legalis est facta anno demum 1140, cum Vladislaus II rex Bohemiae earn ample dotavit, et dictus Henricus episcopus religiosos utriusque sexus duce Giezone abbate advocavit ex Steinfeld anno 1143. Propter similitudinem cum M o n t e Sion in Jerusalem Henricus novam canoniam hoc nomine nuncupari voluit. Ipsa genuit deinde filias sequentes: Litomysl, Hebdow, Louka, Tepla, Zabrdovice. Moniales mox translatae sunt in Doksany, quod in posterum semper suberat paternitati abbatis Sionei. Anno 1294 paternitati eius etiam commissae sunt canoniae Sag, Hatvan, Beny et Kökenyes in Hungaria sitae. Excavationes recentes probant, Sion in ilio saeculo fuisse abbatiam extensissimam Europae Centralis 2 . Administravit canonia usque ad nostra tempora parochias sequentes: Praha Strahov, Stfesovice/Andélka, Dolanky, Kmètineves, Libotejnice, Radonice, Nebusice, Uhonice, Bohusovice, Zatec (Saaz), Holedecek, Stankovice, Hodusin, Velka Chyska, Milevsko, Sepekov, Smilovy H o r y , Jihlava (Iglau), Konice, Kfenovice, Mikulovice, insuper et praeposituram in Monte Sacro (vide sub sequenti), quae vero partim olim aliis canoniis fuerant incorporatae. Anno 1258 combusta est canonia, cuius abbates anno 1344 sunt infulati. Anno 1420 ab haereticis omnino est subversa et diruta. Anno demum 1438 vel 39 communitas reversa est ad ruinas, sed canonia exinde tantopere elanguit, ut usque ad annum 1612 omnes fere abbates ex aliis canoniis debuerint postulari. Canonia saepius interitui proxima, diu conventu piane carens magis magisque corruit. Lohelius abbas ex Tepla vocatus (1586) ut secundus fundator eam funditus renovavit. Saeculo XVII tantopere floruit, ut multas alias canonias exstinctas vel languentes resuscitare et regenerare potuerit. Ita factum est in Novafise 1596, Allerheiligen 1601, Zeliv et Milevsko 1622, Geras 1627, Jerichow 1628, et 1629 Gottesgnaden, Ilfeld et Magdeburg. Anno 1627 abbas Caspar de Questenberg, reformator zelosissimus, ossa Sti. Norberti e Magdeburgo in Strahov transferri curavit, et annis 1628/37 collegium Norbertinum in urbe Praga fundavit. Restaurationem abbatiae Milovicensis vero constanter negaverunt successores eius, postremo erectus est ibi prioratus a Strahovia dependens anno 1683. Saeculis XVII et XVIII communitas excellebat permultis scriptoribus et viris illustribus. Annis 1807-73 canonia direxit gymnasium in Zatec (Saaz), 1843/72 scholas in Liberec (Reichenberg) et 1849/72 in Rakovnik. Status personalis: 1451: 1. 1586: 2, 1631: 55, 1781: 100, 1900 et 1920: 66 D D ; 1936: 71, et 1948: 72 religiosi, 1978: 35 dispersi. Praeter celebrem pinacothecam praesertim notabilis est in Sion bi-

q u e m ipse H e n r i c u s H i e r o s o l y m i s intraverat, et cuius ex religiosis q u o s d a m inde f o r t e a d d u x e r a t , p r a e s e r t i m Blasium p r i m u m p r a e s u l e m , qui f u i t p r o b a b i l i t e r praepositus (FRB II 4 8 5 / 8 6 ) . 2

A . K U B I C E K / D . LIBAL O. C. ( c u m m u l t a

bibliographia).

379

bliotheca, quae in duabus aulis splendide exornatis 110 000 volumina, 2000 manuscripta et 1200 incunabula continet. Anno 1950 monasterium a gubernio est suppressum, et versum in „Museum Literaturae et artis nationalis", ecclesia est clausa, pinacotheca translata in Galeriam Nationalem Pragae. A r c h i v u m uberrimum, nunc in Arch. Status Centrale, Pragae. In bibliotheca: Codex Strahoviensis" edd. H . TAUSINSKI et M . P A N G E R T in FRA A ( 1 8 6 3 ) V , 1 / 1 2 2 Annales monasterii, Annales prioratus 1 7 0 9 / 5 8 . BMun Nancy. B i b l i o g r a p h i a ubera est nimis, cf. Z I B R T , et STARA in Anal. Praem. 1932 95/96; 1935 236/39, 1936 199ff., 1938 119ff., 1939 115. Index Generalis 140/41 - Hic nonnisi praecipua adducere possumus: AUVRAY 1947, 3906, 3911 - BACKMUND MaGSchr 183 - BERGER 7403 - BITTNER IV 27 - CERMAK 1/115 - IDEM apud BRUNNER 548/88 CDBoh cf. reg. - Item CdMor - C O T T I N E A U 2353 - EMLER Decem Reg. 219/301 - E R BEN Reg. Boh. cf. reg. - FRB I l / V item - GABRIEL 8 - GOOVAERTS tota quanta excerpsit opera illa G. DLABACZ 3 et in omni fere pagina eius occurrunt unus vel plures Strahovienses, ita ut citatio completa, ut secus eam referre solemus, materiam nostram nimis dilataret - H O B E R G 248 - H U G O Ann. II 921, prob. 559/70 - IDEM SAM Ep. Gerv. 99/103 - JbDG Konrad III 852 - J L 8831 - JOESTER Urkb. cf. ind - KRASNOPOLSKI cf. ind. - LAIRUELZ 413/14 - LEPAIGE II 481, 506, 615/19 - Lettr. clos. Ben. XII (E) 1615 - Lettr. com. Jean XXII 8884, 10658, 16669, 19147, 23508, 41630, 50512, 52929, 53316, 57204 - LThK IX 851 - L I E N H A R D T Eph. Hag. 33, 35, 117, 154, 169, 171, 177, 186, 220, 243, 247, 266, 272, 314, 332 - M A N N L 20/23 - M G H Ep. Sei. 64, 626 - Mon. Vat. I 57 - N O V O T N Y I 2, 633, 646, 659, 678, 698, 763, 781, 811, 840/42, 969, 996, 1008, 1016, 1030, 1062, 1072,1 3, 73/84, 895-PAAS (V. Steinfeld) in AHVN XCIII - PFIFFIG Ob. Geras. 244 - P I C H E R T cf. ind. - P O T T H A S T 3468, 9468, 10456, 10467, 13265, 15306, 20730 - Reg. Ben. XII 7478, 7501 - Reg. Imp. V I L I , XI cf. ind. - Rep. Germ. II 577, III 9 - R O T H Briefsamml. 9 , 1 1 , 1 7 , 2 0 , 3 0 , 32, 46, 7 0 - SIEBMACHER 72 ( T . 85) - VALVEKENS A DDespr 1957; 1 1 9 , 1 3 0 3 1 - WAEFELGHEM 2 8 7 / 8 8 Z A K P A M - IDEM, O s t . K l o b . 5 1 / 5 4 - IDEM, E O P (1928) 81, 181, 183, 184, 185, 295,

298, 308, 310, 410, 411; (1929) 47, 135, 242 - CCMus XCI 377, LXXXIII - G. DLABACZ, Das Leben des frommen Prager Erzbischofs Johannes Lohelius, Prag 1794 IDEM, Historische Darstellung des Ursprungs und der Schicksale des Kgl. Stiftes St. Prag/Wien 1 8 0 5 / 0 7 - K. D O L I S T A , Die Anfänge des Frauenstiftes Werd in Friesland, Anal. Praem. 1956, 6 0 / 6 8 4 - F. E C K E R T , Posvatna mista Prahy I, Praha 1883, 1 1 6 / 4 4 S. A. FRIEDENFELS, Sion mons inclytus, mons sanctus Veteropragae 1702 - P. H A M A N O V A / B . N U S K A Knizni vazba sedmi stoleti z fondu Strahovske knihovny, Praha 1966 5

4

Praesertim „Historische Darstellung" (opus supra citatum), sed etiam „Chronologicum necrologium abbatum et canonicorum Praemonstratensium Sioneorum, qui mox a primo ingressu Sacri Ordinis in Bohemiam . . . ad annum usque 1816 obierunt (Pragae 1 8 1 7 ) , et: „Allgemeines historisches Künstlerlexikon für Böhmen, Mähren u. Schlesien" 3 voll, Prag 1815. De illustri et infangato scriptore Godefrido Dlabacz, Montis Sion canonico et totius circariae historiographo, (natus 1758, denatus 1 8 2 0 ) vide Goovaerts I 1 9 7 / 2 0 3 . Johannes abbas Sioneus post resignationem an. 1266 secessit in Frisiam et fundavit ibi asceterium in Weerd, de quo vide infra in vol. II 229. Quae hypothesis, posita est a K . DOLISTA.

380

- J. F. H A M M E R S C H M I D T , Prodromus gloriae Pragenae, Veteropragae 1723 - M. H E R MANN, Saeculum Sionaeum . . . seu sollemnitas saecularis . . . ad Montem Sion . . . Norberti exuviarum, Pragae 1727 - N. H I R S C H I N G , Beschreibung sehenswerter Bibliotheken, 1788, III 217/88 - V. H U L K A , L'Abbaye des Prémontrés de Strahov à Prague (Le Grand Illustré Catholique XIV, Angers 1935, cf. ibid. XV 12, 1936) - IDEM, Strahovska knihovna (Casopis ceskoslovenskeho knihovnika VII 201/14) - Inventar fondû Premonstrati Strahov, Listiny 1192/1921, II 482, 568, Praha 1956/65 - A. K U B I Ò E K / D . LIBAL, Strahov. Praha 1955 - U. G. LEINSLE, Abt Hieronymus Hirnhaim. Zur Wissenschaftskritik des 17. Jahrhs (Anal. Praem. LV 1979, 171/95) - J . N E U W I R T H , in: SBeWiWi CIX (1886), 595/615 - V. O N D R A C E K , Strahov, Hradec Kralove 1927 Pam. Arch. XXX 111/17 - R. PERLIK, K déjinam hudby a zpévu na Strahove az da 1. pol XVIII stoleti, Praha 1925 - C. STRAKA Evolutio sepulchri Sti. Norberti (Anal. Praem. III 336/46) - IDEM in Pam. Arch. XXVII 1915, 97/106; XXVIII 1916, 143/54 - IDEM, in CSPSC XXXII 1 9 2 4 , 7 0 / 9 0 - A. SULC, Déjiny knihovny klaätera strahovskeho, Praha 1 9 3 2 - E . A. WEYRAUCH, Geschichte des Kgl. Prämonstr. Chorherrnstiftes St., Prag 1863 - IDEM, Geschichte und Beschreibung der Kgl. Stift Strahöwer Bibliothek Praf 1 8 5 8 et 1 8 7 3 - I. ZAHRADNIK, Doplnky k urbari strahovskemu (Pam. Arch. XXI 2 4 3 / 5 0 ) - ZDVGMS 1 9 0 8 , 9 4 / 9 8 . S e r i e s a b b a t u m (Cermak, emend. a Dolista) G e z o 1143/60 Erleboldus - 1 1 7 5 Adalbertus 1175/1208 Henricus 1208Adam1218/19 Bertoldus 1221 Petrus 1225/40 depos. Gezo Theodoricus 1244 Johannes 1250/66 res. Godefridus - 1 2 7 2 Sifridus 1277/82 depos. Hermannus depos. Jordanus 1287/89 depos. Lutoldus depos. Budissius 1295-res. Edmundus - 1 3 0 4 Theodoricus1304/07 Tilmannus 1312 Theodoricus 1313 5

Gerhardus 1316/30 Theodoricus 1330/37 depos. Petrus de Bavorovice 1337/58 (Hildgerus intrusus 1337/39) Martinus 1358/63 Otto 1363/67 Conradus 1367/90 Johannes Stedra 1390/1409 Petrus de Cachrov 1409/10 Nikolaus Durynk 1410/23 5 res. Leo de Buksice 1438/45 Johannes de Herrnstein 1445/54 Wenceslaus 1454 depos. Johannes Haukap 1454/70 Johannes Starustka 1470/86 Johannes de Prachatice 1486/96 Mathaeus de Utvina 1° 1497/1509 res. Petrus 1509 postea abb. Teplensis Mathias de Utvina 2° 1509/10 res.

Erat O. Praed., commendatarius a Curia Romana intrusus, episcopus Nazarethanus. 381

Caspar 1510/17 Antonius 1517/26 postea abb. Teplensis Johannes Kulmbach 1526/35 Johannes Curtius 1535 postea abb. Teplensis Andreas Weiß 1535/36 postea abb. in Luca Wenceslaus de Utery 1537/42 Johannes Muth 1542/49 res. postea praep. in Chotésov Vitus Bohumil 1550/55 res. Johannes 1556/60 Jacobus de Sternovice 1560/79 res. Mathias Ghel 1579/85 postea abb. in Tepla Andreas Werner 1585/86 res. postea praep. in Doksany Johannes Lohelius 1586/1612 postea archiep. Pragensis Caspar de Questenberg 1612/40 Crispinus Fuck 1640/53 antea praep. in Doksany Norbertus de Amelunxen 1653/65

item Bernardus Sutor 1656/58 Vincentius Franck 1658/69 Hieronymus de Hirnhaim 1670/79 Hyacinthus Homann 1679/90 antea praep. in Doksany Vitus Seipel 1690/1711 Marianus Hermann 1711/41 Gabriel Kaspar 1741/64 Franciscus Dalier 1764/77 Bohuslaus Herwig 1777/79 Venceslaus Mayer 1779-1800 Adolphus Sramek 1800-03 Milo Grün 1804-16 Benedictus Pfeifer 1816-34 Hieronymus Zeidler 1834-70 (Abbas generalis) Josephus Kolenaty 1870 res. Adalbertus Hron 1870-79 Sigismundus Stary 1879-1905 (Abbas Generalis) Methodius Zavoral 1906-42 Bohuslaus Jarolimek 1942-50, f 1951

S V A T Y K O P E C E K Visitado B.M.V. Svata Hora, Ecclesia Sacromontana, Möns Praemonstratus. Germanice: Heiligenberg. hodie vocatur -iubente gubernio - Kopecek tantum. Prioratus. Joannes Andrisek, civis Olomucensis, construxit hoc in monte capellam in honorem B.M.V., quae anno 1633 consecrata et mox canoniae Gradicensi ad administrandum tradita est. Anno 1676 ibi fundatur prioratus illius abbatiae, qui anno 1710 a capitulo generali ordinis canonice erigitur ut „Prioratus ordinis". Fuit exinde ibi conventus, sed non sui juris. Elegans templum hoc tempore est erectum. Cum matre sua Hradisko anno 1784 supprimitur, et factus est deinceps parochia saecularis. Anno 1846 redditus est ordini, ex quo tempore tamquam praepositura ab abbatia Strahoviensi admi382

nistrabatur, sed carebat conventu. Anno 1903 juxta praeposituram constructa est domus matrix sororum Praemonstratensium tertii ordinis regularis, quae habuit multas domos filiales, sed nunc est suppressa. A r c h i v u m vide sub Hradisko et Strahov. B i b l i o g r a p h i a : Specialia: BRUNNER 725 - CERMAK 491/96 - HUGO II 329-WAEFELGHEM 170 - ZAK PAM - J. HRACEK, Origo et Historia ecclesiae BMV in Sacro Monte prope Olomucium (bohemice), Olomucii 1933 - J . MORPER, Heilige Berge und Marianische Gnadenburgen in Böhmen und Mähren (Christi. Kunst X X I I 1926, 122/42) - J. MORR, Zur Geschichte des Hl. Berges b. Olmütz (Zschr. f. Gesch. u. Kulturgesch. Schlesiens 1930/33, 58/67) - W. RICHTER, Pulpitum ecclesiae in Sacro Monte Olumucii (bohemice, Pam. Arch. 1932, 84/89) - extat ubérrima litteratura devotionalis potius quam histórica, vide Anal. Praem. X I V 1938, 116.

T E P L A B.M.V. (Sic appellatur latine, germanice vero dicitur Stift Tepl, cechico sermone Klaster Teplà, ad vitandam confusionem cum oppido vicino Stadt Tepl, Mèsto Teplà.) Quae regio, primitus linguae bohemicae, a saeculo XV, ipsa favente canonia, paulatim germanizata est. 1 Theppla, Tòpel, Toepel, Daepel, Tòppel, Teppel, Topla, Toply. Prope Cheb (Eger) in districtu Karlovyvary in Bohemia occidentali, Dioc. Pragensis. Abbatia insignis, fundata anno 1193 a Beato H r o z n a t a comite, qui intravit et in defendendo jure sui monasterii anno 1217 in carcere obiit. Filia de Strahov, parthenon dependens: Chotesov. Ipse f u n d a t o r iam anno 1197 Romae ius pontificalium pro abbatibus suae fundationis obtinuit. M o x creverunt divitiae eius, possedit metalla in Hroznetin et Kramolin, et anno 1233 iam 90 vicos. Turbae Hussitarum ei pepercerunt quidem, sed per protestantismum saeculis X V I et XVII multa passa est canonia, cuius abbates et religiosi in sic dieta „contra-reformatione" zelo et activitate emicuerunt, et optime meriti sunt de restauratione fidei catholicae in Bohemia occidentali. Saepius igne combusta est, ita annis 1467, 1611, 1641, 1659, 1677. Status personalis: 1535: 11 D D , 1781: 91 D D , 1853: 101 rei.; 1900: 94 rei.; 1920: 95 D D , 1936: 70 D D . - Parochias administravit sequentes usque ad annum 1945: St. Adalbert, Tschihana (Cihana), Landek (Otrocin), Witschin (Vid1

Et altera vice mutatio linguae per abbatiam ordinis nostri fuit peracta: Heylissem in Belgio, quae regionem suam ex flandrica saec. XVII vertit in gallicani.

383

zin), Stift Tepl (KlaSter Tepla), Stadt Tepl (Mèsto Tepla), Neumarkt (Utery), Grün, Maria Stock (Stoky, celebre sanctuarium B.M.V.), Holleischen (Holysov), Obersekerschan (Horni Sekyrany), Staab (Stod), Dorf Tuschkau (Touskov Ves), Rojau (Rajov), Auschowitz (USovice), Habakladrau (Ovesné Kladruby), Marienbad (Marianské Lazné), Einsiedl (Mnichov), Pistau (Pistov), Auherzen (Uherec), Chotieschau (ChoteSov), Dobrzan (Dobrany), Littitz (Litice), Blattnitz (Blatnice), Pernharz (Pernarec). Saeculis XVII et XVIII optime floruit („cor circariae"), semper enituit scientiis et studiis. Annis 1804-1928 administravit gymnasium germanicum in Plzen (Pilsen), saeculo XIX exstruxit celeberrima balnea in Marianske Lazné (Marienbad). Anno 1921 restauravit canoniam Speinshartensem in Bavaria, quo annis 1945/46 totus fere conventus, a gubernio coactus, emigravit. Anno 1949 vero sedem suam instituit in Schönau in Nassovia, antiqua abbatia OSB, quam transtulit anno 1968 in Villingen. In Tepla vero dein fuit communitas canonicorum nationis cechicae, sub administratione abbatis Strahoviensis, quae anno 1950 a gubernio suppressa, tarnen subsistit. Aedes canoniae versae sunt in casernam, ecclesia romanica et splendida nova bibliotheca, annis 1902/05 erecta, visitatoribus patent. Hodie sunt vacuae. A r c h i v a l i a et M a n u s c r i p t a : Arch. Status in Plzen et filiale in Zlutice, Inter alia: 29 voll. Annales 1197/1802 (v. ZERLIK), diplomata permulta edd. ERBEN et CDBoh. - Arch. Municipale Cheb (Eger): dipi. 1384/1767 - Pretiosissimum quid est „Codex Teplensis", translatio novi testamenti in linguam germanicam circa annum 1400. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND MaGschr 194ff. - BRUNNER (auct. KARLIK) 589/638 - CERMAK 3 5 3 / 9 3 - C D B o h c f . i n d d . - COTTINEAU 3 1 3 3 - ERBEN e t F R B c f . r e g . GOOVAERTS I 18, 2 0 , 3 1 , 33, 4 2 , 6 5 , 6 9 , 101, 1 6 4 / 6 8 , 180, 190, 191, 2 6 0 , 2 7 5 , 2 7 9 , 2 8 7 , 296, 311, 327, 329, 334, 339, 343, 344, 348, 355, 362, 367, 371, 398, 415, 417, 430, 432, 435, 441, 448, 451, 452, 454, 456, 457, 462, 470, 471, 505, 531, 562, 577, 578, 5 8 0 , 5 8 1 , 5 8 7 , 5 9 2 , 5 9 4 , 6 1 3 , 6 1 6 , 6 3 7 , I I 16, 2 4 , 2 9 , 31, 32, 3 3 , 5 0 , 53, 7 6 , 82, 83, 85, 1 1 2 , 138, 139, 144, 145, 150, 151, 158, 160, 1 6 1 , 163, 185, 187, 194, 2 0 9 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 5 2 , 2 5 5 , 3 4 7 , 3 5 4 , 3 6 8 , 3 8 4 , 3 8 7 , 3 9 7 , 4 0 7 , 4 0 9 , 4 1 3 , 4 2 6 , I I I 11, 15, 2 7 , 33, 34, 4 3 , 4 8 , 6 3 , 7 1 , 7 4 , 7 5 , 7 6 , 100, 105, 1 3 6 , 147, 148, 155, 161, 172, 189, 1 9 6 , I V 4 3 , 9 4 , 100, 1 3 1 , 187, 2 1 3 , 2 1 5 , 2 7 3 , 2 7 9 , 2 8 4 , 3 1 9 , 3 2 7 , 3 2 9 , 3 5 5 - HOBERG 3 4 0 - HUGO I I 9 3 9 , p r o b . 5 7 0 / 8 2 - J L 1 7 5 7 5 / 7 7 - LAIRUELZ 4 1 5 - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 2 2 6 1 9 - L T h K I X 1 0 4 9 - LIENHARDT E p h . H a g . 10, 166, 190, 3 3 4 - MANNL 2 3 / 2 7 - MIRAEUS 1 7 0 / 9 7 - M o n . V a t . I I 8 0 2 , 8 7 4 , 1102, 1295 - M G H E p . Sei. I 6 4 - NOVOTNY I 3, 6 1 5 / 1 6 , 891

- Pam. Arch. I (1855) 21 - PFIFFIG Obit Geras. 244 - POTTHAST 1656, 5814, 5978, 20661, 20739 - PRESSUTTI 1858 - Reg. Imp. V 11009, VIII, XI cf. indd. - Rep. Germ, cf. ind. IV 3797 - SEDLACEK Mist. slov. 881/82 - SIEBMACHER 85 - VALVEKENS ADDespr 1955, 143 - WAEFELGHEM 290, 381 - ZAK Öst. Klob. 54/56 - IDEM PAM IDEM E O P (1929) 47 - B. BALBIN, Syntagma Historicum quo stirpis comitum de Guttenstein origines et memoriae continentur una cum Vita B. Hroznatae, Pragae 1665 K. DOLISTA, Tepelsky klaSter v pozdni gotice a renesanci (Minulosti zapadoceskeho 384

kraje V 1967, 173/97) - P. FELIX in ROPM X I I 22028 - Festschrift zum 700jähr. Jubiläum der Gründung des Präm. Stiftes T . , Marienbad 1893 - M. F I T Z T H U M , Der Bergbau des Stiftes T. (Anal. Praem. X X V 1949, 192/96) - IDEM, Bibliothek und Archiv des Stiftes T. (ibid. 1964, 160/63) - IDEM, Die Bedeutung des Stiftes T. für Kultur und Wirtschaft des Egerlandes, Amberg 1954 - IDEM ibid. 1954: 285/88; 1956: 163/69; 1959: 324/29 - A. G N I R S , Topographie der Bezirke Tepl und Marienbad, 1932, 368/464 - B. G R A S S L , Geschichte und Beschreibung des Stiftes T. 2. Aufl. Pilsen 1929 - G. H E L M E R , Die älteste deutsche Urkunde des Stift Tepler Archivs (Strom I I I , Karlsbad 1927, Heft 6, 81/84; Heft 7, 97/100) - A. H U B E R , Das Stift T. im Aufklärungszeitalter (Diss. Prag, et Anal. Praem. X X V I 1950) - H. J. KARLIK Hroznata und die Präm. Abtei T., Pilsen 1870 - IDEM, Die Gründung der Präm. Abtei T. nach Urkunden, Leipzig 1856 - J. H. LANGHAMMER, Uber die Gründer und die Gründung des Stiftes T. (MVGDB LIX, 1921, 4/15) - IDEM, Der erste Abt des Stiftes T. (Unser Egerland 1928, Heft 5/6) - P. M Ö H L E R , Das Präm. Stift T. und Kloster Schönau 1945-65, Geisenfeld 1966 - IDEM, Zum Hroznata Gedenkjahr des Stiftes T. (Anal. Praem. 1967, 272/301) - G. M O T Y K A , Die Besiedlung Westböhmens durch Deutsche, Einfluß des Klosters T. (Der Egerländer Mai 1962, Nr. 5, 87/88) - A. M R K V T ¿ K A / A . H R U B E S / J . STÉDRONSKY, Knihovna klaStera Tepelskeho, Praha 1962 - J . PELANT, Plzen v listinach a listech tepelskeho klaStera (Minulosti zapadoceskeho kraje V, Plzen 1967, 236/54. - 35 regesta archivalium archivi Teplensis an. 1320-1525) - A. REIMANN, Die Unterrichts- und Seelsorgetätigkeit des Stiftes T., Diss. Prag 1927 - A. SCHREIBER, Die geschichtlichen Landschaften Westböhmens im Spiegel des Klostergutes (Zschr. f. sudetendeutsche Gesch. II 1938, 183/88) - A. STARA (Anal. Praem. VI 192/95) - H. T Y L , Klaster Tepla, Plzen 1947 - A. ZERLIK, Annales monasterii Teplensis I et II, Anal. Praem. 1961, 147/54 - IDEM, Das Stift T. in der Glaubensspaltung 1521/59 (ibidem 262/81, et 1962 93/110) - De Beato Hroznata v. BACKMUND MagSchr 194 ff. Consule Indicem Generalem Anal. Praem. pp. 141/44. Dolendum est valde, ingentem bibliographiam, hanc canoniam tangentem, ibi tam defective et inaccurate indican (praesertim ope A. STARA), ut maiorem partem titulorum adducere non possimus. S e r i e s a b b a t u m (BGST I 210/17, emend. a Dolista) Johannes 1 1 9 3 / 1 2 1 3 Wilhelmus 1 2 1 8 / 1 9 res. Johannes 1225/33 Ber(toldus) 1237 Gerardus 1 2 4 2 Benedictus 1247 Gerardus 1253 Ulricus ca. 1259? Henricus 1276 Hugo 1282/89 Liebhardus 1290/93 Ivanus1298/1300 Pernoldus 1303/06

Wisimir 1 3 1 6 Petrus 1324/35 Beneda1340/56 Eringus 1356/64 Hermannus 1365/78 Bohussius 1 3 8 5 / 1 4 1 4 Racko 1415/44 Johannes Cenko 1444/49 Wenceslaus 1449/54 Johannes Bune 1454/55 res. Albertus 1455/58 res. Sigismundus Hausmann 1459/1506 Johannes Fröstl 1507/09 res. 385

Petrus 1509/26 antea abb. in Strahov Antonius 1526/35 item Johannes Kurtz 1535/59 item Johannes Mauskönig (Murregius) 1559/85 Mathias Göhl 1585/96 antea abb. in Strahov Mathias Zimmerhackl 1596/99 res. Andreas Ebersbach 1599/1629 Johannes Pecher 1629/47 Frideri cus Füßl 1648/54 Ambrosius Trötscher 1654/58 Raymundus Wilfert I 1658/70 Fridericus Uhl 1670/82 Gregorius Neidhardt 1682/88 Raymundus Wilfert II 1688/1724 Raymundus Simonowsky 1724/41 Hieronymus Ambros 1741/67

Christopherus de Trautmannsdorf 1767/89 Ambrosius Schmidt, commendatarius regularis 1789/90 Raymundus Hubl 1791/1801 Chrysostomus Pfrogner 1801/12 Carolus Reitenberger 1812/27 Adolphus Koppmann 1828/35 Melchior Mahr 1836/42 Marianus Heini 1843/67 Maximiiianus Liebsch 1867/80 Bruno Baierl 1880/87 Alfredus Clementso 1887/1900 Gilbertus Helmer 1900/44 Petrus Möhler 1944/68 Wolfgangus Böhm, coadj. 1960, abbas in Schönau 1968, nunc in Villingen Hermannus Joseph Tyl, prior in Tepla 1946-50

W I E N Himmelspforten SS. Catharina et Agnes Porta Coeli Vindobonae Parthenon. Fundatus est anno 1230 pro 12 reclusis a Constantia, vidua Ottokari I. regis Bohemiae. Ante annum 1270, sollicitante Magistro Gerardo, parocho ad Stum. Stephanum Vindobonae, ordini Praemonstratensi se aggregavit, et quidem sub paternitate abbatis Geruseni. Ab anno vero 1401 stetit sub jurisdictione ordinarli loci. Anno 1444 moniales Ord. Sti. Dominici ad Stum. Petrum in Wienerneustadt translatae sunt in nostrum parthenonem ibidemque exstinctae, item anno 1574 Clarissae, quae interea asceterium illud habitaverant. Saepius in Porta Coeli magna pars communitatis erat gentis hungaricae, et moniales parthenonum hungarorum ordinis, a Turcis expulsae, ibidem vitam compleverunt. Anno 1525 adhuc habuit 11 religiosas, sed cum versus finem huius saeculi omnibus incolis esset destituta, Ernestus archidux Austriae et Casparus episcopus Vindobonensis anno 1586 earn tradiderunt canonissis O.S.A. asceterii Sti. Jacobi in eadem urbe. Gerasena canonia, tunc languens, nihil contra hanc spoliationem ordinis fecit. 386

Cum vero eius abbas postea instanter protestatus est anno 1603, Cardinalis Kiesel, episcopus Vindobonensis omnia rejecit et cuncta tentamina ordinis, hoc asceterium recuperandi, ad irritum fecit. Anno 1603 Porta Coeli facta est parthenon sui juris, et floruit in ordine S. Augustini usque ed suppressionem suam anno 1783. D e aedificiis, quae annis 1607/14 funditus de novo fuerant erecta, nihil superest. A r c h i v a l i a : Stiftsarch. Geras - Ost. Staatsarch. Wien: 76 dipl. 1267/1752 - Niederösterr. Landesarch. ibid. 1 dipl. 1471 - Stadtarch. Wien: U r b a r 1564 - StBibl. Wien MS 100 pp. 206, 302a/305a (Coll. Hist. Austr. XIII). B i b l i o g r a p h i a : BITTNER I I I 640 - FIEDLER I X 9 3 / 1 0 2 - HUGO o m i t t i t - L T h K V

5 6 - PFIFFIG Obit. Gerus 2 3 7 - R e p G e r m II 261, 315; IV 18, 112, 327, 513, 801, 2958, 3 7 9 7 - S C H E R G n r . 2 4 3 - WAEFELGHEM 1 6 6 - Z A K P A M 4 3 - IDEM Ö s t . K l b . 2 7 0 -

F.

CISKA Geschichte der Stadt Wien, Stuttgart 1847, 101, 139, 315 - M. FUHRMANN, Historische Beschreibung Wiens, W. 1766, II 110/18 - GesInvStA III (1938) 640 - H . HOLLNSTEINER, Z u r Geschichte des Augustinerchorfrauenstiftes Himmelpforten in Wien, Diss. Wien 1948 - N . HORMAYR, Wien 1/1 (1923) Urkb. lxxxix; 1/3, 1, 2, (1823) 15/16; 11/1,3 (1824) 48/60, Urkb. 5 - A. MAYER, Geschichte der Stadt Wien I, Das kirchliche Leben und Caritas, Wien 1897, 457ff.; I I / 2 (1905) 5 7 9 f f . - N. OGESSER, St. Stephan, Wien 1779, Urkb. 38/41, 63/70, 106/08 - Topographie von Niederösterreich III 392 - A. ZAK, Das Frauenkloster Himmelspforte in Wien (Jb. f. Landeskunde von Niederösterr. 4 / 5 (1905/06) 137/224 et 6 (1907) 93/187.

S e r i e s a n t i s t i t u m (nisi aliter notetur, ZAK Him.) 1. M a g i s t r a e Adelheid 1270 Gertrudis 1272 Engel 1327/28 Agnes Snaeczel 1330/53

Katharina Maer 1355/65 Margarete Vierdung 1° 1369/70 Kunigund von Grinzing 1° 1370/71 2. a b h i n c p r i o r i s s a e

Margarete Vierdung 2° 1371/76 Kunigund v. Grinzing 2° 1380 Katharina von Passau 1383 Agnes Maer 1° 1384/85 Perchta die Ameiserin 1393/1403 Agnes Maer 2° 1407 Katharina Häwninger 1409/34 Elisabeth 1447 Magdalena 1447/63 Margarete Zeller 1465/82 Margarete Strein 1493/1505 Magdalena 1515?

Benedikta Asenbaum 1544 Helena Schwartz 1550 Lucia von Schintha 1569/71 Martha Zoltan 1575 Katharina v. Schamathin 1576/77 Katharina v. Palasthy 1583/86 (professa asceterii Somlyovasarhely) Inseri nequeunt (Necr. Geras et Pernegg) Margareta Grießgöttin 7. 5. 15 . . . Margareta Mauerberger 12. 5. 15 . . . 387

3. P r i o r e s Konrad 1270 Arnold 1323 Nicolaus 1347 Joannes Ammann f l 4 8 0 (Necr. Weißenau 15. VIII)

Bernardus 1514 inseri nequeunt: Winricus 8. VII Christianus 16. I X Nicolaus 5. X I I (1361?)

Z A B R D O V I C E Assumptio B.M.V. Zaber-, Zabri-, Zabar-, Zabur-, Zobro-, Zabbar-, Zabir-, Saber-, Sabor-, Sa-Sabar-, Sawarduwice, -duwiz, -dowiz, -douich, -dowici, -deviz, -dawizze, -dwitz, Zabardice, Zabortvic, Sawerdowic. Pronuntia more gallico: Zaberdovittsè. (Germanice: Obrowitz, Oberwitz, Zaberdowitz) Q u o n d a m juxta, nunc intra civitatem Brunensem (Brno) in Moravia Dioec. Olomucensis, nunc Brunensis. Abbatia, fundata ante an. 1209 a Leone comite de Klobouk et uxore sua Rychtka, adiuvante Vladislao de Moravia. Anno 1209 venerunt primi religiosi e Strahovia, quorum primus antistes fuit prior tantum. Anno 1211 ecclesia est consecrata 1 . Parochiae incorporatae: Zabrdovice St. Cunegundis, Saratice, Senkovice, BoSkovany, et praeclarum sanctuarium Marianum in Krtiny, de quo vide infra sub „Praetermissis". Parthenon dependens, et postea canonia filia: N o varice. Anno 1294 paternitati abbatis Zabrdovicensis subduntur canoniae sequentes in Hungaria: Turoc, Csorna, Pok, Promontor, Nyulakszigete, Insula Lazari, Csut, Keme, Almas, et Gedir. Anno 1241 a Tataris combusta est, anno 1422 iterum per Hussitas. Conventus dein degit apud Fratres Minores Brunae usque ad annum 1440, quo reddita sunt bona canoniae et coepta restaurano aedium eius. Anno 1450 abbates infulantur. Anno 1641 mutavit parthenonem suum exstinctum Neorisii in canoniam virorum. Anno 1645 a Suecis iterum combusta est, tunc etiam periit magna pars archivi, ita ut de historia eius parum sciamus. Ab anno 1688 praepositura Janoshida in Hungaria ei fuit unita, acquisitio illius de Ratot vero non successit. Cum anno 1784 esset suppressa, habuit 52 canonicos et fortuna eius taxabatur in 380000 florenos. Aedificia supersunt, canonia est nosocomium militare, ecclesia vero biturris, annis 1661/69 exstructa, est parochialis. 1

Huic consecrationi interfuit Sta. Elisabeth, quadriennis ex hungarica patria in itinere constituta obviam sponso.

388

A r c h i v a l i a : Arch. Status Publicum, Brno - (Maior pars periit post suppressionem) - Bibl. Strahov, Pragae: Zabrdovicensia diplomata usque ad annum 1679, DL III 24, copiarium congestum a B. DLABACZ - BMun Nancy, Fonds Hugo. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND M a G S c h r 1 5 2 / 5 5 , 3 2 4 - BERGER 1 2 4 3 - BITTNER I I I 3 5 9 - BRUNNER 7 6 5 - CERMAK 4 3 5 / 5 8 - CHLUMECKY R e g . A r c h . 7 4 / 7 6 , 162 - C d B o h II

77, 391, 392, 394, 395, III 13, 129 - CDMor VII/2, VTII/XIII, XV cf. indd. - ERBEN R e g . B o h . I / I V c f . r e g . - GOOVAERTS I 3 7 , 1 5 4 , 2 0 3 , 2 1 4 , 3 5 3 , 3 5 5 , 5 0 6 , 6 0 8 , 6 2 1 , 6 3 7 , I I 6 4 , 7 9 , 80, 1 3 5 , 2 4 7 , 3 4 3 , 3 5 9 , 3 7 6 , 4 0 9 , I I I 15, 7 2 , 154, 1 9 3 , I V 3 5 6 - HOSAK 2 1 1 / 1 3 - Lettr. c o m . J e a n X X I I 10461, 27135, 40880 - M o n . Vat. I 1208, 1240, II 1 2 8 4 , V 6 9 7 - NOVOTNY I 3, 6 1 5 / 1 6 , 8 9 9 - PFIFFIG O b i t . G e r u s . 2 4 6 - POTTHAST 3 6 9 7 , 10454, 11097, 11099 - R e g . Benoit X I I 8468 - R e g . Boniface V I I I 3226 - Reg. I m p . V I I I c f . i n d . - SEBANEK c f . i n d . - WAEFELGHEM 3 2 9 - WURZBACH L V I I I 1 0 4 - ZAK O s t .

Klob. 62 - IDEM PAM - B. GRASSL, Das Testament des Abtes Godefrid Olenius von Obrowitz (1650/82) in: Anal. Praem. VIII 1932, 257/60 - R. HURT, Kostel Nanebevzeti Panny Marie v Brne-Zabrdovicich (Vlastivedny Vestnik Moravsky XXI 1, Brno 1969) descriptio ecclesiae - B. POSPECH, Kratky dejepis byvaleho klaStera Premonstratu, nynejsi farnosti a chramu Pane Marie v Zabrdovicich Brno 1872 - F. J. RAPACEK, Vertrag zwischen König Ferdinand und Abt Johann von Z. wegen Ersatz für Hochwasserschäden im Jahre 1552 (CMM XXXVII 1906 457/61, Cechice) - J. TENORA, Opati Zabrdovicti ve 17 stoleti (Hlidka 1935 398/401) - J. B. VALVEKENS, Epistola abbatis Strahoviensis Loheiii de depositione abbatis Zabrdovicensis Simonis Farkas 1610 (Anal. Praem. XLIX 1973, 134/37). Series abbatum Arnoldus (prior) 1209Conradus 1231/35 Theodoricus I 1239/40 Theodoricus II 1243Rudigerus 1252 Theodoricus 1257/64 Simon res. Theodoricus 1283/1306 Johannes 1309/11 Theodoricus 1315 Hermannus1316/27 Godescalcus - 1 3 4 3 , 1347/49 Gotfridus 1343/47 Hinko de Vlasim 1349/63 dep. Petrus 1363? Jaroslaus de Schellenberg 1363/96, antea praep. in Nova Rise Bernardus 1400/14 Mathias 1415/36

(DOLISTA)

Simon 1436/41 Mathias 1442/50 Jarolim 1452/83 Procopius 1486/94 antea praep. in Nova Rise Casparus 1495/98 Wolfgangus 1500/05 Andreas 1506/15 Jacobus 1519/32 Sigismundus 1537/41 antea praep. in Nova Rise Urbanus 1542/45 Sebastianus 1546/47 Johannes 1552/58 Cyrillus 1558/70 antea praep. in Nova Rise Casparus Schönauer 1572/89 Ambrosius Telocenus 1589/97 Simon Farkas 1587/1618 dep.

389

Benedictus Waltenberger 1618/45 Jacobus (simul abbas Gradicensis) 1645/46 Laurentius Plocar 1647/50 Godefridus Olenius 1650/78 Maximilianus Pfendler 1678/95 res. Engelbertus Hajek 1695/1712

Hugo Bartlicius 1713/38 Christophorus Matuska 1739/77 Michael Morava 1777/84, f l 8 1 8 Inserí nequit (Necr. Doxanense) Gerlacus 23. XI

Z E L I V Nativitas B.M.V. Pronuntia more gallico: Gélive Se-, Si-, Sy-, Zelew, -lev, -leov, -loe, -loa, -lue, -lov, -low, -ehe, -owa, Zelegou. Fontes Siloe. - Germanice: Selau, Seelau. Prope Humpolec in Bohemia, in districtu Pelhrimov, Dioc. Pragensis, ab an. 1664 Reginae-Gradecensis. Abbatia, fundata secundum traditionem anno 1139 (secundum recentiores inquisitiones vero potius annis 1140/44) pro monachis O.S.B. a Sobeslao Bohemorum duce et Adelheide uxore eius. Primi monachi venerunt e Sazava. Anno 1149, ope Danielis episcopi Pragensis loco eorum venerunt Praemonstratenses e canonia Steinfeldensi. Primo monasterium duplex, moniales paulo post translatae sunt in Lounovice. Alius parthenon dependens: Kounice. Canoniae filiae: Géras et Milevsko. Abbas Godescalsus (f 1184) ut „Venerabilis" consideratur 1 . Medio aevo haec canonia locuples habuit praeposituram in Knezice, de qua vide infra, et ecclesias incorporatas: Jihlava, Opatov, Moravany, Mikulovice, Zdarec, Rancirov, MenSi, HoduSin, Lounovice, Libun, Branisov, Dusejov, Smrcna, Vyskytna Nemecka, Mlade BriStë, Jirice, Zeliv, Humpolec, quas omnes et administravit. Anno 1389 abbates infulantur. In culmine splendoris anno 1422 ab Hussitis omnino dirutum est. Conventus se contulit in Iglaviam (Jihlava), renovata pace vero rediit in canoniam. Anno 1468 vero omnes facultates Siloenses spoliatae sunt per nobilem familiam Trcka de Lipa, abbas conventusque de novo expulsi. Fratres dein definitive degerunt in Jihlava. Bona sua recuperare non potuerunt, et anno 1567 obitu Martini II. abbatis communitas exstincta est. Imperator Rudolphus anno 1582 familiae Trcka proprietatem honorum Siloensium confir-

1

Traditio narrai de alio abbate venerabili, nempe Castalo vel Castulo, mortuo, ut fertur, anno 1210. Ille vero numquam vixit, occurrit prima vice apud C. v. d. STERRE, Natales SS. Ord. Praem. Antwerpen 1625. Est confusio cum B. Godescalco.

390

mavit. Titulus abbatialis exinde canonicis et praelatis aliarum canoniarum concessus est. Anno vero 1622 monasterium cum bonis suis recuperatum est a Ferdinando II. Imperatore sumptibus canoniae Strahoviensis, et anno 1643 iterum facta est abbatia sui juris. Cum medio aevo possedisset 100 vicos, post restaurationem 30 tantum habuit, ex ecclesiis suis quondam incorporatis Zeliv. Jirice, Mlade Bristé et Humpolec solae ei sunt restitutae, quas una cum Senozaty et Vojslavice de novo acquisitis, usque ad nostra tempora administravit. Paternitas in Siloam, quam olim exercuerant abbates Steinfeldenses, anno 1643 commissa est abbatibus in Strahov. Anno 1712 et nuper anno 1907 canonia igne consumpta est. Status personalis: 1785: 42; 1853: 35; 1880: 25; 1900: 28; 1920: 21; 1949: 16 canonici, 1978: 12 in dispersione. Anno 1787 paene suppressa est, fortuna eius tunc valore 260000 florenorum est aestimata. Annis 1807/83 administravit canonicis suis gymnasium Teutobrodae (Nemecky Brod, in antiquo monasterio O. Er. St. Aug.). Sub regimine hitlerico aedificia partim, nuper - anno enim 1950 - omnia bona confiscata sunt et canonia suppressa est. Hodie inservit ut nosocomium psychiatricum. Ecclesia perpulchra post annum 1712 ab architecto Santini in stylo gothico exstructa est. 2 A r c h i v a l i a et m a n u s c r i p t a : Arch. Status Centrale Pragae Secundum PoKORNY manuscripta bibliothecae venerunt post suppressionem in Archivum Status in Trebon (Wittingau, quondam canonia OSA), et in bibliothecam Strahoviensem, ubi est et maior pars librorum, reliqua vero in abbatiam quondam OSB in Kladrau. - Bibl. Strahov DL III 22: Diplomata Siloensia usque ad an. 1669, copiarium congessit B. DLABACZ 3 .

B i b l i o g r a p h i a : fusiorem, praesertim in lingua bohemica, vide Anal. Praem. VI, 1930, 372; XII, 1936, 198 ff.; XIV, 1938, 119; XV, 1939, 113 - BACKMUND Ma GSchr 1 8 6 / 9 4 - BI LEK 1 6 4 / 6 5 - BRUNNER 5 1 2 / 4 7 , a u c t . BEZDEKA - C e r m a k 2 0 3 / 2 9 - CHLUMECKY R e g A r c h 1 3 , 1 4 , 1 8 , 3 3 , 4 3 , 5 1 , 5 7 , 5 8 , 6 0 , 6 2 , 6 3 , 6 4 , 6 5 , 6 8 / 6 9 , 7 0 , 7 1 , 7 3 , 7 4 ,

75, 80, 81, 82, 83, 85 - CDBoh cf. ind. - C D M o r IX 242, X 228 - ERBEN Reg. Boh. I / I V v. reg. - FRB II, V item - GOOVAERTS I 51, 59, 64, 91, 96, 120, 153, 161, 212, 2 4 6 , 2 5 1 , 2 8 0 , 2 9 9 , 3 2 1 , 3 2 8 , 3 9 1 , 3 9 7 , 4 2 7 , 4 4 0 , 4 6 7 , 5 0 0 , 5 9 6 , 6 0 8 , 6 1 9 , 6 2 9 , 6 3 0 ; II 46, 48, 110, 113, 117, 144, 157, 163, 174, 189, 230, 235, 2 6 4 , 341, 384, 4 1 2 , 415, 425, 4 4 4 ; III 1 9 , 3 1 , 4 6 , 5 4 , 6 4 , 8 0 , 1 4 1 , 1 5 6 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 7 7 , 1 8 1 , 1 8 6 , 1 9 0 , 1 9 5 , 2 0 2 , 2 1 4 , 2 1 5 , I V 3 5 7 - HOBERG 3 3 9 - HUGO II 8 0 9 / 1 8 , p r o b . 5 0 4 / 0 6 -JANAK 1 0 8 / 0 9 - JOESTER

Urkb. Steinf. cf. ind. - KOHLER - LEHMANN/BROCKHAUS 1342 Lettr. Jean X X I I 2 7 1 3 5 ,

2

3

Stylus gothicus, saec. XVIII ubique contemptus atque infamis, per architectum ilium in Bohemia et Moravia gloriose revixit (Cf. WINTER, Barokni gotika v Cechach, Praha 1908).

In abbatia Siloe obiit post annum 1804 ultimus abbas monasterii O. Cist. Ref. in Düsselthal juxta Düsseldorf, qui ibi reliquit varia acta, manuscripta, missale, pedum suum etc. Quae omnia ibi vidi adhuc an. 1935.

391

51431 -

438 - LIENHARDT Eph. Hag. 13, 45, 92, 147, Auct. 9, 11, 17, 46, 71 MGH EpSel 64.65 - Mon. Vat. II 283, 299, 325, 333, 334, 948, 1008, 1284, 1285, V 1169, 1537, 1632 - NOVOTNY I 2, I 3 vide reg. - PFIFFIG Ob. Gerus. 243 - PILAT 102/07 - POTTHAST 7568, 17755, 18012, 18220 - PRESSUTTI 5923 Reglmp Vili, XI cf. ind. - R O T H Briefsamml. 10, 11, 18, 54, 64 - SEDLAÓEK Mist. Slov. 1033/34 - T I N G L 166, 250, 274, 276, 293 - WAEFELGHEM 275 - 2ak Ost. Klob. 56/57 - IDEM PAM - IDEM EOP 1929, 132 - F . ANTON, LOS Premonstratenses en Bohemia por fines del siglo XVIII (Revista Histórica, Valladolid 1924, Nr. 3 124/27 4) V. BEZDEKA Pamatky na Zelivsku v kraji Caslavskem (Pam. Arch. Ill 1859, 128/59 IDEM, ibidem pp. 337 s. et II, 1856, 145 s, IV, 1860, 93 s. - IDEM, Kostel a klaSter v 2elivé, Praha 1879 - IDEM, Insignia abbatiae Siloe (edd. A. ZAK) in Anal. Praem. VI 1930, 363/73 - J. DOBIAS, Nèmecke osidleni ostruvku jihlavskeho ( = immigratio Germanorum in Regione Iglaviensi, CAS VIII 1/92) - Drahe kameny z koruny svatovaclavske ( = pretiosae gemmae in corona Sti. Wenceslai, Pragae 1871) 253/69 - E. HANNER, Konventni a farni chram Pane titulu Narozeni Panny Marie v Zelivè ( = de ecclesia abbatiali in Z.) Praha 1940 - IDEM, Zeliv a Leskovci ( = Siloe et familia Leskovec), in: Erbovni knizka, Praha 1941 - L. KOPAC, Mistopis klaJterstvi zelivskeho kolem r. 1200 ( = topographia monasterii ca. an. 1200) CSPS XLIX/L, 196/217 IDEM, in „Za lesi" 1934/35, 84/86, 145/48 - Kralovstvi ceske V, Praha 1912, 385/89 P. KftrvsKY, Dvéste let gymnasia v Nemeckem Brode (secundum ventenarium gymnasii in N. Br.), Nemecky Brod 1935, 43/51 - IDEM, KlaSter Premonstratù v Zelive, Pelhrimov 1939 - L. LINTNER, Diarium klaStera zelivskeho ( = diarium monasterii) in: Casopis rodopisne spolecnosti, Praha 1933, 104/12 - G. ONDRA - CEK, Abbatia Siloe (Anal. Praem. XI 1935, 5/16) - V. PETRÜ, KLASTER ZELIV, PRAHA 1898 - P. R. PoKORNY, Rnihovna premonstrateskeho klaStera v Zelive ( = Bibliotheca monasterii Z.) Diss. Praga 1973, cf. Anal. Praem. 1976, 128 - Premonstratsky klaJter Zeliv. Strucne déjiny a popis (brevis historia et descriptio) Praha 1948 - S. ROUBIÌEK, in: SHK XVII 1916, 65/79, 216/20; XVIII 1917, 1/19 - J. SELAR, Paméti mèsta Humpolce, Praha 1863 - IDEM, in: Pam. Arch III 1853, 270 ff. - F. VACEK, Socialni dèjiny ceske doby starsi (historia socialis) Praha 1905, 439 sq - A. N. VLASAK, Okres dolnokralovicky v Caslavsku, Praha 1884 - A. ZAK, De B. Godescalco abbate Siloensi (AOP 1913/14) De „Chronographo Siloensi" edd. DOBNER I (1764) 79/122, cf. 16/22, vide BACK-

L T H K IX MANNL 16/19 -

MUND O. C.

Series abbatu Godescalcus 1149/84 Otto 1184/89 Marsilius 1210 Wilhelmus 1219/21 Hermannus 1233/36 Ambrosius 1240/43

(CERMAK,

emend, a

DOLISTA)

Marsilius 1257/72 Jacobus 1275/93 Tilmannus 1303/11 Theodoricus 1323 Stiborius 1330/46 H i n k o de Lisov 1350/54

' Fr. José Angel de Anero, canonicus abbatiae hispanicae de Retuerta, anno 1776 per aliquot menses commoratus est in Zeliv, et inde in epistola suas impressiones - non semper bonas - lepide descripsit. Originale huius epistolae videtur periisse, unicum exemplar huius periodici rarissimi invenitur in BB. abbatiae de Silos OSB. 392

Bernardus de Udim 1354/58 Bohuslaus 1358/71 Henricus 1372/1400 Stiborius 1400/05 Petrus Kopanina 1406/19 Drslav 1424/43 Joannes, antea praep. in Kounice, obiit ante benedictionem 1443 Marcus 1443/45 Johannes 1447/66 Martinus 1466/68 antea abb. in Milevsko Wenceslaus 1468/92 Petrus 1493/1500 Wolfgangus I 1500/18 Wolfgangus II 1518/21 Bartholomaeus 1521/30 Andreas 1533/54 ab a n n o 1540 simul praep. in Nova Rise Martinus Stralicky 1555/67 Abbates titulares: Casparus Schönauer, abb. Zabrdovicensis et Prep. Novarisensis 1568/89 Johannes Lohelius abb. Strahoviensis 1589/1612 Casparus Questenberg item 1612/29 Venceslaus Althaus, vicarius eius 1629/43 denuo abbates regulares: Stephanus

Magni 1643/49 Norbertus de Amelunxen 1649/53 postea abb. in Strahov Vitus Rößler 1653/60 Siardus Falco 1661/77 (primus de gremio post restaurationem) Milo Strobl 1678/95 Candidus Svenda 1695/98 Sigismundus Bernbach 1698/1703 Hieronymus Hlina 1703/25 Daniel Schindler 1725/52 res. Ernestus Moravek 1752/75 Gabriel Fliegl 1775-92 Sigismundus H e m e r k a 1792/1806 Adalbertus Fähndrich 1807/30 Ignatius Sekousek 1830/48 res. Prior Aloisius Ruzicka 1848/56 Norbertus Sychrava 1856/90 Ferdinandus Bursik 1890/1903 Salesius Roubicek 1903/21 Fredericus Vavrousek 1922/47 res. Vitus Tajovsky 1948-50 Inserì nequeunt: Gaufridus 11.2 (Necr. Marcheroux) Arnoldus 13.10 (Necr. Steinfeld) Gerhardus 15.11 (Necr. s. Michaelis Hildesheim) Christianus 24.12. (itidem) Omnes pertinent saeculis 13° et 14°.

DUBIA

J I H L A V A Sti. Jacobi Pronuntia more gallico: Yikhlava. Civitas in Moravia. Germanice Iglau. Dioec. Olomucensis, nunc Brunensis. H a e c ecclesia parochialis ante medium saeculum XIII tradita est canoniae 393

Siloensi, quae statim earn canonicis suis administravit. Sed earn initio fuisse domum formatam, potest supponi, sed nequit authentice probari. Annis vero 1468-1567 eo aufugit conventus Siloensis, cuius refugium facta est. A saeculo XVII usque ad nostra tempora administrata est parochia a canonicis Sioneis. Archivalia et Bibliographiam vide Zeliv et Strahov.

KNÉZICE Prope Jihlava in Moravia, Dioc. Olomucensis, nunc Brunensis. Pronuntia more gallico: Kniegittsè. Praepositura, de qua fere nihil scimus. Constat vero ex diplomate archivi Strahoviensis, Aleydem uxorem Marquardi dicti Longi anno 1257 donationes fecisse „claustro in Chiniezich", ex quo tuto concludere licet, tunc ibi exstitisse domum formatam, quae fuit quoad bona sui juris. Anno 1278 et 79 occurrit „praepositus in Knézice", ultima vice vero anno 1340. Saeculis XV et XVI iterum occurrunt praepositi, qui vero certe nil aliud fuerunt nisi parochi et administratores bonorum. Knézice videtur fuisse filia de Zeliv, quae propter tenuitatem dotationis mox in parochiam vel curiam simplicem istius canoniae est redacta, retento tarnen titulo praepositurae. Anno 1547 Siloe hanc domum cum pertinentiis vendidit laicis. A r c h i v a l i a : nulla supersunt. Consule Archivalia Siloensia et Strahoviensia. B i b l i o g r a p h i a : Fontes ordinis nesciunt- BRUNNER 517, 524 - CERMAK 489/91 ERBEN Reg. Boh. II nr. 1177, 1485 - HOSAK 43 - Reg. Imp. VI 1, 1111 - Vide etiam

apud Zeliv. P r a e p o s i t i (sec. DOLISTA): Vojslavus 1278/79, Henricus 1289, Jacobus 1340.

S V I T A V Y Visitatio BMV Spitalni klaster, Spittelkloster. Germanice Zwittau. Municipium in Moravia, dioec. Olomucensis, annis 1344-1566 vero Litomyslensis. Anno 1256 Bruno episcopus Olomucensis dedit ecclesiam parochialem ad BMV in Svitavy ab ipso fundatam, una cum hospitali ei adiuncto abbatiae Litomyslensi, quae earn exinde administrabat. Quae abbatia ab Hussitis penitus subversa, anno 1425 conventus aufugit in Svitavam. Post mortem ul394

timi prioris Wolfgangi anno 1556 parva communitas parochiam tradidit episcopo Olomucensi, et regressa est in canoniam Gradicensem. Ecclesia subsistit ut parochialis. A r c h i v a l i a vide Litomysl. B i b l i o g r a p h i a : CERMAK 4 8 8 / 8 9 - HUGO II 937 - WAEFELGHEM 290 - G. DEUTSCH, Geschichte der Städte Zwittau und Brüsan, Brünn 1 8 8 3 / 8 4 - K. LICK, K u r z e Geschichte der Stadt Zwittau, Z w . 1894 - S v é t o z o r 1858, 28 ff.; ibid. 1880, 532, 535.

PRAETERMISSA

BERNETUM Apud H u g o I 335 situm est in Circ. Bavariae, et in Dioc. Passaviensi. Secundum Catal. P. rectius in circaria nostra. WAEFELGHEM 33, CERMAK 501. Idem est ac Pernegg. B E U Z et B U T S C H H u g o I 343, eum sequens WAEFELGHEM 35, collocant hunc parthenonem sub voce „Beuz" in dioecesi Olomucensi, in vicinitatem canoniae Lucensis, a qua eum dépendisse referunt. Destructus est, ut aiunt, anno 1420 a Zizka haeresiarcha, et redemptus ab abbate Lucensi anno 1676. Sub voce „Butsch" H u g o I 439 enarrat fere idem. Beuz certe est corruptela pro „Reuz", id est Nova Rise. Butsch vero simile est nomini vici cuiusdam prope Lucam siti, nempe Budec, ubi haec abbatia habuit proprietates. Sed cum nullum diploma hunc parthenonem memoret, nec alibi vestigium ullum de eius existentia invenire potuerimus, res manet plus quam dubia. Eandem sententiam habet CERMAK p. 5 0 1 . Probabiliter habetur hic eadem confusio ac cum Krtiny, de quo vide infra, etsi omnino fuit possibile, canoniam Lucensem, aeque ac alias canonius circariae, sibi fundasse parthenonem dependentem. BRUSIUM Secundum H u g o I 415, WAEFELGHEM 46 moniales in Dioc. Olomucensi, filia de Jawardawisl = Zabrdovice. Revera idem est ac Rusium = Rus = Nova Rise, quod citat Cat. P sub voce „Brusensis", Cat. W: Rus, Cat. S: Reuz. 395

COMZ Hugo I 5 4 5 , WAEFELGHEM 6 7 , qui sequuntur Lairuelium 4 1 6 . Moniales, filia de Zeliv. Revera idem est aC Kounice. (CERMAK 501). DRNELNA Hugo I 643, WAEFELGHEM 80. Dioc. Pragensis, in Austria (!). Hugo hoc falso hausit e Balbino1, qui correcte dat „Drkolnense". Drkolna est designatio bohemica prò Plaga = Schlâgl. (CERMAK 500.) DOBROVITIUM Citatur apud Hugo I 617 in fidem alicuius antiqui elenchi. Est corruptela prò Obrovitium = Obrowitz, germ. = Zabrdovice, bohemice, WAEFELGHEM 77. FRIDLANDIUM Hugo I 691, WAEFELGHEM 92, CERMAK 5 0 0 . Item est phantasma Balbini. Nescimus, unde hoc sumpserit, in Friedland enim in Bohemia numquam fuerat monasterium ullum, et de asceterio O. Cist, huius nominis, in marchia Brandenburgica sito, hie agi non potest. JAWARDAWISI Dioc. Olomucensis. Hugo I 863 hoc invenit apud Lairuelium 416, qui eadem pagina alias variationes lepidas praebet: Aawaldauuisse, et Iauuardamusche. 1

Balbinus in opere suo „Miscellanea" IV p. 177 scribit sequentia: „ . . . Praemonstratense coenobium in Sion, Pragenses exspoliarunt quidem, sed ut aliqui tradunt, non diruerunt. Teplense Ssvihovij, et Guttensteinij, aliique; proceres catholici in ea vicinia sunt tutati. Milovicense S. Georgii die (sed q u o anno?), Zelivense, Drkolnense, Limovicense, Zbeissoviense, Weselense, Friedlandiense etc. quando excisa sint, non constat." Iam supra errores profert Balbinus, quia Strahov certe ab Hussitis destructa est. N o n videtur patere auctorem sub tribus ultimis coenobiis revera intelligere domus ordinis nostri. Sed H u g o transsumpsit haec omnia, item et sequentes absque critica usque hodie.

396

Est corruptela prò Zawardawize, ut recte habet catalogus Scheftlariensis, ergo idem est ac Zabrdovice. WAEFELGHEM 129, CERMAK 501. JEHDONA in doc. Olomucensi, filia de Zeliv, fundata post an. 1149, diruta ab Hussitis. Sic refert Hugo I 865, cf. WAEFELGHEM 130. CERMAK, p. 501, putat hoc idem esse ac Svitava, nos vero putamus potius esse confusionem cum Jihlava, ubi conventus Siloensis per duo fere saecula commoratus est. KIMINS Dioc. Olomucensis, filia de Zeliv. Hugo II 5, WAEFELGHEM 135, CERMAK 501. Idem est ac Kounice. K R T I N Y B.M.V. Germanice Kiritein. Hugo refert II 13 (WAEFELGHEM 139), in hoc loco prope Brunam sito fuisse asceterium dependens a Zabrdovice, fundatum una cum canonia illa, destructum vero anno 1420, sed paulo post relevatum. Revera est antiquum sanctuarium B.M.V. ab initio administratum a canonicis Zabrdovicensibus. Saeculo XVTII erecta sunt ibi pulchra nova aedificia cum ecclesia admirandae structurae. CERMAK de hoc prioratu fusius tractat pp. 469/99. Moniales ibi numquam fuerunt. Exstat de eo varia literatura devotionalis, inter alia „Vallis Baptismi alias Kyriteinensis, seu diversorii2 in honorem, memoriam et gloriam magnae Dei Matris ab Illmo. Dno Leone comité de Klobuch erecta, opera et studio P. Martini Alex. Vigsii in Lucem data'". Olomucii 1663. LIMOVICIUM Dioc. Pragensis, moniales. Hugo II 57 hoc habet ex Balbino. Idem est ac Lounovice, ut iam dicit CERMAK 500.

1

Vox bohémica „Krtiny" significat baptismum, germanice vero Kyritein consonat „Kehret ein", id est: accedite (nomen pro diversorio).

397

OLOMOUC

Olomucium, germanice Olmiitz. Ecclesia cathedralis, cui secundum Hugo II 449 (WAEFELGHEM 186) Henricus Zdik episcopus capitulum Praemonstratense adiunxit. De facto quidem ab Henrico (1126/1150) usque ad annum 1201 canonici ordinis nostri sedem Olomucensem tenebant, sed numquam fuit ibi capitulum regulare (Cf. LTK VII 711). Hugo, qui antiquis indicibus ex Bohemia Ortis est usus, invenit ibi probabiliter edam asceterium Olomucense ad Stum, Jacobum, de quo supra. Et rerum ab Henrico gestarum memor, hoc asceterium, quod ignorabat, habuit pro ecclesia cathedrali. PODLAZICE prope Pardubice in Bohemia, Dioc. Pragensis. Hugo II 575, WAEFELGHEM 196, CERMAK 500. Revera fuit abbatia O.S.B. in districtu Chrudim, quae ab anno 1344 intra fines dioecesis Litomyslensis fuit sita et anno 1421 interiit.

WESELA

Dioec. Pragensis. Est phantasma Balbini. Forsan habet fundamentum in re sequenti: Vicus Veseli, hodie curia Veselsko prope Moserov in districtu Nemecky Brod, quondam pertinuit ad bona abbatiae Siloensis. (CDBoh II 281) H u g o II 1161, WAEFELGHEM 3 2 3 , CERMAK 5 0 1 .

ZBEISCHOVIUM

Dioec. Pragensis. Item est phantasma Balbini. Numquam exstitit. Invenimus tamen locum Zbisov in districtu Caslaviensi, sed ibi fuit a medio sacculo XIV praepositura monachorum O.S.B., ab abbatia Sazaviensi dependens. H u g o II 1183, WAEFELGHEM 330, CERMAK 5 0 1 .

CIRCARIA POLONIAE Ordo noster, qui in Polonia non quidem magni, sed tamen spectabilis fuit momenti, hoc regnum intraverat duplici e radice. Prima est abbatia Sti. Martini Laudunensis, quae iam mature, inter annos 1126 et 39 nempe, stirpem 398

genuit in Kalisz-Koscielna Wies; secunda radix est Strahov, ex qua canonia Brzesko inter annos 1149 et 70 originem suam sumpsit. Si in Obituario Praemonstratensi die 23a oct. legimus „Cipriani episcopi, fundatoris octo claustrorum in Pollonia" 1 , hoc intelligi potest in latissimo sensu tantum. Omnes fundationes saeculi XII fuerunt monasteria duplicia. Secundum Trawkowski et Manteuffel omnes fundationes primitus fuerant Ordinis Sancti Augustini, et circa annum 1180/90 transierunt ad Ordinis Praemonstratensis Potissimum quidem ope dicti episcopi Cypriani. Tamen traditio ordinis de fundatione Kalisziensis coenobii ex Lauduno certe habet suum fundamentum in re nec potest vilipendi. Communitas virorum erat in quibusdam asceteriis, ut in Strzelno, considerabilis. Religiosi illi, usque ad initium saeculi X I V partim proprii professi, suberant priori, ut moniales priorissae, dum rebus oeconomicis asceterii praeesset praepositus 2 . N u m quam videtur abolitio parthenonum fuisse insinuata, et cum irruissent Tatari anno 1241, omnia devastantes in abbatiis virorum adhuc aderant moniales, immo adhuc postea. Parthenones postremo in hac circaria praevalebant. Eorum praepositi partim erant infulati, partim „anulati" tantum, aliqui eorum jura patris abbatis exercuerunt et immo munus vicarii generalis circariae adepti sunt. Initio saec. X V Vladislaus Jagiello, Rex Poloniae, voluit reunire communitates parthenonum Busko, Krzyzanowice, Imbramowice et Zwierzyniec. Sed Krzyzanowice et Imbramowice tantum de consensu Capituli Generalis et S. Pontificis translatae sunt in Busko an. 1419, quod vero in posterum denuo ad irritum est factum. Antiqui indices demonstrant, secundam fundationem huius circariae, Brzesko-Hebdow, initio pertinuisse ad circariam Moraviae. Silesia, provincia primitus mere slavica, a saeculo XIII paulatim germanica evasit. Abbatia Sti. Vincentii Vratislaviensis et parthenon Czarnowasy huic evolutioni participaverunt ideoque saeculo XVII Circariae Bohemiae se aggregaverunt. Structura interna Circariae Poloniae, etsi illi Bohemiae aliquatenus consimilis, iam initio ab aliis discrepasse videtur, ut fecit etiam ulterior eius evolutio. Q u o d problema studio minutiore dignum est dicendum. Paternitas hac in circaria semper valde fluctuabat. Anno 1442 hac de re lis est orta. Abbates et praepositi parthenonum, qui illis pares aestimabantur, suprematum et paternitatem abbatis Hebdoviensis non amplius agnoscere voluerunt. Quibus praesto fuerunt episcopi. Sancta Sedes postremo abbatis Hebdoviensis jura restituit. Sed hoc saeculo iam circaria ab ordine erat alienata. Anno 1657 decrevit Capitulum Generale, quod Circariae Poloniae et Bohemiae maneant 1

2

E r a t p r i m u s abbas Sti. Vincentii, et obiit t a m q u a m episcopus Vratislaviensis an. 1207 ( Z A K E O P 1928, 183). C o n f e r supra p r a e f a t i o n e m ad circ. B o h e m i a e , in q u a res similiter se h a b u i t .

399

unitae sub uno Vicario Generali 3 . Abbas Generalis nempe iam antea quendam abbatem germanicum vel bohemum visitatorem ordinis per „Bohemiam, Moraviam, Silesiam, Hungariam et Poloniam" nominare solebat; iste vero hoc ingens territorium, de cuius extensione in Gallia vagam tantum habuerunt imaginationem, nequaquam sufficienti modo visitare vel curam de numerosis ac distantibus canoniis in eo sitis habere potuit. In capitulis generalibus raro verbum fiebat de Polonis, qui practice sibimetipsis fuerunt derelitti, ac firmo adiutorio a parte ordinis carentes, rapacitati episcoporum et nobilium fuerunt expositi. Unica abbatia Strahov semper videtur relationem cum Polonis manutenuisse. A saeculo XVT nobilitas polonica beneficia ecclesiastica pinguiora magis et magis ut sua consideravit. Decretum parlamenti (Sejm) de anno 1538 statuit, ut in posterum, secundum posse, nobiles poloni tantum abbates fieri possent. Extabat quidem in Polonia nullus conventus qui nobilitati soli pateret, ut erat de more in circaria Westfaliae, sed episcopi fere semper et ubique erant nobiles, et illi quam maxime ordinem a Praemonstrato separare et propriae iurisdictioni subiicere studebant 4 . Saeculo XVT iam invaluit nefastum systema commendarum, in maximum detrimentum disciplinae. Nonnulli parthenones introduxerunt abbatissas, ad tempus quidem triennales et omnino episcopo se subiecerunt (Zwierzyniec 1596), alia asceteria hoc exemplum sunt secuta cum abbatiae earum matres gemuerint sub commenda. A saeculo XVIII immo plura asceteria habuerunt praepositos commendatarios. Anno 1730 in dicto concordato de Wschowa ipsa Curia Regi Poloniae nominationem abbatum in 13 ditissimis coenobiis regni concessit - inter, ilia fuit etiam Hebdow. Hoc tempore separatio circariae a capite ordinis fuit quasi completa. Sola Nowy Sacz Praemonstrato semper mansit fidelis, aliae domus quidem instanter recurrerunt ad procuratorem ordinis Romae in aerumnis suis, sed capiti ordinis manserunt alienae. Capitulo generali anni 1717 adhuc interfuit praepositus quidam ex Polonia, sed iam paulo post canoniae huius circariae obstinate annalistae ordinis, abbati Stivagiensi Ch. I. Hugo, transmissionem materiae historiae negaverunt. Detentores commendarum, pluries episcopi vel alii praelati saeculares, timuerunt reformationem a parte Capituli Generalis, ideoque periculum pro privilegiis suis usurpatis. Abbatiae potentiores, Hebdow et Witow, fere semper erant discordes, immo intricatae in. litigia, magnum in detrimentum totius circariae. Curam animarum haec circaria numquam tantopere exercere potuit - vel forte ne voluit quidem - ac alias fere omne fecisse scimus. Fuerunt abbatiae,

3 4

ACG Laon 714. Electionibus abbatum et praepositorum delegati episcoporum praesidere solebant.

400

quae ne unam quidem ecclesiam habuerant incorporatam, parochiam immo loci cedentes saecularibus, reliquae paucas suas parochias defendere debuerunt contra invidiam episcoporum, qui privilegia ordinis spernentes, jus illius in administrationem parochiarum per religiosos cum successu contenderunt. Saeculo XVIII maior pars beneficiorum ordini incorporatorum tali m o d o iam in manus cleri saecularis transierat. - H o c saeculo etiam in hac circaria viguit peculium. Ultimis saeculis commune erat in Polonia, quod abbates immo regulares sumptuose vixerint ad instar nobilium, dum religiosi premerentur penuria maxima. Plusque postulantes receperunt superiores, quam aedes neglectae et arctae monasterii potuerint capere. Ita in actu suppressionis abbatiae Nowy Sacz, quae nullos canonicos potuit exponere, pro 25 religiosis aderant decern cellae viles 5 . Partitionibus Poloniae annis 1772/95 singulorum monasteriorum sors et praesertim exitus multum inter se discrepabat. In parte austriaca 2 ex 3 coenobiis fuerunt suppressa, parthenon vero Zwierzyniec omnia pericula superabat et usque in hodiernum diem floret. In parte russica maior pars monasteriorum, praesertim virorum, anno 1819 fuit suppressa. Parthenonibus magis parcebant Russi. D u o eorum in domus suppressas aliorum ordinum fuerunt translati (Plock et Busko); unus vero substitit (Imbramowice). Anno 1841 etiam hae domus possessionibus suis sunt privatae, atque admissio novitiarum eis fuit interdicta. Sic Imbramowice sola, summo cum opere, usque ad restaurationem Poloniae existentiam suam salvare potuit. In parte borussica - monasteriis in Silesia iam anno 1810 suppressis - ultimi parthenones Z u k o w o et Strzelno annis 1834 resp. 1838 fuerunt dissoluti. Post restaurationem Poloniae (1919) d u o parthenones superstites bene floruerunt, nec tyrannis hitlerica eos perdere potuit. Maior pars aedificiorum, etiam abbatiarum, adhuc superest. Minus inveniuntur inter ilia styli mediaevales, potius sunt exempla, et partim quidem pulcherrima, artis saeculorum XVII et XVIII, sed longe modestiora sunt ac palatia, quae exstructa sunt hoc tempore aliis in circariis 6 .

S

6

SYGANSKI, Historia N o w e g o Sacza p. 18. - Audiamus abbatem de Questenberg, visitatorem an. 1617: „manent (scilicet in asceteriis) iunctae duae aut tres in una cellula, plures enim admittunt quam locorum angustiae patiantur, et verendum profecto, ne quibusdam in locis aedificii subita ruina, maior aliqua congregationis pars opprimatur. Ubi nostratibus vix commoditas sufficeret ut convenienter 12 vel 13 locarent, illic tamen 60 et amplius est numerare". (BACKMUND V P o l Z 240). Materia historica, quam pro hac circaria praesentare possumus, est valdo differens pro singulis canoniis, saepeque tenuis et incompleta. D e sorte et de deposito archivalium verbi gratia nonnisi pauca et haud semper certa reperire potuimus.

401

B O L E S L A W I E C SS. Crucis et St. Joseph Pronuntiatur more gallico: Bolesouavietts. In districtu Wielun ad flumen Prosna, archidioec. Gniezno, nunc Cz^stochowa. Parthenon. Anno 1643 sorores Czarnowasienses, a rabie Suecorum et a pestilentia profugae, monasterium suum combustum dereliquerunt, duce priorissa sua, quae propter scandala brevi ante fuerat deposita. Archiepiscopus Gnesensis, hoc probabiliter nesciens, eis domicilium provisorium obtulit juxta capellam Stae. Crucis, xenodochio in Boleslawiec adiunctam. Vicarius generalis circariae Bohemiae, Benedictus Lachen abbas Lucensis, anno 1647 hanc domum recognovit ut canonice erectam, inconsulta tarnen Circaria Poloniae, in cuius ditione locus erat situs. M o x sorores Czarnowacenses reverterunt ad sua, in B. linquentes parvam communitatem sub priorissa dicta. In posterum vero et Circaria Bohemiae, et Poloni haesitaverunt hanc fundationem recognoscere ut legitimam, praesertim cum validitas professionum, quas priorissa deposita supra aliata acceperat, esset dubia. Ita status juridicus parthenonis, numquam ordinatus, mansit quasi suspensus. Initio ibi erant 22 moniales, sed conventu Czarnowasiensi ad sua reverso, communitas mansit exigua. Anno 1765: 12, 1810: 3 religiosae. Benefactores parthenonem, qui subfuit paternitati abbatis Witowiensis, dotaverunt, ita ut fortuna eius postremo fuerit 30000 florenorum. Anno 1778 redditus eius annui censentur 1985 florenorum. Primum praepositi et spirituales erant canonici ex ordine, ultimis vero temporibus ille videtur de asceterio non amplius curavisse, cessaverunt visitationes, et sacerdotes saeculares, vel aliorum ordinum vices praepositorum eius gesserunt. Post medium saeculum XVIII est collapsus. Postremo monasterium enim corruit propter negligentiam abbatum Witoviensium, et ultimae priorissae, quae absque licentia domum dereliquit anno 1809. Iam anno 1775 abbas Vitoviensis, et iterum anno 1810, confiscatis septennio ante a gubernio borussico bonis, archiepiscopus voluit parthenon supprimere et communitatem in alias domus transferre, quod tarnen propositum neutroque in casu est exsecutus. Anno 1810 monasterium iam erat ad habitandum piane ineptum, et sorores habitaverunt in alia parva domo. Anno 1811, per decretum gubernii sorores superstites translatae sunt primo in Leczyca, dein eidem quoque anno in Strzelno. Anno 1820 asceterium est suppressum, an. 1823 ecclesia est venumdata, altaria venerunt in ecclesiam parochialem loci et in ecclesiam lutheranam in Byczyna. Mox omnia solo sunt aequata, nihil omnino superest. 402

A r c h i v a 1 i a : Arch. Gubern. Varsaviae: Decreta castrensia de Wielun 1683 Nr. 40, Libri inscriptionum castrens. 1692/99 Nr. 101, decreta originalia 1667/90 k. 200, Libri relat. 1699/1702 K 213 B. - Arch. Episc. de Cz^stochowa: Kalendarium ( = Obituarium) s. X V I I / X I X - MS LESAGE (vide infra apud BACKMUND) - Arch. Cap. Cathedr. Wlociawek: visitationes chronica et alia docum. s. X V I I / X I X - Archiva parochialia Boleslawiec et Wielun. B i b l i o g r a p h i a : E K X V I 3 9 7 - H U G O o m i t t i t - KNAPINSKI 2 2 5 - KRASZEWSKI II 2 7 6 - S G ( 1 8 8 0 ) I 2 9 9 ; ( 1 9 0 0 ) X V / 1 , 191 - WAEFELGHEM 38 - ZAK O P r P o 2 0 5 - N .

BACKMUND, Das Kloster B. (Anal. Praem. LIII 1977, 42/52) - N. BALINSKI, Starozyna Polska, Warszawa 1885, I I / l , 287/88 - Catalogus ecclesiarum et cleri dioecesis Vladislaviensis pro 1878, Wlociawek 1878, p. 54; idem ac: S. CHODYNSKI, Opis parafii Boleslawiec (Katalog diecezji wloctawskiej na rok 1878, pp. 52/54 - IDEM, Przyczynek do dziejów Norbertanek w Boleslawcu (Kronika diecezij Kujawsko-Kaliszkiej na r. 1917, pp. 88/94, 141/48) - W. GAWARECKI, Wiadomosci Historyczne o miescie Boleslawcu, Dzwon Literacki, Warszawa 1853, II 21/46 - Katalog zabytkow sztuki w Polsce, Warszawa 1953, 11/12 pp. 1/2 - Liber beneficiorum Laskiego, Gniezno 1881, II 144/46

Praepositi Martinus Sabellinus 1 6 4 8 / 5 7 W o j c l a w Zeglinski 1 6 5 7 / 7 2 Carolus W i t k o w s k i 1 6 7 2 Sebastianus Sabicki 1747

(Chodynski) N . M a z u r k i e w i c z 1758 Eugenius N o w a k o w s k i 1774 T h e o d o r u s Kraszewski 1776 Gabriel A m o w i c z 1 7 7 9 / 8 6

Priorissae Helena Gaszynska 1657/93 Agnieszka Komornicka 1693/99 M a r a n n a Stawska 1711 T e o f i l a Stawska - 1 7 4 6 R o z a l i a Bakowska 1759 Magdalena Myszkowska -1771

Anna Brocka1771— Ludwika B u d z y n o w n a - 1 7 7 6 Francisca W i e w i o r o w s k a 1 7 7 6 / 8 8 Juliana G a t k i e w i c z o w n a 1 7 9 4 Jozefa Wiewiorowska 1810/11

B R E S L A U St. Vincentius P o l o n i c e : W r o c f a w , latine: Sti. Vincentii Wratislaviensis. Abbatia insignis, initio monasterium duplex 1 . Fundata est p r i m o inter annos 1126 et 40 a Petro D u n i n Wlast in: 1 . K O S C I E L N A W I E S , sive Kosciol (St. Laurentius) juxta Kalisz, dioec. 1

In necrologio occurrunt nomina 66 sororum. De sorte earum vide etiam infra apud Calis, Otobok et Sclicasia. 403

Gniezno, nunc Wloclawek. Filia Sti. Martini Laudunensis, alias de Brzesko, vel forte Strahov. Quod vero tantum sic intelligi potest, quod forte ad tempus postea paternitati abbatiae illius fuit subdita. Brzesko enim certe fundata est post annum 1141. Filiam genuit in Strzelno. Inter annos 1180 et 93 conventus translatus est in 2. BRESLAU St. Vinzenz auf dem Elbing ante muros civitatis. Dornum mutavit cum monachis OSB, qui ibidem ante annum 1139 ab eodem Petro Dunin Wlast fuerant fundati. Sicut iam ante, etiam in Breslau hoc monasterium videtur fuisse duplex. Postea fuit sub paternitate abbatis Steinfeldensis. Asceteria subdita: Zukowo, Strzelno, Czarnowasy et Krzyzanowice. De praepositura dependente Stae. Margarethae in Bytom vide infra sub dubiis. Parochiae incorporatae et administratae: Breslau St. Vinzenz, Kostenblut, Posnitz, Zottwitz, Elbrüg, Würben, Hundsfeld, Beuthen St. Marien, et iure praesentationis tantum: Landau. Antea possederai, sed amisit aut pro aliis mutavit sequentes: Breslau St. Martin (eius loco ab an. 1368 Allerheiligen), Liegnitz St. Benedikt, Ottwitz, Daupe, Ohlau, Lossen. Circa annum 1400 conventus iam erat germanicus. Infulantur abbates ante annum 1379. Canonia fuit hoc tempore valde collapsa quoad omnia. Anno 1415 facta est exempta et ab unione ordinis disiuncta. Tarnen anno 1486 reformatur a Circaria Saxoniae. Anno 1529 rationibus strategicis solo fuit aequata 2 , conventusque in vacans monasterium Fratrum Minorum in medio urbis translatus. Labenti omnino disciplinae saeculo XVII cum successu mederi potuerunt praelati Circariae Bohemiae, cui canonia aggregatur anno 1650, et quidem sub paternitate abbatum Lucensium. Iam decennio ante exemptioni renuntiaverat. Anno 1647: 10, 1768: 35 canonici. Saec. XVIII optime floruit. Anno 1794 fundavit „scholam industrialem". Mense Novembris anni 1810 fuit suppressum. Ecclesia spectabilis gothica, a Franciscanis adhuc exstructa, mansit parochialis venustum claustrum (saec. XVII) vero factum est tribunal provinciale. An. 1945 ex adiectis belli combustum est, sed in posterum reconstructum. Stalla chori (saec. XVII) nunc sunt in cathedrali. A r c h i v a l i a : (usque ad an. 1945: Preußisches StA Berlin) - StA Wroclaw - HStA Wien: cf. BITTNER IV 27, 28 - Erzbischöfl. Diözesanarchiv Wroclaw - Staats- und Universitätsbibliothek ibidem - BMun Nancy M S 991/11 4 6 7 / 8 0 , MS 1005. B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 3 0 7 5 , 3 0 8 4 - BACKMUND M a G S c h r 1 9 9 f f . - BRUNNER 7 6 3 / 6 4 - COTTINEAU 4 9 1 - D H G E X 6 0 4 - E K X V I 3 8 3 / 8 4 - GERITS P r é m . - G o o VAERTS I 4 5 , 4 7 , 6 0 , 8 8 , 9 6 , 1 5 3 , 1 5 4 , 2 6 6 , 2 7 0 , 2 9 6 , 3 2 8 , 3 9 9 , 4 0 3 , 4 3 8 , 4 6 3 , 4 6 8 , 4 7 0 , 4 8 9 , 5 0 7 , 5 1 8 , 5 4 4 , II 2 0 , 7 1 , 8 5 , 1 6 2 , 1 7 3 , 1 9 7 , 2 4 0 , 2 4 3 , 2 5 6 , 2 6 8 , 2 6 9 , 3 4 3 , 4 0 4 , 4 0 7 ,

2

Unicum residuum ecclesiae, quae erat pulcherrima, est speciosa porta romanica, post demolitionem illius ecclesiae Stae. Magdalenae Wratislaviae apposita, (vide BUCHWALD).

404

4 0 8 , 4 3 4 , III 4 9 , 1 0 4 , 1 7 1 , 1 9 2 , I V 3 6 , 1 5 2 , 1 9 9 , 2 1 4 , 2 2 1 , 2 5 5 - GROTE 6 2 - HOBERG 3 3 6 - HUGO II 1 1 0 5 , p r o b . 6 9 0 / 9 4 - J L 1 6 9 7 7 , 1 6 9 7 8 - J b D G K o n r a d III 4 0 5 - JOESTER U r k b . S t e i n f . 3 8 3 - K D K N O 3 / 4 - KNAPINSKI 1 4 5 / 4 6 - LEHMANN/BROCKHAUS 240/41 - Lettr. c o m . J e a n X X I I 1 7 3 4 2 , 1 8 5 0 0 , 2 1 5 3 1 , 2 2 0 9 8 , 24 566/67, 2 6 8 8 4 , 2 8 4 9 5 , 3 0 8 6 5 , 4 7 2 3 3 , 4 7 4 4 5 , 4 8 6 2 9 , 5 1 4 4 7 , 5 2 1 4 1 , 5 7 8 3 5 , 5 7 8 9 7 , 5 7 9 0 3 - LIENHARDT E p h . H a g . 1 6 0 , 1 6 7 , 2 1 7 - MALECKI 3 0 9 / 1 0 - PFIFFIG O b i t . G e r a s . 2 3 4 , 2 4 2 POTTHAST 1 4 4 5 , 4 1 0 2 , 5 7 4 1 , 5 7 4 2 , 6 4 8 1 , 6 8 3 5 / 3 6 , 7 8 9 1 , 8 9 1 8 , 1 0 1 2 8 , 1 0 5 7 7 , 11 3 9 7 , 2 2 0 7 9 - PRESSUTTI 1 2 0 9 , 1 2 1 0 , 2 9 7 6 , 3 9 7 0 / 7 1 - R e g B e n . X I I 9 3 2 - R e g l m p V 1 0 5 8 5 ,

VIII et XI cf. ind., VIII Ergh. 6887/88 - RepGerm II 130, 790, III 24, 76, 77, 376, IV 1 0 0 , 3 3 5 , 9 3 9 , 1 3 8 8 , 2 8 0 5 , 2 9 3 4 , 3 1 5 3 , 3 8 1 8 - TRAWKOWSKI G e n . R e g . K a i - IDEM, W p r o w a d z e n i e - VALVEKENS A D D e s p r . 1 9 5 5 , 1 5 1 - WAEFELGHEM 2 5 2 , 3 8 0 - ZAK E O P ( 1 9 2 8 ) 1 8 2 , 1 8 3 , 3 0 1 , ( 1 9 2 9 ) 5 0 , 2 4 0 - IDEM P A M - H . APPELT, K l o s t e r p a t r o n a t u n d

landesherrliche Kirchenhoheit der schlesischen Herzöge im 13. Jahrhundert (MIOG XIV Ergbd. 1939, 303/322) - IDEM, Das Breslauer Vinzenzstift und das Neumarkter Recht (Zschr. f. Ostforschung IX 1960, 216/30) - F. BAIX (cf. Ratzeburg) - C. BUCHWALD, Reste des Vinzenzklosters bei Breslau (Jb des Schles. Museums f. Kunstgewerbe u. Altertümer I (Breslau 1900) 61/79 - L. BURGEMEISTER/G. GRUNDMANN, Die Kunstdenkmäler der Stadt Br., Br. 1934 - A. CHROUST, Monumenta Palaeographica, Leipzig 1931/34, Lieferung 9/15 - P. DITTRICH, Zur Geschichte der Prämonstratenser in Schlesien, Breslau 1900 - R. DOEBNER, Uber schlesische Klosterarchive, in: Zsch VGSchl XIII (1876) pp. 469/86 - K. EISTERT, Peter Wlast, Vinzenzstift und Wallonen in Stadt und Kreis Ohlau, ibidem LXXVI (1942) pp. 10/39, cf. Anal. Praem. XIX 104 - D. FREY, Geschichte Schlesiens I (1938) pp. 438/79 - M. GOEBEL, Bartholomaei Stheni Bregensis Descriptio Vratislaviae, in: „Schlesische Kultur, latein. Schriftdenkmäler zur Landes- u. Volkskunde Altschlesiens", Breslau 1927 - F. X. GÖRLICH, Die Prämonstratenser und ihre Abtei zum hl. Vinzenz in Breslau, 2 Bde. Breslau 1836/41 - H. GROTEFEND, Die Paternität über das Vinzenzstift in Br. (ZschVGSchl X 1872, 402/10) - C. GÜNDEL, Das Grabmal des Grafen Peter Wlast u. seiner Gemahlin Maria (Schles. Monatshefte III 381/82) - W. GÜTTEL, Die architektonische Gestaltung der roman. St. Vinzenzkirche auf dem Elbing b. Br. (Schlesiens Vorzeit in Wort u. Bild IX 1928, 51/54) - A. HADELT, Breslaus Kirchen, Br. 1926 - J. HEYNE, Dokumentierte Geschichte des Bistums u. Hochstifts Br., 3 voll. Br. 1860/68, cf. ind. - K. KASTNER, Die St. Vinzenzkirche Br. 1928 - J. KAUFMANN, Erklärung einer Zahleninschrift an der Breslauer Vinzenzkirche (Schles. Vorzeit VII 266) - P. KNÖTEL, Die Figurengrabmäler Schlesiens, Kattowitz 1890 - IDEM, Das älteste Bildmal oberschles. Geschichte (Oberschlesien XVII 15/19) - B. KÜRBIS/R. WALCZAK, Liber Mortuorum abbatiae Sti. Vincentii Wratislaviensis, editio facsimile originalis, in: M P H ser. nova IX f. 1, Warszawa 1971 - A. LANDSBERGER, Breslau. Bd. 75 der berühmten Kunststätten, Leipzig 1926 - H. LUTSCH, Die Kunstdenkmale der Provinz Schlesien, Stadt Breslau, Br. 1886, Bildband 1903 - A. MOEPERT, Die ältesten Urkunden und Besitzungen des Vinzenzstiftes in Br. (Arch. f. Schles. Kirchengesch. VI 1941 und X X V 1967 1/37) - P. PFOTENHAUER, Über eine Series abbatum monasterii S. Vincentii im Kloster Raigern (ZschVGSchl XXIII 1889, 241:75) - L. SANTIFALLER, Nikolaus Liebentals Kopialbücher des Präm. Stiftes zum hl. Vinzenz in Br. (MIÖG Ergbd. XV, 1947 1/374) IDEM, Nikolaus Liebental u. seine Chronik der Abte des Breslauer St. Vinzenzstiftes (SBeWiWi, phil. hist. Kl. 1948 und Anal. Praem. 1949 3/4, et 1950 1/2 ed. textus. Cf. BACKMUND I.e.) - IDEM, Quellen zur Geschichte des spätmittelalterl. Ablaß und Reliquienwesens aus schles. Archiven (Mittlgn des österr. Staatsarchivs I 1, 1943, 30/136) 405

- ÍDEM, Über die U r k u n d e f ü r das Breslauer Vinzenzstift vom Jahr 1139/49 (ibidem VI 1953, 9/33) - L. SCHULTE, Die angebliche U r k u n d e des H e r z o g s Boleslaus IV von 1149. Eine Abwehr (ZschVGSchl XLVIII 1914, 332/64) - W. SCHULTE, Die angebliche Stiftungsurkunde f ü r das St. Vinzenzkloster auf dem Elbing (ibid. X X X V I I 1903, 286ff.) - R. SCHWARZ, Breslauer Barockaltäre, Br. 1930 - M . SEMRAU, ZU den Resten des St. Vinzenzklosters in Br. (Jb des Schles. Museums I, Breslau 1900, 70/72) IDEM, Die Bauten Breslaus, Br. 1901 - G. A. STENZEL, Diarium canonici cuiusdam Sti. Vincentii 1739/41, et fragmenta an. 1741, in: SSRerSil V, Breslau 1851, 469/574 ÍDEM, Series et gesta abbatum Sti. Vincentii 1149/1504, auctore N . Liebental, ibidem II, Br. 1839, 135/49 - IDEM, U r k u n d e n zur Geschichte des Bistums Breslau im Mittelalter, Br. 1845 - A. UHLHORN, Meister und Werke der Plastik des Spätbarock in Breslau, Br. 1927 - H . UHTENWOLD, Peter Wlast, der Siling und Breslau (Beiträge zur Geschichte der Stadt Br. II, 1936, 33/102) - W. WATTENBACH in ZSchVGSchl 1860 202/06, et 1862 146/59. - Necrologium (orig. Bibl. Berlin M S Lat 378) saec. X I I I / XVTI edd. P. HEIN in ZschVGSchl X 1970, 411/80 et W. KETRZYNSKI apud M P H V 1888, 672/718

S e r i e s abb t u m (Görlich) Nicolaus Lemann 1426-49 Franciscus Neudorff 1449-68 Joannes Schewitz 1468-80 Joannes Lupschitz 1480-1505 Jacobus Paulewska 1505-15 Joannes Fabri 1515 Valentinus Kniebant 1515-25 Petrus Strzelcze 1525-29 Joannes Thiel 1529-45 Christopherus Reuß 1545-58 Nicolaus Chwaliszewski 1558-61 (postea praepos. in Strzelno) Joannes Cyrus 1561/86 Joannes Queschwitz 1586/96 Georgius Scholz (Scultetus) 1596/1613

Cyprianus 1180-1201 Gerardus 1201-10 Alardus 1210-14 Albertus 1214-48 Vitus 1248-59 Abraham 1259-61 Godefridus 1261-71 Gulielmus 1271-90 Ludovicus 1290-99 Gulielmus 1299-1308 Conradus 1308-10 Albertus 1310-12 Joannes Saxo 1312-30 Conradus Goffin 1330-38 Nicolaus 1338-52 Gulielmus 1352-63 Marcus Wendeler 1364-83 Franciscus Dumloze 1383-90 Joannes Hartlieb 1390-1409 Andreas Rugeler 1409-17 Christianus Cobant 14093 Joannes Brieger 1417-26 3

Martin Conrad 1613/18 Caspar Schröter 1619/25 Andreas Gewalt 1625/33 Christopherus Schmidt 1633/47 Norbertus Bratitz 1648/56 (1648/52 simul praep. in Pernegg)

Electio Andreae fit invalida, Christianus Cobant, de quo vide Anal. Praem 1950, p. 170, confirmatur (JOESTER Urkb. Steinf. 383)

406

Matthaeus Paul 1656/72 (1656/60 simul abbas Lucensis) Andreas Gebel 1673/86 Godefridus Czelechowski 1686/92 Christopherus Langer 1692/97 Carolus Keller 1697/1710 Arnoldus Brückner 1710/17 Antonius Iiiner 1717/19

Josephus Grechel 1719/20 Ferdinandus de Hochberg 1720/29 Franciscus Binder 1730/40 Vincentius Schulz 1740/67 Vincentius Schmidt 1767/86 Augustinus Reisner 1786/93 Bernardus Buchmann 1793/1809 Augustinus Neander 1809/10

Inseri nequit: Michael quondam abbas Sti. Vincentii in Polonia (Necr. Arthous 11. X) Abbates de Koscielna Wies (1126-80) noti sunt tantum ex necrologio loci: H e n z e primus abbas 21. I; Willerius 15. Ill; H a c o 15. II; Ludovicus 17. V; Raulinus 31. X; Faustinus 20. XI.

B U S K O B.M.V. et S. Leonardus Busscha, Bo-, Busk, -ska, -skum, Buscza, -sska. In districtu Stopnica - Dioec. Cracoviensis, nunc Kielce. Parthenon, praepositura. Fundata forsan ut monasterium duplex a fondatore canoniarum Witow et Plock, Vito Chotel, episcopo Plocensi et fratre eius, equite Dziersko. Filia de Witow. Anno 1240 moniales Vitovienses, anno 1418 vero illae de Imbramowice et de Krzyzanowice eo sunt translatae iubente rege Ladislao Jagiello, quod anno sequenti a Capitulo Generali et a Summo Pontífice fuit confirmatum. Q u a ultima occasione B. subdita est paternitati abbatum Hebdoviensium. Ecclesias incorporaras habuit nullas praeter parochialem loci, quae dein semper spectabat ad abbatiam Vitoviensem, sed saec. XVTII transiit ad clerum saecularem. Anno 1819 parthenon est suppressus cum 23 monialibus, quae vitam communem sunt prosecutae. Anno sequenti vero, monasterio incendio deleto, translatae sunt in Pinczow, monasterium vix suppressum Eremitarum Sti. Pauli, ubi paulatim in decursu saeculi sunt exstinctae. Anno 1844 adhuc 9 sorores erant in vivis sub Margaretha abbatissa; 1858: 4, duae ultimae an. 1864 inde sunt translatae in Imbramowice, ubi ultima earum obiit an. 1871. Aedes in B. subsistunt, ecclesia est parochialis, in monasterio sunt officia publica. A r c h i v a l i a : Arch. Status Varsoviense - item Episcop. Cracoviense. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Iter 183 - C D E C C I cf. ind. - C D M a i Pol item C D M i n P o l I 134, 1 8 9 , 2 9 6 , 4 4 0 , cf. ind. - COTTINEAU 5 3 8 - D H G E X 1 4 2 0 - E K X V I 3 8 7 / 8 8 - FINKEL II 1 9 3 5 - H U G O I 4 2 9 - KACZMARZYK 1 6 5 / 6 7 - KNAPINSKI 1 8 7 / 9 7 -

407

MALECKI 317/18 - MATUSZEWSKI 218/20 - M P V III 83, 85 - SG I 478/79 - WAEFELGHEM 48 - ZAK OPoPr 205 - Joannis Dlugossii Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis III, Cracoviae 1864, 84/100 - R. GRODECKI, Dzieje klasztoru premonstratenskiego w Busku w wiekach srednich, in: RAU LVII 1913, 1/93.

P r a e p o s i t i et p r i o r e s (Grodecki) Joannes 1190 praep. Michael praep. 1415/18 Gregorius abbas 1223 Joannes de Köslarogi 1470 (simul vel postea abb. in Witow) Joannes Buynowsky 1497/98 Hermannus 1287 praep. Abraham 1502 Henricus prior 1306/08 N.1505 Hermannus praep. 1325 Jan de Busch f 3. 1. (LMortStV) Henricus praep. 1326 Simon t 15. 5 (Necr. Zukowo) Ulricus praep. 1327 Superiorissae Katarina (vidua fundatoris) Agnes 1287 magistra, 1415/18 Jacina priorissa, 1470 Anna Abbatissa, 1844 Margareta abbatissa.

CZ A R N O W A S Y B.M.V. et S. Andreas Pronuntia more gallico: Tcharnowonzy. Domus Dei, Czarnowas, -wancz, -wanst, -wänß, -wuns, Czarnaws, Charnowz, Cirnouus, Carnouus, Charnouanz, Cernouans, Czarnewaz, Tzarno-, Tscharno-, Crzynowans, Germanice: Czarnowanz. Nomen „Klosterbrück", huic loco a regimine hitlerico annis 1935/45 impositum non est historicum. Prope civitatem Opole (Oppeln) versus orientem, ad flumen Malapane, in Silesia Orientali. Dioec. Vratislaviensis, nunc Opole. Parthenon, praepositura, antiquissimum asceterium Altae Silesiae. Fundatum est anno 1211 in Rybnik apud Stum. Salvatorem, a Ludmilla uxore Miezkonis ducis de Opole-Ratibor. Diploma fundationis periit, prima vice authentice occurrit an. 1223, cui confirmatio papalis sequitur an. 1227. Anno 1228, filius fundatoris Casimirus transtulit conventum in Czarnowasy. Primae moniales venerunt e Strzelno. Initio usque ad finem saec. XIII videtur fuisse monasterium duplex (1260: capitulum fratrum et sororum in Cz.) Annis 1274/1455 aderat ibi prior subditus praeposito, anno 1369 citatur abbatissa. Mox praevalentibus sororibus, ab anno 1301 subiecta erat domus abbati Sti Vincentii Vratislaviensis. Ad tempus vero stetit sub Strahov. Sub408

ditae erant ei ecclesiae sequentes jure patronatus: Brinnitz, Broschütz, Chroszina, Friedersdorf, Fröbel, Kuttendorf, Zelasno, Großdöben, Lohnau, Niewodnik, Arnsdorf, Schurgast, Walzen, Rosnochau. Quae partim administratae sunt a canonicis ordinis. Annis 1642-48 moniales, quae generatim fuerunt 20-30, a rabie Suecorum - qui monasterium destruxerunt an. 1643 - et a pestilentia aufugerunt in Boleslawiec, ubi novus parthenon dein est ortus, de quo vide supra. H o c saeculo conventus adhuc erat polonicus. Anno 1651 vero una cum Sto. Vincendo adnexus est Circariae Bohemiae. Praepositi, a monialibus electi, magno erant in honore, iam ab initio in circaria aequiparati sunt abbatibus, et ab anno 1690 erant infulati. Anno 1738 per Capitulum Generale immo dignitate abbatiali sunt aucti. Monasterium erat locuples, possedit 14 vicos et 26 000 iugera silvarum, patronatum exercuit in 12 parochias. Praepositus simul erat parochus loci. Saeculo XVIII bene floruit, splendida nova aedificia sunt erecta. In fine habuit 23 canonissas. Anno 1810 suppressum est. Bibliot e c a 11 000 voluminum tradita est Bibliothecae Status Wratislaviae et gymnasii in Oppeln. Ultima soror obiit anno 1872. Monasterium, adhuc integrum, annis 1870/75 a monialibus Ordinis Stae. Magdalenae erant habitatum, aedes anno 1885 partim, anno 1923 ex toto acquisita sunt a sede episcopali Vratislaviensi quae eas tradidit congregationi Sororum Stae. Hedwigis, orphanotrophium ibi dirigentes usque ad annum 1945. A r c h i v a l i a : StA Wroctaw: inter alia 6 voll. Historia monasterii auctore praeposito E . Huffnagel - MS LESAGE - Arch. Municipale Opole - BMun Nancy: 9 9 2 V I 1 7 3 sq et 9 9 5 I 3 4 3 / 6 2 (historia monasterii). Bibliographia:

BRUNNER

770 - D H G E

GOOVAERTS I 3 2 8 , 3 9 9 , 4 6 9 , 4 8 9 , 5 1 8 , II 1 6 6 ,

XIII

1196 -

FINKEL I

173, 2 4 0 , III 4 9 ,

147,

II

105, I V 52 -

1937 HUGO I

589, prob. 479/98 - Lettr. com. Jean X X I I 28 496, 51 446 - LMortStV - PFIFFIG Obit. Gerus. 234 - RegBen X I I 9090 - RepGerm I I 1176 - VALVEKENS ADDespr 1955, 137 WAEFELGHEM 73, 375 - Z A K EOP (1929) 50 - IDEM PAM - I D E M OPoPr 203 - W. DERSCH, Ein Brief des Abtes Ludwig Hugo von Etival an Propst Ludwig von Quast in Cz. vom 1. Nov. 1719 (Anal. Praem. XII 1936, 76/79) - E. LANGE, Kloster Cz., Oppeln 1930 - T . L A N G E R , A U S der Geschichte des Klosters Cz. (Der Oberschlesier 1927, 585/88) - H. LUTSCH, Kunstdenkmäler des Reg. Bez. Oppeln IV (Breslau 1894) 23ff. - S. PIERZCHALANKA JESKOWA, Dzieje klasztoru w Czarnowasie na Slasku w wiekach srednich (Rocznik historyczny, Poznan 1928) Reg. Schles. Gesch. cf. indd. - M. STRECKE, Aus der Geschichte des alten Klosters Cz. (Heimatkalender für den Kreis Oppeln 1927, 40/43, 72, cf. 70/72, 76/78) - F. SUMPE, Die Gruft in der Klosterkirche zu Cz. (Oppelner Heimatblatt X 1934, Nr. 7) - N. SWIENTEK, Beiträge zur Gesch. von Cz. (ZschVGSchl X X I I 1888) - N. W A H N E R , Über die Bibliothek des Nonnenklosters Cz. (ibidem X X X I V 1900, 414/16) - G. W A T T E N B A C H , Geschichte des Klosters Cz. (ibidem II 1858) - IDEM, Necrologium des Klosters Cz. (ibidem I 1856, 226/28) I D E M , Urkunden des Klosters Cz. (Codex Dipl. Siles. I , Breslau 1857) - F . W O S N I C A , 750 Jahre Kloster Cz. (Heimatbrief der Katholiken des Erzbms. Breslau V Nr. 3, Düsseldorf 1978).

409

P r a e p o : iti (Lange) Martinus 1274/75 Dominicus 1285 Bartholomaeus de Bozidom 1324 Prothasius 1332 Mathias-1389 dep. Nikolaus de Gane 1389/99 Henricus Schlegel 1401/03 Nicolaus de Stercze 1403/10 Petrus Borg 1410/18 Franciscus de Sneno 1418/22 Michael Seidel (1419) 22/34 Martinus Kamenz 1443/50 Sigismundus Mentzitz 1452/75 Georgius Slepkogil 1475/76 res. Laurentius Hemmerlyn 1476/83 Joannes Hilgesymon 1° 1483/88 Andreas v. Wansen 1488/97 Joannes Hilgesymon 2° 1497/99 Albertus Vexillifer 1494, 1499Paulus Grund 1507/16 Joannes Thiel -1529 dein abb. Sti. Vincentii Paulus de Ujezd 1529/34 res. Paulus Hasak 1534 Andreas Kohut 1559 Mathias Bebnowsky 1564/72 Ambrosius Meder 1573/77 Andreas Rosnecius 1577/79 non confirmatus Mathias Przedecz 1579-84

Mathias Radomski 1585/88 Martinus Janicz 1588/91 Sebastianus Sax 1595/96 Martinus Conrad 1596/1613 postea abb. Sti. Vincentii, simul praep. in Cz. -1618 Andreas Rotarius 1618/20 Joannes Schlitoverus 1620/38 Martinus Säbel 1641/51 res. Paulus Scrabo 1651/59 Bruno Lindner 1659/62 Andreas Anthofer 1662/75 Balthasar Gerbert 1675/95 Thomas Schaffarzek 1695/1712 Honoratus Kremer 1712/14 Ludwig v. Quast 1714/25 Abbates (1738) Eustachius Fritsch 1725/39 Eustachius Huffnagel 1739/77 Hermann Joseph Krusche 1777/1810 Inseri nequeunt (LMortStV) Bartholomaeus 25. VI Trzebieslaw 10. X Sequentes sunt priores: Joannes 3. III Stephanus 4. III Wenceslaus 6. IV Theodoricus 27. VII

P r i o r i s s a e : (Necr. Geras, Pfiffig; Necr. Succov. Perlbach et LMort St.V) Katharina Strzelonka -1488 Hedwig 1488Katharina 1494 Anna Skorkowska 1566 Katharina Goczanowska 1583 Anna Kapeczkin 1640 Theresia Wolska 1672 410

Veronika Golkowska 1693 Norberta Thimin -1697 Renata Larchowska 1697/99 Rosalie v. Gerber 1721Inseri nequeunt: (LMortStV et Necr. Succov.) Juliana 28. II

Judith Dzierskolowska 30. Ill Agnes Kabelnicka 30. Ili Stana 4. IV

Dorothea Niscicka 28. IV Gostislava 3. XII. 12..

H E B D O W Assumptio BMV, SS. Petrus et Paulus Pronuntia more gallico: Hebdouve. Prope Krakow versus orientem, non longe a Vistula. Antiquabresco, Novabresco, Bresk, -essco, -escha, Brzesko, Brezensis, Hebda Dioec. Cracoviensis, nunc Kielce. Fuit mater et caput circariae. Fundata ut mon. duplex post annum 1141 in Brzesko (distr. Bochnia, Dioc. Tarnow) ab equitibus Strzezyslaw et Wrocislaw, filia Strahoviensis. Ultimae moniales inter annos 1210 et 20 castrametatae sunt in Imbramowice. Conventus, qui primo videtur pertinuisse ad circariam Moraviae, anno 1279 translatus est in N o w é Brzesko in districtu Miechow. Cum et ibi esset absorptus ab undis Vistulae, saeculo X V iterum transfertur, et quidem in Hebdow, quod situm est in eodem districtu, ad ripam sinistram Vistulae. Abbates anno 1418 sunt infulati. Mater exstitit canoniarum de Zwierzyniec, Imbramowice, Witow et Nowy Sacz, paternitatem exercuit in parthenones Zwierzyniec, Krakow, Imbramowice, postremo etiam in Busko et Plock. Redditus eius taxati sunt 24 500 florenorum. Justitiam integram exercuit in territorio suo a fine saeculi XV. A n n o 1732 data est in commendam. Exinde habuit priores triennales, separatio mensarum dilata fuit per annos. Commendatario addicti sunt 10 000 floreni annuatim. Praeter parochias parthenonibus ei subditis annexas nullas habuit ecclesias incorporatas. Praepositura de Krzyzanowice, de qua diu contendebat cum abbatia Vitoviensi, ei erat incorporata annis 1678-1701, et ab anno 1767. Omnia tentamina commendam devolvendi fuerunt in cassum. Nihilominus medio saeculo XVIII pulchra nova aedificia sunt erecta. H e b d o w generatim habitata fuit a 30 canonicis, quorum 20 solebant esse domi. Anno 1819, in actu suppressionis, ibi fuerunt 13 tantum. Ecclesia, quae est combusta 1792 et 1859 (sed nihilominus satis bene conservata) nunc est parochialis, praedium et bona spectant ad gubernium, in monasterio habitant Fratres Scholarum Piarum. A r c h i v a l i a : Arch. Status Varsoviense - Arch. Episc. Cracoviense - Arch. Domus Generalitiae O. Praem. Romae - Arch. Vaticanum (Nuntiatura Varsoviensis) - BMun Nancy 995 III 161/78 (Diplomatarium). B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Iter 178/79 - C D E C C I 110, 208, 277 - C D M i n P o l I , I I I v . r e g . - D H G E I X 1 0 0 1 - E K X V I 3 8 4 - FINKEL I I I 1 9 4 8 - GOOVAERTS I I 1 9 2 ,

411

202, 398, 421, 430, IV 99, 135, 329, 357? - H U G O I 881, prob. 636/42 - K N A P I N S K I 151/61 - K A C Z M A R Z Y K 159/62 - M A L E C K I 311/12 - M A T U S Z E W S K I 216/18 - M P V I 118, 188, II 379, 390, 406 - P O T T H A S T 8545 (abbati de Bresk et de Zuerincia) - P R O CHASKA 690 - SG I 405/06 - W A E F E L G H E M 109 - Z A K EOP 1929, 55, 133 - IDEM OPoPr 199 - W. LLSZCZKIEWICZ, Opactwo norbertanskie w Brezsku czyli Hebdowie (Sprawozdanie komisji do badania historii sztuki w Polsce t. IV, 1891.

S e r i e s abbatum (nisi aliter notetur, Knapinski) V o s l a u s t 1178

Petrus Blasius Walter ca. 1212 Vincentius 1238/44 Wenceslaus 1252 res. Florianus 1279 Stanislaus 1293 Bartholomaeus 1301 Martinus 1320 Blasius ca. 13251 Bartholomaeus 1331 Svietoslav 1337 Bartholomaeus f 1350 Philippus 13602 Henricus 1369/74 Johannes 1371/79 Stanislaus Prozba 11391 Gerlacusf 1409 Stanislaus 1418/20 Nicolaus de Busko 1425/39 3 Jacobus 1460 Stanislaus 1498 Martinus 1517/49 Nicolaus 1559 Martinus Naropinski f 1565

1 2 3 4

Nicolaus de Kamiona "f 1571 Bartholomaeus V. Habicht t 1584 (antea abbas in Nowysacz) Stanislaus V. Szyjowski Melchior Olszewski -1619 Johannes de Zakliczyn Jordan 1620-27, antea abb. in Nowy Sacz. Martinus Pieczonowski 1627-44 Ludovicus Stepkowski 1644-64 Felix Zeromski, commendatarius 1664/68 Godehardus Tisenhaus 1668-73 Joannes Laurentius Scierski 1673-91 Michael Wilkowski 1692-1726 4 sequuntur commendatarii: Dominicus Lochmann 1732-38 Joseph Laszcz 1739-48 Franciscus Borowski 1748-53 Christophorus Dobinski 1753-69 Andr. Stanisl. Mlodziejowski 1769-74 Joseph Andr. Zaluski f 1774 Carolus Wyrwicz 1774-90 Gregorius Zachariasiewicz 1790-1814 Antonius Bystrzynowski 1814-19

MPV II 118. Successor Blasii 1350/58, ibidem II 374, 406. BMun Nancy 995 III. An. 1421 fuerat praepositus in Plock. Simul praepositus in Plock (ZAK O P P 195).

412

I M B R A M O W I C E SS. Petri et Pauli Pronuntia more gallico: Immebramowittsè. Ymmeramowicz, Imramowitz, Lubena, Dlubna. - Initio vocabatur Dlubnia. In solitudine est situm prope Wolbrom versus austrum. Dioec. Cracoviensis nunc Kielce. Ymram erat avunculus Yvonis, qui dederat praedium suum Dlubnia, quod post fundationem monasterii nuncupatum est Imbramowice. Parthenon, initio monasterium duplex. Fundatum est annis 1210/20 a dicto Imram et Ivone Odrowaz, Cracoviensi Episcopo. Primi incolae utriusque sexus vener u m e Brzesko, quae semper deinceps paternitatem exercuit. Anno 1240 a Tartaris deletum est. A n n o 1418 moniales translatae sunt in Busko, in I. remansit tantum praepositus cum aliquibus fratribus. Atqui anno 1490 moniales eo reverterunt. Ab anno 1594 sub jurisdictione episcopi Cracoviensis, sed semper bini vel terni canonici ex aliqua abbatia aderant ut capellani. A saeculo XVI usque ad annum 1965 regebatur ab abbatissis. Ecclesia post incendium an. 1710 magnifice est reconstructa. Etsi saec. X I X valde angustiatum sit et pene exstinctum, numquam tamen fuit suppressum. Annis 1819, 1864 et 1950 omnia bona praeter hortum sunt confiscata. Annis 1834-63 habuit scholam pro puellis nobilibus. Anno 1863 clauditur et novitiatus, qui tamen resumitur anno 1905. Licet anno 1902 ultimae moniales de Czerwinsk eo sint translatae, quadriennio post octo tantum religiosae vixerunt in I. Ab anno 1917 iterum potuit novitias accipere et exinde bene floret. 1978: 23 religiosae. A r c h i v a l i a : in canonia ipsa. Insuper: Arch. Status Varsoviae - Arch. Municipale Cracoviense, Collectio Rusiecki. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Iter 180/82 - CDECC I 28, 29, 30, 195 - CDMaiP o l I / I I I e t C D M i n P o l I c f . i n d . - COTTINEAU 1 4 5 2 - E K X V I 3 9 1 / 9 2 - GOOVAERTS I V 3 3 9 - H U G O II 8 5 - KACZMARZYK 1 5 9 / 6 2 - KNAPINSKI 2 0 6 / 1 2 - MALECKI 3 2 2 / 2 3 MATUSZEWSKI 2 2 9 / 3 0 - M P V I 1 8 9 , 4 6 4 , II 3 1 9 , 4 2 7 , 4 3 4 , 5 2 6 - S G I I I 2 7 5 / 7 6 - W A E -

FELGHEM 124 - Wielka Encyklopedia powszechna, Warszawa X X I X / X X X , 790/92 ZAK OPoPr - N . BUDKOWA/KOZLOWSKA, Uposazenie klasztoru PP. Norbertanek w Imbramowicach 1228-1459 (Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, Krakow 1938 II 369/80 - S. KUTRZEBA, List generala premonstratskiego Gerwazego do Iwana Odrowaza (Kwart. Hist. 1902 XVI 587) - A. MARCHEWKA in: Przewodnik Katolicki Nr. 28, Poznan 1 1 . 7 . 1928 - Pamiatka 700 letniego jubileuszu klasztora w Imbramowicach 1226-1926, Przemysl 1926 - I. PICHLER, 750 Jahre Imbramowice 1226-1976. Sensationelle Entdeckung eines Gemäldes im Jubiläumsjahr (Anal. Praem. LII 1976, 231/33) Pro Nostris XXIII 1958, 77/79 - S. C. SLUPNICKA, Imbramowice (ROPM IX 1907, 193 SV) - J. WISNIEWSKI, Historyczny opis koscioiów, miast, zabytkow i pamiatek w Olkuszkiem, Mariowka 1933, 88/96. 413

Nicolaus 12931 Jacobus1326/27 2

Praepositi: Swentoslaus 13503 Goswinus prior 4

M a g i s t r a e et a b b a t i s s a e (ex archivis loci) Teresia Mieroszewska 1758/69 Gertrud Odrowaz magistra 1229 Constantia Wolicka 1769/79 Elisabeth, Jachna, Sophia, Jachna Feliciana Otwinowska 1779/85 (priorissae saec. XV) Konstantia Kr^ska 1785/96 Agnes Ogonowska post an. 14855 Anna B?tkowska 1796/1804 Catharina Przystanska 15.. Marianna Kozubska 1804/34 Katharina Przybyslawska 1557 Victoria Zdanowska 1834/48 Sophia Mieroszewska t 1586 Bronistawa Switanowska 1848/66 Anna Brudzinska 1594/96 Maria Trzebinska 1866/82 Agnes Wygnanska t 1 6 1 3 Anna Oraczewska 1882/90 Anna Poniatowska | 1621 Maria Nidecka 1890/1917 Magdalena Borzenska 1638 Anselma Wisnicka 1917/20 Bogumila Magdalena Gumienska t Stephania Czerkiewicz 1920/24 1665 Konstantia Lukowicz 1° 1924/39 Eva Caecilia Ogonowska 1665/73 Maria Lukaszewska 1939/45 Magdalena Ludmilla Bodzecianka Konstantia Lukowicz 2° 19451673/88 Teresia Widernak priorissa Cristina Oraczewska 1688/1703 Christina Bäk Sophia Groth 1703/41 Catharina Bakowska 1741/58

K R A K O W St. Norbertus In urbe et dioecesi eiusdem nominis. Parthenon fundatus annis 1636/43 a Dorothea Katska, abbatissa Zwierzynecensi, tamquam refugium pro monialibus suis tempore belli. Postea vero sui juris facta est domus, quae stetit sub paternitate abbatis Hebdoviensis. Anno 1803 est suppressa, et omnes 23 moniales secesserunt in Zwierzy1 2 3 4 5

C D M i n P o l III 144. M P V 189. ibid. 319. LMortStV 24. V i l i . eruere non potuimus, quando incipiunt abbatissae, sed probabiliter saec. XVI, cum jurisdictio transiit ab ordine ad episcopum.

414

niec. Ecclesia et claustrum manserunt intacta, ab anno 1809 a Graecis unitis erant occupata, sed nunc sunt ibi Patres de „La Salette". A r c h i v a l i a : Arch, monasterii Zwierzyniec et D i o e c . Cracoviensis B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Iter 178 - (Deest apud HUGO) - EK X V I 225 - KNAPINSKI 3 9 7 - WAEFELGHEM 2 4 4 - ZAK O e s t . K l o s t e r b . 2 7 3 - IDEM O P o P r 2 0 5 - V . M i -

CHALINA, Knihovska mesnica 1902, 19sq - T. PETRYCZOWNA, Diariusz o Fundacyi kosciola i konwentu pud titulem O. S. Norberta w Krakowie 1 6 4 3 - 1 8 0 3 , K r a k o w 1860. -

K R Z Y Z A N O W I C E Annuntiatio B M V et St. Thecla Pronuntia more gallico: Kjijanowittse Crisanowitz, Crizanowicium Juxta flumen Nida, prope Pinczow, Dioec. Krakow, nunc Kielce. Fundatum ut monasterium duplex inter annos 1227 et 40, alias demum 1247 a Lescone V Albo, Duce Cracoviensi et Sandomirensi, cuius filius Boleslaus bona fundatitia auxit. Filia de Strzelno, initio sub paternitate Sti. Vincentii Wratislaviensis. Anno 1334 occurrit, „abbas de Kr." 1 Parochia loci tamquam unica, ab initio ei fuit incorporata. Anno 1418 moniales cum illis de Imbramowice translatae sunt in Busko. Krzyzanowice mansit praepositura virorum, de jure sui juris, cum proprio conventu. Ab anno 1418 vero fuit sub paternitate abbatum Vitoviensium, qui independentiam huius praepositurae paulatim practice suppresserunt in proprium emolumentum. Anno 1678 abbatia Hebdoviensis arripuit sibi Krzyzanowice, et restituit ibi conventum cum proprio novitiatu, sed anno 1701 restauratus est status quo ante. Vitovia tamen semper misit eo 5 - 6 canonicos, viguitque ibi plena vita conventualis. Anno 1767 denuo Hebdovia sibi usurpavit praeposituram, ortaeque sunt hac de re longae lites, et decretum Sanctae Sedis, q u o Krzyzanowice per compromissum anno 1774 fuisset restituenda abbatiae Vitoviensi, non est exsecuta, et ab anno 1778 habuit praepositos commendatarios. Anno 1782 ecclesia combusta est, anno 1789 nova est constructa quae hodie est parochialis. Anno 1819 praepositura suppressa est. A r c h i v a l i a : Vide W i t o w et H e b d o w - Arch. Generate Varsoviense - Arch. D i o e c . Cracoviense - Arch. Vaticanum, Acta Nuntiat. Varsoviensis. Bibliographia: 392/93 -

BACKMUND, Iter 1 8 3 / 8 4 - C D M a i P o l III cf. ind. - EK X V I

FINKEL I I I 1 9 6 2 -

GOOVAERTS I 4 5 2 , 4 6 4 , I I 4 0 7 -

HUGO nescit, sed

occurrit

in aliquibus antiquis catalogis. Vide infra apud „Praetermissis". - KACZMARZYK 169/71 1

M P V II 390

415

K N A P I N S K I 212/19 - KRASZEWSKI - M A L E C K I 318/20 - M A T U S Z E W S K I 246/48 - MPV I 119, 189, 450, I I 319 - W A E F E L G H E M 144 - Z A K OPoPr 205 - C . D E P T U L A , Les deux fondations du couvent des Prémontrés à Kr. (Rocznik humanysticzne XI 1962, 95/123) en polonais, avec résumé en français - J . Z D A N O W S K I , Kosciol pod wezwaniem sw. Tekli i byly klasztor norbertanski w Krzyzanowicach pod Pinczowem (Nasza Przeslosc X V T I 1963, 103/121.

-

P r a e p o s i t i (nisi aliter notetur: Donatus 12932 Friczko 13263 Melchior Szymanowski -1678 Adalbertus Wolbramski 1697-1702 Chrysostomus Felix Staszewski 1727/29, postea abb. in NowySacz

GOOVAERTS)

Hieronymus Kluczynski 1730-42 Antonius Kraszewski 1742-45 postea abb. in Witow Isfridus Bicganski -1819 Inserì nequit: Agata abbatissa 21. VI (LMortStV)

L E C Z Y C A Assumptio BMV Pronuntia more gallico: Ouengtchittsa. Lancicia, Lencicium. Vitetur confusio cum canonia OSA in eodem loco. In oppido eiusdem nominis prope Lodz. Archidioec. Gniezno, nunc Lodz. Parthenon, Praepositura. Fundata anno 1609 a Nicolao Szczawinski, toparcha loci. Mater fuit Strzelno, cuius priorissa, soror fundatoris, priorissa dein facta est in Leczyca, et cuius praepositus pater abbas huius parthenonis mansit usque in finem. Habuit duas ecclesias incorporatas jure patronatus. Suppressum anno 1819, ecclesia paulo post fuit solo aequata, in monasterio hodie sunt officia gubernalia. A r c h i v a l i a : Arch. Status Varsoviense, et Cap. Cathedr. in in Wlociawek B i b l i o g r a p h i a : B A C K M U N D VPolZ 2 4 1 II 3 7 - K N A P I N S K I 2 2 3 / 2 5 - KRASZEWSKI -

HUGO

COTTINEAU 1 5 7 9 -

EK

WAEFELGHEM 1 4 4 - ZAK

XVI 3 9 6 / 9 7 OPoPr 2 0 5 .

P r i o r i s s a e (Necr. ZuKowo) Katarina Szubska t 31. 1. 16.. Sofia Lucziwinska 16.. t 20. 6 2 3

CDMinPol III 142. MPV I 189.

416

Helena Gizycka "f" 1630 3. 10

-

N O W Y S A C Z Sti. Spiritus et B M V Pronuntia more gallico: Novisangtche. Nova Sandecz, Sandeck, Sacz, Sandecium, D o m u s Pauperum. Germanice: Neusandetz. In civitate eiusdem nominis, in montibus in meridie Cracoviae. Dioec. Cracoviensis, nunc Tarnow. Abbatia, fundata anno 1409/10 a rege Vladislao I. Jagiello, juxta Hospitale Sti. Spiritus anno 1400 f u n d a t u m , filia de H e b d o w Fundatio facta est enixe rogante canonico quodam Strahoviensi, nomine Joannis de Praga, praeclaro professore universitatis Pragensis, a rabie Hussitarum profugo, qui edam primus abbas, et quidem infulatus, novae plantationis est factus. 1 Ecclesias incorporatas, praeter abbatialem ipsam, quae ne parochialis quidem erat, nullas habuit; hospitale vero adnexum administravit usque in finem. In ecclesia est etiam imago B.M.V. miraculosa, quae hodiedum ibi colitur. Anno 1597 praeter abbatem ibi vixerunt quinque canonici tantum. Annis 1598-1614 gemuit sub commenda, bona eius ab episcopo alienis sunt locata. Sed abbas regularis nihilominus mansit in functione sua. Annis 1620/70 Nowys^cz immo omnino carebat abbate, abbates Hebdovienses simul et titulum Sandecensem sibi vindicaverunt, hanc canoniam per administratores regentes. Anno 1752 ab abbate generali N o w Sacz segregata est a circaria Poloniae et Bohemicae unita, et posita sub paternitate abbatis Gradicensis. In catalogo circariae Bohemiae anno 1780 vero N o w y S^cz non invenitur, ideo possumus suspicari, decretum hoc aut interea fuisse revocatum, aut numquam in praxim deductum. Post mortem ultimi abbatis, anno 1781, gubernium austriacum, in cuius ditionem haec regio anno 1772 venerat, novam electionem, sicut et admissionem novitiorum impedivit. Anno 1784 canonia, quae tunc habuit 20 canonicos et 5 clericos (1749: 12 canonicos), suppressa et biennio post alienata est. Bona eius taxata sunt valoris 48 680 florenorum. Ecclesia, quae paulo ante pulcherrime fuerat exornata, omni suo splendore orbata et profanata est. Stalla chori et unum altare venerunt in ecclesiam parochialem loci, ubi an. 1880 incendio perierunt. Modica bibliotheca (1647 volumina) tradita est Universitati Leopoliensi (Lwow). Claustrum, quod erat exiguum (10 cellae pro 25 religiosis!) adaptatum est ad habitationes et scholas. Anno 1832 omnia tradita sunt Societati Jesu, quae ecclesia restaurata et aedibus amplificatis, ea tenet usque hodie. A r c h i v a l i a : Arch. Gubernii Leopoli (Lwow) - Arch. Castri Sandecensis - Arch. Municipale ibidem - Arch. Archiep. Cracoviense. 1

Abbas iste mortuus est in odore sanctitatis apud Camaldulenses in Bielany prope Cracoviam.

417

B i b l i o g r a p h i a : B A C K M U N D Iter 182/83 - B R U N N E R 753 - D L U G O S Z Líber beneficiorum I I I 79 - EK X V I 393/96 - FINKEL I I I 1998 - GABRIEL 9 - GOOVAERTS I I 231, I V 239 - H U G O I I 753 - KNAPINSKI 219/23 - KRASZEWSKI - WAEFELGHEM 133 - 2 A K Ost. Klb. 62 - ÍDEM OPoPr 200 - Akta grodzkie i ziemskie, Lwow 1883, I X - Krol Wlad. Jagiello uposaza klasztor Premonstratensow w Dabrowie i Nowym Saczu, in: Dodatek tygodniowy do Gazety Lwowskiej 1852, Nr. 45 - S. KURAS, Zbior Dokumentow katedry i diecezji Krakowskiej I 1063/1415, Lublin 1965, 326/27 - J . SYGANSKI, Obraz laskami slynacy Matki Boskiej Pocieszenia i Kosciol OO. Jezuitow w Nowym Saczu, Krakow 1891 - ÍDEM, Nowy Sacz, jego dzieje i pamiatki dziejowe, Nowysacz 1892 ÍDEM, Historia N o w e g o S^cza od wstapienia dynastii Wazow do pierwszego rozbioru Polski, Lwow 1901 - Wloski klasztoru norbertanskiego w Nowym Saczu obdarzone prawem swieckiem (Dodatek tygodniowy do Gazety Lwowskiej 1851, Nr. 24, 25) - S. ZALESKI S. J., Jezuici w Polsce, V cap. X I V par. 74. -

S e r i e s a b b a t u m (Syganski, Knapinski) Joannes I. de Praga 1410-12, res. Mathias 1413-19 res. Bartholomaeus 1419-42 Joannes II. de Zychlin 1442-65 Gregorius Nicolaus I. Stanislaus Laurentius -1502 Joannes III. -1512, res.

Joannes IV. de Sacz Brochwicz 1512-28 Martinus Jantha 1528-62 Bartholomaeus Habicht 1562-71 postea abbas Hebdoviensis Nicolaus II. Narebski 1571-85 Paulus de Golcza 1585-86 Joannes V. de Zakliczyn 1586-1620 (1620-27 simul et abbas Hebdoviens)

Ad m i n i s t r a t o r e s Nicolaus Scierski 1640-59 Christophorus Morski 1620-33 Andreas Zychorski 1660-69 Michael Franciscus Morski 1633-40 denuo Abbates Theophilus (Bohumil) Kaczynski Joannes Nepomuc. de Wittan 1670-97 1742-45 res. Joannes Paulus Lassota Casimirus Sowinski 1697-1728 Szczkowski 1746-81 Chrysostomus de Staszewski 1729-42

OLOBOK Pronuntia more gallico: Ovoboc Catalogo Ninivensi II insertum est „claustrum sororum in Polonia: Oleboc". In Veteri Registro cum aliis asceteriis polonis Circariae Scotiae est ap418

positum 1 . Exinde magna incertitudo viguit apud omnes auctores, praesertim cum ex nullo alio fönte aliquid de hoc monasterio erui potuerit. Multi auctores, sequentes Hugo, earn collocant in Angliam (Okebroke). Revera erat parthenon vel monasterium duplex prope Kalisz versus austrum, saeculo XII probabiliter fundatum quo forte secesserunt sorores monaster» duplicis Koscielna Wies. Initio saeculi sequentis desiit et circa annum 1213 traditum est monialibus Ord. Cist de Trzebnica (Trebnitz in Silesia). In catalogis recentioribus non iam apparet. LAIRUELZ 4 0 0 , H U G O I I 4 3 7 , WAEFELGHEM 186. - BACKMUND, N e u e s z u r

Struktur der alten Kataloge, (Anal. Praem. 1977, 156) - N. TRAWKOWSKI, Geneza regionu Kaliszkiego, in: XVIII wiekow Kalisza, Poznan 1962, p. 64)

P L O C K SS. Maria Magdalena Pronuntia more gallico: Pouottsque. Plocensis, Plocko. - Indices antiquissimi nuncupant hunc parthenonem: Sancta Maria. - Ecclesia saec. XVIII constructa tamquam primarium patronum habuit Stum. Norbertum. In civitate eiusdem nominis in provincia Masoviae, sedes episcopalis. Numquam fuit capitulum cathedrale ordinis, ut falso asserit Cat. Lepaige: „Plocensis olim moniales, nunc ecclesia cathedralis". Parthenon, dein monasterium duplex, immo abbatia, postremo praepositura. Quae evolutio insolita patet ex epistola Gervasii abbatis Generalis circa annum 1220, qua monet Ivonem episcopum Cracoviensem, ut juxta asceterium Plocensem construeret coenobium canonicorum 2 . Fundatum est inter annos 1160 et 79 a Vito Chotel, episcopo Plocensi et comité Zivo, duce (voievoda) Masoviae. A saeculo XIV praevalebant moniales. Sed adhuc an. 1427 erat monasterium duplex 3 . Hic consecratio virginum sollemnis erat in usu, moniales emiserunt vota in manus episcopi secundum ritum romanum. Filia primitus de Hebdow, anno 1477 tarnen Vitoviae est incorporata. Quae cum esset sub commenda, Plockensis parthenon saeculo XVII directioni ordinis est subtractus et episcopo subditus. Praepositi eius erant „anulares" tantum. Ecclesias habuit incorporatas: Budzanow, Barczyce, Broni1

Ninivensis II dat statum Ordinis circa annum 1235, sed nititur forte fontibus anterioribus. Vide de eo et de Veteri Registro vol. III pp. 367 sq.

2

HUGO SAM ep. Gerv. 93. RepGerm IV 3244.

3

419

slaw, Naruszew, Ostrowody, Briwilno, Slupno et Plocko, quae fere omnes a sacerdotibus saecularibus erant administratae. Anno 1775 in Plock erant duo canonici Vitovienses tantum (1 provisor, 1 concionator). Anno 1623 monasterium in locum salubriorem est translatum. Anno 1782 instituit scholam pro puellis nobilibus. Suppressum est anno 1819. Ecclesia et conventus mutata sunt in castra militum. Moniales vero translatae sunt in antiquam abbatiam canonicorum Ord. Sti. Augustini in Czerwinsk, in districtu Ciechanow sitam, ubi direxerunt scholam pro puellis, Q u i a receptio novitiarum a Russis fuit prohibita conventus paulatim est extinctus. Anno 1884 ibi erant adhuc 10 canonissae, ultimae sex anno 1902 migraverunt in Imbramowice. Czerwinsk, quod adhuc occurrit in catalogo ordinis anni 1900, hodie occupatur a congregatione Salesianorum Don Bosco. A r c h i v a l i a : Arch. Episcop. Plocensis - Arch. Stat. Varsoviense. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND VPolZ 242 - C D M a i P o l I, II cf. ind. - E K X V I 3 8 6 / 8 7 - FINKEL I I I 1984 - GOOVAERTS I V 3 3 9 - HUGO I I 5 7 3 , p r o b . 3 8 0 / 8 1 - IDEM S A M e p . G e r v . 9 3 - KACZMARZYK 3 0 3 / 0 5 - KNAPINSKI 1 8 5 / 8 7 - KRASZEWSKI - MALECKI

312/14 - MATUSZEWSKI 496/97 - M P V I 251, 271 - Rep Germ III 5, IV 3244 - WAEFELGHEM 196 - Z A K OPoPr 204 - Altpreußische Forschungen X V I I 1940, 190 - N. NOWOWIELSKI Plock, 586 sq - B. ULANOWSKI Dokumenty kujawskie i mazowieckie, Krakow 1887. -

raepositi Paulus 1409/25 Nicolaus 1421 Adalbert Tolibowski -1645 Michael Wilkowski 1692/1726 simul abbas in Hebdow Ludmilla 17. II Morizla 16. IV Witoslawa 2. VIII

Joannes Gluchowski "("11.1 Rep. Germ. Ill 24 BMun Nancy 995 III Goovaerts I.e. Necrol. Succoviense

M a g i s t r a e (i ;x necrol. Sti. Vincentii) Vojslava G r i m o l c a t 22. 12. ante 1600 Sofia Kobelnicka - 1 3 . 5. 1589 (Necr. Succ.)

S T R Z E L N O Sta. Crux, ab an. 1216 Ssma. Trinitas, et B M V Pronuntia more gallico: Stjelno. Strelnensis, Srelno, Strelin, Strelitz. Prope Inowraclaw, Dioec. Cujaviensis, nunc Gniezno-Poznan. Parthenon, initio monasterium duplex, immo abbatia usque ad annum 420

1231 1 . Fundatum a P e t r o D u n i n Wlast, comite de Skrzynz (cf. Breslau Sti. Vincentii). Annus fundationis, a traditione monasterii relatus, est 1124, sed vix credi potest, nisi forte fundatio peracta sit pro alio ordine. P r i m o facta est in Cholin, et dein translatum in S. Videtur de n o v o esse f u n d a t u m an. 1149 a Casimiro D u c e Cujaviae. M a t e r eius erat abbatia de Koscielna Wies. M a g n a ut videtur, pars monialium illius canoniae translata est ad ecclesiam de S. quae iam an. 1133 consecrata est. Strzelno vero q u o d fuit sub p a t e m i tate Sti. Vincentii in Breslau, facta est mater d o m u u m Czarnow^sy, de Krzyz a n o w i c e , de Z u k o w o et de L^czyca. A n n o 1593 divisio mensarum in c o n ventualem et praeposituralem est peracta. In asceterium L f c z y c a praepositi Strelnenses, qui ab a n n o 1600 erant infulati et qui pluries i m m o dignitatem vicarii generalis circariae sunt adepti, plenum jus patris abbatis exercuerunt 2 . Strzelno habuit duas ecclesias incorporatas inter eas parochiam loci, quam ipsa administravit. Status personalis erat generatim 7 c a n o n i c o r u m et 50 m o nialium (anno 1726: 5 resp. 30). A n n o 1795, definitive a n n o 1838 a gubernio borussico est suppressum. Ecclesia romanica, quae est ecclesiae Stae. Mariae M a g d e b u r g e n s i s valde consimilis, n u n c est parochialis, monasterium est d o mus parochialis. A r c h i v a l i a : Bibl. Parochiae loci: Liber privilegiorum, cum obituario (1646) edd. KETRZYNSKI - Arch. Status Bydgoszcz: Ca. 60 fasciculi: Registrum seu matrica privilegiorum monasterii Strelnensis et bonorum eius ex annis 1459-1882; Organisatio monasterii saec. XVTII, Electiones, infulationes 1803/06; reparatio aedium 1803/14, Capitalia et processus s. XVTI/XIX. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND VPolZ - CDMaiPol I nr. 32, I I / V cf. ind. - EK X V I 3 8 4 - FINKEL I I I 2 0 0 5 - G A C H Z r o d l a c f . i n d . - GOOVAERTS I 5 4 4 , 5 4 5 , I V 3 3 1 KACZMARZYK 3 1 9 / 2 2 - RNAPINSKI 1 6 1 / 7 4 - LUSZESKIEWICZ S t u d y a - KRASZEWSKI LECKI 3 1 4 / 1 7 -

MATUSZEWSKI 4 9 8 / 5 0 1 -

MOSBACH -

SG XI

464/68 -

-

MA-

SWIECHOWSKJ

Arch. rom. - WAEFELGHEM 289 - ZAK O P o P r 202 - Analecta Praem. 1965, 378 - S. BIENIEK, Bemerkungen über den Ursprung des Klosters S. und die Gründungen des Piotr Wlostowic (polonice) in: Biuletyn historii sztuki XXVI 1964, 66/67 - J. CZECHOWSKI, Historia kosciolów strzelinskich, Str. 1929 - W. KETRZYNSKI, Liber raortuorum et „Liber privilegiorum Stae. Mariae" monasterii Strelnensis ( M P H V 1887, 719/67) - Klasztor Norbertanek w Strelnie (Przyjaciel Ludu, Leszno 1835, II) - J. KOTHE, Die Kunstdenkmäler des Reg. Bezirks Bromberg, Berlin 1897 (Kdm der Provinz Posen IV) 4753 - S. KOZIEROWSKI, Szematyzm historyczny ustrojów Dzisiejszej archidiecezji gnieznienskiej, Poznan 1934, 207/09 - R. KOZLOWSKI, Rozwój uposazenia ziemskiego klasztoru norbertanek w Strzelnie do konca XV w. (Prace Komisji 1 1

Epistola praepositi P. Wolski ad abbatem Hugo (BMun Nancy 995/1, 9). HUGO scribit II 933: „Ad praeposituram vacantem solet ex indulto tres praesentare candidatos rex Poloniae, ex quibus unum sic libere assumunt moniales, ut alterum judicaverint aptiorem, possint eligere. Ab abbate Sti. Vincentii confirmatus, electus per episcopum Vratislaviensem instituitur. 421

Historycznej Bydgoszkiego Towarzystwa Naukowego, IV 1967) = Entwicklung des Besitzes des Klosters St. bis zum Ende des 15. Jah. - C . LUCZAK, Studia z dziejöw ziemi mogilenskiej, praca zbiorowa, Poznan 1978, 241/65 - J. LUKOWSKI Przyczynek do wyjasnienia pierwszych dziejöw klasztoru Norbertanek w Strzelnie (Rocznik tow. Przyjac. nauk. Poznan 1897, XXIII) - W . LUSZCZKIEWICZ, Koscioly i rzezby Duninowskie w Strzelnie na Kujawach. Przyczynek do dziejöw sztuki XII wieku w Polsce (Pamietnik Akademii Umiejetnosci w Krakowie. Wydzial filol. histor. Filoz. T. III 1878 r.) - Miasta polskie w Tysiacleciu I (civitates polonicae millenares) WroclawWarszawa-Kraköw, 1965, 343/44 - W. POSADZOWNA, Fundatores et fundatio monasterii Str. (polonice) in: Roczniki Hystoryczne XIII, Poznan 1937, 25 sq. - A. S A N T I FALLER, Nikolaus Liebental, Anal. Praem. 1951, 190 - Z. SWIECHOWSKI, Die figurierten Säulen von Str. (Zschr. f. Kunstgeschichte XXX 1967, 273/308) - B. ULANOWSKI, O zalozeniu i uposazeniu strzelnienskiego klasztoru (Archiwum komisji historycznej Akademii Umiejetnosci w Krakowie IV 1888, 144/48 - IDEM, Strzelno i jego najdawniejsze przywileje, in: Dokumenty I - M. WALICKI, Budowle Strzelna na tle sztuki romanskiej w Polsce (Biuletyn Historii Sztuki i Kultury I, 1922/33, 22. S e r i e s pr a e p o s i t o r u m (si non aliter notetur sec. H u g o et Knapinski) Marcus 1216/31 Albertus 1220 Marcus 1288 Rodericus (Rodgerus) 1295/98 Joannes 1314 Boguslaus 1354 Marcus 1356/64 postea abb. Sti. Vincentii Wilhelmus 1393 Nicolaus Joannes Melin 1407? Leonardus Fröhlich 1417/26 3 Joannes Melin 1426/27 4 Joannes Lukav 1447 Joannes Lopszycz 1475/80 Nikolaus Koszen (Kostejnu) 1480/83 Jacobus Paulewska - 1 5 0 5 Petrus Glazar 1522 Jacobus Nowacki 1536 Gregorius z Miljowa 1551

5 4

Nikolaus Chwaliszewski 1561/75 antea abb. Sti. Vincentii Andreas Pecherski 1577/91 Gabriel Kielczewski 1593/1623 Samuel Sierakowski 1623/30 Nikolaus Jaskolski 1660/71 Joannes Theophilus Grzemski 1682 Paulus Wolski 1717/26 Nicolaus Lukowski 1726/36 Joseph Norbertus Luczycki 1736/70 Hroznata Rakowski 1770-76 dep. Xaverius Salmonski - 1 8 3 8 Inseri nequeunt: ( P E R L B A C H , Necr. Succ.) Quatuor Gulielmi, quorum unus potest esse idem ut supra: 26. 5; 26. 8; 9. 9; et 17. 9 - Stizlaus 14. 2 (LMortStV)

Rep. Germ. IV 2, 2544, 2599. ut 5 sequentes: SANTIFALLER Anal. Praem. 1951, 190 sq.

422

M a g i s t r a e et p r i o r i s s a e (PERLBACH et LMortStV) Wierzchoslawa 11.. Barbara N a r e m o w s k a 14. 1 Beatrix filia f u n d a t o r i s 20. 3 A n n a 3. 4 Boguslawa 4. 4 A n n a Skorkowska 30. 4 Katharina Wienicka 1 3 . 5 Sofia 6. 6

Dobeslawa 1 4 . 6 A n n a K o z u b o w s k a 13. 8. 16.. Anna 2. 12 Anna 4. 12 (eadem?) Beatrix 13. 12 D o r o t h e a Strozewska - 1 6 2 5 Anna K r e t k o w s k a - 1 6 5 2

W I T O W SS. Martini et M a r g a r e t a e P r o n u n t i a more gallico: Vitouve. Vitoviensis. Antiqui catalogi valde d e t u r p a n t h o c n o m e n , inter alia in Vilhoviam, Viconiam. Inde confusiones sunt ortae cum Vicogne in Gallia. Ad f l u m e n Pilica, p r o p e P i o t r k o w Tribunalski, Dioc. G n i e z n o , dein W l o clawek, nunc L o d z . Abbatia f u n d a t a u t monasterium duplex inter annos 1160 et 79 a Vito Chotel. Episcopo Plocensi et f r a t r e eius D z i e r z y k r a j , Vojevoda de Sandomierz (Cf. Busko et Plock). Filia de B r z e s k o - H e b d o w . Moniales postea translatae sunt in Plock, Busko et Krzyzanowice. Ab anno 1241, post devastationem per Tataros, a canonicis tantum fuit habitatum. An. 1442 infulantur abbates. Tres p a r t h e n o n e s supra laudati ab abbatia Vitoviensi dependerunt. Krzyzanowice vero annis 1418 usque ad 1767 praepositura virorum fuit, a Vitovia aeque dependens. Parochias possedit sequentes, quas et partim administravit: Milejow 1282, R a c z n o et Slawszowo 1421, R e c z n o 1698, et saeculo XVTII insuper Kruszyna, Slupno, N a r u s z e w et Barcice. 1761: 19 D D in d o m o , 1775: 39 universim. Saeculo X V I I I abbates commendatarii rapaces de H e b d o w sibi arripuerunt praeposituras supra dictas. A n n o 1657 a Suecis est devastatum, nova ecclesia, quae est valde pulchra, nonnisi an. 1784 fuit completa. A n n o 1819 suppressa est canonia. Ecclesia est parochialis, in monasterio valde modico habitat parochus. A r c h i v a l i a: Arch. Stat. Varsoviae - MS LESAGE B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 43, 44 - BACKMUND Iter 1 7 9 / 8 0 - IDEM V P o l Z 242 -

C D M a i P o l III - C D M i n P o l II cf. ind. - EK XVI 386 - GOOVAERTS II 118, 218, 249, 406, 412, III 136, 189, IV 120, 127 - HUGO pro hac d o m o vol. II 1091 habet notitiam brevissimam, mendis q u o q u e scatentem - KACZMARZYK - KNAPINSKI 181/85 - KRASZEWSKI - MALECKI 3 1 4 - MATUSZEWSKI - M P V I 4 9 9 , I I I 14, 15, I V 9 0 6 - POTTHAST 7 8 7 9 - R e p G e r m I V 7 8 , 2 5 9 9 , 2 7 6 1 , 3 4 2 9 , 3 7 2 1 - S G X I V 6 7 5 / 7 6 - WAEFELGHEM 3 2 8

423

- ZAK EOP 1928, 32, 298; 1929: 146 - IDEM OPoPr 200 - R. GRODECKI (vide supra apud Busko) 7 0 / 7 2 - B. JASKULSKI Kosciol i plebania w Witowie pod Piotrkowem, Piotrkow 1908 - C. SLUPNICKA, Destruction de l'Abbaye de Witow 1241 (ROPM X , Louvain 1908, 3/7). -

S e r i e s a b b a t u m (Kraszewski, Thomas 1212 Gregorius 1224 Arnoldus 1261 Simon 1265 Martinus 1273 Clemens 1276 Florianus 1279 Swietoslaw 1282 Johannes ca. 1305 Swietoslaw 1330/46 Adalbertus 1359 Mathias de Krezny 1396 Stanislaus res. ante 1417 Swietoslaus 14171 Vincentius 1418 Swietoslaus 1423/28 Petrus 1442 Jacobus 1461 Gregorius 1464 Martinus 1476/89 Mathias -1533 Mathias Turobowski 1533/61 Stanislaus Ketlynski 1567 Mathias Ketlynski 15812

Knapinski, Arch. Nunt. Varsav.) Stanislaus Ketlynski 1595 Mathias Spinek commendatarii: OttoSchenking 1601/21 (1° et 2°) Coadjutor: Hieronymus Zaluski f 1606 Bartholomaeus Butler 1621 Otto Schenking 3° - 1 6 2 9 Samuel Plaza 1638 Adrianus Grodecki f 1658 Felicianus Mietlicki, administrator obiit in novitiatu 1659 Vespasianus Lanckoronski t 1672 Albertus Georgius Denhoff 1677 Joannes Ossolinski de Teczyn 1698 Franciscus Kraszkowski 1702/31 Josephus Laszcz 1732/38

iterum reguläres: Alexander Pieniaczek 1738/45 Antonius Kraszewski 1745/58 Cajetanus Ozarowski 1758/60 Anseimus Baffelt 1760/66 Eustachius Suchecki 1766-1803 Adalbert Kaminski 1803-19

Z U K O W O Assumptio BMV Pronuntia more gallico: Joukovo. Succowe, -ovium, Stolpa. - Germanice: Zuckau. Prope Kartusz, in provincia quae polonice Pomorze, germanice Pommerellen dicitur. Dioec. Wlodawek, nunc Chelmno (Kulm). 1

2

Anno 1417 confertur abbatia Swantoslao, vacans per resignationem Stanislai (Rep. Germ. IV 3429). M P V 1923, 33.

424

A n n o 1201 Innocentius III P p conceditur abbati Sti. Vincentii ecclesiam Sti. Jacobi in Z. A n n o 1209 Mestwinus dux de P o m o r z e f u n d a v i t in loco vicino Stolpa asceterium ordinis, sub tutela abbatis Sti. Vincentii. Primae moniales venerunt e Strzelno. N e q u a q u a m c o n f u n d e n d u s est locus iste cum Stolpa in P o m e r a n i a Orientali, n o n longe distanti, ubi in fine eiusdem saeculi ab alio q u o d a m duce Mestvino alius p a r t h e n o n Ordinis est f u n d a t u s . (vide supra apud Circ. Slaviae). A n n o 1224 a Borussis ethnicis f u i t devastatum, circa a n n u m 1228 nova plantatio facta est in vicino Z u k o w o per S w a n t o p o l k u m II D u c e m Pomeraniae. A n n o 1433 d e n u o diruitur ab Hussitis. A n n o 1505 r e f o r m a t u r . Saec. X V I ab haereticis iterum destruitur, anno d e m u m 1604 reconstructum est. Saeculo X V I I habuit scholam. A n n o 1834 suppressum est. Ecclesia fit parochialis, maior pars monasterii solo aequatur. A r c h i v a l i a : Arch. Status in Gdansk (Danzig) - Archivum parochiale in loco: N e c r o l o g i u m ( e d d . PERLBACH). B i b l i o g r a p h i a : E K X V I 3 8 9 / 9 1 - HUGO II 1185 - KNAPINSKI 2 0 2 / 0 5 - MATUSZEWSKI 5 5 6 / 6 1 - M P V I 2 6 7 , 2 6 9 , 2 8 0 , I V 9 0 6 , V 1 9 2 3 / 3 3 , V I 187, 2 1 6 , 3 8 6 , 4 0 3 R e g l m p V 1 0 4 0 7 - S G X I V 8 4 9 / 5 0 - WAEFELGHEM 3 3 1 - ZAK O P o P r - A . BROSIG,

Plastyka gotycka na Pomorzu. Zapiski towarzystwa naukowego w Toruniu Vili (1929) 136 - A. CZACHAROWSKI, Uposazenie I organizacja klasztoru nobertanek W Zukowie od XIII do potowy XV wieku, Torun 1963 (Dotatio et organisatio asceterii de Z. 13/15. saec.) - B. FANKIDEJSKI, Klasztory zen skie diecezji chelminskej, Pelplin 1883, 19/63 - Handbuch der Historischen Stätten, Ost- und Westpreußen, Stuttgart 1966, 247 - T. HIRSCH, Das Kloster Zuckau im 13. und 14. Jahrh. (Neue Preußische Provinzialblätter, 2, Folge 3, 1853, 1/71) - K. KASISKE, Das deutsche Siedelwerk des Mittelalters in Pommerellen (Einzelschriften der Histor. Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung Bd. 7, Königsberg 1938, 196ff.) - W. KETRZYNSKI Fragmentum Menologii Succoviensis (MPH IV 140/41) - M. PERLBACH, Pommerellisches Urkundenbuch (I, -1315) Danzig 1882 - IDEM, Das Totenbuch des Klosters Z., Danzig 1906 - R. STACHNIK, v. Anal. Praem. XLIII 375 - J. STENZEL, Das Kloster Z. (Diss.), Danzig 1892 - O. W. SZOLDRSKI, Miscellanea Zukowskie N. Pr., Krakow 1957).

Series p r a e p o s i t o r u m Alard 1210 Nicolaus 1316-? Daniel 1414/17 J o a n n e s K n a u e r 1424 bis depos., -1446 Callixtus 1435 Nicolaus Boy tin 1483 Laurentius Lauban - 1 5 3 1

(FANKIDEJSKI, SZOLDRSKI, PERLBACH)

Joannes Collete 1531/32 Kaspar v. H a y m b 1532 Joannes Lambert 1535 Blasius 1554/57 Fabianus Schwarz 1557 Joannes Wintzig 1564 Georgius v. E d e n 1565/79 Georgius de Wyskocki 1° 1579/83 425

dep. 1 Franciscus Gregorius Blendowski 1599/1603 Benedictus Gorynski 1° 1583/87 Alexander Wskrzynski 1603/32 Georgius de Wyskocki 2° 1587— Andreas Swinecki 1633/60 Benedictus Gorynski 2° -1599 Abhinc loco praepositorum „confessarli", qui erant de clero saeculari. Inseri nequeunt ex necrologiis loci et Sti. Vincentii Vratislav.: Mathias monachus 17.1 Sebastianus 15. VI Henricus Salomon item 18.1 Petrus 29. VI Johannes Wanta 22. II Georg v. Eda 6. VII Joannes 22. Ill Joannes 7. VII Nicolaus 27. III Joannes 31. VII Leonardus 26. IV Andreas monachus 8 VIII Bohuslaus 27. IV Gulielmus 27. VIII Jacobus monachus 29. IV Theodoricus 31. VIII Nicolaus 13. V Jacobus 16. IX Paulus 1. VI Joannes Cruceborg 25. X Joannes (priores) 22. V i l i et 21. IX Joannes Bluming 27. XI Andreas monachus 5. VI Simon Joannes 7. VI Radzim Magistrae Wierzchoslawa prima magistra Ludmilla 16. V 'riorissae: Miroslawa 1224/26 Zdislawa 21.1 ante annum 1600 ut Miloslawa 1290 sequentes: Febronia post 1423 Beatrix 19. III Anna Racieska -1626 Elisabeth 7. IV Margareta Czapska -1657 Tekla 20. V Elisabeth Glynska -1661 Vitoslawa 1. VIII Anna Zakrzewska -1671 Przesprawa 1. XI Katarina Kuszczanska -1689 Margareta 3. XI Elisabeth Cziecholewska -1709 Margareta 25. XI Teresia Powalska -1723 Mechtildis 26. XI Marianna Czapska -1730 Agnes Sukowska 26. XI Konstantia Wolska -1755 Beatrix 12. XII Joanna Trembecka -1775 post an. 1600: 1

O. Cist, erat intrusus. Iste, sicut et alii „monachi" in hac serie, probabiliter erant omnes ex abbatia de Oliva O. Cist, quae erat vicina, dum canoniae ordinis nostri fuissent longe distantes.

426

Joanna Pawlowska - 1 7 9 1 Ludovica Pawlowska -1812

Magdalena Pawlowska - 1 8 2 7 Juliana Lewinska - 1 8 3 7

Z W I E R Z Y N I E C SS. Joannes Bapt. et Augustinus Pronuntia more gallico: Zviergignetts. Zvernitia, Avernitia, Svirincia, Zwirzinecium. Werinciacum, Werintia Juxta, nunc intra urbem Cracoviensem, in eadem Dioecesi. Parthenon adhuc florens, initio monasterium duplex. Fundatus est versus annum 1162 tamquam primum asceterium virginum in diocesi Cracoviensi, „diu desideratum", a comité Jaxa Gryff de Miechow, genero Petri Wlast, fundatoris de Koscielna Wies. Filia de Brzesko-Hebdow, sub cuius paternitate semper stetit. Primae moniales venerunt e Doksany. Saeculo XIII vixit ibi Beata Bronislava, consobrina Sancti Hyacinthi, ex clara stirpe Odrowaz. Anno 1293 signant praepositus, 4 canonici et 1 conversus „fratrum nostrorum sororum voluntate unanimi". 1 Propter situm suum juxta muros civitatis saepe in bellis combustum et deletum est, ita a Tataris annis 1241 et 1259, iterum annis 1494, 1528, 1587 et 1657. Saeculo XIII, monasterium regebatur a praepositis et priorissis, a saeculo sequenti a priorissis tantum, quibus anno 1501 abbatissae sunt substitutae, ad tempus immo triennales. Cum esset omnino collapsum et numerus religiosarum ad decern fuisset diminutus, ab abbatissa Dorothea K^tska (1591/1643) relevatum est. Dorothea tempore sui regiminis aedes funditus novas exstruxit, accepit 150 religiosas in ordinem, fundavit scholam et hospitale, sicut et asceterium filiale ad Stum. Norbertum intra muros Cracovienses, de quo vide supra. Sed anno 1596 iurisdictioni ordinis subtractum est monasterium, et illi episcoporum Cracoviensium subditum. Anno 1655 moniales a Suecis expulsae, per triennium absque tecto erraverunt. Asceterium Zwierzynecense numquam quidem est suppressum, sed saeculo X I X a Russis imperatoribus omnibus fere bonis est destitutum. Status personalis: 1853:36, 1920: 46, 1948: 42, 1978: 44 religiosae. Anno 1900 fundavit tertium ordinem regulärem pro sororibus in Moravia (Svaty Kopecek), et anno 1928 simile institutum in Hungaria (Külsövat). An 1950 confiscantur bona extra muros sita. Ab anno 1956 asceterium se conformat novis statutis monialium Ordinis, quae abrogant abbatissas. Parochia loci jure patronatus dependet a monasterio, ecclesia eius si1

C D M i n P o l III 144.

427

mul est parochialis. Ferventer coluntur ibi reliquiae Stae. Bronislavae, quae fuerat ibi magistra saec. XIII. A r c h i v a l i a : Antiquiora incendiis perierunt. Reliqua in loco Inter alia: Necrologium (ineditum) varia et in archivis Municip. et Consistorii Cracoviensis. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Iter 174/78 - CDECC I 52, 88 - CD MinPol III 144, 265, 374 - CDMaiPol III cf. ind. - EK XVI 384/86 - FINKEL III 2027 - GooVAERTS I 4 7 0 , I I 3 0 ,

117, III

12, 33, 53,

167, I V 327, 357, 358 -

HUGO II 1183

-

159/62 - KNAPINSKI 174/81 - KRASZEWSKI II 327/34 - LIENHARDT Eph. Hag. 235 - MALECKI 310/400 - MATUSZEWSKI 312/14 - M P V I 117, 187, 294, I I 506, V 735 - P E T I T Spiritualité 115/19 - PIEKOSINSKI Nr. 100, 212, 213, 277 - P O T T H A S T 8545 - WAEFELGHEM 332 - Z A K Ost. Klb. 270 - IDEM OPoPr 206/17 - W. ANCZYC, Klasztor Norbertanek w Krakowie (Tygodnik Ilustrowany, Warszawa 1866 X I I I - M. ANDRUSZKIEWICZ, Blogoslowiona Bronislawa, Patronka Polski, Lwow 1926 - B. DuDIK, Archive in Galizien 17, 29, 85, 121 - A. D Y G A T / A . RYBAK, Odrodzenie klasztoru Zwierzynieckiego za ksieni Doroty Katskiej 1591/1643 (Erneuerung des Klosters Z. unter der Äbtissin Dorotea Katska (N. Pr. XVII 1977, 171/210) - Dziedziniec w klastorze Norbertanek na Zwierzyncu w Krakowie, in: „Klosy", Warszawa t. XVI - K. KRAMARSKA/ANYSZEK, Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyncu do roku 1840 (Historia asceterii usque ad an. 1840) N. Pr. XLVII, Krakow 1977, 5/169 - O. B. LUBIENSKI, Listy do Norbertanek w Krakowie na Zwierzyncu (Epistolae scriptae ad moniales) ibidem XVI 1962, 245/82 - F . P E D E N D O R F E R , Künstlerinnen und Schriftstellerinnen im Nonnenkleide, Linz 1933 (v. APraem XII 83) - Pro Nostris XXIII 1958, 75/76 - B. RYTKO, Siostra Emilia Podoska, Norbertanka 1845/89, N. Pr. 1977, 211/236 - A. SCHLETZ, P. Bernard Lubienski S . SS. R., Listy do Norbertanek w Krakowie na Zwierzyncu (Epistolae scriptae ad moniales ibidem XVI 1961, 243/82 A. ZAK, Praepositi in monasterio Zwierzyniec in Polonia (Anal. Praem. VT 1930, 359/63) - IDEM, in ROPM VIII 1906, 206/08. KACZMARZYK

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (nisi aliter notetur: ZAK) Detuinus 1252 Theodoras 1263 Arnoldus 1273/79 Henricus 1276 Romanus 1293Nicolaus 1322/27 Thomas 1354 2 Stanislaus 1357 Ulricus 1372/74 3 Stanislaus 1375 Thomas 1378 Albertus 1383 2 3

MPV II 506 ibid. II 374

428

Stognaeus1385 Sethegius 1398 Stognaeus 1421 Nanker 1426/41 Thomas 1442 Wenceslaus 1450/90 Laurentius 1498Joannes 1501 Stanislaus 1504 Joannes de Chechli 1508 Andreas 1508/11 Martinus 1512

Mathias de Miechow 1518 Andreas Nicolaus de Kamiona 1529/35 Chrysostomus Borowski 1534/37 Joannes Kosmider 1° 1537 Andreas de Wawrzynice 1° 1548 Joannes Kosmider 2° 1544 Andreas de Wawrzynice 2° 1547 Felix de Brzesko 1550 Petrus de Ujazd 1551/55 Andreas de Szydlowice 1° 1556 Sigmund Januszowicz 1565 Andreas de Szydlowice 2° 1568 Nicolaus de Wieliczka 1570 Albertus de Kroze 1574/81 Jacobus de Przynek 1585/98 Joannes Burzycki 1599/1617 Mathias Zagorski 1617/30 Nicolaus Scierski 1630/61 ab an. 1640 simul administrator ab-

batiae N o w y Sacz Adalbertus Buskowski 1661/63 Hyacinthus Briskiewicz 1663/89 Sigismundus Bidlecki 1689/94 Hermannus Suchodelecki 1695/1704 Bogumil Bryszewski 1704/08 Nicolaus Lukowski 1708/28 Adalbertus Zdziarski 1728 Ludovicus Wielowiejski 1728/33 Constantinus de Rehag 1733/62 Wenceslaus Tworkowski 1762/95 Melchior Wyzykowski 1795/1819 Bernardus Lenartowicz 1819/34 Norbertus Wolski 1834/44 Joannes Podgorski CSSR 1844/47 Carolus Tupy, can. de Strahov 1847-81, ultimus praepositus ex ordine

S e r i e s magistrarum, priorissarum et abbatissarum (ex archivis loci) 1. M a g i s t r a e Weruka 1164Anna Agnes, Beatrix Scholas tica

B. Bronislawa 1241 Wisenega 1252 Marka 1263 Sandislawa 1276

2. P r i o r i s s a e Stredka 1327 Ludmilla 1356 Kupislawa 1357 Klarissa 1366 Kraina 1372 Sandka 1375 Piechna 1378 Kraina 1378 Flora 1383

Victoria I. 1399 Victoria II. 1421 Witochna 1439 Piechna 1449 Hedwigis 1470 Barbara 1480 Anna 1484 Anna Slupowska 1490

429

3. Abi a t i s s a e Helena Zbijowska 1694/95 Anna Siupowska 1501/11 Sophia Urbanska 1695/1717 Dorotea Balifiska 1512/21 Marianna Rabszlynska 1718/26 Anna Sluzewska I o 1527/30 Sophia Katska 1726/31 Anna Chefmska 1530/33 Birgitta Ottfinowska 1731/56 Anna Sluzewska 2° 1533/36 Petronilla Poniatowska 1756/69 Katharina Bossowska 1536/49 Victoria Grabkowska 1769/74 Anna Strzelanka 1550/56 4 Magdalena Ottfinowska 1774/99 Katharina Zebrzydowska 1556/60 Magdalena W^growska 1799/1808 Katharina Sulkowska 1560/67 Euphemia Ottfinowska 1809/32 Katharina Siupska 1568/71 Eva Siobiecka 1832/45 Hedwigis Niesiolowska 1571/74 Victoria Piasecka 1845/53 Sophia Lagonowska 1574/85 Agnes Krzesinska 1853/55 Sophia Morska 1585/88 Karolina Kuczewska 1856/73 Sophia Woykowska 1588/91 Norberta Kossakowska 1873/85 Dorotea Katska 1591/1643 Euphemia Zarska 1885/91 Hedwigis Katska 1643/44 Bronislawa Jarecka 1892/95 Elisabeth D^binska 1644/51 Norberta Zajaczek 1896/1911 Euphrosina Koryciñska 1652/53 Karolina Slupnicka 1911/26 Dorotea Lukowska 1653/62 Friderika Szeligiewicz 1926/35 Anna Zapolska 1662/73 Siarda Ryzinska 1935/56 Justina Oraczowska 1673/94 4. D e n u o p r i o r i s s a e Immaculata Geisler 1956DUBIA B Y T O M St. Margareta Germanice Beuthen. Dioec. Wratislaviensis, nunc Opole (Oppeln), Silesia Superior. Ecclesia haec fuit de bonis fundatitiis Sti. Vincentii Wratislaviensis. Anno 1294 (?) Casimirus Dux de Bytom abbatiae Sti. Vincentii, quae iam ab anno 1201 patronatum habuit in ecclesiam Stae. Margaretae ibidem, et patronatum tradidit de ecclesia B.M.V. in eadem urbe. Huic ecclesiae voluit adjungere monasterium ordinis, ad quod dotandum dedit terras quasdam juxta 4

Etiam vocatur „Strzalkowska".

430

montem Suczaly 1 . De facto in posterum ecclesia B.M.V. erat parochialis abbatiae Sti. Vincentii incorporata, dum apud illam Stae. Margaretae esset mera praepositura absque jurisdictione parochiali, ab eadem abbatia dependens. Ecclesia B.M.V. dotata est ex bonis praepositurae Stae. Margaretae 2 . Certe fundatores intenderunt hanc praeposituram erigere in canoniam sui juris, et forsan initio de facto hoc fuit. Q u o d eo magis licet suspicari, quod ilia praepositura semper est considerata tamquam persona iuridica. Anno 1381 occurrit „Stephanus praepositus domus ecclesie ad Stam. Margaretam". 3 In dignitate praepositus de „Bithum" tunc immediate erat post abbatem Sti. Vincentii. 4 A n n o 1415 praepositis de Strzelno, de Czarnowasy et de Sta. Margareta in B. traditur ius paternitatis de abbatia Sti. Vincentii. 5 Ex quo licet concludere, hanc domum fuisse sui juris, vel ad minus formatam, id est communitate praedita. De hoc monasterio, quod „jussu margravii Brandenburgensis protestantibus fuit traditum", fuse narrat visitator Kazimierski in fine saeculi XVI. 6 Fontes ordinis vero plane tacent de eo, historici locales omnino non consentiunt hac de re. Ideo manet res aliquomodo dubia. Apud Stam. Margaretam in Bytom nunc sunt Patres Societatis Verbi Divini. A r c h i v a l i a : Vide apud Breslau St. Vinzenz. F o n t e s et b i b l i o g r a p h i a : M P V I 142, 215, 305, 354, 369, 385, 396 - J . KNOSSALLA, Das Dekanat Beuthen in seinen schlesischen Teilen, Kattowitz 1935.

PRAETERMISSA B R E S L A U St. Martinus H a e c „abbatia", quae anno 1155 apud ecclesiam Sti. Martini, quae non est eadem ac ecclesia cathedralis, unica vice, et quidem absque indicatione ordi1

GÖRLICH (vide apud Breslau St. Vinzenz) I 57. Nicolaus Liebental scribit anno 1504: (SANTIFALLER, Nik. Liebentals Kopialbücher, p. 207) „Wladislaus archiepiscopus Strigoniensis . . . qui tutor fuit ducatus Bythomensis, f u n d a v i t . . . ecclesiam Beate Marie ex consensu abbatis monasterii Sti. Vincentii Wratislaviensis ordinis Praemonstratensis anno Domini 1231, quam dotavit ex praepositura sancte Margarete supradicti ordinis, extra civitatem in monte sita . . ." 3 C o d M i n P o l III 420. 4 SANTIFALLER, Nicolaus Liebental 33, Urk. 1507 (Anal. Praem. 1950 ed. textus). 5 Cod. Diplom. Siles. I 97. ' M. WOJTAS, Visitationsberichte der Dekanate Pleß und Beuthen, Kattowitz 1935, p. 2

10.

431

nis memoratur. Anno 1193 haec ecclesia Sti. Martini, et bona, quae anno 1155 ad abbatiam Sti. Martini pertinuerant, enumerantur inter possessiones Sti. Vincentii. Octavus episcopus Wratislaviensis, Walter (1149-61), natione Wallonus, reformationis zelo flagrans, capitulum suum cathedrale apud Stum. Martinum Praemonstratensibus tradidisse fertur. Quam vero hypothesim sat debilem esse moderni auctores affirmant. Aut est confusio cum parochia Sti. Martini in eadem urbe, quae revera abbatiae Sti. Vincentii ad tempus fuerat incorporata, aut quidam habuit „abbatiam Sti. Martini" (scilicet Laudunensem) unde venerant primi Praemonstratenses in Koscietna Wies (vide D H G E X 604), pro ecclesia cathedrali, quae numquam cum ordine habuit aliquid commune. Historiographus Sti. Vincentii, Nicolaus Liebental, vir criticus et optimis fontibus fretus, in sua chronica Episcoporum Wratislaviensium (vide supra apud Breslau St. Vincenz) nihil seit de capitulo regulari, quod si umquam exstitisset certe alta voce exaltare non omisisset. Ergo quidquid dicant historici Silesiae, hanc domum ordini nostro attribuentes (praesertim M O E P E R T p. 29) censemus eam, cum ENGELBERT 1. c. esse omittendam. B i b l i o g r a p h i a : K. ENGELBERT, Zum 950jährigen Bestehen des Bistums Breslau, Bischof Walter und seine Zeit (ArchfSchlesKGesch IX 3) - M. J. MIDUNSKY, Die Urkunde Papst Hadrians IV für das Bistum Breslau vom Jahre 1155 (ZschVGSch LXX 1936) - A. MOEPERT, Zur ältesten Bistumsurkunde von 1155 (Arch. f. Schles. KGesch II 1937, 1/32) - W. SCHULTE in Zsch VGSchl X X I X 1895, 58/112 - IDEM, Die Martinsabtei und die älteste Burg in Breslau, in „Darstellungen und Quellen zur schles. Geschichte XXIII 1918 185. -

BRESCHA HUGO

I 413, II 589,

WAEFELGHEM

44. Idem est ac Brzesko-Hebdow

CALIS LAIRUELZ 400, H U G O I 431, WAEFELGHEM 49. Idem est ac Kalisz-Koscielna Wies, ubi fundata est abbatia Sti. Vincentii Wratislaviensis. Sed cum catalogus Ninivensis II expresse dicat: „claustrum sororum in Polonia: Calis", et Koscielna Wies iam diu ante redactionem omnium indicum a canonicis esset derelicta, possumus suspicari, in K. W. adhuc per aliquot tempus mansisse gregem sororum, quae postea definitive se stabilierunt in vicino Olobok, ubi mox desierunt.

432

IBELNIA Lairuelz 400, H U G O I 863, in Circ. Gasconiae.

WAEFELGHEM

SANCTA

119, Idem est ac abbatia Huveaune

MARIA

Idem habent catalogi S et V . Invenimus in catalogo Ninivensi supra allato: „iuxta civitatem plocensem claustrum sororum: sancta maria". Addendum esset: Magdalena. Idem ergo est ac Plock. LAIRUELZ 4 0 0 .

S C L I C A S I A

Slicasia, Sclicasva. L A I R U E L Z 416 habet: S. filia Swirinciae ( = Zwierzyniec), secundum cat. Vincentinum (qui est pro hac circaria fons praestantissimus) sita erat in dioec. Cracoviensi. Ceteroquin nihil scitur. Forsitan erat „prima statio" alicuius ex illis asceteriis, quae in catalogis antiquissimis desiderantur: Imbramowice aut Krzyzanowice.

CIRCARIA DANIAE ET

NORVEGIAE

Circaria illa, „in margine Europae", sita, repraesentat quidem ordinem nostrum in Scandinavia, sed complectitur Daniam et Norvegiam tantum. H o die quidem maior pars pristinarum eius domuum sita est in Suecia, sed est notandum provinciam meridionalem istius regni, Skaane, usque ad annum 1658 pertinuisse ad Daniam, idem die de pago suecico Bohuslàn, qui usque ad eundem annum ad Norvegiam spectabat. In antiquo regno Sueciae, sicut in reliquis territoriis septentrionis ordo noster nullas habuit domus. Pauci fuerunt tunc temporis habitantes in istis regionibus vix evangelio tunc subiectis, exiguusque relativus numerus monasteriorum, ideo unaquaeque domus religiosa illic fundata multo maiorem influxum habuit quam in ceteris partibus continentis nostri, monasteriis innumeris iam a saeculis consitis, coenobia singula solebant habere. Extensio, et ut ita dicam, iurisdictio huius circariae in decursu medii aevi non manserunt constantes. Ex antiquis catalogis enim patet, circariam „Nouuargiae" primitus a Danica fuisse separatam. In catalogis Veteris Regi433

stri domus huius circariae commixtae sunt canoniis in Scoda, in Hibernia, in Frisia, in Pomerania et in Livonia sitis. Q u o d attribuì eatenus ignorantiae geographiae et linguarum, malae lectioni et aliis erroribus redactorum catalogò Nunc vero, studiis intensis Dr. Nyberg edoctus 1 , puto omnino fuisse possibile, hanc „Circariam Aquilonis" revera de jure extitisse. Saltem ad tempus. Norwegia medio aevo arctum connexum habuit ultra mare cum Scoda. Ibi erat in extremo aquilone abbatia Fearn, quae, ut mere celtica, renuit uniri monasteriis in meridie Scotiae sitis, quae fuerunt anglizata. Canoniae Pomeraniae, tunc adhuc slavicae, noluerunt jungi Saxoniae, ex eadem causa. Riga sola et dissita non potuit formare propriam circariam, in Frisia viguit dissensio inter monasteria orientis et occidends. Simile quid forte accidit in Hibernia. Pro patribus Capituli Generalis haec omnia consdtuerunt ultima quaedam Thule, de qua habuerunt ideam valde vagam. Ideo has domus inter se tam dissitas coadunaverunt in unam circariam. Ex antiquis catalogis videtur patere, abbatiam Fearn ei fuisse unitam, et abbadas Pomeraniae et capitulum cathedrale Rigense a saeculo X I V de facto unam formasse circariam cum Dania. In Dania proprie dieta ordo noster habuit ecclesiam cathedralem de Bòrglum, quae fuit una ex ditissimis et insignissimis coenobiis totius regni, cum dependente parthenone Vrejlev. In Suecia vero meridionali, quae tunc ut supra dixi, ad Daniam pertinuit, quatuor abbatias habuit, quarum una, Ssmae. Trinitads in Lundis, certe quidem extidt - ut prima probabiliter fundado ordinis in Scandinavia - sed post breve tempus elanguit, in prioratum fuit redatta et adhuc saeculo X I V probabiliter est exstincta. Praeclara fuit inter illas praesertim Tommarp, canonia splendida atque spectabilis; et quae, sicut Óved, initio fuerat monasterium duplex, probante obituario Capituli Cathedralis Lundensis. 2 Ordo noster translatus est in has regiones ante annum 1155 ab Eskillo Archiepiscopo Lundensi 3 , omnium religiosorum fautore eximio. Sex, vel ad minus quinque ex octo domibus Circariae eo favente sunt fundatae. Superiores hac in circaria non fuerunt praepositi ut in vicina circaria Sa1 2 3

Die skandinavische Zirkarie der Präm. Chorherren o. c. WALLIN, Tommarps Urkundsbok 1. II, 15, II, 24. III, 21. IV. Eskillus (Eschyllus) Eskil, recte Eskild) e regio Stirpe ortus, fuit episcopus Roskildensis annis 1134-38, dein archiepiscopus Lundensis 1138-79. Metropolita ac Primas Daniae et Sueciae, Legatus apostolicus ac Vicarius perpetuus ab Hadriano nominatus. Resignavit anno 1179, senio fractus, obiit tanquam monachus cisterciensis in Claravalle (Clairvaux) in Gallia anno 1182. Obituarium Praemonstratense laudat eum ut benefactorem ordinis sub die 7a septembris. V i d e J . RASMUSSEN P r a e m o n s t r a t e n s e r o r d e n

Lunds Domk. Necr. 110.

434

550/554,

NYBERG O. c . , et WEIBULL,

x o n i a e , sed abbates ab initio; n e q u i d e m p a r t h e n o n Vrejlev a praepositis, ut alibi de m o r e , sed a prioribus f u i t g u b e r n a t u s . Ecclesias i n c o r p o r a t a s c a n o niae illae h a b u e r u n t relative p a u c a s , saeculo X I V et X V iam c o m p l u r e s ex eis ipsae administraverunt per c a n o n i c o s in d o m i b u s p a r o c h i a l i b u s , ab illis exstructis, residentes. A b b a t e s regulariter i n t e r f u e r u n t solemni coetui p r o vinciali, v u l g o „ L a n d t h i n g " , n u n c u p a t o . D e vita interna h a r u m d o m u u m h a u d multa scimus, q u i a m a i o r pars archivorum periit 4 , n e c u m q u a m aliquis s t u d i o e a r u m historiae e x p r e s s e incubuit. P r e t i o s u m tarnen est nobis „ R e l i c t u m V i s i t a t i o n i s " abbatis d e P u d a g l a , d e a n n o 1443 5 , ex q u o vidimus disciplinam tunc temporis satis f u i s s e relaxatam. S e d nihilominus c o n s t a t , h a n c circariam, ut aliae, per s a e c u l a optime f l o r u i s s e , ac fidelitas, q u a canonici Burgilavienses simul cum m o n i a l i b u s de Vrejlev suppressioni restiterunt, malentes p a u p e r e s ac despecti in coenobiis suis suppressis vitam finire q u a m haeresim amplecti, o p t i m u m testimonium est p r o excellenti e o r u m spiritu. R e l a t i o n e s circariae D a n i a e p r o b a n t u r f u i s s e vivae cum G a l l i a (a capite ordinis se n u m q u a m , ut alii, separaverunt, vel o b e d i e n t i a e se subtraxerunt), et praesertim cum vicinis circariis Slaviae, S a x o n i a e et Frisiae. P r o p t e r nim i a m distantiam a b b a s generalis iam a n n o 1289 praesules huius circariae ab a n n u a visitatione capituli generalis dispensavit, decretum est n e m p e h o c a n n o , q u o d omni q u a d r i e n n i o tantum abbas T ö n s b e r g e n s i s , p r a e p o s i t u s Burgilaviensis, et u n u s ex eeteris a b b a t i b u s capitulum adire deberent. R e l i g i o s i sanctitate vel scientia excellentes d e h a c circaria n o m i n a t i m n o n sunt nobis noti, p r a e t e r aliquos d o c t o r e s et scriptores spectabiles canoniae Burgilaviensis. N o t a n d u s est v e r o a n o n y m u s a u c t o r „ H i s t o r i a e d e p r o f e c tione D a n o r u m in T e r r a m S a n c t a m " (circa a n n u m 1190), qui erat canonicus T ö n s b e r g e n s i s , n o n v e r o Burgilaviensis, ut u s q u e d u m p u t a b a t u r . 6

4

5

6

Anno 1634, cum Skaane adhuc pettinerei ad Daniam, Christianus IV Rex iussit comburere omnia fere archivalia, quae e medio aevo in ecclesiis supererant - ad illustrandas nuptias filii sui per artes pyrotechnicas! Feliciter fere ubique antea registra diplomatum sunt redacta. Q u a e vero nullo modo sufficiunt, ideo propter defectum documentationis notitia ordinis et pristinarum domuum eius in hisce regnis tantopere periit, ut historici suecici saeculis XVII et XVIII (Messenius et Rhyzelius) unam tantum canoniam ei attribuerent, nempe Oved-de qua ceteroquin nonnisi pauca et falsa narrare potuerunt, et alias domus (Tommarp et Backaskog) erronee ordini Cisterciensi adscriberent. Publicatum est in R D R D M III 619/21, et apud BACKMUND Circaria 111/14. Visitator de mandato Capituli Generalis tunc statuit, per biennium tantum terni abbates ex Scandia debere apparere coram eo quotannis ad examinandum et ad recipiendum monitiones salutares. BACKMUND M a G S c h r 2 4 4 / 5 1 et A . O . JOHNSEN, N y t o l k n i n g .

435

Tota circaria exstincta est per protestantismum annis 1529/38. Aedificiorum, quorum studio architecturali, dedicavit lepidissimum opus modernus quidam auctor 7 , maior pars ad solum usque est deleta. Structurae illae fuerunt, et partim adhuc sunt, eximii valoris pro historia artis, ut ecclesiae in Tönsberg, in Dragsmark, in Börglum, et in Va. Splendidissimi ex eis aedificii, canoniae nempe de Tommarp, totalis interitus, proh dolor, est plangendus. Nostris diebus ordo reversus est in Scandinaviam: Abbatia Averbodiensis administrat aliquas parochias in Dania.

VÄ-BÄCKASKOG H a e c abbatia fundata est anno 1170 in VÄ (Auue, Uwe, Wä, Vue, Abbio?) prope Kristianstad, Prov. Skàne, Dioc. Lund, Suecia. Fundatores fuerunt Waldemarus I., Rex Daniae et Simon episcopus de Odense. Filia de Tommarp. Combusta est anno 1213. Ecclesia romanica, pulchris picturis ornata, usque ad annum 1810 cum duabus turribus, hodie est parochialis. Coenobium vero versus annum 1250 translatum est in

B Ä C K A S K O G B.M.V. (sic dicunt Sueci, forma danica est Baekkeskov) Balkiaschog, Bekkeskough, Bekkeschov, Saltus Stae. Mariae, Marieskog. In parochia Kiaby prope Kristianstad, Dioc. Lund, amoene sita inter duos lacus. Va (B.M.V.) facta est parochia incorporata, ecclesiam de Kiaby cum capella de Kjuge sub abbate Tobia mutata est pro Skepparslöv. Anno 1537 suppressa est. Ecclesia adhuc existens, annis 1270/90 erecta, est valde parva. Monasterium partim subsistit tamquam castellum. A r c h i v u m periit. Supersunt tamen aliquae copiae diplomatum in Kgl. Bibl. Kobenhavn, Annales Collectanea T h . Bartholins - Rigsark. ibidem: Copia chartae an. 1470, et excerpta diplomatum an. 1477/87, et 1503. B i b l i o g r a p h i a : A P o n t . D a n . I I 1 7 , V 3 8 4 0 - BACKMUND 1 0 2 / 0 3 - DAUGAARD 1 5 5 / 5 8 - D H G E V I 3 9 0 - D I P L . D I O E C . L U N D V 2 6 - D I P L . NORW. I I I 2 8 - D I P L . SUEC.

7

LORENZEN (opus infra citatum) tractat historiam canoniarum in antiqua Dania sub visu architecti tantum. Putat inter alia, canonias illas moenibus non fuisse circumcinctas, ac ideo clausuram in eis ad aedes ipsas fuisse restrictas (Cf. Recensionem in An. Praem. II 94) - opinio, cui aegre fidem praebere possumus.

436

I 78 - HELVEG 3 5 8 / 6 0 - HUGO I 233, et II 731 (ex ea facit duo monasteria, quorum

unum collocai in Scotiam) - KLN cf. ind. - LORENZEN Passim - MESSENIUS II 6 (erronee eam tribuit Ordini Cisterciensi, cf. JANAUSCHEK p. Iii) - MÖRNER 8 0 / 8 1 - NILSSON (cf. T o m m a r p ) p a s s i m - PONTOPPIDAN II 7 3 6 - WAEFELGHEM 18 - WEEKE cf. ind. - H .

CARLSSON, Bäckaskog. Abbotar, Kungar och Excellenser, Kristianstad 1960 - G. OLOFSON, Ur Bäckaskogs äldre byggnadshistoria: Handlingar angàende Villands härad XIV 1957, 3/7 - J. PONTANUS, Rerum Danicarum Historia 274 - N. SKYUM/NIELSEN, De aeldste privilegier for Klostret in Vae (Scandia XXI 1952, 1/27) - E. THUN, Kvarnstaden Vä (Ale, Historisk tidskrift för Skàneland I 1963, 23/28) - IDEM, Die Wassermühlen, ein ökonomischer Entwicklungsfaktor der mittelalterlichen Städte Schonens (Meddelanden fràn Lunds Universitets Historiska Museum 1962/63, 224/37) - WEIBULL Tommarps Urkundbok II (vide ibidem) Nr. 69, 84, 92. S e r i e s a b b a t u m (Arch. Reg. Holmiense) A d a m (primus abbas?) Gilbert 1170? Tobias electus an. 1182 Thedricus? J o h a n n e s 1241 T h e d r i c u s 1290 Petrus 1340 Michael 1343

Laurentius 1383 J o h a n n e s 1390 Olaf 1423 Jens Andersson 1443 Niels ( = Nicolaus) 1468 Niels Jeppson 1509/29 Petrus T h u e s s o n 1535/37

BÖRGLUM

B.M.V.

Burlina, Byrlum, Burgillam, Burgilavium, Börlum, Burglanensis. p r o p e H j ö r r i n g , in extremo septentrione Daniae. Q u a e regio, nuncupata Vendsyssel, medio aevo fuit insula. Ecclesia cathedralis. Sylvester, episcopus de Vestervig (Vendsyssel) circa a n n u m 1135 sedem episcopalem inde videtur transtulisse in Börglum, q u o d antea f u e r a t Castrum regium. Tarnen iam a n n o 1104 haec nova dioecesis ita vocatur. Circa annos 1139/43 erigitur ibi capitulum reguläre, ad n o r m a m ecclesiae Steinfeldensis, cum qua in posterum ordini Praemonstratensi legitime se adiunxit, q u o d f a c t u m est probabiliter sub Ulrico praeposito Steinfeldensi inter annos 1152 et 70. B. stetit abhinc sub paternitate illius abbatiae rhenanae. Bona episcopalia et conventualia ab initio erant separata. Titulus abbatis competebat episcopo (unicus casus inter capitulos cathedrales ordini incorporatos), qui nonnisi r a r o ex ordine fuit desumptus. Conventui p r a e f u e r u n t praepositi, qui a saeculo X V f u e r u n t commendatarii a Curia R o m a n a nominati, qui partim professi sunt ordinem. Capitulum f u i t ditissimum, 437

unum ex maximis et insignissimis coenobiis totius regni, propria iurisdictione civili gaudens, praeclaraque schola praedita. Fuit vere centrum christianae culturae in Dania. Catalogus Ninivensis II scribit de ea: „Opulentus episcopatus, tamen caret civitate cathedrali. Filia Steinveldensis. Fratres nostri ordinis eligunt episcopum, sed aut numquam aut raro gaudent electione sua, impediente regia potestate. Domus episcopalis est juxta claustrum ad dimidiam leucam." - Parthenon dependens: Vrejlev. Filiae: Dragsmark, Tönsberg (et Bäckaskog?). Propter coelum asperum canonicis ab anno 1403 habitus niger fuit concessus. Inter capitulum et episcopum saepe et diu viguerunt rixae, anno 1330 conventus ab episcopo ad tempus fuit expulsus. Praepositus Antonius de Fürstenberg (1509/33) e nobili genere Germaniae, fuit unus ex praeclarissimis praelatis in septentrione, irruente novatione lutherana, ac forsan insignissimus doctor juris canonici sui temporis. Anno 1540 canonia fuit suppressa, canonicis fuit permissum, ut in domo sua vitam communem continuarent. Adhuc 1559 eligitur prior. Abhinc est possessio privata, ad quam adhuc multa bona pertinent. Ecclesia cathedralis, turri carens, in stylo romanico exstructa, ac duae alae conventus adhuc supersunt. Protestantes in posterum sedem episcopalem transtulerunt in Thisted, dein in Hjörring, anno 1554 vero in civitatem Aalborg. A r c h i v a l i a : Rigsark. Kabenhavn: 18 dipi. 1445/1502 (non sunt in unum locum congregata). Registrum 310 diplomatum an. 1370/1535, an. 1542 redactum (edd. AeDAReg 1. c.) Cf. BECKER, Arkivregistraturer I I I . B i b l i o g r a p h i a : AeDAReg I U/12, III 79/108 - APontDan I 664, nr. 11 668/80. Ceteri tomi II/VT cf. ind. - BACKMUND MaGSchr 244 ff. - IDEM, Circaria 103/04 - DAUGAARD 326/32 - D H G E IX 1326 - FABRICIUS cf. ind. - GABRIEL 9, 13 GOOVAERTS III 191, IV 18 (series episc.) 81, 87, 332, 342 - H E L V E G Kirkehistorie 358/60 - HORSKJAER 77/82 - H U G O I 427 - IDEM, SAM Ep. Gerv. 108 - KLN cf. ind. - K O C H cf. ind. - LANGEBEK VI 551, Vili 316 - LThK II 474 - LORENZEN passim MESSENIUS cf. ind. - M O L B E C H PETERSEN 365 - M Ö R N E R - NYBERG Skand. Zirk. - P O N TOPPIDAN cf. ind. - P O T T H A S T 25 404 - Reg. Bon. VIII 2573 - Rep Germ II 150 - W A E FELGHEM 41 - ZAK EOP (1928) 174, 296, 302, 406, 409, 410, (1929) 46, 48, 52, 56, 135, 136, 137, 141, 142, 144, 146, 240 - Aarboger for Nordisk Oldkyndighed og historie 1895, Nr. 237 - F . v. BAVEL, Der grafzerk van Antonius de Fürstenberg, proost van Börglum, te Nijmegen gevonden (Anal. Praem. LVI 1980, 299/301) - L. BREMS, Het Apostolisch Vicariaat van Denemarken en Ijsland in beeld en schrift, Averbode 1910 - Dansk Biografisk Leksikon, Kabenhavn 1935, VII 521/22 - I. ENGELS, Borglum aan het Skagerrak (Pro Nostris XV 1949, 39/43; XVI 1950 69/71, 96/98) L. H E L V E G , De Danske Domkapitler, Kobenhavn 1855 - LOEFFLER, Udsigt over Danmarks Kirkebygninge 84 - Nye kirkehistoriske samlinger IV 465/73 - T. NYBERG, Die frühesten Bischöfe des Inselbistums Wendila und die Gründung des Präm. Domkapitels in B. - IDEM, Studien zum mitteleuropäischen und englischen Einfluß auf die geistig-kirchliche Struktur Skandinaviens im 11. und 12. Jahrhundert. Generelle Probleme und die frühe Geschichte der beiden regulierten Domkapitel Börglum und Odense in Dänemark (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters, 438

Berlin - P. RIEMANN, Berglum Klostres Historie fra de aeldste tiden til vore dage, H j 0 r r i n g 1941 - A. ROUSSELL, Barglum Kloster, Kobenhavn 1937 - N . TRAP, Kongeriget D a n m a r k IV 136.

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Arch. Reg. Hafniae, APont Dan) Olavus Glob 1251 1 Magnus Johannes 1303/04 2 Thrugillus 1337 Olavus 1345/55 Johannes 1374 Olavus 1393 Tetbern res. 1401 Jens Nilson I 1401— Johannes Bagge 1421/23 Jon Jensson 1° 1445 res. Jens Nilsson II 1453-58 Andreas 1457? Mathias Smalsted 1458— Jon Jenssen 2° -1462

Andreas Jepsson 1462Nils Styggeson 1° res. 1478 dein epps. Burgilaviensis Simon Laeso 1485/93 res. Lars Vesteni 1493/97 Jens Andersson Baldenak 1497/98 Erik Valkendorf 1498/1500 res. Andreas Valkendorf 1500/07 Antonius Fürstenberg 1507/20 res. Nils Styggeson (Rosenkrantz) 2° 1520/40 Inseri nequeunt: Tycho 1. VIII obiit Romae una cum episcopo suo electo (Ob. Praem. ed. WAEFELGHEM) Isaac ibid. 18. X I I

D R A G S M A R K B.M.V. Draxmarchenium, Drax-, Traxmarck. Silva Stae. Mariae, Marieskog (vitetur confusio cum Backaskog). Non longe a mare, in valle silvestri amoene situm in provincia Bohuslan, in districai Lane Harad, in Suecia. Usque ad annum 1658 ad Norwegiam et ad dioecesim Osloensem pertinuit. Abbatia, fundata tamquam ultima fundatio ordinis in septentrione, ut quidam dicunt, circa annum 1260, probabilius vero iam antea, anno enim 1234 a rege Norvegiae Haakon Haakonson. Rex iste ecclesiam, quam suo sumptu aedificaverat Toensbergae prò Fratribus Minoribus, amovere et transferre iussit in Dragsmark, ubi instituit Praemonstratenses ex Burgilavio advocatos. 1 Canonia tum OSA tum O. Praem vocabatur. Parochiae Mor-

1 1 1

GOOVAERTS IV 87. Anno 1304 fit episcopus loci (Reg. Ben. X I 581). Barglum anno 1256 plexum est interdicto. Forte hoc fuit ansa, ut pars communitatis paulo post, versus annum 1260 evaserit in Dragsmark. 439

landa et Bokenäs circa annum 1420 videntur fuisse incorporatae, quod a S u m m o Pontifice anno demum 1450 est confirmatum. Abbatia a saec. X I V construxit naves, quibus fecit commercium ultra mare. Post mortem abbatis Helge circa annum 1510 Christianus II Rex novam electionem impedivit et administratorem saecularem intrusit. Ex quo vero nequaquam concludere licet abbatiam iam tunc fuisse saecularisatam, saepius enim tale quid fecerunt principes. Bona anno 1532 cuidam Petro Storie sunt locata, conventui vero permisit rex Christianus III, ut in d o m o sua maneret ea conditione, ut praedicatorem luthericum sustentaret. Post annum 1561 ultimi Praemonstratenses expulsi et bona a fisco regio sequestrata sunt. Supersunt ruinae modicae. A r c h i v u m periit. Rigsark. K0benhavn: 2 dipi. 1492, et aliqua alia an. 1519/23. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Circaria 104 - DHGE XIV 784 - DiplNorw I 965, I I 2 4 3 , 7 0 2 , 9 5 5 , 9 6 8 , 9 6 9 , 1 0 7 0 , I I I 2 9 , 160, I V 6 7 1 , V 3, 1 9 3 , V I I I 5 1 8 , X 6 7 3 , X I I

320, XIV 39, 40, XVI 84, 93, 314 - DiplSuec I 273 - HUGO I 64. Per errorem earn coll o c a i in P o m e r a n i a m - KEYSER I 4 5 1 / 5 3 , I I 6 5 0 / 9 0 - K L N - KOLSRUD - LANGE 3 5 , 4 7 3 / 7 9 - LANGEBEK V I 4 1 8 , V I I I 3 1 7 - MUNCH - N g L 2 I I 2 0 9 , 2 5 7 - WAEFELGHEM 80

- WIESELGREN 53 - J. Chr. BERG, Dragsmark Klostret (Bidrag til kännedommen om Göteborgs och Bohusläns fornminnen VI, Göteborg 1895) - IDEM, in Samlinger til Norges Historie V 377 - T. GJÖTTERBERG, Premonstratenserorden, en medeltida västsvensk kulturförbindelse med Rhenländerna (Bohusläns Hembygdsförbund Arsskrift 1970, 15/22) - IDEM, Skeppan fràn Dragsmark (Göteborgs Handels och Sjöfartstidning 15. 4. 1961) - J. S. LIDDELL, Dragsmarks Klostret (Svenska Turistföreningen Arsskrift 1901, et separatim Uddevalla 1923) - E. LUNDBERG, Klosterruinerna i Dragsmark och Gamia Kungahälla (Göteborgs och Bohusläns Fornminnensförenings Tidsskrift VI 1942, 76/79) - N. NIKLASSON, Klostret in den stilla dalen (Vikarvet 1952/57 av det Bohuslänska Fornminnesällskapet, Lysekil 1957). Abbates J a c o b u s 1407 Nicolaus 1423/39 3 Joannes 1473 4 2

2 3 4 5

T h o r e r 1489/92 5 Helge 1500/10

Dipl. Suec. NS I 697. Dipl. Norw. XIV 52. Västergötlands Fornminneförenings Tidsskrift 1938. Dipl. Norw. II 955.

440

LUND

S S . Trinitatis

M o n a s t e r i u m eterni Salvatoris. In civitate ac sede archiepiscopali in Suecia (olim D a n i a ) . C a t a l o g u s Le P a i g e adducit: S S . Trinitatis olim Ecclesia C a t h e d r a l i s . H u g o II 114 scribit a r c h i e p i s c o p u m L u n d e n s e m E s k i l l u m , m a g n u m f a u t o rem ordinis, ecclesiae s u a e cathedrali capitulum reguläre O . P r a e m . adiunxisse. Atqui haec C a t h e d r a l i s ecclesia p a t r o n u m habet S t u m . L a u r e n t i u m , ac o m n e s historici i n d i g e n a e in e o consentiunt, q u o d capitulum eius n u m q u a m f u i t regulatum. Alii admittunt existentiam abbatiae S S m a e . Trinitatis in civitate L u n d e n s i , ab ecclesia C a t h e d r a l i independentis, incerti vero ordinis; alii vero dicunt allusiones h u i u s m o d i in d o c u m e n t i s f a c t a s revera dictas esse de c a n o n i a Ö v e d , q u a e in e a d e m dioecesi sita, e o d e m patrocinio g a u d e t . Respectis vero circumstantiis, „conversi S S . Trinitatis in L u n d " qui in necrol o g i o Capituli C a t h e d r a l i s L u n d e n s i s o c c u r r u n t 1 existentiam c a n o n i a e huius p r o b a n t , et o b i t u a r i u m P r a e m o n s t r a t e n s e (ed. V . W a e f e l g h e m , ad 7. Sept. et ad 19. N o v . ) p r a e s e r t i m v e r o E p i s t o l a Abbatis Wilhelmi de Aebelholt 2 o m n e d u b i u m excludunt. 1

2

WEEKE, O. C., p. 208, nota. (Primus ex historicis indigenis, qui, etsi per transennam tantum, canoniam hanc ordini nostro attribuit). Beatus Wilhelmus, natione Gallus, abbas canoniae Aebelholt in Dania, Ordinis Sancti Augustini Congregationis Sancti Victoris Parisiensis, scripsit paulo post annum 1180 ad amicum suum Hugonem II, abbatem Praemonstratensem: „Amantissimo Patri et Domino Hugoni, Dei gratia Praemonstratensi Abbati Frater Wilhelmus de Paraclyto, minister indignus, intimum dilectionis effectum. Dilectio, qua nos quondam invicem dilexisse probamur, nos ad scribendum constanter impellit, quae non renovari recentioribus possit officiis, quia, nisi fallimur, nullo tempore consenescit. Neque enim fas est Studium torpere, quod aequa benignitas compensatione gratiae muneratur. Pro venerabili autem fratre et Coabbate nostro Joanne de domo Sanctae Trinitatis in Lundis suscepimus apud clementiam vestram agendum, quia quem benignioris familiaritatis gremio confovemus, nec precibus eius nec necessitatibus deesse volumus vel debemus, maxime cum eius opinio a justitiae tramite non excedat. Vir siquidem simplex et rectus est, et recedens a malo. Nec apud paternitatem vestram eum velut ignotum commendamus, qui de vestii testimonii plenitudine gloriatur. Q u o d si forte quispiam auribus vestris quidpiam intulerit ore blasphemo, quo laedi debeat eius opinio, ad vestram memoriam veniat, quod beatus Hieronymus dicit. . . unum est igitur, carissime Pater, quod et rogamus, quod et supplicamus, ut honori ordinis vestri providentes malos tollatis de medio, per quos domus defamatur, per quos, ut audivimus, domus substantia deperit et confunditur ordo . . . At vero, si, quod absit, vestrae discretionis examen animositatem contradictorum atque rebellium in eadem domo non reprimat, Dominum Archiepiscopum, cuius est frequens et sollicita circa domus religiosas industria, noveritis manus scele441

Vide edam Dipl. Dan I 3, 1976/77, 542/44, N. DAMSHOLT, Abbed Vilhelm af Aebelholts brevsamling (Hist. Tidskrift 1978), et NYBERG O. C.

Videtur ex his omnibus, hanc abbatiam fuisse fundatam ante annum 1164 ab archiepiscopo Eskillo, ut filia archicoenobii Praemonstratensis. Fieri potest, ut prima fundatio Ordinis in Scandinavia. Duo abbates tantum sunt noti ex documentis: Joannes 1164/89, et Huglech. 3 Constat, primam fundationem abortivam canoniae Belbucensis in Pomerania circa annum 1180 ex hac canonia Lundensi esse peractam. Post annum 1180 vero apparent in ea abusus, de quibus abolendis curat, licet in cassum, mater Praemonstratensis. Probabiliter hac de causa fundatio in Belbuck non successit. Fieri tamen potest, canonicos SS. Trinitatis usque ad resignationem fundatoris et fautoris sui Eskil anno 1177, de facto functos esse officio quodam capituli cathedralis. Postea adiutorio amici sui orbati, successore illius minus favente, aliam activitatem quaesiverunt, fundantes canoniam Belbuck, secum ferentes calendarium quoddam quod scatet allusionibus et elogiis de archiepiscopo praefato, et quod postremo venit in abbatiam Kolbatz O. Cist in Pomerania. 4 Ex catalogis de Ninove et de Tongerloo reperimus sortem huius domus. Habetur nempe in eis: „Sta. Trinitas in Lundensi metropoli, filia Praemonstratensis, modo prioratus est de Ewide." Ex quo patet, hanc pristinam abbatiam saeculo XIII modeste adhuc extitisse tamquam prioratus abbatiae de Oved. Translatio vero titulus abbatialis in illam domum certe non est peracta. Hugo scribit: „Saec. XIV vigebat in Lundensi ecclesia ordo noster, sicut ex capitulorum et indicum testimonio constat." Quando desierit haec domus, nescimus. Deinceps non amplius de ea fit mentio. Nuper fondamenta ecclesiae (Drottens kirke) sunt evacuata. Tamen omne dubium non est exclusum: fieri enim potest, hanc abbatiam SS. Trinitatis et Oved fuisse unam eandemque: primo fundata in Lund cum domo dependenti in Oved, et postea vice versa. Numquam enim existunt duo abbates earum simul. In documento quodam anni 1340 abbatia O O . SS. in civitate Lundensi ordini nostro attribuì videtur 5 , quod evidens est error, quia hanc abbatiam semper fuisse OSB abunde ex documentis probatur.

3 4 5

rum ultrices apponere, et mediante judicio praedictae domus enormitates sollicitudine paterna corrigere. Vae igitur eis, per quos scandalum venit. . ." (Diplom. Suecanum, I, 114). WEIBULL Necr. Lund. 21. II. Quam hypothesim mihi communicavit Prof. Nyberg, Odense. „Petrus de Vae, Petrus Omnium Sanctorum Lundis, Michael de Götho in Tomethorpe, Praemonstratensis ordinis monasteriorum abbates . . (Dipl. Suec. IV nr. 2500).

442

A r c h i v a l i a praeter fontes supra allatos, desunt. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, Circaria 105/07 - KLN - LANGEBEK VI 62 (epistola abbatis Wilhelmi) - NYBERG Skand. Zirk. - Ob. Praem. I 7. IV - PETERSSOHN cf. ind. WAEFELGHEM 155 - WEIBULL Necr. Lund. 21. II - R. BLOMQVTST, Thüle grävningen 1961 (Archaeologia Lundensia II, Lund 1963, 67/89, 109, 284/85) - IDEM, St. Drottens kyrka i Lund (Kulturens ärsbok 1944) - IDEM, Lunds historia under Medeltiden, Lund 1951 - HOOGEWEG, Stifter und Klöster in Pommern, Stettin 1925, I 13 - W. MARTENSSON, Uppgrävt förflutet för PKBanken i Lund. En investering i arkeologi (Archaeologia Lundensia VII, Lund 1976, 127/34) - T . NYBERG, Klostren i abbot Wilhelms brev (Kirk. saml. 1971, 45/57) - WEEKE cf. ind. - A. ZAK, Das Präm. Stift SS. Trinitatis in Lund Sueviae (sic!) in: Anal. Praem. VI 1930, 373/75. -

Ö V E D SS. Trinitatis Antiquitus Öfved. Danice övid, övith. Ouedecloster, Ovedkloster, Ewid, Ewithensis, Öwed, Insula SS. Trinitatis. Ad lacum Vomb, non longe a civitate Lundensi, Suecia, Dioc. Lund. Abbatia, fundata versus inter annos 1155/70 probabiliter ab Eskillo Archiepiscopo Lundensi ut monasterium duplex. Filia Praemonstratensis. Moniales mox abrogantur. Filia: Tommarp. Parochia incorporata: Oved. Prioratus dependens: Lund SS. Trinitatis (vide supra). Anno 1535 suppressa, anno 1680 adhuc in ruinis, hodiedum nil amplius superest. N u n c loco eius est castellum. A r c h i v u m periit. Copia unius chartae an. 1346 edita est in Dipl. Suec. V 525. B i b l i o g r a p h i a : APontDan II 1360 - BACKMUND Circaria 107 - DAUGAARD 1 6 7 / 6 8 - D i p l . D i o e c . L u n d I I I n r . 2 - HELVEG 3 5 8 / 6 0 - HUGO I 6 5 3 - K L N - LANGEBEK I I I 5 1 0 , V I I I 3 1 6 - LORENZEN 78 - MÖRNER 80 - O b . P r a e m . ( e d . WAEFELGHEM) 10. V I : A k o n i s a b b a t i s d e E w i t h - WAEFELGHEM 86 - WEEKE cf. i n d . - L . WEIBULL, D e n

skànska kyrkans älsta historia (Hist. Tidskrift för Skàneland V, 1914, 215 ff. Series abba Johannes (inter annos 1157 et Algotus Radulf Acco Svend

m (Arch. Reg. Holmiense) )

Andreas 1341 Agho (Aage) 1423 Niels Jonsson 1443 Laurens Jensson ca. 1502 Jens Persson 1531-34 443

T O M M A R P SS. Petri et Pauli Tommentorp, Tumetorp, Tommerup, Tomatorp, Tòmmar, Tumetolph (falso etiam Tupholm, inde apud H u g o confusio cum abbatia anglica huius nominis). Abbatia, prope Simrishamn, non longe a mari, in Suecia, Dioc. Lund. Fundata versus annum 1155 a Valdemaro rege Daniae et ab Archiepiscopo Eskillo, filia Praemonstrati, de facto vero fuit sub paternitate abbatis de Oved, ut patet ex catalogis Windbergensi et Tongerloensi. Initio monasterium duplex, ut patet ex Necrologio Lundensi. Mater de Va-Backaskog. Usque ad annum 1230 exercuit paternitatem in abbatiam Usnamensem (Grobe-Pudagla, Circ. Slaviae). Die 22 nov. 1155 confirmation papalis. Adnexum ei fuit hospitale ad Stum. Laurentium. Ecclesiae incorporatae: Tommarp B.M.V., Simrishamn, Jarrestad, Gladsax, quae parochiae a canonicis administrabantur. Insuper Valby, Óstra Vemmerlòv, Rorum, Bolshog et hospitale S. Spiritus in Simrishamn. Saepius fuit combusta, v. g. anno 1304. Abbas Joannes Isakson (1397-1433) et successor eius nova aedificia splendida erexerunt. Ad hoc obtinuit canonia indulgentiam, et permissum fuit ut „tabula monasterii circuiret in tota dioecesi". Anno 1529 suppressa est, et a rege burgimagistro Malmòensi, Georgio Kock, donata. Sed vita religiosa perrexit adhuc per aliquos annos. Hodiedum nil de ea superest, sed evacuati lapides artificiosissime sculpti, probant hanc canoniam medio aevo de pulcherrimis aedificiis fuisse totius Scandinaviae. A r c h i v a l i a : Rigsark. Kobenhavn: 47 dipi. 1155/1531, Registrum honorum ca. an. 1490, Registrum 99 diplomatum an. 1266/1532, redactum an. 1550 (ed. AeDAReg 1. c.) - Cetera sunt in Stockholm. Minuta vide apud WALLIN Urkundbok o. c. B i b l i o g r a p h i a : AeDAReg IV 365/82 - BACKMUND Circ. 107/08 - BRUNIUS 330 - DAUGAARD 165/67 - Dipl. Dioec. Lund. IV 216 - HELVEG 358/60 - HILDEBRAND III 9 5 1 - H U G O A n n . I I 9 9 7 - IDEM S A M E p . G e r v . 1 2 1 - J E X L E V I 4 7 / 5 3 - J O H N S E N

Ny-

t o l k n i n g - K L N - LANGEBEK I I I 5 1 8 , V I I I 3 1 6 - L O R E N Z E N 7 7 - M E S S E N I U S e a r n f a l s o

attribuit Ordini Cisterciensi, cf. Janauschek p. liij - MORNER 79 - NYBERG Skand. Zir.

- R D R D M

l a s e r . N r . 2 0 - WAEFELGHEM 3 0 0 - WALLIN À r k e b i s k o p - W E E K E 1 . X ;

18.

V (Crismannus quondam abbas) - E. FROSTIN, St. Knut och Tumathorp (Svenska Dagbladet 21. 8. 1955) - A. B. NILSSON, Fòrsvunna Skànska medeltidstader (Svenska Turistfòreningen Arsskr. 1908, 106/31) - L. REDIN, Tommarp (Skànes Hembygdfòrbunds Àrsbok 1972, 61/80) - Svenska Riksarkivets Pergamentsbrev 1351/1400 cf. ind. - Tumathorp, en stad under jorden. Fynd fràn arkeologiska gravningar 1967/68, Utstallingskatalog 1968 - L. TYNELL, Vestra Tommarps kyrka i Skàne (Vitt. Hist, och Ant. Akad. Mànadsbl. 1892, 104/14) - E. THUN, Medieval Tommarp (Archaeological investigations 1959/60 (Acta Archaeologica Lundensia, series in 80, Nr. 5, 1967) - C. WALLIN, Tommarps Urkundsbok 1085-1600, 3 voli. Klostret, H o s p i t a l « , Staden,

444

Socknen, Stockholm 1955/81 - L. WEIBULL, Valdemar Is Privilegium for Tommarps Kloster (Scandia X V , 1943, 86/94).

Series a Patricius 1155 H u g o 1170/80 Crismannus res. Ascerus H 1219 Manne 1241 Ebbo 1322 T h o r d o 1333Hagen 1339 Michael de G ö t h o 1340/44 Olaf 1343? Michael 1344 Benedictus 1346 Petrus 1378Johannes Poulson 1384/86 Johannes electus anno 1393

a tu m

(WALLIN)

probabiliter idem ac sequens: Johannes Isakson 1397, res.? f 1433 Jens Nielsen inter 1419 et 27 Jacobus 1433/35 Johannes Mathiae 1443 Jon Nielsson 1442/44 Niels Tordsson 1479/1504 Cristiern 1504/11 Mathias Persson 1511/22 Jacobus Olsson 1522/29 Inseri nequeunt (Necr. Lundense) Aegidius (res.) 29. X H a m u n d u s 20. V - In Necr. de Bonne-Espérance, ed. B R O U E T T E ; Haymundus f 30. 4. Probabiliter idem.

T 0 N S B E R G St. Olavus Thuswerga, Tunsberga, Olewyn, Oleuum. Catalogus N II exacte describit situm huius canoniae: „In provincia Nidrosiensi distat a ciuitate Asloensi per très dietas si per terrain si per mare ad unam insula est ad leugam a diocesi asloensi tunsbergia usque occidentem" In Norwegia. Fundatio huius canoniae est intricata. Ecclesia Sti. Michaelis in eadem civitate sita, primitus capella castralis, postremo collegiata regia, numquam fuit incorporata canoniae nostrae, econtra „cum suis pertinentiis canonicos Praemonstratenses in eadem villa commorantes sustentabat". 1 Primi canonici venerum, circa annum 1191, ex Börglum, apparenter aliquo m o d o irre1

B A C K M U N D MaGSchr 2 4 8 . Profectio Danorum in Hierosolymam, de quo hie tractatur, est opus praestantissimum, a canonico probabiliter Tonsbergensi redactum. Vide ibi et amplam bibliographiam hac de re, sicut M. CI. GERTZ, Scriptores Minores Historiae Daniae medii aevi, Kobenhavn 1922, II 473 ff., L. H O L M O L S E N in: Norsk Historisk Tidsskr. X X X V 1 9 5 1 , 4 5 9 / 8 3 et L U N D E N y e sider o. c.

445

gulari. Mox facta est abbatia. Difficultatibus politicis exortis (bellum enim erat inter Daniam et Norwegiam) conditiones postulaverunt separationem, et ideo declarata est T0nsberg „filia Praemonstrati", ut saepius evenit in casibus huiusmodi. In Cat. N II vocatur „filia Burgillanensis", in catalogis TAW circa annum 1320 non iam adnumeratur Circariae Daniae, sed separatim adducitur, ut Dragsmark, „in Norwegia". Dotata est canonia ab episcopis de Oslo, cum quibus postea litigavit de ecclesia parochiali in Slagen. Primus abbas notus, Orm scilicet, annis 1226/40 erat episcopus Osloensis. Anno 1289 Capitulum Generale decrevit, quod abbas Tunsbergensis omni quadriennio tantum, propter nimiam distantiam, Capitulo se praesentare deberet. Ecclesia, duabus rotundis in stylo romanico consistens (aedificata circa annum 1200), maximi momenti est pro historia artis in Scandinavia. Apparet auctoritates civiles haud raro congressus habuisse mere profanos in ea. Anno 1532 Rex canoniam suppressit et dedit earn cum omnibus bonis cuidam Erico Ugerup. Sed vita regularis perrexit, donee anno 1536 tota civitas una cum abbatia esset combusta. Conventus dein est dispersus. Monasterium videtur saltern partim in posterum fuisse reconstructum ad fines profanos. Paulatim vero corruit, initio saeculi peracti adhuc videbantur ruinae. Sed mox omnia solo sunt aequata. Anno 1877 casu fundamenta ecclesiae rotundae detecta sunt. A r c h i v u m periit. Rigsark. Oslo: Registrami 64 diplomatum an. 1265/1542, an 1 6 2 2 r e d a c t u m (ed. TANK). B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Circaria 108 - IDEM, M a G S c h r 2 4 4 f f . - BANG 1 9 4 f f .

- Dipl. Norw. I 365, 525, 598, 599, 600, 601, 669, 752, II 311, 606, 637, 660, 707, 1 1 5 7 , I I I 2 6 , 2 9 , 2 8 2 , 7 3 4 , 8 2 3 , I V 3 5 1 , 3 6 2 , 6 3 5 , 1028, V 4 8 6 , 5 7 9 , V I 110, 132, V I I 82, 2 9 7 , 3 7 3 , V I I I 4 8 1 , 5 4 4 , I X 6 6 7 , X I 4 1 , 4 5 , 56, 9 3 , X I I 5 4 6 , X V 1, X V I I I 28 HUGO A n n . e r r o n e e d u o m o n a s t e r i a e x ea f a c i t I I 9 8 1 , 9 9 9 - HUITFELDT 2 0 4 / 1 1 - KEYSER I 6 5 0 , 6 9 0 - K L N - KOLSRUD I 2 0 7 - LANGE 4 4 6 / 5 3 - LANGEBEK V I I I 3 1 6 - Lettr. c o m . Jean X X I I 16 9 2 9 - T A N K 1 4 5 / 5 0 - WAEFELGHEM 2 9 7 , 3 8 1 - FRÒLIN - A . O . J O H N -

SON Tonsberg gjennom tiderne, Oslo 1961 - O. LUNDE, Nye sider ved kloster historien etter de senere ars undersakelser (Nicolay Tidskrift for Studentfòreningen for Nordisk Arkeologi, Universitets Oldsaksamling Oslo Nr. 10, 1971, 11/15 - IDEM St. Olavsklosterets Kircke, Nordens storste rundkirke, Tònsberg 1971. -

S e r i e s a b b a t u m (Arch. Reg. Osloense) Orm1223 Olaf Salmundsson 1403/31 Arnstein 1318/22 Nils Helgesson 1436 Ogmund 1330 Petrus ca. 1450 Benedictus 1355/59 Nils 1513/32 Gunnar1368 446

V R E J L E V St. Nicolaus Ureklefenium, W r e c h l ö ö f , Uralöf, W r e g l ö f f . P r o p e H j o r r i n g , Jylland, in insula q u o n d a m Vendsyssel, in septentrione Daniae. Dioec. Borglum. P a r t h e n o n , dependens a Berglum. A n n o 1215, haec ecclesia misit canonicum R o m a m , ut erectionem parthenonis dependentis impetraret, q u o d probabiliter ante a n n u m 1227 est peractum. A n n o d e m u m 1253 prima vice in documentis apparet p a r t h e n o n , qui, a priore et a priorissa rectus, per saecula floruit. Primae moniales v e n e r u m probabiliter ex Treptow (Circ. Slaviae). Ecclesia incorporata: H a s t r u p . A n n o 1538 suppressus, factusque est praedium regium. Moniales in eo vitam suam finire p o t u e r u n t , a d h u c a n n o 1560 verbum fit de conventu. Aedificia partim supersunt. Ecclesia est romanica, gotice fornicata a n n o 1500, q u o tempore etiam aedificia claustralia erecta sunt. A r c h i v u m periit. Anno 1556 redactum est registrum diplomatum an. 1254/1551 (Rigsark. Kebenhavn, ed. AEDAReg III, 30/44) B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, C i r c a r i a 1 0 8 / 0 9 - DAUGAARD 3 3 2 / 3 4 - HELVEG 3 5 8 / 6 0 - HORSKJAER 2 6 2 / 6 6 - HUGO II 1 1 4 7 - K i r k . S a m l . 5 R I I I 6 0 9 - K L N - LANGEBEK V I I I 3 1 6 - LORENZEN 3 8 - NYBERG S k a n d . Z i r k . - J. B . LOFFLER V r e j l e v s K l o s t e r

og Klosterkirke (Kirk. Saml. 2 R VI, 1872/73, 361/74) - P. RIEMANN, Vrejlevs Klostres Historie (Vendsysselske Aarbeger, udg. af Historisk Samfund for Hjarring Amt XVI 1947, 1/104; XVII 1948, 105/190) - G. SMITH De Danske Nonneklostre indtil 1250 (Kukurhistorikse Samlinger 1973, 9/11) N. TRAP, Kongeriget Danmark V 205 ff. Series antistitum

(RIEMANN)

Priores Niels 1340 J o n Jensen ca. 1420 Anders Jepsen 1451 Mathias 1461

Niels Michill Nilsen 1462 Niels Nilsen B a n n e r - 1 4 7 9 Peter Bang 1483/84 Povl Andersen 1502/06 Priorissae

Caecilia 1335

Anna Povlsdatter 1508/36

DUBIA ET

PRAETERMISSA

Annalista noster H u g o , Lairuelio fidens, Septem alias canonias circariae adducit, quarum sex in dioecesi Osloensi collocat, quae vero de facto in aliis 447

regionibus in margine Europae tunc notae fuerunt sitae, et qui forte partim ad tempus illi „Circariae Aquilonis" (de qua supra in praefatione huius circariae) fuerant addictae. Partim vero aperte pertinuerunt ad alias circarias (Busko), vel nequeunt identificari (Iburg). H u g o dicit apud Sigeberg, Beatum Evermodum, Episcopum Raceburgensem, fidem in Norvegia p r e d i casse, primo ibidem canoniam Tunsbergensem, dein circa annum 1149 Sigebergam ac postremo per discipulos suos quinque alia monasteria fundasse. Fontes indigenae vero probant Tunsbergam reapse inter annos 1180 et 1200 esse fundatam, alteramque canoniam norvegicam, Dragsmark, multo serius. E x Chronico Gratiae Dei 1 quidem suspicari possumus iam medio saeculo X I I Praemonstratenses e Saxonia evolasse in Scandinavian!, sed de praedicatione Sancti Evermodi, qui anno 1178 obiit, et de aliis quinque canoniis, ne verbum fit quidem, nec aliunde aliquid de hac re probari potest. Atqui Sigeberg idem est ac Langen in Frisia. Ideo totum est rejiciendum, probabiliter inventum est postea, ad augendam gloriam Beati Evermodi. Sequuntur monasteria quae suo loco omnia citantur etiam apud Van Waefelghem, Backmund et Cottineau.

ABBIO Q u a m H u g o 1121 adducit ut filiam de Tumetolph, q u o d collocat vero in circariam Saxoniae. Multi historici in Germania, praesertim Winter (p. 319) hoc de problemate in cassum insudarunt, quia nullibi in Germania tale monasterium umquam inventum est. Puto vero Abbio esse idem ac V a in Circaria Daniae, quod revera fuit filia de Tumetolph-Tommarp, et quod in antiquis indicibus (v. g. in Cat. Ninivensi) Auue nuncupatur. BUSCHA ( H u g o , I, 429), probabiliter = Busko, parthenon circariae Poloniae. GRAFERGOS H a c vice assentire debemus Lairuelio, qui recte earn in Hibernia collocat. Idem nempe est ac Goodborn-Carrickfergus, canonia virorum in p a g o Antrim. H u g o I 759 vero de ea facit parthenonem prope Oslo, a Tunsberga de1

Vide supra apud Circ. Saxoniae (Gottesgnaden).

448

pendentem, et ut dicit, a Friderico Rege (1534-88) suppressum. Antiqui indices usquedum noti, hibernicam Grafergos tantum adducunt. IBURG ( H u g o I 863). U n u m coenobium solum huius nominis in tota Europa est notum: Abbatia O. S. B. prope Osnabrück in Germania. MERNA ( H u g o II 241) probabiliter non est idem ac Marne, monasterium duplex prope Groningen in Frisia, ut primo aspectu dicere velimus, sed potius, ut ex infra dictis videbimus, idem ac Ripa Marnae = Aland, aliud monasterium duplex in Frisia orientali. ROSKILDE H u g o II 985 praetendit quod Absalon, Episcopus Roskildensis in Dania, anno 1177, ab Eskillo Archiepiscopo Lundensi instigatus, capitulo suae ecclesiae cathedralis consuetudines Praemonstratenses iniunxit. Revera e fontibus indigenis apparet Absalonem probabiliter - nequaquam certe - vitam canonicam ad normam Regulatorum Sti. Augustini quam ipse postea amplexus est, in capitulo suo cathedrali introducere conatum esse, sed in vanum, vel absque successu manenti. SIGEBERG H o c de conventu H u g o II 803 sat minuta praebet. Expresse dicit non esse idem ac canoniam huius nominis in Holsatia (Holstein) sitam quae a Sancto Vicelino fundata, Ordini canonicorum Sti. Augustini fuit aggregata 2 Quid sentiendum vero sit de hoc monasterio, quod in Norvegia numquam exstitit, iam supra dixi. Secundum Hoogeweg 3 Sigeberg idem est ac Langen in Frisia Orientali. Tria monasteria huius regionis (Aland, Langen, Barthe) in non2

3

Haec canonia Segebergensis misit circa annum 1186 primos canonicos in Rigam, ad capitulum reguläre juxta ecclesiam cathedralem ibi instituendum. Postea hoc capitulum ad ordinem nostrum transiit, de quo vide infra apud circariam Livoniae. Die Klöster Niedersachsens S. 77. De Segeberg vide H H S D I 242.

449

nullis antiquis catalogis, ut in Ninivensi, apud Circariam Frisiae sunt omissa, alio loco vero separatim sunt adducta absque ulteriore additione, sub nominibus Merna, Sigeberg, Werethe. Probabiliter in iis indicibus, quos consulebat Lairuelz, casu haec tria eodem modo post circariam Daniae fuerunt scripta, ita ut suspicari posset has domus ad illam circariam pertinuisse. Tali modo nempe multi errores sunt orti. Ergo probabiliter

WERETHE (Hugo, II, 1161) idem est ac Barthe in Frisia.

CIRCARIA BURGUNDIAE Sita erat haec circaria in vertice duarum nationum, duarumque culturarum. Nihilominus omnes canoniae eius praeter unicam Gottstatt erant linguae gallicae, etiamsi religiosi germanicae stirpis in abbatiis Bellelagiensi. Humilismontis et Fontis Andreae numquam defuerint. Extendit se circaria super Helvetiam occidentalem, duae abbatiae tamen erant sitae in partibus finitimis Galliae, medio aevo vero non in ipso regno Gallico, sed in „Comitatu" (Franche Comté) qui anno 1672, et in Comitatu de Montbeliard, qui anno demum 1801 Galliae sunt uniti. Haec pars Helvetiae ab anno 1127 fuit sub dominatione ducum de Zàhringen, qua stirpe exstincta ab anno 1218, in ditione diversorum dominorum saecularium inter se contendentium, maxime comitum Sabaudiae, et etiam ecclesiasticorum. In fine multis in locis praevaluerunt civitates, dominatio helvetica vero definitive nonnisi post suppressionem canoniarum. Aliquid omnino speciale fuit in hac regione sic dicta „comburgensia" (combourgeoisie, Burgrecht), quam contraxerunt abbatiae cum pluribus civitatibus vicinis, cuiusque vigore civitates tenebantur tueri monasteria brachio suo saeculari, ilia autem solvere tallias civitatibus in casu belli. Sic Gottstatt contraxit comburgensiam cum Biel, Nidau et Solothurn. Omnis abbas neoelectus tenebatur ad renovationem huius contractus. Hierarchice circaria pertinuit ad dioceses Lausanensem. Basiliensem et Bisuntinensem. In sua evolutione et indole canoniae huius circariae, etsi ad imperium Germanicum pertinerent, illis Galliae potius sunt similes. Ab initio erant abbatiae, titulus praepositi non existebat. Commendae vero non erant in usu, 450

Decretum abolitionis monasteriorum duplicium rigorose ca. annum 1140 in praxim est deductum, moniales sunt translatae in loca remotiora et ibidem saeculo XIII extinctae. Monasteria paulo post annum 1140 f u n d a t a ut Fons Andreae, Bellus Campus, probabiliusque etiam Bellelagia, non amplius erant duplicia, nec umquam in posterum parthenones separatim a canoniis virorum fundati tolerabantur. O r d o noster in Helvetia occidentali maximi erat ponderis, ex abbatiis eius praesertim Bellelagia et Lacus potentia et divitiis praecellebant. In Burgundia gallica vero Cisterciensium ordo adeo praevalebat, ut pro fundationibus in favorem nostrum vix amplius esset locus. Duae vero domus, quas ordo ibi possedit, erant conspicuae, et Corneolum considerabatur ut domus primatialis totius circariae. A n n o 1523 abbatia Portae Coeli (Himmelpforten, cf. circariam Sueviae) tamquam prioratus abbatiae Bellelagiensi est subdita et ideo a suevica ad burgundicam circariam transiit. Saeculo XVI non tantum maior pars Helvetiae occidentalis, sed etiam comitatus Montis Biligardi ad protestantismum transiit, ita ut annis 1528/36 circaria abbatias Lacus, Bellicampi, Locum Dei et Fontem Andreae amiserit. Humilis Mons, in catholica republica Friburgensi situs, anno 1580 a Societate Jesu est abreptus, ideo in fine illius fatalis saeculi nihil superfuit nisi Bellelagia et Corneolum. Prima anno 1672 cum Porta Coeli circariae suevicae se aggregavit, secundum iam anno 1622 circariae Campaniae nomen dederat, et ita circaria Burgundiae exstincta est. Floruerunt ambae hae canoniae, praesertim Bellelagia, usque ad revolutionem gallicam. - D e canoniis saeculo XVI suppressis praeter Locum Dei, qui integer quasi subsistit , nonnisi pauca rudera supersunt, quae parum valent quoad artem et historiam. Quae supersunt in Corneolo, aeque sunt parvi momenti, sed elegantes aedes Bellelagienses cum pulchro suo tempio proh dolor profanato - integra fere supersunt. Apud series abbatum omisimus abbates titulares. Saeculis XVII et XVIII nempe pluries tales sunt nominati sub titulo Fontis Andreae, et praesertim Belli Campi, quo fere omnes procuratores ordinis Romae sunt insigniti. In decursu saeculi XVII, Circ. Lotharingiae paulatim decrevit per ortum et progressum Congregationis Antiqui Rigoris. Capitulum Generale an. 1657 Corneolum et Bellelagiam attribuit Circariae Sueviae, dum monasteria Galliae Orientalis, quae nondum dictae Congregationi nomen dederant, considerabat tamquam circaria q u o d a m m o d o provisoria absque nomine. Anno 1672, Bellelagia definitive attribuitur Sueviae, dum Corneolum - ut de facto iam ante - mansit fidelis praefatae circariae provisoriae, quae ab anno 1686 vocabatur „Circ. Burgundiae et Campaniae". N o m e n tamen „Burgundiae", currente saeculo sequenti, paulatim obsolevit. 451

B E L C H A M P S B.M.V. Bellus Campus, Belchamp. Non longe ab origine fluminis Doubs, Commune de Voujeaucourt. Dép. du Doubs. Dioc. Besancon, Gallia. Usque ad an. 1801 sita erat in comitatu Montbeliard. qui, quondam sui juris, anno 1407 per hereditatem addictus est duci Wurttembergensi. - Vitetur confusio cum Belchamp prope Luneville, qui fuit canonia OSA. Abbatia, fundata inter annos 1142 et 45 a Theodorico III comité de Montbeliard, filia Corneoli Anno 1183 dedicatio ecclesiae. Authentice probari nequit, hanc canoniam umquam fuisse monasterium duplex, nec moniales dein fuisse translatas in curiam Vaux-les-Vernois, quae medio saeculo XV facta est prioratus simplex (v. infra). Aliae ecclesiae incorporatae et administratae: Exincourt, Chèvremont, Voujeaucourt, Hérimoncourt, Vaneloncourt, Valentigney, et Brevillers. Anno 1189 Clemens Pp. Ill statuit, ecclesias istas abhinc fore administraturas per quatuor vel ad minus per très canonicos abbatiae, ex quibus episcopus elegerit parochos. Abbates ineunte saeculo XIV (1311) iam videntur fuisse infulati. Anno 1536 dux Wurttembergiae, toparcha loci, qui amplexus fuerat protestantismum, suppressit canoniam. Conventus secessit in Corneolum, ubi anno 1584 adhuc elegit abbatem. Bona extra comitatum Montis Biligardi sita postremo addicta sunt iIli abbatiae. Belchamps facta est praedium, dein anno 1615 fabrica. Anno 1631 per Edictum Restitutionis de jure Ordini est restituta, sed ille jura sua de facto recuperare non potuit. Saec. XVIII procuratores Ordinis Romae et abbates quidam titulares insigniti sunt titulo Bellicampi. Anno 1725 omnia sunt combusta, et anno 1768 alienata laicis. Pauca tantum rudera supersunt. A r c h i v a l i a : Arch. Dep. du Doubs, Besançon: 36 fase. 1162/1682 - Item du Haut-Rhin, Strasbourg, Régence d'Ensisheim: 90 acta 1548/1606, Item de la HauteSaône, Vesoul: G 108 (1183); H 848/884 (1261/1706) - Arch, de Montbeliard: acta et diplomata - Biblioth. Municipale de Besançon: Inventarium bonorum, Notae historicae saec. X V I I I / X I X - ACG Laon 673 (de restauratione intenta an 1630) - BMun Nancy: MS 992/1750, 234, 278. B i b l i o g r a p h i a : CALMETTE-CLOUZOT cf. ind. 4 9 4 - COTTINEAU 325 - D H G E Art. B e l c h a m p s - DORMIER 2 9 6 - D O U E T D ' A R C Q , ISAN 8 1 4 9 - G a l l . C h r . X V 1 4 2 -

HUGO

Ann. I 297 - JL 17388 - LAUER I 309, 435 - Lettr. com. Jean XXII 25 359, 25 361, 55089, 55 198/99, 60 230 - LOYE II 130/31 - RICHARD I 402, 415, II 27, 163, 204, 206, 2 9 1 - TREVILLERS 2 1 3 - T R O U I L L A T I / V c f . i n d d . - WAFFELGHEM 2 6 - B . BLIGNY, L ' e g l i s e

et les ordres religieux dans le Royaume de Bourgogne aux XI et X l l e siecles (Collection des Cahiers d'Histoire publiée par les Universités de Clermont, Lyon et Grenoble IV, 1960) pp. 208/10 - N. BOUCHEZ, Memoire historique sur l'Abbaye de Belchamps, Beifort 1865 - N. DUNOD, Histoire de l'Eglise, Ville et Diocèse de Besançon, B. 1750,

452

II 482 - P. D U V E R N O Y , Ephemerides du Comté de Montbéliard, Besançon 1832 IDEM, Notice sur l'ancienne seigneurie de Héricourt - IDEM, Notices sur les villages détruites de l'ancien comté de Montbéliard - L. F. GOGUEL, Thèse d'Histoire ecclésiastique sur l'introduction de la réforme dans le pays de Montbéliard, Strasbourg 1825 - U. ROBERT, Testaments de l'Officialité de Besançon 1265/1500, Paris 1902, II 212 C. TOURNIER, Le catholicisme et le protestantisme dans le pays de Montbéliard, Besançon 1894, 60 - IDEM, Le protestantisme dans le pays de Montbéliard Besançon 1889, 29 - L. VIEILLARD, Documents et mémoires pour servir à l'Histoire du territoire de Belfort, Besançon 1884, 337 - J. VIENOT, Histoire de la Reforme dans le pays de Montbéliard 1524/73 XXVII 1900, 1/356, XVIII 1900, 1/358 - Mémoires de la Société d'Emulation de Montbéliard

S e r i e s a b b a t u m (Bouchez, emend, a Trevillers) Firminus 1142 vel 1145 Petrus 1147 Conradus 1162 Nicolaus 1173 Richardus 1180 Balduinus 1181 Humbertus I 1187 Humbertus II 1189 C u n o 1229 Werner 1255 Joannes de Tremoins 1277/1306 Petrus 1311 Joannes 1311 Fromundus 1325 Reginaldus de la Chapelle 1335

Benedictus 1344 Petrus de Faucogney 1355 Reginaldus 1367 Reginaldus de Champey 1392/1403 Joannes Vaulchier 1415/25 Joannes Bernard 1437/44 Joannes Blanchon 1444/57 depos. Gulielmus Fallet 1457/1511 Joannes Vaucher 1511-17 Joannes Laichot 1517/25 H u g o Saiguin 1525/46 Petrus Vouvron 1546/48 Nicolaus Avesne 1548/54 Reginaldus Mailly 1554/86 H u g o Mauldinet 1586

(Ultimi quatuor electi sunt Corneoli. Abbates titulares omittimus) Inserí nequeunt: Henricus (Necr. Vicogne 21. I, Anal. Praem. 1975, 131) Durandus (ibidem 22. II; MS Nancy 995/III 253b)

B E L L E L A Y (Stus. Himerius), postea (ab an. 1192) B.M.V. et S. Petrus. Bele-, Beli-, Belle-, Bellilagia, -lai, -laye, -lae, -le. Bellale, Bella Lagia, Balelaia, germanice: Belleläen. Prope Tavannes, in cantone Jura, Dioec. Basel, Helvetia. Primitus sita in territorio principis episcopi Basiliensis, postremo independens fuit omnino, dominium eius vocabatur „La Courtine". 1

ROBERT, T e s t a m e n t s (1. c.).

453

Abbatia insignis, una de praeclarissimis omnium ordinum in Helvetia. Fundata est a Siginando praeposito ecclesiae collegiatae de Moutier Grandval, et quidem secundum traditionem anno 1136, revera autem potius inter annos 1140 et 42.1 Filia Lacus Jurensis. Filiae eius erant Grandgourt et Gottstatt. Parochiae incorporatae et administratae eius erant numerosae; usque ad saeculum XVI tantum sequentes: Tavannes, Neuveville, Longeau, Perles, Bévilard, Chindon (in quas vero jus praesentationis etiam in posterum exercuit), usque ad suppressionem vero: Boécourt, Bassecourt, les Genevez, Montignez. Parochus in Bassecourt titulo prioris erat insignitus, sed abbatia habuit insuper duo prioratus maiores, quondam abbatias: Grandgourt, de quo vide infra, et Himmelpforten in Baden (Circ. Sueviae). Anno 1415 abbates, qui usque ad annum 1743 praesidebant synodo cantonali Basiliensi, infulati sunt. Praebendam habuerunt insuper canonicalem in Collegiata vicina Moutier Grandval. Canonia habuit etiam comburgensiam cum civitatibus Bern, Biel et Solothurn. Annis 1417, 1499 et 1556 igne combusta est canonia, quae anno 1672 se adiunxit Circariae Sueviae. Saeculo XVIII optime floruit, et habuit generatim 40 canonicos. Anno 1772 instituit collegium celebre cum gymnasio, et anno 1782 ei commissum est insuper collegium in Porrentruy, antea a Societate Jesu directum. Abbatia, quae usque in finem semper enituit bona disciplina, in culmine splendoris et prosperitatis suppressa est a Gallis invasoribus anno 1797. Communitas tunc erat 35 canonicorum, quorum maior pars dein cum abbate aufugit in prioratum Portae Coeli (Himmelpforten), usque ad suppressionem et illius anno 1807. Vastae aedes canoniae successive profanatae sunt in fabricas horologiorum, vitreorum et cerevisiae, ab anno 1899 vero usque hodie inserviunt tamquam manicomium. Ecclesia perpulchra et ampia, annis 1706/19 consecrata, profanata est et spoliata omnino. Quatuor altana et duae picturae nunc asservantur in Saignelegier, organum vero in tempio protestantium in Chaux-de Fonds. Ecclesia nuper optime restaurata est, etsi cultui religioso non sit reddita. A r c h i v a l i a : in Archivo Status in Bern admixta sunt archivis princ. Episc. Basi1

Confirmatio papalis anni 1142 prima est mentio authentica canoniae Bellelagiensis. Neque in ilia, neque in aliis documentis invenimus vestigium ullum de sororibus, vel de translatione earum in alium locum. Atqui si esset fundata revera anno 1136, certe fuisset initio monasterium duplex, ut Lac de Joux et Humilimont. In regione Basiliensi generatim confirmationes pontificiae mox fundationem ipsam sunt secutae (exempli gratia apud ecclesiam collegiatam de Moutier Grandval, cf. Trouillat), ergo possumus concludere fundationem Bellelagiae ope Siginandi Praepositi e minimis initiis anno 1136 fuisse coeptam, sed de facto annis 1141/42 per Ortliebum de Froburg, episcopum Basiliensem, quem antiquius necrologium nuncupat fundatorem, esse perfectam.

454

leensis, quondam Pruntruti, ubi est et cartularium Bellelagiense 1142/1414. - Arch. de l'Ancien evêché de Bàie, Porrentruy A 16, B 133, Revol. Française dossiers 771, 837, 866 - Necrologium nuper detectum s. XVII nunc est in abbatia Daylesford (USA), editum est a N. BACKMUND o. C. - ACG Laon 675 - BMun Nancy MS 992/1750, 92/220, 173/74. B i b l i o g r a p h i a : BERGER 4384 - BRACKMANN Helv. Pont. 248/51 - BRUNNER 724 - BÜNGER 153 - D H G E V I I 8 5 6 - C A L METTE/CLOUZOT cf. i n d . 4 9 4 - COTTINEAU 3 3 1

- Dict. geogr. Suisse I 177, ed. germ. I 182 - DHGE art. Bellelay - FRBern I/VII cf. i n d d . - G a l i . C h r . E d . H a u r e a u X V 5 9 2 / 6 0 0 - GOOVAERTS I 9, 3 4 , 3 5 / 3 6 , 4 9 , 1 5 3 , 2 4 1 , 2 7 6 , 2 8 0 , 3 3 7 , 3 7 0 , 3 9 5 , 6 0 0 , 6 1 9 ; I I 10, 2 8 , 165, 1 7 4 , 3 5 0 / 5 2 , I I I 3 5 , 1 7 1 , 2 0 4 , I V 176, 195, 2 0 7 - HIRSCHING I 3 2 6 / 2 8 - H B I S c h w e i z I I 8 4 / 8 5 - HOLZHALB I 187 HUGO A n n . I 2 6 9 , p r o b . 2 1 0 / 2 8 - J L 8 2 1 1 , 9 2 6 2 , 1 4 6 1 7 - L e t t r . c o m . J e a n X X I I 55 0 9 0 , 55 0 9 3 , 58 5 7 5 - LEU I I I 3 5 / 4 0 - L T H K I I 130 - LIENHARDT E p h . H a g . 9 7 , 1 1 3 , 3 5 7 - LOHNER 6 5 9 / 6 1 - M G H E p . Sel. I I 4 7 8 - MÜUNEN I 2 0 5 / 0 8 - POTTHAST 13 140 - R e g . B e n . X I I 6 2 7 8 / 7 9 , 8 1 5 7 - R e p G e r m . I 193, I I I 14, 145, I V 1 9 8 , 1 0 0 9 , 1 2 1 1 , 3 4 1 2 - RIEDER 6 6 8 - SIEBMACHER 11 ( 1 8 ) - STEFFENS/REINHARDT I 6 9 , I I 3 2 5 , I I I 177, 3 6 6 - TREVILLERS 57 - TROUILLAT I / V c f . i n d d . - WAEFELGHEM 2 7 - Z A K P A M - G .

AMWEG, Bibliographie du Jura Bernois, ancien eveché de Baie, Porrentruy 1928, 128/31 (bibliographia completa) - N. BACKMUND, Ein neuentdecktes Nekrolog von B. (ZschrSchwKG 1950, 252/56) - P. BARBIER, L'Abbaye de B. en 1797 (ActSEmJur 1 9 0 4 , 2 2 9 / 3 2 , 2 4 1 / 4 5 , 2 5 7 / 6 1 , 2 4 4 / 7 6 et in A n a l . P r a e m . V I I I ( 1 9 3 2 ) 2 1 8 / 4 2 - B a s l e r

Chronick edd. C. WURSTISEN, Basel 1580, I 9 et C. SUDANUS in „Basilea Sacra", Bruntrutii 1658, 280/84 - A. BOITEUX, Conquête par la France 1797 de l'Abbaye suisse de B., faisant partie du diocèse de Besançon (BSEmDoubs 1906, 113/26) - D. FRANK, B. und seine Geschichte (Vom Jura zum Schwarzwald V, Aarau 1888, 295/311) - A. FROIDEVAUX L ' a b b a t i a l e d e B. ( A n a l . P r a e m . X X X V I 1 9 6 0 , 1 5 6 / 6 0 ) - E . GANTER, L a

résurrection de B. (ibidem XXXV, 1959, 318/24) - F. JABAS, Monuments historiques du Jura Bernois, Neuchatel 1929, 161/72 - S. KÖHLER/V. MOINE et alii, E Cinere Phoenix. La Renaissance de Bellelay, Delemont 1971 - G. MADELAINE, Le Graduel de B. (BN VI, 1904, 117 sv. cf. AOP X, 1914, mars) - P. MANDELERT, B., traditions, monuments, histoire (ActSEmJur IX 1857, 112/70) - C. A. MÜLLER, Das Buch vom Berner Jura, Derendingen 1953, cf. ind. - J . NUNLIST/A. MEMBREZ, Katholische Kirchen des Bistums Basel, Kanton Bern (Französischer Teil des Berner Jura), Ölten 1938, 683/87 - A. QUIQUEREZ, Notice historique sur l'Abbaye de B. (ActSEmJur IX, 1857, 8 4 / 1 1 1 ) - C . REVEL, B. e t N e u v e v i l l e , i b i d e m 1 7 0 / 7 5 - P . SAUCY, H i s t o i r e d e l ' a n -

cienne abbaye de B. Porrentruy 1869, 2a ed. 1958 - S. SCHWAB, Das Kloster B. (Berner Taschenbuch 1892, 1/30) - L. VAUTREY, Histoire des evêques de Baie, Einsiedeln 1884, I 157 et passim - IDEM, Une visite au collège de B. en 1784 (Monatsrosen des Schweizerischen Studentenvereins XIII, Luzern 1869, 279/84, 387/93) - A. Wrss, Die ehemal. Präm. Abtei B. Eine Architektur-histor. Monographie (Basler Studien zur Kunstgesch. N. S. 2, Bern 1960) - Catalogi canonicorum impressi sunt Pruntruti ab anno 1775 - Necrologium s. XVIII, recentiora continens tantum, ed. C. NICOLET in CTravEmJur 1852 78/96. Alterum brevius nuper detectum, est (vide supra). S e r i e s a b b a t u m (Saucy, emend. a A. Rais) G e r o l d u s 1142-80 Ludovicus 1187, res. f 1202

Adam 1195 Richard 1202-37 455

Henricus de Soulce 1237-56 Jacobus 1256-58 Conradus 1258-70 Guido-1282 postea abb. generalis Petrus de Varres 1289/96 Burchardus de Boecourt 1298-1316 Lambertus 1316-26 Petrus de Sancey 1326-36 Henricus de Bassecourt 1337-50 Petrus de Vannes 1350-54 Jacobus de Bienne 1354-58 Joannes de Bassecourt 1358-65 Joannes de Seprais 1365-74 Joannes de Pontenet 1374-98 Joannes Donzelat 1398-1401 Henricus Nerr 1401-18 Heinzmann (Henricus) Girardin 1418-26 Joannes de Chatelät 1426-34 Petrus Martini 1434-38 Heinzmann (Henricus) 1438-48

Joannes Rier 1448-56, res. Joannes Gruel (Grier) 1456-83 Joannes Barth 1438-90 Joannes Brullard 1490-1508 Nicolaus Schnell 1508-30 Joannes Gogniat 1530-53 Servatius Fridez 1553-61 Antonius Frottel 1561-74 Joannes Simon Feunat 1574-79 Werner Spießbrecher (Briselance) 1579-1612 David Juillerat 1612-37 Joannes Petrus Cuenat 1637-66 Joannes Georgius Schwaller 1666-91 Norbertus Periat 1691-92 Fridericus de Staal 1692-1706 Joannes Georgius Voirol 1706-19 Joannes Semon 1719-43 Gregorius Joliat 1743-71 Nicolaus de Luce 1771-84 Ambrosius Monnin 1784-1807

CORNEUX

B.M.V.

Corneolum, -neuil, -nul, -nulium, -neyolum, -niolum, -nuel, Courneux, -nuel, -neuf, -neul. Commune de St. Broing-Corneux. canton de Gray, arr. de Vesoul, Dép. de la Haute Saône, Dioc. Besançon, Gallia. (Antiquitus Franche Comté). Abbatia. Anno 1131, de rogatu toparchae regionis Sigismundi de Beaujeu et fratris eius Hugonis, Rainbaldus canonicus regularis Ord. Sti. Augustini, abbatiae Sti. Pauli Bisuntinensis, fundaverat prioratum ordinis sui in Corneolo, quem anno 1134 Ansericus archiepiscopus Bisuntinensis, consentiente fundatore, tradidit Praemonstratensibus e Sto. Martino Laudunensi 1 , qui ibi 1

Lairuelius scribit p. 394: Corneolum filia Sti. Martini, vel ut alii volunt, Ecclesiae Vitis. Certe occurrit hie quaedam confusio, quia Vitis, id est L a Vid in Hispania, decennio post Corneolum, anno nempe 1144 est fundata. Cf. etiam infra notam sub voce Grandgourt.

456

erexerunt abbatiam. Dotatio facta est per comités Burgundiae, per nobiles de Beaujeu, de Pesmes et aliis. Confirmatio pontificia anno 1141. Filia: Belchamps. Regio, quae fuerat invia et paludosa, vix ad habitandum apta, per laborem religiosorum, in duodecim curias distributorum facta est fertilis. Ecclesiae incorporatae jure patronatus: Gy, Bucey les Gy, Champtonnay, Cresancey, Motey sur Saone, Pesmes, Sauvigney les Pesmes, Vadans les Planches, Vénère. Incorporatae simul et administratae: Gray, Saint Broing, Battrans (prioratus simplex, probabiliter vero numquam domus formata), Velesmes, Sornay. Ex ampio archivo superstite nullo modo patet Corneolum initio fuisse monasterium duplex, attamen hoc nobis videtur esse probabile. Vide infra sub voce Vaux-le-Moncelot. Abbatia, quae videtur medio aevo primum locum habuisse in circaria, erat potens et spectabilis, magna habuit merita pro cultura terrae hac in regione et per saecula direxit insigne collegium cum gymnasio in Gray, quod tradidit tamen Societati Jesu anno 1653. Habuit abbates regulares usque in finem. Anno 1622 aggregata est circariae Campaniae. 1663: 8, 1768: 12 canonicos habuit. Redditus annui 8349 librarum. Anno 1708 in locum vicinum salubriorem est translata, anno 1753 novae aedes fuerunt perfectae. Anno 1790 suppressa est. Ecclesia perpulchra, annis 1759/63 constructa, mox eversa est, pauca rudera de ea supersunt. Cetera supersunt integra tamquam castellum et praedium. A r c h i v a l i a : Arch. Dép. Vesoul: multa extant archivalia. 28 voli. MSS, 88 fasciculi (H 745/849), qui continent 1056 dipi. 1133/1793 - Arch. Dép. du Doubs: B 524, B 507, H 1 fase. 1607/1773 - BMun Besançon: Coll. Droz (Extracta cartularii s. XVIII; Coll. Duvernoy et Coll. Dunand, de quibus vide CatMSSBDép XXXII, XLV) - AGR Bruxelles, Arch. Cons. d'Et: 1 fase. 1639/73 - Arch. Dép. Calvados H 30 ACG Laon 673 - AAPa VII 69 - Bibl. Nationale Paris: Fonds Moreau, 875 f., 384/96 - Annales MS in Bibl. Seminarii Bisuntinensis. B i b l i o g r a p h i a : BLINGNY 208 - CALMETTE/CLOUZOT cf. ind. 5 3 9 - Cat. Fact. I 5 3 2 - CHEVALIER 7 9 8 - COTTINEAU 8 7 9 - DARAS A N F 5 6 - D H G E X I I I 8 9 9 - DORMIER

296 - Du TEMS II 139/41 - Form. Pr. 131 - Gall. Chr. Ed. Hauréau X V 311 - G o o VAERTS 1 4 9 , 1 6 8 , 2 8 8 , 4 9 5 , I V 3 3 , 3 9 , 3 1 5 - HOBERG 1 4 8 - H U G O 1 5 4 9 , p r o b . 4 5 4 / 6 0 - I n v .

Arch. CE nr. 1200 - LECESTRE 45 - Lettr. com. Jean XXII 358, 634 - LOVE II 130 POTTHAST R P R 1 2 6 4 , 18 1 5 0 . R e g . H o n o r i i III 2 5 8 8 5 , U r b a n i I V nr. 2 9 3 8 , 2 9 4 0 / 4 2 PRESSUTTI 4 7 7 - R I C H A R D I 3 5 3 , 5 5 0 , II 2 8 - STEIN nr. 1 0 6 8 -TREVILLERS 7 5 , 2 1 6 - VALVEKENS C h a p . G e n . D e s p r . c f . i n d . - WAEFELGHEM 6 7 / 6 8 - WIRZ II 3 3 2 - D . CHOMEL,

Corneux-St. Broing (Le Pays Comtois, Besançon, Juillet 1936, 433/34) - GATIN, BESSON et GODARD, Histoire de la Ville de Gray et de ses monuments, Paris Nouv. ed. 1892, passim - J . GAUTHIER, L'église et les inscriptions de l'abbaye de Corneux (Bull. Soc. agricole, lettres, sciences arts de la Hte Saône, 1889, 229/49) - L. GIRARDOT, L'abbaye de Corneux - l'eglise abbatiale (Courrier de Mondaye 34/35 Avr. Sept. 1953, 12/20) - GROSSARD, Histoire de l'Abbaye de Corneux (La Presse Grayloise 1904, 1905) - IDEM, Le Petit Corneux, ibidem 1905, 1906 - MOREY, Une colonie agricole au X l l e siècle (Academie de Besançon 1876/77, 49/61) - IDEM, Histoire de l'Ab457

baye de Corneux, Gray 1899 - R O B E R T (V. Belchamps) I I 212, 309 - SUCHAUX, Dictionnaire historique, topographique et statistique des communes de département de la Haute Saône, Vesoul 1866,1 90/91 - E . VALVEKENS, Autour d'une élection abbatiale à Corneux (Anal. Praem. X I 1935, 17/26) - W . W I E D E R H O L D , Papsturkunden in Frankreich, Franche Comté (1906) nr. 44, 51, 17.

S é r i é s a b b a t u m (Gauthier) Wachelmus 1134/43 Joannes Marmier 1490-1517 Martinus 1146/47 Joannes Mathieu 1530-47 Ticelinus 1153/69 Antoine Perchet 1547-76 Petrus Sulpitius Hébert 1576-84, res. Arnulphus Jeannet 1584-1604 Gervasius 1185/1210 Franciscus Boulle 1604-07 Radulfus 1225 Nicolaus Vernerey 1608-26 Gulielmus 1232 Franciscus Oudeau 1626-27 Pontius 1253/61 Claudius Barberot 1627-28 Hugo 1263/67 Hieronymus Leblanc 1628-39 Guido le Pélerin 1270/82 Franciscus de la Fosse 1641-60, res. Joannes 1282 Claudius Mitaine 1660-62 Reginaldus 1283/1308 Fridericus de Biseaux 1664-79 res. Gulielmus d'Echevannes 1314/17 Gulielmus Laurent de Visemal Guido de Faverney 1319/24 1680-1717 Joannes de Fondremand 1328/52 Odo 1352/53 Claudius Fonfroide du Sauzet Reginaldus de Mathay 1355/60 1718-25 Guido de Fraisans 1364-85 Henricus Joseph de la Bruyère Pontius de Pierrejus 1392-1413 1725-56 Girardus d'Are 1415/26 Jacobus Tranquille de Beiloy Jacobus de Beaujeu 1437 1756-73 Girardus Lanternier Antonius Querrenet de Villardière Joannes Jouffroy 1460/79 1773-90 Joannes Prévost 1488-89, depos. antea abb. in Moncetz Inserì nequit: Bartholomaeus 12.. (15. XII. Obit. Prém. ed. W A E F E L G H F . M )

F O N T A I N E - A N D R E SS. Michael et Andreas Fons-, Fontana-, Funtana Andree, St. Andreasbrunnen, Gotzhaus zu sant Andreas, Fontanandré, Fontaine Andrei, Fontayneandré, Fontanne-, Fontainne Andrez, -Andrey Amoenissime sita in colle supra lacum Novocastrensem, prope vicum La 458

Coudre, hodie suburbium civitatis Neuchatel. Usque ad annum 1848 in principatu Neuchâtel-Valangin, helvetico definitive ab anno 1857. Dioc. Lausanne. Abbatia fundata anno 1143 a Manegaldo et Rudolpho comitibus de Neuchatel. Filia Lacus Jurensis. N o n videtur fuisse monasterium duplex, de putatitio parthenone dependente in Neuchatel vide infra sub praetermissis. Abbas, qui fuit canonicus natus in eccl. collegiata B.M.V. in Neuchatel, ab an. 1476 fuit infulatus. Parochiae incorporatae et administratae: Cressier et Meyriez. Aedificia medio saeculo X I V amplius et venustius sunt de novo erecta, dedicatio ecclesiae anno 1358, sed anno 1375 ab irruentibus Anglis duce Ingelramo de Coucy omnia sunt devastata et combusta. Conventus ad tempus alibi refugium quaerere coactus est (in Val de Ruz?). Anno demum 1450 reconstructio aedium erat perfecta. Anno 1518 ad intus reformata est canonia, et anno 1530 a gubernio Novocastrensi suppressa. Maior pars communitatis novatoribus restitit. Anno 1538 bona et aedes sunt alienata, canonia paulatim concidit in ruinam. Saeculo XVIII adhuc existebat pulchra ruina ecclesiae. Medio saeculo X I X turris tamquam ultimum eius residuum est destructa. In specioso horto est situm, subsistunt adhuc duae alae, domus abbatis (1526), stabulum (saec. XIV) et puteus quidam gothice exornatus, vulgo „Fons Andreae", qui canoniae nomen dederat, et qui medio aevo tamquam miraculosus habebatur. Anno 1955 abbatia adquisita est a Fratribus Scholarum Piarum (Maristes). A r c h i v a l i a : Arch. Cant. Neuchatel: 500 dipi. 1153/15.. Bibl. Pastorum ibidem: 2 obituaria s. X I V / X V - BMun Nancy MS 992/1755, 113/32. Bibliographia:

BERGER 3 1 0 2 -

BRACKMANN H e l v . P o n t . 2 0 1 / 0 3 -

CALMETTE/

CLOUZOT cf. ind. 564 - COTTINEAU 1171 - Diet. Géogr. Suisse II 119 - D H G E XVII 828 - FRerBern I / V cf. indd. - Gall. Chr. X V Ed. Haureau 409/12 - GOOVAERTS I 9, 138, 575, II 80, III 111, 127 - HBL Schweiz III 191 - HUGO I 681 - Leur. com. Jean X X I I 1 2 3 2 2 , 2 2 7 7 1 - MIGNE P L t. 1 8 8 , c. 1 2 9 0 - MÛLINEN I 2 1 4 / 1 5 - WAEFELGHEM 9 0 - WICHNER - WIRZ I 2 3 , 1 0 2 , I V 2 9 0 , V I 2 5 2 - Z A K P A M - ZEERLEDER c f . i n d . - J.

BOYVE, Annales historiques du comté de Neuchâtel et Valangin (Berne et Neuchatel 1 8 5 4 / 5 5 ) I 1 3 7 / 3 9 , 2 0 7 , 3 3 5 , 3 8 9 , 3 9 7 , 4 7 9 , II 3, 13, 4 1 , 7 3 , 1 5 3 , 1 5 5 , 1 5 8 , 1 9 2 , 3 1 2 ,

385 - F. BROILLET, Restauration de l'Eglise de Meyriez près de Morat, in: Ann. Frib. Ill (1915) 1/14, 199/223 - E. L. BURNET, Essai sur la sorte d'année employée a la chancellerie episcopale de Lausanne, au X l l e siècle, in: R H V XIII (1905) 207/17, 225/34, 257/62 - F. de CHAMBRIER, Histoire de Neuchâtel et Valangin, Neuchâtel 1840, passim - JEUNET, Essai historique sur l'abbaye de F. A. in: Etrennes Neuchâteloises IV (1865) - L. JUNOD, Histoire de l'église neuchateloise pendant le moyen age (Musée Neuchatelois II 1865, 174/77) - G. MATILE, Monuments de l'histoire de Neuchâtel 3 voli., Neuchâtel 1844/48, cf. indices - IDEM, Fontaine André, son ordre, sa règle, ses nécrologes, in Musée historique de Neuchâtel et Valangin II (Neuchâtel 1 8 4 3 ) p p . 2 1 1 / 7 3 - R . MERZ, L ' o s s u a i r e d e M o r a t , in A n n . Frib. X V I ( 1 9 2 8 )

1/17-F.

459

d e PERREGAUX, A b b a y e d e F. A . , in: M u s é e N e u c h â t e l o i s X X X V I I ( 1 9 0 0 ) 7 7 / 7 9 - E.

QUARTIER LA TENTE, Le Canton de Neuchâtel, (Neuchâtel 1897/1903) I Serie 3 - M. SCHMITT, Fontaine André, im „Pilger von Einsiedeln" 1849, p. 266/68 - IDEM gallice a p u d GREMAUD I I 2 3 0 / 3 5 - N e c r o l o g i u m e d . MATILE V. supra.

S e r i e s a b b a t u m (Jeunet) Guido 1143/50 Gulielmus 1173/94 Otho 1214-ante 1220 Torumbert 1225/31 Cono ante 12361 Petrus 1239 Nanthelmus 1241/46 Stephanus 1255 A 1268 Stephanus 1268/78 Joannes1279 Richardus 1287 Joannes de Cossonay 1308? Petrus de Lonay 1309/26

Gulielmus de Vauxtravers 1372/86 Martinus Bovet 1396 Henricus Chalagrin 1418/28 Gulielmus Ramondet 1435/44 Petrus des Granges 1444/58 Franciscus Bourquier 1458/89 Petrus Nonans 1489/1502 Conradus Maréchal 1502/18 Joannes Tuissot 1518/20 2 Ludovicus Colomb 1520/30, f 1539 Inseri nequint: Tuitbertus ( = Torumbert?) Necr. Rommersdorfiense 20. IV

G O T T S T A T T B.M.V. Gotstat, Locus Dei Prope Biel, versus orientem, ad flumen Zihl, juxta vicum Orpund. Kanton Bern, in regione dieta „Seeland", Dioec. Lausanne, Helvetia. Abbatia fundata in „loco antiquitus dicto Stadowe" a Rudolfo I. comite de Neuenburg-Nidau. Primum tentamen fundationis anno 1247, quod abbatiae Weißenau fuerat commissum, non successit, post annum 1255 cunctanter tamen est coepta et quinquennio post circiter terminata. Cat. Ninivensis II habet: „Fundata est anno 1263: Locus Dei". Filia Belielagiae, in posterum vero videtur fuisse sub paternitate Lacus Jurensis. Non erat ibi parthenon, ut falso autumat verbi grada Leu in opere suo infra citato. Abbates non fuerunt infulati. Decern ecclesias parochiales possedit canonia: a fundatoribus iam receperat extensam parochiam Gottstatt, ecclesias in Kappelen et Biirglen, Sutz 1289, Mett 1305, Dotzingen paulo post, iam 1 2

Erat postea abbas in Thenailles (1236), in Braine (1239), et abbas generalis in ipso archicoenobio 1242 (TAIEE 180). BMun Nancy MS 992/VIII, fol. 117.

460

antea Büttenberg, quam administravit excurrendo. Täuffelen 1357, Arch et Selzach, Nidau usque ad annum 1482. Ab initio in monasterio fuit schola, et sepultura comitum de Nidau et de Straßberg, qui fuerunt et advocati eius post annum 1388 vero civitas Bernensis exercuit advocatiam, Anno 1375, quo fuit devastatum in bello ab Anglis, ultimus comes de Nidau multa ei legavit bona, ea sub conditione, ut praeter abbatem continuo 12 canonici ibi residerent. Comburgensiam habuit cum vicinis civitatibus Nidau, Bern et Solothurn. Saec. X V , praesertim a tempore abbatis Krebs 1492), disciplina omnino erat collapsa. Anno 1528 a gubernio Bernensi est suppressa. Aedificia supersunt fere omnia. Modesta ecclesia gothica nunc est parochialis protestantium, in canonia sunt variae habitationes privatae. Subsistit in ea pulchrum capitulum gothicum. A r c h i v a l i a in StA Bern admixta sunt iIiis de Nidau. Ibi est etiam Urbarium saec. XV. - Stadtarch. Biel - BMun Nancy MS 992/VIII 117. MSS habentur in Bibliotheca Centrali Soloduri. B i b l i o g r a p h i a : B Ü N G E R 158 - C A L M E T T E / C L O U Z O T cf. ind. 573 - C O T T I N E A U 1307 - D H G E X X - FRerBern I I / V I cf. indd. (in vol. I I sub „Locus Dei") - G A L B R E ATH 299 - Gall. Chr. Nova, ed. Haureau X V 412/14 - Geogr. Lex. Schweiz II 380 G R E M A U D I I 285/88 - HBL Schweiz I I I 615/17 - H U G O I 745 - Lettr. com. Jean X X I I 12789, 12793, 19166, 22525, 49275, 57131/32 - LEU IX 71/72 - LOHNER 488/91 M Ü L I N E N I 215/17 - TROUILLAT I / V cf. indd. - WAEFELGHEM 99 - W I C H N E R ZAK P A M - ZEERLEDER cf. indd. - P . A E S C H B A C H E R , Das Kloster G. eine kulturhistorische Studie. Biel 1928, 2a ed. 1949 - IDEM, Die Grafen von Nidau und ihre Erben, Biel 1924 - A. JAHN, Chronik des Kantons Bern alten Theils, Bern 1857, 401/03 - E. F. v. M Ü L I N E N , Beiträge zur Heimatkunde des Kantons Bern V I : Das Seeland, Bern 1893, 234/35 - O. R E D L I C H , Regesta Habsburgica, Innsbruck 1905, I 293 - A . S C H Ö N H E R R , Die mittelalterlichen Handschriften der Zentralbibliothek Solothurn, S. 1964 - Solothurner Wochenblatt 1825: 401, 402, 403, 536. -

S e r i e s a b b a t u m (Lohner, Geogr. Lex.) Bernardus 1384/94 Wilhelm 1255 Petrus 1398 Martinus? 1258 Jacobus 1290, res. Joannes Mecking 1411/42 Volmarus, an. 1297 „quondam abRudolphus 1445 bas" Nicolaus Mecking 1450/52 Joannes Schläfli 1461/70 N. de Sarbachen 1297 Joannes Hebdenstreit 1475 C u n o 1300 Rudolphus 1476 Nicolaus 1315/17 Nicolaus Krebs 1478/92 Richardus 1324/39 Conradus Meyer 1504-14 Joannes 1343 Christianus Affolter 1518/23 Nicolaus 1350/52 Conradus Schilling 1524-28 Joannes Schobinhut 1354/81 461

G R A N D G O U R T B.M.V. Ecclesia de Vallibus, Grandigurgis, Grandgourd, -cour. Vitetur confusio cum prioratu Grandecourt prope Gray in Gallia, qui fuit Cluniacensium (v. Cottineau 1326). Commune de Courtemaiche, juxta limites Galliae, prope Porrentruy, Helvetia. Usque ad an. 1780 dioecesis Bisuntinensis, abhinc Basileensis. In cunctis fere antiquis catalogis occurrit „Ecclesia de Vallibus" tamquam canonia virorum, de qua viguit hactenus incertitudo. Quam vero eandem esse ac Grandgourt, novimus ex materia, quam Bellelagienses transmiserunt abbati Hugo: 1 „Grangourt, latine Ecclesia de Vallibus in Optica Regularium appellata 2 situm in valle amoenissima. Hie abbates septem olim gubernaculum tenuere, postea prioratus factus est". Origines huius domus sunt incertae. Eatenus apud omnes auctores maxima erat confusio cum asceteriis ad abbatias Belchamps et Corneux spectantibus 3 , cum quibus vero nihil habet commune. Referunt quidam (Miilinen, Gall. Chr.) hoc coenobium iam primo pertinuisse ad Cluniacenses, alii canonicos Sti. Augustini ex canonia vicina Lanthenans fundatores laudant 4 , quae secunda opinio nobis videtur probabilior. Hanc abbatiam normam Praemonstratensem esse amplexam constat anno 1180, sub tutela abbatiae Bellelagiensis. In necrologio Parcensi invenitur die 14a januarii: „Cononis primi abbatis in Vallibus." Quem cum sciamus vixisse circa annum 11705, ex priore OSA probabiliter factus est primus abbas, et canoniam suam ordini nostro aggregavit. Successor eius fuit ille Radulfus abbas, qui occurrit annis 1182/89. Tamen nec hac mutatione plantatio potuit prosperare, paulo post enim usurpata est a Cluniacensibus monachis de Altkirch, qui tamen anno 1208 earn Bellelagiensibus restituerunt. Abhinc apparet ut prioratus ab abbatia ilia dependens, et semper ibi

1 2

3

4

5

BMun Nancy MS 991 p. 73, vide etiam 992/1750, 323. Id est, Lairuelz, qui p. 395 dicit: „Ecclesia de Vallibus, filia Sti. Martini, coenobium." Ex quo insinuatur, paternitatem spettasse primitus ad Stum. Martinum Laudunensem. Quod et ego feci in prima editione huius operis. Vide infra apud Vaux-le-Moncelot et Vaux-les-Vernois. Ita Hugo et Vautrey. Vitetur confusio cum Lantenac, quod facit Brackmann. Lantenac fuit abbatia OSB in Gallia Septentrionali (Cottineau 1558). Lanthenans vero dependebat ab abbatia Sti. Pauli Bisuntinensis, ex qua processit Corneolum. Saeculo XII in regione Lotharingiae arctus erat nexus inter Praemonstratenses et canonicos Sti. Augustini, inter quos nulla fiebat distinctio. Vide quod dicimus infra in praefatione voluminis secundi, et apud Pierremont. ArchN Paris, K 25 nr. 3.

462

erant expositi aliqui canonici. Parochias vel ecclesias incorporatas nullas habuit hic prioratus. Annis 1595-1629 iterum ab alio ordine erat usurpatus, hac vice a Collegio S. J. Bruntrutensi. 6 Suppressa est Grandigurgis anno 1793. Ecclesia profanata est et solo aequata circa annum 1860. Superest domus prioratus valde pulchra, saeculo XVIII de novo erecta, quae hodie est proprietas privata. A r c h i v a l i a : V i d e Bellelay. I d e m die de. B i b l i o g r a p h i a : BRACKMANN H e l v . P o n t . 249 - CALMETTE/CLOUZOT cf. ind. 574 - COTTINEAU 1326 - D i c t . g e o g r . Suisse II 358 - D H G E X X - Gali. Chr. N o v a Ed. H a u r e a u X V 530 - HUGO I 761 - J L 16 147 - MOLINEN I 2 1 7 / 1 9 - TROUILLAT I / V cf. indd. - WAEFELGHEM 101 - A . DAUCOURT, D i c t i o n n a i r e historique des paroisses d e l'ancien e v ê c h é d e Bâle, Porrentruy 1915, II 1 3 9 / 4 5 - U . ROBERT, Les testaments de l'officialité de B e s a n ç o n ( C o l l e c t i o n des d o c u m e n t s inédits pour servir à l'histoire d e France) - L. VAUTREY, Le Jura Bernois. N o t i c e s historiques sur les villes et villages, P o r r e n t r u y 1 8 6 3 / 6 8 , II 5 7 / 7 1 )

H U M I L I M O N T B.M.V., SS. Petri, (Pauli et) Martini Humiiis Möns, Humblemont, Niederberg, Marsens, Marcens en la fosse d ' O g o , Marsans, -sing, -singen, Machin. Ad pedem montis Gibloux in valle rivuli Gerignoz, prope Friburgum Helvetiorum versus austrum, Dioec. Lausanne, Helvetia. Abbatia, initio monasterium duplex, fundatum anno 1136. Fundatores non fuerunt, ut communiter usquedum fuerat admissum, nobiles „Anseimus, Guido et Burchardus de Everdes-Vuippens, domini de Marsens", sed. ut probat Courtray in articulo suo citato, nobiles de Corbières, quorum progenies saeculo sequenti nuncupata est Everdes-Vuippens. Filia Lacus Jurensis. Moniales anno 1140 translatae sunt in curiam Posât. Viginti annos post fundationem canonia translata est in locum vicinum et aptiorem. Fundatores facti sunt advocati, quod munus postremo transiit ad Friburgenses, cum quibus canonia habuit comburgensiam. Cuius benefactor fuit et Theobaldus comes Campaniae, celeber ille amicus Sancti Norberti, qui solvit constructionem primi dormitorii. Confirmationes pontificiae annis 1148 et 1179. Ecclesiae incorporatae et administratae: parochiae Vuippens et Villarsvollard, capella Sti. Nicolai in Marsens. Curias habuit sequentes: Marsens, Mollettes, Posât, Bruyère, Hauteville, Desaley. Felix V. antipapa anno 1441 concessit usum pontificalium. Status personalis huius canoniae 6

Porrentruy.

463

exiguae numquam numerum 12 canonicorum excessit, 1453: 10, 1580: 6 D D . A saec. X V disciplina erat collapsa usque in finem. Anno 1578 monasterium combustum est. S. Petrus Canisius, superior collegii S. J. Friburgi, a Sta. Sede impetravit suppressionem canoniae et unionem illius cum collegio suo in dotationem. H o c anno obiit ultimus abbas. Conventus, etsi corruptus, omni m o d o se opposuit suppressioni, et novum elegit abbatem. Sed frustra. Très canonici manserunt in loco, quorum ultimus obiit 1585. Aedes monasterii abhinc fuerunt desolatae. Anno 1780 ecclesia, quae erat modica, exsecrata est, et mox parochiani in Vuippens ex lapidibus illius novam sibi construxerunt ecclesiam. N u n c quasi nihil superest. A r c h i v a l i a : Arch. Cant. Fribourg, Fonds Coll. Humilimont: 15 dipl. s. XII/XV, item 714 acta s. XIII/XVI. Urbarium, Necrologium 1338/1580, Computus s. XVI, Chronique de l'Abbé Fracheboud 1561/71. - Bibl. cant, et univ. de Fribourg: MSS Chan. Fontaine, Hist. Collegii P. Steinhart 1718 - BMun Nancy 992/1756, 98. B i b l i o g r a p h i a : BACKMANN Helv. Pont. 182/83 - C A L M E T T E / C L O U Z O T 112b 1437 - GALBREATH 299/300 - G R E M A U D II 55/57, 94, 121, 160, 228/30, 236/42 - H B L Schw. V 32 - H Ü F F E R 266/70 - H U G O I 845 - J L 13 476, J W 9233 Lettr. com. Jean XXII 22768 - LThK V 198 - M Ü L I N E N I 219 - P F L U G K / H A R T T U N G I

COTTINEAU

301 -

S T E F F E N S / R E I N H A R D T I 6 9 1 , 7 0 3 , I I c f . i n d . 6 4 9 - WAEFELGHEM 1 1 0 - W I R Z I I

140, IV 293, V 243 - ZAK PAM - ZEERLEDER I 75 - O. BRAUNSBERGER, Beati Petri Canisii S. J. Epistolae et Acta VIII (1581/97) Freiburg 1923, 4, 27, 528, 885 (cf. Anal. Praem. I 314/17) - A. B Ü C H I , Urkunden zur Geschichte des Kollegiums in Freiburg (Freiburger Geschbll. IV 1897) - A. M. COURTRAY, Qui a fondé Humilimont? (Ann. Frib. XXI 1933, 194/210, 242/52 et XXII 1934, 37/43, 59/65) - A. D A G U E T , Histoire de la Ville et de la Seigneurie de Fribourg, Frib. 1889, 9 sv. - A. D E L L I O N , Dictionnaire historique et statistique des paroisses catholiques du canton de Fribourg, Fr. 1884/1902 - J. J. DEY, Chronique d'Everdes et de Vuippens (Memorial de Frib. II 1855) - IDEM, Fondation de l'Abbaye de H. ou de Marsens (ibidem 94, 121, 160) - F. D U C R E S T , Le P. Canisius et le College St. Michel (Quatrième Centenaire de la naissance du B. Pierre Canisius, Fribourg 1921) - C. F U C H S , Fryburgum Helvetiorum Nuythoniae s. XVII, edd. H . de RAEMY DE BRETIGNY (Etrennes Fribourgeoises 1852, 236/45) - J. D. GALBREATH, Les sceaux de l'Abbaye de H. (Ann. Frib. XVIII 1930, 11/18) - N. H I D B E R , Schweizerische Urkundenregister I Bern 1863, 534 - J. J. HlSELY/J. G R E M A U D , Histoire du Comté de Gruyere, MDSRom IX/XI 1851/57) - J. J O R D A N La Fondation de H. (Rev. d'Hist. Eccl. Suisse 1971, 121/31)- IDEM, L'abbaye prémontrée de H. (Arch. Soc. Hist. Cant, de Fribourg XII 2, et sep. ibid. 1926) IDEM, Le journal de Claude Fracheboud, avant-dernier abbé de H. (Ann. Frib. XIII 1 925, 215/31, XIV 1926, 244/57) - IDEM, Le Necrologe de H. (Arch. Soc. Hist. Frib. 1926) - IDEM, Les vignobles de l'ancienne abbaye de H. a Lavaux (RHV XXX, 1922, 285/87) - N. K U E N L I N , Dictionnaire géographique, statistique et historique du canton de Fribourg, F. 1832 - LALIVE D ' E P I N A Y ib: Etrennes Fribourgeoises 1808, 127/33, et 1809, 111/13 - A. J. M A R Q U I S , Le Collège Saint-Michel de Fr., sa fondation et ses débuts 1579-97 (Arch. Soc. Hist. Frib. XX 1969) - F. R E I C H L E N , Notice sur l'Abbaye de 464

H. (Revue de la Suisse catholique X X I X 1898, 157/67291/309) - M. SCHMITT, Notices sur les couvents du diocèse de Lausanne (Memorial de Frib. 1855, II 228/37). -

S e r i e s a b > a t u m (Jordan) Aldricus sive Ulricus 1145 res. Joannes Girard 1358/86 H a i m o 1149/62 Joannes Darvinier 1388/1403 Martinus 1162/80 H a i m o d'Arney 1404 O t h o 1193 Joannes M a y o r 1406/14 Burkardus 1210/12 Ulricus d'Everdes 1416 Ulricus 1215 Wilhelmus de Rive 1429-55 Wilhelmus 1217-26, res. Petrus Olivier 1455-77 Jacobus 1226, res. Girardus Tabusset 1° 1477-90 Nanthelmus 1232/39 Perrinus de Gento 1490-91 Wilhelmus 1242/44 Girardus de Tabusset 2° 1491-92 Burkardus de Vuippens 1247/60 Joannes V Münch 1492-93 Petrus Gaudillon 1493-1516 res. Amalricus 1262 res. Nicodemus Vincent O. Cist, ex Jacobus de Corbières 1266/76 abbatia Hautcret 1516-37 Burkardus 1281/97 Petrus Chamuffens 1537-53 Petrus de Geneveis 1303 Girardus Duding 1553-65 Albinus 1314 Claudius Fracheboud 1565-72 Girardus de Vuippens 1315/31 Joannes Chollet 1572-80 Wilhelmus de Riaz 1335 res. Walter Duding electus 1580, sed Johannes 1340/47 non recognitus. Rudolphus de M o r a t 1351 Inseri nequeunt (ex necrologio loci. Probabiliter vixerunt ante annum 1350). Stephanus 25. oct., Hubertu s 22. febr., Hubertus 26. Maii, Nicolaus 3. januarii.

L A C D E J O U X St. Maria Magdalena Leona, Domus Dei, Cuernens, Lacus Jurensis, -Jovis, -Cuarnensis, Abbatia de Lacu. Hodie dicitur simpliciter: l'Abbaye. - Aliquando confunditur erronee cum Interlaken, quod tamen erat canonia O.S.A. in ditione Bernensi. Juxta lacum eiusdem nominis, Canton de Vaud, non longe a limitibus Galliae. Dioc. Lausanne, in comitatu Sabaudiae, ab anno 1536 Helvetia. Abbatia insignis. Initio monasterium duplex. Fundata et amplissime dotata est anno circiter 1126 ab Ebaldo II Sarraz et de Grandson, mediante fratre suo Bartholomaeo episcopo Laudunensi, amico et fautore sancti N o r 465

bert, fundatoris ordinis. Filia Praemonstrati, prima f u n d a t i o Ordinis intra fines Helvetiae modernae. Familia f u n d a t o r u m exinde exercuit advocatiam. Confirmatio pontificia 1177. Moniales circa annum 1140 translatae sunt in curiam Rueyres, de qua infra. Filias genuit sequentes: Bellelay, Fontaine André, et Humilimont. Postremo etiam Gottstatt paternitati Lacus videtur fuisse subditum. Parochiae incorporatae et administratae: Cuernens près de l'Isle. Saint Didier, Orny, Saint Saphorin sur Morges, Ependes. Per saecula abbatia contendit cum ilia Sancti Eugendi in Gallia (O.S.B., vulgo Saint Oyen de Joux), quae possederai iam antiquitus multa bona et prioratum in altera ripa Lacus Jurensis, nomine Lieu Poncet, et quae dominium totius vallis et lacus sibi vindicavit. Iam initio saec. X I V abbatia adeo erat collapsa, ut visitator an. 1324 ibi nil invenerit nisi duo canonicos malae conversationis, et omnia fere bona f u e r u n t alienata. Abhinc electi sunt pluries abbates ordini alieni. Anno 1480 Sixtus IV abbatiam dedit in commendam Italo cuidam, quod vero duces Sabaudiae et advocati potuerunt avertere. Penultimus abbas fuit episcopus in Belley et canonicus Lausanensis, ultimus denique erat iterum de gremio. A n n o 1536 uxorem duxit, reliqui canonici, praeter unum, paternae fidei fideles, emigrarunt. Anno 1542 gubernium Bernense sequestravit bona et canonia suppressa est. Ecclesia facta est parochialis protestantium. Omnia aedificia manserunt intacta, sed an. 1680 fulgure omnia combusta sunt nec amplius reconstructa. Hodie nihil superest nisi pars inferior turris crassae et aliquae arcus claustri. A r c h i v a l i a : Arch. Cant. Lausanne: Ser. CXC, 4 capsae plenae diplomatum, nondum ordinatae, saec. XII/XVI. Ad 7, 7 bis, 8: 3 voll. MSS XVI (iura abbatiae) - Annales Lacus Jurensis, quos edidit F. G I N G I N S D E L A SARRAZ in MDSRom I 3, 1842 1/140, nihil habent commune cum monasterio nostro, tractant enim exclusive historian! prioratus vicini Cluniacensium de Romainmotier, in cuius unione cum abbatia Lacus an. 1 5 2 1 forte venerunt in archiva illius. Vide B A C K M U N D MaGeschr 319. B i b l i o g r a p h i a : BLIGNY cf. ind. - B R A C K M A N N Helv. Pont. 196/98 - C A L M E T T E / 108, 112, 118, 129, 138 - C O T T I N E A U 1535 - FRerBern II, III cf. indd. Form. Pr. 305 - GALBREATH 300/02 - Gall. Chr. Ed. Hauréau X V 399/407 - Geogr. Lex. Schweiz I 16, vide etiam editionem gallicani - GOOVAERTS II 249, III 142 - HBL Schw. I 44/45 - H Ü F F E R 13/18 - H U G O II 13, prob. 3 / 4 - J L 12943 - Lettr. com. Jean XXII 2572, 3315, 11 861 - MIGNE PL t. 188 c. 1292; t. 200 c. 1150; t. 201 c. 1325 M O T T A Z I 1/6, II 138/43 - M Ü L I N E N I 222/25 - Reg. Imp. VI 1, 1845 - S T U M P F / B R E N T A N O II 4463 - WAEFELGHEM 139 - W I R Z II 141, IV 294, V 2 4 4 - D. B E N O I T , Histoire de l'Abbaye et de la Terre de St. Claude (Montreuil s. Mer 1890) I 502/06, II 62/64 Cartulaires de la Chartreuse d'Oujon (MDSRom XII 1854) 67, 144 - L. de C H A R RIERE, Les dynastes de Grandson jusqu'au XlIIe siècle (Lausanne 1866) passim - R. CLAIR, Saint Pierre de Tarentaise et St. Amedee de Lausanne (Collectanea Cisterciensia X X X V I , 1974, 272/84) - N . DROZ, Histoire de Pontarlier, Besançon 1760, 124/27, 256 - B. EGGER, Geschichte der Cluniazenserklöster in der Westschweiz, CLOUZOT

466

134/43. - F. GINGINS DE LA SARRAZ Mémoire sur le rectorat de Bourgogne, Pièces justificatives ( M D S R o m la, 1838, 172/96) - J. NICOLE, Recueil historique sur l'origine de la Vallée du Joux (ibidem 1840, 275/497) - C. E. ROCHAT, L'Abbaye 1571-1971. Edité à l'occasion du 400e anniversaire de la C o m m u n e , Lausanne 1971 - P. M . SCHMITT, Lac de Joux (Der Pilger von Einsiedeln VIII 1849, 258 ff., item gallice apud GREMAUD I I 2 2 3 / 2 8 ) .

-

S e r i e s a b b a t u m (Mottaz, HBL Schweiz) Gosbertus (Prior) 1126 Petrus de Ponte 1135? Theodoricus 1141 Richardus 1143/44 Stephanus 1149/57 Gualterus 1160/79 M 1180 Nanthelmus 1190? Nicolaus 1193 Ludovicus 1210/11? Gaymarus 1215/17 Humbertus 1219/47 Gulielmus 1249/61 Guido 1263/65 Joannes de Bretigny 1273/78 Radulphus de Monnaz 1283/89 Joannes 1294 Nicolaus 1301? Petrus de Vennes 1302/18 Gulielmus Boniz 1314? Raymundus 1319 Joannes de Lutry 1322/24 dep.

Jacobus Bonet 1327/33 Humbertus Belvas 1334/36 Ludovicus de Senarclens 1336/69 res., t 1370 Petrus Majeur de Romainmotier 1370/83 Henricus Majeur de Romainmotier 1385/1419 Joannes de Jougne 1419/23 Gulielmus de Bettens 1424/57 Nicolaus de Gruffy 1458-ca. 80 Joannes Pollens 1480/84 Joannes de Tornafoll 1° 1484/1504 res. Aymon Jacquet 1509 Joannes de Tornafoll 2° 1509/11 Jacobus Varnier 1513/19 Claudius d'Estavayer 1519/34 Claudius Pollens 1534/36 Inseri nequit: Gregorius 8. I (Necr. Parcense)

P O S A T B.M.V. Poja. Saec, XII vocabatur „Vilar Aldiert". Prope Farvagny (Favernach), non longe a Friburgo Helvetiorum. Dioec. Lausanne. Parthenon, ortus per translationem monialium monasterii duplicis de Humilimont, in cuius necrologio occurrunt 58 sorores. Translatio perfecta est circa annum 1140. Prima magistra Emma sola est nota, post cuius mortem 467

abbas aliam non iam nominavit. Secus nihil scitur de hoc parthenone, nec notum est quando cessavit. Fuit in posterum, quod fuerat iam antea, curia abbatiae Humilismontis, sub titulo prioratus. Societas Jesu eum acquisivit anno 1580 una cum bonis abbatiae. Superest capella, ad quam viget peregrinatio. A r c h i v a l i a , et bibliographiam vide Humilimont.

RUEYRES Rueria, Ruveri, Riuori, Ravoire D u o sunt loca huius nominis, non longe inter se distantia, in pago Valdensi (cant, de Vaud, dioc. Lausanne, Helvetia). In utroque abbatia Lacus Jurensis habuit domum dependentem. 1. Rueyres inter Chardonne et Corsier, prope Vevey. Parthenon, ortus per translationem sororum de Lacu, circa annum 1140. Occurrit in diplomatibus usque ad initium saeculi XIII, deinceps de eo non amplius fit mentio. Probabiliter saec. X I I I exstinctus est, et bona eius unita sunt sequenti, cum quo saepius confunditur: 2. Rueyres sive Rueret, commune de Puisdoux, in ripa lacus de Bret. Primitus etiam appelabatur „Bellavuarda du Jorat". Anno 1140 Guido episcopus Lausannensis abbatiae de Lacu multa bona dedit in hoc loco, ad aedificandam ibi domum ordinis. Forsitan ibi fuit initio domus formata, seu prioratus. Anno 1249 nempe Roma voluit requirere taxas de hoc prioratu. Abbas Lacus Jurensis protestatus est, praetendens hanc domum modo esse nil aliud nisi curiam ruralem cum capella, ab uno sacerdote et uno converso administratam. Exinde sacerdos ille non iam „prior", sed magister vocatus est. Ultimis saeculis bona ibi sita ab abbatia laicis locata sunt. Archivalia et Bibliographia: vide apud Lac de Joux.

DUBIA VAUX-LE-MONCELOT

B.M.V.

Juxta Frasne-le-Chateau, non longe a Corneolo. - Vallis Monialium? Curia abbatiae de Corneux, quo, asserente H u g o II 1029, translatae sunt moniales huius monasterii, quod ut fundatum ante annum 1140, probabilius 468

initio erat duplex. Atqui ex ampio archivo canoniae de sororibus nihil constat omnino. Si umquam ibi fuit asceterium, certe mox fuit exstinctum. Postea fuit curia ab abbatia dependens, saeculo XVII adhuc ibi fuit capella cum eremitorio. Sicut Vaux-les-Vernois, de quo infra, saepe eatenus est confusum cum „Ecclesia de Vallibus", quod est Grandgourt. Bibliographiam vide apud Corneux.

PRAETERMISSA

B E L L E V A U X

Prope Lausanne. Helvetia. Mtìlinen II 163, et post eum Waefelghem 28 erronee identificant Bellam Vuardam cum Bellevaux. Atqui Bella Vuarda idem est ac Rueyres, de q u o vide supra, et Bellevaux semper fuit parthenon ordinis Cisterciensis.

C H A N C E Y St. Robert Cant. Pesmes, H t e . Saône. P. D u n a n d , MS 3a fol. 19 Bibliothecae Bisuntinensis putat hunc prioratum, situm prope Gray, fuisse ordinis nostri et quidem Corneolo subiectum. Quem sequitur WAEFELGHEM 54. Revera haec ecclesia spectabat ad abbatiam Sti. Pauli Bisuntinensis, de qua supra audivimus.

LA C H A R I T E Hte-Saône, Gallia. Sec. CatMSSBDep X X X I I erat O. Praem., quem sequitur WAEFELGHEM 56. Reverá fuit abbatia O. Cist, vide C O T T I N E A U 704.

MÜNCHENWYLER (Villars les Moines). Prope Biel. Dioc. Lausanne. Reverá fuit monasterium Cluniacensium, non vero ordinis nostri, ut autumat J. F. Engelhard in articulo suo „Die Prämonstratenser-Propstei Münchenwyler" in Berner Taschenbuch 1857 pp. 195/208. Cf. de hoc monasterio apud Brackmann Helv. Pont. 205/06. 469

NEUCHATEL Civitas in provincia et juxta lacum eiusdem nominis in Helvetia, Dioc. Lausanne. Samuel de Chambrier in suo opere „Description topographique et économique de la mairie de Neuchatel avec des notes historiques" (Neuchatel 1840) p. 49 praetendit praeteritis temporibus iuxta vêtus Castrum et juxta ecclesiam collegiatam in illa civitate extitisse monasterium „monachorum alborum", contiguum parthenoni cuidam „Ursulinarum" (sic!) ambo fundata ab Ulrico comité de Neuchâtel, sed propter scandala ab ipso fundatore an. 1206 suppressa. Mera traditio est haec - immo probabiliter phantasia, nullo modo authentice probata. Quoad parthenonem est apparenter falsa, quoad „monachos albos" forsan fundamentum quoddam habet in refugio, quod possedit abbatia Fontis Andreae in hac civitate. Mülinen II 164 putat, etiam moniales illas „Ursulinas" fuisse ordinis nostri, sub paternitate abbatis Fontis Andreae. Ideo invenitur et apud W A E F E L G H E M 176. Cum ergo nullum aliud argumentum habeamus pro existentia huius parthenonis nisi vagam illam traditionem, et hypothesim M Ü L I N E N non magis fundatam, jure merito est rejicienda, eo magis quod abbatia Fontis Andreae post annum 1140 est fundata, et circaria nostra, ut in praefadone diximus, ad amussim et statim decreta Capituli Generalis de abrogatione monialium videtur esse exsecuta. Cui accedit factum, quod in necrologio Fontis Andreae sorores omnino desiderantur. VAUX-LES-VERNOIS Prope Montbeliard est sita haec curia abbatiae Belli Campi, quo H U G O I 553 putat fuisse translatas moniales. Sed de illis nihil constat omnino, et Bellus Campus, cuius fundatio perfetta fuit vix ante annum 1145, non iam potest fuisse monasterium duplex. An 1457 abbas Belli Campi ibi erexit prioratum simplicem. Bibliographiam vide apud Belchamps, et Ch. M A T H I O T , Un village affranchi: Le Vernois lez Montbéliard, et l'ancien prieuré de Vaux (MSE Montbel. 1936).

470

C I R C A R I A T U S C I A E ET C A L A B R I A E H o c est nomen eius authenticum, quo tempore cum abbatiae eius florerent, in antiquis indicibus exclusive solebat designari. Vox „Circaria R o m a n a " videtur esse inventa ab historicis Ordinis saec. XVII. Monasteria eius in Italia f u e r u n t sita in Tuscia, in Latio, in Campania, in Apulia et in Sicilia. In Calabria hodierna fuit nullum 1 . Propter canoniam Gratteri prope Cefalu invenitur etiam designano „Tuscie, Calabrie et Sicilie". In ultimis catalogis, circa annum 1300 redactis, etiam adscripta est ei canonia Bellapais in Cypro, ex circaria „Graeciae et Hierosolymitana," quae tunc iam interierat, sola superstes. Mirum est, Ordinem Praemonstratensem in Italia exigui fuisse momenti. O r d o iste, qui u n o tantum potest gloriari summo Pontifice 2 , et ne uno quidem Cardinali, novem habuit abbatias in Peninsula, ceteroquin monasteriis omnis generis generose consita - ubi tot ordines sunt orti, et ubi pulsat cor ipsius ecclesiae. Minus vero est stupendum, pro omni qui cum historia ecclesiastica Italiae est familiaris, has abbatias per pauca tantum saecula floruisse, et diu ante sic dictam saecularisationem fuisse exstinctas. Ultimus canonicus Ordinis in Italia enim videtur esse defunctus in Barletta medio saeculo XVI. Prima fundatio facta est in Todi, Umbriae, anno 1133, quam sequitur probabiliter illa in Gratteri anno 1140, deinde Barletta anno 1149. Q u a e primae fundationes longe inter se distabant. Inde ansa separationis, et deficiente arctu connexu inter se, etiam relaxationis, cui sub coelo meridiano citius indulgetur quam alibi. Post decennia secuta sunt Brindisi circa annum 1180, dein Camerota anno 1194. Factae sunt hae fundationes omnes per principes stirpis normannicae vel per tales, qui cum Gallia alio m o d o familiariter erant connexi. Saeculo XIII ineunte, abbas generalis Gervasius Anglus, zelo ordinis flagrans, apud Summos Pontifices multum valens, saepius venit in Italiani et impetravit eo quoque tempore, quo primae fundationes ordinis (in Todi, Brindisi, Gratteri) iam coeperunt graviter collabi, ut aliae abbatiae conspicuae ordini suo traderentur (Antrodoco 1215, S. Alexius in R o m a 1226 et Orvieto 1231). Gervasius autem et alias domus circariae pro posse reformavit, et paterne de eis curavit, ut patet ex variis epistolis eius quae sunt maximi momenti pro historia huius circariae 3 . Wilhelmus, eius secundus successor et pariter Anglus (1233-38), etiam de 1

Hac voce medio aevo designabatur tota Italia inferior. Gregorius V i l i 1187 quod patet ex Anonymo Laudunensi ( M G H SS, X X V 443 sq) Vide etiam BACKMUND MaGSchr 270. ' Edita sunt apud HUGO Sam epp. 1/124.

2

471

circaria italica valde erat sollicitus et abbates eius admonuit enixe, ut ad amussim veniant ad Capitulum Generale - praesertim reprehendit abbates Apuliae, quia tam raro adeunt Capitula, dum „alii abbates longe dissiti ut Dani, Scoti, Hiberni et Poloni quotannis fideliter appareant". Concessit eis tarnen, quod alternatim omni anno unus saltern abbas veniat ex Italia 4 . Saeculo XIII Praemonstratenses in Italia apud Summos Pontifices magno favore fuerunt dotati. Honorius IV die 17 dec. 1287, confirmationem mittit privilegii immunitatis; Nicolaus IV, die 9 sept. 1288, episcopis mandat ut in parochiis ab ordine dependentibus recipiant canonicos ab abbatibus et praepositis (sic!) designatos, die 17 aprilis eiusdem anni concedit, ut Praemonstratenses, apud amicos manducantes, edant quae ipsis apponuntur, inclusa carne, eadem die iussit ut eius canonici et conversi vagantes incarcerentur 5 . Quae aestimatio Summorum Pontificum iam apparet ex facto, quod in omnibus canoniis Italiae, praeter Brindisi, Praemonstratenses ut ordo reformatus, substituti sunt aliis religiosis, et quidem monachis Benedictinis relaxatis, vel in casu Camerotae, forsitan monachis graecis, Latinis tunc valde odiosis. In Italia nempe potuit accidere, ut monasteria florentia iam post pauca decennia adeo erant collapsa, ut suppressio eorum esset necessaria vel ut conventus se ipsum paulatim dissolverei (quod valet aliquo modo etiam pro canoniis circariae nostrae). Magna est affectio Italorum ad familiam suam, id quod fuit causa vitii nepotismi, magnam in perniciem non solum ordinum sed totius ecclesiae. Traditae sunt ordini nostro fere semper abbatiae ditissimae perantiquae fundationis, quarum divitiae fuerunt in laqueum non solum monachis nigris, sed etiam canonicis albis. Pluries abbates, in malignitate cum conventu suo concordes, dilapidaverunt bona monasterii „emphyteutice", id est in favorem propinquorum et amicorum, nec amplius novitios acceperunt, ut quo minor esset numerus religiosorum, eo maiorem partem unusquisque e fructibus redituum in usum proprium posset emungere. Ex hoc, nullibi invenimus in canoniis nostris communitatem numerosam. Collapsum circariae promovit insuper nefastum exilium Avenionense, praesertim vero schisma subsequens. Praemonstratum longinquum abhinc vix amplius curavit de hac circaria, visitationes cessaverunt. Accessit secundum malum, quod primo omnium in Italia vitam monasticam et canonicam interemit, fuit enim nefandum systema commendarum. Ab anno circiter 1300 paulatim invaluit apud Curiam Romanam plangendus abusus, ut abbatiae supradictis ex causis emortuae vel collapsae, non ut oportuit debite re4

E t hic est f o n s praestantissimus: HUGO 1. c. ep. 120 et LEPAIGE 9 2 7 / 2 8 .

5

A. M. dal PINO, Bolle di Onorio IV e di Nicola IV ai Servi di Maria in: Studj Storici dell'Ordine dei Servi di Maria V (1953) 62, 67.

472

formarentur, sed darentur in commendarti extraneis tamquam mera beneficia. Canoniae exinde datae sunt regulariter ab ipsa dataria Romana cardinalibus vel illorum nepotibus, et episcopis, sed pluries laicis „clericis", qui pro f o r m a minores sibi fecerant imperare. Initio Curia Romana exegit, ut habitum ordinis acciperent commendatarii, quae sanctio mox negligebatur. Commendatarii bona, a religiosis illegitime alienata recuperaverunt, et abhinc ut sanguisugae ea expresserunt in proprium emolumentum. Cum abbatia S. Leucii in Todi propter collapsum totalem anno 1236 esset a Curia Romana suppressa, bona data sunt conventui vicino Clarissarum, dum aedes abbatiae cessae sunt fratribus Praedicatoribus. Commenda tunc temporis nondum erat communis. Gratteri transierat paulo post, iam antequam data esset in commendam, sicut Orte ad alium ordinem. Romae, in Orvieto et Camerotae monasteria - salvo instituto commendae - saec. X V data sunt aliis religiosis. Per negligentiam commendatariorum, qui praesentiam religiosorum aegre ferebant, aedes mox corruerunt in ruinas. Tantopere periit memoria ordinis nostri eiusque canoniarum, ut iam saeculo X V I apud cancellarias Romae et Neapoli non amplius esset notum, cuius ordinis illae quondam fuerint. Probabiliter multa archiva, cum in abbatiis plane ruinosis non iam possent conservari, a commendatariis quibuslibet admixta sunt archivis privatis, ubi aut sunt dispersa, aut requiescunt incognito in deposito, ubi nemo ea quaerit. Permulta et ubera extant archiva ecclesiastica in Italia, sed generatim non sunt ordinata, et exinde omnino inaccessibilia 6 . Facile est intelligendum, nos hisce in cirucumstantiis pauca tantum de historia singularum canoniarum potuisse eruere. Sola historia Abbatiae S. Alexii melius est documentata. Tamquam ruinae in diem magis collabentes, vel in manibus alienis elanguerunt misere commendae illae adhuc per saecula, donee suppressio Napoleonica annis 1798-1810 illis finem posuit. In statu Pontificio vero anno 1816 edam illae sunt restitutae, et viguerunt usque ad annum 1861 respective 1873, quo et commendae S. Severi et S. Alexii sunt saecularisatae. Superiores canoniarum ab initio et semper, si prima decennia Gratterii excipimus, in hac circaria fuerunt abbates, qui generatim iam saeculo XIII infulati fuisse videntur. Mirum est, religiosos huius circariae in omnibus fere documentis vocari „monachos", et quidem in graecis aeque ac in latinis. Generatim religiosi titulabantur „fratres", immo abbates. Gratum est nobis, in Italia existere duas picturas valde pretiosas: antiquissima enim quae nota est, 6

Dolendum est valde, archivum praestantissimum prò historia Italiae Inferioris, nempe Archivum Status Neapoli, ex adiectis belli peracti fuisse flammis consumptum.

473

imago sancti Norberti fundatoris (c. an. 1300, Orvieto), et imago cuiusdam „fratris Menici", ex anno 1463, qui probabiliter ad abbatiam S. Quirici pertinuit. Picturae huiusmodi sunt rarissimae. In ordine Praemonstratensi omnia monasteria ad medium usque saeculum XII solebant fundari ut duplicia, postea sorores translatae sunt vel suppressae. In Italia, parthenonis nullius existentia authentice est probata, dum ille ad S. Caeciliam in Orvieto res maneat dubia. Neque scimus aliquam canoniam fuisse monasterium duplex. Parochiae incorporatae et a religiosis administratae, ut alibi de more, in Italia ante concilium Tridentinum vix extiterunt, immo ecclesiae abbatiales juribus parochialibus, quae pro tota dioecesi, praesertim in Italia inferiore, fuerunt penes episcopum, partim tantum participaverunt. Sed abbatiae Benedictinae generatim ibi possederunt multas capellas rurales in praediis et possessionibus suis, quae pluries excurrendo ab abbatia administrabantur, et quarum nonnullae erant coniunctae prioratibus parvis communitatibus praeditis. Saepius etiam eremi et immo antiquae abbatiae, piane emortuae, alteri abbatiae erant incorporatae tamquam curiae vel capellae. Hereditatem huiusmodi Praemonstratenses ubique aggressi sunt, ubi abbatiae monachorum eis sunt traditae. Certe scimus verbi grada, abbatiae S. Severi fuisse incorporatam illam de Acquatta, et S. Leucius possedit sex prioratus et decern capellas. Exemplum S. Joannis de Plano, de quo vide infra, demonstrat saec. XII etiam Praemonstratenses habuisse tales prioratus dependentes. Exemptio ab ordinario, nisi iam apud fundationem expresse fuerat sancita, generatim non fuit admissa. Personas sanctitate vel scientia eminentes hac in circaria nescimus, ex defectu documentorum. Certuni est autem, saeculo XIII nonnullas canonias eius optime floruisse, abbates eius collaboraverunt in nova redactione statutorum ordinis, et iussu Sanctae Sedis reformaverunt abbatias longinquas vel aliorum ordinum. Multi abbates et religiosi nominati sunt episcopi. Pluribus canoniis videntur fuisse adiunctae scholae, quarum rectores „praepositi" sunt appellati''. Rudera, quae de canoniis huius circariae supersunt, potius modesta sunt dicenda. Abbatia S. Alexii Romae sola integra superest, sed valde mutata et renovata. Apud S. Severum Urbevetanum aedes pulcherrimae supersunt, insuper et picturae magni valoris. S. Quiricus et Gratteri sunt ruinae, et quidem haud spectabiles. Ecclesia superstes in Camerota vix est digna mentione, reliquae canoniae omnino solo sunt aequatae. 7

Anno 1296, in abbatia Sti. Severi signant: Bartholomaeus abbas, Johannes prior, Hieronymus praepositus et Gulielmus subprior (Arch. Comunale di Orvieto, Libellarius Sti. Severi).

474

A N T R O D O C O SS. Quiricus et Julitta Drusa, Vallis Lucis, S. Kiricus de Valle, - de valle Introduci, de Introduco, Inthretoco, de Micigliano. Secus Viam Salariam, ad rivum Velino, in parochia et Terra de Micigliano, una hora distans ab oppido Antrodoco, versus aquilonem. In faucibus Aprutiorum, Dioec. Rieti. Q u o n d a m pertinuit ad regnum Neapolitanum. Primitus erat abbatia Ordinis S. Benedicti, cuius origo ad tempora S. Gregorii videtur ascendere. Sanctus Severus martyr, patronus abbatiae huius nominis in Orvieto, dicitur fuisse monachus in „ I n t r o d u c o " saeculo VI. Ugo ille abbas Pharphensis, reformator eximius anno 986, etiam fuit monachus S. Quirici. Saeculo XII abbatia adhuc bene floruit, anno 1179 est reformata, et ecclesia eius consecrata est. Monasterium erat juris S. Petri, ergo S. Sedi immediate subiectum. Anno 1215 Innocentius PP. III de rogatu Gervasii abbatis generalis, tradidit S. Quiricum Ordini Praemonstratensi, simul monasterium subiugans iurisdictioni episcopi Reatini 1 . Habebatur ut ,,filia Praemonstrati". Iurisdictio civilis abbatiae, quae erat ditissima et insignis, se extendit super vicos Antrodoco, Città ducale, Porta di Machilone, Rieti, Città di Penne, immo in partes Tusciae. Ecclesiae incorporatae: S. Giovanni dell'Isola, S. M . di Ronzano, Casanelle, Galbano S. Nicola, San Salvatore al Fano. Gervasius abbas generalis primo abbati Gaufrido suasit, ne „amplius monachos ex Aprutiis acciperet, isti essent enim Langobardi et astutissimi supra m o d u m " . Anno vero sequenti, 1216, obligat Gaufridum ad resignationem, quia esset „nimis simplex". A n n o 1285, Simon abbas visitat abbatiam Tal-y-Llychau in longinqua Wallia 2 . Anno 1292, per bullam possessiones monaster» ab intrusoribus iniuste occupatae restituuntur ab Nicoiao IV. Anno 1454 abbatia data est in commendam, et quidem episcopo Aquilano. Qui videtur expulsisse conventum. Nuper in montibus prope Spoleto detectae sunt in capella quadam picturae, inter illis canonicus quidam ordinis, albis vestitus, quod probat inscriptio: „Ego Fr. Menicus canonicus Ordinis Praemonstratensis, rector istius ecclesiae et curatus in Ucenelli an. 1463". Magna est probabilitas, eum fuisse ex ultimis canonicis S. Quirici 3 . Per neg-

1

2 3

P R E S S U T T I 2204. Monachi nigri fuerant corrupti, abbatem suum necaverant et luxuriöse viventes dissipaverunt bona loci. Fridericus II Imperator traditionem ad O r d . Praem. anno 1217 confirmavit et abbatiam in suam specialem tutelam assumit (HUGO SAM 26/32). Public Record Office, Ancient Correspondance, London 1907, X X 20. Capella vocatur San Girolamo in parochia Occenelli, in extrema solitudine sita (Dioec. Spoleto). Prima et unica vice tractant de ea S. N E S S I et S. C E C C A R O N I , Da

475

ligentiam a b b a t u m c o m m e n d a t a r i o r u m periit archivum, et collapsae sunt a e d e s c a n o n i a e , q u a e deinceps carebat conventu. Ecclesia saec. X V T I a d h u c est restaurata, nunc vero est, sicut t o t u m m o nasterium, ruina d e s o l a t a . C o m m e n d a , q u a e f u i t p a t r o n a t u s regis N e a p o l i t a n ^ a n n o 1808 s u p p r e s s a est. V i d e n t u r ibi h o d i e e m e d i o a e v o turris quad r a t a f o r t i s s i m a , et m a i o r p a r s monasterii, in q u o discerni p o s s u n t capitulum, sacristia et variae capellae. S e d f o r n i c e s u b i q u e sunt collapsae. A r C h i v a 1 i a : videntur periisse. Secundum KEHR O. C. multa archivalia huius abbatiae saec. XVII fuerunt Romae apud virum quendam privatum. Supersunt tamen documenta recentiora, de tempore commendae, in Arch, di Stato Napoli (Fondo dei Catasti Carolini, item Catasto Onciano, Fondo del Patrimonio Ecclesiastico). Varia etiam in Archivis dioecesanis de Rieti et de Aquila, et in Archivo Municipali di Trevi. Aliquae vetustiora, quae vero Benedictinos solos tangunt et quorum regesta publicata sunt in collectionibus notis, inveniuntur in Archivis Vaticanis. Cf. etiam MS Annali del Di Meo, voi. X (Arch. di Stato Napoli p. 420) - BMun Nancy, MS 995/IIIff. 11/14. -

B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 3 3 2 , 4 1 5 - BACKMUND O r d o P r a e m . lt. 1 1 2 - C O T T I N E A U

122 - D H G E I 991 - HOBERG Taxae p. 309 (1321, 1420, 1441 debuit solvere 40 floren o s ) - HUGO A n n . J e a n X X I I 12920 5 4 0 2 - LUBIN 178 WAEFELGHEM 5 5 1 -

II 5 9 3 - IDEM SAM N r . 2 6 / 3 2 - KEHR It. P o n t . M G H E p S e l I 3 2 0 - POTTHAST 6 2 5 , 5 4 0 2 , 5 5 6 5 - R e g . H o n o r i u s I V 6 4 2 9 , 6 5 2 1 - UGHELLI V I Z A K E O P 1 6 5 , 141 - IDEM O P I - P . ANGELOTTI

I V 2 6 / 2 7 - Lettr. - PRESSUTTI 2 2 0 4 , 1030, V I I 1316 Descrittione della

Citta di Rieti, Roma 1635, 114 - N . ANTINORI, Raccolta di memorie storiche delle tre Provincie degli Abruzzi, Napoli 1781/83, II 68 - N . BACKMUND, Rarissimo ritratto di un Premonstratense nello Spoletino (Spoletinum X I X 22, 1977, 86/88) - IDEM, Das Porträt eines Prämonstratensers von 1463 in Italien entdeckt (Anal. Praem. 1979, 237-39) - J. SCHUSTER, L'Imperiale Abbazia di Farfa, Roma 1921, 113, 116 - Bolletino di Storia Patria per l'Umbria, Piceno e Marsica IV 26 Abbates Gaufridus 1215/16 G e r a r d u s 1216 S i m o n 1285 R i c h a r d u s 1321 4 P e t r u s A n t o n i u s 1432 5 E p i s c o p u s A q u i l a n u s 1454 A m i c o A n g i f i l o della R o c c a 1467

Cardinalis Baudinus - 1 6 3 4 C a r d . A l e s s a n d r o Cesarini 1634— Filippo Buonaccorsi - 1 7 2 7 M a r i o Tanzi 1727/54 Silvestro T o r q u e s 1755 Luigi Canofari 1795/1808 Inseri nequit: R o b e r t u s 6

Spoleto a Sangemini attraverso le Terre Adolfe (Itinerari Spoletani Nr. 3, Spoleto 1975, p. 32). 4 Lettr. com. Jean X X I I 1. c. 5 C. EUBEL, II Munster 1898, 215 ' Occurrit in necrologio abbatiae Branensis (Braine) die 14a januarii (ed. E. BROUETTE in Anal. Praem. X X X V , 1958, p. 282:) „quondam abbas ecclesie Sti. Quinci" quod innuit eum resignasse.

476

B A R L E T T A St. Samuel Barulum, Parlutt, - litt, Locus Sti. Samuelis in suburbio Barulensi, - de Clausura. Occurrunt saec. XII et XIII tituli ,,SS. Archangeli, S. Michaelis, S. Thomae, Omnes Sancti" - sed incertum est, an agatur semper de una eademque ecclesia. Nomen ,,La Chiusa de li Scavani, - Schiavoni ei datum est tantum in fine saeculi XVI, cum vita regularis iam esset exstincta 1 . Juxta, nunc intra civitatem Barulensem, non longe a mari. Dioec. Trani Barletta, Apulia. Ecclesia et abbatia Sti. Michaelis (et Thomae) de „Loco qui dicitur Clausura" fundata est, secundum traditionem, a tribus sacerdotibus Eustachio, Sillitto et Balzano. Abbas eius Salomon qui memoratur anno 1144, fuerat probabiliter OSB vel Graecorum. Anno 1149 a Rogero II duce Calabriae de novo fundata vel potius ordini nostro tradita est. Filia de S. Marie du Bois in Lotharingia, sed definitive considerata est ut filia Praemonstrati. Mutatio patrocinii in S. Samuelem, anno 1149 iam perfecta, debetur certe continuo commercio cum Terra Sancta, ubi vix abbatia S. Samuelis fuerat condita, et reliquiis istius prophetae forsan inde allatis. Abbatia S. Samuelis Baruli, quae erat ditissima et insignii, et genuit filias in Brindisi et in Camerota, habuit aedes valde extensas. Abbas Ricardus an 1219 infulatus est. Abbatia arcte subdita erat archiepiscopo Tranensi, qui immo omni electioni abbatum praesedit. Tamen a saeculo XIII, saltem de jure. S. Sedi tantum erat submissa. Anno 1214, erant ibi 17 canonici, nempe abbas, prior, subprior, perceptor, cantor, succentor, 8 sacerdotes et 3 diaconi. Anno 1300 habuit hospitale, et panificium magnum. An. 1349 milites Hungari, una cum indigenis captivum ceperunt abbatem et capite eum plexerunt cum duobus aliis, ,,nimis enim", ut ait chronista 2 „suppresserunt civitatem". Floruit tamen canonia cum abbatibus regularibus longe diutius omnibus aliis circariae. Anno 1528 a Gallico exercitu irruente combusta et diruta est, qua occasione etiam archivum fere ex integro periit. Abbas Antonius de Capellis circa annum 1535 instauravi! ecclesiam, iterum collegit communitatem in suo palatio abbatiali, admisitque novitios, volens relevare canoniam secundum statutum ordinis non episcopo, sed S. Sedi subiectam, ut ipse fatetur anno 1545. Q u o vero in tentamine non successit. Conventus paulatim exstinctus est, et superfuerunt abbates soli, quibus post medium saeculum XVI secuti sunt commendatarii. Saeculo sequenti commenda facta est haere1 2

Tunc in aedibus eius collocatae sunt 200 familiae Slavorum. Chronica Dominici Gravina, in Arch. Capituli Barulensis, fi. 64.

477

ditaria in familia Affaitati. Abbas D o m e n i c o Affaitati restaurai ecclesiam diu neglectam a n n o 1670, tamen archiepiscopi« Tranensis, qui eam visitai versus finem saeculi, eam c o m p a r a i „sterquilinio". Seccia scribit a n n o 1769: „ Q u i n q u a g i n t a annos ante a d h u c cultus celebrabatur in ecclesia hac, sed mutationes terrae et aquae in portu infra brevi eam r u i n a v e r u n t " (p. 282). A n n o 1796, proventus, quae a d h u c f u e r a n t 300 d u c a t o r u m auri, unita sunt Seminario Tranensi, et ecclesia a n n o sequenti solo aequata est. H o d i e tant u m pars q u a e d a m in aquilone civitatis. „Vico San Samuele" vulgo nuncupata, et quae novem vias stratas complectitur, n o m e n et extensionem pristinae canoniae in mentem revocat. Supersunt aliquae imagines, hac ex canonia provenientes, in ecclesia S. Augustini Baruli, sicut et sculpturae in M u s a e o Municipali. Probabiliter et imago cuiusdam canonici ordinis, quae est in M u s a e o Nationali Neapoli, ex S. Samuele venit. Archi vali a quaedam supersunt in Archivis Capituli Barulensi et Tranensi. (Cf. SANTERAMO, La Badia). B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 6 0 1 , 2 7 1 2 - BACKMUND O r d o P r a e m . 1 4 / 1 7 - COTTINEAU 2 6 6 - D H G E A r t Barletta - HUGO A n n . II 7 3 7 - IDEM SAM 2 4 , 120 - LUBIN I 4 2 POTTHAST 7 5 6 , 2 0 7 8 , 3 5 2 2 , - PRESSUTTI 1626 - UGHELU V I I 1011 - VENDOLA D o c u m e n t i N r . 81, 9 9 , 108, 113, 114, 128, 174, 1 9 4 - I D E M R a t i o n e s N r . 8 4 0 , 8 6 3 - W A E F E L -

GHEM 250 - ZAK OPI 5 - R. FILANGIERI, Codice Diplomatico Brese, Pergamene di Barletta, Bari 1927, Nr. 67, item Bari 1914 Nr. 240 - S. LOFFREDDO, Storia della Citta di Barletta con corredo di documenti, Trani 1893, I 310, 312 - A. di G. PROLOGO, Le carte che si conservano dell'Archivio Metropolitano della Città di Trani, Barletta 1877, p. 207 et cf. indicem - S. SANTERAMO, Codice diplomatico Barlettano Barletta 1924/31: I 102, 174, 229, 260, II, IX, cf. ind, XVI 4, 65, 68 - IDEM, Le chiese distrutte di Barletta (concinnata ex periodico „11 Buon Senso" 1920/21 sq. Barletta 1921, 75/79) - IDEM, L'Abbadia premonstratense di San Samuele di Barletta (Anal. Praem. XXXIV 1957, 61/81) - G. SECCIA, Della Citta di Barletta dall'Epoca di sua fondazione fino al 1769 (MS Bibl. Comun. Barletta p. 282). A b b a t e s (SANTERAMO) T h e o d o r i c u s 1145 3 D u r a n d u s 1214 H e n r i c u s 1216 Richardus 1219 4 T h o m a s i n u s ca. 1230 5 3 4 5

Simon de Medicis 1509 A n t o n i o de Capellis 1528/51 res. Andreas de Capellis 1557/68 Augustinus de Caglione 1568 Paulus Ghiselli 1576, f ante 1585

Necr. St. Jean d'Amiens 24. ILI (Anal. Praem. XLII 1975, 130. Erat primus abbas ( i b i d e m X L I V 1 9 7 7 , 134).

Factus erat episcopus de Minervino Murge, resignaverat, dein S. Sedes ordinavit eum posse uti pontificalibus in ecclesia S. Samuelis (VENDOLA, Documenti n. 108). Per simoniam factus est episcopus de Potenza, ideo anno 1231 a Summo Pontifice est depositus (ibidem, Nr. 174).

478

forte regularium ultimus Giulio M o n a c o di Carraia 1578/79 Giambattista Barbetta 1585/89 Annibale de Paulis 1589 Sertorio Vulgano 1591/1602

Girolamo Gentile 1618 Ottavio Affaitati 1641— Domenico Affaitati 1670/78 (in cuius familia deinceps commenda facta est haereditaria)

Angelus 1319 et Franciscus 1374 potius erant simplices canonici quam abb a t e s t Inserì nequeunt sequentes, ex Obit. Prémontré: Arnoldus 25. I X (in necrologiis de Cuissy et de Floreffe vocatur eodem quidem die Arnulphus, quod est probabiliter idem), Hubertus 27. I, Landericus 28. V i l i , Radulphus 10. Ill, qui omnes videntur pertinere ad saec. X I I / X I V . Citatur insuper in diplomate quodam anni 1409 „Turris Helie seu dell' Abate", ex quo licet concludi, abbatem nominis Eliae extitisse.

B R I N D I S I Sta. Maria in (Parvo) Ponte Parvus Pons Brundusii, Apulia, Dioec. Brindisi. In austro civitatis, extra portam Lyciensem (Porta di Lecce), in palude juxta „parvum p o n t e m " sita erat haec abbatia, quae vulgo „ M a d o n n a del P o n t e " vocabatur 1 . Sanctuarium B. M . V . de Parvo Ponte ex populi devotione iam antea constimi coeptum, a Margarito comite Malthae circa annum 1180 est completum et cum monasterio adiuncto, ab eodem comite Praemonstratensibus ex vicina abbatia S. Samuelis traditum. Anno 1216 vocatur „specialis filia Praemonstrati". Ecclesiae incorporatae: S. Maria di Mesagne, et in civitate ipsa ex donatione fundatoris: S. Margaretae prope castellum et S. Demetrii juxta ecclesiam cathedralem. Ab initio abbatia erat exempta et S. Sedi immediate subiecta 2 . Anno 1212 nobilis vir Nicolaus de S. Audomaro (S. Omer, ergo flander) donat abbati et fratribus nostrae canoniae casale, quod dicebatur Hermocastron prope Thebas in Graecia 3 . Quantopere disciplina in ipso coenobio Brundusino hoc tempore iam erat collapsa, etiam erui potest ex sequentibus. Anno 1216 conventus rogavit ab6

S. SANTERAMO, L'abbadia premostratense di San Samuele di Barletta, in AP, XXXIV ( 1 9 5 7 ) , p. 71.

1 2 5

Vitetur confusio cum abbatia B.M.V. de Magno Ponte in eadem civitate, quae erat monialium OSB. Quod accidit apud varios auctores. De LEO Nr. 4 2 . Ibidem Nr. 41. Vide de hoc prioratu infra apud. Circ. Graeciae. 479

batem generalem Gervasium, ut abbatem sibi mitteret ex Gallia4. Quod et factum est. Cum ille abbas mox gravem incidisset in morbum, pars seditiosa conventus tradidit abbatiam archiepiscopo, qui directionem commisit cuidam sacerdoti saeculari et istis malis religiosis, in perniciem canoniae. Paulo post, anno 1227, „innumerabilis turba cruce signatorum" ex Flandria, ducibus duobus canonicis ex ordine Praemonstratensi abbatiae Ninivensis, advenit Brundusii. Unus ex his canonicis, Fr. Andreas, in abbatia nostra repente obiit 5 . Supponere licet, sicuti morbum supradicti abbatis et mortem illius canonici per venenum conventualium fuisse peractos. Bona canoniae adhuc saeculo XIII sunt dilapidatae omnino, et inter annos 1274 et 1310 ilia videtur desiisse6. Ecclesia quidem et in posterum saepius in documentis occurrit, sed conventus non amplius memoratur, nec quicquam constat certi de sorte aedium et bonorum. Non videtur esse facta abbatia commendataria. Ecclesia sola, basilica romanica valde pulchra, saeculo XVII supererat. Vertendo paludem paulatim in terram siccam, ecclesia destructa est, anno 1817 videbantur adhuc eius ruinae. Hodie subsistit eius loco, secus viam ferream, capella modica. Imago B. M. V. „del Dolce Canto", quae ex ecclesia abbatiali provenit, translata est in aliam ecclesiam, ubi adhuc hodie colitur. Archivum periit, subsistunt tamen aliqua instrumenta in registris Archivi Vaticani, et in Archivio Capituli Brundusini. Abbates noscuntur pauci, secundum De Leo, et Potthast: R . . . 1216, Angelus? 1221, Bene 1244, P . . . 1274. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND O r d . Praem. 1 7 / 1 9 - COTTINEAU 5 0 4 - D H G E II 74 - FABRE 28 ( c o n f u s i o c u m abbatia m o n i a l i u m O S B ? ) - HUGO A n n . II 4 9 7 - IDEM, SAM E p . 2 0 / 2 4 , 8 8 - LUBIN 2 8 3 - POTTHAST 8 5 , 4 4 8 1 - PRESSUTTI 1 0 1 0 - UGHELLI V I I 9 3 7 ,

I X 4 2 / 4 4 - VENDOLA DOC. 3, 6 6 , 83 - Z A K O P I 5 - C . A . GARUFI, M a r g h e r i t o d e

Brundusio, in: Miscellanea in honorem prof. Salinas, Palermo 1907 - R. JURLARO, Gli Ordini Ospedalieri e la funzione sociale religiosa dei loro Ospizi sui porti del Basso Adriatico al tempo delle Crociate, Reggio Emilia 1960, 645/51 - P. KEHR, Ältere Papsturkunden in den päpstlichen Registern von Innocenz III bis Paul III, Göttingen 1902, Nr. 19 - A. D e LEO, Codice Diplomatico Brundusino 492-1299, Trani 1940, Nr. 34, 41, 42, 61, 90 - A. della MONACA, Memoria historica della . . . Città di Brindisi, scritte da Frate Andrea della Monaca, Lecce 1674, p. 60, 316, 356 - A. PIGONATI, Memoria del riaprimento del Porto di Brindisi sotto il regno di Ferdinando IV, Napoli 1781, p. 43 4 5

6

Ibidem epp. 20/24. Chronicon Balduini Ninivensis, M G H X X V SS 542. - Cf. BACKMUND MaGSchr 231. Forte etiam insalubritas aeris - canonia sita erat in medio paludum - ad interitum eius contulit. In ratione Decimarum Italiae (VENDOLA) anno 1310 monasterium non iam apparet.

480

C A M E R O T A S. Petri Cammarota, Sancti Petri Licusati de Camerata, delli Cusati, S. Petrus Cusatorum, Casalis Cusatorum, Casalis Licusatorum, Li Cosati, Lycusate, de Cusato. Una hora distat ab oppido Camerata, in cuius baronia erat situm et cuius nomine tempore Praemonstratensium communiter erat designata 1 . Dioec. Policastro, prov. di Salerno. Abbatiam hanc iam antea a monachis Graecis fuisse fundata, non est certuni 2 . Fundata est anno 1194 per regem Gulielmum III, vel potius per matrem eius Sybillam 3 . Primi canonici venerunt ex Barulo. Saeculo XIII, fatente ipso abbate generali Gervasio, bene floruit, sed ceteroquin de fatis eius nihil scimus. Nominatim, ne unus quidem abbas regularis nobis est notus, ne unum documentum ex tempore illius superest. H a b u i t curias cum capellis in S. Caterina di Pisciotta, hodie Caprioli, ubi supersunt aedes pervetustae et partes romanicae ecclesiae, et edam in Castelnuovo. Communitas adhuc extitit saec. XV, adducitur abbas regularis annis 1418/24 4 . Paulo post data est in commendam. Anno 1543 monasterium a Saracenis devastatum est. Sed adhuc anno 1576 ecclesia abbatialis erat pulcherrima 5 , corona quasi capellarum circumamicta. Anno 1564 suppressa est commenda, et unita est, una cum abbatia S. Nazarii de Cuccaro Basilicae Vaticanae. Ilia fecit de ea abbatiam nullius, a Policastrensi dioecesi seiunctam et a Capitulo Vaticano immediate administratam. Postremo haec abbatia nullius appellabatur „S. Nicola del Bosco", secundum ecclesiam quandam vicinam, quae iam a medio aevo probabiliter abbatiae S. Petri fuerat incorporata, quae 1

1

3

Hodie quidem iam a saeculis (post exstinctionem vitae regularis) appellatur San Pietro di Licusati, quod genuit confusionem haud parvam apud varios auctores, quorum multi abbatiam propterea duplicaverunt (Licusati/Camerota). N o s autem ex traditione nomen primitivum „de Camerota" retinendum esse duximus. Lingua et ritus Graecorum tunc temporis in Calabria, quae „Graecia Magna" vocabatur, adhuc praevaluit. Basiliani habuerunt plures abbatias in regione Camerotae: v. g. S. Cononis, et S. Johannis a Piro, cum quibus Licusati plus semel est confusa. Principes Normanni et deinceps Suevi Graecos habuerunt in odio et omni modo eos supprimere et latinizare studuerunt. Gulielmus III rex, tunc adhuc puerulus, mense Februario anno 1194 sub tutela matris Sybillae regnum adeptus est, sed semper cum ilia ab ira Henrici VI Imperatoris profugus in arce quadam vixit in Sicilia. Demum iam mense Septembris eiusdem anni abdicavit, qua occasione Imperator ei parvum dominium in Apulia tradidit. Nihilominus instrumenta regia nomine eius vel matris signata, sunt nota (Cf. F. CHALANDON, Histoire de la domination normande en Italie et en Sicile, Paris 1907, II, pp. 4 7 6 - 9 1 ) .

4 S

HOBERG T a x a e 2 9 3 . BACKMUND L'eglise o . e .

481

vero certe numquam fuit abbatia. Saeculo XVIII apud ecclesiam S. Petri iterum apparet conventus Ordinis S. Basilii6, qui substitit usque ad annum 1808. Hodie loco canoniae est coemeterium parochiale, ecclesia habuit saeculo peracto adhuc turrim et picturas ex anno 14757. Hodie est valde mutilata et immutata et est locus sepulturae, id est crypta. In maceria coemeterii an. 1950 adhuc discerni potuerunt partes monasterii. Vetus archivum invenid nequit. In Archivo Basilicae Vaticanae habentur multa documenta administrativa ab anno 1482. A b b a t e s : (Arch. Stat. Napolet.) Petrus 12..? Thomas Anellis de Petrutiis 1482 Martius Gorlonii de Neapoli 1547

Giandomenico di Sorrento ante 1564 Cardinale Alessandro Farnese 1564

B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND O r d . P r a e m . 2 0 / 2 2 - COTTINEAU 5 7 4 - HOBERG T a x a e 2 9 3 - H U G O A n n . II 5 7 4 - IDEM SAM N r . 2 4 - LUBIN 7 3 , 1 1 7 - UGHELLI l a e d . V I I

759, 940 - ZAK OPI 5 - V. D'AVINO, Cenni storici sulle chiese . . . del Regno delle D u e Sicile, Napoli 1848, 537/39 - N . BACKMUND, L'Eglise abbatiale de St. Pierre de Camerota vers la fin du XVIe siede (Anal. Praem. XXVII 1951, 149/55) - Bullarium Basilicae Vaticanae Romae 1750, III 106/12 - R. FILANGIERI, Regesta chartarum Italiae I, Atti perdutti della Cancelleria Angioina, trassunti da Carlo de LELLIS, Roma 1943, 71 - R. GAETANI, L'antica Bussento, oggi Policastro Bussentino e la sua sede episcopale (Gli Studj in Italia V, 1882, I 366) - P. M. DI LUCCIA, L'Abbadia di San Giovanni di Piro, Roma 1700.

G R A T T E R I S. Georgii Gratteris, Grattera, Gratterium, Cratteris, Gratteria. S. Georgii in Cavea Gratteriae, Hagiou Georgiou ton Krateron 1 . In capite vallis solitariae supra calvum montem posita, una hora distans ab oppido Gratteri, prope Cefalu in cuius dioecesi est sita. Unica domus ordinis in Sicilia. Prioratus, deinde, post annum circiter 1200, abbatia. Fundatum est coenobium circa annum 1140 a Rogero, filio primogenito regis Siciliae eiusdem nominis, tamquam prioratus. Non est certum, utrum ab initio fuerit ordinis ' Videntur vero hi monachi habitasse juxta ecclesiam parochialem S. Marci in Licusati. Ecclesia S. Petri dein erat succursalis, et vix ad officia adhibita. Abbatia vero a destructione per Saracenos anno 1543 erat ruina. 7 Quod mihi communicavit R. D . GALLO, parochus in Licusati an. 1950. 1

U t in Calabria, et in Sicilia lingua graeca hoc tempore praevaluit. Maior pars instrumentorum S. Georgii, quae supersunt, in ilia sunt redatta. Secundum A. ZAK E O P (1929) 172, Gratteri etiam vocabatur Valle di Demona, vel Callatal.

482

nostri, an fuerit primo prioratus dependens ab ecclesia cathedrali Cephaludana, cuius capitulum eodem tempore factum est regulare Ord. S. Augustine In primo diplomate quod superest, inter annos 1148 et 1155, de ordine non fit verbum, tantum de „monachis (!) sanctae et venerabilis domus de Crateri, quae estpaupera". Anno 1182 iam certe fuit Ord. Praem. Lucius III nempe hoc anno inculcat conventui S. Georgii, ut regulae arctiori Praemonstratensium maneat fidelis. Hoc iam aliquo modo demonstrat, ordinem fuisse mutatum, vel etiam Gratterienses canonicos, instigante capitulo cathedrali, illius normae leviori (iterum?) se adiungere tunc iam studuisse. Annis 1160, 1182 et 1191 occurrunt priores tantum, anno 1223 vero iam abbas, qui erat infulatus et iam habuit ius ministrandi ordines minores. Abbatia, quae initio, ut vidimus, fuerat paupera, tunc iam erat conspicua et dives. Ecclesiae incorporatae: S. Leonardo d'Isnello, S. Niccolò di Gratterà S. Gataldo di Partenico, S. Pietro Prato di Gangi. Nescimus, sub cuius paternitate steterit, quia in omnibus antiquis indicibus deest 2 . Secundum traditionem, non probatam quidem, fundata erat ab abbatia quadam in Normannia sita. Capitulum Cephaludanum semper studuit hanc abbatiam ordini suo Augustiniano aggregare, quam aggregationem conventus Gratteriensis probabiliter tunc iam satis relaxatus, de facto videtur perfecisse post annum 1200. Anno 1234 certe non iam pertinuit ad Praemonstratenses, quia secus Wilhelmus abbas Generalis in sua epistola ad reformandas circariae abbatias profecto Gratteriam memorasset 3 . Attamen Clemens V anno 1307 loquitur de domo Ord. Praem. in Sicilia, quod nulla alia esse posset nisi Gratteri. Anno 1305 canonia est destructa, conventusque vi expulsus. In posterum videtur fuisse reconstructa, sed ab anno 1393 rex nominavit abbates, et ideo facta est commenda. Inter annos 1510 et 1645 cecidit in ruinam, et cum bonis suis data est Ordini equestri S. Joannis de Malta, qui earn tenuit usque ad saeculum XIX. Deinde data sunt bona, simul cum archivo, Hospitali civili (quondam Benefratelli) in urbe Panormitana. Superest modica ruina ecclesiae, quae nunc tanquam ovile in manibus privatis pessumdatur, in extrema solitudine amoenissime sita. Archiva, qui possunt continere instrumenta huius domus, pro dolor pro me erant inaccessibilia. Qui sunt: Biblioteca Comunale di Palermo, Archivio di Stato, Palermo (Tabulano di Cefalù, et Protonotaro del Regno), Archivum Capituli Cephaludani, Archivum Hospitalis Civilis Panormi. Nomina priorum, qui probabiliter ad ordinem pertinuerunt: Johannes 1160/82, Salathiel 1191. Quibus accedit Girardus abbas 1223. 2

Nisi f o r t e sit insertum antiquioribus catalogis sub voce adulterata „ G r a t f e x " , quod vero designare potest etiam Carrickfergus in Hibernia.

3

LEPAIGE 9 2 7 , H U G O A n n .

I X X V ;

IDEM S A M EPIST.

120.

483

B i b l i o g r a p h i a : Fontes Ordinis nesciunt - BACKMUND Ord. Praem. 22/24 - BERGER N r . 4 5 1 5 - C O T T I N E A U 1 3 3 6 - J L N r . 1 3 0 5 5 , 1 6 5 2 7 - L U B I N 1 6 4 - P O T T H A S T 1 6 7 8 4

- Reg. Imp. ed. BÖHMER Innsbr. 1877, Nr. 1551, 8166 - V. AMICO, Dizionario topografico della Sicilia, Palermo 1855, I 544/46 - S. CUSA, I diplomi greci ed arabi di Sicilia, Palermo 1868/81, p. 98, 360; Nr. 720, 722 - L. FINOCCHIARO, Le glorie del gran martire San Giorgio, Palermo 1659, passim. Falso attribuit monasterium „Canonicis Benedictinis". - C. A. GARUFI, I documenti inediti dell'epoca normanna in Sicilia (Documenti per la storia di Sicilia, prima serie X V I I I ) Palermo 1908, pp. 247/48 - P. KEHR, Papsturkunden in Sizilien (Göttingische Nachrichten, Phil. Hist. Klasse 1899 p. 326) - B. PASSAFIUME, D e origine ecclesiae Cephaludanae eiusque dioecesi, Venetiis 1645, passim - R. PIRRO, l a ed. Notitiae Siciliensium ecclesiarum, Panormi 1644, p. 497a; ultima editio: Sicilia Sacra, Panormi 1733 I passim II 839/40 - G. SFATA, Diplomi greci inediti, ricavati da alcuni manoscritti della Biblioteca comunale di Palermo (Misceli, di Storia Italiana I X 1870, 420; ed. separata, Torino 1870, 48) - L. TOWNSEND WHITE, Latin Monasticism in Norman Sicily, Cambridge (USA) 1938, 205/06 - M . VALENZIANO, La supplique des chanoines de la Cathedrale de Cefalu (Cahiers de Civilisation Medievale X X I 1978, 3/30 (cf. Anal. Praem. 1979, 143) - C. VIRGA, Notizie storiche e topografiche d'Isnello e del suo territorio, Palermo 1878, 55 - E. WINKELMANN, Bischof Arduin von Cefalu und sein Prozeß, Innsbruck 1884.

ORTE

(S. M a r i a d e l l a Verità?)

T o s c a n a , dioec. Viterbo. P i n z i h a n c d o m u m in civitatem V i t e r b o c o l l o c a t et o r d i n i n o s t r o attribuit, u t f u n d a t a v e r s u s a n n u m 1251. In f o n t i b u s o r d i n i s i g n o t a est o m n i n o . A t q u i credibili f o n t e p r o b a t u r e a m r e v e r a s a e c . X I I I extitisse et q u i d e m in O r t e . In L i b r o F o r m u l a r i o S . P o e n i t e n t i a r i a e s a e c . X I I I , in c a s u q u o d a m satis delic a t o , h a e c a b b a t i a e t i a m m e m o r a t u r e x p r e s s e ut O r d i n i s P r a e m o n s t r a t e n s i s . I a m a b i p s o s a e c u l o X I I I d o m u s in V i t e r b o a p p a r e t t a m q u a m O r d i n i s S e r v o r u m B . M . V . , qui m o d o earn a d h u c tenet. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND, Ord. Praem. 25; H . C. LEA, A Formulary of the Papal Penitentiary in the Thirteenth Century, Philadelphia 1892, pp. 10-26; C. PINZI, Storia della Città di Viterbo, R o m a 1887, I, 541; R. v. WAEFELGHEM, 262.

ORVIETO

S. C a e c i l i a

P a r t h e n o n . E r a n t in O r v i e t o , s e c u n d u m A d a m i , s a e c u l o X I I I et X I V q u a t u o r a s c e t e r i a c o n t i g u a , q u o r u m tria e r a n t O S B , et u n u m , a d S. C a e c i l i a m , o r d i n i s P r a e m o n s t r a t e n s i s . A n n o 1300 p r i m a vice a u t h e n t i c e occurrit. In p o s t e r u m h a e c a s c e t e r i a c o a g u l a t a s u n t in u n u m , q u o d s u b i n v o c a t i o n e S. 484

Pauli monialibus S. D o m i n i c i est traditum. Q u o d probabiliter q u o a d S. C a e ciliam actum est iam m a t u r o s a e c u l o X V . H o d i e d e ilio nihil superest, nisi p o r t a m u r a t a secus viam. O r i g o huius p a r t h e n o n i s , si vere fuerit ordinis nostri, dupliciter explicari potest: A u t moniales erant r e s i d u u m unici m o n a s t e rii, q u o d potuit, respecta m a t u r a s u a f u n d a t i o n e , initio f u i s s e duplex: S. L e u cii Tudertini ( q u o d v e r o vix nobis videtur esse p r o b a b i l e , q u i a m o n a s t e r i a duplicia in Italia f u e r u n t a p u d o m n e s o r d i n e s o m n i n o inusitata). Sed fieri p o t e s t , et h o c asceterium Stae. Caeciliae, sicut tria alia, primitus f u i s s e O S B . S u p p o n e r e licet, o m n i a q u a t u o r stetisse sub directione a b b a t i a e Sti. Severi, cum ilia a d h u c pertinuit ad e u n d e m o r d i n e m . F o r t e u n u m ex illis mutationem abbatiae matris est secutum. Q u a e hypothesis videtur esse alliciens. Sed cum nullum f o n t e m invenire p o t u i m u s p r o hac re, praeter A d a m i o p u s infra citatum, cuius v a l o r scientificus n o n est eximius, res m a n e t d u b i a . B i b l i o g r a p h i a : ADAMI (vide sub sequenti) 238/39

ORVIETO

S S . Severus et M a r t i r i u s

H o d i e v u l g o appellatur , , L a B a d i a " . P a t r o c i n i u m S. Severi oblivioni est d a t u m , et illud S. Martirii a d u l t e r a t u m est in S. M a r t i n i . M e d i a h o r a distat a r u p e U r b e v e t a n a , a m o e n e sita in colle versus a u s t r u m . A n t i q u a abbatia O S B , f u n d a t a est probabiliter sub titulo S S . Salvatoris s a e c u l o V i l i a R o t r u d a , nobili q u a d a m muliere L o n g o b a r d a , in loco, ubi iam antiquitus f u e r a t s a n c t u a r i u m S . Silvestri. S a e c u l o X I o p t i m e floruit, ipsa M a t h i l d i s c o m i t i s s a T u s c i a e ditavit m o n a s t e r i u m et erexit turrim a d h u c stantem a n n o 1103. S e d a n n o 1221 m o n a c h i nigri sunt expulsi, et q u i n q u e n n i o p o s t H o n o r i u s III P a p a , d e r o g a t u Gervasii abbatis generalis, P r a e m o n s t r a t e n s e s ex ipso arc h i c o e n o b i o illis substituit. A b b a t i a fit locuples et insignis, ac saeculis X I I I et X I V o p t i m e floruit. P o s s e d i t ecclesias i n c o r p o r a t a s : abbatias O S B d e s o l a tas d e B a g n a i a et d e A c q u a l t a 1 , S. Angeli in P o s t e r u l a , et p a r o c h i a m S. M a r tini in civitate U r b e v e t a n a , q u a s canonicis suis serviebat 2 . H a b u i t insuper

1

2

HUGO, II, 744 scribit, in abbatia Acqualta, quae in posterum Castelfiori vocabatur, anno 1277 fuisse parvus conventus Ord. Praera., ergo domus formata. Fieri potest, illam sicut et Bagnaia, profectis Benedictinis, fuisse prioratus abbatiae S. Severi ad instar illorum quos habuit abbatia S. Leucii. In qua parochia an 1265 Ordo Servorum Mariae domum instituit, quod fuit ansa ad magnas lites cum abbatia S. Severi. Fulminata est bulla super illam ,,ne impediat erectionem monasterii Servorum S. Mariae" (A. DAL PINO, Bullarium Ordinis Ser 485

prioratum in civitate, qui ut infirmitorium inserviebat 3 . Abbatia habuit etiam scholam. Post annum 1400 conventus, qui „malo regimine et negligentia abbatum quorundam multa in spiritualibus et temporalibus dampna et detrimenta sustinuerat", videtur fuisse derelictus. Datus est anno 1421 Olivetanis, unita est enim abbatiae de Accona, illius ordinis in dioecesi Aretina. Anno 1442 data est in commendam, anno 1449 cessavit conventus omnino, et iam saeculo sequenti per negligentiam commendatariorum maior pars aedium erat ruina. Anno 1471 commenda aucta est per redditus abbatiae S. Nicolai de Monte Tuderti OSB. Abbates S. Severi gavisi erant exemptione passiva, commendatarii etiam activam sibi vindicaverunt, et nullius dioeceseos se esse praetenderunt. Anno demum 1845 S. Sedes haec praerogativa suppressit, sed commenda usque ad annum 1864 extitit. Apsis ruinosa ecclesiae est destructa 4 , tamen ilia an. 1880 est restaurata et cultui inservit. Aedes monasterii partim sunt de tempore benedictino, ita perpulchra praelatura saec. XI, et ecclesia eiusdem temporis, quae habet pulchrum narthicem cum capella desuper, sicut et turrim speciosam octogonam, pinnaculis coronatam. Praemonstratenses novas aedes erexerunt versus aquilonem, nempe grande refectorium saec. XIV, picturis ornatum, claustrum - nunc destructum - et hospitium, quod magnam aulam fornicatam continet. In muris sacristiae (quondam capella lateralis) videtur speciosa pictura, imago fundatoris ordinis, S. Norberti. Provisus est aureola, in subscriptione expresse designatur tamquam sanctus, ad latus eius est S. Augustinus. Hoc est primum testimonium monumentale cultus S. Norberti eatenus notum, trecentis fere annis ante suam canonizationem! Nostris diebus aedes habitabiles abbatiae ope proprietarii, comitis G. Fiumi, splendide sunt restauratae tamquam „albergo di lusso", valde frequentatum. A r c h i v a l i a : Arch. Comunale Orvieto: Sexternum libellariorum monasterii Sti. Severi et Martini 1295/97, Inventarium bonorum 1490, cf. ibi Codex Urbevetanus Guidonis Valloclensis torn. Ill - BMun Nancy 995/1 159/69. Bibliographia: -

BACKMUND O r d . P r a e m . 2 6 / 2 9 - B E R G E R 1 8 2 - C O T T I N E A U 2 1 5 0

E n c . ITAL. X X V 6 4 3 , T a v . C I V - HOBERG, T a x a e 3 2 2 ( e x a n n i s 1 3 4 9 , 1 3 6 3 ,

1373,

1 4 0 0 , 1 4 0 6 , 1 4 1 3 , 1 4 4 8 . S o l v i t 8 0 f i ) - H U G O II 7 4 1 - KEHR I t . P o n t . II 2 2 5 -

Lettr.

com. Jean XXII 8424, 11885, 13232, 13913, 15010, 17048, 17215, 18439, 19372,

3

4

vorum Sanctae Mariae, Roma 1974, p. 33). Saec. X V data est parochia clero saeculari. Postea abbatia Cisterciensium facta est haec domus, hodie sunt ibi FF. Minores Capuccini. Picturae et residua musivorum ex hac apside nunc sunt in Museo dell'Opera del D u o m o in Orvieto. Reliquiae SS. Severi et Martirii an. 1583 translatae sunt in ecclesiam SS. Angeli in Pusterula.

486

22756/57, 24559, 26983, 44882/83, 44907, 45631, 49008, 51975, 53802, 54075, 5 4 4 8 9 , 5 4 4 9 9 , 5 5 1 8 1 / 8 2 , 5 6 3 2 8 , 5 6 6 8 7 , 6 2 3 4 3 , 6 2 4 9 2 - LUBIN 3 0 7 , 4 2 9 - M G H EpSel II 1 5 , 1 6 , 4 3 2 , III 7 1 2 - MORONI X L I X 2 2 0 , 2 2 3 / 2 4 - POTTHAST 1 3 0 9 3 , 1 7 0 2 2 , 1 9 0 9 4 , 24085, 25376 - Reg. Benoit X I I 7897 - R e g . Boniface V i l i 517, 769, 1773, 2095/97, 3759, 3790, 3818, 3864, - R e g . C l e m e n t IV 151, 1541 - R e g . H o n o r i u s IV 920, 1820, 5 3 2 7 , 6 1 9 8 - R e g l m p V 1 3 7 3 3 - RegUrbain IV, V 1 5 1 - UGHELLI V 1 5 5 0 - Z A K 5 Z A K EOP 1 9 2 9 , 1 3 5 IDEM OPI - T . P. ADAMI, Guida storico-artistica della Citta di

Orvieto, Siena 1883, 246, 264/71 - G. Buccolini, Il Problema archeologico di Orvieto antica, Orv. 1 9 3 5 , 1 1 0 / 1 2 - R. FAGGIOLI, La chiesa ed il convento servitano di Orvieto (Studj storici dell'Ordine dei Servi di M a r i a VII 1955/56, 30/64;) - L. FIOCCA, Chiesa ed abbazia di SS. Severo e Martirio (Bolletino d'Arte IX 1 9 1 5 , 1 9 5 / 2 0 8 ) - L. FIUMI, Orvieto, Bergamo s . d . 30/32 et passim - L. FUMI, Codice diplomatico della Città Orvieto, Firenze 1884, X L I 184, 339, 583, 718 - Monumenta Ordinis Servorum Mariae X V I 1966, 331/33 (2 documenta an. 1270), XVII 1967, 24 - P. PERALI, Orvieto. Note storiche di topografia, Orvieto 1919 pp. 50/52, 56, 2 9 7 - A n a l . Praem. 1956 379; ibid. 1959 317.

Abbates (Bonitius 1 0 5 5 ) G e r v a s i u s 1226— Nicolaus - 1 2 6 5 s M a r t i r i u s 1265— Raynaldus 1274 Bartholomaeus 1277/996 Paulus-13627 Bartholomaeus de O r v i e t o 1363— 8 Nicolaus Marsciani 1 3 7 3 / 9 9 J o a n n e s M a z e y (Olivetanus) 1 4 5 0 q u o n d a m abbas C a r d i n . Pietro B a r b o 1 4 4 2 / 6 4

ROMA

G i o v a n n i A l d o b r a n d i n i ca. 1 5 7 0 Card. Girolamo Simoncello 1583 C a r d . Scipio Borghese 1 6 1 3 A n t o n i o Barberini 16.. P a o l u z z o Altieri 1° 16.. Francesco M a r i a Febei P a o l u z z o Altieri 2° Giambattista Altieri 1 6 . . 9 C a r d . Paca 1 8 3 8 C a r d . Luigi Tosti - 1 8 6 4 Inseri nequit: G e r a r d u s Necr. Braine 4. X I

S. (Bonifacii et) Alexii

S S . Alexii et E u f o m i a n i , - in Blacerna, Sant'Alessio sull'Aventino. In monte A v e n t i n o , prope monasterium S. Sabinae. Abbatia. A n n o 9 7 7 Sergius M e t r o p o l i t a Damasci a S u m m o P o n t i f i c e ecReg. Clement IV 1265-68, ed. M . Jordan, Paris 1900, 151. Arch. Com. Orvieto. I.e.; Reg. Urbain V, ed. M . Dubrulle, Paris 1895, 151. 7 Reg. Urbain IV, V 151. 8 Ibidem. ' Qui eremitam in abbatia desolata instituit. 5 6

487

clesiam Sancti Bonifacii in Aventino obtinuit, et duo monasteria - alteram graecum ordinis S. Basilii, alteram latinum ord. S. Benedicti - ibi instituit. Ab anno 987 copatronus Alexius. Anno 1217 enim detectae sunt reliquiae illius, sicut et scala lignea, sub qua dormiverat. Tantus dein erat affluxus fidelium ad ecclesiam, ut Gregorius IX anno 1231, monachis relaxatis amotis, Praemonstratenses ex ipso archicoenobio eo advocaverit 1 . Anno 1238 Wilhelmus abbas quondam generalis ibi sepultus est. Monasterium saeculis XIII et partim XIV fuit maximi ponderis, immo ad tempus praestantissimum totius urbis. Abbas erat infulatus, procurator ordinis in ea residebat, anno 1256 abbas simul cum abbatiis Middelburgensi et Antwerpiensi statuta ordinis reformavit. Communitas tamen ibi erat exigua: anno 1271 signat abbas cum quinque 1284 item cum quatuor, 1288 cum Septem canonicis. Ecclesiae incorporataci Santo Stefano di Castro Moroni et capella San Giacomo de' Ogliari. Durante exilio Avenionensi disciplina paulatim corruit et canonia est depauperata. Anno 1390 iam data est in commendam, remanserunt tamen apud ecclesiam quatuor Praemonstratenses. Anno 1398 Bonifacius IX bona monasteri! incorporavit Capitulo S. Petri, retenta pensione annua 200 florenorum pro quatuor canonicis ecclesiam deservientibus. Quod vero decretum non est in praxim deductum. Anno 1412 Joannes Pp. XXIII bona spectabilia abbatiae prope Viterbo sita, fisco suo militari tradidit 2 . Anno tamen 1420 adhuc nominatus est canonicus ex ordine: Christianus Cobant ex Ratzeburg in Saxonia 3 . Fuit „filius protectionis", ideo potius commendatarius non residens, qui nec potuit inhibere devastationem abbatiae: anno 1423 „abscinduntur arbores et vineae S. Alexii". Fuit exinde abbatia commendataria usque ad saeculum XIX. Anno 1426 commendatarius quidam voluit instaurare cultum S. Alexii et tradidit monasterium desolatum Hieronymitis „quia a longis retractis temporibus personis in regulari observantia viventibus caruit, et eodem cultu quasi remansit destitutum" 4 . Abbas generalis J. Despraets, nesciens hoc monasterium iam diu esse amissum, venit ad visitandum anno 15785. Ab anno 1587 S. Alexius facta est titularis ecclesia cardinalitia. Hieronymitis secuti sunt Somaschi anno 1846 usque in hodiernum diem. Maior pars aedium hodie occupatur ab „Istituto di Studi Romani" 6 in 1

1

3

4 5

6

POTTHAST, 8 6 5 6 .

Suspicari licet, inter illis fuisse et bona abbatiae de O n e , quam ordo iam diu amiserat, de qua supra. Vide de hac ecclesia cathedrali supra apud Circ. Saxoniae. De Chr. Cobant vide RepGerm IV 1, 70; et F. BAIX, Un prélat norbertin, Christianus Cobant, in: Anal. Praem. XXVI (1950), 170/75. Bulla Martini V an. 1426, in M Ö I G Ergb. I 1885. VALVEKENS Vis. Can. 138/39 et LEPAIGE 1070. Annis 1807-13 inservit ut refugium Ferdinandi regis Hispaniae, a Napoleone expulsi.

488

ecclesia, e m e d i o a e v o subsistit praeter turrim, p a v i m e n t u m pulchra crypta saeculi X I I .

et portam

A r c h i v a l i a : Arch. di Stato Roma: 144 chartae et M S Chronicon. - Arch. Vaticano 5 voli, copiae chartarum, in Bibl. Barberini illi adiuncta pariter X X X I I 228 B M u n Nancy 992/1 76/77, 81. B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 8 0 1 , 1 1 9 8 , 1 7 3 9 , 4 1 0 3 , e p i s t . 4 e t 4 9 1 - BACKMUND O r d . P r a e m . 3 0 / 3 2 - COTTINEAU 2 5 0 2 - FABRE 3 0 9 - F o r m . P r . 31 - GOOVAERTS I V 56 HOBERG 164 - H U G O I 1 4 5 - KEHR I t . P o n t . I 1 1 5 / 1 6 - LAIRUELZ 4 2 1 / 2 2 , 7 8 0 - LE-

PAIGE 679, 1070 - Lettr. com Jean X X I I 42699, in multis aliis citatur tantum - LUBIN 3 2 8 - MORONI X X X I 8 9 / 1 0 1 - O b . P r a e m . ( 1 9 2 5 ) 2 2 . I I I , 3 0 . V , 2 2 . V I I - POTTHAST 4545, 5505, 5829, 8656, 8955, 16498, 24183 - Reg. B o n i f a c e V I I I 4882, 5 4 0 2 / 0 3 -

Reg. H o n o r i u s IV 5677 - Rep. Germ. IV 1, 70, 335, 2731 - VALVEKENS Vis. Can 138/39 - ZAK O P I G M . ARMELLINI, Le chiese di Roma, Roma 1891, II 585 - A. BACKOFEN StudMitt OSB X I X , 1898, 648 - Bullarium Basilicae Vaticanae, Romae 1750, II 46/48 - C. GALASSI PALUZZI, L'Istituto di Studi Romani, R o m a 1941, 160/202 - F. GREGOROVIUS, Storia della Città di Roma nel medio evo, Roma 1912 (existit in variis Unguis) I 539, II 68, - G.LUGARI, S. Bonifacio ed Alessio sull'Aventino (Dissert. Aced. Rom. Archeolog. 1893, serie II tom. V, 1/50 - F. MARTINELLI, R o m a ex ethnica sacra, Roma 1668, 54 - A. MONACI, Regesto dell'Abbazia di St. Alessio (Arch. Soc. R o m . X X V I I 1904, 351; X X V I I I 1905, 151, 395 - F. NERINI, D e tempio et coenobio SS. Bonifacii et Alexii historica monumenta, Romae 1752 - N . SPEZI, Bibliografia metodo-analitica delle chiese di Roma, R. 1928 - G. VASI, Delle magnificenze di Roma antica e moderna, R o m a 1756 VII 129 - L. ZAMBARELLI, SS. Bonifacio ed Alessio all'Aventino (Le chiese di Roma illustrate Nr. 9) Roma s.d. - Anal. Praem. VI 1930 409, X X X V 1959 314. A b b a t e s (NERINI, A n g e l u s ? 1235 Laurentius 1 2 4 2 / c a . 52 Jacobus 1252/62 Raynaldus 1265/66 Joannes 1271/74 Ascanius 1277/81 Stephanus 1281/91 Franciscus 1 2 9 6 / 1 3 0 6 H i e r o n y m u s 1310 C o n r a d u s 1315 J o a n n e s 1319

MONACI)

J o a n n e s 1330 Jacobus? G u l i e l m u s 1334 Bartholomaeus 1349/77 Petrus d e M u s c i a n i s 1 3 7 7 Dominicus 1388/908 Card. C r i s t o f o r o M a r o n i 1 3 9 0 / 1 4 0 4 Card. A n t o n i o G a e t a n i 1 4 0 4 / 1 2 Card. P i e t r o S t e f a n e s c h i 1 4 1 2 / 1 7 Christianus C o b a n t 1 4 2 0 / 2 3 Card. A l f o n s o A l b o r n o z 1 4 2 5 -

Matthaeus7

8

Saec. X I V abbas quidam S. Martini Laudunensis (Laon), probabiliter huius nominis, transiit ad Stum. Alexium, forte inter annos 1324/29 (Form. Pr. 31). Factus est episcopus de Sergna an. 1390. Promotus est apparenter, ut amoveatur, et locum det commendatario cuidam cardinali. (Cf. Anal. Praem. VI 1930, 409). Translatus est an. 1402 ad sedem Sessa Aurunca, ubi an. 1417 obiit. 489

R O M A Collegium S. Norberti In monte Viminali, in Via quondam Felice, nunc Agostino Depretis. Adrianus, Stalpaerts, abbas Tongerloensis in Belgio (f 1629)1 anno 1618 collegium in Urbe pro canonicis abbatiae suae fundare tentavit. Primo negotiabatur de ecclesia SS. Petri et Marcellini, de qua infra, anno 1627 collocatum est in domo provisoria prope S. Mariam del Popolo. Anno vero 1632, auxiliante domino Joanne Honorio van Axel de Seny, nobili Belga et benefactori insigni, empta est domus definitiva in angulo Quattuor Fontium in monte Viminali, quem antea possederant Cistercienses. Collegium hoc exclusive erat destinatum pro Circaria Brabantica, duce abbatis Tongerloensi, quae semper praesidem ex suo coetu nominavit. Eius sodales admittebantur bini, ex aliis canoniis circariae unus, ex Berna et Dilighem 2 unus alternatim. Abbates ex Germania et Bohemia, si clericos studii causa miserunt Romam, eos in Collegio Germanico-Hungarico collacoverunt. Hispani et Galli habuerunt propria collegia in circariis suis. Praeses collegii Romani dignitate abbatiali erat auctus et munere insimul procuratoris totius ordinis semper functus est. Collegium erat conspicuum, pulchra capella ornata, et bene floruit per duo fere saecula. Anno 1799 a Gallis est saecularisata, sed illis profectis redintegrata. Cum interea omnes fere canoniae ordinis fuissent suppressae, collegium mox erat absque studentibus 3 , et ideo post mortem ultimi praesidis anno 1812 consignatum est Camerae Apostolicae. Anno 1833, Gregorius XVI aedes vacuas cessit sororibus D.N J.C. de Monte Calvario, quae nostris temporibus domum vendiderunt laicis, qui eam demoliti sunt. Circa annum 1900 destructa est et venusta capella, quae instigante Pp. Benedicto XIII, anno 1735 in honorem B. Hermanni Joseph fuerat erecta. Iam anno 1855 ordo habuit iterum procuratorem in Urbe, qui resedit in habitatione privata. Annis 1870/73 conatus est Collegium antiquum recuperare, quod vero frustratum est per saecularizationem omnium domuum religiosorum in Urbe, anno 1873 per gubernium Italiae peractam 4 . Anno 1882, Congregatio Ferigoletensis in Gallia 5 , antiqui rigoris, domum procuratoriam 1

2 3

4 5

Abbatia Tongerloo in Belgio, praestans ac adhuc florens. Vide BACKMUND Mon. Praem. II 330 sq. Vide ibidem 274, 280. Gubernium Austriae, ubi ordo erat superstes, anxie studuit impedire omne commercium directum religiosorum cum Roma, et circaria Hispaniae, ab ordine iam diu separata, habuit proprium collegium Salmanticae et insuper annis 1807-14 et iterum 1820 magnis laboravit difficultatibus. Ideo nullus abbas in ordine curavit, ut collegium Romanum in statum pristinum redintegretur. Vide Arch. Abb. Tongerloo. Frigolet prope Tarascon, antiquum monasterium OSB, dein OSA, vide hic infra III

490

erexit in Via di M o n t e Tarpeo 54. A n n o 1896, cum Gallica ilia Congregatio ordini esset adiuncta, procurator ordinis se transtulit in d o m u m illam, quae mox, admissis studentibus ex toto ordine, ampliata est in collegium. Anno 1922 hoc collegium translatum est in Viam Urbanam juxta ecclesiam S. Pudentianae, ubi ab anno 1937 et abbas generalis resedit. Anno 1950 vero constructa est ampia nova domus generalitia cum Collegio Norbertino coniuncta, in M o n t e Aventino, Viale Giotto 27, quae est nunc unica domus ordinis in Italia. S e r i e s p r a e s i d u m et p r o c u r a t o r u m (ZAK, emend. a NYS) Cosmas Dillen 1625/29 Cornelius Hanegraaf 1629/36 Joannes Coomans 1636/44 7 Siardus de Smet 1644/46 Cornelius van H o u t h e m 1646/60 Walter van Hilst 1660/66 Valerius Mundelaars 1666/83 Ignatius Backx 1683/1726 Norbertus Mattens 1726/28 Paulus Kint 1729/36 Nicolaus Meyers 1736/78 David de Smedt 1779/1804 Joannes Bapt. Sneyers 1804/12 Jacobus Vos, can. Averbodiensis 1855

Ordinis6

Louis Auvray 1874/76 Vitalis v.d. Bruel abb. tit. de Floreffe 1876/1910 Josephus Nouwens Prof. Bernensis 1910/20 Hubertus Noots, abb. tit. de Floreffe 1920/37, abb. generalis 1937/62,11967 Norbertus Calmels, abb. de Frigolet 1946, abb. generalis 1962-82, episc. tit. d e T u s a nominatus 1977. Marcellus v. d. Ven 1982- abb. generalis

A r c h i v a l i a : in loco. Cf. etiam Arch, de Tongerloo, in Averbode sunt Statuta anni 1 6 2 8 , ed. VALVEKENS. B i b l i o g r a p h i a : B A C K M U N D Ord. Praem. 33/35 - GOOVAERTS I 180 193 - H U G O nescit - M O R O N I LV 156 - ZAK 6 - L. VAN D I J C K , L'Affaire Raguet (Anal. Praem. L, 1974, 3 / 4 et LI, 1975 1/2) - L. GEVELERS, Voorzitters, Amb tenaren en Studenten aan het Norbertijnsch College te Rome 1626/1793, (Bijdragen Gesch. Hertogdom Brabant XII 1913, 21/30, 145/60) - G . H O O G E W E R F Joannes Honorius van Axel de Seny, stichter van het Collegie van den hl Norbertus te Rome (Mededelingen van het Ne-

6

7

337 sq. Ibi anno 1858 monachus quídam O Cist observantiam primaevam Ord. Praem. restauravit. Saeculis XVII generatim fuerunt abbates titulares de Belchamps, Abbatia Ordinis prope Montbeliard, saec. XVI per toparchas acatholicos , suppressa. Vide supra. De ¡lio viro clarissimo fuse tractat van D I J C K o. c.

491

derlandsch Institut te Rome, II 1932, 119/27) - H. LAMY, La dévotion de Benoit X I I I pour le B. Herman Joseph (Anal. Praem. X V 1939, 53/63) - W. van SPILBEECK, De Abdij van Tongerloo, Lier 1888, 442 sv. - A. TANI, Gli Ordini religiosi a Roma, R. 1931, 20 - J. B. VALVEKENS, Statuta Collegii Praemonstratensis in Urbe (Anal. Praem. X L I I I 1967, 154/63) - IDEM, Praemonstratenses in Collegio Germanico-Hungarico in Urbe degentes (ibidem X X I X 1953, 129/30) - P. VISSCHERS, Geschiedkundige inlichting over het Norbertynsch College . . . te Rome, Antwerpen.

ROMA

S. Crux in Laterano

Ex documento quodam anni 1295 tantum novimus, hanc domum extitisse: „ R o m a e Lateranensis ecclesia ad Sanctam Crucem, filia Magdeburgensis". Secus nullum vestigium de ea reperiri potuit, ex quo concludi licet, vitam eius fuisse brevem. Certe non agitur de basilicis S. Joannis in Laterano vel S. Crucis in Jerusalem, illi vicinis, quarum secunda aliquando etiam „ S . Crucis in Laterano" appellabatur. Illae enim tunc temporis ad alios ordines pertinuerunt. Fuit vero prope basilicam S. Joannis oratorium quoddam ad S. Crucem, cui forte monasterium parvum erat adnexum, in quo circaria Saxoniae, tunc omni modo independentiam suam ab ordine documentare studens 1 , domum procuratoriam sibi instituit. Nil aliud enim haec domus nostra fuisse potest. Vix pertinuit ad circariam Tusciae, sed certe ad Saxoniam, inter cuius canonias in documento supra allato enumeratur. Probabiliter haec domus, quae vix erat sui juris, sed forte domus formata, paulo post, profecto enim anno 1300 Summo Pontifice in Avenionem, fuit iterum derelitta. Diu in posterum, sicut antea, canonici Lateranenses hoc oratorium servierunt. Ad tempus usque Sixti V (1585-90) extitit, sed nunc ne vestigium quidem subsistit. B i b l i o g r a p h i a : BACKMUND Ord. Praem 36 - Mecklenburgisches Urkundenbuch, Schwerin 1863, III, 2343. D e oratorio S. Crucis vide, L T h K , VI, 402-3.

R O M A B.M.V. Einsidlensis Neu-Maria-Einsiedeln Parthenon tertii ordinis regularis, perpetuae adorationis. Anno 1774 emit parochus J. Helg ad modum alterum parthenonum, quos fundaverat, Berg Sion et Berg Tabor 2 predo 3600 florenis domum cum horto prope eccle1 2

Vide supra. Vide supra apud Cire. Sueviae.

492

siam Sti. Joannis in Laterano, et misit eo aliquas sorores ex monasteriis supradictis. Ut fecit etiam ibi, et de domo romana non amplius curavit, earn derelinquens „providentiae divinae" absque ulla dotatione. Anno 1777 episcopus Curiensis, tamquam Ordinarius Montis Sion, decrevit domum romanam ab ilio parthenone omnino esse separandam. Nihilominus possumus supponere, sorores Romae secundum eandem regulam vixisse quam fecerant in Sion. Capella domus romanae fuit facsimile capellae B M V in Einsiedeln. Adorationem fecerunt in lingua germanica, attamen magnus erat affluxus populi. Anno 1778 ibi fuerunt 14 sorores. Nihilominus haec domus elanguit et ideo ab auctoritate pontificia initio anni 1783 est suppressa ex defectu dotationis. Novitiae translatae sunt in alia asceteria romana, sorores stirpis germanicae reverterunt in Helvetiam. Unica priorissa: Sr. Maria Rosa a SSmo Corde Jesu Endin. Nescitur situs exactus, nec sors aedium post suppressionem. A r c h i v a l i a : Stiftsarchiv Einsiedeln: Diarium P. Otmari Ruepp, et aliquae epistolae eius - In Chur et in Berg Sion invenitur nihil. B i b l i o g r a p h i a : P . J . SALZGEBER, Das Frauenkloster Neu-Maria-Einsiedeln in Rom 1780. Bericht und Briefe im Tagebuch von P. Otmar Ruepp O S B ( 1 7 3 9 - 1 8 0 1 ) , in „ M a r i a E i n s i e d e l n 1 9 8 1 , p p . 308 f f . - J . WIDMER, D a s

Pr ämonstraten serinnenkloster Berg Sion einst und jetzt, Uznach 1932 p. 12, 3 6 / 3 8

T O D I S. Leucius Tudertum. Hic et illic, sed raro et probabiliter erronee, etiam „ S . Lucius" vocatur, quo nomine etiam antiquissimis catalogis et fontibus ordinis est insertum. In culmine montis supra civitatem Tudertinam amoenissime quondam erat situm, in eadem dioecesi, in Umbria. Coenobium antiquissimum, spectabilissimum atque ditissimum erat totius circariae, sed vitam habuit omnium brevissimam. Primitus fuerat ordinis S. Benedicti. Origo et fundatio eius sunt in tenebris. Forsan fuerat una ex cellis et proprietatibus abbatiae Pharphensis (Farfa), quae in regione Tudertina multa habuit bona. Tamquam abbatia videtur fuisse constitutum paulo ante annum 1040. Ecclesia consecratur an. 1111. Anno 1133 traditur ordini nostro. Haec prima fundatio ordinis in Italia fuit filia S. Mariae in Nemore in Lotharingia 1 . Lairuelz dicit, canoniam ,,S. Lucii" fuisse fundatam „tempore Simonis socii S. Norberti" 2 . H u g o supponit hunc Simonem fuisse abbatem 1 1

Ste. Marie-au-Bois, BACKMUND M o n . Praem. III 9 3 / 9 6 . LAIRUELZ 771.

493

S. Mariae, et ideo ponit fundationem S. Leucii inter annos 1168 et 74. Quod est apertus error, agitur enim hie de Simone I., Lotharingiae duce, cuius laudem exaltat ipse Hugo, et qui fuit revera familiaris S. Norberti 3 . Hanc domum umquam fuisse monasterium duplex, non est probabile. Anno 1145 Eugenius Pp. Ill abbatiam suscepit in protectionem apostolicam, possessiones et iura eius confirmavit, concedens ei et liberam sepulturam 4 . Honorius III anno 1218 monasterium a jurisdictione episcopali exemit, „in capellis vero (id est, in ecclesiis incorporatis) ius obtinet episcopus Tudertinus. Abbas et monachi litanias maiores libere ex devotione propria faciant in ecclesia cathedrali" 5 . Capellae illae erant incorporatae ex tempore benedictino: Todi S. Benedetto, S. Martino di Pugliano, S. Maria in Collegatone, S. Lorenzo di Loreto, S. Lorenzo de' Arci, S. Cataldo di Mogliemala, S. Giovanni Ammecati, S. Zenone, San Salvatore di Montione, Eremo di Mastramilte. De Prioratibus vide infra. Anno 1222 in conventu fuerunt praesentes: praeter abbatem quatuor „domini et monachi" et tres „praebendarii", qui erant probabiliter clerici saeculares et propinqui dictorum „monachorum". Anno 1227, „cum multa enormia committantur in hoc monasterio, quae limam correctionis exposcunt" visitado apostolica per monachum quendam Cisterciensem est peracta 6 . In bulla quadam Innocentii III de anno 1207 abbatia nostra designatur tamquam benedictina 7 . Aliunde certitudo nostra tam firma est, hoc veritati non concordare 8 , ut nonnisi errorem - quod enim saepius irrepsit curialibus - vel potius fraudem a parte religiosorum suspicari possimus. Disciplina benedictina nempe hoc tempore habebatur nostra longe mitior, praesertim cum apud ordinem S. Benedicti tunc omnis abbatia fuerit libera et independens, a nullo abbate vel capitulo generali in sua relaxatione molestata. Ideo religiosi Tudertini forte se coram Curia Romana Benedictinos esse finxerunt. Iam ex paucitate religiosorum apparet collapsus monasterii, sed probabiliter modum vivendi aliarum abbatiarum Italiae eiusdem ponderis tunc non excessit. Tarnen vix possumus intelligere, quomodo abbas generalis Wilhelmus anno 1233 hanc canoniam „omnibus Italiae coenobiis ad vitae regimen 3

H U G O A n n . II

4

DELORME 2 2 2 .

5

199/202.

Ibid. 224.

6

PRESSUTTI II 6 2 7 4 .

7

BATTELLI t a v . 1 1 .

8

Primo: abbatia invenitur in variis catalogis ordinis saec. XIII, secundo: Henricus ille, ultimus superior, de quo infra, designatur expresse ut „ordinis primonstratensis" (Arch. Vat. Tudert., 10).

494

et disciplinam formarti" dare potuerit 9 . Visitatio apostolica supra aliata videtur fuisse inutilis. Videtur et fuisse inhibita electio abbatis, anno 1236 nempe loco eius est „Henricus custos rerum monaster»" qui hoc anno, praesente Symeone canonico S. Severi Urbevetano, in aula capitulari coactus est inventarium omnium bonorum canoniae proponere 1 0 . Q u o d vero nondum erat suppressio illius. Quae quidem iam fuerat decreta, hoc anno 1236 enim f u n d a t u m est monasterium O r d . S. Clarae in vicino Monte Sancto, in cuius dotationem Curia Romana bona S. Leucii destinaverat 11 . Etsi in hoc documento verbum fit de „quondam ipsius monasterii monacis testibus", Henricus videtur potuisse suppressionem adhuc retardare. Anno demum 1244 „ H e n r i c o canonico Tudertino" ab Innocentio Pp IV iubetur, bona et proventus S. Leucii extradere monialibus Montis Sancti 12 . Aedes S. Leucii traduntur Dominicanis. „ E n o r m i a " quae reprobaverant conventui S. Leucii, non potuerunt fuisse tam gravia. Wilhelmus abbas generalis, qui anno 1233 laudes illius exaltaverat, non enim erat caecus. Sed Dominicani voluerunt monasterium in civitate Tudertina, et moniales Montis Sancti erant cupidae bonorum opulentium abbatiae S. Leucii - ambo habuerunt longius brachium apud curiam Romanam - et ideo monasterium S. Leucii non fuit, ut oportuit, reformatum ex vicina abbatia S. Severi adhuc vitali, sed suppressum. Henrico il 1 ì (probabiliter) impositum est, ad poenitentiam faciendam, intrare in ordinem Minorum, quod promisit, sed „impotentiae corporis causa" non potuit; in statu clericali tamen potuit permanere 1 3 . Saeculo X I V S. Leucius erat parochia. Anno 1371 omnes aedes eius a Summo Pontifice solo sunt aequatae, ut in loco eius arx ad defensionem civitatis exstrueretur. In posterum et arx illa fuit rasa, et hodie est ibi hortus publicus. De canonia vero ne lapis quidem superest, nisi forte columnae romanae in porta actuali ecclesiae Dominicanorum Tuderti, quae a S. Leucio provenire feruntur. Abbatia S. Leucii habuit, ex tempore benedictino, prioratus sequentes: S. Joannis in Plano, S. Giacomo di Cuti, S. Maria delle Gradelle, S. Sisto di Naia, Todi S. Ilario, S. Lorenzo di Poliano. Quidam ex illis fuerunt communitate parva praediti, ergo domus formatae. D u o , ut S. Maria delle Gradelle et S. Joannis in Plano immo habuerunt proprias capellas sibi incorpora-

' H U G O I I 112.

13 n U

13

Arch.Vat.Tudert. 10Documentumhocestingens(90/52cm). Monasterium hocnuncaFF.Minoribushabitatur,bonadatasuntdioecesi. POTTHAST, 11406. Q u o d forte innuit, Henricum interea canonicatum apud ecclesiam cathedralem esse adeptura. POTTHAST, 1 4 0 1 2 .

495

tas. Ista domus S. Joannis longe erat maximus inter omnes prioratus S. Leucii. Situs eius non cum certitudine definiri potest. Inter tot „San Giovanni" in regione Tudertina existentes nostro in casu potissimum San Giovanni di Pantalla intelligi potest. Usque ad annum circiter 1170 ibi fuit parva communitas canonicorum ordinis nostri 14 . Decrescente vero conventu S. Leucii, et labente eius disciplina versus finem saeculi XII, hie prioratus, sicut et alii, datus est clero saeculari, manente jure abbatiae 15 . Excrevit deinde in parvam ecclesiam collegiatam, cuius superior titulum „prioris" sibi vindicavit. Anno 1202, per abusum prioratus S. Joannis a Cardinale quodam conceditur cuidam sacerdoti saeculari. In posterum abbates S. Leucii pro juribus suis, ex incorporatione prioratuum emanantibus, pugnant et anno 1231 obtinent bullam, cuius vigore ecclesiae subditae nullos (seil, canonicos) recipere possent absque eorum consensu 16 . Ex pondere huius prioratus et ex supra allatis concludi potest, saecularibus canonicis, qui realem personam juridicam se constituere praetenderunt, tales ex ordine simili in conditione viventes praecessisse. Anno 1253 abbatissae Montissancti ut successori abbatis S. Leucii, confirmatur jus nominandi priorem S. Joannis. Anno 1277 verbum fit de „canonicis S. Joannis", quod vero consideratur ut titulus illegitime arrogatus. In Archivo Vaticano sunt inter „Instrumentis Tudertinis" 12 diplomata, in Archivo Communali Tuderti, Fondo di S. Francesco 11, quae referunt ad S. Leucium. Abbates, sec. Arch. Vaticanum: (Tudinus 1040, Johannes 1051) - Rusticus 1145 - Laurentius 1171-77 - Clarius 1202-12 - Tudinus 1221-22. B i b l i o g r a p h i a : B A C K M U N D Ord. Praem. 38/42 - BERGER I, 52, Nr. 293; Nr. 8 - C O T T I N E A U 3166 - FABRE I 244 - H U G O II 112 - K E H R Ital. Pont. IV 38/42 LEPAIGE 927 - P O T T H A S T 3852a, 5831a, 8806a, 11109, 11406, 14437, 14738, 16233, 16999, 17037, 17674, 25574, 26023, 26210 - PRESSUTTI I Nr. 1431, II 485 Nr. 6274 Reglmp ( B Ö H M E R ) III 492 - N. B A C K M U N D , Ein Inventar der Abtei St. Leucius in Todi (Anal. Praem. 1969, 84/89) - G. BATELLI, Exempla Scripturarum, Acta Pontificum. Romae Vaticano 1933, tav. 11 - P. CENCI, Tre importanti documenti dell'Archivio della Biblioteca Vaticana per la Storia d'Umbria (Bull. Dipi. Stor. Umbria XXVII 1926, 201/11) - F. D E L O R M E , Documents sur Cuti, Montesanto San Francesco et San Fortunato de Todi (Miscellanea Francescana XL, Roma 1940, Nr. 1, 4, 5, 11, 12, - P. K E H R in „Göttinger Nachrichten" 1900, 124, 142 Nr. 3 - L. L E O N I , Memorie storiche di Todi, Todi 1860, p. 298 - G. SBARALEA, Bullarium Franciscanum, I Roma 1759, p. 50F.

14

15

16

Bulla Honorii III anni 1221, in qua dicitur Tudino abbati S. Leucii „. . . tu proponebas, quod cum a quinquaginta annis in predicta ecclesia monachi monasterii tui fuissent. . . " ( D E L O R M E , n. 5). Iam an. 1218 omnes prioratus erant occupati a clericis saecularibus, sed adhuc fuit praevisum, ibi ut antea „monachos" collocare, (DELORME, n. 9). P O T T H A S T , 8806a, 26210.

496

308, Nr. 5; p. 342 Nr. 47; p. 629 Nr. 437; p. 630 Nr. 438; p. 362 Nr. 442 - L. DING, Annales Minorum, Quaracchi 1931 III 422 Nr. 2.

WAD-

F u n d a t i o n e s i n t e n t a e sed n o n p e r f e c t a e . Loqui oportet et de fundationibus quibusdam consideratis in Urbe saec. X V I / X V I I , quae vero non sunt in praxim deductae, et de domibus, quae aut numquam extiterunt aut quae erronee Ordini Praemonstratensi a quibusdam auctoribus attribuuntur. Anno 1582 protector ordinis, Cardinalis Buoncompagni, abbati generali Despruets ecclesiam suam titularem ad S. Sixtum obtulit ad fundationem abbatiae ordinis. Respecto misero statu, in quo ille tunc versabatur, amissio tot circariarum per protestantismum, dum in regnis catholicis canoniae aut commenda devastarentur aut mala disciplina laborarent, abbas generalis hanc oblationem recusavit 1 . Anno 1609 Paulus Pp. V apud ecclesiam SS. Petri et Marcellini, edam Romae voluit fundare novam canoniam ordinis ea sub conditione, ut ille 1500 scutos annuatim ad sustentationem eius contribueret. Diu hoc negotium est tractatum, cum vero omnes circariae hanc contributionem praestare renuissent, neque abbas Tongerloensis dictae ecclesiae collegium suum studiorum vellet adnectere, hoc propositum anno 1625 derelictum est 2

PRAETERMISSA Lubin errat in duobus casibus. Legit in Registro quodam vetere Taxarum Camerae Apostolicae: ,,De Mille Dioc. Aquensis O r d . Praem", ( = Acqui, in Piemonte), loco: „Dei Uille Dioec. Aquensis" ( = Dax, in Aquitania). Est ergo corruptela pro abbatia Dei Villa ( = Divielle) in circaria Gasconiae 3 . Etiam monasterium quoddam S. Praxedis O r d . Praem. praetendit invenisse in eodem Registro Taxarum, quod pariter est error 4 . Tamburini adscribit monasterium „B.M.V. de Verinando" ordini nostro 5 , quod est confusio cum abbatia gallica de Vermand 6 . Abbas S. Samuelis in Barletta circa annum 1216 scripsit abbati generali 1 2 3

Anal. Praem. I, (1925), 102. Bulla Pauli V apud H U G O , I , 1 4 8 - 5 4 . L U B I N , 220, B A C K M U N D , M o n Praem. ILL, 177-80.

4

LUBIN,

5

P.

6

BACKMUND,

342.

De jure abbatum, III, 469. M o n . Praem. I I , 4 2 6 - 8 .

TAMBURINI,

497

Gervasio de „enormibus, quae in abbatia de Brundusio acciderant". N u n tius, cui hanc epistolam commiscrar, fuit religiosus quidam illius abbatiae, qui et ipse in graves culpas se constrinxerat. Gervasius dicit de ilio, in suo responso: „. . . curetis eum vel restituere loco suo, vel penes vos, si malueritis, vel apud S. Stephanum in N e m o r e collocare. . ," 7 . Ex quo passu concludit idem H u g o in suis annalibus 8 , S. Stephanum fuisse monasterium ordinis nostri. Revera autem fuit carthusia Celebris, quae in Calabria est sita. In nostro casu, abbas Generalis voluit insinuare, peccatorem illum eo mittere ad poenitentiam agendam. Saepius enim accidit, quod illis saeculis clerici saeculares et reguläres ad hoc in carthusias mittebantur 9 .

CIRCARIA GRAECIAE ET HIEROSOLYMITANA Fructus cruciatarum est fundatio harum domuum. In expugnatione Terrae Sanctae, quod ideale tunc omnes animas christianas replevit, monachi et canonici fuerunt pedissequae exercituum, et in regnis et principatibus ab illis erectis nobiles statim abbatias ad normas patrias fundaverunt. In Palaestinam venit ordo noster duplici via: per Amalricum canonicum Floreffiensem a n n o 1136 (St. Habacuc) et per Stum. Bernardum. In concilio Remensi anno 1131, praesentibus sanctis N o r b e r t o et Bernardo, etiam actum est de cruciatis. Q u a occasione Innocentius Papa Amalricum canonicum Floreffiensem, ordinis nostri, qui crucem eloquenter praedicaverat in Gallia et in Belgio, sollicitavit, ut in Terra Sancta christianis et paganis verbum Dei pronuntiaret. Amalricus ergo, missionarius apostolicus nominatus, una cum aliquibus confratribus statim profectus est in Palaestinam, ubi mox patriarcha Hierosolymitanus instanter eum rogavit, ut monasterium sui ordinis ibi institueret. Q u o d factum est paulo post in loco Sancto Habacuc dedicato, cuius primus abbas factus est Amalricus. Secunda fundatio facta est, ut supra diximus, per sanctum Bernardum; qui locum St. Samuelis, a rege Balduino sibi oblatum ordini nostro tradidit anno 1141. Anno 1187 ambae domus eversae sunt per incursum Saladini. Refugium invenerunt canonici nostri in urbe Accon, seu Ptolemais; vel forte etiam in „ M o n t e Stae. Catharinae", medio saec. XIII vero in Cypro. In concilio Lateranensi anno 1215 ab Innocentio 7 8

H U G O , S A M , I, 1 0 8 . H U G O , II, 4 7 9 , c f . A n a l . P r a e m . V I I ( 1 9 3 1 ) ,

179.

' K. SCHAEFER, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johannes XXII, Paderborn 1911; 463, 476, 487, 488.

498

III papa Jacobus de Vitry, Belga atque chronista sagax, nominatus est episcopus Ptolemaidis. Noluit vero ille proficisci in Terram Sanctam absque suo intimo amico Hellino, abbate Floreffiensi, cui Gervasius abbas Generalis ordinis nostri in concilio praesens, litteras dedit regi et patriarchae Hierosolymis transmittendas, ut illis intervenientibus loca sancta devastata ordini restituerentur. Hellinus factus est abbas in Accon. Tarnen anno 1229, in recuperatione Hierosolymorum, religiosi non videntur fuisse reversos in locos pristinos. Ab anno 1263 in documentis non iam fit verbum de conventu in Accon, qui omni m o d o ante annum 1291 interiit. Q u o facto o r d o in Terra Sancta exstinctus est. Aliter de coenobiis in Graecia et in Cypro. Parum nota est historia abbatiae Calabritensis in Peloponneso, ubi - ad tempus - monasterium quoddam graecum Praemonstratensibus videtur fuisse traditum. Nil scitur omnino de monasterio Sti. Nicolai extra muros Constantinopoli, nisi quod citatur in u n o solo catalogo ordinis, nempe Scheftlariensi. Prioratum Hermokastron in Graecia jure merito adducimus erat enim certe ad tempus domus formata. Usque ad finem circiter saeculi decimi tertii, canoniae in Terra Sancta sitae pertinuerunt ad „Circariam Tuscie et Calabrie", cum qua continuum habuerunt commercium per duos portus in Apulia, Barletta et Brindisi, ubi ordo noster habuit abbatias, quarum una, in signum intimi connexus, etiam Sancto Samueli erat sacra. Circaria Graeciae vero ad tempus saltem fuit separata. Post interitum ordinis in Terra Sancta ante annum 1291, sola Episcopia in Cypro probabiliter erat superstes, et abhinc illa sola videtur constituisse circariam „Graeciae et Hierosolymitana", ut probant catalogi recentiores. Quae circaria quidem extitit de jure, sed vix de facto. Unaquaeque domus habuit suum tempus prosperitatis. Ex viris illustribus huius circariae adducimus archiepiscopos Sidonensem Amalricum, et Lethardum Nazarethanum, martyres Sti. Samuelis et Beatum Haytonem, celebrem scriptorem abbatiae Bellapaise. Cum dominatione Latinorum vero haec monasteria steterunt et ceciderunt, quia non tantum Musulmani, sed etiam Graeci schismatici ea habuerunt in odio. In Graecia et in Cypro canoniae potuerunt florere, tamdiu haec regna a dynastiis Gallis fuerunt recta, quia tunc semper f u e r u n t vivae relationes cum Gallia, ubi ordo noster semper fuit magno in honore. Cum vero cessavisset ibi dominatio dynastarum de Villehardouin et rectae lineae de Lusignan, cessaverunt et relationes cum Gallia, et sibi ipsis fuerunt derelitta haec dissita monasteria, quae e regione sua heterodoxa nullas, sed ex occidente longinquo tantum obtinuerunt vocationes. Hermocastrum certe, Kalavryta forsitan ipso saeculo eorum fundationis interierunt. Cyprus vero postremo a Veneris fuit possessa. In Veneria ordo noster non extitit, et in reliqua Italia saeculo X V misere elanguit et fere iam esxtinctus erat. Ideo elan499

guit et Bellapaise, quae tamquam ultima domus circariae interiit anno 1571, et cuius aedificia quasi integra ut unum ex pulcherrimis monumentis artis medieaevalis in Cypro supersunt. De reliquis canoniis subsitit ecclesia Sti. Samuelis tantum. Fontes praecipui contemporanei sunt a) Wilhelmus de Tyro, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum (23 libri, usque ad annum 1183). Hab e t u r a p u d MIGNE PL 2 0 1 , APUD BONGARS o . e . et g e r m a n i c e a b E . KAUSLER,

Stuttgart 1848. Alterum opus est b) Jacobus de Vitry, Historia Orientalis (usque ad annum 1218), I et II ed F. MOSCHUS, Douai 1597, I et III invenitur edam apud BONGARS o.e., III etiam apud J. GILLS, Incerti scriptoris narrano de rebus in Bello Sancto gestis, London 1846 (cf. LThK V 264). Bibliographiam completam, optime congestam invenies apud D H G E art. croisades, et in opere anglo „The Cambridge Medieval History" vols. IV et V, Cambridge

1923/26.

A C C O N St. Samuel Stus. Samuel in Ptolemaide, - in Accarion, St. Jean d'Acre. Civitas in littore maris in Terra Sancta, sedes episcopalis. Abbatia Sti. Samuelis prope Hierosolymas iam ante annum 1187 habuerat refugium in Accon, ex dono cuiusdam viri, qui „Homodei" vocabatur1. Aliquae terrae erant adnexae. Religiosi post annum 1187 partim eo aufugerunt, canoniam suam eo transferentes2. Sed post annum 1263 in chartis monasterium Sti. Samuelis non iam citatur3. Paulo post, Hugo III rex Cypri Praemonstratenses ex Terra Sancta profugos advocavit in insulam suam, quos in Episcopia (Bellapais) stabilivit. Probabiliter hoc nihil aliud fuit nisi conventus Sti. Samuelis, qui in ruinis abbatiae suae, et in angusta domo Acconensi 1 2

3

H . E. MAYER, St. Samuel auf dem Freudenberge 62. Henricus de Suppingen, praepositus resignatus canoniae suevicae de Obermarchthal, obiit circa annum 1210 in Accon. Sepultus est ibidem non in monasterio aliquo ordinis sui, sed in coemeterio „ D e x t e r a e Domini consecrato" (Chronik Heinrichs von Marchtal, ed SCHOETTLE, Freiburger Diözesanarchiv IV 1869, 178). Inde patet, Praemonstratenses anno ilio aut adhuc vixisse in ruinis abbatiae suae Sti. Samuelis, aut spatium de quo disposuerunt in civitate Acconensi coenobiis scatente, tantopere fuisse restrictum ut sepultura ibi fuisset impossibilis. Tractatus Joppensis, quo Fridericus II Imperator pacem conclusit cum Sultano Al Kamil anno 1229, civitatem ipsam reddens Christianis, expresse statuit, vicos circa Hierosolymam remanere in manibus infidelium. Insuper constat, abbatem Sti. Samuelis annis 1235/63 semper resedisse in Accon (MAYER, St. Samuel, o. c. 43).

500

nimis erat coarctatus, dum in Episcopia praesto fuerit amplum monasterium. Traditio ordinis, quod enim „Aegidius de Marie, ultimus abbas Sti. Samuelis, anno 1 2 9 1 martyrium passus est una cum 2 6 canonicis suis", ( H U G O Ann. I.e.) ante saec. XVII est ignota, nec authentice probari potest. Ideo manet problema. Forsitan hoc martyrium factum est anno 1187 - tamen constat, partem communitatis catastrophen huius anni supervixisse. Factum, quod instrumentum quoddam huius monasterii, quod est magni momenti, venit in Massiliam et ibi conservatum est4, probat conventum pacifice Acconem, saltern quoad partem, ante interitum illius civitatis dereliquisse. In omnibus descriptionibus civitatis Acconensis, quae haud sunt paucae, ahum est silentium de hoc monasterio, cuius existentia tamen ex chartis et necrologiis clare constat. B i b l i o g r a p h i a : O p u s praestans contemporaneum „Magistri T h a d e i Neapolitani Hystoria de desolacione et conculcacione civitatis Acconensis et totius Terre Sancte an. 1291" (Torino 1878) tacet hac de re. Vide de cetero infra apud Stum. Samuelem.

B E L L A P A I S B.M.V. Episcopia, - ium. Saec. XIII/XIV: B.M.V. de Pace, Abbatia Alba, N.D. de La Paix, Abbaye Blanche, Lapais, Delapais. Tempore autem Venetorum, id est saeculis X V et XVI, haec nomina ex gallicis facta sunt italica: Labaya, Badia Bianca, Bellapaese, et postremo: Bellapais, et ita vocatur usque hodie. Juxta vicum Kazaphani prope Kyrenia versus austrum, in alto monte amoenissime sita, in insula Cypro. Dioc. Nicosia, postea Cerina (Kyrenia). Abbatia praeclara, una ex praestantissimis regni Cypri „tempore Latinorum". Fundata est in loco dicto „B.M.V. in Monte Cyrinarum" ab Amalrico ' L. DAILLIEZ, L'Abbaye de N . D . d ' H u v e a u n e à Marseille (Anal. Praem. 1967, 39/61). In hac Abbatia „ Y b e l i n a " , quae erat juxta Massiliam sita, probabile aliqui saltern religiosi ex Terra Sancta profugi invenerant refugium, cuius arctae relationes cum ilia ex diversis adiunctis patent. N o m e n „ Y b e l i n a " erat grandis familiae magnatum regni Hierosolymitani. Probabile est, partem religiosorum abbatiarum Terrae Sanctae ex meridie Galliae fuisse ortam, et regionem climatis similis praetulisse. H a y t o ex regia stirpe Armeniae, conversus abbatiae Bellapais, annis 1306/08 Avenione pro abbatia Ybelina gratias impetravit (Reg. Clement V, 1885, Nr. 2434). Anno 1392 episcopus de Limassol in Cypro nominatur abbas titularis - vel commendatarius - de Ybelina. Apparet archivalia abbatiarum Palaestinae, in quantum saivari potuerunt, advenisse in archivis Ybelinae. Post eius interitum an. 1407 primo ad asceterium Stae. Paulae, dein Sti. Salvatoris transierunt, in cuius deposito Parisiis adhuc extant (Bihl. N a t . Paris M S . N o u v . Acq. Lat. 1376 pp. 4 4 4 / 4 6 ) . 501

de Lusignan, rege Hierosolymitano, tamquam prioratus modicus pro canonicis Sti. Augustini - Forsitan „canonicis Templi" 1 - ex Hierosolymis fugitivis, inter annos 1187 et 98. Paulo post Hugo I. rex Cypri eis donavit locum Episcopiam in vicinitate situm, ubi forsan antiquitus fuerat monasterium graecum. Mox conventus se eo transtulit, et inter annos 1206 et 1211, ope Theodorici archiepiscopi Nicosiensis, ordini Praemonstratensi se aggregavit. Annis 1224, 1225 et 1232 iam authentice ut abbatia occurrit 2 . Erat sub paternitate Praemonstrati. Archiepiscopus Nicosiensis reservavit sibi ius plenum in monasterium, exigens, ut abbates ipsi eandem obedientiam praestarent quam superioribus suis ex ordine. Hugo III rex (1267/84) nequaquam, ut dicit Hugo annalista noster, fundator erat coenobii, sed illud egregie auxit et dotavit, advocans canonicos ordinis a Saracenis ex Terra Sancta expulsos 3 . Procuravit abbatibus jus pontificalium, et concessit eis jus portandi gladium et calcaria aurea. Paulo post annum 1305 ibi intravit tamquam conversus Hethoum de Gorhigos (Hayton Churchi), e regia stirpe Armeniae, qui celebrem chronicam scripsit4. Canonia habuit prioratum in Papho, qui forsan initio fuerat domus formata, et residentiam in Nicosia 5 . Hugo IV rex (1324/58) abbatiam splendide exornavit. Earn tamen in discrimine versatam esse, patet ex sequenti: Abbas Geraldus ob appellationem ab ipso Georgio priore et canonicis dicti monasterii ad Stam Sedem interpositam contra quasdam ordinationes indicto monasterio per Eliam archiepiscopum innovatas praefatum Georgium ex abrupto duris carceribus mancipavit, in quadam fovea retinuit et quatuor menses compedibus et manicis alligatum 6 . In bellis 1

2

3

4 4

Ordo iste tunc considerabatur tamquam ramus familiae canonicae, inter quos tunc vix fiebat distinctio juridica. Saec. XII inter ramos illos - Praemonstratenses, canonicos reguläres Sti. Augustini, immo et saeculares - viguit vera „Promiscuitas". Cf. infra apud Constantinopolim Sti. Nicolai. Iam anno 1218 Hellinus abbas Sti. Samuelis obierat in Episcopia. Vide: R. RÖHRICHT, Testimonia minora de quinto bello sacro (Public. Soc. Orient. Latin, Ser. Hist. 3, 1882, X X / X X I ) . U t iam supra dixi, puto eos fuisse de conventu Sti.Samuelis in Accon, vel forte de St. Habacuc, de quo vide supra. Vide etiam apud Montem Stae. Catharinae. Vide BACKMUND MaGSchr, et GIESE o. c. Haec domus erat utrum „Ostel del'Abbé dou Prémontré" (MAS LATRIE, Histoire III 288) an monasterium Sti. Georgii de Lamangana, quondam graecum, quod intermediante Haytone Churchi a d e m e n t e P.V. anno 1308 abbatiae Bellapais unitum est (Reg. Clement V nr. 2435/36). Ex verbis bullae: „Conventui Stae. Mariae (seil. Bellapais) licentia detur, ut ipsi ad monasterium Sti. Georgii se transférant et reforment praedictum claustrum de personis latinis idoneis", concludere licet, ibi ad tempus extitisse domus formata ordinis. Post annum 1453 monasterium Lamangana pro monachis graecis e Constantinopoli profugis est restauratum, sed anno 1567 destruetum (HACKETTo.e. 361).

6

Reg. Benoit XII nr. 5120.

502

Mamelucorum, sub Joanne rege anno 1426, coenobia Cypri sunt devastata et derelicta, etiam Bellapais. Dum multi religiosi deinceps in sua coenobia non reverterunt, Praemonstratenses sub sequenti rege, Jacobo dicto spurio, ad sua redierunt7. Loredano et Lusignano, duo autores Italici saec. XVI, perperam abbatiam dicunt fuisse ordinis „Humiliatorum" 8 . Tempore Venetorum, cum abbatia fuerit in commenda, interdum très abbates sibi vindicaverunt monasterium: unus nominatus a gubernio, alter a Curia Romana, tertius electus a conventu. A tempore regis Jacobi (1460) elanguit, et saeculo XVI disciplina omnino erat corrupta. Senatus Venetianus ab abbate generali expetivit correctionem scandalorum, quam ille initiavit ipso anno 1571, quo Cyprus a Turcis est expugnata. Dein canonia suppressa est, omnes Latini ex insula sunt expulsi, ecclesia abbatialis data est Graecis tamquam parochialis, qui earn tenent usque hodie. Aedes claustrales, quae adhunc sunt pulcherrimae, paulatim corruerunt in ruinas, sed integra subsistunt elegans refectorium et maior pars claustri. Abbates reguläres très tantum sunt noti: Georgius 1246 et 64 (idem?), Bartholomaeus 1306, Geraldus 1337. A r c h i v a l i a proprie dicta desiderantur. Scrutandum esset in archivis Venetianis et Vaticanis, quod vero nemo eatenus fecit. Secus vix aliquid invenire poterit. Bibliographia:

AUVRAY 3 9 5 1

-

BACKMUND

MaGSchr

292/307

-

COTTINEAU

1058 - D H G E X I V 1 6 9 / 1 7 1 - GEUDENS 35 HOBERG 2 3 4 - HUGO I 6 5 1 / 5 4 - L e t t r .

com. Jean X X I I 4129, 4132, 4540, 7962, 9950, 29055, 45 104, 53637, 58 258, 58 261, 60647, 60653, 60953, 61 396. (De Lamangana vide: 25 120, 25 122, 13673, 15993) L T h K III 191 - POTTHAST R P R 2156, 5156, 5376, 8917 - Reg. Alexandre IV ( 1 2 5 4 / 6 1 ) , e d . C . BOUREL et alii, n r . 138 - R e g . B e n o i t X I I n r . 5120 - RÖHRICHT R R H

nr. 1035, 1437 - C. DE BRUYN, Voyage au Levant, Paris 1714, 197, 201, 378 - N . CASSAS, Voyage pittoresque en Syrie, Paris 1785, III 102/04 - C. D. COBHAM, Excerpta Cyprica, Cambridge 1908, 300 - A. DRUMMOND, Travels through different cities, London 1754, 271/72 - C. ENLART, L'Art Gothique et la Renaissance en Chypre, Paris 1899, I 203 - W. GIESE, Asienkunde f ü r den kreuzfahrenden Westen: die Flos Historiarum terre orientis des H a y t o von Gorhigos aus dem Jahre 1307 (Festschrift N. Backmund, 1978, 245/65) - J. HACKETT, History of the O r t h o d o x C h u r c h of Cyprus, London 1901, 611 sv. (ed. graeca, Piraeus 1927/32, iij, 159/64) - G. GOLUBOVICH, Bibliotheca biobibliographica della Terra Santa, Quaracchi 1906, I 397 - Reg. Boniface M i l , 3957 - N. HILL, A. History of Cyprus, Cambridge II/III, 1948; 26, 177, 226, 1065, 1103, 1125/27 - E. I'ANSON et S. VACHER, Medieval and other Buildings in Cyprus (Transactions of the Royal Institute of British Architects, X I I I / X V I I I , 1882/83; 6, 14/16) - C. JEFFERY, A Description of the Historic Monuments of Cyprus. Nicosia 1918, 323/34 - N . LA MONTE, Register of the Cartulary of Nicosia (Byzantion V, Nr. 35, 37, 59, 99) - G. F. LOREDANO, Historie dei re Lusignani, ed. E. Giblet, Bologna 7

8

G . GOLUBOVICH I 3 9 7 .

Opera infra citata. Humiliati fuerunt ordo, tunc in pieno statu dissolutionis existens anno demum 1571 suppressus est. Forte Praemonstratenses Episcopiae, tunc haud minus dissoluti, se illius ordinis esse finxerunt.

503

1647 - S. L U S I G N A N O , Chorograffia e breve historia universale dell'Isola di Cipro, ibidem 1573, 33 - G. MARITI, Viaggi per l'Isola di Cipro, Lucca 1769, 125/31 - L. de M A S - L A T R I E , Archives des Missions scientifiques I 1850, 544/48 - I D E M , Histoire du Royaume de Chypre, Paris 1861, I 384, III 544, 632, 636, 646/47, 657/58, - IDEM D o cuments nouveaux servants de preuves a l'Histoire de Chypre, Paris 1882, 348/49, 511/12 - A. S. MEGAW, A brief history and description of Bellapaise Abbey, Nicosia 1948 - J. W. R E I N H A R D , Geschichte des Königreichs Cypern, Erlangen 1766, I 203 ff P. SEESSELBERG, Das Prämonstratenserkloster Delapais auf Cypern, vom kirchen- und kunstgeschichtlichen Standpunkt aus erläutert, Diss. Heidelberg 1901 Fusam bibliographiam de Haytone Churchi vide supra apud B A C K M U N D et G I E S E .

C O N S T A N T I N O P O L I S Sti. Nicolai extra muros Quae domus, alias de „Pharphar", erat coenobium canonicorum Templi1, rami scilicet Ord. Can. Reg. Sti. Augustini, quocum ordo noster aliquo modo videtur fuisse connexus. Henricus Zdik, Episcopus Olomucensis, iam circa annum 1137 hunc ordinem ingressus est in Terra Sancta, et dein reversus ad sua, solum ordinem Praemonstratensem professus est, quem an. 1140 Windbergae in Bavaria novit esse meliorem reformationem vitae canonicae, et quem exinde summo zelo propagavit 2 . Testis saeculi XII exeuntis hac de re scribit: „Henricus . . . habitum nostrum, quem Hierosolymis viderat, . . . s u s c e p e r a t . . . et reportabat. . . Bohemis sicut novum hominem, ita et novum ordinem" 3 . Post annum 1187, canonici Templi Hierosolymitani, una cum rege suo Amalrico, aufugerunt in Cyprum, ubi domus eorum in Episcopia mox apparet ut Ord. Praem. Quibus vestigiis atque testimoniis contemporaneis accedit ut gravissimum insertio in Catalogum Scheftlariensem una cum Kalavryta et Episcopia formans Circariam Graecie. In Scheftlariensi catalogo, circa annos 1250/70 conscripto, omnis insertio habet suum fundamentum in re. Balduinus primus imperator latinus Constantinopoli, erat ex Flandria et maximus amicus Praemonstratensium, iste videtur tradidisse hoc monasterium canonicis albis4. Ceteroquin de hac domo nihil reperire potui.

1

1 3

4

3620 et M I G N E P L II 1555. N. B A C K M U N D , Kloster Windberg, Studien zu seiner Geschichte, Furth 1977, 12. Chronographus Siloensis (1167/92), ed. G. DOBNER, Monumenta Histórica Boemiae, nusquam antehac edita I, Pragae 1764, 100. POTTHAST R P R

P O T T H A S T 1. c .

504

HERMOKASTRON H o d i e Erimokastron. Prope Thebas versus occidentem, in eadem dioecesi, in Boeotia, Graecia. Monasterium, de q u o pauca tantum scimus, quod vero saeculo XIII ad breve saltern tempus extitisse dubitari non licet. A n n o 1212 nobilis via Nicolaus de Sto. A u d o m a r o (St. Omer) donat abbati et fratribus S. M . de Parvo Ponte Brundusii O r d . Praem. casale, quod dicitur Hermocastrum prope Thebas (De Leo o. c. N r . 41). Gervasius abbas generalis scribit paucis annis post episcopo T h e b a n o (Ep. Nr. 88, ed. H u g o ) . . . „dudum sane significatum est nobis, quod fratres quidam Praemonstratensem ordinem profitentes in dioecesi vestra sortiti sunt locum ut ibidem D o m i n o famularentur secundum ordinis instituta; de quorum conversatione quoniam diversa audivimus a diversis. N o n possumus solliciti non esse de ipsis . . ." H u g o dicit in calce huius epistolae se nihil potuisse invenire certi, de quanam canonia hic agatur. Dubium non est, earn esse nil alius nisi Hermocastrum illud, quod brevi ante abbatiae Brundusinae fuisse donatum supra legimus. Brundusina domus novam fundationem ibi instituit, sed cum iam abbatia mater tunc satis fuisset corrupta et collapsa, nec filialis plantatio, ab arbore emortua orta, potuit florere et ideo probabiliter iam mox iterum cessavit. Amplius de ea nulla fit mentio, nec invenitur nomen eius in antiquis catalogis. Tamen eam fuisse domum formatam, dubium non est. L i t e r a t u r a : HUGO SAM Ep. Gerv. 88 - A. DE LEO, Codice Diplomatico Brundusino, Trani 1940, Nr. 41. D e abbatia Brundusina (Brindisi) vide supra apud Circariam Tusciae et Calabriae.

K A L A V R Y T A B.M.V. Kala-, Colabrita, -brica, Colimbria. Prope Patras versus austrum, hodie est municipium in n o m o Achaia, (Graecia). Abbatia fundata a G o d e f r i d o II de Villehardouin, toparcha Patrae, post annum 1218. Filia de Belval, vel secundum Cat. Ninivensem Stae. Crucis Metensis. In aliis catalogis dicitur fuisse filiam Praemonstrati. In ampia literatura historica de Oriente Latino eatenus nihil inveniri potuit, quo existentia huius coenobii probaretur. De oppido Kalavryta nihil refertur, quam quod ibi fuerit baronia Francorum cum castello mediaevali, et duo pervetusta monasteria graeca, saeculo quarto fundata, Megaspilaion et Hagia Laura 505

appellata. Atqui ex fontibus ordinis d a r e apparet monasterium eius ibi extitisse, occurrit nempe in omnibus antiquioribus catalogis, et edam in quibusdam obituariis, ut in Rommersdorfiensi ad diem 25am junii: Bertram abbas de Kalabrita, et in obituariis Parcensi et Tongerloensi; die 26 novembris: Nicolaus abbas Kolabritensis. Puto rem ita se habuisse: Saepius evenit in Graecia durante dominatione Francorum, quod Latini antiqua coenobia graeca sibi arripuerunt et monachos latinos ibi collocaverunt, ut in Chortaiton prope Thessalonicen, et in Daphnis prope Athenas, quae monasteria saeculo X I I I Cistercienses occupaverunt 1 , quae vero ante et post usque ad nostra tempora a Basilianis schismaticis erant possessa. Probabiliter simile quid actum est in Kalavryta. Potius agitur hic de H a g i a Laura ibidem. H u g o annalista noster autumat quidem, hanc canoniam fuisse ordinis nostri usque ad annum 1463, q u o Turci Peloponnesum expugnaverunt. H o c vero cum veritate concordare nequit. U t iam liquet ex facto, quod nomen eius antiquioribus tantum catalogis (saec. nempe X I I I ) est insertum, Kalabritensis canonia adhuc ipso saeculo X I I I interisse videtur. Forte hoc factum est anno 1263, quo Byzantini Kalabritam iterum occupaverunt 2 , et monachos graecos, ut suspicari licet, in possessionem antiqui sui monasterii redintegraverunt. Si diutius extitisset ibi o r d o noster, certe aliqua vestigia in archivis reliquisset. B i b l i o g r a p h i a : COTTINEAU 832 - De historia loci: G. PAPANDREU, Archaiologikai kai topographikai ereunai en te eparchia Kalabryton (Praktika en tes en Athenais Archaiologikes Hetairias 1920, pp. 95/146 - N. KYPARISSIS, Anaskaphai en kato Goumeniste ton Kalabryton (Deltion archailogikon IX 1924/25, paraît. 14/18) Forsitan Johannes episcopus de Argolis O. Praem. 1334 erat in connexu cum hac domo (A. ZAK, EOP; Anal. Praem. IV 1928, P. 411. Erat autem canonicus abbatiae Bassefontaine in Gallia.)

MÖNS STAE.

CATHARINAE

Q u a m domum certe saec. X I I I extitisse scimus ex unico catalogo Scheftlariensi, qui eam apud Circariam Tusciae adducit, ut sitam in dioecesi Hierosolymitana inter St. Samuel Accaron et Stum. Alexium in R o m a . Certe non agitur de Monte Stae. Catharinae in Sinai. Atqui invenitur ca. an. 1265 prior quidam monasterii Stae. Catharinae in Montgisart, arabice Tell Gezer, situm 1

2

COTTINEAU 7 7 9 et 9 4 7 .

Sic secundum HOPF, Geschichte Griechenlands im Mittelalter (München 1951), cf. ind. Secundum opus citatum PAPANDREU dominium Francorum fuit ibi annis 1 2 0 5 - 1 3 2 5 , et 1 4 0 4 - 0 7 .

506

inter Tel Aviv et Jerusalem, in loco ubi in festo Stae. Catharinae, die 25a novembris 1177, christiani maximam victoriam reportaverunt super Saladinum. Pundatio cuiusdam monasterii in hoc monte decuit, et est possibile, hoc nomine „Montis Stae. Catharinae" fuisse designatum. Tarnen ordinem nescimus, citatio cuiusdam prioris potius ordinem Praedicatorum insinuât, ideo res manet dubia. In eadem dioecesi Lydda sita erat etiam abbatia Sti. Habacuc, de qua sub sequenti.

ST.

HABACUC

St. Joseph ab Arimathaea, de Cansie; Ramleh, Rama. Probabiliter fuit situm in El Kenisey, prope Joppe, dioec. Ramla-Lydda, Palaestina. Abbatia fundata circa annum 1137/38. Amalricus quondam prior in Gottesgnaden, anno 1136 profectus est in Terram Sanctam cum quibusdam confratribus ad praedicandum. Per aliquot tempus terram circuierunt tamquam praedicatores peregrinantes, fundatorem Norbertum imitantes, sed mox. cogente Gulielmo patriarcha Hierosolymitano, fixerunt se in solitudine sepulchri prophetae Habacuc prope Ramleh, ubi etiam ossa Sti. Joseph de Arimathaea colebantur. Primus abbas Amalricus factus, anno 1152, ascendit ad archiepiscopatum Sidonensem. Anno 1156, 23 religiosi f u e r u n t in St. H a b a cuc, quos omnes novimus nominatim. Anno vero 1187 a Saladino fuit dirutum, pars fratrum fuit necata. Q u o residui fugerunt, non constat, forte in Cyprum, forte in Montem Stae. Catharinae, forte una cum fratribus Sti. Samuelis in Accon. Anno 1229 non fuit restaurata. Situs eius exactus definiri nequit. Instrumenta proprie dicta non supersunt, abbates noscuntur sequentes: Amalricus ca. 1137-53, Heribertus 1153/60, quibus accedit Hellinus quidam ex Obituario Praemonstratensi, ed. v. W A E F E L G H E M , ad diem 21. VIII. B i b l i o g r a p h i a : A. ABEL, Mirabel et la tour d'Aphec (Revue Biblique X X X V I 1927 390/400) - HUGO I 117 - W. HOTZELT, Kirchengeschichte Palästinas, München 1951, III 148 s q - Livre de St. Jean d'Ibelin, chap. C C L X I ( R H C Lois I, Assises de Jerusalem 549, I 417) - RÖHRICHT, Königreich Jerusalem, cf. ind. - IDEM, R R H nr. 323, 358 - IDEM, Syria Sacra 36 - ROZIERE, Cartulaire du St. Sepulcre, Paris 1849, 133, 136 - St. Habakukkloster, in „Wissenschaftliche Beilage zur Germania" Berlin 1904, S. 1 8 9 f f - W I L H E L M U S DE T Y R O , M I G N E P L 2 0 1 , l i b r . X V I I c a p . 2 6 - D U C A N G E L e s

Fa-

milles d ' O u t r e Mer, ed. E. G. REY 1869, nr. 821. -

507

ST.

SAMUEL

Mons Gaudii, Montjoye, Ecclesia Transmarina Sti. Samuelis (ad vitandas confusiones cum abbatia Sti. Samuelis in Barletta). Hodie: Nebu Samwil. Situm est secus viam peregrinorum Joppe-Lydda-Jerusalem, amoene in monte, de quo exercitus cruciatorum duce Godefrido die 7a junii 1099 prima vice viderunt civitatem sacram. Inde nomen Mons Gaudii. In hoc loco, in quo antiquitus a Judaeis, Christianis et Musulmanis sepulchrum Samuelis prophetae colebatur, fuerat monasterium orthodoxum, quod primis decenniis dominationis latinae adhuc se manutenere potuit 1 . Balduinus II rex Hierosolymorum (118-31) hunc montem sancto Bernardo obtulit, ad fundandum monasterium ordinis sui. Sed ille renuit, regi suadens, eum ordini Praemonstratensi tradere 2 . Q u o d et factum est. Etsi primi canonici huius domus venerint ex diversis canoniis, praesertim ex Sta. Maria in Nemore, habebatur ut „specialis filia Praemonstrati", et ut proprietas totius ordinis. Quamquam Stus. Samuel, comparata cum abbatiis fundatis primis annis post expugnationem, fuerit mediocris quoad bona et quoad pondus, abbas eius ,,qui porte croce et non mitre ne anel" 3 , numerabatur inter sex „abbates suffraganeos" patriarchi latini in Jerusalem. Monasterium possedit ecclesiam Sti. Joannis Ev. in Nabulus, capellam Sti. Longini in Jerusalem, et domus in Jerusalem, in Accon et in Ascalon. Comes quidam hispanus, nomine Roderici, hic fundavit circa annum 1172 ordinem quendam equestrem in honore B.M.V. sub tutela et regula Cisterciensium, sed in scandalum probabiliter Praemonstratensium. Ordo iste mox iterum periit 4 . Anno 1187 monasterium eversum, et maior pars religiosorum necata est. Paulo post annum 1192, hic vixit frater Saladini, al-Adil 5 . Nihilominus in ru1

1

3

4

5

In charta anni 1125 (J. DELAVILLE LE ROULX, Cartulaire general des Hospitaliers de l ' O r d r e de St. J e a n I, 1894, 69 N r . 72) citatur abbas Sti. Samuelis in Accon, pro cuius nomine quidem mansit lancuna. Vix fuit Ordinis nostri (Vide MAYER St. Samuel o . c . 42, N r . 31). H o c datum fundationis ante annum 1131 tenet et optime probat E . MAYER St. Samuel o . c . 3 8 / 3 9 , contra traditiones antiquiores, qui f u n d a t i o n e m attribuunt Fulconi regi, post annum 1141. C f . MIGNE P L t. 182, Epistolae Sti. Bernardi 337, 557, et Vitam Sti. Bernardi ibidem t. 185, 316b. Livre de J e a n d'Ibelin chap. C C L X I (Recueil des Historiens des C r o i s a d e s , Lois I 415). „ C r o c e " hic non intelligi debet m o d o italico = crux, sed m o d o gallico: crosse = pedum. J . DELAVILLE LE ROULX, L ' O r d r e de M o n t j o y e (Revue de l'Orient Latin, I 1893, 42/57). B a h a ' a d D i n , Vita Saladini. Recueil des Hist, des C r o i s a d e s , Historiens Orientaux III 336, 339, 351.

508

inis Sti. Samuelis adhuc aliqui fratres degebant, sed anno 1213 videtur fuisse omnino derelictum et conventus aufugit in Accon, de quo vide supra. M o n a sterium Sti. Samuelis in posterum destructum est, ecclesia romanica vero profanata. Anno 1674 inservit ut stabulum. A n n o 1911 restaurata est in sanctuarium mahumeticum, anno 1917 graviter pessumdatur in bello, dein vero redintegratum est. Una charta sola subsistit ex archivo, scilicet confirmation bonorum de anno 1185, de qua vide E . MAYER. Descriptio sigilli abbatis apud J . D E L A VILLE Le ROULX, Cartulaire générale des Hospitaliers de St. Jean 2 (1897) Nr. 2925. Abbates: (RÖHRICHT, H u g o Sam et Obit. Praem.): Theodoricus 1145 - Radulphus 1 1 5 6 - H U G O + 2 5 . V i l i Ob. Praem. - H E L L I N U S 1216/18 - Aegidius 1220 - Johannes 1239 - S . . .. 1244 - Johannes 1254/63 6 . B i b l i o g r a p h i a : AUVRAY 2 6 5 2 , 2 7 4 2 / 4 4 , 4 3 8 7 / 8 8 , 4 4 1 1 - BERGER 5 1 2 9 -ENLART

M o n u m e n t s I (1925) 41, II (1928) 28 O s v - GEUDENS 35 - HUGO A n n . Praem. II 735/38 - IDEM S A M Epist Gervasii N r . 37, 38, 115, 130 - RÖHRICHT Gesch. Kgr. Jer. cf. ind. -

IDEM R R H

216, 323, 854, 884, 906,

1087,

1127,

1197,

1217,

1244,

1249,

1271, 1275/78, A d d i t a m e n t a : 216, 1062a, 1080, 1193a, 1255a, 1323b. - IDEM, Syria Sacra 41 - ABEL/SAVIGNAC, N e b y Samouil (Revue Biblique X X I 1912, 2 6 7 / 7 9 ) - H . E. MAYER, Sankt Samuel auf dem Freudenberge und sein Besitz nach einem unbekannten Diplom König Balduins V. (Quellen u n d Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken X L I V T ü b i n g e n 1964, 35/71) - T . TOBLER, Zwei Bücher Topographie von Jerusalem Berlin 1853, II 886.

DUBIA STUS. MICHAEL DE CLUSA J. Michelet loquitur in opere suo ,,Le procès des Templiers" (Paris 1841/51) II 647 de monasterio quodam ordinis nostri, nomine Sti. Michaelis de Clusa, sito in insula juxta civitatem Beyrouth, ubi Julianus ultimus dominus Sidoniensis vitam suam finisset. - Nisi est error auctoris, haec domus, de qua alioquin nihil seimus erat forsan prioratus dependens a Sto. Samuele Acconensi. PAPHOS Civitas in meridie insulae Cypri. Constat abbatiam Bellapais ibi habuisse domum dependentem anno 1246. H o c anno Rogerus quidam eques Paphensis 6

D e Aegidio de Marie, qui secundum traditionem non probatam a n n o 1291 martyrio coronatus est, vide supra apud Accon.

509

dedicai abbatiae pretiosam reliquiam Stae. Crucis, et fundat anniversarium sollemne pro se et pro uxore sua. Georgius abbas Episcopiae statuit, quod haec missa cantari posset in „domo nostra quam habemus in civitate Paphensi", et quidem „a fratribus nostris ibi degentibus". (Mas Latrie, Histoire du Royaume de Ch. III 646/47). Alioquin nihil scimus de hac domo, sed ex verbis supra allatis suspicari icet ibi fuisse verum conventum. Anno 1280 occurrit quidam „frater Dionysius praepositus abbatiae Episcopiae" (Röhricht Regesta Nr. 1437). Hoc tantum sic intelligi protest, quod iste frater fuit superior alicuius domus dependentis. Atqui tales habuit Bellapais in Nicosia et in Papho tantum. Nicosia videtur fuisse mera residentia, seu potius refugium (vide supra, notam apud Bellapaise), ergo possumus supponere, hune Dionysium fuisse praepositum domus Paphensis. PRAETERMISSA BETHLEHEM In terra Juda. Anselmus Episcopus Havelbergensis (qui fuit Ord. Praem.) in primo suo libro Dialogorum anno 1145 scribit de ordine suo, quod „extendit etiam palmites haec eadem sancta societas in partes orientis, nam in Bethlehem una, et in loco quem vocant Sti. Habacuc alia congregano est." Secundum omnes peritos haec est aperta confusio cum St. Samuel. In Bethlehem numquam fuerunt Praemonstratenses. Epistola Anselmi apud D'Achéry, Spicilegium XIII 111 - Hugo I 434 Cottineau 367 - Geudens 4. JERUSALEM 1. In Monte Oliveti, Ascensio Domini et 2. juxta „Templum Domini". In ambobus coenobiis fuerunt canonici iam ante fundationem ordinis Praem., Ambae canoniae habuerunt abbates, et interdum fuerant appellati „albi monachi". Non fuerunt canonici Sti. Sepulchri, apud Templum Domini vero erant „Canonici Templi". Certe numquam fuerunt O. Praem., ut dicunt aliqui auctores. (Goov. IV 166) Cf. W. Hotzelt, Die Chorherrn vom Hl. Grabe in Jerusalem. Palästinahefte des Deutschen Vereins vom Hl. Lande 25/28. Köln 1940. p. 198/36 - Michelaut/Reynaud pp. 51. 162 - Lepaige I 97. 510

NAZARETH P. Louis de Gonzague Daras praetendit ibi fuisse ecclesiam cathedralem ordinis nostri. H o c verum non est. Lethardus archiepiscopus Nazarenus ( t 1190) quidem erat ex ordine, sed capitulum ibi numquam erat regulare. L. de Daras, Prieuré de Nazareth en Terre Sainte, in: A N N 1886, I 17/20 - Geudens 4 - . Goovaerts IV 165. - De Lethardo vide Wilhelmum de Tyro, lib. X X I I , 18.

CIRCARIA

HUNGARIAE

H a e c circaria, una ex maximis universi ordinis, per totum aevum medium mansit immutabilis, semperque sola et cuncta monasteria in se continens antiqui regni Hungariae, quod a millennio limites suos conservavit ad annum usque 1919, quo maior pars eius adnexa est regnis et rebus publicis vicinis: Rumenia, Jugoslavia, Cechoslowakia et Austria. Primi Praemonstratenses venerunt in Hungariam ex Praemonstrato, quod ut videtur inter annos 1162 et 72 forsan vero iam antea, primum gregem emiserat in Varadiense coenobium; et ex abbatia Riéval in Lotharingia, quae annis 1170/80 canonias Garab. Nagyolasz et Bozok genuit. Kòkényes, Lelesz et Janoshida videntur etiam adhuc saeculo XII fuisse fundatae, tempore enim Belae regis tertii (j" 1196). Ceterae canoniae ortae sunt inter initium saeculi XIII et annum 1264. Maxima pars canoniarum certe semper fuit linguae hungaricae. Aliquae quidem domus sitae sunt in regionibus ab aliis gentibus habitatis, sed historia earum potius est hungarica. Ideo nomina earum uniformiter (praeter Ivanic, Hermannstadt et Kronstadt) in hac lingua inserenda esse duximus. In nulla forte circaria viget maior confusio et incertitudo de nomine et numero singularum domuum, et nullibi, si Frisiam et Hiberniam excipis, documenta et integra archiva tam funditus sunt deleta et annihilata quam in hungarica; ita ut de plerisque monasteriis ne nomen quidem correctum, nec situm, nec certitudinem absolutam, num umquam extiterint, habeamus notam. Hucusque nec ullus catalogus vel documentum quicquam medii aevi in Hungaria ipsa repertum est, quod omnium tunc monasteriorum nomina, fundationem, filiationem fideliter memoriae traderet. Propterea contenti esse debemus operibus exteris, quae res circariae nostrae tangunt quoque. Sed hie ingentibus premimur difficultatibus propter magnam discrepantiam eorum. Deficientibus aliis fontibus, hac in circaria antiquis catalogis, de quibus 511

infra in vol. Ill fusius tractamus, maximum momentum est attribuendum. 1 Scatent quidem mendis. Apud nullam circariam enim nomina in catalogis adeo sunt corrupta ac apud nostram. Ante oculos debemus ponere, qualem commutationem attulerit descriptio litterarum et sonuum hungaricorum: cs, cz, gy, ly, ò, ii, ty etc - quae tantum gnari recte possunt proferre - in lingua latina iam in Hungaria ipsa, eo magis in circariis exteris, apud auctores linguae hungaricae ignaros, qui, si difficultas aliqua in lectione exoreretur, nullum remedium inveniebant et sic secundum indolem proprii idiomatis procedebant. Ita fecerunt Scheftlarienses Germani ex Zsambék: Stainboch, ex Szalankemen: Slanchenmund, ex Darno: Dornaw. Galli vero Thours vel Thury ex Turocz, Rockeniti ex Kòkényes, Cothevan vel Goteshay ex Hatvan, Zutbeleniz ex Zenthbenedek ( = Kaposfò). Sic multiplicabatur saltem nomine numerus monasteriorum, etiamsi annalistae ex uno eodemque fonte, nempe ex catalogis hauserant, quia saepe ne suspicabantur quidem, sub nominibus diversis unum idemque monasterium latere. Eatenus duo tantum catalogi erant noti, L et P, qui sunt radix omnis confusionis. Maiorem certitudinem tantum ex coniecturis, comparatione omnium octo indicum interea exaratorum obtinere possumus. Propterea in hac circaria, praeter consuetudinem, in capite omnis canoniae exacte indicamus, quid praebeant de ea singuli catalogi. Ninivensis primus, omnium antiquissimus, unam tantum canoniam hungaricam habet, nempe Stum. Stephanum Varadiensem, et quidem certe tamquam partem pro toto, quia tempore eius redactionis complures domus in Hungaria iam extiterunt. Ninivensis secundus habet 22 monasteria. Tamquam primus et unicus loquitur de Zich, Meszes, Kronstadt et Herrmannstadt, quae monasteria, paulo post redactionem illius anno 1241 a Tataris eversa usquedum nobis fuerunt parum nota vel ignota. Omittit tamen iste index nonnulla monasteria certe ante annum 1235 fundata. Pretiosae sunt nobis eius notae circa filiationem et reformationem circariae 2 . Catalogi antiquiores (Vetus Registrum, id est L, V et S, inter annos 1270 et 90 orti) indicant plura, L enim 45, V et S unusquisque 43 monasteria. V et S de filia1

2

Horvath in articulo suo „ A d bibliographiam" videtur omnino rejicere catalogos ut fontes nullius valoris. Q u a m opinionem esse falsam abunde demonstrasse credimus. „In Hungaria. In strigoniensi provincia: N O T A : quod frater andreas canonicus sti. Stephani Waradinensis in hungaria anno gracie m cc xxx iiij tulit secum ad ecclesiam suam pro habenda uniformitate ecclesie premonstatensis lectionarium, integrum antiphonarium, graduale, missale cum nota collectaneum, martirologium, kalendarium, librum consuetudinum. N O T A N D U M quod anno gracie m cc xxx v frater fredericus quondam abbas hamburnensis visitavit ecclesias hungarie in veritatem paternitatum et filiationum, sicut sunt hic notate, reportavit ad capitulum generale et fuit receptus reverenter et obedienter ubique."

512

tione tacent; quod hac in re habet L, plane est arbitrarium et nullius valoris. Indicationes eorum circa dioeceses valde discrepant ab ilio, quod tradunt catalogi posteriores. Praeter unum alterumve casum, quo dioecesis revera fuit mutata, indices LSV quoad hoc cautissime sunt legendi. Inveniuntur tarnen in illis complura coenobia (Drozo, Zopriza, Zernien, Magedlin), quae secus nullibi sunt obvia. Nequaquam assentimus tamen Antonio H o r v a t h , illa tamquam meras fictiones rejicienti 3 . Catalogi synoptici recentiores (P: 39, W: 32, H , T: 34 monasteria hun garica) indicant primo loco novam „filiationem bohemicam" totius circariae, a Capitulo Generali anno 1294 decretam, praeter P, qui hoc omittit, sed aliquas canonias, quas in antiquioribus elenchis detexerat, adiungit. W , H , et T adducunt, praemissa proclamatione decreti supradicti, post singulas abbatias bohemo-moravicas, hungaricas praeposituras unicuique vigore illius subditas. Audiamus, quid habeat Windbergensis: „Anno Domini M° CC° nonag 0 . quarto in capitulo generali assignata fuit paternitas ecclesiarum circarie Hungarie quinqué abbatibus inferius annotatis. H o c diffinitum fuit et ordinatum a domino premonstratensi et a diffinitoribus capituli generalis propter defectum patrum abbatum, qui eas minime visitabant". Reliqua citamus ex H et T , mutatis vero nominibus in formam modernam: „Assignata est abbati Montis Syon paternitas de Sag, Hatvan, Bény, Kokényes; item abbati Lytomislensi: M a j k , Moriczhida, Lelesz, Rátót, Kaposfö, Ócsa, et Jánoshida; item abbati Gradicensi: Bózók, Garáb, Tiirje, Zsidó, Sadium, Raik, Szalankemen; item abbati Lucensi: Jászó, D a m ò , Zsámbék, Pályi, Abrany, Adony; postremo Zabrdovicensi: Turócz, Csorna, Pók, Váradhegyfok, Insula Leporum, Insula Lazari, Csút, Cheim, Almás, Gedir." (W habet idem, sed Rajk et insulam Leporum omittit). H u g o dicit in praefatione suorum Annalium (Vol. I), hoc decretum a Capitulo Generali anno demum 1516 fuisse revocatum. Historiéis hungaris haec res maximum est in scandalum, et propterea putaverunt illam esse meram inventionem saeculi XVII 4 . Sed facta negari nequeunt, loquentibus manuscriptis huic decreto contemporaneis. Apparet vero abunde ex omnibus documentis indigenis, hoc decretum fatale, praepo3

Argumentum enim eius ex silentio documentorum hungaricorum parum refert. Catalogi ordinis sunt enim fontes contemporanei aequi valoris ac ilia. Quantopere sunt fide digni, iam elucet e o ex facto, formas nominum quas praebent o m n i n o consonare illis, quae in documentis indigenis sunt obviae. Scimus insuper ex historia aliarum circariarum, saepius canonias iam brevi post fundationem iterum desiisse, aut in alium locum esse translatas, aut alii ordini traditas. Probabiliter simile quid hinc inde et in Hungaria evenit, sed propter interitum tot archivorum nullum diploma h o c memorat. * C o n f e r A. Oszvald in Emlekkönyv p. 7 6 / 7 7 , nota.

513

sitis circariae nostrae absque dubio odiosissimum, numquam in praxim fuisse deductum 5 . Constat a saeculo X I V (immo iam an. 1295) usque ad internum circariae saeculo X V I patres abbates hungaricos consueto m o d o semper proprio marte, Praemonstrato soli submissos, munere suo esse functos. Nullum apparet vestigium in fontibus indigenis, ac si abbates circariae Bohemiae umquam exercuissent jus paternitatis in monasteria hungarica. Immo reges Hungariae, „juris patronatus supremi" sibimetipsis vindicati avidissimi, numquam dedissent possibilitatem huiusmodi ingerentiae. Praepositi monasteriorum minutorum, de quibus mox loquemur, plerumque de rogatu patronorum a patre abbate sunt de suo gremio nominati. „Veritas paternitatum et filiationum", ut supra legimus, anno 1235 fuerat ordinata, quod iterum factum est anno 1270. Anno 1382, durante schismate, visitator circariae hungaricae, una cum ilia Papae legitimo adhaerens, a Praemonstrato se ad tempus separavit et potestatem quasi generalitiam sibi vindicavit. Praepositi huius circariae, quorum multi iam brevi infula sunt ornati, ab annua visitatione Capituli Generalis erant exempti propter distantiam, sed convenerunt cum prioribus suis in capitulis provincialibus, saepius Budae celebratis. Anno 1510 decretum est, ut omni sexennio unus praepositus circariae debeat adire Praemonstratum. Etiam in his recentioribus supra allatis, invenimus aliquas canonias, quarum existentia a nullo quidem diplomate secus confirmata (Cheim, Insula Lazari, Sadium, Szalankemen), nihilominus videtur esse certa. Catalogus L tamquam primus publicatus est anno 1603 6 . In Hungaria ipsa notio nostrae circariae tunc temporis iam adeo evanuerat ut Petrus Pazmany ille anno 1629 catalogum Lairuelii, quinque novis monasteriis auctum, sed nullo errore correcto, iterum ediderit 7 . Q u e m catalogum Pazmanii propter maximam illius auctoritatem posterius fere omnes, immo Hungari ipsi, sine censura comprobabant. Anno 1633 Lepaige typis exscribendum curat suum catalogum, 39 monasteria continentem, qui iterum apud H u n g a r o s ab initio magno fuit in honore. Centum annis post H u g o noster in suis annalibus topographiam a Lairuelz et a Pazmany satis confusam, porro dioeceses et comitatus, filiationemque adhuc magis confudit, quia non amotis mendis prioribus, nova addidit; et aliénas, medio aevo non ad ordinem nostrum spectantes canonias in seriem suam recepit, immo nonnulla nomina, cum parva mutatione litterarum bis terve protulit, quasi essent diversa monasteria (Türe-Türje, Ocsa-Ocra). Sic potuit producere 65 canonias. Sed si in prae5 6

7

Vide amplam documentationem apud Oszvald, A. Magyar premontrei közepkori prépostsagok. S. de LAIRUELZ, Optica Regularium, Pont a Mousson 1603, pp. 383/422. Apud PETERFFY, Sacra Concilia (ed. 1629) p. 276.

514

fatione operis sui legimus illas preces, illa verba supplicia, quibus petebat a Societate Jesu in manibus eorum habita et monasteria et huius circariae tangentia documenta et nihilo magis accepit ea, tunc facilius ignoscimus ei etiam propter mendas tam graves. Ipse voluit documenta accurata proponere, sed quia circaria Hungarica tunc nil fuit nisi merum „beneficium" abbatum Bohemiae absque veris conventibus, illos adiit. Qui vero pauca tantum et saepius errónea praebere potuerunt, et sic numerus mendarum in dies crevit. Sed et cum Hungari ipsi nullum fontem habuerint pro historia ordinis et circariae nisi auctores supradictos, errores illorum communiter apud eos sunt accepti. Vestigiis his ingrediens numerum monasteriorum peraugebant Joseph Mallyo 8 50, Fuxhoffer 42, Schematismus Jaszoviensis et Csornensis anni 1891 65, recenter Zak 9 et Waefelghem: 72 monasteria enumerantes. E contrario nimis restringunt Bekefi et Lukcsics 10 : 31, Horvath: 34 ; quia fontibus tantum indigenis nituntur. Oszvald in articulo suo citato 38 indicat. Nos autem habemus 41 monasteria ut certa, 3 ut probabilia, 8 ut dubia. Si historiam huius circariae diligentius perspicimus, causas huius interitus omnium fere archivorum melius intelligimus. Initio quidem, saeculo XII et hinc inde etiam postea, canoniae illius erant abbatiae, sed in posterum integra circaria titulum abbatialem recusavit et praeposituralem quasi tamquam proprium quid nationale anxie retinuit. Ultimis saltern saeculis, pauca relative monasteria videntur fuisse, ut alibi, verae domus formatae, propriis communitatibus professisque provisae. Maior pars eorum consistebat ex „monasteriis generationum" seu „monasteriis minutis". Familiae enim nobilium in hoc regno fundaverunt sibi parva monasteria in usum proprium, in sepulturam membrorum earum et ad curam animarum in earum dominio exercendam. Disponebant de illis, quasi essent sua proprietas, et plus semel canonias ,,suas" angustiaverunt spoliaveruntque, arbitrarle bona ab atavis donata iterum avellentes. Distinguebantur „monasteria generationis proprie dicta", id est familiae ipsius fundatoris reservata, et „monasteria communia in generatione", quae serviebant generationi illi in lato sensu, ergo omnibus propinquis eiusdem stirpis et nominis. Ut scimus ex exemplo praepositurarum Adony et Darno, quarum historia ex ampio archivo Leleszensi melius est elucidata, haec monasteria pluries carebant proprio conventu, et prae8

Brevis notitia, circariae Hungaricae O r d . Praem, M S in Archivo secreto Jaszoviensi. ' In articulo infra citato tentat, monasteria haec incerta quaerere in locis similis nominis; ita Albei in Algyö, Chuchas in Cuskas, C h ö p e f ö in Csepelfö, Cudan in Csudany - sed in vanum, nil fecit nisi confusionem auxit. 10 Manuscriptum in archivo Episc. Strigoniensis, auctoribus R. Bekefi et L. Luksics, anno 1922 collatum ad substituendum „Catalogum Episcoporum" mendosum et inveteratum.

515

positi eorum, tamquam parochi nati cum uno alterove confratre parochiam loci administrantes, e gremio alicuius majoris communitatis erant desumpti. Habemus probabiliter apud maiorem partem harum canoniarum de facto parochias a religiosis administratas (quae ceteroquin fuerunt rarae hac in circaria) sub forma et nomine „monasterii minuti". Dum rex anno 1169 renuntiaverit in ius investiturae, nobiles consecuti sunt jure longe ampliore ac in Europa occidentali, exercere dominium absolutum in territoriis suis et quoad spiritualia. Cistercienses hoc stricte recusaverunt, ideo fundata sunt pro eis 16 monasteria tantum. Praemonstratenses autem compromissum inierunt cum systemate sat intricato feudalismi hungarici. Praeter decern fundationes pluries regias, et 30 circiter possederunt „monasteriola", quae tantum „compossessores" fuerunt bonorum suorum, quorum altum dominium semper mansit in manibus nobilium. Paulatim bona familiae distributa et discerpta sunt, cum eis et bona monasteriorum, quod sub dynastia Anjou saec. X V induxit ruinam eorum 1 1 . Praecipuae tamen maiores canoniae, florentes et conspicuae, fuerunt Säg, Turocz, Bózók, Csorna, Jaszó, Turje, Csut, Zsàmbék, Lelesz et Stus. Stephanus Varadiensis. Aliquid omnino speciale in Hungaria erant sic dieta „loca credibilia". Reges eius enim ius authentice sigillandi documenta quaecumque sibimetipsis primitus reservatum, postmodum pro instrumentis maioris momenti episcopis, pro illis minoris momenti monasteriis commiserunt. Talis locus vocabatur „credibilis", coram ilio facti sunt exinde omnes actus juridici totius regionis illi commissae, moderni notariatus instar. Monasteria, in quibus institutae sunt ad hoc cancellarne cum notariis, subnotariis et scribis e gremio desumptis, ad tempus fere omnes videntur esse gavisa hoc privilegio, sed Ludovicus rex anno 1351 monasteriis minutis illud ademit. Archiva illa publica, quae ingenter concreverunt, vocabantur „regnicolaria", et in aliquibus locis adhuc subsistunt 12 . Non obstante hac occupatione mere civili, vitae conventuali interdum perniciosa et a regibus initio imposita, multa extant vestigia e medio aevo abunde probanda, vitam regulärem, spiritum pietatis pariter ac studiorum optime in hac circaria floruisse. Problema nullo modo iam elucidatum est origo monialium in hac circaria. Q u a e cum esset orta versus finem saeculi X I I , tempore enim, quo monasteria non amplius fundabantur ut du-

11

12

OSZVALD, Emlekkônyv 19/78, et praesertim MEZEY, Ungarn und Europa (v. Anal Praem X L V 1969, 333). Constat, post fundationem canoniae Csut (1264) et certe post finem dynastiae Anjou (1301) novas domus ordinis in circaria non fuisse fundatas. Ut v. g. in Lelesz. Fuse de hac re tractat optimus ille articulus B. KUMOROVITZ de „activitate authentica" illius canoniae, infra suo loco citatus, et in articulo K. JuHASZ A n a l . P r a e m . X X X V I I I 1 9 6 2 , 2 8 7 / 7 9 .

516

plicia, probabiliter non ex se genuit parthenones, sed moniales, quas saeculo sequenti in Hungaria invenimus, certe venerunt ab exteris. Vix venerunt e Gallia, cum primis Praemonstratensibus, quia gallicae abbatiae post annum 1137 fundationibus suis ad exteras sorores non iam adjungere solebant. 13 Documenta hungarica memorant tantum Ivanic ab anno 1246, sed non distincte indicant eius ordinem, pariterque Szalankemen ut monasterium ignoti ordinis, postremo ab anno 1511 sorores in Szeged, Somlyovâsârhely et M o riczhida. Unde venerint, q u o m o d o inter se cohaereant, et a quibusnam canoniis dependerint, authentice erui nequit. Ergo refugiamus ad catalogos nostros, et revera possumus ex illis coniecturam instituere, quae videtur esse satis fundata. Prima mentio parthenonum fit in N secundo: Herrmannstadt et Kronstadt. In catalogis SVL non iam invenimus haec asceteria, eorum loco autem tria alia: Ivanic, D r o z o et Zopriza. Catalogis H W T insertum est unum tantum: Szalankemen 1 4 . Asceteria Herrmannstadt et Kronstadt esse exortas ex communitatibus „beginar u m " , quae ordini cuidam se adiungere studuerunt, vix est credibile, quia sorores huiusmodi saec. XIII certe ordinem quendam mendicantium - O F M vel O P r a e d - praetulissent. Dominicani habuerunt coenobium in Kronstadt. Factum quod elegerunt ordinem in regione illa adhuc ignotum, innuit eas advenisse tamquam moniales Praemonstratenses - ab exteris regionibus. Putamus ergo rem ita se habuisse: Moniales dicti Ordinis e Saxonia vel e Flandria, ut videtur, emigratae, inter annos 1221 et 35 d u o asceteria fundaverunt in Transsylvania Herrmannstadt enim et Kronstadt, quae „assignata sunt paternitati circariae Hungariae." Quae cum anno 1241, quo praedabundae immanium T a t a r o r u m copiae integram pervastarunt Hungariam sicuti omnia fere alia monasteria essent deleta, aliis in locis se stabilierunt. Possumus supponere, conventus ex dissensione se divisisse in nationes: Hungaricae sorores se fixerunt in D r o z o vel Zopriza, vel in ambabus, Saxones autem tenderunt in Ivanic, ubi de rogatu regis Belae, quem suppliciter adierant, novum monasterium illis est commissum. Quia numerus earum forte nimis erat comminutus, et ut ex fiorente parthenone patrio novum vigorem assumèrent, gregem sororum sibi expetierunt ex Marienbusch in Pomerania, sub cuius tutela se posuerunt. N o n in vanum enim praeter morem in catalogo designatur Ivanic tamquam „filiam Rubi". Forte moniales hoc modo de13

14

Saec. XIII occurrit quaedam vidua nobilis, quae in „eadem ecclesia (seil. Sag) D e o famulatur" (Communicatio R. D . Ladislai M e z e y ) . Ex q u o vero existentia monasterii duplicis vix sufficienter probari potest. Vide haec omnia infra suo loco. P habet praeter „Salanghen" etiam Juvantia et Stum. Lambertum ( = Ivanic et Somlyovasarhely). Iam ex forma „humanística" Juvantia quae m e d i o aevo non occurrit, apparet has esse additiones saeculi X V I .

517

monstraverunt contra decretum Capituli Generalis, eas assignans Circariae Hungariae, a qua in posterum de facto se alienaverunt. Drozo et Zopriza anno 1290 iam fuerunt derelictae, et moniales, in unicam communitatem forte redactae, abhinc habitaverunt coenobium Szalankemen, quod antea iam videtur extitisse tamquam canonia virorum. Quando desierit, nescimus. Circa annum 1500 autem moniales quaedam, aut Ivanicenses, aut (si adhuc extiterit conventus) illae de Szalankemen, aut ambae communitates una, a Turcis profugae secesserunt in castrum Szeged, Szalankemensi asceterio ceteroquin vicinum. Unde vero, cum refugium provisorium illis ibi traditum totani turbam virginum capere non posset, partim evolaverunt in pristinam abbatiam monialium OSB in Somlyovâsârhely, anno 1511 illis relictam. Circa annum 1526 alia turba monialium (Szegedenses aut Ivanicenses?) secessit in Moriczhidam. Postremo circa annum 1560 reliquae moniales hungaricae ordinis nostri fugerunt in Austriam, ubi versus annum 1580 sunt exstinctae. Saeculo XV infaustum systema commendarum, a dynastia Anjou in hoc regno iam saeculo elapso introductum, tantopere invaluit in hac circaria, ut plura monasteria, olim florentissima aut penitus delerentur, aut in manus caderent aliorum ordinum, praesertim Paulinorum, a rege Mathia adeo dilectorum. Cum res ordinis in toto regno coeperint graviter dilabi, initio saec. XVI exsurrexit vir quidam rarae fortitudinis, profundaeque simul pietatis: Franciscus Fegyverneky (1506/35), praepositus de Sag, visitator totius circariae, qui cooperantibus assessoribus suis praepositis de Turocz, Bozok, Lelesz et Csorna, in spiritu strenuae reformationis, a capitulis generalibus tunc initiatae, indefesso, fere per tria decennia protracto labore faciem totius circariae penitus renovavit. Duo conamina reformationis ante Tridentinum ex ipso Ordine sunt egressa: illud abbatis Redman in Anglia ("f 1505), et illud praepositi Sagiensis in Hungaria, ex quibus haec ultima certe erat efficacior. Praepositus Fegyverneky monialibus a rabie Turcarum, ut videtur, expulsis, nova monasteria procuravit (Szeged, Somlyovasarhely), depopulata iterum integravit (Moriczhida), canonias ab aliis usurpatas valorose reclamavit (Csut, Zsambek), et ante omnia pro libera electione praepositorum violentiae patronorum se opponendo, et approbationem regiam quamquam instabilem sibi procurando, cum successu indefesse ac strenue concertabat, dum abbatiae aliorum ordinum, eodem tempore, sub jugo commendatorum gementes, se liberare non potuerint. 15 Numquam fuit spiritus regularis in tanta harmonia cum activitate loci credibilis quam hac in periodo. In pluribus canoniis, ut in 1S

Vide de hoc viro praestantissimo optimum articulum. A Oszvald in Emlekkönyv pp. 51/109.

518

Lelesz vigorose reflorescenti, numerus religiosorum accrevit, et iam spes novi veris coepit lucescere, cum Turcarum irruentium rabies post cladem Mohacsensem anno 1526 omnia fecerit ad irritum. Dimidium regnum dein ab illis expugnatum est, et omnia monasteria in ditione eorum sita subversa et simul cum archivis deleta sunt. In septentrionali parte regni autem ordo hoc saeculo aliis ex causis pessumivit et exstinctus est. Monasteria ibi sita, incursionibus Turcarum, quibus continue fuerunt exposita, paulatim depopulata et ruinata, inciderunt in manus patronorum nobilium, aperte vel clam haeresi faventium, vel data sunt ut commendae praelatis profugis „ex partibus infidelium". Ita versus annum 1600 circaria haec olim tam florens propter adversa bellica huius expositi inter orientem et occidentem territorii plane exstincta est. Archiepiscopus Colocensis, A. Draskovics, iam anno 1583 adiit abbatem Teplensem, ut ordinem in Hungaria agonizantem restitueret. Qui statim initiavit restaurationem canoniae Jaszoviensis, cui Joannem Lohelium destinaverat in praepositum, cum per mortem abbatis simul et archiepiscopi biennio post omnia essent infracta. Centum annis post, Turcis expulsis ordineque ubique vigorose renovato, Franciscus de Schôllingen, abbas Pernecenis, acquisivit quasdam pristinas praeposituras hungaricas. Longum est, minutim vicissitudines huius rei exponere, cui patres circariae Bohemiae initio nequaquam faverunt. 1 6 Anno 1692 Capitulum Generale decrevit, ut canoniae hungaricae recuperandae manerent penes circariam Bohemiae. Cum restaurano complurium monasteriorum per tantum tempus desolatorum vel penitus destructorum vires exiguae abbatiae Pernecensis longe excederet, illa vendidit ea aliis abbatiis. Anno 1710 Luca possedit praeposituras Varadiensem, Leleszensem et Jaszoviensem, Zabrdovice Janoshidam, Gradicium autem Csornam. Pernegg adhuc tenuit Tiirje, quod vero anno 1738 pariter vendidit Gradicio. Dignum et justum fuisset tunc, ut opulentae abbatiae circariae Bohemiae paulatim canoniis hungaricis, feliciter recuperatis, libertatem redderent et circariam Hungariae in statum pristinum redintegrarent, ut Leopoldus rex sicut et abbas Schôllingen semper desideraverant. Q u a m vero spem H u n g a rorum fefellerunt abbates Bohemi, qui habuerunt praeposituras hungaricas pro meris curiis, et beneficiis lucrativis. Exstruxerunt quidem ibi partim novas aedes 17 , institueruntque in decursu saeculi XVIII in illis praepositos infu16

17

Monasteriae fere omnia tunc temporis in Hungaria f u e r u n t versa in praeposituras titulares (illa, q u o r u m bona a nobilibus fuerunt rapta), aut commendas reaies, a dignitariis ecclesiasticis quieta fruitione possessa. Immo tituli illarum domuum, quae reapse numquam extiterant, sed ex erroribus Lairuelii sunt ortae abhinc concessi sunt, simul cum infula, sacerdotibus saecularibus. Vide de hac re correspondentiam abbatis Steinfeldensis annis 1688 sq (StA Koblenz Abt. 231,57 Nr. 19). Omnes aedes medii aevi tot quondam canoniarum, in regione a Turcis subiecta in

519

latos de proprio gretnio, et parvas communitates, quibus paulatim et pauci Hungari se admiscuerunt, sed ne cogitaverunt quidem illis reddere libertatem debitam. Andreas Sauberer, professus Lucensis annis autem 1745/70 praepositurae suae Jaszoviensi, ingentibus obstaculis superatis, independentiam plenam obtinuit. Ordo ceteroquin anno 1760 circariam Hungariae consideravit ut restauratane Anno 1767 etiam Tiirje iterum facta est sui juris, et Csorna sicut et Lelesz in eo erant, ut exemplum illius sequerentur, cum oranes canoniae annis 1785/87 a Josepho II rege suppressae sunt. Ita ordo in Hungaria altera vice exstinctus est. Hungaricus populus, hoc aegre ferens, et gymnasiorum directionem religiosis committi anhelans, restaurationem complurium ordinum in hunc finem a Francisco II rege impetravit anno 1802. Restaurati sunt ergo et Praemonstratenses, et quidem canoniae Jaszo et Csorna. Adnexae sunt canoniae Jaszo praepositurae Lelesz et Varadhegyfok, ut et harum beneficiis sat amplis adaucta, par fiat adimplendi onera trium gymnasiorum sustentandi. Csornae autem adiunctae sunt praepositurae de Tiirje et de Janoshida, cum onere sustentandi duo gymnasia et administrandi duas parochias. Gymnasia a canonicis directa optimam semper habuerunt reputationem, maximoque fuere in honore scientiae et studia. Educati sunt in collegiis illis viri praeclari in Hungaria: Fejér Gyòrgy historiographus, Széll Kalman cancellarius status, necnon inter ecclesiasticos Cardinales Primates Vaszary et Mindszenty. Anno 1883 erigitur Circaria Austro-Hungarica, in Capitulo Generali anni 1889 vero Circaria Hungariae restituitur. Anno 1919 simul cum patria et circaria discerpta est. Jaszo et Lelesz addictae sunt „Cechoslowaccae", per decreta gubernalia omnia sua gymnasia amisit. Canonici eius stirpis Hungarici vero anno 1924 novum fundarunt collegium in Gòdòllò prope Budapest. Csorna sola remansit hungarica cum collegiis suis. Anno 1924, de facto vero 1946 canonia Sti. Stephani Varadiensis iterum facta est sui juris et Abbati Generali immediate subdita. Recenter titulus abbatialis introductus est in circaria. Spiritus restaurationis catholicae post bellum primum mundiale in Hungaria invalescens, etiam in hac nostra circaria zelum reformationis internae excitavit. Anno 1945 canoniae in Hungaria sitae, pariter ac illae, quae post brevem restitutionem ad pristinam patriam iterum Rumeniae et Csechoslowakiae sunt adnexae, omnibus fere suis bonis sunt destitutae, et scholae collegiaque ab illis administrata, paulo post sunt saecularizata. Canonici deinde pauperes, in activitate sua ad claustra et ad aliquas parochias de novo susterea omnes corruerant, praeter unam alteramve pulchram ecclesiam (Ocsa, Beny, Türje, Zsambek); in septentrione partim subsistunt, sed sunt generatim modestae ac exiguae. Saeculo XVIII aedificia visendae structurae tantum in Jäszö sunt erecta. 520

ceptas restricti, vitam regulärem tarnen intrepide continuerunt, d o n e c a n n o 1950 o m n e s canoniae suppressae, et religiosi praeter illos qui potuerant e f f u gere ad exteras, incarcerati sint. Ita Circaria H u n g a r i c a nostris diebus tertia vice exstincta est. Sed iam bis surrexit, et e d a m hac vice D e o adiuvante resurget. Pars c a n o n i c o r u m Circariae a n n o 1961 fundavit „ N o v i t i a t u m abbatiae C-sornensis" in O r a n g e , California, U S A , q u o d erectum est a n n o 1975 in prioratum sui juris.

D i o e c e s e s in

Hungaria

C u m dioeceses huius regni variis sub nominibus - tum latine, tum hungarice, tum germanice - generation in literatura occurrunt, apud exteros saepius m a g n a viget c o n f u s i o . I d e o adducimus parvum e l e n c h u m earum dioecesium, quae ad n o s attinent. Nomen latinum Agriensis Albensis seu Albae Juliae Alba Regalensis

hungaricum

germanicum

Eger Erlau Gyulafehervar Karlsburg

SzékesStuhlweißenféhervár burg Kalocsa Colocensis Kalotscha Cassoviensis (1840) Kassa Kaschau Csanád Csanadiensis Tschanad > ? Cumania (anno 1241 interiit) Györ Jauriensis Raab Neosoliensis (1776) BesterczeNeusohl banya Pécs Quinque EcclesiaFünfkirchen rum Rosnaviensis (1776) Rozsnyo Rosenau Strigoniensis Esztergom Gran Ultra Sylvane (idem est ac Alba Julia) Vaciensis Vác (Vácz) Waitzen Varadiensis Nagyvárad Großwardein Vesprimiensis Zagrabiensis

Veszprém Zágráb

Agram

Abbreviationes Cs. O. L. J. O. L. L. O . L.

rumenum

slavicum

Alba Julia

Kosice Milcov Banska Bystrica Roznava

Oradea Mare -

Zagreb

Archivorum:

Csornai Országos Levéltár (Arch. Loc. cred. Csornensis) item Jaszoviensis item Lelesziensis 521

M.N.M.t.a. M.N.M.cs. Orsz. lvt. Dl. Orsz. lvt. Helytt.

Magyar Nemzeti Müzeum Törzsanyag (Museum Nationale Hungariae, depart, principale) Budapest Magyar Nemzeti Müzeum . . . csaläd (Museum Nat. Hung. familia . . . (Budapest) Magyar Orszägos Leveltar Diplomatikai Osztäly (Archivum) Regnicolare Hung., Departim. Diplomat) Budapest Magyar Orszägos Leveltar Helytartotanäcsi Osztäly (Archivum Regnicolare Hung. Depart. Consilii Locumtenentialis) Budapest ÄBRÄNY

Pronuntia: Abragne In documentis: Abraham (non vero Sanctus Abraham), Abraam, Monostorosäbrahäm, Molnosabran. Hodie dicitur hungarice Erabrany vel Felsöäbräny. Vitetur confusio cum abbatia O. Cist Abraham in dioec. Colocensi, comit. Bodrog. In catalogis omnibus occurrit. Abraham: N, S, V, L, H. Habram: P, T. Habraham: W. Filia Sti. Pauli: N, L, P, W, T. Sti Stephani: H. In dioec. Waradiensi: L, P, W, H, T. Agriensi: V. Sita erat prope Margitta (Marghita) juxta flumen Berettyo, in septentrione comitatus Bihar, dioec. Varadiensis. Hodie pertinet ad Rumeniam. Praepositura, fundata ante annum 1235. Fuit semper sub patronatu generationis de Gut-Keled, ergo supponere licet, illam etiam canoniam fundasse. Filia de Pälyi. Documenta probant hanc canoniam exiguam floruisse saeculis XIII/XV, de historia eius pauca scimus, probabiliter saeculo XVI a Turcis est diruta. Deinceps fuit praepositura titularis. Hugo dicit ecclesiam quae subsistit, fuisse traditam Calvinistis, quod vero est confusio cum alia ecclesia similis nominis. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. Budapest. B i b l i o g r a p h i a : BALICS I I 2, 2 7 0 - BUNYTTAY I I 4 0 4 / 0 8 - C a t a l . E p p . - COTTINEAU 10 - D H G E I 1 8 7 - FEJER C D I X 3, 5 1 4 - FUXHOFFER-CZINAR I I 3 - G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 p . 1 9 - H U G O I 1 2 6 - O R T V A Y I I 7 7 6 - RUPP I I I 2 5 3 - A n a l . P r a e m . V I I 1 9 3 1 , 196 -

A D O N Y B. M. V. Pronuntia: Odogne In documentis Odun, Adon, Odonmonostura, Monostorosodon. - In catalogis: Ovdan (S); Odon (L, P, W, H, T). Omnes ponunt earn in dioecesim Varadiensem praeter S, qui, habet Agriensem, et omnes asserunt earn fuisse filiam Sti. Stephani. N et V earn nesciunt. 522

H o d i e vicus N y i r a d o n y in comitatu Szabolcs, secus viam ferream inter D e b r e c e n et M a t e Szalka, dioec. Varadiensis, postea Agriensis, H u n g a r i a . Praepositura, f u n d a t a inter annos probabiliter 1245 et 60 a generatione de Gut-Keled, p r o qua erat „ c o m m u n e " , et quae etiam canoniam de Abrany f u n d a s s e videtur. P o s t r e m o habuit p a t r o n a t u m familia Bàthory. A d o n y n o n f u i t monasterium proprie dictum cum conventu et propriis professis. Fuit quidem corpus juridicum q u o a d b o n a , sed practice mera parochia, primo canoniae Sti. Stephani Varadiensi, dein a medio saeculo X I V Lelesziensi commissa. P a r o c h u m , qui erat „praepositus et pastor a n i m a r u m " , nominaverunt praelati supradictarum canoniarum de gremio suo. C u m versus medium saeculum X V I mater Lelesziensis inciperet languescere, et ex defectu religiosorum praeposituram Adoniensem non amplius posset administrare (anno 1552 quidem praepositus Jaszoviensis a d h u c a Capitulo Generali expresse n o m i n a t u r pater abbas de Adony), ilia venit in manus cleri saecularis et facta est praepositura titularis usque ad nostra t e m p o r a . A r c h i v a l i a : L. O. L. item Budapest Orsz. lvt. Dl. B i b l i o g r a p h i a : BUNYTTAY I I I 180 - COTTINEAU 2 1 - D H G E I - FUXHOFFER-CZINAR I I 3 - G o d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 1 9 / 2 0 - HUGO I 135 KAPRINAI T . 9 7 pp. 9 9 / 1 0 0 - ORT-

VAY II 802 - RUPP III 138 - A. OSZVALD, Praepositura de Adony Ord. Praem. in Hungaria, Anal. Praem. X X V I I 1951, 102/10. -

Praepositi Benedictus 1381/83 T h o m a s 1435 D a m i a n u s 1451

(Oszvald) Andreas 1465 Antonius - 1 4 8 9 Clemens post 1489

ALMÄS Pronuntia: Almache Almazu, A l m a s m o n o s t o r . hodie dicitur hungarice Nagyalmas. Occurrit in omnibus catalogis. Almas. (N), Almask (P, H , T ) ; Almath (W). S, V, L earn nesciunt sub h o c nomine. Sed p u t o voces Aiska (S), Alska (V), et Aiscka (L) „filiam Sti. Stephani (L) in diocesi Varadiensi (SVL), insertae eodem loco, q u o in aliis invenitur Almas, probabiliter designare hanc nostram canoniam, non vero O c s a m . ut alii p u t a n t . P W H T N habent: filia Sti. Stephani, dioec. Albensis. Secus rivum eiusdem nominis, inter C l u j (Kolozsvar) et O r a d e a M a r e 523

(Nagyvàrad), in comitatu quondam K o l o z s , dioec. Varadiensis, deinde Albae Juliae. H o d i e pertinet ad Rumeniam. Monasterium primitus ordinis Sti. Benedicti. Initio saeculo X I I I patronus monasterii, comes Ladislaus de genere K à n , Benedictinis Praemonstratenses ex Sto. Stephano Varadiensi substituit, ut loco illorum curam animarum ibi exercerent. Probabiliter fuit ibi praepositus-parochus tantum, cum uno alterove confratre, ut apud praecedentem. Secundum quosdam auctores Praemonstratenses iam anno 1238 in canoniam suam Varadiensem sunt reversi. Q u o d vero vix credi potest, quia Almas omnibus catalogis ordinis, immo saeculo X I V redactis inserta est. Q u i d q u i d sit, etsi fere nulla documenta de ea supersint, licet suspicari, eam tamquam praeposituram nostri ordinis iam diu ante invasionem Turcarum desiisse. H u g o autumat eam fuisse destructam anno 1543. N o n est praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Arch. Seer. Vatic. Lib. I fol 242 - Orsz. lvt. DI. Budapest. B i b l i o g r a p h i a : ANJOU I I 1 8 2 - BUNYITAY I I 3 5 0 - COTTINEAU 6 2 - D H G E FUXHOFFER-CZINAR I I 6 - G ò d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 2 0 - HORVATH D e p r i m o r d i i s 5 9

-

M H H S II 161 - SORÒS 450 - Anal. Praem. VII 1931, 186 - In periodico „Turni" 1908, p. 1 2 8 . -

B É N Y B. M . V. Pronuntia: Bégn(e) Ninivensis nescit. Ceteris est insertum: Bin (P, W); Bin sive Bien (L); Bein (S); Beyn (V); Vyn ( H ) ; Buy (T). Omnes consentiunt eam fuisse in dioec. Strigoniensi et filiam Sti. Stephani. In documentis: Ben, Bin, Byn, Been. H o die dicitur hungarice Kisbény, slavice Bina. N o n longe a Strigonio, versus aquilonem, in comitatu et diocesi eiusdem nominis (Esztergom). In Cechoslovakia. Praepositura fundata ante annum 1217 ab A m a d e o comité de HontPâzmâny. Filia Sti. Stephani Varadiensis. Saeculo X V I paternitas fuit penes praepositos Sagenses. Fuit „convenais minutus". A Turcis est diruta anno 1543. Triennio post ibidem „dominus praepositus loco plebani residebat". Anno 1561 collegio S. J . Tyrnaviensi data est in dotationem, fuit tamen deinceps praepositura titularis cleri saecularis. Saeculo X V I I I adhuc extabant rudera monasterii, ecclesia pulcherrima biturris, styli romanici, mansit parochialis, sed in bello anno 1945 destructa est. Praepositi: Stephanus 1313, Symon 1445. 524

A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. DL. 13 842. Bibliographia: -

BALICS

II 2, 259 -

COTTINEA

321 D H G E - Egyhaztòrt. E IV 473

FEJER C D V 2 , 1 3 8 , V I I 2 , 2 9 - F U X H O F F E R - C Z I N A R I I 6 / 7 - G E R E V I C H c f . i n d . -

Gòd.

Ert. 1938/39, 20/21 - H E V E N E S S I VI 75 - H U G O I 345 - K A M P I S - M O N . STRIG. II 6 7 4 - O R T V A Y II 780 - R U P P I 126 - Anal. Praem. VII 1931, 187 - Egyhazt. Emi. IV 473 - F . M O N U S SZERENYI, Bene kòszeg jelene es multjy, Berchovo 1934.

B O Z Ó K Stus. Stephanus Rex Pron. Bozauque In documentis: Bozoch, -zouk, -souch. In catalogis Bozoch (N); Bozob (S); Bozok (V); Bozock (L); Bosouch (PWT); Resporych (H). Filia de H r a disko (Gradis) secundum N , W , T; de „Grapha" (L). Ceteri paternitatem tacent. Omnes collocant earn in dioec. Strigoniensem. Slavice dicitur Bzovik, ex quo fecerunt quidam veteres catalogi Pozvik. In comitatu quondam H o n t , prope Karpona, in regione potius a Slovakis h abitata. N u n c pertinet ad Cechoslovakiam. Abbatia initio, deinde praevalet titulus praeposituralis. Fundata est inter annos 1124 et 31 pro monachis Benedictinis a Lamperto comite de H o n t Pàzmàny et uxore eius Sophia, quae fuit soror Sancti Ladislai regis H u n g a riae. Dotatio novi monasterii erat ditissima. Inter annos 1171 et 80 loco monachorum eo venerunt Praemonstratenses ex abbatia Riéval in Lotharingia. Paternitas videtur transisse saeculo XIII ad abbatiam Gradicensem in Moravia. Reges Béla II. et Béla IV. confirmaverunt et ditaverunt canoniam, quae fuit constructa ad instar arcis et habuit etiam iurisdictionem civilem. Conventus rarissime fit mentio in documentis, etsi inter praepositos inveniantur visitatores circariae. Sigismundus Balassa, caput cuiusdam familiae nobilis vicinae, circa annum 1520 canoniam exspoliavit, religiosisque expulsis bona sibi arripuit, pro quo crimine immo confirmationem regiam obtinuit. Synodus Bratislaviensis anno 1567 decrevit restaurationem canoniae tamquam commenda saecularium, quod vero non successit. Postremo altera pars honorum data est collegio S. J. in Tyrnava, altera mansit penes familiam Balassa. Praepositus de Sag anno 1579 in vanum nomine ordinis protestatus est. Post suppressionem societatis Jesu altera pars bonorum addicta est Universitati Budapestinae, altera vero Seminario Episcopali Strigoniensi. Titulus praepositi non amplius est concessus. Monasterii, quod transmutatum est in fortificationem, pars adhuc subsistit. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. 21 839, 5775 - M N M ta 1519 Budapest.

525

Bibliographia: JER C D

ANJOU

V 161, VI 175 -

BALICS

II 8 2 , III 6 2 , I V , 1 , 5 , 1 3 6 ; 3 6 2 ; V I I 5, 1 0 0 -

II 2, 260 -

COTTINEAU

446 -

FUXHOFFER-CZINAR II 7 -

FE-

Göd.

1938/39, 21 - H O M A N I 393 - H O R V A T H De Primordiis - H U G O I 393, Prob. II 414, et 585 (Posvik, quam confundit cum Pok) - JL 14580 - MON. STRIG. II 370, 674 - O R T V A Y II 784/85 - R U P P I 128 - S Ö R Ö S 182/83 - SZENTPETERY I 1295 - Anal. Praem. VII 1931, 187 - W . MENCL, Premonstratsky klaster Bzovik (Sbornik Matice Slovensky 1935, 402/16) - O S Z V A L D , Fegyverneky 55, 78. EN.

P r a e p o s i t i (Oszvald) Stephanus 1263 Laurentius 1285/1311 Jacobus 1313/16 Michael 1326/31 Egidius 1352/58 Nicolaus (intrusus) 1360 Jacobus 1360/69 Nicolaus de Vytovia 1397

Ladislaus 1406 Paulus 1414 Albertus 1454 Michael 1471 Benedictus de Gadocz (detentor intrusus) 1505 Andreas 1517/18 Paulus 1523

De abbatibus Constantino et Drogone, qui ad hanc canoniam possunt spectare, vide infra apud Varadhegyfok.

C H E I M ( = Kerne?) Dioc. Agriensis, et filia Sti. Stephani secundum catalogos, ex quibus solis haec domus est nota. Cheim (N, P, W); Cheym (H); Themi (T). Documenta hungarica omnino earn ignorant. Horvath ex hoc plane negat hanc praeposituram umquam extitisse. Cum vero catalogi diversi originis saeculorum XIII et XIV earn adducant, de existentia eiusnon licet dubitare. Quia iam invenitur in Ninivensi II, probabiliter est fundata ante annum 1235. Assensus videtur esse praebendus Fuxhoffer-Czinar, qui dicit „conspicua rudera" in praedio dicto Kerne prope Eger in comitatu Borsod nil aliud esse ac vetus nostra Cheim. Hugo praetendit insuper, earn fuisse destructam in expugnatione civitatis Agriensis anno 1596. Cum saeculo XVII tractaretur de restauratione praepositurarum in Hungaria, Cheim fuit praetermissa. L i t e r a t u r a : FUXHOFER C Z I N A R Anal. Praem. VII (1931) 187

526

-

HUGO

I 507 -

WAEFELGHEM

58 - Z A K 342 -

C S O R N A S. Michael Pronuntia: Tchorna C h ô m a , Churna, Charna, Cherna, Czorna, Surna, Serna. In catalogis omnibus occurrit: Schirna (S, V, L); Zirna (N, W, T) Zirna seu Schirna (P), Syrna (H). Secundum omnes fuit filia de Hatvan et in dioec. Jauriensi. Prope Sopron et Györ, in comitatu Soproniensi, dioec. Jaurinensi, in H u n garia. Praepositura fundata est circa annum 1220, certe autem ante annum 1228, quo prima vice authentice occurrit, a comité Osl eiusque filiis 1 . - Filia de Hatvan, mater de Rajk, de T ü r j e , forsan etiam de Moriczhida et de H o r pâcs. Etsi fuerit „monasterium generationis", magnas tarnen partes egit in historia circariae. Antonius praepositus (f 1438) fuit „pater abbas Ord. Praem. provinciae Ungariae" ad vitam. Archiepiscopus Strigoniensis, secus patronus monasterii, cumulabat eum titulis et signis honoris, et supplicabat a Summo Pontifice anno 1418, ut ad dignitatem abbatialem promoveretur. Q u o successu, ignoratur. Praepositus vero Elias fuit unus ex assessoribus Francisci Fegyverneky, postea factus est vicecancellarius regis et episcopus tit. Hipponensis. Patroni canoniae, praesertim Mauritius de Osl, adeo cumulabant earn bonis et fundationibus, ut iam saeculo XIII. exeunte, possessiones eius a Danubio usque ad flumen Dravam se extenderint. 2 Jus patronatus acquirebant saec. XIV. nobiles de Kanizsay, dein familia Nâdasdy, postremo vero familia Eszterhâzy. Canonia, quae anno 1520 obtinuit jus gladii, ab initio fuit locus credibilis. H o c Privilegium, post medium saec. X I V ei avulsum, anno 1393 a rege Sigismundo restitutum est. Anno 1542, ultimo praeposito ex ordine defuncto, data est in commendam. Optimus illorum praesulum commendatariorum fuit Matthaeus Szenttamâsy (+ 1676), qui in loco residens, et conventum sacerdotum saecularium ibi instituens, ecclesiam novam super fundamenta „magnificae basilicae Csornensis" exstruxit anno 1658. Anno 1694 Franciscus de Schöllingen, abbas Pernecensis, canoniam redemit, sed anno demum 1702 possessionem illius de facto obtinuit. Exinde Csorna, ubi parvus conventus est constitutus, annis 1702/10 dependebat a Pernegg, annis 1710/86 vero a Hradisko. Inter praepositos eius iniulatos eminebat Augustinus Kamenitzky, qui independentiam canoniae voluit restaurare, ad hoc novitios hungaricos accepit et anno 1780 magnifice

' Ulteriores determinaciones f u n d a t o r u m inveniuntur hinc inde apud auctores, quae autem sunt arbitrariae et sine f u n d a m e n t o in re. Ad varia p r o d u c t a oeconomica c o m m o d i u s inter Budam et V i n d o b o n a m proveh e n d a iam hoc t e m p o r e propria disponebat nave in D a n u b i o , n o m i n e „Kereph".

527

reconstruxit aedificia claustralia. Anno 1786 Csorna suppressa est, anno 1802 tamen restituta. Unitae sunt ei antiquae praepositurae Tiirje et Janoshida cum bonis suis, insuper titulus illius de Horpàcs. Commissa sunt ei gymnasia de Keszthely et de Szombathely, necnon parochiae de Jànoshida et Tiirje. Anno 1945 amisit bona sua, anno 1947 aperuit novum collegium in Csorna ipsa. Anno 1948, quo omnia collegia eius sunt suppressa, accepit a suo discipulo Card. Mindszenthy parochiam noviter erectam im BudapestMargithid. Anno 1949 suscepit administrationem sequentium curatiarum: Csorna, Maglóca, Szombathely, Szalapa, B. Màriafiirdò. Status personalis: 1786: 7; 1802: 5; 1928: 54; 1948: 62. Aedificia saepius incendio sunt destructa, ita 1242, 1401, 1561, et 1790. Ecclesia an. 1658 erecta, in fine saeculi XVIII ornata est in stylo illius epochae. Claustrum annis 1802/06 ampliatum est. Anno 1950 canonia supprimitur, religiosi sunt dispersi. Aliqui in exilio se denuo congregaverunt, anno 1957 in Sta. Ana (California, USA), et 1961 in Orange ibidem, ubi „novitiatus abbatiae Csornensis" erectus est. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. 159, 1079, 13 873; 14098 - Helytt, Invent, conv. suppr. E 210 Bpest-Arch. Vat. Reg. Lat. 211, Suppl. 110 - MNM t. anyag és Kisfaludy cs. Bpest; - CSOL: Registr. Authent. ab anno 1535 Memorab. Praep. Csorn, saec. XVIII - Archivum Pernecense in Geras - Archivum Gradicense Brunae. B i b l i o g r a p h i a : A U O V I 4 0 7 , 4 2 7 , V I I 109; I X 2 8 6 - BALICS II 2, 2 6 0 / 6 2 BRUNNER 15/22 - COTTINEAU 9 2 8 - D H G E X I I I 1 0 8 2 / 8 3 - E g y h a z t . E III 4 5 , 52, 3 8 8 , I V 4, 159, 4 2 8 / 2 9 ; V 15, 2 5 9 / 6 3 , 2 7 0 / 8 2 - FEJER C D 2 / 9 6 , 2 / 1 4 4 , 2 / 1 4 6 , 2 / 2 0 8 , 1 / 3 0 0 ; I V 1/77, 1 / 4 5 7 , 3 / 3 0 3 , 3 / 4 4 1 ; V 3 / 1 0 0 , 3 / 4 4 4 ; V I I 1 / 2 0 3 , 5 / 2 2 7 , 5 / 2 3 7 , 5/566, 4/179; VIII 1/242, 3/649 7/46; I X 4/515, 5/369, 7/340; X 2/649, 2/653, 4 / 3 4 0 , 5 / 1 4 5 , 5 / 2 6 0 , 5 / 3 3 0 , 5 / 2 8 3 , 5 / 4 1 4 , 5 / 6 3 5 , 5 / 8 2 8 , 6 / 7 7 9 : X I 3 6 0 - FUXHOFFER CZINAR II 10/12 - GERITS P r é m . - GÓD. E r t . 1 9 3 8 / 3 9 2 1 / 2 2 - GOOVAERTS I 13, 2 5 . 9 4 , 151, 160, 2 3 3 , 3 4 1 , 3 5 2 , 4 3 1 , 4 3 5 , 4 6 2 , 4 6 3 , 4 7 1 , 4 8 2 , 5 1 9 , 5 5 4 , 5 6 6 ; II 19, 4 7 , 116, 135, 191, 2 3 2 ; III 13, 2 9 , 4 1 , 45, 7 2 , 147, 150, 163, 186; I V 35, 2 1 2 , 2 3 1 - HAZAI OKLT. I 13, 31, 35; V 4 2 8 - HEDERVARY 1 5 1 / 5 8 , 2 5 6 / 5 9 - HEVENESSI torn. X X I I : „ L i t -

terae et literalia instrumenta sacr. Ord. Praem. insignanter autem praeposituram S. Mich, de Csorna concernentia . . . excerpta ex actis familiae Nadasdianae". Tom. X,

X L V , X L V I I - HORVATH D e p r i m o r d i i s - HUGO I 5 9 3 , p r o b . 4 9 9 / 5 0 2 - JOHN C a n o n s - KAPRINAI T o m . I, III 6 2 7 6 , T o m . in f o l i o I 68 - LUKCSICS X V sz. PAPAK OKLEVELEI I 5 9 - MON. STRIG. II 3 7 0 - ORTVAY II 7 9 8 - PFIFFIG O b i t . G e r a s - RUPP I 4 5 9 -

SCHWARTZ passim - S. V. Lt 51, 55, 59/60, 77, 80/82, 89, 98, 100/03 - Sopron Oklevelt. I 17, 22/23, 47, 94, 172, 389, 538, 571, 573, 595; II 15, 41, 48, 81, 85, 181, 208, 2 4 7 , 2 7 1 , 2 7 3 , 3 1 6 , 3 2 7 , 3 3 6 , 3 4 4 , 3 7 7 , 4 0 5 , 4 1 4 , 4 1 7 , 4 8 5 , 5 1 4 , 5 2 2 , 5 4 4 , 5 8 2 , 597 -

SZENTPETERY 444 - WAEFELGHEM 70 - ZAK E O P (1928) 295, 297 - Anal. Praem. VII (1931) 188, X X X I 1955, 177/78 - BELITZKY J . : A. csornai prepostsag alapitasa es bir-

tokszerzem a nemzetsegi kegyurasag koraban (Fundatio statusque bonorum praep. Cs. in: „Regnum", Budapest 1936, pp. 61/92 - IDEM, A felvideki besenyò telepek, Budap. 1936, 20 sq. - E. BENE, La Renovation de l'Abbaye des Prémontrés de Csorna, a la fin du 18e Siède (Transactions of the Fifth International Congress on the Enlight528

ment, Pisa 1979). - FLECK S. Harsanyi Istvan es Budai Agoston prepostsaga 1802/16, Dissert. Budap. 1948 - HORVATH A., A csornai prepostsag commendatorai a X V I / XVII szazadban (praepos. commendatarii saec. X V I / X V I I ) in: Khelyi Ert. 1941/42 IDEM, A csornai konvent hiteleshelyi miikôdese (Activitas loci credibilis Csorn.) ibid. 1942/43 - IDEM, A csornai prépostsâg 1542 kôriil (Praep. Csorn. circa annum 1542) in: „Vasi Szemle", Szombathely 1937 - JANZSO F. T.: A keszthelyi Fôgimnâzium tôrténete (hist. gymn. in Keszthely 1802-1920), ibidem - KARACSONYI: A magyar nemzetségek p. 401 - KERESZTESY L.: A csornai prépostsâg ôsszefoglalô tôrténete, in „Schola Norbertina" 1940 - LAKY A csornai prem. prépostsâg tôrtenete, in Csornai Névtâr 1892 - MATICS D.: A csornai prépostsâg tôrténete 1180-1526ig, in: Khelyi Ert. 1911/12 - MESZLENYI 10 et passim - Nevtarak (Csornai) 1843, 1850, 1870, 1872 et 1892 Series

praeposito

Stephanus 1278 Andreas 1291 Benedictus 1295 Paulus 1323 Simon 1340-55 G e o r g i u s 1370 Andreas 1 4 0 0 - 0 5 Antonius 1409-38 Paulus 1 4 4 5 - 5 0 Andreas 1450 Paulus 1 4 5 5 - 8 1 Gregorius A p a t h o c z y 1487 Sebastianus 1508 Albertus N y l k a i 1509 Elias de Bucha 1521 Petrus K a p o s y 1 5 2 2 - 4 2 Emericus Keresztury 1542/59 Gregorius Kamánfzy 1559-71 Matthaeus Galambóky 1573-93 Michael Kapornoky 1594-1605 Petrus Kálly 1607-21 Stephanus Szentandrásy 1623-30 Stephanus Simándy 1632-53 Matthaeus Szenttamamásy 1653-76

m ( H o r v a t h , Keresztesy) Andreas Sebesteny 1676-79 Franciscus Jäny 1693-1702 Franz v. Schöllingen abb. Pernecens. 1 7 0 2 - 1 0 Robertus Sancius 1 7 1 1 - 2 2 Richardus Vraclavsky 1 7 2 2 - 3 2 Sigismundus Bartodesky 1 7 3 2 - 3 8 Raphael N o l b e c k 1 7 3 8 - 5 4 T h a d d a e u s Schrabel 1 7 5 4 - 6 6 Arnoldus Leszak 1 7 6 7 - 7 4 Augustinus K a m e n i c k y 1 7 7 4 - 8 6 , t 1801 Stephanus Harsänyi 1 8 0 2 - 0 3 Augustinus Buday 1 8 0 3 - 1 6 Interregnum 1 8 1 6 - 2 0 Paulus G y ö n g y ö s y 1 8 2 0 - 5 7 Emericus S z e n c z y 1 8 5 8 - 6 0 Vincentius S i m o n 1 8 6 0 - 8 4 A d o l p h u s Kunc 1 8 8 4 - 1 9 0 5 Gregorius Buräny 1 9 0 6 - 2 9 H i p p o l i t u s Gergye 1 9 2 9 - 3 5 res. N i c o l a u s Steiner 1 9 3 5 - 4 2 Eugenius S i m o n f f y 1942 admin., 1943 praepositus +1954.

529

C S U T St. Eustachius Pronuntia: Tchoutte Chut, -te, -th, Chyuth, Chwth, Chweth, Cheth, Insula Chut, Csutmonostor. De situ huius canoniae auctores dissentiunt. Assentiendum esse videtur opinioni A. Oszvald, qui earn collocat in insulam nunc Haros dictam, in medio Danubii. In dextra parte insulae Csepel, prope Budapest versus meridiem. Ibi adhuc hodie inveniuntur rudera. Comitatus Pest, dioec. Vesprimiensis, a saec. XVIII Szekesfehervar. Ecclesia forte iam a Sto. Stephano rege fundata, dein facta est parochialis. Quae parochia excrevit in archidiaconatum, quem Bela IV rex tradidit Praemonstratensibus ex Turocz anno 1264. Filia eius est Kaposfö. Canonia facta est dives et spectabilis. Saeculo X V adhuc ibi fuerunt 15 canonici. Archiepiscopus Strigoniensis exspectabat, ut conventus septuaginta curias, quas possedit ecclesia illius in insula, et quae parvum fructum attulerunt, labore suo colerent et meliorarent. Quod vero factum non est. Anno 1475 Mathias rex canoniam, in qua, ut ipse fatetur „olim cultus divinus amplus et pulcherrimus peragebatur", tradidit Eremitis Sti. Pauli, vulgo Paulinis, Annis 1517/19 praepositus Sagiensis in vanum operam dedit recuperationi eius. Adhuc saeculo XVI destructa et fere solo aequata est. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. - M N M t. anyag - Bibl. Univ. C o d . lat. saec. XV, Budapest. B i b l i o g r a p h i a : A U O X I I 616 - BALICS II 2, 262 - Catal. Ep. - D H G E X I I I 1083 - FEJER C D IV 3/184, V 1/216, VI 1/188, VII 5/340 - FUXHOFFER CZINAR II 14 Göd.

Ert.

1938/39 22 -

HAZAI O k m t . V 8 2 -

HUGO I 899 -

LUKCSICS 1 4 5 -

Mon.

S t r i g . ILL 535 - M o n . Vespr. ILL 181, 261 - ORTVAY II 791 - OSZVALD F e g y v e r n e k y 7 0 / 7 1 - PAULER II 2 4 5 - KARACSONYI J . R e l i g i o ( 1 9 1 3 ) 6 3 6 / 3 8 - KAROLYI F e j e r vra. t ö r -

tenete III 88/126 - KUMOROVITS B. A leleszi v. teti Breviarium jogi függeleke (Turul 1 9 2 7 ) - RUPP I 1 3 5 - TIMAR 1 9 / 2 0 - Z A K 3 4 2 - MEZEY L . C s u t m o n o s t o r a l a p i t a s a es

az Arpadok ere detmondaja (Filologiai köziöny 1958, 27/34) - IDEM, Csutmonostor alapitastörtenete es elsö oklelevei (Akademiai kiado, Budapest 1963, 6/42) - OSZVALD A. H o l feküdt a csuti premontrei monostor (Turul 50, 1936, 6/11) Praepositorum d u o tantum sunt noti: Jacobus 1364, Mathias 1388.

D A R N Ó B. M. V. In documentis: Darnow, Darnau-pataka. In catalogis cunctis invenitur, praeter Ninivensem. Dorna (P, W, H , T); Dornaw (S, V, L). In dioec. Agriensi (P, W, H , T), in Vaciensi (S, V, L). Filia de Jaszo (P, H , T), Stae. 530

Crucis (L). Erat q u o n d a m vicus situs inter Olaszliszka et Tolecsva, in districai Sarospatak comitat. Zemplen, dioec. Agriensis, non longe a finibus hodiernis K a r p a t o - U k r a i n a e . In H u n g a r i a . Praepositura, f u n d a t a secundo in dimidio saeculi X I I I , inter annos ut videtur, 1245 et 80. Filia de Jaszó. Praepositi erant semper canonici de Lelesz, ergo f u i t probabiliter „monasterium generationis", et quidem „ m i n u t u m " , id est parochia absque vel cum parvo conventu. Secundum T i m a r in D a r n ó erant sorores ordinis, q u o d nobis videtur esse minus probabile. Forsan est c o n f u s i o cum sequenti. D e historia eius fere nihil scitur, diu de situ eius disp u t a b a n t auctores. A n n o 1492 ultima vice in documentis occurrit, sed scimus praepositum Jaszoviensem, G e o r g i u m Ollyas, a n n o 1552 a Capitulo Generali esse c o n f i r m a t u m ut patrem abbatem de D a r n ó . Facta est in posterum praepositura titularis, de aedibus nihil superest. A r c h i v a l i a : LOL, Lelesz - Orsz. lvt. DI. B i b l i o g r a p h i a : Catal. Episc. - CHOBOT I 83 - COTTINEAU 948 - D H G E X I V 89 - FEJER C D I X 4 / 1 9 8 - FUXHOFFER CZINAR II 1 5 / 1 6 - G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 2 2 / 2 3

-

HUGO I 633 - KAPRINAI Szemrecsek elenchus nr. 106 - OSZVALD Fegyverneky 32 RUPP II 277 - TIMAR 5 / 1 2 - WAEFELGHEM duplicai h a n c d o m u m 74 et 79 - Anal.

Praem. VII 1931, 189. Praepositi Laurentius 1366/69 Lucasius ante 1399 Antonius (successor Lucasii) 1399

(Oszvald) Aegidius 1418 Michael 1439 Franciscus 1492

DROZO Pron. Drozeaux P a r t h e n o n , de q u o nihil certi scimus, nec situm, nec n o m e n correctum. N o t u m est nobis ex antiquioribus catalogis tantum: D r o z z o praepositura sor o r u m (L); D r o z z a sorores (S); D o r o z z a sorores (V). O m n e s collocant hanc d o m u m in dioecesi Agriensi. Q u i a nomen D r o z o videtur esse slavicum, supp o n e r e licet hoc asceterium fuisse situm in septentrione illius permagnae dioecesis, ergo in Slowakia. Suo loco invenitur apud H u g o I 643, Waefelghem 80, et alios. Stando nostris catalogis, in quibus nulla insertio est sine f u n d a m e n t o in re, de eius existentia saltem transitoria dubitare non licet, etsi in nullo d o c u m e n t o hungarico m e m o r e t u r - quidquid dicant Catalogus Episcoporum et H o r v a t h Anal. Praem. VII (1931) 189, qui existentiam 531

eius negant. Floruit probabiliter inter annos 1240 et 90, quia in Ninivensi nondum, in catalogis recentioribus non amplius invenitur. Coniecturam, quomodo forte ortus fuerit hie parthenon, vide in praefatione huius circariae, et infra apud Zopriza.

G A R Á B St. Hubertus Grabensis, Graba, Grabia, Gravia. In catalogis, quibus cunctis est inserta. Graba (S, V, L, P, W, T); Glaba (H), Grabia (N). Filia de „Turna" (id est Jaszo) apud L, P, W, H, T. De „Sto. Joanne Baptista", quod est idem, apud N. In diocesi Strigoniensi: N, W, H, T. In Vaciensi: S, V. In comitatu Nograd, statio eius viae ferreae est Pasztó. Dioec. Strigoniensis, in Hungaria. Vitetur confusio cum monasterio O. S. B. eiusdem nominis in Syrmia sito. Abbatia, dein praepositura, prima fundatio ordinis in Hungaria. Fundata ca. an. 1171 a Micudino praeposito in Szekésfehérvar, postea episcopo Jauriensi, ex familia de Kòkényes-Radnot. Filia Regiae Vallis in Lotharingia (Riéval), sed mox paternitas transiit ad canoniam Jaszoviensem. Mater fuit de Kòkényes. Canonia Garab fuit „commune in generatione" illorum de Kókényes-Radnot, qui erant edam patroni eius. Anno 1436 conventus Grabensis iam erat exstinctus, et tunc praepositus de Sag a rege bona ipsius pro se petivit et impetravit quoque. Saeculo sequenti devastatum est. Anno 1688 bona unita sunt praepositurae restitutae Sti. Stephani Varadiensis, quae tamen ea iterum amisit. Saeculo XVIII, quo adhuc substiterunt rudera de ea. Graba habuit praepositos titulares ex ordine: postea autem. sicut et ante, e clero saeculari. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Bpest. DI. 12928. B i b l i o g r a p h i a : A U O I 131; II 6; III 186; VI 361; V i l i 275; X 454; XI 472, 547 - BALICS II 2 , 2 6 3 - C a t . E p i s c . - CHOBOT I 8 4 - D H G E X I X 1 1 3 7 - FEJER C D I V 3 / 2 9 2 - FUXHOFFER CZINAR - G ò d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 2 3 / 2 4 - HOMAN I 3 9 3 - HORVATH D e

primordiis - IDEM, Praem. Hung. - HUGO I 747 (cf. II 409 et 615) - JL 14 580 - KARAcsoNYi Ki epittete . . . monostort - IDEM, Magyarorszag tórtenete 71 - ORTVAY II 7 9 0 - PAULER I 3 6 6 , 5 7 4 - REINERTH p a s s i m - WAEFELGHEM d u p l i c a t 2 2 3 e t 2 2 4 - FE-

JERPATAKY Emlekkònyv (Budapest 1917) 96/97 - HORVATH A., De fundatione praepositurae Grabensis (Garab) in Hungaria (Anal. Praem. IV 1928, 85/88) - Anal. Praem. VII 1931, 189/90.

532

GEDIR Pronuntia: Gaidir Gedirmonostor. In catalogis: Geidel (V, L), Gedir (W, T), Geydel (S), Gedir sive Geidel (P); Cedyw seu Gedir (H). Omnes consentiunt eam fuisse filiam de Ocsa et sitam in dioecesi Colocensi. In comitatu Solt, dioec. Kalocsa, in Hungaria meridionali. Praepositura, de qua praeter existentiam nihil scimus. Citatio eius in catalogis etiam antiquioribus (praeter Ninivensem) innuit, eam iam fuisse fundatam inter annos 1240/70. Fuit in posterum praepositura titularis. Ruinae eius videntur adhuc hodie. Bibliographia:

C a t a l . E p i s c . - FUXHOFFER CZINAR I I 1 6 - H U G O I 7 1 3 - DRTVAY

I I 7 7 3 , 7 8 1 - R U P P I I I 3 4 - WAEFELGHEM 9 3 - A n a l . P r a e m . V I I ( 1 9 3 1 ) 1 9 0 .

-

G Ö D Ö L L Ö vide vol. III 342/43 H A T V A N St. Margareta Pronuntia: Hatevanne In documentis: Hotwin-, -uan, -uon, won, Hottwan, -won, -von, H a thuan, Nagatvan, Hatvanmonostor. In catalogis: Hotuin (N); Hocwan (S); H o t w a n (V); H o t t w a n (L); Cothewan (P); Cotawan (H);Cothwan [W]; Cathwau (T). Diocesis Agriensis (N, P, W , T); Strigoniensis (H); Vaciensis (S, V, L). Filia Sti Stephani (N, P, H , W, T); de Janoshida (L). Hodie oppidum Nagyhatvan in comitatu Heves, prope Gödöllö versus orientem. Dioec. Vaciensis, nunc Agriensis. In Hungaria. Praepositura f u n d a t a initio saeculi XIII a Simone filio Banconis comitis, forsan ex familia de Nagyhatvan, quae in posterum patronatum exercuit. Ladislaus II rex autem dedit patronatum familiae de Bancha. H a e c canonia dives fuit filia Sti. Stephani Varadiensis, et mater de Zsido. Postremo fuit sub paternitate praepositi Sagensis. Monasterium Hatvanense, quod hinc inde vocatur abbatia, iam saeculo XIII habuit amplam parochiam ei coniunctam, sicut et sigillum loci credibilis, sed m o d o ad annum 1351. Praepositi et fratres huius conventus ab initio saeculi X I V erant professi conventus Lelesziensis, quo omnes, munere suo functi, revertebantur. A n n o 1521 adhuc memoratur praepositus ex ordine, sed anno 1539 Hatvan iam erat in manu cleri saecularis. Leopoldus I. Imperator feodum et bona eius donavit corniti de Salm, ea sub conditione, ut ille praeposituram nostram restitueret. Q u o d et factum est anno 1723, non autem ordini, sed tamquam commenda cleri saecularis, quod mansit usque hodie. A r c h i vai ia: Orsz. lvt. Dl. Bp - Primasi lvt. X / 9 , Esztergom - Vat. lvt. Reg. Bull, vol. 3 1 2 , fol. 2 9 3 .

533

B i b l i o g r a p h i a : BALICS II 2, 263 - Catal. Episc. - C H O B O T I 78 - C O T T I N E A U 1382 - FEJER CD V, 2/82, VII 5/400 - FRAKNOI 88/89 - FUXHOFFER C Z I N A R II 19 Göd. Ert. 1938/39 24 - HEVENESSI 447 - H U G O duplicar: I 559 (Cothavan) et 843 M O N . Vat. Ser. I, tom. 3, 110 - Obituaire de Premontre (edd. v. W A E F E L G H E M ) die 14a julii - OSZVALD - R U P P I 701 - SZTARAY I 250 - W A E F E L G H E M 69, 117 - Z A K 343 -

P r a e p o s i t i (Oszvald) Paulus 1345/51 Albertus 1441/58

Stephanus 1521

HERMANNSTADT Villa Herrmanni, rumenice Sibiu, hungarice Nagyszeben. Civitas in Transsylvania, dioec. Alba Julia, in Rumenia. Parthenon, qui nobis notus est tantum e catalogo Ninivensi secundo. In fine illius invenimus enim specialem rubricam superscriptam sequenti nota: „Claustra sororum que diversas habent possessiones, et praepositi, hoc est rectores locorum ipsorum visitant et visitantur." Adducit permulta asceteria, praesertim in Germania sita, et ultimo loco duo, quae hactenus nobis fuerunt piane ignota: „In Hungaria / assignata est paternitas / dyocesis cumanie: Corona. Dyocesis ultra silvane: Villa Hermanni." 1 Puto haec asceteria sic esse orta. Saeculo XIII, praesertim annis 1211-15, multi Saxones, Westfali et Rhenani emigraverunt in Transsylvaniam, et fundaverunt ibi civitates, quae usque ad nostra tempora erant germanicae. Eodem tempore canoniae ordinis nostri in circaria Westfaliae coeperunt moniales suas dislocare, et illae circariae Saxoniae sorores suas sat rigorose expulsare, pluries tradentes eas ordini Cisterciensi. Probabiliter turba quaedam harum sororum expulsarum, ad alium ordinem transire nolentium, emigratores suae gentis concomitata est et in novis civitatibus ab illis constructis. - Kronstadt et Hermannstadt - nova asceteria sibi exstruxit. Ordo vero, ne essent derelictae sibimetipsis, praesertim cum canoniae virorum gentis germanicae longe abessent, provide eas aggregavit circariae Hungariae. Probabiliter haec monasteria a Tataris anno 1241 sunt destructa. Hypothesim autem de sorte eorum vide supra in praefatione huius circariae, infra apud Ivanic, et apud. K. REINERTH, Ein bisher unbeachtet gebliebenes Ver1

Dioecesis Cumaniae anno 1228 cum sede in Milkov prò gente cumana immigrata fundatur, sed anno 1241 per Tataros subvertitur. (LTK VI 299) Dioecesis „Ultra Sylvane" probabiliter idem est ac Alba Julia.

534

zeichnis der Klöster des Präm. Ordens in Ungarn und Siebenbürgen aus der Zeit vor dem Mongolensturm (Zschr. f. Kirchengesch. I I I / I V 1966, 268/87)

H O R P Â C S S. Petrus Pronuntia: Horpatche In documentis: Hurpach, Horpach, Hurbach, Kyshorpâcs, Pusztahorpâcs. - H o r p a z (S, V, L); filia de Csorna. Prope Sopron, in comitatu eiusdem nominis, in limitibus Austriae, dioec. Jauriensis, Hungaria. Extiterunt d u o „ H o r p a c h " in ilia regione, aliquas leucas inter se distantes. St. Petrus de H o r p a c h (hodie Hirbach) prope Marz, ubi fuit canonia O.S.A., et quae turn Horpacs, turn Marc authentice vocatur, et aliud H o r pâcs, ubi canonia Csornensis iam ab initio possedit bona et iura, et cuius ecclesia ab initio videtur illi fuisse incorporata. H a e c vero secunda Horpacs saltem ex fontibus indigenis monasterium quodlibet fuisse probari nequit, etsi saeculo XVIII in utraque adhuc videbantur ruinae aedium claustralium. Quae „duae villae H o r p a c h " (Sopron oklvt. I 137) apparenter a plerisque auctoribus c o n f u n d u n t u r . Nemethy et Horvath ex silentio documentorum negant alterum Horpacs umquam fuisse canoniam O. Praem. Fuxhoffer, Stessei, Balics et Rupp autem affirmant, et quidem jure merito. Sed non frustra „ H o r p a z " inserta est tribus catalogis secundo dimidio saeculi XIII redactis, ita ut fundationem eius ante annum circiter 1275 ponere possimus, et non in vanum saeculo XVI - quo subditur paternitati abbatiae Gradicensis anno 1510 - et saeculis sequentibus considerabatur communiter ut pristina domus nostri ordinis. Constat insuper, secundum Gerevich, ecclesiam H o r pacsensem, medio saec. XIII erectam et tamquam parochialem usque hodie superstitem, typum Praemonstratensem aperte demonstrare. Videtur exinde existentia canoniae O . Praem. ibi esse certa, sed probabiliter nil fuit nisi „monasterium minutum" duobus vel tribus canonicis Csornensibus ad curam animarum exercendam provisum. Abbas Franciscus de Schòllingen acquisivit earn anno 1705 „licet titulariter", quia bona pertinuerunt ad familiam Csaky Ab anno 1718 praepositi Turienses, dein ab anno 1802 Csornenses utuntur titulo „praepositi de Horpacs" usque hodie. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. DI. 159; N. R. A. 7706 (pagus H.) Ut apparet ex fontibus infra citatis, in archivis austriacis complura occurrunt. Bibliographia:

BALICS I I 2 , 2 6 4 - C O T T I N E A U 1 4 3 0 - FEJER C D V I I 2 / 1 8 3 / 8 4

-

FUXHOFFER CZINAR I I 2 1 - GEREVICH c f . i n d . - H O R V A T H P r a e m . H u n g . - H U G O I 8 3 7

535

- ORTVAY II 7 9 9 - RUPP I 4 7 5 - S o p r . O k l v t . I 1 3 7 , 189, 3 0 0 , 4 2 0 , 5 0 3 ; II 147, 154, 2 4 7 , 2 9 3 , 3 4 6 , 3 7 7 , 4 1 4 - WAEFELGHEM 117 - A n a l . P r a e m . V I I 1 9 3 1 , 190 - R . DUEL-

LUS, Experta Genealógico Histórica, Lipsiae 1725, I P 1, p. 12 nr. X X - HORVATH A., A Horpacsi prepostsag (Sopron Semle 1940) - MENETHY L. A marcfalvi prespostszag es a horpacsi monostor, (Szazadok 1900 p. 434) - Niederósterr. Urkundenbuch I 184, 247 - STESSEL J., A marci prepostszag (Szazadok 1901, p. 146). -

INSULA

LAZARI

Varia dicunt singuli fontes de hac domo, quam extitisse dubitare non licet, etsi Horvath Anal. Praem. VII (1931) p. 191 proclamat: „monasterium talis nominis numquam existebat in Hungaria". Occurrit enim in omnibus antiquis catalogis, praeter Ninivensem, ex quo licet concludere earn esse fundatam inter annos 1240 et 90. Omnes inserunt earn sub voce „Insula Lazari", et collocant earn in diocesi Quinque Ecclesiarum, et quidem tamquam filiam de „Thours" (L), vel rectius de Ocsa (P, H , W, T). Secundum H u g o sita erat „inter Dravam flumen et torrentem Keoritz in comitatu Beranii" ( = Baranya), in dioecesi Pecs, pariter ut filia de Ocsa, et est destructa a Turcis anno 1543. Catalogi S, V, et L habent duas canonias in hac dioecesi: Insula Lazari et Stus. Augustinus. Lairuelz, ex mera phantasia, dicit Insulam Lazari fuisse filiam de Turocz et matrem Sti. Augustini. Waefelghem praetendit canoniam Sti. Lazari fuisse in loco hodierno castri Szigetvar, et fuisse exstinctam ante annum 1450. Hodie existit iam a saeculis praepositura titularis „St. Augustini de Insula Lazari". Forte revera sunt idem atque unum, forte Insula Lazari est continuatio abbatiae Nagyolasz (v. infra), in eadem dioecesi sita. B i b l i o g r a p h i a : Catal. Episc. - COTTINEAU 1448 - FUXHOFFER CZINAR citat opus PATHMOCZY, H u n g a r i a et BELII C o m p e n d i u m H u n g a r i a e g e o g r a p h i c u m . - HUGO I 897 - WAEFELGHEM 1 2 2 . - Z A K

345.

I V A N I C B.M.V. Pron. Ivanitch In documentis: Iwanch, Ivanich, Occurrit tantum in catalogis sequentibus: S (Ywancia sorores); V (Iwancia sorores); L (Iwancia sororum. Monasterium disciplinae reformatissimum); et P (Juvantia moniales, filia Rubi). Hungarice: Ivanicsmonostor. Hodie nuncupatur Ivanic-Klostar. Prope Zagreb. versus orientem. Dioc. Zagreb, in Croatia, Jugoslavia. Stephanus Babonic, episcopus Zagrabiensis, anno 1226 hic in castro suo 536

fundavit asceterium, cuius „ d o m i n a e m o n i a l e s " probabiliter fuerunt O S B . Q u a e cum dissipassent bona, mox eis remotis, anno 1246 eis substituuntur aliae „ s a n c t i m o n i a l e s " , cuius o r d o tacetur. E x catalogis ordinis nostri vero scimus, eas fuisse O r d . Praem. Collocatae sunt ibi, ut in diplomate fundationis legitur: ,,ad instantiam et evidentem petitionem illustrissimi Belae regis et reginae . . . sanctimoniales . . . in eandem ecclesiam adduximus . . . " U t iam in praefatione exposuimus, videntur moniales e Transsylvania anno 1241 expulsae a Tataris, suppliciter adiisse regem et reginam H u n g a r i a e , qui supradicto m o d o illis providerunt. Vide etiam in praefatione, quid censendum sit de paternitate Rubi, id est asceterii Treptow in circaria nostra Slaviae 1 de q u o vide supra p. 269. Singulare est enim, catalogum ilium non ut de more, filiationem patris abbatis indicare, cui parthenon fuit subditus (quem in hoc casu nescimus), sed filiationem parthenonis, unde vénérant primae moniales. H o c tantum sic intelligi potest, q u o d moniales quaesierint aliam paternitatem ac H u n g a r i c a m , a Capitulo Generali illis impositam, ligamen unionis cum patria originali redintegrare studentes. A Circaria H u n g a r i c a , illis forte minus grata, de f a c t o se in posterum separaverunt, in catalogis recentioribus (ab anno circiter 1300) Ivanic enim desideratur 2 . A n n o 1288 memoratur „ d o m i n a abbatissa et moniales de Iwanch", annis 1332 et 1406 „sanctimoniales B . M . V . de Ivanich", pariter absque indicanone ordinis. Q u a e omnia innuunt, hunc parthenonem, quem Lairuelz absque ulla ratione nuncupat „disciplina r e f o r m a t i s s i m u m " , ab ordine versus finem saeculi X I I I fuisse alienatum. In documentis saec. X I V quidem occurrit, sed semper absque indicanone ordinis. Versus finem saec. X V adeo fuit collapsus, ut a monialibus derelinquatur. Episcopus Zagrabiensis anno 1508 ibi erigitur novum monasterium pro patribus O F M . Kercelic autumat, moniales O . Praem. tunc adhuc extitisse, sed in alio loco. N u m q u i d asceterium nostri ordinis in Szeged, an. 1511 quasi ex nihilo ortum, ex Ivanicense sit progressum, est possibile, sed respectis conditionibus nobis videtur esse vix probabile. Q u i d quid sit, Ivanic mansit monasterium franciscanum usque ad nostra tempora. N o v a construitur ecclesia, quae an. 1943 ex adiectis belli est destructa. Tempus monialium tantum turris et imago q u a e d a m B . M . V . ex medio aevo in mentem revocat. N u p e r monasterium fuit refugium conventus O . Cist. Ref. ex Banjaluka, terraemotu deleta, p r o f u g i .

1

2

C a t . P falso dicit d e eo: „ R u b u s , filia de Bethlehem, in Slavonia, dioec. Spalatens i s . " Q u o d sic est corrigendum: „in Slavia, dioec. C a m m i n e n s i s . " Etiam in hoc casu indicat filiationem, et quidem recte, ex alio parthenone. Insertio in catalogum P , ut iam supra diximus, videtur esse manus p o s t e r i o n s , ex antiquiore c a t a l o g o f o r s a n desumpta.

537

A r c h i v a l i a in Archivo Archiepiscop. Zagrabiense. (Arkiv na Biskupskoga, Fundationalia). B i b l i o g r a p h i a : F U X H O F F E R C Z I N A R - H U G O I 959 - LAIRUELZ 765 - T I M A R 5/12 duplicat: 126, 132 - Z A K 349 - Anal. Praem. VII (1931) 191 et 193: negat hanc domum umquam extitisse! - N. B A C K M U N D , Kloster Ivanic (Anal. Praem. XLIII 1967, 146/54. Qui articulus omnia continet quae potuerunt erui) - A. K E R C E LIÈ, Historia Cathedralis Ecclesiae Zagrabiensis, Zagrabiae 1864, I 1, 62/64 - Th. KowAÔEWiè, Historia monasteriorum Croatiae (MS 566 Instituti Historici Academiae Jugoslawiae, Zagreb f. 122) - K. R E I N E R T H , (V. Supra apud Herrmannstadt) - T. S M I ÒIKLAS Codex Diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, Zagreb 1904, 4 I, X V 264/65 - J.B. T K A L Ò I Ò , Monumenta Histórica Episcopatus Zagrabiensis saec. XII et XIII, Zagreb 1873, I 87, II 736. -

WAEFELGHEM

J Á N O S H I D A St. Joannis Baptistae Pronuntia: Yanoche Hida Fons Joannis, filia de Kòkenyes (N); Pontus Joannis, filia de Jaszo (L); Pons (P) vel Pontis Joannis ( H , W, T) filia Sti. Stephani. Omnes collocant hanc canoniam in dioecesi Vaciensi. Juxta ripam fluvii Z a g w a , inter oppida Jaszbereny et Szolnok. Olim in comitatu Pest, a saeculo X V in Külso-Szolnok, dein in Heves, nostro tempore vero in com. Jasz-Nagykun-Szolnok, in dioec. Vacz, in Hungaria. Praepositura fundata ut fertur an. 1186, omni m o d o probabiliter sub Bela III rege (1173/96). Earn fuisse filiam primitus de Kòkenyes, ut legimus in catalogo Ninivensi, est possibile, sed postea paternitas videtur transisse ad Stum. Stephanum Varadiensem. In documentis hungaricis autem Janoshida in fine demum saeculi XIII prima vice occurrit. Probabiliter a Turcis saeculo XVT est devastata haec canonia exigua, cuius ruinae adhuc videbantur anno 1692. Saeculis X V I et XVII fuit praepositura titularis in manu cleri saecularis, anno 1688 unita est abbatiae Zabrdovicensi in Moravia, quae ecclesiam, d o m u m parochialem et parvum conventum ibi erexit. A n n o 1785 simul cum abbatia ilia est suppressa, anno 1802 autem canoniae resuscitatae Csornensi unita, quae earn possedit et parochiam ibi administrât usque hodie. Ultimus praepositus Stephanus Harsanyi anno 1802 a rege nominatus est praepositus primus Csornae ressuscitatae. In apside hodiernae ecclesiae inventae sunt nuper partes ecclesiae mediaevalis styli romanici. A r c h i v a l i a : Vetera saeculo XVI. perierunt. Documenta saeculi XVIII. inveniuntur in Archivo Zabrdovicensi Brunae, et in Orsz. lvt. Helytt (Invent. Monaster, suppressorum). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem.

538

VII (1931)

1 9 2 - B A L I C S II 2, 2 6 4 - CHOBOT I

8 0 -

CSANKI I

29 -

Csorna) - F U X H O F F E R C Z I N A R I 4 3 / 4 4 - God. Ert. 1938/39 25 579 - M E S Z L E N Y I 1 1 , et passim - O R T V A Y I I 792 - R U P P 1 2 8 - A . Z A K , Das Chorherrnstift Pernegg (v. ibidem) 1 4 9 .

F L E C K (V.

-

GOOVAERTS I V

I

706 -

200 -

WAEFELGHEM

H U G O II

J À S Z Ó S. Joannis Baptistae Pronuntia: Yassot Jazou, -szou, -zov, -zow, -sow, Jassau, Jaszovar, Castrum Jaszo, Turna. In catalogis: Vallis Sti. Johannis Baptiste alio nomine Turna (N); Jazzaw (S, L); Jaszaw (V); Jasow (P, H . W, T). Secundum omnes filia Sti. Stephani et in Dioc. Agriensi. Prope Kosice versus occidentem, in comitatu Abauj-Torna. Hodie pertinet ad Cechoslovakiam et appellatur Jasov sive Zamok Jasov. Dioec. Agriensis, (nunc Rosnaviensis). Ex privilegio autem stetit sub iurisdictione immediata archiepiscopi Strigoniensis; sicut et Zsàmbék et Varadhegyfok. Praepositura, nunc abbatia. Fundata post annum 1220 a rege quodam Hungariae et a Colomanno duce Galiciae, filia Sti. Stephani Varadiensis. Mater de Móriczhida, Darnó, Ocsa, Ràtót. Exercuit edam paternitatem in canoniam Garàb. Patroni eius fuerunt reges Hungariae. Fuit locus credibilis et conventus spectabilis, exstruxit metalla et nosocomium, possedit in toto 22 oppida, villas et portiones possessionarias. Ne canonia rapacitate nobilium vicinorum piane exspoliaretur, impetravit a Sigismundo rege anno 1436, ut instar arcis aedes suas fortificaret. Q u o d iterum factum est anno 1591, et exinde „Castrum Jàszó, Jaszovar" est nuncupata. Ultimus praepositus ex ordine. Georgius Ollyàs, qui unum solum religiosum habuit subditum, a capitulo generali nominatus est pater abbas Sti. Stephani Varadiensis, de Lelesz, de Pàlyi, Adony et Darnó. Ab anno 1552 Jàszó, cum careret conventu, facta est commenda saecularium. Tentamen restaurationis, anno 1583 ab abbatia Teplensi inititiatum, non successit. Ab anno 1614 usque ad annum 1650 in Jàszó fuit sedes capituli cathedralis Agriensis. Anno 1697 pro ordine redempta est per abbatem Pernecensem, qui eam vendidit anno 1700 canoniae Lucensi in Moravia. Illa anno 1710 ibi instituit praepositos infulatos et parvam communitatem. Praepositus Andreas Sauberer post longas lites et difficultates, nova canonia pulcherrime exstructa, Jaszo a Luca separav i et anno 1770 plenam eius independentiam obtinuit. H o c anno in Jaszo, quae quadriennio post evecta est in abbatiam, fuerunt decern canonici et totidem novitii. Canonia assumpsit administrationem parochiarum incorporatarum Jàszó, Debrod, Mindszent et Felsò Meczenzef. et insuper ab anno 1778 gymnasii Rosnaviensis. 539

Anno 1787 canonia suppressa est, sed anno 1802 restaurata ut praepositura una cum praeposituris Varadiensi et Lelesziensi ei unitis. Onerata fuit tarnen administratione gymnasiorum Leutschau, Roznava, Nagyvarad et Ungvar, quod ultimum paulo post mutavit pro Cassoviensi. Quibus accesserunt convicta nobilium in Cassovia et in Nagyvarad, et cathedrae facultatis philosophicae ibidem. Pars horum institutorum canoniae in posterum iterum est avulsa, manserunt illi gymnasia in Kassa, R o z n y o et Nagyvarad. A saeculo X I X administravit parochias (praeter supra laudatas) in Rudnok, Felsönavaj, Nyesta. Cum anno 1919 Jaszo cum suis scholis ab Hungaria esset separata, facta est abbatia nullius, et erexit gymnasium cum conventu in Gödöllö. Status personalis: 1880 68 D D ; 1928: 76 D D , 12 prof., 5 nov; 1948: 23 D D . Anno 1950 Jaszo iterum est suppressa. A r c h i v a l i a : J.O.L. - Orsz. lvt. Dl. et Helytt. Bp. (Invent. Mon. Suppressorum) - M.N.M.t.a. ibidem - Archivum Lucense Brunae - Arch. Vat. Reg. Suppl. 162 et 475. B i b l i o g r a p h i a : AUO II 189, VII 193, IX 287, X 53, 409, XI 373 - BALICS II 2, 264/65 - BOSSANYI Regesta 222/23 - BRUNNER 144/80 (auct. J . F . LENNER) - C O T T I NEAU 1478 - Egyhaztört. E I 45, 48 III 133, 194, 317, IV 411, 491, 496, V 4, 129 - F E JER CD IV 1/304, 3/51, 3/191, 2/229, V 1/102, 1/343, 2/438, 3/403, VI 2/64, VII 1/2, 2/250, 5/403, X 1/59, 2/68 - FUXHOFFER C Z I N A R II 22/32 - Göd. Ert. 1938/39 25/26 - GOOVAERTS I 13, 24, 36, 54, 64, 68, 150, 151, 212, 246, 247, 250, 260, 323, 348, 364, 395, 397, 412, 425, 426, 434, 435, 437, 441, 444, 454, 455, 457, 459, 461, 462, 465, 467, 468, 473, 503, 519, 556, 574, 585. II 13, 18, 30, 38, 57, 64, 70, 76, 85, 92, 131, 136, 144, 190, 194, 201, 204, 207, 208, 210, 216, 218, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 250, 251, 270, 272, 273, 331, 333, 382, 425, 437, III 12, 13, 15, 19, 24, 41, 46, 53, 67, 72, 109, 144, 145, 146, 149, 161, 163, 165, 167, 179, 196, IV 17, 115, 120, 127, 180, 186, 213, 278, 335 - H A Z A I Oklt. 235, 248 - H A Z A I Okmt. VI 202, 305, 501 H O R V A T H De primord. - H U G O I 861, prob. 656/60 - KAMPIS 148/51 - LUKCSICS II 503, 1340 - MESZLENYI 6/20 - OSZVALD Adatok - IDEM, Fegyverneky 59, 74/82 - P F I F FIG Obit. Gerus. - P O T T H A S T 24485 - R U P P II 130/40 - SZENTPETERY Nr. 946, 1094, 1110 - WAEFELGHEM 129 - ZAK OPHong 344 - IDEM EOP (1928) 178, 298, 301 Ahal. Praem. VII 1931, 192 - H.E. CENEFELDT, Historia Abbatiae Jaszoviensis, ibidem LVII 1981, 28/35 - FARKAS R.A. jaszovari kanonokrend törtenete viszaallitastol napjainkig (Jubileumi nevtar 1802/1902) Budapest 1902 - H E R M A N N E., Andreas Sauberer, erster Abt von Jaszo 1745-69 (Anal. Praem. II 1926, 357/78) - IDEM, Das Prämonstratensergymnasium in Roznyo in Oberungarn 1778-87 (ibidem VII 1931, 255/69) - IDEM, Zasoi Andras, jaszoi prepost tanaris es teologiai irodalmi munkas saga (Emlekkönyv 202/38) - IDEM, Exempt Jaszo plebaniak (Göd. Ert. 1930/31) H O R V A T H M. Magyar Regestak a Szeptesi kaptalan Jaszai s Lelesze conventek, Kassa as Sopron (Reg. 1228/1643) in: Tört. Tar IX 99, 102, 115 - A. LANG, Acta Salisburgo-Aquileiensia. Quellen zur Gesch. der ehemal. Kirchenprovinzen Salzburg u. Aquileja, 1316/78, I 86 N., II 824, Graz 1903/06 - LAGYI I.A Jaszovari premontrei kanonokrendi prepostsag törtenete, a Commendatarkorszak 1552. 1699 (Diss. Budapest 1925, cf. Anal. Praem. III 1927, 330 - POR A., Nagy Lajos, kiralyi es a jaszoi konvent (Szazadok 1905, 374) - SPILKA T.A jaszovari premontrei kanonokrendi prepostsag 540

birtokainak Arpades Anjoukari törtenete, Diss. Budapest 1924/25, cf. Anal. Praem. ILL (1927) 327 - TOTH/SZABO P.A Jaszai konvent mint hitteleshelyi a közepkorban (Turul XXI 110) - IDEM, Szatmari György primas, Budapest 1906 - IDEM, Oklevelek a kegyuri jog tôrténetéhez, in: Tört. Tar. 1903, pp. 99/117 - IDEM., Jászó a fökegyurijog tôrténeteben, in: Szazadok 1905 - IDEM, Nagy Lajos és a jaszoi konvent, ibidem 1905 p. 5 7 4 Series

p r a e p o s i t o r u m (Oszvald, Lenner) Petrus de Kassa 1522-44 Albertus 1243/56 Blasius de Peterwardein 1544-49 J o h a n n e s 1261/64 Franciscus Josefit 1549-50 Andreas 1270/72 Georgius Ollyas 1550-52 Wigandus -1275 Georgius Draskovits 1553-57 Nicolaus 1275/77 Andreas Dudich Sbardellatus 1564-65 M a r c u s 1278-80 Georgius Bornemisza 1578-83 Salomon 1281/84 Martinus Pethe de Hetes 1587-99 Antonius - 1 2 8 6 Nicolaus Mikaczy 1599-1609 Laurentius 1286Franciscus Petheö 1612-36 W i g a n d u s 1289/98 Georgius Lippay de Zombor 1637-42 Antonius 1308 (Fiscus regius 1642-48) Michael 1310/30 Benedictus Kisdy 1648-60 Paulus 1330-50 Thomas Palffy 1660-69 Nicolaus 1351-75 Franciscus Szegedy 1669-75 J o a n n e s intrusus 1364/65 Paulus 1376-81 Georgius Barsonyi 1675-78 J o h a n n e s 1382-1401 Ferdinandus Palffy 1678-80 Interregnum 1403-09 Georgius Horvath 1681-85 Nicolaus 1411/20 Petrus Korompay 1685-87 Petrus 1420-28 Georgius Fenessy 1687-99 J o h a n n e s 1429-33 Gilbertus Mayer, can. Lucensis adNicolaus Csicsery 1433 ministrator 1699-1712 (Simul praep. in Lelesz) Nicolaus F r o m h o l d 1712-14 Stanislaus 1434/41 Albrecht v. U n v e r z a g t 1714-17 Lucas Biro 1447/69 C a r o l u s T e s c h 1720-36 Bartholomaeus 1472/73 Maximilian v. Goldegg 1736-45 J o h a n n e s M o r c 1479/86 res. Andreas Sauberer 1745-79 M a r t i n u s 1486-96 G e r a r d u s de Csak 1780-86 Dominicus Bathory 1498-1501 Andreas Zasio 1802-16 Casparus de Csahol 1501-06 Maximiiianus de Bernath 1817-29 Ladislaus de Vaja 1506-08 Aloysius Richter 1830-53 res. Paulus 1508-15 Josephus Répassy 1854-67 Victor Kaczvinsky 1867-93 Gregorius de Karacsond 1515-21 541

Cyprianus Benedek 1893-1900 Melchior Takacs 1900-33 Ambrosius Ebergényi 1° 1935-38

Paulus Gerinczy 1938-46 Ambrosius Ebergényi 2° 1946—

K A P O S F Ö St. Benedictus Pron: Capochefeu In documentis: K a p o s f e u , -few, C o p u s f e u , Z e n t h b e n e d e k , M a g o r f a l u , monasterium Sti. Benedicti. In catalogis cunctis occurrit praeter Ninivensem: C o p p u p h e (P, W); C o p u p h e (T); C a p p i r p h e u (H); C h o p p e p h e v (S); - f e w (V); -feu (L). Filia de C s u t P, W , T ; Sti. Stephani H ; de „ T h o u r s " L. Secundum omnes sita est in dioec. Vesprimiensi. H a u d procul a fluvio Kapos, aliquot stadia ad occasum ab urbe Kaposvär, comit. Somogy, dioec. Veszprem. H o d i e dicitur Kaposszentbenedek. In Hungaria. Praepositura f u n d a t a a n n o 1252 a M o y s e et Alexandra filiis Moysis Palatini. Filia de Csut. F u x h o f f e r Czinar, et p o s t eum q u a m plures ex patrocinio concluserunt h a n c d o m u m exiguam fuisse ordinis Sti. Benedicti, sed absque ratione. Fuit locus credibilis. Patroni eius f u e r u n t nobiles de Gereczy, qui n o m i n a v e r u n t praepositos, et qui a n n o 1540 omnia b o n a sibi arripuerunt. Ultimus praepositus anno 1551 degit in T ü r j e . Biennio post K a p o s f ö a Turcis est deleta, nihil de ea superest. A r c h i v a l i a : M. N. M. t. anyag. (1492) - Arch. conv. de Zala (Prot. C.) - Cs. O.L.f. 89 nr. 16 - Arch. Cap de Poszony Capsa 66. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VTI 1931, 193 - A U O I 304, VTII 80 - BALICS II 2, 1 7 8 - E g y h a z t ö r t . E V 4 2 9 , 4 6 1 - FRAKNOI/LUKCSICS c f . i n d . - FUXHOFFER CZINAR I 3 0 8 / 0 9 - G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 26 - H U G O I I 1, 1 1 8 5 ( Z u t b e l e n i z , i d e s t c o r r u p t e l a p r o

Z e n t h b e n e d e k ) - ORTVAY II 796 - OSZVALD Fegyverneky 81 - RUPP I 298 - T ö r t . Tar. 1 9 0 3 , 100 - WAEFELGHEM 5 8 , 1 3 3 , 3 3 1 - ZAK 3 4 3 - ZICHY 1 5 9 - HORVATH A . H i s t o r i a

praepositurae de Kaposfö (Anal. Praem. VI 1930, 160/68).

P e t r u s 1342 M a t h i a s 1415

542

P r a e p o s i t i (Oszvald, H o r v a t h ) Franciscus 1521 Michael 1540/41

K O K É N Y E S St. Nicolaus? Pron: Keukégnèche In documentis: Kukynis, -ynus, -enus, Kekynes, Kwokenyesmonostora. In catalogis cunctis occurrit. Kokins (N); Cuknis (S), Cukins (V), Cuckins (L); Kukenis (P, H , W); Kinkenis (T). Filia de Garab ( N , P, W, T ) ; Sti. Stephani (H, L). In dioecesi Vaciensi: omnes praeter H , qui habet Strigoniensem. In comitatu N o g r a d , in parte septentrionali trianguli super A s z o d et Hatvan, in confinio comitatuum Pest et N o g r a d . H o d i e dicitur Nagykokényes. Dioec. Vacz, in Hungaria. Praepositura fundata probabiliter tempore Belae I I I regis ( 1 1 7 3 / 9 6 ) a nobilibus de Kokényes-Radnot, ut fertur, a Mikudino bano. Filia de Garab. Occurrit quidem prima vice authentice anno 1281, sed multo prius est fundata, quia est inserta catalogo Ninivensi et mater extitit canoniarum Sag et Janoshida. Patronatum exercuit generatio fundatrix de Kokényes-Radnot, et brevi post illam generatio Kacsich. Ultima vice memoratur anno 1428, de sorte eius ulteriore nihil scimus. Ex lapidibus ecclesiae Turcae anno 1596 arcem construxerunt in Hatvan. Hodiedum nihil de ea superest. A r c h i v a l i a : Tria documenta noscuntur tantum Orsz. lvt. DI. (cf. regesta eorum apud Horvath I.e.). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII (1931) 197 - CHOBOT I 187 - Codex Andegav e n s i s I I 6 3 5 - FEJERPATAKY E m l e k k ö n y v 7 6 - FUXHOFFER CZINAR - G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 2 7 - HAZAI O k m t . V I 2 2 1 - HUGO II 13 - ZAK 3 4 2 - WAEFELGHEM 2 4 2 - HORVATH A .

De praepositura Ort. Praem. de Kökenyes in Hungaria (Anal. Praem. III 1927, 3 2 2 / 2 6 ) - S z a z a d o k 1875, 80. -

P r a e p o s i t i (Horvath): Briccius 1332 -Johannes 1368

KRONSTADT C o r o n a . Rumenice Brasov, hungarice Brassö. Metropolis Transsylvaniae, in comitatu quondam H a r o m s z e k , nunc vero in Rumenia. Dioec. Alba Julia. Secundum Catalogum Ninivensem in hac civitate fuit parthenon ordinis inter annos circiter 1 2 1 5 / 4 1 . Vide supra apud Herrmannstadt, et F . v . K J L L Y E N , C o r o n a , ein Siedlungskern Kronstadts im Zinnental (Jahrbuch 1971, Siebenbürgisch-Sächsischer Hauskalender X V I , München 1 9 7 0 , 5 9 / 6 2 . Cf Anal. Praem 1 9 7 1 , 1 5 7 / 5 8 . 543

LE L E S Z Sta. Crux. Pron. Lailaisse In catalogis pariter et in documentis: Leles (H, P, W, T); Lellez (S); Sta. Crux de Lelez (N); Lelesz (V). Unanimiter dicunt earn fuisse filiam Praemonstrati et sitam in dioecesi Agriensi. In comitatu Zemplén, in medio inter Satoralja-Ujhely et Uzhorod (Ungvar). Dioec. Agriensis, sed erat de facto iurisdictionis spiritualis archiep. Strigoniensis, iam ab anno 1295. Nunc pertinet ad Dioec. Cassoviensem, et ad Cechoslowakiam, et scribitur Leles. Praepositura insignis, fundata a Boleslao episcopo Vaciensi regnante Bela III rege, ergo inter annos 1173/96, sed anno demum 1214 confirmata est. Filia Praemonstrati. Fuit „ecclesia regalis", id est patronatus regii, et locus credibilis conspicuus. Praepositi de Adony, de D a m o et de Hatvan generatim erant membra conventus Lelesziensis, quem Andreas II rex amplissime dotavit. Magnati vicini canoniam saepius angustiaverunt, ita familiae Paloczy 1403, Csicsery 1442, Dobo et Bebek 1555. Anno 1569 desiit conventus, probabiliter tamquam ultimus ordinis nostri in Hungaria. Abhinc erat commenda cleri saecularis. Anno 1697 pro 18 000 florenis ab abbate Pernecensi est redempta, sed iam anno 1700 transiit ad abbatiam Sti. Vincentii Wratislaviensem, et anno sequenti ad Lucensem, cui mansit unita usque ad suppressionem Lucae anno 1784. Habuit saeculo XVIII praepositos infulatos et administravit parochias Kiralyi Helmecz, Lelesz et Kiskapos. Anno 1787 suppressa est etiam Lelesz, sed iam anno 1802 restaurata et canoniae Jaszoviensi unita. Illa exinde administrât parochias supradictas, et archivum regnicolare et durante saeculo XIX instituit ibi conventum quinque canonicorum, hodie autem sunt ibi duo tantum. Integrae fere aedes e medio aevo supersunt. A r c h i v a l i a : Amplum archivum (30 805 documenta) in canonia ipsa. (L. O. L.) Archiv. familiarum Csicsery, K e c z e r - J . O. L. saec. X V . - Arch. Vat. Reg. Suppl. 151, 497 et Reg. Lat. 439 - Orsz, lvt. Helytt. Invent. Monast. Suppress. - Landesarchiv Briinn. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 193 - A U O IX 514, 549, 558, XI 514, V I I I 3 4 2 - BALICS I I 2 , 2 6 8 - BRUNNER 1 8 0 / 9 0 - BUNYITAY I I 1 6 2 - COTTINEAU 1 5 8 3

-

FEJER C D III 1/153, 171, IV 2 / 1 4 0 , V 3/487, VII 5 / 2 0 4 - FRAKNOI 217 - FUXHOFFER CZINAR I I 3 6 / 4 1 -

G ò d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 2 7 / 2 8 -

GOOVAERTS I I 2 3 4 , I V 1 2 6 -

HAZAI

Oklvt. 235, 237, 267 - HORVATH Magyar regestak (v. Jaszo) - IDEM, D e primordiis H U G O I 5 6 9 , p r o b . 1 6 / 2 3 , I I 3 5 - KAPRINAI 4 B X . L . T . p . 1 8 - LUKCSICS I 3 8 7 , I I 1 3 3 1 , 1 0 0 9 - OSZVALD A d a t o k - IDEM, C o n i u n c t i o 4 , e t p a s s i m - RUPP I I 2 9 7 -

SZENTPETERY

2 9 5 - WAEFELGHEM 146 - ZAK E O P ( 1 9 2 8 ) 177, 178, 2 9 4 , 3 0 1 , ( 1 9 2 9 ) 146 - KUMORO-

VITS B., D e conventus Lelesziensis activitate authentica diplomatibis expediendis us544

que 1569, (Anal. Praem. VI 1930, 168/83. Summarium dissertationis proditae in periodico „Turul" anno 1928 sub titulo „A leleszi konvent hiteleshelyi miikòdese 1569ig. Fusa recensio iam apparuerat in Anal. Praem. ILI 1927, 328/30 - SZAZADOK 1905, 233 - ZAK, Chorherrnstift Pernegg (v. ibidem) 146ff. Series

praeposi

R o g e r u s abbas (Obit. P r e m . 9. X ) ante 1250 J o a n n e s Esterhazy 1250/70 Benedictus 1271/73 Demetrius 1273 Vigandus 1284/87 Benedictus 1290 David 1290 Nicolaus 1291 Blasius 1300 D o m i n i c u s 1302 Walterus 1302/04 Jacobus 1305/15 Blasius 1315 Stephanus 1318 Jacobus 1319 J o a n n e s 1321 Stephanus 1325/26 Blasius 1326/34 Paulus 1334 Blasius 1334/44 T h o m a s 1344 Blasius 1344 Petrus 1345 Blasius 1345/48 Petrus 1348 Blasius 1350 Petrus 1350 Blasius 1350 T h o m a s 1354 Elias 1355 Petrus 1355/65 J o a n n e s 1366/68 Dominicus Paloczy 1378-1403 Stephanus 1404/05

r u m (Kumorovitz) Nicolaus Csicsery 1405-41 Blasius 1442 Stanislaus 1442-51 Blasius Bacskai 1451-79 Joannes 1482 Blasius 1483 Georgius (praep. de V a r a d h e g y f o k ) 1483/84 Nicolaus O s t f f y 1484-93 Sigismundus Vemeri 1493-98 Benedictus de R u s z k a 1500-18 Andreas Devai 1518-21 Elias 1521-25 Joannes Pecsi 1526-47 Georgius Body 1547-57 Augustinus Bolussich 1557-66 Baltazar Meleg 1569-82 Stephanus Matissy 1582-87 Paulus Szegedy 1588-97 Faustus Verancsics 1599-1605 Ferdinand Lang v. Langenfeld 1605-09 Ladislaus Habardy 1610-20 Stephanus Telekessy 1629-39 Stephanus Simandy de Vratistja 1640-53 Johannes Palfalvay 1654 Franciscus Somogyi 1654-66 Stephanus Vaskovits 1666-74 res. Andreas Mokscay 1674-94 Andreas Sebestyeny 1680-82 Augustinus Benkovics 1683-1700 Administratores ex ordine: Jacob H ö g e r 1700-02 Gilbertus M a y e r 1702-10 Item praepositi (ex Luca) Franciscus Carolus Tahy de

545

Tahvar1710-29 Mathias Brauner 1730-33 Carolus Franciscus de Kounic 1733-64 res. Theophilus de Edlingen 1764-78

Daniel Todi 1778-81 Augustinus Sohovsky 1781-87 (Administrator) Ab anno 1802 idem ac praepositi Jaszóvienses.

M A J K B.M.V. Pron. Maique In documentis: Moyk, Maik, Mayk, Mik, Mayachk. In omnibus catalogis citatur. Moyc N; Moik S, V, P, W, T; Moick L; Marak H. Filia Sti. Stephani N, L, P, W, T. Dioec. Strigoniensis N, S, V, L; Vesprimiensis P, H, W, T. Sita est in parte meridionali comitatus Komarom, prope Tata versus austrum, et N E de Oroszlany. In Hungaria. Praepositura fundata ante annum 1241, immo probabiliter ante 1235, quia in Ninivensi catalogo occurrit. De fundatoribus eius nihil, de historia pauca scimus. Fuit locus credibilis jam ante annum 1281, ex hoc anno enim extat vestigium sigilli: „Sig. Capituli de Maik". Anno 1252 regitur ab abbate, et memoratur in instrumento fundationis canoniae de Turocz. Filia Sti. Stephani, anno 1516 vere stetit sub Csorna. Filiam genuit unam: Pok. Saeculo XVI interiit, et facta est commenda et praepositura titularis. In fine saeculi XVII ad breve tempus pertinuit ad abbatiam Lucensem. Initio saeculi XVIII autem transiit ad monachos Camaldulenses, qui pulchra et extensa nova aedificia ibi erexerunt, et monasterium usque ad suppressionem anni 1782 possederunt. Deinde usque ad annum 1945 cum bonis fuit proprietas principum de Esterhazy. De aedibus medii aevi nihil subsitit. Hodie iterum est praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Primasi lvt. Esztergom, reparato Cap. Budense - Orsz. lvt. (Acta eremi Majk 11/12). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 184 - BALICS II 2, 269 - Catal. Episc. FEJER C D I V 3 / 4 4 3 , V I I 3 / 7 9 - FUXHOFFER CZINAR I I 4 4 - G o d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 2 8 HAZAI O k m t . ILL 9 , I I 2 3 1 - M o n . Strig. I 5 5 2 , I I 4 3 4 - ORTVAY I I 7 8 7 / 8 8 - RUPP I 4 9 5

- WAEFELGHEM 162 - BOSSANYI A., A majki prepostsag tòrtenete. P r a e p o s i t i : Johannes 1281 - Ambrosius prof, de Turocz, quondam praep. in Majk 1367.

546

MES2ES P r o n . Maissèche occurrit in catal. Ninivensi t a n t u m (Mezzes). Sita erat in dioec. Alba Julia, ad pedem m o n t i u m Meszes, in Transsylvania. H o d i e R u m e n i a . Praepositura f u n d a t a ante a n n u m 1235, filia Sti. Stephani Varadiensis. Destructa est a Tataris a n n o 1241. Cetera nesciuntur.

M Ö R I C Z H I D A Stus. Jacobus. Pron. Mauritts-hida In documentis: 1251 ecclesia de Raba; 1263 monasterium de Raba, et M o r o c z h i d a . Postea: M o r i c h - h i d a , M o r u c h h i d a , et 1464: M o r o c h y d a . Catalogi N et L o m i t t u n t . In ceteris citatur: Morricidia (S); Mowricida (V); Pons Mauritii (P); Pontis ( H , T ) seu P o n t u s (W) Mauritii. P H W T aff i r m a n t earn fuisse filiam de C s o r n a et sitam in dioec. Jauriensi. In comitatu G y ö r , et q u i d e m - p r o p e Arpâs in ripa dextra fluminis Râba. In dioecesi Györ, in H u n g a r i a . Praepositura, p o s t r e m o p a r t h e n o n . Fundata p r o canonicis a n n o 1251 a M a u r i t i o comité de N e u t r a , de genere de P ö k , sed n o n est iam totius generis, sed rami de M ô r i c z h i d a tantum. A n n o 1263 obtinet c o n f i r m a t i o n e m regiam. Fuit filia de C s o r n a ; forte primitus de P o k . D e historia mediaevali pauca tantum scimus. Fuit longa lis inter praepositos eius et abbates OSB de Bakonybél circa possessiones finitimos, et possedit a n n o 1516 bona in Transsylvania, q u o r u m t u t o r f u i t praepositus de Säg. H o c eodem a n n o videtur stetisse sub paternitate praepositi Türiensis. Circa a n n u m 1530/40 habitata f u i t a monialibus ordinis nostri, quae certe a Turcis paulo ante ex alio loco f u e r a n t expulsae. A n n o 1553 M a r g a r e t a Zölyomi, Priorissa monialium in M . , fugit a Turcis appropinquantibus. Iam antea monasterium videtur f u isse angustiatum ab haereticis, nuntiat enim a n n o 1549 locumtenens civitatis Papa, se bona monasterii de M . bonis civitatis incorporasse. Moniales r e f u g e r u n t in Somlyovâsârhely, exinde circa a n n u m 1560 in Wienerneustadt, p o s t r e m o in P o r t a m Coeli V i n d o b o n a e , ubi exstinctae sunt. M ô r i c z h i d a venit in manus laicorum et in posterum deleta est. Superest m a g n a pars perpulchrae ecclesiae saeculo X I I I exstructae, quae n u p e r est renovata. N o n est praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. (Dicalis consc. 22/27 et Cam. Mon. Tyrn. 14/2). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praera. VII 1931, 194 - A U O XI 158 - BALICS II 2, 270 -

547

E g y h a z t . E I V 3 3 3 , 4 0 3 , V 2 6 3 - FEJER C D I V 2 / 8 5 , 3 / 1 2 2 - FUXHOFFER CZINAR I I 4 6 - G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 2 9 - HAZAI O k l v t . I V 3 1 3 , V 3 3 9 , 4 1 4 - HAZAI O k m t . 5 3 H U G O d u p l i c a i I I 2 3 5 , 5 7 9 - ORTVAY I I 7 8 3 - RUPP I 4 9 8 - SZENTPETERY 1 3 3 0 - TIMAR

9 - WAEFELGHEM 174 - ZAK 346 - RÖMER F., Arpas es a moriczhidai Szt. Jakobroi c. prepostsag (Györi Tört. es Reg. Fürzetek II 225, 358, III 31, IV 383 sq.).

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Czinar-Rupp) Simon 1370 Benedictus 1377 Johannes 1390/1420 Albertus 1436 Paulus 1455

Petrus 1464 Nicolaus 1489 Benedictus 1516 Margareta Zólyomi priorissa 1553

N A G Y O L A S Z Sta. Crux Pron. Nadyolasse In documentis: Fragauilla, Frangauilla, Frankavilla, Funchovilla, Nogolasy, Mandjelossa. Locus Stae. Crucis in Marchio juxta Francavillam, qui antiquitus Heremus vocabatur. Marchio vult dicere in possessione generis Maroth - ita historici hungari - sed nos potius putamus, hoc designare vocem germanicam „in der Mark", id est, in limitibus. Veteres catalogi hanc canoniam nesciunt. Inter dexteram Danubii et sinistram Savae ripam, ubi montes Fruskagora se extollunt. Comit. Szerem, olim pertinuit ad dioec. Quinqueecclesiarum, et ad archidiaconatum de „Marchio". Nunc autem sita est in Yugoslavia, in dioec. Djakovar. Abbatia fundata inter annos 1171 et 79. Fundatores nescimus. Filia erat (ut Garab) Regiae Vallis, id est Rièval in Lotharingia. Hac in regione enim saeculo XII vixerunt advenae e Gallia. Soros et Draganovic dicunt hanc abbatiam - sic enim semper nominatur - fuisse O.S.B., sed Horvath I. c. probat earn fuisse ordinis nostri. Dicit etiam patronos eius fuisse usque ad saeculum XIV familiam Atinay, dein Marothy. Nescitur sors et exitus eius. Forsitan conventus ille in alium locum est translatus, (Insula Lazari, vel Stus. Augustinus, in eadem diocesi existentes) vel etiam quaerendus est in uno ex illis antiquis monasteriis in montibus Fruskagora sitis, olim latinis, nunc autem graeco-orthodoxis. A r c h i v a l i a : vide Rieval. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 199 - Gòd. Ert. 1938/39, 23-HOMANI 393 - HORVATH De primordiis - IDEM Praem. Hung. - HUGO II ccccix/xiv, 615 - JL 548

1 3 4 9 4 , 1 4 5 8 0 - OSZVALD A d a t o k - PAULER I 1 9 2 , 3 4 3 - SÖRÖS 4 3 1 -

DRAGANOVIÒ,

Croazia Sacra, Roma 1943, 235 - HORVATH A. De abbatia Francavillensi in Hungaria (Anal. Praem. VI 1930, 363/66. Idem hungarice: Melyik rendhez tartozotta szentkereszti apatsag Szeremmegyeben (Szazadok 1927, 460/61)

N Y U L A K S Z I G E T E St. Michael Pron. Nyoulak Sigaitais In documentis: Insula Budensis, - juxta Budam, - Leporum, - Virginis Mariae, - B. M. V.; - super Danubio. Monasterium Sti. Michaelis. Catalogis omnibus est inserta, praeter Ninivensem, tamquam „Insula Leporum", et enim L, P, H , T , tamquam filia Sti. Stephani. SVL attribuunt eam dioecesi Strigoniensi, recentiores vero ( P H T ) Vesprimiensi. Sita est in insula Danubii amnis, inurbe Budapest, hodie Margitsziget nuncupata. Floruerunt quondam in hac parva insula quatuor alia monasteria diversorum ordinum, cum quibus vitetur confusio. N u n c pertinet quidem ad dioecesim Strigoniensem, medio aevo revera ad Vesprimiensem. Secundum catalogum anni 1464 autem erat „jurisdictionis spiritualis Strigoniensis". Praepositura f u n d a t a saeculo XII a rege quodam Hungariae - omni m o d o ante annum 1225, quo impetratur confirmatio a rege Andrea II 1 . Anno 1278 fit verbum de abbate huius canoniae, ubi vixit annis 1273/76 „soror quaedam paenitens Ordinis Praem." 2 Propter situm eius centralem in ipsa metropoli regni maximi ponderis haec domus semper fuit in circaria. Extensa et zelosa edam fuit activitas eius pastoralis. Circa annum 1526 vita conventualis desiit, et canonia versa est in parochiam. Tutor eius, praepositus Sagensis, strenue bona defendit contra familiam Podmaniczky illa invadentem. Bona saeculo XVII monialibus Stae. Ciarae Budapestinis sunt addicta, quae ea tenuerunt usque ad earum suppressionem anno 1787. N u n c est praepositura titularis. Substitit ruina ecclesiae, quae annis 1930/31 est restaurata et cultui reddita. A r c h i v a l i a : Multa documenta supersunt in Orsz. lvt. Dl. 18821, 22200, 23801, 24054 et sq; deinde Dl. Eccl. cam. 4, 46, 2/28. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 191 - A U O VII 196 (Orsz. lvt. Dl. 291); IX 211, 220, XI 179 - BALICS II 2, 271 - Catal. Episc. - Egyhaztört. I 93 - FEJER 1

2

An. 1245 rex Bela praepositurae donat totam Insulam Leporum et in documentis sic de ilia loquitur: „quam . . .saepidicti fratres Premonstratenses de gratia progenitorum nostrorum possidebant ab antiquo". Monum. Romana Episcopatus Vesprimiensis I 304.

549

C D II 2/11, 43; III 2/117; IV 2/43, V 2/56, VII 5/231, 440 - FRAKNOI/LUKCSICS 56 FUXHOFFER C Z I N A R II 33 - G Ö D . Ert 1938/39, 28 (Margitsziget) - HEVENESSI X X X I I 79/163 - H O M A N II 184 - H O R V A T H De primordiis - H U G O I 897 - O S Z V A L D , Fegyverneky 72/73 - T I M A R 5 (falso dicit ibi fuisse moniales) - W A E F E L G H E M 121 - Z A K 345 Die Prämonstratenserkirche auf der Margareteninsel, hsg. vom Hauptstädtischen Baurate Budapest 1933 - K A R O L Y I / N Y I R A K , Emlekkönyv a szekesfehervari püspöki megye szazados ünnepere, Szekesfehervar 1877, 220/31 - Kiss K O L O S J . A Margitszigeti szent Mihalyrol nevezett premontrei prepostsag törtenete, Budapest 1931/32 (cf. Anal. Praem. VIII 1932, 265) - R A D V A N Y I J. Margitsziget, Budapest 1858 - R U P P , Buda es Pest Kömyekenek helyrajzi törtenete, Pest 1868, 58/62.

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Rupp) Isou (Isaias?) prior 1245 Jacobus praepos. 1272 Martinus abbas 1278 Petrus praepos. 1294 Johannes 1344 Jacobus 1362-63 Albertus 1399

Martinus 1410 Ladislaus 1417-26 Thomas 1449-68 Benedictus 1468-74 (deinde praep. in Ratot) Emericus 1453-91

Ó C S A B.M.V. Pron. Autcha In documentis: Olcha. Olsa. Occurrit in omnibus catalogis. Ocra (S, V, L); Alza (N); Olza (P, H, W, T). Filia Sti. Stephani (L, P, H, W, T); Vallis Sti. Joh. Baptistae = Jaszo (N). Dioec. Agriensis (S, V, L). secundum ceteros vero recte in dioec. Vaciensi. Sita est prope Budapest, versus austrum, in directione oppidi Kecskemet. Dioec. Vaciensis, in comit. Pest, in Hungaria. Praepositura, fundata forsitan ante annum 1235, prima eius mentio fit anno 1240. Fundator ignoratur. Fere nihil scitur de historia eius, quia nullum fere documentum de ea traditum est. Filia forsan primitus de Jaszó (Ninivensis), dein vero fuit definitive sub paternitate Sti. Stephani/Varadiensis. Filias genuit: Gedir et Insulam Lazari. Anno 1272 fuit abbatia. Floruit usque ad saec. XVI. Duobus saeculis post, ruinae tantum, substiterunt; ecclesia romanica, quae est valde pulchra, anno 1777 tamquam parochialis protestantium est redintegrata. In posterum fuit praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Zichy Oklvt. in pago Zsély, Nograd m. (No. 218. B. 17). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 1 9 4 - A N J O U I 135 -

550

BALICS

II 2, 273 -

FUXHOFFER CZINAR I I 4 8 KAMPIS ZAK 3 4 6 -

G Ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 2 9 / 3 0 - HUGO d u p l i c a i II 391 et 4 5 3

M o n . S t r i g . I 5 1 2 - ORTVAY I I 8 0 3 ZICHY I 4 , 5,

RUPP I I I 2 8 4 - WAEFELGHEM 1 8 5 , 1 8 7

-

28.

P r a e p o s i t u s : (Ortvay) Benedictus 1240

P Ä L Y I St. Paulus Pronuntia: Pailly Monostoros-Palyi, Paly, Monostorpaly, Herpalyi, Nyirpälyi. In catalogis: Pauli monasterium (N), Paulini monasterium (S, V); Stus. Paulus (L, P); Ecclesia Pauli (H, W , T ) . Filia Sti. Stephani (N, L, P, H , W , T ) . Dioec. Agriensis (S, V); Varadiensis (N, L, P, W, T ) ; Vesprimiensis (H). In com. Bihar, prope Nagyleta versus occasum, juxta Hosszupälyi, Duabus leucis distans a Debrecen, Dioec. Varäd, Hungaria. Praepositura, fundata ante annum 1240. Filia Sti. Stephani Varadiensis, mater de Abrany. Anno 1332 authentice occurrit quidam „praepositus de Nyirpalyi". Cetera nesciuntur. Anno 1552 videtur adhuc extitisse, quia hoc anno Georgius Ollyas, praepositus Jaszoviensis, a Capitulo Generali pater abbas Sti. Pauli nominatus est. Nunc est praepositura titularis. A r c h i v a l i a : M N M (Balassa cs. lvt.) Bp. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. V I I 1931, 198 - ANJOU I 120, II 47 - BUNYITAY II 4 1 0 - C a t a l . E p i s c . - FUXHOFFER CZINAR - G o d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 3 0 - HUGO d u p l i c a t : II 471 et 4 9 9 -

R U P P I I I 2 8 2 - WAEFELGHEM 2 4 5 -

ZAK 3 4 7 .

P Ó K St. Stephanus Protomartyr Pron. Pauque Ignota est catalogis antiquioribus. Ceteri citant earn tamquam Pormik filiam de Moik, in dioec. Jauriensi (P, W , T ) vel Pormiyk, filiam de Morich (H). Vicus ille non iam existit. Situs erat quondam in com. Györ, non longe a flumine Raba, vicis Hal, T é t et Szemere vicinus. Ortvay autumat, Pok fuisse quondam partem vici hodierni de T é t . Dioec. Jaurinensis, in Hungaria. Mauritius comes de Pok-Móriczhida, paulo probabiliter antequam fundavit anno 1251 canoniam vicinam Móriczhida, initium posuerat huic praepositurae „communi in generatione" eiusdem nominis. Canonia, cuius dota551

tio initio videtur fuisse ampla, et de cuius historia fere nihil scimus, fuit filia de Majk. Probabiliter fuit primitus mater de Môriczhida. Ex utroque monasteries suo generatio fundatrix videtur praetulisse Môriczhidam, et econtra neglexisse Pok, quod elanguit et de quo post annum 1308 nulla amplius fit mentio. Nihil de eo superest, est tamen praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Arch. Episc. Jaurin. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 1 9 5 - A U O III 265, VIII 360-BALICS II 2, 273 - Catal. Episx. FEJER C D IV 3/87, 428, V / l / 1 7 1 - Gôd. Ert. 1 938/39, 30 HAZAI O k m t . I V 116 - HUGO II 585, sicut WAEFELGHEM 199 c o n f u n d i t c u m P o z v i k

(Bzovik = Bozok) - ORTVAY II 784 - ZAK 345 - KARACSONYI J., A Magyae nemzetsegek I I 436, 446 P r a e p o s i t i (Ortvay, Balics): Sebastianus 1271, Stephanus 1308

RAJK B.M.V. Pron. Raïque In documentis: Royk, Rayk, Alsorayk. Omittitur a catalogis N et W. Ceteri citant earn tamquam filiam Csornae, et quidem sitam in dioecesi Jauriensi (S, V), vel in Vesprimiensi (L, P, H, T), sub formis Raik (P, T); Royk (H); Royke (V); Rojkai (S) et Roick (L). Sita est non longe ab urbe Nagykanisza, versus aquilonem, loco hodierni vici Alsorajk, Comit. Zala, dioec. Veszprem, in Hungaria. Praepositura fundata inter annos 1240 et 74 a Csak I., bano ex familia Buzad-Hahot, filia de Csorna. Valde vexabatur a patronis suis, saepius graviter periclitabatur. Anno 1509 adhuc citatur ,,praepositus et conventus". Brevi post annum 1526, quo probabiliter est deleta, praepositura venit in manus saecularium. Ipsi patroni usurpaverunt possessiones, deinde facta est praepositura titularis. Supersunt ruinae in vicinitate hodierni vici Alsorajk. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt Dl. 21955 - Vasv. Kplvt. Prot. 1572/12 - M N M t. a. 1519, IV 19. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 195 - BALICS 2, 274 - Egyhaztôrtenete E. I V 147 - FEJER C D V 2 / 2 9 9 , 3 / 4 8 1 , V I I 5 / 4 8 3 - FRAKNOI/LUKCSICS 153 - FUXHOFFER CZINAR II 4 9 / 5 0 - G ô d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 3 0 3 1 - HAZAI O k m t . I 6 5 - HEVENESSI 3 2 9 HUGO II 5 6 9 - KAPRINAI B 2 8 , 2 7 9 / 8 0 - ORTVAY II 8 1 5 - OSZVALD F e g y v e r n e k y 7 9 / 8 0 - R U P P I 3 2 0 - T o r t . T a r . 1 8 9 6 , 1 5 9 ; 1 9 1 1 , 1 0 0 - WAEFELGHEM 2 0 5 - ZAK 3 4 6 -

HOR-

VATH A. Historia praepositurae B.M.V. de Rayk (Anal. Praem. VII 931, 65/70). -

Praepositi(Horvath) Petrus 1274/75 552

Walterus ca. 1290

Paulus 1370 Johannes 1385 Dominicus 1391

Albertus 1413 Andreas 1509

RÀTÓT Pron. Ratóte In documentis: Ratolth, Rathold, Ratholt. Occurrit in omnibus catalogis praeter Ninivensem. Ceteri collocant earn in diocesim Vesprimiensem, praeter H (Aggriensem), et dicunt earn fuisse filiam de Jaszo. Ratolt (P, T); Racolt (H, W); Ratold (S, V); Ratoldt (L). Prope Veszprem, versus septentrionem, inter Hajmàskér et Jutas, in diocesi et comitatu Vesprimiensi. Hodie vocatur: Gyulafyratot. Praepositura fundata versus annum 1240 a Mathia Archiepiscopo Strigoniensi e familia Ràtót. Patroni eius fuerunt nobiles Gyulafy de genere Ràtót. Filia de Jàszó. Prima eius mentio authentica occurrit anno 1279. Anno 1526 adhuc stabat, sed circa annum 1550 inventa est in manibus saecularium. Anno 1694 de jure tradita est abbatiae Zabrdovicensi. quae autem possessionem eius de facto obtinere non potuit, et postea renuntiavit. Saeculo XIX tenues redditus commendae uniti sunt cum praepositura saeculari de Kismarton. Supersunt pulchrae ruinae. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Die. Conscr. T 39. - Archivum Archiep. Vesprim. (in quo latent multa numquam exarata). B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 195 - BALICS II 2, 275 - Egyhaztòrt. E m l e k e k I V , 146, 1 5 1 , V 4 6 1 - FUXHOFFER CZINAR I I 50 - G o d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 31 HAZAI O k m t . I I 2 6 5 , I V 5 9 - HUGO I I 5 9 7 - ORTVAY I I 3 1 2 - RUPP I 3 2 1 - WAE-

FELGHEM 204 - ZAK Ordre de Prem. 346 - IDEM, Chorherrns. Pernegg 146 - ZALAI I 153, 169, 585 - BEKEFI R., A Balatan Kònyekenek egyhazi es varai 223. P r a e p o s i t i ( R u p p . Oszvald) - Thomas 1420/36 - Benedictus 1474 (cf. Nyulakszigete)

S A À G B.M.V. Pron. Chàgue Sive Sag. In documentis: Sagh, Saagh, Saagha, Sag, plurimum vero Saag. In omnibus catalogis citatur, et quidem tamquam filia de Kòkényes, praeter T, qui habet filiam Sti. Stephani. Omnes collocant eam in dioecesim Strigoniensem. Sag (N); Saga (S, V); Saag (P, H, T) Saac (L, W). 553

In municipio hodierno Ipolysàg in comitatu Hont, ad flumen Ipoly prope Strigonium, in cuius dioecesi est sita, versus aquilonem. Hodie pertinet ad Cechoslovakiam et vocatur Sahy. Canonia insignis, secunda in dignitate praeter Stum. Stephanum Varadiensem in Hungaria, quo collapso ab ineunte saeculo XV. primatum in circaria obtinuit. Fundata inter annos 1224 et 34 (Oszvald: 1235 et 41) a Martino bano de genere Hont-Pàzmàny. Filia de Ktakényes. Ab initio fuit patronatus regii, locus credibilis extensae activitatis, et valde dives, historia eius est melius documentata quam aliarum domuum circariae. Anno 1407 obtinuit ius gladii. Parthenon Szeged, et postremo permultae aliae canoniae fuerunt sub paternitate praepositi Sagensis. Franciscus Fegyverneky, vicarius generalis circariae, ineunte saeculo XVI maxime operam dedit reformationi illius. Anno 1552 canonia a Turcis est destructa, conventus anfugit in abbatiam Sti. Benedicti in Esztergom, a monachis nigris derelictam, ubi paulatim exstinctus est. Sag ipsa post annum 1570 facta est commenda cleri saecularis. Anno 1688 autem tradita est collegio S. J. in Beszterczebanya (Banska Bystrica) in dotationem, nihilominus mansit praepositura titularis usque hodie. Patres Societatis ex ruinis antiquae canoniae novas aedes erexerunt, qui adhuc existunt. Pariter subsistit antiqua ecclesia gothica, sed valde transformata. Anno 1773 Saàg saecularisata est, sed triennio post Maria Theresia bona eius destinavit ad dotationem dioecesium neoerectarum Roznava et Banska Bystrica, quarum primae Sag ipsa addicta est. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. DI. 22005 sq.; M N M Balassa cs., Kubinyi cs., et Forgàch cs. - Arch. Sti. Benedicti in Esztergom, F. 60 - Archiv. Capit. Esztergom 1530. III

B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. V I I 931, 196 - A N J O U V 161 - A U O I 89, I I 288, 42, I V 247, I X 103, X 289, X I I 317 - BALICS I I 2, 275/77 - Egy hazt. Emi. I 31, I I

2 5 0 , 261, 287, III 128, 130, 142, 154, 466, 470, 517, 558, I V 30, 34, 381; V 60 -

FEJER

C D IV, 1/351, 3/100, 243, 276, V 1/39, 60; 2/301, 409, VI 1/212, 217, VII 1/286, 5/266, X 3/275 - FUXHOFFER C Z I N A R I I 53/56 - Gòd. Ert. 1 938, 31 - H A Z A I Okmt. I V 76 - H O R V A T H De primordiis - H U G O , sequens Lairuelium, hanc canoniam duplicai I I 717 et 763 - J O H N canons - Mon. Strig. I I 79, 285, 370, 409, 674 - OSZVALD Adatok - R U P P I 175 - SZENTPETERY 1491, 1676 - WAEFELGHEM 215 - ZAK Ordre de Prem. 347 - CSERNYANSKY M., A Z esztergomi kinestar paramentumai, Budapest 1933 OSZVALD A . Fegyverneky Ferenc, sagi prepost rendi visitator 1506/35 (Emlekkòny v 51/118) - IDEM, Premonstrei Formularium a XVTsz. elejeròl (Gòd. Ert. 1939/40, 142/50) - IDEM, A sagi premontrei konvent okleveleinek intitulacioja (ibidem 1941/42, 265/76) - IDEM, A preposti szek betòltelse . . . ibidem 276/83 - Tutul X X I I I 80/81.

554

Series p r a e p o s i t o r u m (Rupp, Ortvay, Balics) Roland 1244 Albertus 1258 Joachim 1262 Lucas 1263 Laurentius 1270 Ladislaus 1281-1300 Valentinus 1308 Iwanka 1323 Stephanus 1332-59 Johannes 1360-67 Gregorius 1367-70 Jacobus 1370-81 Johannes 1384-1400 T h o m a s 1402-14 Gregorius 1414 Ladislaus 1415-35 Valentinus 1436-40 Paulus 1440-72 Georgius 1473-84

Johannes 1486-1500 Emericus Kalundai 1500-05 Franciscus Fegyverneky 1506-34 Urbanus Lipcsey 1537 Lazarus 1549-57 Mathaeus Poklostoy 1561-67 Nicolaus Telegdy 1583 Franciscus Diotalevi 1586-1603 Faustus Veräncz 1604 Paulaus Ruber 1610-15 Nicolaus Novak 1614/16 Petrus Domitrovich Emericus Losy 1627-33 Nicolaus Böthi 1634-40 Michael Kopäcsi 1643 Georgius Jakosith 1644 Johannes Pusky 1648 Joannes Gubasóczy S. J. 1688

SADIUM Cat. N et L nesciunt. In ceteris occurrit: Zadwa (S, V); Sadium (P); Sadov (H); de Sadio (W, T). PFFWT dicunt earn fuisse filiam Sti. Stephani Varadiensis. Solus P collocai earn in dioecesi Zagrabiensi, antiquiores vero (S, V) in Colocensi, H in „Zendriensi", T : „Zonadiensi", W: „Zenadiensi", quae omnia videntur esse corruptelae pro dioecesi Csanadensi. Canonia, de qua praeter existentiam nil certi scitur. Horvath Anal. Praem. VII (1931) 196 immo proclamat: „Nobis ignotum est". Secundum H u g o sita erat „in dioecesi Zagrabiensi in Slavonia, ad Savi ripas, non procul a Velica regali". Postmodum (1516) Sagensi praeposito subditur. Parthenon Szalankemen ei fuit subiectus. Fontes indigeni pariter nil certi sciunt. Antiquis catalogis bene comparatis novam hypothesim proponimus. Videtur haec canonia reapse non in dioecesi Zagrabiensi fuisse sita, unicus enim catalogus, isque incertus Lepaige, hoc enuntiat. Manuscriptorum originalium antiquiora collocant „ Z a d w a " in 555

dioesi Kalocsa, et recentiores in Csanadensi illi contigua. In finibus ambarum diocesium situs erat parthenon Szalankemen, Longe probabilius est enim, Sadium hac in regione fuisse situm, ubi Savus in Danubium se profundi^ quam prope Agram, quia parthenon ei subditus - Szalankemen - certe ei ab initio fuit vicinus. Si revera prope Agram fuisset situm, profecto non Szalankemen asceterium longe distans, sed potius Ivanic illi civitati vicinum ei fuisset subditum. De hac re vero nihil scimus. De ubicitate praecisa Sadii complures possunt statui hypotheses, forte est idem ac civitas Novisad prope Belgrad versus aquilonem, forte quaerendum est in loco Sad (Swag, Sagad) in dioecesi Csanadiensi „inter duos fluvios Tymisi" (Ortvay) vel in Sagad, moderno Jazak in pago Szerem megye. Sed ibi fuisse umquam monasterium, in neutroque casu probari potest. Forsan Sadium idem est, ac abbatia Nagyolasz, in hac regione sita, de cuius sorte nil scitur (vide supra), vel saltern continuatio illius. Forte etiam aequiparari potest canoniae Denesmonostor, pariter in Csanadiensi dioecesi - in qua Sadium fuisse situm videtur esse probabile - existenti (Vide de ea infra sub dubiis). Literatura:

H U G O I I 7 1 7 - WAEFELGHEM 2 1 5 .

-

S O M L Y O V Ä S Ä R H E L Y St. Lambertus Pron. Chomyovacharhaille Sive Vasarhely tantum. In documentisi Wasarhel, Wasarhely, Vassarhel. Situm est in comitatu et dioec. Veszprém, in medio inter Veszprém et Szombathely, ad pedem montis Somlyo. In Hungaria. Parthenon fundatus saeculo XI a regibus Hungariae pro monialibus O.S.B. Anno 1511 Ladislaus II. rex, amotis monialibus nigris, tradidit eum canonissis ordinis nostri ex Szeged (de quo vide infra), quibus insimul concessit Privilegium loci credibilis, ceteroquin coenobiis virorum reservatum. Hie paulo post orta sunt antiquissima manuscripta linguae hungaricae, quae sunt nota. Anno 1550 ultima vice „abbatissa" cum conventu occurrit, paulo post, ut iam anno 1544 fuerat provisum, sorores aufugerunt in Wienerneustadt, et postremo in Portam Coeli Vindobonae, de qua vide sub circaria Bohemiae, ubi ante annum 1580 sunt extinctae. Bona asceterii Sti. Lamberti autem anno 1600 a Rudolfo rege data sunt monialibus alius ordinis. ex Budapest in Poszony exulibus. A r c h i v a l i a : O r s z . lvt. Dl. 22191 sq. (Dicalis Consor. T. 49, Acta Monial. Poson. F. 26) - M N M torzs. a. 1520/IV. 14; Tud. Akad. Budap. (Lanyi Kodex).

556

B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 200 - Egyhazt. Eml. II 385, IV 56, 143, 2 3 4 , 3 6 2 , 3 8 3 , 4 2 8 , 5 2 6 , 5 4 2 , V 16, 3 0 - G ö d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 32 - HUGO 2 1 5 - M o n . Vespr I V 211 sq. - OSZVALD F e g y n e r n e k y 6 5 / 6 8 - IDEM, U r b a r i u m o k 164 - TIMAR 26

- WAEFELGHEM 310 - ZAK 349 - GABRIEL A, Breviarium tipusu kodexek (Emlekkönyv 109/77) - LUKCSICS P., A vasarhelyi apatsag törtenete, Veszprem 1923 - Szazadok 1924, 722 - Urbarium publicatum est in Tört. Tar 1903, 414/19, Ordinarius (a. 1518/19) a KARACSONYI J. in „Magyar Nyelv" 1921, p. 149/51. P r i o r i s s a e (Keresztesy) -Catharina priorissa 1511, abbatissa 1516 - Margaritha priorissa 1545 Martha Cseh abbatissa 1548-50

SZALANKEMEN Pron. Salannkemenn In documentis occurrit locus et eccl. parochialis de Salankamen. Zalonkamen. In catalogis antiquioribus, praeter N, occurrit „Slanchenmund" (S, V, L) et quidem apparenter tamquam coenobium virorum 1 Recentiores vero habent Salanghen (PHW), vel Salangha (T), quod tamen probabiliter est idem. P H W T désignant earn ut asceterium et filiam de Sadio, et sitam in dioecesi Colocensi. In loco ubi Dravus flumen in Danubium se effundit, prope Belgradum versus aquilonem, in Syrmia (comit. quondam Szerem), dioec. Kalocsa, nunc Vukovar. Hodie pertinet ad Jugoslaviam et vocatur Slan-Kamenj, id est Petra Salis. Asceterium, secundum fontes hungaricos incerti ordinis, secundum catálogos nostros vero indubite ordinis nostri, fundatum forte circa medium saeculum XIII tamquam canonia virorum, dein versus finem eiusdem saeculi datum monialibus, et canoniae de „Sadio" subditum. Coniecturae sunt hae omnes, nihil scitur certi. Vide supra praefationem huius circariae, et monasteria Drozo et Sadium. Forsan moniales saeculo XVI castrametatae sunt in vicinum Szeged, de quo vide infra. Literatura: (1931) 1

HUGO I I 717, 819 - WAEFELGHEM 2 6 6 , 274 - Anal. Praem. V I I

189.

Redactor archetypi catalogorum SVL, ipse Germanus, vocem Szalankemen linguae teutonicae adaptavit in „Slanchenmund". Hugo II 819, ipse Gallus, ulterius progreditur, reddendo hanc formam adhuc magis germanicam; Schlangenmund, id est os serpentis. Sine sensu sunt haec omnia. Cf. quod diximus de Scheftlariensi catalogo p. 16/17 et in praefatione ad circ. Hungariae. 557

S Z E G E D St. Spiritus Pron. Saiguette In documentis: Zeged, Zegedinum, Szigeth, civitas in comitatu Csongrad, dioec. Csanad, in Hungaria. Szigeth, civitas in comitatu Csongrad, dioec. Kalocsa, in Hungaria. Parthenon, qui prima vice anno 1511, ultima vero anno 1516 memoratur. Quando, et a quo fuerit fundatus, nescitur. Forsan communitas quaedam aliunde hue translata est (Szalankemen?), forte erat statio transitoria alicuius conventus alicubi a Turcis expulsi (idem, vel Ivanic). Quidquid sit, anno 1511 apparet ut communitas numerosa atque vitalis, cuius moniales excellunt arte scriptoria. Statim eis conceduntur ius sigillandi et Privilegium loci credibilis. Ope archiepiscopi Granensis, Bakotz, an. 1511 viginti moniales translatae sunt ad novam fundationem in Somlyvasarhely. Ceterae, mox a Turcis expulsae, forte tetenderunt in Moriczhida, de quo supra. Subsistunt pretiosa manuscripta de manu monialium: urbarium in lingua hungarica, directorium et Ordinarius, et antiphonarium an. 1516 a sorore quadam M a r t h a huius asceterii, quod nunc est in bibliotheca PP. Franciscanorum in Szombathely. A r c h i v a l i a : Pavca ibidem. Bibliographia: Anal. Praem. VII 1931, 196 - HUGO triplicat: I 875 (Inged), II 745 (Sti. Spiritus), et II 1183 (Zegedinum) - item WAEFELGHEM 125, 222, 230 - Mon. Vespr. I V 2 1 1 / 1 6 - OSZVALD Fegyverneky 13, 1 6 / 1 9 - TIMAR - GABRIEL in Emlekkö-

nyv 138 - JUHASZ K. Das Präm. Stift in Szeged, (Anal. Praem. XXXVIII 1962, 275/82) - KALMAN T., Magyar Kodex Csaladok, Irodalomtörteneti Közlemenyek 1928, 71 - LUKCSICS, A Vasarhelyi apaeak törtenete, Veszprem 1923, 18 - RADO Polikarp, A Magyar Közepkor Kottas Kezitarai (Magyar Zenei Szemle 1941) - Szegedi Szemle 1930, 24. -

T U R J E Annuntiatio B.M.V. Pron. Turiet In documentis: Gurla, Gurle, Gerlew, Ghurle, Churlee, Jirle, Jurla, -le. -lye, -lew, Juhrle, Jerleu, Thulev, 1433: Thyrle, Therle, Turle. In catalogis vero Gurla (N); Jurla (S, V, P, W , T ) ; Uirla (H); Foerla (L). Gerla, quae catalogis S et V insuper est inserta, est probabilius duplicatio eiusdem. Secundum S, V, L erat in dioec. Jauriensi, P H W T collocant earn in Vesprimiensi. Filia de „ C e l l a " (N); „Telezensis" (L); de Csorna ( P H W T ) . 558

In medio inter Szombathely et lacum Balaton, juxta viam ferream UkkZalaegerszeg. Comit. Zala, Dioec. Veszprem (quod diu fuit disputatum cum Episc. Jauriensi), in Hungaria. Praepositura, quae hinc inde etiam occurrit tamquam abbatia. Fundata ante annum 1235 a Dionysio bano de generatione Türje 1 , in qua monasterium fuit commune, et quae patronatum usque in finem fere exercuit. Quae sit ista „Cella", quam catalogus Ninivensis désignât fuisse eius matrem, nescimus; videtur autem paternitas Csornae, quae semper viguit, ab initio esse certa. Privilegium loci credibilis anno 1351 ei fuit inhibitum. Ab anno 1541 per nobiles de Hagymâssy, tunc temporis patronos eius haeresi deditos, canonia multum vexata, ultimusque praepositus necatus est. Circa annum 1550 exstincto conventu, praepositura videtur desiisse, et venisse in manus saecularium. Saeculo sequenti fuit proprietas praepotentis familiae de Battyâny, quae illam dedit in commendam, sed tarnen anno 1703 ordini, id est abbati Pernecensi restituit. Ab anno 1710 iterum praepositos habuit ex canonia supradicta, qui ab anno 1736 infulati sunt. Anno 1738 Pernegg vendidit T ü r j e abbatiae Gradicensi, quae illam, ex decreto Capituli Generalis, post mortem praepositi Walthum anno 1741 praepositurae suae Csornensi univit. Anno 1766, postulante familia Battyâny, T ü r j e iterum sui juris facta est. Anno 1780 fuit ibi communitas 6 canonicorum. Anno 1786 suppressa est, sed anno 1802 restaurata et iterum canoniae Csornensi unita. Illa exinde semper ibi parvum conventum manutenuit. Ecclesia subsistit e saeculo XIII, monasterium constructum est a Pernecensibus. A r c h i v a l i a : Battyâny csalad lvt., Körmend A. I. f. 29 (Doc. mediaev.) - Cs. O. L. (saec. X V I I I / X X ) - Archiva Gerusenum, Pernecense et Gradicense (saec. XVIII, vide suo loco) - Arch. Tiiriense (XVIII s.) - Orsz. lvt. Dl. cam. 19 et Helytt. Inv. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 199/200; VI 1930, 457/58; VIII 1932, 2 5 4 ; et L, 1 9 7 4 , 28 - ANJOU III 4 4 4 - BALICS II 2, 2 7 8 - C s o r n a i N e v t a r 1 8 7 0 , 2 0 / 2 2 E g y h a z t . E m i . I V 149, V 181, 4 5 7 - FEJER C D V 2 / 4 9 4 , V I I 5 / 2 7 2 - FUXHOFFER CZINAR II 6 2 / 6 3 - G ö d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 33 - HAZAI O k m t . II 4 1 , III 3 7 3 , V I 2 2 5 , 2 6 8 - HEVENESSI T . R . 6 1 / 2 9 0 - HOMAN I 3 9 3 , II 184 - HORVATH P r e m . H u n g . - HUGO triplicat:

I 673 (Foerla), II 999 (Türe et Türje). Item WAEFELGHEM 89, 301 - KAMPIS - ORTVAY II 8 1 5 / 1 6 - RUPP I 3 4 0 - ZAK P r e m . 3 4 8 - IDEM, E O P 1 9 2 9 , 133 - IDEM, C h o r h e r r n s t i f t

Pernegg, passim - ZALAI Oklt. I 5, 20, 22, 27, 44, 52, 120, 126, 158, 291, 352, 512, 583 - HORNIG, Padanyi Biro Marton p. 223 - HORVATH A.A türjei premontrei prepostsag a XVIII szazadok (Emlekkönyv 177/202 ) - KUBINYI F. A jurlei konvent mint hiteleshelyi (Conventus de Jurla tamquam locus credibilis) in: Szazadok 1869, 38/40

1

N o n vero anno 1184 a Lamberto quodam comite, ut autumat Laky in schematismo Csornensi anno 1857. Cf. Anal. Praem. V i l i (1932) 254.

559

P r a e p o s i t i (A.E. Kovacs) Laurentius 1251 Gerardus 1256 Santhus 1264 A . . . 1268 Johannes 1275/79 Nicolaus 1281 Gregorius 1295 Martinus 1301 Johannes 1303 Stephanus 1316 Blasius 1322 Michael 1327 Johannes 1330/43 Petrus 1351/53 Johannes 1358/77 Nicolaus 1393 Jacobus 1421 Laurentius 1425 Jacobus 1429/33 Simon de Therle 1438/45

Johannes 1448 Simon 1456 Andreas Csuka 1465/1517 Andreas Szintay 1518/27 Martinus Valusi 1531/50 Michael Sitkey 1557, ab an. 1561 regularis, 11569 Episcopi Vesprimienses 1566/1608 Stephanus Telekessy 1608/34 Mathias Santich 1635/41 Franciscus Folnay 1641/66 Michael Prodinszky 1666/79 Michael Dvornikovic 1679/1703 Abbates Pernecenses 1703/21 Adalbertus Pintar 1721/34 Leopold Walthum 1734/41 Praepositi Csornenses: 1741-66, ab an. 1802 Christophorus Girzik 1767/70 Isidorus Tichy 1770/85

Historia huius canoniae optime exarata est duobus articulis D. Andreae Kovacs O. Praem, qui vero nondum sunt publicati.

T U R O C Z B.M.V. Pron. Tourotts In documentis: Castrum Turul, -de Thurucz; Thurocz, Thuroch, Turuch, Turul, Turch. In catalogis: N nescit. SVL duplicant Turocl, Curocl (S); Thowrs, Turoil (V); Thours sive Thury, et Tural sive Turna (L). Turz sive Turoch (P); Turz (HVT). Omnes consentiunt de dioecesi respective de filiatione: Strigoniensis, Praemonstrati. Situm est in medio inter Zniovaralja Nemetprona et Turocszentmarton, juxta oppidum et in comitatu eiusdem nominis, in montibus Slowakiae. Dioec. Strigoniensis, nunc Banska Bystrica. Nunc pertinet ad Cechoslowakiam et vocatur Turcek. Praepositura insignis, fundata anno 1251 a Bela IV rege Hungariae. Filia Praemonstrati, mater de Csut. Fuit dives, et locus credibilis, et in regimine 560

circariae semper magni momenti. P a t r o n a t u s erat regius. Inter praelatos, qui iam m a t u r e f u e r u n t infulati, eminet Iwanka, consiliarius intimus regis Andreae III. Inter annos 1529 et 44, d u r a n t e bello, canonia venit in manus comitis de Revai, qui earn dereliquit desolatam. A n n o 1538 nobilitas regionis a rege petiit restaurationem monasterii et loci credibilis, sed machinationibus diversis haec r e s t a u r a n o , iam provisa, inhibitur. U l t i m o praeposito ex ordine a n n o 1550 d e f u n c t o , facta est c o m m e n d a , quae a n n o 1586 cum omnibus bonis data est Societati Jesu in d o t a t i o n e m collegii Tyrnaviensis. In vanum o r d o canoniam saepius reclamavit, ita Andreas Sauberer abbas Jaszoviensis post suppressionem Societatis a n n o 1773. Dein T u r o c z pertinuit ad Universitatem Budapestinam. Aedificia et ecclesia subsistunt, a n n o 1914 fuit in eis seminarium episcopale. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Camer. Jesuit. Tyrnav. 24/55 (ibi est instrumentum fundationis) - Arch. Capit. Posoniense, Prot. 9/24 - Arch. Capit. Strigon. C 18 - Arch. Vaticanum Suppl. 1118 f. 83, p. 394 f. 11. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 199 et XIV, 1938, 124 XV 1939, 1 1 6 ANJOU I I 4 2 7 , I I I 2 7 , 2 0 2 , 3 2 2 , I V 2 4 , V 161, 3 7 2 , 4 9 5 - BALICS I I 2, 2 7 8 / 8 0 - E g y h a z t . E m i . I V 3 8 7 / 8 9 - FEJER C D I V 2 / 1 3 5 , V I 2 4 7 , V I I I 3 3 2 , 5 / 2 9 4 , 4 7 3 - FUXHOFFER CZINAR I I 5 8 / 6 2 - G o d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 32 - HAZAI O k l t . 19, 5 1 , 8 9 , 1 3 5 , 155 - H A -

ZAI Okmt. VI 65, 137, 169, 170, 322, 325, VII 249, 285 - HUGO citat earn sub voce T h i m e r o c z I I 9 4 9 - JANAUSCHEK L U I - KAPRINAI M i s c . B. T o m . 2 8 / 1 0 3 - LUKCSICS I

149, II 797 - Mon. Strig. II 148, 163, 371, 539 - ORTVAY II 807/08 - OSZVALD, Adattok - IDEM Fegyverneky, passim - RUPP I 673/83 - Szazadok 1896, 560; 1921, 598 SZENTPETERY I 9 7 9 - T o r t . T a r . 1 8 9 7 , 13 e t 1 9 0 4 , 164 - WAEFELGHEM 2 9 3 - A . DARAS,

Notre Dame de Thurocz (Cour d'Hon. de Marie, 1870, Nr. 83 et 1877 Nr. 158) - A. HUSCAVA, Joannes Literatus et falsa Liptoviensia (cechice), Bratislava 1936 - D. MENCLOVA, Architectura mediaevalis in Ture (slovakice) in: Sbornik muzealnej slovenskej s p o l e c n o s t i X X X , 1 9 3 6 , 6 0 / 6 4 - J . SIKURA in C C H X L I I I , 1937, 6 5 / 6 8 .

S e r i e s p r a e p o s i t o r u m (Ortvay, Rupp) G e r a r d u s 1256 Daniel 1270 Iwanka 1283-1302 Valentinus 1313-26 Jacobus 1329-33 Paulus 1335-40 Nicolaus 1345 Paulus 1348-59 Z o r a r d u s 1361 Aegidius 1362-72

Demetrius 1377 Ladislaus 1381-90 Stephanus 1431-39 Andreas 1447 Z o r a r d u s Maythényi 1469/1504 res. Uriel M a y t h é n y i 1506-1550 Thomas Vardai 1550-54 Nicolaus Olah 1554-61 Antonius Verancz 1563-66 Stephanus Radeczi 1572-78 561

V A R A D H E G Y F O K St. Stephanus Protomartyr Pron. Varad Hedyifogue Nomen historicum est: Promontor. In documentis occurrit tamquam: Sancti Stephani protomartyris, Stus. Stephanus, - Varadiensis, Waradinum. Magis notum est sub vocibus Nagyvarad, Grofiwardein, Magnovaradinum. Occurrit in omnibus catalogis, immo in Ninivensi primo, tamquam Stus. Stephanus, dioec. Varadiensis, Filia Praemonstrati. Hodie hungarice designatur ut Varadelòfok vel Varadszentmarton. In monte sita prope civitatem Varadiensem (nunc Oradea Mare), media hora distans versus orientem. Modo pertinet ad Rumeniam. Dioec. Varadiensis, sed „jurisdictionis spiritualis Strigoniensis", quod privilegium fuit anno 1454 confirmatum. Canonia insignis, initio et hodie abbatia, dein per saecula praepositura. Fundata secundum traditionem non probatam anno 1130. Comparatione palaeographica et textuali Obituarii Praemonstratensis (ed. Waefelghem 1913) apparet „Drogonem abbatem Sti. Stephani in Hungaria", IX Kal. Dec. illi insertum, obiisse inter annos 1160 et 75. Cum additio „primus abbas", secus in hoc Obituario de more, nec illi nec alii abbati esset apposita, et ceteri abbates inserti aliunde ut posteriores noscuntur, probabiliter iste Drogo habuit praedecessores. Si igitur opinio, Stephanum III regem esse fundatorem canoniae, est recta, fundatio est ponenda inter annos 1162 et 72, secus ante, immo ad annum 1130 ascendere potest. Earn esse peractam ab abbatia Rieval in Lotharingia, innuitur per factum, quot „Drogo abbas Regiae Vallis in Hungaria" occurrit in Necrologio Cuissiacensi 1 , ex quo et patere videtur, canoniam initio fuisse vocatam „Regia Vallis". Tamen traditio, Stum. Stephanum esse filiam immediatam Praemonstrati, sub cuius paternitate semper stetit, tamquam probabilius tenenda esse videtur. Filiae. Stephani in circaria sunt numerosae: Adony, Almàs, Bény, Cheim, Hatvan, Pàlyi, Jàszó, Màjk, Meszes, Nyulakszigete, Ocs, Sadium?, Zsambék, Zich. Haec canonia, primaria totius circariae, fuit dives et potens, locus credibilis. A fine saeculi XIV ab episcopis Varadiensibus vehementer vexata est et angustiata. Conventus tantopere diminuit, ut Ludovicus rex anno 1351 eum numerarit inter „conventus minutos". Quibus aerumnis accesserunt saeculo sequenti invasiones Turcarum, et a medio saeculo commendatarii intrusi. Anno 1482 ordo canoniam quae iam annis 1410 et 1474 incendiis fuerat devastata, practice amisit. Anno 1494 a rege, consentiente Summo Pontifice, donata est Carthusien1

MS 995/III B Mun Nancy 23. XI.

562

sibus, qui vero earn n u m q u a m de facto occupaverunt. Bonis eius enim episcopus Varadiensis fundavit capitulum collegiatum in p r o p r i u m favorem. A n n o 1566 Sigismundus Joannes, princeps Transsylvaniae acatholicus, praeposituram occupavit b o n a q u e illius dilapidavit. T u n c desiit esse locus credibilis, et de archivis canoniae et regnicolari ne vestigium quidem superest. Dein facta est praepositura titularis. A n n o 1705 p r o ordine r e d e m p t a est ab abbate Pernecensi, qui earn tarnen cessavit Lucensi q u i n q u e n n i o post. D e aedibus antiquae canoniae iam tunc temporis ruinae t a n t u m supererant, quae in posterum n o n iam sunt reconstructae. Luca autem in vicinitate anno 1770, in vico Pecze Szent M a r t o n , prope fontes q u o s d a m thermales, novum monasterium erexit. Antea aliqui canonici Lucenses vixerunt in domibus privatis Varadii. Nihilominus per t o t u m fere saeculum X V I I I ibi resederunt praepositi infulati, qui titulo „vicarii generalis circariae H u n g a r i a e " (absque ulla potestate) a parte abbatis generalis ordinis, et magnati supremi senatus regni a parte regis sunt insigniti. A n n o 1787 suppressa est canonia, sed a n n o 1802 redintegrata est et Jaszoviensi unita. Illa saeculo X I X u s q u e ad annum 1919 ibi instituit administratorem b o n o r u m , et administravit per religiosos suos parochias incorporatas de Pecze Szent M a r t o n et de Asszony-Vasara, insuper gymnasium Varadiense, ubi habuit residentiam a sedecim generatim canonicis habitatam. H a e c nova d o m u s a n n o 1924 sui juris est facta, et post bellum d e n u o in abbatiam evecta. A gubernio r u m e n o bonis quidem orbata, sed n o n o m n i n o suppressa est. A p u d ecclesiam a d h u c d e g u n t aliqui canonici, alii in America c o m m o r a n t e s se considerant a d h u c ut corpus iuridicum. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. 247/96 sq. - Zichy csalad lvt. lb 19 sq. - Vatic. Arch. Lat. 192 f, 244 - J.O.L. - Archivum Lucense Brunae. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 196 - AUO VIII 120, 374, XII 427 BALICS I I 2, 2 8 0 / 8 2 - BERGER 6 1 2 3 - BRUNNER 1 9 0 / 9 9 - BUNYITAY c f . i n d . - FEJER C D II 3 4 1 ; I V 2 / 1 2 8 , V 3 / 1 9 4 ; V I 2 / 2 0 1 , 3 5 0 ; V I I 2 / 3 2 0 - FUXHOFFER CZINAR I I 6 4 / 6 6 G ö d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 3 3 - GOOVAERTS I 168, I V 3 9 - HOMAN I 3 9 3 - HORVATH D e p r i -

mordiis - IDEM, P r a e m . H u n g . - HUGO II 751 - IDEM, SAM 5, c, 3 - LUKCSICS I 55, 322, 929, 930, 939, 946, 959, II 1340 - M H H S I 312 - ORTVAY II 778 - OSZVALD A d a t o k POTTHAST 1 4 7 7 9 - REINERTH - RUPP I I I 118 - THEINER I 2 1 3 - T ö r t . T a r . 1 8 9 9 , 2 5 2 -

WAEFELGHEM 223 - ZAK P r e m . H u n g . 348 - ZICHY I 150, 163, 210, 220, 248, 285, 298,

315, 319, 326, 343, 386, 489, 565, 582, II 32/33 - NATAFALUSSY K. A szent Istvan elsö vertanurol cimzett varadhegyfoki prepostsag törtenete, in Schematism. Jaszov. A b b a t e s et p r a e p o s i t i (Brunner, Oszvald) Constantinus 2

D r o g o 11

' Ibidem, MS 993/3 Fol. 15, 4, IV. Necrologia abbatiarum occidentis solebant inserere primos abbates canoniarum immo longe dissitarum, praesertim si fundatio ex 563

Tobias 11 Bata Andreas Petrus Jonas 1209 Philippus 1219/24 Warinus 12 . . . Petrus 1252 Johannes 1264/86 Jacobus 1283,1294/1301 Martinus 1301/09 Jacobus 1310 Martinus 1313/18 Jacobus 1319/26 Petrus 1326-39 Johannes (intrusus) 1339-71 Dominicus 1371

Sylvester 1390/96 Antonius 1407/18 Johannes 1423/24 Blasius 1425/35 Stephanus 1453/55 Petrus Crucifer 1456-69 Georgius 1469-84 (1483/84 simul praep. in Lelesz) Nicolaus de Alagh 1485-94 Felix Helcher 1711-21 Johannes Klein 1728-38 Stephanus Szenczy 1771-87 1802-1946 unio personalis cum canonia Jaszoviensi Paulus Gerinczy 1940-62 (ab an. 1946 abbas Sti. Stephani tantum)

ZICH Pron. Zitche Occurrit tantum in catalogo Ninivensi. Sita erat in dioecesi Alba Juliensi, hodie in Rumenia. Praepositura fundata ante annum 1235, filia Sti. Stephani Varadiensis. Eversa a Tataris anno 1241, nec amplius surrexit. Secus nihil de ea scitur. Vide supra Meszes, quae eandem sortem habuit. ZOPRIZA Nomen hoc, quod occurrit etiam sub forma Copissa vel Topissa, probabiliter slavicum, est aliquo modo corruptum. Hunc parthenonem, pariter ac Drozo, cognoscimus ex antiquioribus catalogis tantum. Deest in Ninivensi, ergo fundatus est probabiliter post annum 1240. Invenitur vero in S (Zopprizza), V (Soprizza) et L (Zoppizza). Omnes consentiunt eum fuisse asceuna ex illis fuerat peracta. Tamen in hoc casu etiam agi potest de abbate quodam de Bozok, quae eundem habuit patronum. Saec. XVII nominati sunt abbates titulares, ita Fridericus de Biseaux, abbas de Corneux, post resignationem fit abbas titularis Sti. Stephani in Hungaria et obiit 1687 (Goovaerts I 168).

564

terium, et quidem situm in dioecesi Agriensi. Lairuelz, cui in his suis additionibus vix est credendum, adjungit: filia Sti. Pauli ( = Pâlyi). Hypothesim de sorte et ortu huius asceterii cuius nec situs nec nomen correctum sunt nota, vide supra in praefatione huius circariae, et sub D r o z o . L i t t e r a t u r a : HUGO II 181 (Copissa), 981 (Topissa, ex „indice Gradicensi". Sub hac voce fuit praepositura titularis) et 1183 (Zopissa, ex Lairuelio) - WAEFELGHEM 67 (Copissa, secundum ZAK 347).

Z S A M B E K St. Joannis Bapt. Pron. Jame Bécque In documentis: Samboch, Sambok, Sambuk, Sambek. In catalogis cunctis invenitur: Sambuch (N, P, T); Stainboch (S); Samboth (V); Steinboch (L); Sambouch (H), Sambuk (W). Omnes dicunt earn fuisse filiam Sti. Stephani Varadiensis. S, V, et L ponunt earn in dioecesim Strigoniensem, ceteri in Vesprimiensem. Ambae opiniones sunt rectae: sita erat enim de jure in dioecesi Vesprimiensi, stetit vero ex privilegio pontificali anni 1295 sub jurisdictione immediata primatis Strigoniensis. H o d i e pertinet ad dioecesim Albae Regalis. Tribus leucis distat a Budapest versus occasum. In dioecesi Vesprimiensi hodie autem Szekesfehérvar, comit. Pest, in Hungaria. Praepositura insignis. Fundata, ut asserit Oszvald, anno 1255. Revera autem maturius, ante annum 1235, occurrit enim in catalogo Ninivensi. Fundator erat comes Smaragdus ex genere Szolgagyòr, praepositus Albae Regalis, et electus episcopus Colocensis. Genus eius exercuit patronatum in canoniam, quae prima vice anno 1258 authentice occurrit. Saeculo X I V 20 canonici habitaverunt in ea. Anno 1475 Mathias rex tradidit eam Eremitis Sti. Pauli, ultimus eius praepositus vocabatur Georgius. In cassum anno 1520 praepositus Sagensis de hac spoliatione ordinis protestatus est. Paulo post a Turcis est eversa. Ecclesia perpulchra, styli romanici, iam fuerat reconstructa, sed saeculo XVIII terraemotu iterum concidit et abhinc est una de pulcherrimis ruinis Hungariae. A saeculo XVII Zsambék est praepositura titularis. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 198; X L 1964, 187 - BALICS II 2, 277 CSAKY I 3 1 1 , 3 1 4 - FEJER C D I V 2 / 4 8 2 ; V I 1 / 3 5 0 - FUXHOFFER CZINAR II 57 - G o d . Ert. 1 9 3 8 / 3 9 , 36 - H U G O II 7 3 1 ( S a m b o c k ) et 8 5 1 ( S t e i n b a c h ) - KAMPIS 4 3 - LUKCSICS II 1 3 4 0 - M o n . V e s p r . I l i 2 4 9 , 2 6 4 / 6 7 - ORTVAY II 7 9 4 - OSZVALD F e g y v e r n e k y 7 0 / 7 1 - RUPP I 2 4 5 - WAEFELGHEM d u p l i c a t u t H u g o 2 6 7 et 2 8 3 - ZAK 3 4 7 - DIVALD K . in:

Akademiai Ertesitò 1912 - G. ENTZ, L'architecture et la sculpture hongroise a l'époque romane (Cahiers de Civilisation Médiévale IX 1966, 209/19. -

565

Z S I D Ö St. Blasius Pron. Gidot In documentis: Sydo, Sydow. In catalogis omnibus praeter Ninivensem. Schida (S, V, L); Sydow (P, H, T); Sidow (W). P H W T collocant earn in diocesi Vaciensi, ut filiam de Hatvan, S et V in Strigoniensi, L in Jauriensi, ut filiam de „Goteshay". In parte septentrionali comitatus Pest, prope Godollo et Aszod. Dioc. Vaciensis, in Hungaria. Praepositura fundata probabiliter inter annos 1235 et 70. Floruit adhuc saeculo XV. Secundum catalogos fuit filia de Hatvan, quae fuit ei vicina. Monasterium fuit „commune in generatione" nobilium de Zsido, postea, (adhuc anno 1422) patroni fuerunt nobiles de Csaky. Ex fontibus indigenis ne erui quidem potest, ad quem ordinem pertinuerit. Prima vice anno 1284, ultima autem anno 1446 in documentis occurrit. Nihil de ea superest, est autem praepositura titularis. A r c h i v a l i a : Orsz. lvt. Dl. 14004 - Csaky cs. lvt. B i b l i o g r a p h i a : Anal. Praem. VII 1931, 198 - AUO IV 264 - BALICS II 2, 2 7 7 C a t a l . E p i s c . - CHOBOT I 88 - CSANKI I 3 7 - FUXHOFFER CZINAR I I 5 7 - G o d . E r t . 1 9 3 8 / 3 9 , 36 - HAZAI O k m t . V 5 1 - HEVENESSI 1 5 3 - H U G O I I 8 0 3 , 7 7 9 - M o n . S t r i g . I I 4 1 - RUPP I I I 2 9 0 - WAEFELGHEM 1 2 7 ( I s i d o ) , 2 7 3 , 2 7 9 . -

DUBIA

ALBEI S et L: Albei; V: Albea. Omnes collocant earn in dioec. Vaciensem et L addit: filia Sti. Stephani. Plane ignotum est monasterium huiusmodi. Potest esse duplicatio, sed vix perspici potest, pro quo nomine. Dicat quis, hie forte sumi, ut saepius, dioecesis (Albensis) pro monasterio, ut vidimus supra apud Linoma et Isagrabia. Fuit forsan monasterium quoddam „minutum", quod post brevem vitam ante finem saeculi XIII interiit. In catalogis enim recentioribus desideratur. Est praepositura titularis. HUGO I 145 - WAEFELGHEM 5 - Anal. Praem. VII 186 - ZAK 340, qui in vanum earn quaerit in vico Algyo.

566

A S Z O D Sta. Crux? Pron. Assaude Sive Osztmach. Oppidum in comitatu Pest, dioec. Vacz. In nullo catalogo invenitur. P, S, V, L citant: Sta. Crux, filia de Thours, dioec. Vaciensis, quae a Zak 346 et a Hugo I 569 (cf. Waefelghem 13) aequiparatur nostro Aszod. Authentice nil scitur de hac domo. Forsan est confusio cum Lelesz, vel cum Sadio-Nagyolasz, vel cum alia domo. Certum est, saeculo XVII Aszod fuisse consideratam tamquam pristinam canoniam ordinis nostri. Leopoldus I. rex anno 1688 earn simul cum Janoshida tradidit abbatiae Zabrdovicensi, quae tarnen earn brevi iterum amisit. Abhinc est praepositura titularis. Anal. Praem. VII 187. D É N E S M O N O S T O R Stus. Spiritus Pron. Dénèche Monochetor Dienesmonostra, Dionysii monasterium. In comitatu Zarand, prope Borosineu versus orientem, in Rumenia. Sita erat in exclavi dioecesis Agriensis a dioecesi Csanadensi, cui postea est incorporatum, circumdato. Canonia fundata ante annum 1199 a familia Becse-Gergely. Fuit pauper. Anno 1390 designatur ut O.S.A., quod vero, ut iam saepe vidimus, paulum refert. A quibusdam auctoribus, ut Juhasz et Bunyitay, attribuitur ordini nostro. Monasterium anno 1502 iam erat in ruinis, ecclesia saeculo XVII adhuc stetit. Anno 1552 est „castellum". Nostris autem diebus nil de ea superest, nuper fundamenta ecclesiae sunt excavata. Forsitan idem est ac Sadium, quod in dioecesi Csanadensi esse situm recentiores catalogi videntur confirmare. L i t t e r a t u r a : Fontes ordinis nesciunt. - Anal. Praem. VII 189 - Mon. Vat. Hung. I 3 67 - BUNYTTAY II 412/15 - JUHASZ K., Die Stifte der Tschanader Diözese im Mittelalter, Münster 1927, pp. 159/64

M A G E D L I N Sta. Magdalena? Sic invenitur in catalogo V, S et L habent Maegedlin. In dioecesi Colocensi. Notum est ex his catalogis tantum. Tarnen temerarium ex hoc esset existentiam huius domus plane negare, ut facit Horvath in Anal. Praem. VII 194. Probabiliter interiit ante annum 1290, vel in alium locum translata est. Nunc est praepositura titularis. H U G O I I 1 2 5 - WAEFELGHEM 1 5 6 - ZAK 3 4 6

567

M I S L E Stus. Nicolaus Pron. Michelet Mischie. In comitatu Abauj, dioec. Agriensis. Secundum alios fuit ecclesia collegiata, secundum alios O. Praem. Hugo praetendit II 125 (sub voce Magedlin) hanc domum esse insertam antiquo cuidam elencho abbatiae Gradicensis1. Authentice nihil scitur, circa annum 1300 tamen fit mentio de ,,conventu in Misle". Forte versus hunc annum pro ordine nostro fundatum, mox in ecclesiam collegiatam versum est hoc coenobium. Nunc est praepositura titularis. WAEFELGHEM 243 - Catal. Episc. - Anal. Praem. VII 198 - CSANKI 1213 (putat fuisse Ord. Praem.) - Hazai Okmt. VII 318 - Karolyi I 29

PETERMONOSTOR Pron. Pétère Monochetor Monasterium Sti. Petri. Bunyitay, quem sequitur Homan, dicit fuisse ordinis nostri. Catalogus Episc. tacet. Horvath Anal. Praem. VIII (1932) 255 praetendit se nullum novisse diploma quod Praemonstratense esse affirmet.

ST. A U G U S T I N U S In dioecesi Quinqué Ecclesiarum, secundum cat. P, S, V, L. Lepaige addit: filia Praemonstrati, L autem: filia Insulae Lazari. Hugo identificat earn cum Insula Stae. Birgittae, de qua infra, Catalogus Episcoporum vero cum ipsa Insula Lazari. Authentice nihil scitur de hac canonia. Probabiliter est duplicado. H U G O I 2 3 1 - ZAK 3 4 5 .

1

Catalogum hunc Gradicensem H u g o saepius invocat (cf. Zopriza). N o n iam invenitur. Probabiliter erat similis catalogis SVL, sed videtur habuisse specialia pro circariis orientalibus. Hradisko semper habuit arctas relationes cum canoniis nostris in Polonia et in Hungaria sitis, ergo catalogus ibi redactus potest esse fide dignus.

568

Z E M L E N St. Ladislaus Pron. Zaimelenne Occurrit sicut Magedlin in tribus catalogis: Zeynlin (S), Zenilny (V), Zemlin (L). Omnes asserunt hanc canoniam, de qua secus nihil scitur, fuisse in dioecesi Colocensi. Revera intra fines illius, prope Belgrad versus septentrionem, invenitur oppidum Semlin, sed nullum documentum probat ibi umquam fuisse domum ordinis nostri. C o n f e r tarnen, quod supra diximus apud Magedlin. HUGO II 1183 - WAEFELGHEM 235 - Anal. Praem. VII 197

PRAETERMISSA

AHIRLOS H o c monasterium, in nullo catalogo obvium, habetur unice apud H u g o I 137: Ahirlos filia de Turna, ab anno 1294 de Litomysl, ab anno 1516 autem de Csorna, Q u a e omnia consonant potius canoniae Turiensi, quae primitus vocabatur Gurla vel Jurla. Ergo probabiliter assentiendum est Waefelghem dicenti p. 3 Ahirlos esse corruptelam pro Jurla, e t T u r n a m . quae secus eadem est ac Jaszo, in nostro casu pro Zirna-Csorna.

AICSKA H u g o I 137, Waefelghem 4, Zak 341. Generatim putatur haec esse corruptela pro Osea. Sed cum in catalogis S (Aiska), V (Alska), et L (Aiscka) inseratur eodem quoque loco, quo in aliis invenitur „Almask", et adscribatur dioecesi Varadiensi, in qua Almas, non autem Ocsa fuit situm, puto Aicska potius esse corruptelam pro Almask, Ninivensi quidem inserto, apud SVL (qui omnes adducunt Ocra-Ocsa) vero desiderato.

C A Z M A St. Magdalena In Croatia, non longe ab Ivanic versus orientem. Kercelic putat ibi fuisse Praemonstratenses, qui tutelam habuerunt asceterii Ivanic. Q u e m secuti sunt 569

Daras 1 , opus anonymum „Croazia Sacra" (Roma 1943) p. 236 et ego ipse in vol. III huius operis mei p. 615. Sed secundum alios auctores videtur Cazma fuisse omni tempore ecclesia collegiata. Vide DARAS, Les Prémontrés en Croatie (Cour d'Honneur de Marie XVII 1880, 1104, et KERÉELIÔ, Historia Cathedralis Zagrabiensis, Zagreb 1864, I 61/62.

CSUDANY Adinventio Alphonsi Zak p. 343 est hoc monasterium. Invenerat nempe apud Lairuelium Cudan dioec. Agriensis, et coniecit hoc esse idem ac vicum modernum Csudany. Atqui Cudan, sicut et Ovdan - ut habet eodem loco Scheftlariensis - sunt corruptelae pro Adony. Waefelghem 71.

C U R Z O L A St. Nicolaus Slavice Korcùla. Civitas in insula Dalmatiae eiusdem nominis. Ex archivo Vaticano, Minutae Brevium, citatur in periodico Tortenélmi Tar 1905, 350 (Kollonyi Regesta) anno 1546 conventus Sti. Nicolai Ord. Praem. Revera fuit Ordinis Praedicatorum, ut asserit Horvath Anal. Praem. V (1929) 1761.

FELSOÔR Praeposituram ibi fuisse ordinis nostri praetendit Homan II 184. Révéra fuit capitulum collegiatum, uti apparet ex Registro titulorum a Bekefi correcto. Cf. Anal. Praem VIII (1932) 254.

1

Daras, ipse parum criticus, habuit amplam correspondentiam cum Kerèelic, qui fuit auctor magni ponderis.

1

Horvath ibi negat ordinem nostrum umquam domum habuisse in Dalmatia. Sed cur abbas Osterhoviensis, cum anno 1480 de mandato abbatis Generalis Hungariam visitaret, se expresse nominat: „in circariis Hungarie, Austrie, Bavarie, Sclavonie, Dalmatie et Croatie visitator et commissarius deputatus?"

570

H A J St. Laurentius In comitatu Bacs. dioec. Colocensis. Rupp III 34, Csanki II 190, et eos sequentes Zak 16 et Waefelghem 236 sine causa hanc domum attribuunt ordini nostro. Revera fuit capitulum collegiatum, ut affirmant Fuxhoffer Czinar, Balics II 268, Ortvay I 338, et Horvath Anal. Praem. VII. 197. Cf. Orsz. Lvt. Budapest DI. 11748, 18400, 18729.

H A N T A St. Michaelis In dioecesi Veszprèm. Zak 16, et eum sequens Waefelghem 241 item falso attribuunt ordini nostro hanc ecclesiam, quam Semper fuisse collegiatem asserunt A. Horvath, Anal. Praem. VII 197, Csanki III 233, Balics II 2 68/70, Rupp I 464 et Tortenèlmi Tar II 57.

INSULA STAE.

BIRGITTAE

H u g o I 231, Zak 345, Waefelghem 123. Hi omnes earn identificant cum Sto. Augustino. Nisi forte sit corruptela pro Insula Stae. Margaritae-Nyulakszigete, illis assentire volumus. Censeo, Insulas Lazari et Stae. Birgittae, sicut et Stum Augustinum unum et idem esse monasterium.

ISAGRABIA Ecclesia Cathedralis in Croatia (Zagreb, Agram), de qua fuse tractavimus supra p. 332. - Waefelghem 127. Vitetur confusio cum Zagrabia, abbatia O. Cist. in eodem loco.

L A N D E K St. Nicolaus In comitatu Szepes, Dioc. Strigoniensis. Fuit praepositura canonicorum O r dinis Sti. Sepulchri, olim in Keresztkomlos, anno 1312 translata est in Landek. In fine saeculi XVII Robertus Sancius, abbas Gradicensis, tamquam unicus praetendens hanc domum primitus fuisse ordinis nostri, profecto eam reclamavit. Sed nil potuit probare, et ideo nil obtinuit. N u n c est praeposi571

tura titularis. - Hugo II 15 dicit: „penes dicentem (sc. Sancium) sit fides et cautio" - Waefelghem 141 - Csanki I 261 - Rupp II 193 - Anal. Praem. VII 193 - Zak, Chorherrnst. Pernegg.

RADUCIUM M. Dupré (Annales breves ord. Praem., 2a ed. Namurci 1886) scribit p. 28: „Raducense Turcis ereptum ordini restituitur" anno 1503. Ex ilio hausit Hugo II 597, et post eum Waefelghem. Revera idem est ac Ratot.

ROCHENITZ

(ROHONCZ)

Hugo II 675 ex „Ruckenis" et „Rockeniti", catalogis Lairuelii, et ut ipse fatetur, Gradicensi insertis, facit monasterium „Rochenitz". Révéra sunt corruptelae, et quidem duplicatae pro Kôkényes. Monasterium Rohoncz, quod ex Hugo sumentes quidam auctores addicunt ordini nostro (Homan II 184, Danielik 325.10 dubitat), est forsan confusio cum abbatia Rahoncza, quam vero Cisterciensium fuisse constat (cff. Horvath, Anal. Praem. VII (1931) 195 et VIII (1932) 255. - Waefelghem 210.

STA. C R U X Catalogi P, S, V, L habent: Sta. Crux Dioc. Vaciensis1. L addit; filia de Thours. Nisi forte agatur de Aszod, est duplicatio pro Lelesz.

STUS. MICHAEL Idem die omnino ac de praecedenti. L in hoc casu addit: filia Stae. Crucis. Probabiliter est duplicatio Csornae vel Insulae Leporum (Nyulakszigete). 1

Catalogi antiquiores (SVL), ut iam diximus, quoad dioecesim sunt valde incerti. Inde confusio et maior pars duplicationum.

572

STEINBACH Hugo II 851, Fuxhoffer Czinar, Zak 347, Waefelghem 283. Fuit per saecula praepositura titularis. Sed sine fundamento in re, quia est corruptela pro Zsambék.

Z A R N si ve Zardua Hugo II 1183, Waefelghem 330. In dioecesi Colocensi. Revera numquam existebat, sed est, forte corruptela pro Zadwa = Sadium, de quo vide supra, quod nonnulli catalogi dioecesi Colocensi attribuunt. Horvath Anal. Praem. VII 200 autumat hanc esse corruptelam pro Jaszo. Nota: Praepositos commendatarios inserimus quidem seriebus praelatorum sub singulis canoniis, sed absque numero, et minori typo impressos. - Nomina hungarica accentum habent in prima syllaba. Pronuntiatio phonetice in gallicam transscribi nequit quoad litteram a, quae tantum apposito accento (à) dare profertur, secus obscure, quasi in medio inter a et o.

573

INDEX voluminis primi

Abbio Abrany Accon Acqualta Adelberg Adenrode Adony Aftholderbach Ahirlos Ahrensböck Aicska Albei Allerheiligen Almas Altenberg Altenmarkt v. Osterhofen Altstrelitz Antonigartzem Antrodoco Arnsberg Arnstein Assotum Aszod Bäckaskog Bagnaia Barletta S. Samuel . . . . Bebenhausen Bedburg Bedlingen Belbuck

319, 448 522 500/01 485 43/46 269 522 267 569 278 569 566 46/49 523 166/68 319 168/70 475/76 170/72 172/75 269 567 436/37 485 477/79 50 175/77 269 325/27

Belchamps Bellapais Bellelay Bellevaux Beny Berendorf Berentrop Bergisch Gladbach . . . BergSion Berg Tabor Bernetum v. fernegg Beselich Bethlehem Bethlenrode v. Mariental Beutben v. Bytom Beuz Blankenberg Bolanden v. Hane Boleslawiec Bollingen Börglum Boru Bottenbroich Bozok Brandenburg Bredelar Brescha v. Hebdow Breslau St. Martin . . . . Breslau St. Vincenz . . . Brindisi

452/53 501/04 453/56 469 524 270 177/79 270 50/51 51 179/81 510

395 181 402/03 51/52 437/39 331 270 525 281/83 182 431/32 403/07 479/80, 498 575

Brode Bruck v. Louka Bruderhartmannszell . . Brumbacb v. Brunnenburg Brunnenburg Brusium Burk v. Ursberg Buscha Busko Butsch Bytom Calis Camerota Camp Capeila v. Cappel, Keppel, Schillingskapellen, Spieskappel Cappel Cappenberg Cazma Chancey Charite Cheim Chotesov Chur St. Hilarius . . . . Chur St. Lucius Churwalden Churwalden B.M.V. . . . Cithem Clarholz Clusa St. Michael de . . Colimbria v. Kalavryta Coraz Constantinopolis St. Nicolaus Corneux Csorna Csudany Csut Curzola Czarnowasy 576

283/85 127 182 395 448 407/08 395 430/31 432 481/82 267

183/86 186/89 569 469 469 526 343/46 52/53 53/55 55/57 57 271 189/91 509 396 504 456/58 527/29 570 530 570 408/11

Czerwinsk Darno Delapais v. Bellapais Denesmonostor Denighofen Dobrovitium Doksany Dorlar Dortmund St. Catharina Doubravnik Doxan v. Doksany Dragsmark Drnelna Drozo Dünnwald Edelstetten v. Ursberg Ellen Elsey Engelport Enkenbach Episcopia v. Bellapais Eppenberg Erp Felsöör Flaesheim Fontaine-Andre Frauenbreitungen . . . . Frauenkron Frauenroth Frauenwald Freienohl Fridlandium Fröndenberg Fürstenberg Füssenich Gajdelv. Gedir Garab Gartzen v. Antonigartzem Gedir Georgenberg

420 530/31 567 271 396 347/50 191/92 192/96 350/52 439/40 396 531 196/98 198/ 200 200/02 202/05 90/92 128 271 570 203/04 458/60 129/31 269 163 131 268 396 268 271 205/07 532 533 131/32

Geras Gerlachsheim Germerod Gloria Dei Gommersheim Gottesgnaden Gottestadt Gotteswan. v. Chotesov Gottstatt Gradicium v. Hradisko Grafergos Gramzow Grandgourt Gratia Dei v. Gottesgnaden Gratteri Grefrath Griffen Grobe Großwardein v. Varadbegyfok Habelburg v. Hachborn Hachborn Hagen v. Hane Hagenau Haj Halberstadt Hamborn Hameln Hane Hanta Harlungerberg Hatvan Hausen Havelberg Hebdow Heiligenberg Heiligenthal Heinsberg Hermannstadt Hermokastron

352/55 132/34 134/35 319 92 285/86 287 460/61 448 287/88 462/63

482/84 272 6/9 327/29

92/93 94/96 571 288/89 207/11 272 96/98 571 289/90 533/34 136/37 290/93 411/12 211/12 212/13 213/16 534 505

Hildeburgrode v. Klosterrode Hilgenthal v. Heiligental Hilwartshausen Himmelspforte (Circ. Sueviae) Himmelspforte (Westf.) . Homberg Horpacs Houthem Hradisko Huckarde Huenes Ste. Marie d' . . Humilimont Ibelnia Iburg Ilbenstadt Ilfeld Imbramowice Imbria Immichenhain Indago Insula Lazari Insula Leporum v. Nyulakszigete Insula Stae. Birgittae . . Introduco v. Antrodoco Isagrabia Ivanic Ivenoc Jakobsberg Janoshida Jaszo Javardavisl Jehdona Jerichow Jerusalem Jihlava Kaiserslautern Kalavryta

318/19 58/59 272 137 535 216/19 355/57 269 331 463/65 433 449 98/101 138/39 413/14 320 123/24 332 536

571 332, 571 536/38 332 98 538/39 539/42 396 397 293/95 510 393 101/03 505/06 577

Kalisz v. Breslau St. Vincenz Kaposfö Kappel v. Cappel Kappenberg v. Cappenberg Kassel Ahnaberg . . . . Katzis Kaunitz v. Kounice Kerne v. Cheim Keppel Kimins Kiritein v. Krtiny Klarholz v. Clarholz Kleinbockenheim . . . . Klosterbruck v. Louka Klosterrode Knechtsteden Knezice Kökenyes Kölbigk Köln Coli. Norb Konradsdorf Koscielna Wies v. Breslau St. Vincenz Kottenforst Kounice Krakow St. Norbert . . . Kreuzfeld Kronstadt Krtiny Krzyzanowice Lacdejoux Landek Langenselbold Langwaden Lapais v. Bellapais Lauffen Lebus Leczyca Leeden 578

Leitomischl v. Litomysl Leitzkau 542

140/41 59/60 219/20 397 124 295/96 221/23 394 543 296/98 225/26 103/05 273 358/59 414/15 141 543 397 415/16 465/67 571 105/07 226/28 60/61 320 416 273

Lelesz Lette Limovicium Lindow Linoma Litomysl Lochgarten Lorsch Louka Lounovice Lübeck Lucensis v. Louka Lund SS. Trinitas . . . . Madelberg v. Adelberg Magdeburg U.L.F. . . . Magedlin Magnovaradinum v. Varadhegyfok Majk Marchthal Mariaroth Mariatal (Maisenthai) . . Marienburg Marienstern Mariental Meer Meerholz Merzig Meszes Mezotne Michelfeld Midlum Mildenfurt Mildensee Milevsko Mille Milovitium v. Milevsko

298/ 300 544/46 228/29 397 320 320 359/61 142 107/ 110 361/64 364/65 321 441/43 300/05 567 546 61/64 229/31 84 273 231/32. 110/11 232/35 111/12 124 547 334 142/43 321 305/07 321 365/67 497

Minderau v. Weißenau Misle 568 Möns Stae. Catharinae . 506/07 Moriczhida 547/48 Mülhausen v. Milevsko Münchenwyler 469 Münsterdreisen 112/14 Nagyolasz 548 Nazareth 511 Neuchatel 470 Neureisch v. Nova Rise Neustift 9/13 Niederchurwald v. Churwalden Niederehe 235/36 Niederilbenstadt . . . . 114/15 Nienburg 322 Novarise 367/69 NowySacz 417/18 Nyulakszigete 549/50 Oberkappel v. Spieskappel Obermarchtal v. Marchtal Oberzell 143/46 Obrowitz v. Zabrdovice Ocsa 550/51 Öfved 443 Oldenburg 322 Oleboch v. Olobok Ölinghausen 236/39 Olobok 418/19 Olomouc 370/71 et 398 Orte 484 Orvieto Sta. Caecilia . . 484/85 Orvieto S. Severo . . . . 485/87 Osterhofen 13/17 Palyi 551 Paphos 509 Parlitt v. Barletta Pedoc 332 Pernegg 371/73 Petermonostor 568

Petersberg v. Gommersheim Plaga v. Schlägl Plock Podlazice Pöhlde Pok Posat Praha Coli. Norb Promontorio v. Varadhegyfok Pudagla v. Grobe Quedlinburg St. Wiperti Raducium Rajk Ratot Ratzeburg Rehna Reichenstein Rellinghausen Retters Riga Rilzmadum Rochenitz Rode Roeskilde Roggenburg Roma St. Alexius . . . . Roma Coli. Norb Roma S. M. Einsidlensis Roma Sta. Crux in Laterano Roma SS. Petri et Marcellini Romersdorf Roth Rothenkirchen Rueyres Rumbeck Rüti Saag

419/20 398 307/09 551/52 467 373/74

309/11 572 552/53 553 311/13 314/15 239/41 273 115/17 335/38 322 572 125 449 64/69 487/89 490/92 492/93 492 497 242/44 69/72 117/18 468 244/46 72/74 553/55 579

Sadium St. Augustinus Sta. Crux St. Elisabeth St. Gerlach v. Houthem St. Habacuc St. Jakob im Prätigau . . Sti. Joannis in Piano v. Todi St. Michael Sta. Praxedis St. Salvator St. Samuel S. Stefano in Bosco . . . Sayn Schäftersheim Schäftlarn Scheda Schillingkapellen . . . . Schlägl Schussenried Schweinfurt St. Nikolaus Sclicasia Secreikem Seelau v. Zeliv Selbod v. Langenselbold Semgallen v. Mezotne Sigeberg Somlyovasarhely . . . . Sorethum v. Schussenried Speinshart Spieskappel Stade St. Georg Steinbach Circ. Vadegotiae Steinbach (Hungaria) v. Zsambek Steinfeld Steingaden Stimpfach Stolp 580

555/56 568 572 146/47 507 75 572 497 17/20 508 498 246/48 147/49 20/23 248/50 250/51 374/78 75/78 149/50 433 163

449 556 24/28 150/52 315/17 126

251/56 28/33 163 329

Stoppenberg Strahov Straßburg Strzelno Sulz Svaty Kopecek Svitavy Szalankemen Szeged Tepl Themenitz Tiefental Todi St. Leucius Tommarp Tönsberg Treptow Trostadt Tückelhausen Türje Turocz Unterilfeld Untermarchtal v. Marchtal Unterzell Ursberg Usedom, Usnam v. Grobe Vä Vadegotia v. Wadgassen Varadhegyfok Varlar Vaux-le-Moncelot . . . . Vaux-les-Vernois . . . . Verinando Vessra Vrejlev Wadgassen Wedinghausen v. Arnsberg Weida Weiher v. Köln Weißenau Wenau Wesel

256/58 378/82 78 420/23 152/54 382/83 394 557 558 338/86 317/18 125 493/97 444/45 445/46 330/31 154/55 155/58 558/60 560/61 164 158/60 79/84 436 562/64 258/60 468 470 497 160/63 447 119/22 323 84/87 260/62 263/65

Wesela Wien Himmelspforten Wilten Windberg Wirberg Witow Wülfersberg Zabrdovice Zarn Zbeischovium

.

398 386/88 33/36 36/41 122/23 423/24 265/66 388/90 573 398

Zeliv Zernien Zieh Zopriza Zsambek Zsido Zukow Zwierzyniec Zwittau v. Svitavy Zyfflich

390/93 569 564 564 565 566 424/26 427/30 266

581

INDEX

GEOGRAPHICUS

H i n c inde o c c u r r u n t in h o c o p e r e n o m i n a g e o g r a p h i c a , quae latino s e r m o n e vix sunt nota, n e c in c o m m u n i d i c t i o n a r i o inveniuntur. I d e o i n d i c e m e o r u m in linguas vernaculas, resp. in g e r m a n i c a m et gallicani utile esse d u x i m u s . Ind e x iste refert ad h a n c n o v a m e d i t i o n e m t o m i primi, et ad s e c u n d u m et tertium. N o m i n a c a n o n i a r u m vide in indice tomi tertii. Abulensis Albis Amasus Aprutii Aretina Aquisgranum Argentoratum Argentinensis Arvernia Augustana Avenio Bisuntinensis Borussia Budvicensis Burgaviensis Buscoducensis Cameracensis Campania

Cantabrigiensis Carnotensis Catalaunensis Cenomanensis Curiensis Dania Hboracensis Fontis Ebraldi Gelria

Avila Elbe Ems Abruzzi Arezzo Aachen Straßburg Auvergne Augsburg Avignon Besançon Preußen Ceske Budéjovice Budweis Burgau 's Hertogenbosch Cambrai 1. Kempen (Campinia) 2. Champagne Cambridge Chartres Chalons s.M. Le M a n s Chur Danmark York Fontevrault Gelderland Geldern

Grisonia Hafnia Hannonia Hassia Herbipolis Hibernia Holmia Holsatia Laudunensis Lavica Legionensis Leodiensis Licus Ligeris Lingonensis Livonia Lucionensis Lusitania Lutetia Metensis Moenus Moguntina Monachium Monasteriensis M ö n s Biligardi Nivernensis Noviomagum Oenipontana Oxonium Panormitana Pharpha

Graubünden Kßbenhavn Hainaut Hessen Würzburg Ireland, Eire Stockholm Holstein Laon Lauwer Leon Liège Lech Loire Langres Livland Luçon Portugal Paris Metz Main Mainz München Münster i. W. Montbeliard Nevers Nijmegen Innsbruck Oxford Palermo Farfa (abbatia OSB) 583

Podium Ponthivum Ratisbonensis Reginae Gradecensis Remensis Sabaudia Salman ticensis Sanctorensis Stus. Audomarus Sto. Vitone Scandia Scaldis Solodurum Suessionensis Taruanensis Tornacensis Transsylvania Trecensis

584

Le Puy Ponthieu Regensburg Kralovske Hradec Königgrätz Reims Savoie Salamanca Saintes St. Omer St. Vannes Skaane, Schonen Scheide, Escaut Solothurn Soissons Thérouanne Tournai Siebenbürgen Troyes

Trevirensis Tudertum Turicensis Tuscia Ulissipo Ultonia Ultrajectensis Urbevetana Vallia (Wa-) Vallisoleti Vindobona Virdunensis Viromandua Vistula Visurgis Vra-, Wratislaviensis Wallia Wormatiensis

Trier Todi Zürich Toscana Lisboa, Lissabon Ulster Utrecht Orvieto Wales Valladolid Wien Verdun Vermandois Wistla, Weichsel Weser Wroclaw, Breslau Wales Worms

In G e m e i n s c h a f t mit H o r s t R o b e r t Balz ( B o c h u m ) , S t u a r t G . H a l l ( L o n d o n ) , Brian L. H e b b l e t h w a i t e ( C a m b r i d g e ) , R i c h a r d H e n t s c h k e (Berlin), Günter Lanczkowski (Heidelberg), Joachim Mehlhausen (Düsseldorf), G e r h a r d M ü l l e r ( E r l a n g e n ) , W o l f g a n g M ü l l e r - L a u t e r (Berlin), Carl H e i n z Ratschow (Marburg), K n u t Schäferdiek (Bonn), H e n n i n g Schröer (Bonn), Gottfried Seebaß (Heidelberg), Clemens T h o m a (Luzern), h e r a u s g e g e b e n von G e r h a r d K r a u s e (Bonn) u n d G e r h a r d M ü l l e r ( W o l f e n b ü t t e l )

Die seit 1976 erscheinende T R E , von der bisher 10 Bände abgeschlossen vorliegen, stellt eine weit über die Artikelstichwörter hinausgehende Vielzahl historischer wie theologischer Einzelheiten innerhalb ihres Kontextes dar und macht sie durch ausführliche Bandregister und ein abschließendes Gesamtregister zu schneller Orientierung leicht auffindbar. In den Artikeln wird an die „Realia" angeknüpft, die das von Kirche und Theologie ausgehende Geschehen bestimmten und noch heute tragen. So wird auf die T R E zurückzugreifen haben, wer sich in Wissenschaft und Gesellschaft, in Christentum und in anderen Religionen den heutigen Stand der theologischen Forschung vergegenwärtigen will. Es besteht ein ausgewogenes Verhältnis von kurzen, gleichwohl gründlich informierenden Artikeln zu ausführlichen Uberblicksartikeln, die den gegenwärtigen Diskussionsstand darstellen und als eigene Forschungsbeiträge konzipiert sind. Die T R E ist auf ca. 35 Bände geplant. Ein Band besteht aus 5 Lieferungen mit je 160 Seiten. Jährlich erscheinen zur Zeit ca. 9 Lieferungen. Bisher erschienen die Bände 1-10 (Aaron-Fakultäten, Theologische). Groß-Oktav. Preis je Band in Halbleder D M 2 9 0 , - Abnahmeverpflichtung f ü r das Gesamtwerk.

Preisänderungen vorbehalten

Walter de Gruyter

Berlin • New York

Vollständige Konkordanz zum griechischen Neuen Testament Unter Zugrundelegung aller modernen kritischen Textausgaben und des Textus receptus in Verbindung mit H. Riesenfeld, H.-U. Rosenbaum, Chr. Hannick, B. Bonsack, neu zusammengestellt unter der Leitung von K. Aland 2 Bände. Quart. Halbleder Band I, Teil 1 (A-A). XVIII, 752 Seiten. 1983. Band I, Teil 2 (M-Q). VI, Seiten 753-1352. 1983. Zusammen D M 1725,- ISBN 3 11 009698 6 Band II (SpezialÜbersichten). VIII, 557 Seiten. 1978. D M 198,ISBN 3 11 007349 8 (Arbeiten zur neutestamentlichen Textforschung, Band IV) Die „Vollständige Konkordanz" legt den Text der 26. Auflage des NestleAland bzw. der dritten Auflage des Greek New Testament zugrunde und verzeichnet darüber hinaus die Abweichung aller anderen modernen Ausgaben des Neuen Testaments bis zurück zu Westcott-Hort, Tischendorfs editio octava und dem Textus receptus. Sie ist so angelegt, daß sie ohne gleichzeitiges Aufschlagen des Neuen Testaments benutzt werden kann. Ihre absolute Vollständigkeit, ihre Übersichtlichkeit wie die moderne Textgrundlage machen sie zu einem unentbehrlichen Werkzeug für jeden, der ein griechisches Neues Testament benutzt. Mit ihr wird ein seit Jahrzehnten empfundenes Desiderat der Wissenschaft erfüllt.

Walter de Gruyter

Berlin • New York