Lettere tra i pontefici romani e i principi etiopici (XII-XX)
 8821007480, 9788821007484

  • Commentary
  • decrypted from ABB9187866528733A399347BB93329A7 source file
Citation preview

STUDI E E TESTI TESTI STUDI 412 412

Osvaldo Raineri Raineri Osvaldo

LETTERE TRA TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI LETTERE E I I PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI E (Secoli XII-XX) XIIXX) (Secoli

CITTÀ DEL VATICANO Biblioteca Apostolica Vaticana 2003

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

E TESTI TESTI STUDI E

STUDI

100. Tavole generali del dei primi primi cento cento voluvolu100. Tavoleee indici indici generali XXII, mi di "Studi e testi", testi", 1942 1942 (rist. (rist. 1973), 1973), pp. xxn, 182. 182. 200. generalidei deivolumi volumi 101-200 101-200 di di 200. Tavole Tavole e indici generali "Studi e testi", 1959 1959 (rist. (rist, 1987), 1987), pp. 151. pp. 151. 277. F. Incipitario Incipitario della della lirica lirica italiana italiana del dei 277. Carboni, F. secoli XIIX XIV. I. Biblioteca Apostolica Apostolica VatiVatiXIII e XIV. cana, Archivio S. Urbinate latilaticana, Fondi Archivio S. Pietro Pietro - Urbinate no. 1977, pp. 440. pp. 440. 278. Enggass, R. R. Nicola NicolaPio. Pio.Le Levite vite 278. Enggass, C. - Enggass, di pittori, scultori et et architetti. architetti. Cod. Cod. ms. ms. CappoCappo1978, pp. 470. niani 257. 1978, pp. 470. 279. Martimort, A.-G. La La documentation documentationliturgique liturgique Martimort, A.-G. 279. de Edmond Martène. Martène. Etude Étudecodicologicodicologido Dom Edmond 1978, pp. pp. 660. 660. que. 1978, 280-281. Jones, Manuscripts and and Hispanic Manuscripts 280-281. Jones, H. H. G. G. Hispanic Books in in the theBarberini BarberiniCollection. Collection.Vol. Vol. Printed Books I Manuscripts. Vol. Vol. II11 Printed PrintedBooks. Books.1978, 1978,pp. pp. 347 + 419. 347+419. 282. Tihon, A. A. Le Le>Borgia «Borgia Syriaque Syriaque 39". 39». tion de 1981, pp. Vili pl. pl. pp. 128, VIII 293-294. L'œuvre de Patrizi Patrizi PiccoloPiccolo293-294.Dykmans, Dykmans, M. M. L'muvre de la premiere première ReRemini ou on le Cérémonial papal do naissance, Tome Tome II ,,Livre «Livre Premier,,. Premier». Tome Tome IIII naissance, «Livres III»." . Index. 1980-1982. 1980-1982. ,,Livres II et III 295. Schenker, A. A. Psalmen Psalmen ininden denHexapla. Hexapla. Erste Erste 295. vollstándige Ausgabe der hexaplarikritische u. vollstandige auf dem dera Rande Randeder derHs. Hs.Ottob Ottob schen Fragmente auf Gr. 398 zu den den Psalmen Psalmen 24-32. 24-32. 1982, 1982, pp. pp. viVI,, Gr. 398 498. 498. 296. G. Opere Opere Minori Minori Vol. Vol. VI. VI. 1984, 1984, pp. pp. 296. Mercati, G. xxn, 533, 66 tav. tav. XXII, 297-299 Incipitario della della lirica italiaitalia297-299 bis. bis. Carboni, Carboni, F. Incipitario na dei secoli XV-XX. XV-XX. Biblioteca Apostolica Vaticana. Fondo Vaticano Vaticano latino. latino. 1982-1988, 1982-1988, pp. pp. cana. Fondo 1151 + 80. 1151

300-302. Die Farnesianische Farnesianische Uhr. Uhr. I,I, 300-302.Oechslin, Oechslin, L. L. Die Katalog. 111/1-2, III/1-2, Bebilderung. 1982, 1982, pp pp Text. II, Katalog. 228 + 224, tav. 131 131 ++ sciolte, sciolte,fig. fig.151. 151. 303. Bryson, A. A. The TheTrial Trialofofthe theTemplars Templars 303. Gilmour Bryson, in the Papal Papal State State and andthe theAbruzzi. Abruzzi.1982, 1982,pp. pp. 313, tav. tav. 3.3. 304. Douze ans de sejour séjour dans dans lala d'Abbadie, A. A. Douze ans de 304. d'Abbadie, Haute-Ethiopie XVI, Haute-Ethiopic (Abyssinie) (Abyssinie)III. III. 1983, 1983, pp. pp. xvi, 288. 288. 305-306. le gesta gesta didiFederico Federicodidi 305-306.Santi, Santi, G. G. La La vita e le Montefeltro riMontefeltro Duca Duca d'Urbino. d'Urbino. Poema Poema in terza ri(Cod. Vat. 1305) a cura di di L. L. MiMima (Cod. Vat. Ottob. Ottob. lat. 1305) 771, chelini Tocci. Tocci. Voll. Voli. I-Il. I-II. 1985, 1985, pp. XCVIII, XCVIII, 771, 19 tav. tav. 307. Moroni, 0. O. Carlo CarloGualteruzzi Gualteruzzi(1500-1577) (1500-1577) eeI i 307. corrispondenti. 1984, 1984, pp. XC, 308. 308. pp. XII, 308. Corrispondenza Giovanni Giovanni Della Della Casa Casa --Carlo Carlo 308. Gualteruzzi (1525-1549), (1525-1549), edizione di 0. O. Gualteruzzi edizione a cura di 1986, pp. 607. Moroni. 1986, pp L, 607. 309. Hurtubise, Unefarnille-témoin: famille-témoin:les lesSalviati. Salviati. Hurtubise, P.P.Une 309. 1985, pp. 527. pp. 527. 310. McNamara, M. M. Glossa Glossa ininPsalmos. Psalmos.The TheHiberHiber310. the Psalms Psalms'of ofCodex Codex Palatinus Palatinus no-latin Gloss on the latinus 68. 68. 1986, 1986, pp. pp.387. 387. latinus 311. Dykmans, le Pontifical Pontifical romain. romain. Rfvisé Révisé au au Dykmans, M. le 311. e XV siècle. 1985, 1985, pp. pp. 205, 205,22tav. tav. XVe 312-313. Pii IIII Commentarli Gommentarii Rerum Rerum 312-313.van van Heck, Heck, A. A. Ph memorabilium quae temporibus temporibus suis suiscontigecontigememorabilium Vol. I-Il. I-II. 1984, 1984, pp. pp.859, 859,28 28tav. tav. runt. Vol. 314. Argyriou, Macaire Makrès Makrès etet lalapolemique polémique Argyriou, A. Macaire 314. contre l'Islam. Edition Éditionprin princeps del'Eloge l'ElogededeM. M. contre cops do Makrès de sos ses deux deuxceuvres œuvresanti-islamiques, anti-islamiques, Makrès et de précédée 1986, pp. X, 348. 348. précedée d'une étude critique. 1986, 315. Commentaire»de deThéon Théon " Grand Commentaire" 315. Mogenet, J. Le «Grand d'Alexandrie tables faciles faciles do dePtolémée. Ptolémée. d'Alexandrie aux aux tables Livre texte, edition édition critique, tratraLivre I.I. Histoire Histoire du texte, duction. Revues et completees complétées par A. A. Tihon. Tihon. duction. Revues Commentaire parA. A. Tihon. Tihon.1985, 1985,pp. pp.359. 359. Commentaire par 316. L. Die Die Uhr Uhr als alsModel Modeldes desKosmos Kosmos Oechslin, L. 316. Oechslin, der astronomische astronomische Apparat Apparat Bernardo Bernardo PaFaund der cinis. 1985, 1985, pp. pp.156. 156. 317. S. A. A. Clockwork cosmos. Bernardo Bernardo FaciPaciBedini, S. 317. Bedini, ni and the Farnese FarnesePlanisferologio. Planisferologio.1985, 1985,pp. pp.223. 223. 318-319. Buonocore, dei fondi fondi mama318-319. Buonocore, M. Bibliografia dci noscritti della della Biblioteca BibliotecaVaticana Vaticana(1968-1980). (1968-1980). Vol. I-II. 1414. XLVII, 1414. Vol. I-Il. 1986, pp. XLVII, Sauget, J.-M. 320. Sauget, J.-M. Deux Deux >panegyrika> «panegyrika» melkites melkites pour pour 320. la seconde partie de l'année l'année liturgique: liturgique; >Jérusa«Jérusalem S. Anne 38 38»" et ,,HarisS «Harisâ 37 37»." . 1986, pp. pp.88. 88. 321. Carboni, F. F. Incipitario Incipitario della della lirica lirica italiana italianadel dei 321. XV-XX. IV. di Roma. Roma. secoli XV-XX. IV. Biblioteca Biblioteca Angelica di 1986, pp. pp. 624. 624. 322. A Catalogue Catalogue of Canon Canon and andRoman RomanLaw Law 322.A Manuscripts in the the Vatican Vatican Library. Library. ComComManuscripts piled at the the Institute InstituteofofMedieval Medieval Canon Canonlaw law piled with the the aid aid under the direction of S. Kuttner, Kuttner, with the Deutsches Deutsches Historisches Historisches Institut InstitutRom, Rom, of :the direction ofofR. R.Elze. Elze.Vol. Vol.I:I:Codices Codices under the direction XXLV, 334. 334. 541-2299, 1986, 1986, pp. xxlv, Vaticani latini 541-2299, 323. indicigenerali generalidel deivolumi volumi201-300 201-300didi 323. Tavole e indici V, «Studi testi»,, a cura di di P. P. Vian. Vian. 1986, 1986, pp. v, ,,Studi e testi" 160. 160. 324. decimarum Italiae Italiaenei neisecoli secoliXIII XIIIee 324. Rationes decimarum XFV. cura di di M. M. XIV. Lombardia et Pedemontium, a cura

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA TRA II PONTEFICI LETTERE PONTEFICI ROMANI ROMANI E II PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI E ETIOPICI (Secoli XII-XX) (Secoli

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI TESTI STUDI E 412 412

Osvaldo Raineri

Osvaldo Raineri

LETTERE TRA TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI LETTERE E PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI E II PRINCIPI (Secoli XII-XX) XII-XX) (Secoli

CITTÀ DEL VATICANO VATICANO CITTA DEL Biblioteca APOSTOLICA ApostolicaVATICANA Vaticana BIBLIOTECA 2003 2003

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Apostolica Vaticana Vaticana--CIP CIP Biblioteca Apostolica Lettere tra Lettere tra i1 pontefici pontefici romani roinaniee ii principi principi etiopici etiopici :: (secoli (secoli XII-XX) XII-XX)/ Osvaldo Raineri. -- Città Città del del Vaticano Vaticano:: Biblioteca Bibliotecaapostolica apostolicavaticana, vaticana,2003. 2003. (Studieetesti testi; ;412) 412) 280 p., c. di tav. : facs. ; 25 cm. -- (Studi p., xi c. "Indice delle abbreviazioni bibliografiche": bibliografiche"; p. [2 [237]-249. 37]-249. 88-210-0748-0 ISBN 88-210-0748-0

-

I. Raineri, Raineri, Osvaldo, Osvaldo, sac., SantaSede Sede--Relazioni Relazionidiplomatiche diplomatiche-I. sac., 19351935- 1.1. Santa Etiopia -- Fonti Etiopia--Relazioni Relazioni estere estere - Santa Sede Etiopia Fonti 2.2.Etiopia Sede -- Fonti Fonti 3.S.EtioEtioStoriaecciesiatica ecclesiatica pia -- Storia

contributo dell'associazione dell'associazione Stampato con iiil contributo American Friends Friends of of the the Vatican VaticanLibrary Library Proprietà letteraria riservata © Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticana, 2003 2003 © ISBN 88-210-0748-0

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUZIONE INTRODUZIONE

Sono molte lettere, Sono conosciute conosciute molte lettere, edite edite in in pubblicazioni pubblicazioni diverse, diverse, non non sempre agevolmente sempre agevolmente reperibili, reperibili, che che intercorsero intercorserotra trai iPontefici PonteficididiRoma Romae e ii Principi risulta quando Principi dell'Etiopia, dell'Etiopia, mentre mentre non non risulta quando abbia abbia avuto avuto inizio inizio quequesta corrispondenza sta corrispondenza epistolare epistolare né né quante quante siano, siano, di di tall talimissive, missive,quelle quelleche che sono andate andate perdute perdute oo che tuttora ignorate, sono che si si conservano, conservano, tuttora ignorate, in in vari vari archivi archivi ee biblioteche. biblioteche. Questi documenti sono sono importanti importanti per per una una piü Questi documenti più retta retta conoconoscenza ee comprensione scenza comprensione del del passato passato alal fine finedidipoter poterfavorire favoriresempre semprepifl più fruttuosi rapporti culturali, civili, sociali e religiosi tra i popoli, e validi fruttuosi rapporti culturali, civili, sociali e religiosi tra i popoli, e validiaa promuovere la realizzazione realizzazione della promuovere la della preghiera preghiera di di Cristo, Cristo, affinché affinché tutti tuttii i suoi discepoli questi intenti, suoi discepoli "siano "siano una una cosa cosa sola" sola" (Gv (Gv 17,21). 17,21). Con Con questi intenti, quailquando se se ne ne presentava presentava l'occasione, do l'occasione, presi presi aa raccogliere raccoglieretali taliscritti. scritti. th "14th International Conference Durante la International Conference of of Ethiopian Ethiopian Studies, Studies, NoNoDurante la "14 vember 6-11, 2000 2000 Addis Addis Ababa, Ababa, Ethiopia", Ethiopia",aa cui cui presi vember 6-11, presi parte, parte, S.S.Ecc. Ecc. Mons. Silvano Silvano Maria in Etiopia, Mons. Maria Tomasi, Tornasi, Nunzio Nunzio Apostolico Apostolico in Etiopia, Eritrea Eritrea ee Gibuti, che gentilmente mi ospitava, in una conversazione alla presenza Gibuti, che gentilmente mi ospitava, in una conversazione alla presenza di S. di S. Em. Em. ilil Card. Card. Paulos Paulos Tzadua, Tzadua, mi mi sollecitava sollecitava aaraccogliere raccogliereininvolume volume detti documenti detti documenti che che sono sono l'oggetto l'oggetto di di questa questapubblicazione. pubblicazione. La maggior maggior parte La parte dei dei testi, testi, disposti dispostiin inordine ordinecronologico cronologicoeecontrassecontrassegnati con gnati con numeri numeri progressivi progressivi in in grassetto, grassetto, che che formano formano la lapresente presenteediedizione, riguarda lettere zione, riguarda lettere rilasciate rilasciate da da un undeterminato determinato Pontefice Pontefice (da (da AlesAlessandro III aa Paolo sandro III Paolo VI) VI) aa un un preciso preciso Principe Principe (da (da Zar'a Zara Ya'qob Yâ'qob fino fino aa Hayla Hàyla Sellãsë Sellase I) I) ee viceversa. viceversa. Altre Altre hanno hanno come come mittente mittente un un Papa Papa specispecifico, mentre il destinatario e denominato in maniera diversa (Re degli fico, mentre il destinatario è denominato in maniera diversa (Re degli Indiani, Indiani, Imperatore Imperatore d'Etiopia, d'Etiopia, Pretegianni, Pretegianni, Re Re d'Etiopia), d'Etiopia), oppure oppure èèun un Principe che scrive Principe dell'Etiopia dell'Etiopia che scrive al al "Papa "Papa di di Roma", Roma", di di cui cui non non èè menziomenzionato ilil nome. nome. nato Fanno parte parte della della raccolta di fede" Fanno raccolta la la "Professione "Professione di fede"1 di didue duePrincipi, Principi,ilil 2 3 pontificia di indizione delle indulgenze "Voto" di un un altro altro ee la la "Bolla"3 "Bolla" pontificia di indizione delle indulgenze "Voto" 2 di giubilari giubilar! in inEtiopia. Etiopia.Ho Ho ritenuto ritenutoopportuno opportuno includere includereanche anchedocumenti documentii i quali, sebbene quali, sebbene non non siano siano stati stati sottoscritti sottoscritti da daun unPontefice Pontefice44 o o da da un un PrinPrin1

43. 1 Nrr. Nrr. 15, 43. 2 Nr. 66. 66. 3 Nr. 45. 45. 4 4 Mr. 22, 25, 26, 64. Nrr. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUZIONE INTRODUZI0NE

6

5 cipe , furono ispirati dai dai cipe5, furono direttamente direttamente oo indirettamente indirettamente commissionati oo ispirati medesimi, o o relativi relativi66 alle alle loro loro missive. missive. Altri Altri testi testi rappresentano rappresentano iiil"pro"promedesimi, getto" di una una lettera lettera oo una una redazione redazione diversa diversa da da quella quella pubblicata pubblicata88;; mi mi èè getto"77 di parso conveniente inoltre allegare altri scritti, di carattere non propriaparso conveniente inoltre allegare altri scritti, di carattere non propriamente che riguardano riguardano rapporti rapporti99 assai assai significativi significativi tra tra ii SovraSovramente epistolare, epistolare, che ni cristianaee iiPapi Papidella dellaChiesa ChiesadidiRoma Romanel nelsecolo secoloscorso. scorso. ni dell'Etiopia cristiana La trascrizione trascrizione di di ogni ogni documento documento eè stata statacondotta condottasui suimanoscritti manoscritti La originali comerisulta risultadalle dallefonti fontiindicate indicate originali e/o elo su su edizioni edizioni già già esistenti esistenti — - come tra parentesi fine di qualimi misono sonoattenuattenutra parentesi quadre quadre alla alla fine di ciascun ciascun testo testo —, -, aiaiquali to sia per la la punteggiatura punteggiatura el'üso e l'usodelle dellemaiuscole, maiuscole,come comepure pureper performe forme to sia per grafiche singolari (es.: "annulus", "charissimus", "charitas", literae", grafiche singolari (es.: "annulus", "charissimus", "charitas", literae", "quum", Credo inedite, inedite, ee quindi quindi particolarmente particolarmente interessanti, interessanti,lele "quum", ecc.). ecc.). Credo 10 lettere dopo dopo le le quali quali eè indicata indicatasolo sololalacollocazione collocazionedel delmanoscritto. manoscritto. lettere'° Per quanto lingue, come come èè ovvio, ovvio, la rapprePer quanto concerne concerne le le lingue, la maggiormente maggiormente rappresenta nella quale quale sono sono composti composti quasi tutti gli gli scritti scritti emaemasenta èè quella quella latina, latina, nella quasi tutti dalla Curia Curia romana, romana, ma masono sono conservati conservati solo solo in in latino latino anche anchealcuni alcuni nati dalla documenti provenienti dall'Etiopia. In In lingua lingua portoghese portoghese abbiamo abbiamomolte molte documenti provenienti dall'Etiopia. missive, risalenti specie al sec. XVII, durante la missione dei Gesuiti. missive, risalenti specie a! sec. XVII, durante la missione dei Gesuiti. InIn etiopico (ge'ez) ci inviate ai ai Pontefici, Pontefici, anche anchemissive missive etiopico (ge'ez) ci sono sono oltre oltre che che lettere lettere inviate 11 — cosa rara e degna di rilievo—• mandate da Roma . Altri documenti - cosa rara e degna di rilievo - mandate da Roma". Altri documenti sono redatti arabo, italiano, italiano, inglese. inglese. Alla Alla fine fine di di ciaciasono redatti in in amarico, amarico, francese, francese, arabo, scun pezzo data un'eventuale un'eventuale versione versione inedita inedita oo sono sono segnate segnate le le mdiindiscun pezzo èè data cazioni bibliografiche bibliografiche delle delle versioni versioni aa me me note note in in altre altre lingue; lingue; pubblico pubblicolala cazioni 12 mia traduzione traduzione italiana solo dei due testi testi in in lingua lingua ge'ez di cui non non mia italiana solo dei due di cui ge'ez'2 conosco altra traduzione. conosco altra traduzione. Questa ricerca incompleta, perché, perché, nonostante nonostante l'interessamento l'interessamentodidi Questa ricerca èè incompleta, persone autorevoli, non è stato possibile avere copia di quanto, in in matematepersone autorevoli, non è stato possibile avere copia di quanto, ria, conservato negli negli Archivi Archivi di di Addis Addis Abeba; Abeba; èè noto noto inoltre inoltre che chenon non ria, èè conservato tutti gli Archivi Archivi della della Santa Santa Sede Sede né né tutti tuttii idocumenti documentiininessi essiconservati conservati tutti gli sono di pubblico dominio. dominio. Inoltre, Inoltre, mancano mancano all'appello all'appello alcune alcune lettere, lettere, sono di pubblico

5

Nrr. 5,5,6.6. Nm 75, 76, 76, 77, 77,78, 78,79. 79. 6 Nrr. Nm 58, 75, 7 Nrr. 16, 61. 61. Nm 16, 8 19.1. 8 Nr. 19.1. 9 Nrr, 81, 82, 82, 85, 85, 86, 86, 89, 89, 90, 90,91. 91. Nm 81, 10 Nrr. 16, 16,19.1, 19.1, 30, 30, 38, 38,39, 39,47, 47,49, 49,50, 50,53, 53,56, 56,57, 57,60, 60,61, 61,62, 62,63, 63,64, 64,65.2.3, 65.2.3,67, 67,68.2, 68.2, '° Nm 69, 70, 75, 75, 76, 76, 77, 77,87. 87. 11 Nrr. 63, 64. 64. Nm 63, 12 12 Nrr. Nrr. 63. 64. 6

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODIJZIONE INTRODUZIONE

7

delle quali quali si delle si hanno hanno peraltro peraltro dei dei riferimenti riferimenti negli negli scritti scritti esaminati esaminati oo in in altri luoghi. altri luoghi. Questo libro libro èè composto composto da: da: Sommario, Sommario, Introduzione, Introduzione, Premessa Premessa stoQuesto storica (per quanto concerne 1'Etiopia), Documenti, Indici, J-XI Tavole fuori rica (per quanto concerne l'Etiopia), Documenti, Indici, I-XI Tavole fuori testo. testo. Esprimo la la mia mia piü Esprimo più viva viva gratitudine gratitudine aa S. S. Em. Em. Card. Card. Paulos Paulos Tzadua Tzadua ee aa S. Ecc. Ecc. Mons. Mons. Silvano Silvano Maria Maria Tornasi Tomasi per per le le parole parole suadenti suadenti alla S. alla ripresa ripresa di di questo studio; questo studio; aa Don Don Raffaele Raffaele Farina, Farina, S.D.B., S.D.B., Prefetto Prefetto della dellaBiblioteca Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticana, per per l'autorizzazione l'autorizzazione aa effettuare Apostolica effettuare ii il lavoro; lavoro; aa P. P. SerSergio Pagano, Pagano, B., gio B., Prefetto Prefetto dell'Archivio dell'Archivio Segreto Segreto Vaticano Vaticano per perleleconcessioni concessioni rilasciate; alal P.P. Tewelde rilasciate; Tewelde Beiene, Beiene, Provinciale Provinciale dei dei Cappuccini Cappuccini di diEritrea, Eritrea, per le riproduzioni dall'Archivio del Vicariato Apostolico di Asmara. per le riproduzioni dall'Archivio del Vicariato Apostolico di Asmara. IiIl mio doveroso sentito ringraziamento mio doveroso ee sentito ringraziamento ai ai cortesissimi cortesissimiResponsabili Responsabilidei dei vari Archivi consultati: della della Segreteria vari Archivi consultati: Segreteria di di Stato, Stato, Sezione Sezione per per iiRapporti Rapporti con gli gli Stati; con Stati; delle delleCongregazioni: Congregazioni: per per1'Evangelizzazione l'Evangelizzazione dei dei Popoli, Popoli, per per la la Dottrina Dottrina della della Fede, Fede, per perleleChiese ChieseOrientali; Orientali;dell'Archivum dell'ArchivumRomanum Romanum Societatis Tesu. La mia mia particolare particolare riconoscenza va a! Societatis lesu. La riconoscenza va al Prof. Prof. Abebe Abebe BerBerin Specie y, in hanu hanu per per le le indicazioni, indicazioni, ee ai ai colleghi colleghi della della BA BAV, specie a! al Dr Dr Marco Marco per ii lumi Scriptor Latinus, Latinus, per Buonocore, Buonocore, Scriptor lumi apportati apportati nella nella lettura lettura di di alcuni alcuni testi e per i preziosi suggerimenti dati nel condurre questa pubblicatesti e per i preziosi suggerimenti dati nel condurre questa pubblicazione. zione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

.1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PREMESSA STORICA1

documenti qui qui pubblicati un periodo di tempo II documenti pubblicati coprono coprono un periodo di tempo di di circa circa nono(Lettera di di Alesye corre dal dal 27 ve secoli, secoli, che che esattamente esattamente corre 27 settembre settembre 1177 1177 {Lettera Ales(Visita ufficiale fino al al 99 novembre sandro HI III al Indie), fino sandro al Re Re delle delle Indie), novembre 1970 1970 (Visita ufficiale aa Al fine di rendere Paolo VI dell'Imperatore d'Etiopia Hãyla ^ellãsë). Paolo VI dell'Imperatore d'Etiopia Hàyla Sellase). Al fine di rendere piü più sembrato opportuno agevole la la comprensione dei testi testi presentati, presentati, èe sembrato agevole comprensione dei opportuno farli farli di carattere carattere storic0 precedere da da un excursus di precedere un breve breve excursus storico22 al al fine fine di di fornire fornire le le caratteristiche fondamentali del cristianesimo cristianesimo in in Etiopia Etiopia ee ii dati dati princicaratteristiche fondamentali del principali dei pali dei Principi Principi che chehanno hannogovernato governatoquesta questanazione. nazione. Origine ee sviluppo sviluppo del del cristianesimo cristianesimo in 1. 1. Origine in Etiopia Etiopia

Secondo la la tradizione tradizione locale, Secondo locale, l'introduzione l'introduzione del del cristianesimo cristianesimo in in EtioEtiopia sarebbe pia sarebbe da da collegarsi collegarsi alalracconto raccontodegli degliAtti Attidegli degliApostoli Apostoli(8,26 (8,26ss), ss), dove si narra che ii diacono Filippo conferl in battesimo a "un Etiope, dove si narra che il diacono Filippo conferì in battesimo a "un Etiope, un un eunuco, ministro ministro della della regina eunuco, regina di di Etiopia, Etiopia, Candàce, Candàce, iiil quale quale presiedeva presiedeva aa tutti ii suoi tutti suoi tesori". tesori". Questo Questo alto alto funzionario funzionario di di corte corte sarebbe sarebbe quindi quindi stato stato ii primo primi secoli il primo evangelizzatore evangelizzatore dell'Etiopia. dell'Etiopia. Dei Dei primi secoli peraltro peraltro non non si si sa sa quasi nulla quasi nulla di di preciso preciso sul sul cristianesimo cristianesimo in in quel quel paese, paese, fino fino al alRe ReEzana Ezana che, salito che, salito al al trono trono ancora ancora minorenne minorenne tra tra iiil 320 320 ee ilil325, 325,governô governò con con lala reggenza della della madre reggenza madre ed ed abbe abbe come come consiglieri consiglieri due due giovani giovani cristiani cristiani di di origine siriana, ed Edesio. origine siriana, IFrumenzio Frumenzio ed Edesio. Ii Il passaggio passaggio dal dal paganesimO paganesimo al al narrata dallo suo regno regno èe narrata cristianesimo del del suo cristianesimo dallo storico storico Rufino Rufino di di Aquileia Aquileia (I, Historia Ecclesiastica Ecclesiastica (I, (Concordia 345-Messina 345-Messina 411), 411), ilii quale, quale, nella nella sua (Concordia sua Historia 9-10) afferma afferma che, che, "ai due giovinetti giovinetti siri, sin, Frumen9-10) "ai tempi tempi di di Costantino", Costantino", due Frumenzio ed Edesio, Edesio, naufraghi naufraghi sulle zio ed sulle coste coste della della "India "India ulterior", ulterior", furono furono conseconsegnati al del regno, regno, di di cui cui seppero, in seguito, seguito, acquistare acquistare la la fidugnati al sovrano sovrano del seppero, in fiducia. cia. A11amorte mortedel delre, re,Frumenzio, Frumenzio, divenuto divenuto primo primo ministro ministro della «Alla della regina regina reggente, si ricercare accuratamente reggente, si adoperO adoperò aa ricercare accuratamente se se cicifossero fossero del deicnistiani cristiani tra ii commercianti tra commercianti romani romani della della regione, regione, ee diede diede loro loro facoltà facoltà di di costruire costruire luoghi di culto e di celabrare riti. Piiii tardi Edesio andO a Tiro, luoghi di culto e di celabrare riti. Più tardi Edesio andò a Tiro,dove, dove, 1

1 Tracciata Tracciata sulla sullalineä lineadidiDORESSE. DORESSE.

2

ABEBE Berhanu. BERHANU. Histoire; Abebe Storia; Budge BUDGE I-II; COULBEAUX, 2 Conti coNTI ROSSINI, Rossini, Storia-, Coulbeaux, Histoire-,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10 10

PREMESSA STORICA STORICA

ordinato sacerdote, lo stesso si recô ordinato sacerdote, incontrO incontrò lo stesso Rufino. Rufino. Frumenzio, Frumenzio, invece, invece/si recò ad Alessandria d'Egitto, da sant'Atanasio, vescovo di quella città, per ad Alessandria d'Egitto, da sant'Atanasio, vescovo di quella città, per ininformarlo degli degli avvenimenti avvenimenti di di cui cui era formarlo era stato stato testimone testimone ee protagonista; protagonista; iiil patriarca alessandrino patriarca alessandrinoordinO ordinò quindi quindiiiilmedesimo medesimoFrumenzio Frumenziovescovo vescovodel del paese paese della della nuova nuova evangelizzazione. evangelizzazione. Rufino, Rufino, tuttavia, tuttavia, èè impreciso impreciso circa circalala collocazione geografica geografica del del paese paese cui cui la collocazione la sua sua narrazione narrazione sisiriferisce, riferisce,eeloio chiama genericamente genericamente "India India ulterior chiama ulterior";ii ilnome nomeesatto esattodidiquesta questaregione regione risulta solamente risulta solamente da da una unalettera letterache che1'Imperatore l'Imperatore Costanzo, Costanzo, nel nel 356 356 circa, circa, inviô ai ai due inviò due sóvrani sovrani di di Axum: Axum: Aizañas Aizanas ee Sezanas. Sezanas. Costanzo, Costanzo, con con tale tale letlet31), invita invita gli (Apologia 31), tera, che tera, che ci ci èè Stata stata tramandata tramandata da da sant'Atanasio sant'Atanasio {Apologia gli sotSi Axumiti a rimandare ad Alessandria ii vescovo Frumenzio, perché Axumiti a rimandare ad Alessandria il vescovo Frumenzio, perché si sottometta al al patriarca patriarca Giorgio, ii quale della sede tometta Giorgio, il quale prese prese possesso possesso della sede alessanalessandrina all'inizió drina all'inizio del del 357. 357. Pare Pare accertato accertato che che ii destinatari destinatari della della lettera lettera di di Costanzosiano siano ilil re re Ezana Ezana ee suo Costanzo suo fratello fratello Sezana, Sezana, cui cui sisi riferiscono riferiscono un un gruppo di iscrizioni gruppo di iscrizioni axumite, axumite, secondo secondo le le quali quali Ezana Ezanasarebbe sarebbepassato, passato, successivamente, dal dal paganesimo prima di successivamente, paganesimo al al monoteismo, monoteismo, prima di convertirsi convertirsi al al cristianesimo, verso verso la la metà cristianesimo, metà del del IV IV sec. sec. Nel Nel loro loro insieme, insieme, questi questi docudocumenti axumiti axumiti permettono di stabilire menti permettono di stabilire una una evoluzione evoluzione dal dal politeismo politeismo al al cristianesimo senza che se ne possano precisare per ora tempi e modacristianesimo, senza che se ne possano precisare, per ora, tempi e modalità. Quanto lità. Quanto aa Rufino, Rufino, egli egli narra narra come come èè iniziata iniziatal'evangelizzazione l'evangelizzazionedel del regno di di Axum attivita mirnsteriale regno Axum; Il'attività ministeriale di di Frumenzio Frumenzio deve deve essere essere consideconsiderata come la continuazione di quella economia rata come la continuazione di quella apostolica apostolica, una unatappa tappadeli dell'economia delia saivezza che si nel corso corso dei dei tempi. tempi Non della salvezza che si diffonde diffonde nel Non risulta risulta chiaro chiaro ilil motivo per per ilii quale quale Frumenzio motivo Frumenzio ando andò aa presentarsi presentarsi ad ad Alessandria Alessandriaanziche anziché ad Antiochia; Antiochia forse ragioni vanno ricercate in ad forse le le ragioni vanno ricercate in legami legami preesistenti preesistenti tra tra le le primitive comunita primitive comunità cristiane cristiane etiopiche etiopiche ee le le vicirnori viciniori sedi sedi vescovili vescovili egizia egiziane ordinazione episcopale ne. Sta Stadidifatto fattoche cheFrumenzio Frumenzio,ricevendo ricevendo1 l'ordinazione episcopale da da sant Atanasio pose pose la la Chiesa Etiopia aile sant'Atanasio, Chiesa dd'Etiopia alle dipendenze dipendenze del del patriarca patriarca d'Alessandria; lele due due chiese, chiese, etiopica etiopica ed d'Alessandria; ed egiziana, egiziana, resteranno resteranno legate legate ananche nella che nellafede fedemonofisita>>3 monofisita»3. Con lala conversione conversione di di Ezana, Ezana, ilil cristianesimo cristianesimo divenne divenne la la religione religione uf«Con ufficiale del di Axum ono gruppi ficiale del regno regno di Axum, dove dove, tra traiiilVV ee iiilVI VI sec sec.,immigrar immigrarono gruppi Vite di monaci sin, come daile tradizioni tradizioni locali locali che, che, nelle nelie Vite di monaci siri, come èè adombrato adombrato dalle 4 conservano riferimenti riferimenti all'origiall'origi(Sadqan)4, dei "Nove Santi" ee dei dei "Giusti" dei "Nove Santi" "Giusti" {Sâdqân) , conservano (impero d'Oriente) d Oriente) ee aa nomi Rom (impero ne di questi questi monaci monaci provenienti provenienti da nomi ne di da Rom propri della Siria. Benché oggi sia ammessa da tutti l'origine siriaca propri della Siria. Benché oggi sia ammessa da tutti l'origine siriaca di di questi religiosi, questi religiosi, non non èè altrettanto altrettanto sicuro sicuro che che i imedesimi medesimifossero fosseropro prooo contro ilil Conciiio contro Concilio di di Calcedonia Calcedonia (451), (451), iiilquale qualeproclamô proclamòche cheGesü GesùCristo, Cristo, 3

21-22. Raineri, RAINERI, Spiritualità, Spiritualita, pp. pp. 21-22.

4

4 Raineri, RAINERI, Giusti.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PREMESSA STORICA STORICA

11 11

Figlio di Dio, nato, quanto quanto alla alla umanità Figlio di Dio, nato, umanità dalla dalla Vergine Vergine Maria, Maria, sussiste sussisteinin una sola una sola persona persona e e in in due due nature, nature, le le quali qualirimangono rimangono distinte distinte ee non non divise, unite e non confuse; molti studiosi, unitamente alla Chiesa ortodivise, unite e non confuse; molti studiosi, unitamente alla Chiesa ortodossa etiopica, etiopica, ritengono dossa ritengono che che essi essi fossero fossero monofisiti, monofisiti. Dalla Dalla "Vita "Vita dei dei GiuGiusti" sembra sembra potersi potersi dedurre dedurre che che ii missionari sti" missionari immigrati immigrati in inEtiopia, Etiopia, nella nella loro opera opera di di evangelizzazione, evangelizzazione, ebbero loro ebbero aa subire subire delle delle resistenze resistenze locali, locali,da da mettere forse forse in in relazione relazione col col declino declino del del potere potere axumita, axumita, quando quando ilii crimettere cristianesimo andava verso ii sud di quel regno>>5. stianesimo andavasempre semprepiü piùespandendosi espandendosi verso il sud di quel regno»5. 2. La La dinastia 2. dinastiaZagué6 Zagué6 4» A«~ MAtti K i AI r- ' * ■ 'ftUSt'lK*, . •* Vii*/ rMMMI 11 .1 "* X........ ">'^" "A.t""'" op*)^m-ïao'gtf.,^.^ 'r p5,• . ,.,,,. • ,,, : A**> fr/y.^ .,.. I'iG'X'hAvP'faarMtfi «»/. AA fem+'muptHnw, 4 I 5A iU I' ,/ ... ■ A*% ***'fcftmjn'iA *» - • A A- ffesmgA » fcX. 5._.,p.•..,.S, PS : )r»» «*4 A » A ini- J» í> ¢+1)-, avKxrA-ro ■' P t..., * fl.l.P3q n'WilMVVB AP1- A'Mr-H'Mir-i^nSwHMv, »-9.^>r,,P,1' ,sY'-,. 'PU I hr/r «« jtir" rAio^^j^ièiM-Jcinhou,^ f' n y-S- P USA.. '4.Ef "4-t r^Aa^hK-ft4 4 f-v VC V .ts-Bir •/ »1 wn A-A î ¡n ftv? 4.* ^4WVfW^VUWV' aBS- KAX.Í'.eíic.jgrilíj ^ 4--r AP-w/vi (VAA AA-t-4i»'»rA.A.. oj^K.-A-tr^^ mx » "'J'í fi-frrfíX'VAi) ^AAS^n» «M +• ■ 4- tu A4V,'4r.-«•(•wn'-AA^.V.'KWR.e '«ffea-v: - /-4-fci; } „.*•£ 7,!.......... MrtuMAAjiHiyMajwu / - .S,_,-•,.t,,. , r*»>A/.- A-tí' í A > I" in 4- >• i i »-x-:,. j —5. s555 AA W.M w«, ^ -'"PL• ,''/S-.... : W-lii'friîsWf.AAArt A'AAD'uo-XCiTX'èW»; «>nrfa.-ft .4>»n/ -, .H., h ,,4,1.4. v.v.. A. .A ' 2p ^»'{ f-A.tt- ÎÎ-J»*»/> .. p- ;---' 11, S.' '. 'AMWftl ; 4^08«»4.nx" ; ' v 5_ ' c

S

\ A. p P.



5

'S •A

.

M P

t

P U -

c,-.,

•-• :,r/S 4.

/s'r% •t.I 1PC5/

/.•-(:5

S.,- sPsA'. ,.p._p. -, /.'s'.: .:•• .5 5... ' .4'7i .5,..4 ..,- p

4:'/

./. PS, -'j,:

"-' '-'1:r -p s'p-':

.,,. •S,,•, 'asP',

,'5•'P SS.

.U,. •...It.. .............

S.. . t.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 5: 5: L'ABATE NICODEMO A DOC. L'ABATE NICODEMO A EUGENTO EUGENIO IV IV

33 33

[Originale presso presso la la Biblioteca Biblioteca Mediceo-Laurenziana Mediceo-Laurenziana di di Firenze; Firenze: ha ha ilii nn°0 XVII xvii eded [Originale Etiopico membr. membr. 0,380 0,380 xx 0,543; 0,543; "il "ii docudocucol n° n° 88 (anticamente (anticamente 300). 300). Etiopico èè segnato segnato col mento etiopico etiopico sisi trova trova nella nella cassetta cassetta argentea mento argentea contenente contenente alcuni alcuni atti attidel delConcilio Concilio doc. xiii; 32, doc. 60-62. Versione Versione latina: latina: BAV, Cod. Ott. Ott. Lat. Lat. 32, BAy , Cod. di Firenze"; CERULLI, pp. pp. 60-62. di Firenze"; Cerulei, xiii; 63-66; HOFMANN, PP . 377-378; Cod. Ott. Ott. Lat. Lat. 129; IUSTINIANUS, pp. 63-66; Cod. Iustinianus, pp. 377-378; CERULLI, Cerulli, pp. Hofmann, 19-22; Versione Versione italiana: italiana: Cerulei, CERULLI, pp. 66-68.1 Textus, pp. pp. 19-22; Textus, pp. 66-68.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 34 34 6 6 Esposizione Esposizione dell'oratore dell'oratore dell'abate dell'abate Nicodemo Nicodemo per per l'imperatore l'imperatore d'Etiopia, d'Etiopia, sugli sugliEtiopi Etiopi costituiti costituiti in in Gerusalemme, Gerusalemme, tenutci tenuta nel nel Concilio Concilio Fiorentino, Fiorentino, iiil sabato sabato 22settembre settembre

1441. 1441.

Expositio oratoris reverendi reverendi patris Expositio oratoris patris d(omi)ni d(omi)ni Nicodemi Nicodemi abbatis abbatispro pro seserenissimo et renissimo et potentissimo potentissimo Ethiopum Ethiopum Imperatore Imperatoresuper superEthiopibus EthiopibusTheIherosolymis constitutis. constitutis. Quae quidem expositio expositio facta facta fuit fuit in in publica rosolymis Quae quidem publica concongregatione ycomenici gregatione ycomenici concilii concilii Florentini Fiorentini die diesabbati sabbatisecunda secundaseptembris septembris millesimo quadringentesimo millesimo quadringentesimo quadragesimo quadragesimoprimo. primo. Omnes homines homines ad ad tuam Omnes tuam praesentiam praesentiam pervenientes pervenientespater paterbeatissime beatissime multas gratias agere multas tenentur tenentur Deo Deo gratias agere qui qui eos eos fecerit fecerit dignos dignos videre videre in in tete Christum etiam in terris inter peccatores homines conversantem. Sed Christum etiam in terris inter peccatores homines conversantem. Sed nos nos in in Ethiopia Ethiopia nati nati multis multis magnisque magnisque cogimur cogimur rationibus rationibus nulli nulli alteri alteri nationi nationi communibus communibus laudare laudare benedicere benedicere dominum' dominum1 qui quinobis nobisdedit dedit praesenti tempore sacram fidem fidem tuam tempore intueri. intueri. sacram tuam22 praesenti Primum Primum quod quod neminem neminem credimus credimus remotiorem remotiorem ab ab orbis orbis parte partehuc huesese conferre, quam nos, conferre, quam nos, qui qui non non ad ad extremam extremam modo modo omnibus omnibus partem; partem; sed sed pene pene extra extra ipsum ipsum orbem orbem positam positamincolimus incolimusEthiopiae Ethiopiaeregionem. regionem. Secundum quia salva Secundum quia salva caeterarum caeterarum pace pace non noncredimus credimusgentem gentemesse esse aliam aliam quae quae maiori maiorifide fideetetdevotione devotioneRomanum RomanumPontificem Pontificemveneretur, veneretur, quod quidem adeo ab ab33 experientia experientia apud apud nos nos notorium notorium esse essedignoscitur dignoscitur quod quidem adeo ut ut reversuri reversuri in in patriam patriam applausus applaususexultationesque exultationesquenostrum nostrumhominum hominumetet populi processuri timere timere cogamur, populi obviam obviam processuri cogamur, quia quia semper semper hactenus hactenus obserobservatum vatum est, est, Ut ut venientium venientium aaRomani RomaniPontificis Pontificisconspectu conspectuquarumcumquarumeumque plebs, et et omnis omnis sexus sexus aetatis aetatis multitudo multitude conferta confería pedes pedes osculari osculari etet que44 plebs, vestis vestis partem partem pro pro reliquiis reliquiis servandam servandam lacerare lacerarecontendat. contendat.Unde Unde intelligi intelligi potest quanta sit nostris hominibus Romani Pontificis opinio sanctitatis. potest quanta sit nostris hominibus Romani Pontificis opinio sanctitatis. Tertio loco maiori maiori excipiendum Tertio loco excipiendum laetitia laetitia et et iubilo iubilo gaudium gaudiumnostrum nostrum quod maius imperium quod maius imperium nostrum nostrum quam quam aliud aliudesse esseopinamur. opinamur.Siquidem Siquidem Reges centum Reges centum nostro nostro imperio imperio etiam etiam praesenti praesenti tempore tempore sunt suntsubiecti, subiecti,etet praeter praeter hoc hoc gloriae gloriae nostrae nostrae pars pars non non est est minima minima Regina Regina Sabba Sabba55 quae quae excitata fama excitata fama sapientiae sapientiae Salemonis Salemonis ita ita se se contulit contulit in in Jerusalem lerusalem quemadquemadmodum nos nos qui qui licet licet multo modum multo minores minores simus simus Regina Regina Sabba Sabba ad adtetevenimus venimus 1

"null... dominum". 1 RINALDI om.: "nulli...dominum". Rinaldi add.: "in". 2 RINALDI add.: "in". 3 Rinaldi "adeo ab". ab". RINALDI om.: "adeo 4' Rinaldi RINALDI om. om. 2

5

3 Re 10,1-13.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

35 DOC. 6: L'ORATORE DI NICODEMO AL DOC. AL CONC. DI FIRENZE FIRENZE 35 Ex gente gente item item77 nostra qui plus quam qui es es etiarn etiam plus quam Salemon6. Salemon6. Ex nostra fuerunt fuerunt CandaCandacis cis Regina Regina et et Eunuchus Eunuchus quos quos Philippus Philippus D(omi)ni D(omi)ni nostri nostri apostolus apostolus baptibapti8 . Quarum rerum certe magnarum gratia tu qui maximus es magnazavit . Quarum rerum certe magnarum gratia tu qui maximus es magnazavit8 turn nos nos licet licet parvulos tum párvulos des des libenter libenter prout prout confidimus confidimusteteintueri. intueri. Postremo vero et et rationum rationum praestantissima praestantissima quibus quibus advenisse advenisse laetalaetaPostremo99 vero mur mur ea ea est est quae quae ab ab ipsis ipsis effectibus effectibus innotuit innotuitetetmundo mundo palam palamest estfactum factum omnes qui aa te te et et aa Romana Romana ecciesia omnes qui ecclesia discesserunt discesserunt poenitus poenitus corruisse corruissenosnostra tra tamen tamen inter inter caeteras caeteras ecciesias ecclesias quae quae aa praedicta praedicta Romana Romana matre matre (?) (?) ececclesia 10 fortis clesia recesserint recesserint10 fortis etiam etiam et et potens potens ac ac libera libera existit existitcuius cuiusquidem quidem rei rei nullam nullam aliam aliam debent1 debent11' sapientes sapientes causam causam existere existere quarn quam quia quiaaliarum aliarum ecciesiarum ecclesiarum secessio secessio atque atque rebellio rebellio fuit fuit voluntaria. voluntaria. Hincque Hincque eorum eorum popopuli puli in in servitutern servitutem exterminiumque exterminiumque sunt sunt dati, dati, nostra nostra autem autem interrnissio intermissioet et elongatio elongatio aa sede sede tua tua nequaquam nequáquam aa perfidia perfidia aut aut levitate levitate alia aliased sedpotius potius processit provinciarurn distantia distantia et processit aa provinciarum et aa periculis periculis quae quae subeunt subeunt commeancommeantes tes atque atque etiam etiama apraedecessorum praedecessorumtuorum tuorumRomanorum RomanorumPontificum Pontificum negligentia negligentia cum cum nulla nulla apud apud nostros nostras hornines homines sit sit memoria memoria visitationis visitationis aut aut 12 voluerit curae tot curae tot Christi Christi ovium ovium quam quam pastorum pastorum quispiam quispiam ante ante12 voluerit suscisuscipere. pere. Nam Nam fert fert opinio opinio nostra nostra octingentos octingentos effluxisse effluxisse annos annos ex ex quo quo nullus nullus ante Pontifex ante Pontifex Romanus Romanus nos nos vel vel levi levi aut aut unico unico verbo verbo curaverit curaveritsalutare. salutare. In In hoc hoc itaque itaque summa summa laus laus tua tuaetetnostri nostrigaudii gaudiirnultitudo multitudeconsistit consistit 13 nostram quod tu tu solus quod solus ac ac primus primus Imperatorem Imperatorem nostrum nostrum et et13 nostrum gentem gentem catholicae fidei catholicae fidei et et tibi tibi ipsi ipsistudeas studeasunire unireper pervestrae vestraecongregationis congregationisetet operarn nostri nostri Abbatis servi tui tui in operam Abbatis Nycoderni Nycodemi servi in lerosolima lerosolimacostituti costitutiqui quinos nos ad te mittit quernadrnodum in praesentibus literis continetur. Commenad te mittit quemadmodum in praesentibus literis continetur. Commendat autem dai autem Abbas Abbas ipse ipse turn turn seipsurn seipsum turn turn et et filios Alios suos suos sanctitati sanctitatituae tuaead ad 14 suscipere est paratus 14 cuius mandata cuius mandata labores labores quoscumque quoscumque inunxeris inunxeris suscipere est paratus pro habenda pro habenda concludendaque concludendaque sanctissirna sanctissima unione. unione. Te Te autern autem in in primis primis certum nihil in certum reddit reddit Imperatorern Imperatorem Ethiopurn Ethiopum nihil in rebus rebus hurnanis humanisdicam dicam melius15 15 nihil melius nihil affectuosius affectuosius cupere cupere quarn quam uniri uniri Rornanae Romanae ecclesiae ecclesiae et ettuis tuis sanctissimis sanctissimis subici subici pedibus. pedibus. Tantae Tantae magnitudinis magnitudinis apud apud eum eum sunt suntRomaRoma6

6 Mt 12,42; 1. 12,42; Lc Lc11,3 11,31. RINALDI: "igitur". "igitur". Rinaldi: 8 At 8,27 8,27 ss. ss. 9 "Postrema". RINALDI: "Postrema". Rinaldi: 10 "Romana videntur HOFMANN, Textus; RINALDI: Rinaldi: "Romana videnturecciesia ecclesiarecessisse". recessisse". 10 Con Con Hofmann, 11 "dicent". Rinaldi; RINALDI: "dicent". 12 12 Rinaldi add.: "te". "te". RINALDI add.: 7

13

13Rinaldi: RINALDI "ac". "ac".

14 14

om. Rinaldi RINALDI om. "ducere maius". RINALDI: "ducere Textus; Rinaldi: HOFMANN, Textus-, maius". 15 Con Con Hofmann,

15

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

36 LETTERE 36 LETTERE TRA TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI

num nomen et et Latinorum num nomen Latinorum fides fides quam quam tecum tecum Christus Christus augere augere et et conserconservare dignetur vare dignetur in in saecula saeculasaeculorum. saeculorum.Amen. Amen. [BAy, Cod. RINALDIIX, IX, pp. Cod. Vat. Vat. Lat. 367-368; Hofmann, HOFMANN, [BAV, Lat. 4136, 4136, if. ff. 152v-153v; 152v-153v; Rinaldi pp. 367-368; Textus, pp. 24-26.1 Textus, 24-26.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 1: 1; CALLISTO CALLISTO HI III AL AL RE REZAR'A ZAR'A YA'QOB YA'QOB

37 37

77

jjjl al Re Zara Yd'qob: lo lo esorta esorta a combattere contro contro ii MusuirnaMusulmaLettera di Callisto IH Zara Ya'qob: alcune reliquie reliquie per per la la sua sua devozione. devozione.11dicembre dicembre1456. 1456. ni e gli invia alcune 1

Charissimo in Christo Christo filio filio Zarajacob Zarajacob Charissimo in Regni Aethiopiae Aethiopiae Regi Regi illustri illustrisalutem, salutem,etc. etc. Regni Qui coelorum continet thronum thronum Deus Deus Rex Rex dominator dominatoromnipotens omnipotenssitsit Qui coelorum continet tecum in omnibus operibus tuis; tibique, tuaeque uxori illustri ac famifamitecum in omnibus operibus tuis; tibique, tuaeque uxori illustri ac liae, popuhisque populisque tuis virtute benedicat, benedicat, qua quaprophetis, prophetis,qua quasanctis Sanctisetet liae, tuis in in ea ea virtute electis suis suis benedixit; benedixit; pluatque pluatque super super vos vos et et filios filios vestros vestros gratiam gratiam et et omomelectis ne bonum, qui domum domum Israel Israel auxit, auxit, et et exaltavit exaltavit in ingloria; gloria;suscitetque suscitetqueexex ne bonum, qui renibus tuis tuis semen semen Jacob Jacob in in perpetuam perpetuara aeternitatem, aeternitatem, quasi quasistellas, stellas,etet renibus sitis fuji filii dilectionis dilectionis suae; suae; tibi tibipacem pacemqualem qualemApostolis Apostolis22,, tibi tibi victoriam victoriam sitis qualem Josue3 praestitit praestitit in in campo campo Libani Libani trans trans Jordanem, Jordanem, et et duci duci MaMaqualem Josue3 4 chabaeo , contra Nicanorem pugnanti, cum viri illi apparuerunt, manichabaeo4 , contra Nicanorem pugnanti, cum viri illi apparuerunt, manifestum de de caelo caelo praesidium praesidium afferentes. afferentes. Is, Is, postquam postquamnobis, nobis,licet licetimmeriimmerifestum tis, tis, pontificatus pontificatus onus onus injunxit, injunxit, et et affecti affecti memoria memoria calamitatis calamitatisurbis urbisConsConsantequam de de conclavi conclavi recederemus, recederemus,votum votumemisimus emisimus tantinopolitanae 55,, antequam belli suscipiendi suscipiendi contra contra Turcum, Turcum, et et omnes omnes terrarum terrarum fidelium fidelium occupatooccupatobelli res. Cumque Cumque ad ad Id id facultates facultates ecclesiae ecclesiae non non suppeterent, suppeterent, vires vires principum principum res. orbis orbis terrarum, terrarum, qui qui Jesum Jesumcrucifixum crucifixumprofitentur, profitentur,convocare convocaredecrevidecrevimus. Ex Ex tunc tuae serenitati serenitati significamus significamusetetamicitiam amicitiamcum cumfelicis felicis mus. tunc etiam etiam tuae recordationis Eugenio Eugenio Papa Papa IV IV praedecessore nostro initam, nedum conconrecordationis praedecessore nostro initam, nedum tinuare, tinuare, sed sed in in unitate unitate sanctae sanctae fidei fìdei augere augere velle velie polliciti polliciti fuimus, fuimus, existiexistimantes illam esse esse veram veram amicitiam, amicitiam, non non quae quae praesentia, praesentia, sed sedChristi Christi mantes illam charitate conjungitur; nam nam qui qui unum unum corpus corpus et et unus unus spiritus spiritus66 in in Deo Deo susucharitate conjungitur: mus, unius etiam etiam voluntatis voluntatis in inDeo Deo esse esse debemus. debemus. Verum Verum quia quiaininhoc hoc mus, unius sanctissimo opere nostra nostra satis satis voluntas voluntas expleri expleri non non potest, potest, legationes legationesad ad sanctissimo opere diversos mundi non sine sine magnis magnis sumptibus sumptibus misimus; misimus;quemque quemque diversos mundi principes principes non pro viribus hortantes ad ad expeditionem expeditionem tam tam sanctae sanctae rei rei auxilia auxiliaconferant, conférant, pro viribus hortantes pro aeterna praemia praemia expectaturi: expectaturi: qui qui omnes omnes pro pro religione religione Jesu Jesu pro meritis meritis aeterna Christi redemptoris nostri nostri quantum quantum habent habent virium virium obtulerunt obtulerunt contra contra Christi redemptoris 1

(Borgia: 1455-1458). 1455-1458). 1 Alfonso Alfonso de de Borja (Borgia: 20,19. 2 Gv 20,19. 3 Es 17,9 17,9 ss. ss. 4 11 Macc 7,27-46. 7,27-46. 5 23 maggio maggio1453. 1453. 6 4,4, 6 Ef 4,4. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

38 LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 38 LETTERE huius rabiem multa multa praesidia praesidia nobis nobis oblata oblata sunt, sunt, adhaerent adhaerent enim enimex ex huius rabiem orientalibus, turn etiarn etiam ex ex occidentalibus occidentalibus partibus partibusterra terramarique mariqueduces, duces, orientalibus, turn etiam exercitus non non conternnendae contemnendae virtutis; virtutis; quos quos ille ille reforrnidans, reformidans, tantanetiam exercitus quam canis rabiosior rabiosior factus, factus, vires viressoldani, soldani,Scytharurnque Scytharumqueinirnicorum inimicorum quam canis Christianae religionis sibi sibi adjungere adjungerenititur, nititur,quod quodfacile facileconsequi consequipotent, poterit, Christianae religionis ob communem perñdiam, et voluntatem voluntatem in in nos nos hostilern, hostilem, unde unde tantis tantis ob communem perfidiarn, et viribus comulatis, comulatis, victoria victorianobis nobis difficilior difficiliorvideri videripotest. potest. viribus Nos tamen nutu Tartara Tartaracontrerniscunt, contremiscunt, Nos tarnen in in Domino Domino confidentes, confidentes, cuius cuius nutu et omnis fortitudo gentium dissipatur, serenitatem tuam huicsancto sancto et omnis fortitudo gentium dissipatur, serenitatem tuam huic operi convocare curavimus, si cum cum sua suasublimi sublimipotentia potentianostris nostris operi convocare curavirnus, quae quae si exercitibus vel suis suis operibus operibus Ecciesiarn Ecclesiam Dei Dei juverit, juverit, satis satis viviexercitibus accesserit, accesserit, vel rium habituri vidernur videmur ad ad profligandum profligandum impiurn impium Turcurn Turcum et etnon nonminus minus rium habituni spei, terram Jerusalem, aspersione sanguinis sanguinis Jesu Jesu Christi Christiredemptoris redemptoris spei, ter-ram Jerusalem, aspersione nostri consecratam ab ab impietate impiotate infidelium infidelium vendicari vendicari posse; posse; sub sub tuo tuo nostri consecratam etenim sublimi impenio, imperio, non non solum solum Deus Deus magnos magnos exercitus, exercitus,sed sedflurnen flumen etenim sublimi Nili77 esse esse voluit, voluit, cuius cuius inundatione inundatione tellus tellushostibus hostibus alimenta alimentaministrat, ministrai, Nih quibus pro tuo arbitrio denegare potes. Sperantes igitur in eo, quem erga quibus pro tuo arbitrio denegare potes. Sperantes igitur in eo, quem erga crucem geris affectum, affectum, per per viscera viscera Jesu Jesu Christi, Christi, cuius cuiusvexillurn vexillumininsacro sacro crucem geris baptismate recepisti, recepisti, per per hoc hoc regium regium decus decus capitis capitis tui, tui,per peromnia omniaquae quaetu tu baptismate sancta putas, si si Christi Christi fidem fidem cui cui susceptus susceptus es, es, respicere respicere dignaris dignaris adveradversancta putas, sas persecutores illius, qui te te in in sanguine sanguineredimere redimerenon nondubitavit, dubitavit,justa justa sus persecutores illius, qui et bella suscipere suscipere non non moreris. moreris. Praesta Praestate tenobis nobis ferventissimum ferventissimumininco eo et pia pia bella opere, merito laus laus omnis omnis inferior inferior est. est. Audivimus Audivimus saepe saepe aa tuis, tuis,qui qui opere, cuius cuius merito ad Romanam curiam curiam proficiscuntur, proficiscuntur,Hebraeum Hebraeumquendam quendamregnasse regnasseohm ohm ad Romanam in insula insula quadam quadam Aethiopiae Aethiopiae vicina, vicina, qui qui omnes omnes Christianos Christianos in in ea ea insula insula in 8 commorantes trucidari , id id cum cum ad adaures auresImperatoris ImperatorisConstanConstancommorantes trucidari jussit jussit8, tinopolitani pervenisset, pervenisset, Regi Regi tunc tunc Aethiopiae Aethiopiae scripsit, scripsit, se semirani, mirari,quod quod tinopolitani Rex potentissimus, Christi fidem fidem professus, professus, non non sine sine suae suae famae famae jactura, jactura, Rex potentissimus, Christi tam atroces atroces injurias Christianis fieri fieri pateretur, pateretur, cum cum illos illos facile facile tueri tueri pospostam injurias Christianis set; qui Rex ille ille praedecessor praedecessor tuus tuus classem classem paravit paravit in in perniciem perniciem tyranni tyranni set; qui Rex illius, et et quas quas decuit decuitpoenas poenasexegit. exegit.Quod Quodsisiliteris literisImperatonis Imperatorispraedicti, praedicti, illius, Rex ille vehementer commotus extitit, si pro insula propulsanda, pro Rex ille vehementer commotus extitit, si pro insula propulsanda, sisipro vicinis suscepit, quanto quanto magis serenitas tua, tua, ad ad intercessiointercessiovicinis tuendis tuendis arma arma suscepit, magis serenitas nem vicarii domini nostri nostri Jesu Jesu Christi, Christi, Petri Petri successoris, successoris, pro relinem vicarii domini pro illius illius reli7

Sulla leggenda riguardante riguardante"i"ipoteri poteridel delPrete PreteGianni GiannisulsulNib", Nilo", v. CERULLI, Etiopi, pp. pp. v. CERULLI, 116-119. 116-119. 8 cristiani dello dello Yemen Yemen da parte parte del delreredegli degli 8 Riferimento Riferimento alle alle persecuzioni persecuzioni contro contro ii cristiani DhO NuwSs, Nuwâs, convertitosi al giudaismo, avvenute durante durante l'impero l'impero didi Giustiniano Giustiniano Hiemariti, Dhü I (518-527), (518-527), culminate di Areta Areta di di Nagrãn Nagrân eecompagni. compagni. Intervenne Intervennecon condue due culminate con ilii martirio di di Axum, Axum, Kaleb, Kaleb, nella seconda delle quali, con con I'appoggio l'appoggio di costantinopoli, Costantinopoli, spedizioni il re di battè i persecutori, come attestato da da un'iscrizione un'iscrizione sudarabica sudarabica del del 525. 525.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 1: DOC. 1: CALLISTO CALLISTO III III AL AL RE RE ZAR'A ZAR'A YA'QOB YA'QOB

39 39

gione obsecrantis, justa et gione obsecrantis, justa et pia pia bella bellasuscipere susciperedebet. debet.Quod Quod cum cum facere facere decreverit, ut ut speramus, decreverit, speramus, per per nuntios, nuntios, quos quos aa circumvicinis circumvicinis partibus partibus ad ad Italiam profecturos esse credit, credit, celerius, Italiani profecturos esse celerius, ac ac tutius tutius nos nos certiores certiores reddere reddere non gravetur, gravetur, vel vel si si melius non melius expedire expedite putaverit, putaverit, eos eos ipsos ipsos nuntios nuntios dirigere dirigere 99 tituli S(ancti) Laurentii potent ad poterit ad dilectum dilectum filium filium nostrum nostrum Ludovicum Ludovicum tituli S(ancti) Laurentii in Damaso presbyterum Cardinalem, Cardinalem, nunc nunc classis classis maritimae maritimae legatum in Damaso presbyterum legatura in in partibus orientalibus cum fama fama detulerit, partibus orientalibus jam jam commorantem. commorantem. Nam Nam cum detulerit, nosnostris Christianis tris Christianis in in Europa Europa bellum bellum gerentibus, gerentibus, adversus adversus Turcos Turcos tuam tuam Seserenitatem renitatem cum cum suis suis viribus viribus accessuram, accessuram,spes speserit eritnon nonmediocris mediocrisvictoriae victoriae obtinendae in in Turchos, fientque nostri nostri exercitus obtinendae Turchos, fientque exercitus ardentiores ardentiores ad ad recuperecuperationem Terrae sanctae. rationem Terrae sanctae. Verum quia qüia non serenitati tuae Verum non dubitamus dubitamus serenitati tuae gratum gratum fore, fore, ea ea quae quae inin Europa gesta sunt conoscere, ad tuam consolationem, nonnulla praesenEuropa gesta sunt conoscere, ad tuam consolationem, nonnulla praesentibus duximus tibus duximus inserenda. inserenda. Turcorum Turcorum Imperator, Imperator, cultor cultor execrabilis execrabilis MahoMahometi, jam jam proxima meti, próxima aestate, aestate, cum cum suo suo valido, valido, et et innumerabili innumerabiliexercitu, exercitu, cum hostiliter hostiliter in cum in Hungariam Hungariam penetrasset, penetrasset, et et in in obsidione obsidione castri, castri, cui cui nonomen est est Belgrado, Beigrado, ad men ad ripam ripam fluminis, fluminis, Danubii Danubìi siti siti moraretur, moraretur, idque idque mamachinis, tormentisque tormentisque ad ad solum solum diruerat, diruerat, gentes Flungariae, quae quae pro chinis, gentes Hungariae, pro dedefensione aderant, adjunctis crucesignatis, quorum illuc ingens confluxefensione aderant, adjunctis crucesignatis, quorum illuc ingens confluxerat numerus, rat numerus, duce duce Joanne Joanne Vayvoda'° Vayvoda10 inclyto inclyto milite milite et et acerrimo acerrimo propupropugnatore nostrae nostrae religionis, religionis, cui gnatore cui noster noster animus, animus, nec nec fides, fides, in inDomino Domino dedefuit victoriae fuit victoriae obtinendae, obtinendae, sacratissimo sacratissimo die die B(eatae) B(eatae) Mariae MariaeMagdaleMagdalenae,11divino nae , divinoquodam quodaminstinctu instinctuexcitati, excitati,facto factoimpetu impetucontra contrahostes, hostes,eos eos in fugam in fugam turpiter turpiter compulerunt. compulerunt. Adfuit nostris nostris de de caelo Adfuit caelo manifestum manifestum auxilium auxilium Dei, Dei, qui quivoluit voluittantos tantos exercitus concludi in manus paucorum; nam ingenti strage peracta, exercitus concludi in manus paucorum; nam ingenti strage peracta, vicvictoria toria potiti potiti sunt. sunt. Quid Quid miramur miramur sub sub uno uno milite milite cum cum parva parva manu, manu, tot tot millia fuisse millia fuisse confusa? confusa? potens potens enim enim Deus Deus est est super super omnes omnes exercitus, exercitus, qui qui Madianitas et Madianitas et orientales orientales populos, populos, quorum quorum numerus numerus ut ut locustarum locustarum multimulti12 , qui de caelo tudo erat, erat, tradidit tude tradidit in in manu manu Gedeonis Gedeonis 12, qui de caelo praesidium praesidium dedit dedit sanctam Jerusalem Jerusalem profanare Oniae sacerdoti contra contra Eliodorum Eliodorum sanctam profanare volenvolen0niae1313 sacerdoti tem. tem. 0 O bone bone Jesu, Jesu, quanta quanta tua tuaest estfortitudo, fortitudo, qui qui misisti misistigladium gladiumtuum tuum 9 Trevisan (Scarampi Trevisan (Scarampi Mezzarota) Mezzarota) Ludovico, Ludovico, nato natoaaVenezia Venezianel nel1401, 1401, cardinale cardinale(1440), (1440), patriarca di partI con patriarca di Aquileia; Aquileia; partì con una una flotta flotta per per iimarl maridel delLevante Levanteiiil1313magglo maggio1456. 1456. Eletto Eletto vescovo di Albano nel 1465, morI lo stesso anno vescovo 1465, morì anno aa Roma. Roma. 10 Janos Hunyadi (Ca. 1387-1456), stratega ungherese, con le sue truppe liberô Beigrado 10 Janos Hunyadi (ca. 1387-1456), stratega ungherese, con le sue truppe liberò Belgrado dal Turchi dai Turchi nel nel1456. 1456. 11 22 luglio luglio 1456. 1456. 12 12 Giud 7,1 ss; 8,1 Giud 8,1 ss. ss. 13 13 22 Macc Mace 3,4 ss; 3,25 ss.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

40 LETTERETRA TRAI PONTEFICI I PONTEFICIROMANI ROMANIEEI IPRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 40 - LETTERE super illorum, qui qui fugiendo fugiendo non caede necanecasuper caput caput illorurn, non pauciores pauciores sese sese mutua mutua caede runt, nostris interfecti interfecti fuerunt fuerunt quibus quibus victoriam victoriam dedisti! dedisti! In Inea ea runt, quam aa nostris Turcorum circiter caesa, totidem totidem in infuga fuga pugna Turcorum circiter vigenti quatuor millia caesa, defecerunt mutuo concidentes: concidentes; castra castra incensa, incensa, bombardae bombardae captae captae defecerunt sese sese mutuo circiter trecentae, balistarum balistarum innumerabilis innumerabilis copia, copia, machinae machinaead adnavigia navigia circiter trecentae, per montes montes traducenda, traducenda, instrumenta instrumenta fabricata fabricata ad ad populos populos transvadantransvadanper dum, et ex ex sexaginta sexaginta quatuor quatuor navigiis, navigiis, quae quaesuper superDanuDanudurn, signa signa militaría, militaria, et bio retinebat, viginti capta penes nostras sunt. Ipse vero Turcus modo bio retinebat, viginti capta penes nostros sunt. Ipse vero Turcus modo dux tanti exercitus re male gesta nec dum superbii, modum statuens, dux tanti exercitus re male gesta nec dum superbit, modum statuens, cum ad ad Sophiam Sophiam urbem urbem pervenisset, pervenisset, in in rabiem rabiemversus, versus,quamplures quampluresex ex cum propinquis suis suis sine sine causa causa sua suamanu manuperemit. peremit.Quidam Quidamvero vero despotus despotus in in propinquis Serviae, nostris nostrisgentibus gentibusadhaerens adhaerensmultos multosexploratores exploratoresmisit, misit, provincia Serviae qui diligenter perquirerent ubi ubi Turchus Turchus ipse ipse sese sese recepisset, recepisset, multisque multisqueex ex qui diligenter perquirerent referentibus, nihil de illius illius vita vitacompercomperillis redeuntibus idemque referentibus, nihil certi de tum esse potuit. Opinamur Opinamur vel ipsum ipsum caesum, caesum, vel velforte forteperterritum, perterritum,inin turn aliquas latebras se recepisse; id tametsi multi référant, nos tamen literis literis aliquas latebras se recepisse; Id tarnetsi multi referant, nos tamen 14 dilecti filii nostri Joannis de Capistrano ordinis Minorum professoris, dilecti filii nostri Joannis de Capistrano 14 ordinis Minorum professoris, qui omnibus omnibus rebus rebus interfuit, interfuit, facti facti sumus sumuscertiores. certiores. qui Cum charissime fili, fili, miles miles comes, comes, praesentis praesentisbelli bellieventum eventumexexCum igitur igitur charissirne pertus, ingentem stragem stragem hostibus hostibus intuierit intulerit, sisitua tuasubhrnitas sublimitascum cumsuis suis pertus ingentem operibus speramus victoriosissirnum victoriosissimum finem finem contra contra per péroperibus nobis nobis accesserit, accesserit speramus fidos perterritos iam iam,ac actanto tantodispendio dispendio laborantes laborantes,Unde linde fidos hostes hostes Christi, Christi perterntos per aspersionem sanguinis sanguinis Redemptoris Redemptoris nostri nostri serenitatem serenitatem tuam tuam requirequiper aspersionem rimus, et in Domino obsecramus, ad opus tarn necessarium, pro sancta rimus et in Domino obsecramus ad opus tam necessarium pro sancta religione se se accingere accingere maturet, maturet, etetauxiliurn auxiliumnobis nobisaaDeo Deonon nondefuturum defuturum religione sperantes, tuae damus damus contra contra hostes hostes aureurn aureum ilium illumglaglasperantes, magnanimitati magnanimitati tuae dium quem quem Jeremías dare visus visus est est duci duci Machabaeorum Machabaeorum dicens: dicens: Accipe dium Jeremias dare Accipe sanctum munusaaDeo, Deo, quo quodeiicies deiiciesadversarios adversarios populi populi sui sui15 sanctum gladium munus 15.. Is Is enim Deus Deus est omnium fortissimus, fortissimus, qui qui sub sub Ezechia Ezechia Rege Rege per perangelum angelum enim est omnium suum de Senacherib16 centum et et octuoginta octuoginta quinque quinqué millia milliainterintersuum de castris castris Senacherib 16 centum fecit; is non secundum humanam potentiam, sed ut suae majestati plafecit; is non secundurn humanam potentiarn, sed ut suae majestati piacet, dat dignis victoriam. Nos autem, ut inquit Apostolus, flectamus cet dat dignis victoriarn Nos autem ut inquit Apostoius flectarnus genua ad patrem patrem dornini domini nostri nostri Jesu Jesu Christi Christi17 ab orationiorationigenua ad 17,, non non cessantes cessantes ab bus, ut ut implere implere dignetur, dignetur, quod quod maxime maximedesideramus; desideramus;confidentes confidentespro pro bus, sua ineffabili ineffabili dementia dementianobis nobisvictoriam, victoriam,perfidis perfidishostibus hostibusconfusionern confusionem sua 14 (1386-1456), canonizzato nel 1690 1690 (v. (v. A. Chiappini, BS 14San San Giovanni Giovanni da da Capestrano (1386-1456), A. CHJAPPINI, BS VI, Roma coli. 645-654). 645-654). VT, Roma 1965, coil. 15 15,16. 15 22 Macc 15,16. 16 19,35. 16 22 Re 19,35. 17 17 Ef Ef 3,14, 3,14.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 1:I: CALLISTO CALLISTO III III AL AL RE RE ZAR'A ZAR'A YA'QOB YA'Q0B DOC.

41 41

concedet, ut Ut sancta sancta civitate civitate de de manibus manibus impiorum concedei, impiorum liberata, liberata, dicere dicere pospossimus: Surge, illuminare Jerusalem, quia venit lumen tuum, et gloria Dosimus: Surge, illuminare Jerusalem, quia venit lumen tuum, et gloria Domini super 18 . Caeterum, Caeterum, quoniam quoniam devotioni devotioni tuae tuae duximus mini super te te orta orta est est™. duximus conconvenire, per venire, per dilectos dilectos in in Cristo Cristo filios filios nostros, nostros, fratrem fratrem Paulum Paulum sacerdotem, sacerdotem, et Theodorum diaconum ordinis et Theodorum diaconum ordinis S(ancti) S(ancti) Antonii Antonii Aethiopes Aethiopes mittimus mittimus venerandas reliquias, venerandas reliquias, videlicet videlicet de de reliquiis reliquiisS(anctorum) S(anctorum)Apostolorum Apostolorum Petri et et Pauli, Pauli, de de reliquiis reliquiis S(ancti) Petri S(ancti) Joannis Joannis Baptistae, Baptistae, de de brachio brachio S(ancti) S(ancti) Andreae Apostoli, Apostoli, de de reliquiis reliquiis S(ancti) Andreae S(ancti) Jacobi JacobiZebedei ZebedeiApostoli, Apostoli, de deligno ligno crucis, quas quidem crucis, in in qua qua suspensus suspensus fuit fuit beatus beatus Petrus Petrus Apostolus; Apostolus; quas quidem relireliquias, quoniam venerari sunt dignissimae, serenitati tuae, pro tua devoquias, quoniam veneran sunt dignissimae, serenitati tuae, pro tua devotione destinamus. destinamus. Datum Romae apud apud S(anctum) S(anctum) Petrum Incarnatione Datum Romae Petrum anno anno Incarnationis kal(endis) decembris decembris pontificatus tionis Dominicae Dominicae MCCCCLVI. MCCCCLVI. kal(endis) pontifìcatus nostri nostriII. IL v. Mauro MAURO da DALeonessa, LEONESSA, pp. 148-153.1 [RINALDIX, X, pp. pp. 148-153.] [Rinaldi pp. 85-87; v.

18

18 Is Is 60,1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI R0MANI E 42 LETTERE LETTERE TRA E II PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 42

88 nella quale quale dichiara dichiara di di aver aver ricevuto ricevuto l'ambaLettera di di Sisto Sisto TV [V11 al Lettera al Pretegianni Pretegianni22,, nella l'amba3 sciatore Antonio Antonio con sciatore con una unarnissiva missivadel delRe Reetiope etiopeche chescriveva scrivevadidivoler voleraderire aderire alla alla Chiesa cattolica cattolica ee chiedeva chiedeva una una corona, Chiesa corona, una una spada spada ee un unpresule presuleche cheloloincoronasse incoronasse in promette di di mandare in nome nome del del Papa. Papa. Ii Il Pontefice Pontefice promette mandare quanto quanto richiesto richiesto per per mezzo mezzo del del-lo zio dello stesso sovrano quando si sarebbe presentato con l'ambasciatore Antolo zio dello stesso sovrano quando si sarebbe presentato con l'ambasciatore Antonio. 13 nio. 13 maggio maggio 1482. 1482.

Charissimo in Charissimo in Christo Christo filio filio nostro nostro Presto Presto Joanni, Joanni, magno magno regi regiIndiae. Indiae. Venit ad ad Nos Antonius orator orator tuus, tuus, vir Venit Nos Antonias vir prudeñs prudens et et gravis gravis etetmagnae magnae religionis, quem religionis, quem Nos Nos libenter libenter oh ob amorem amorem nostrum nostrum erga erga te te vidimus vidimus etet excepimus et excepimus et summa summa caritate cantate sumus sumuscomplexi. complexi. Is Is attulit attulitNobis Nobisetetlitteras litteras tuas jucundissimas tuas jucundissimas quidem, quidem, quae quaesummopere summopereNos Nos delectarunt; delectarunt;quibus quibus cognovimus animi tui religionem et sinceram in Dominum nostrum cognovimus animi tui religionem et sinceram in Dominum nostrum Jesum Christum Jesum Christum ejusque ejusque gloriosissimam gloriosissimam Matrem Matrem semper semper virginem virginem devodevotionem, et et quanto quanto desiderio tionem, desiderio tenearis, tenearis, ut ut in in omnibus omnibus ad adfidem fidemcatholicam catholicam pertinentibus, quam pertinentibus, quam more more christiani christiani principis principis profiteris, profìteris, Nobiscum Nobiscum conconsentias, petens, uberiorem fidei fidei ipsius sentías, petens, Ut ut uberiorem ipsius cognitionem cognitionem velimus velimus ad ad te te transmittere si transmitiere si quid quid aut aut addendum addendum aut aut minuendum minuendum ad ad eos eos articulos artículos esesset, quos set, quos in in litteris litteris Nobis Nobis misisti. misisti. Agimus gratias gratias omnipotenti Agimus omnipotenti Deo, Deo, qui qui hoc hoc caeleste cadeste desiderium desideriummentis mentis tuae inspiravit, tuae inspiravit, quod quod nihil nihil in in magnis magnis principibus, principibus,qualis qualistutues, es,potest potestesse esse praeclarius. Quid enim potest beatius esse quam versari in vera religione praeclarius. Quid enim potest beatius esse quam versari in vera religione et summum toto cultu cultu venerari, venerari, per per quem et summum et et unicum unicum Deum Deum toto quem reges reges rereLaetamur plurimum gnant et et principes principes dominantur? gnant dominantur?44 Laetamur plurimum temporibus temporibus nostris nostris datam esse uniendi te te Romanae datam esse opportunitatem opportunitatem uniendi Romanae ecclesiae, ecclesiae, fidelium fidelium omomnium matri, matri, quae sicut etiam nium quae summo summo studio studio id id semper semper concupivit, concupivit, sicut etiam pleroplerosque ex ex maioribus maioribus tuis sque tuis desiderasse desiderasse accepimus. accepimus. Sed Sed longa longa inter inter nos nos reregionum distantia distantia effecit, effecit, ut ut aut gionum aut tui tui ad ad Nos Nos aut aut nostri nostri ad ad teteincolumes incólumes pervenire non potuerint, ex pervenire non potuerint, ex quo quo gratior gratior Nobis Nobis Antonii Antonii ipsius ipsius oratoris oratoris tui tui fuit adventus, a quo praestantiam animi tui, pietatem in Deum, fuit adventus, a quo praestantiam animi tui, pietatem in Deum, ardorem ardorem in catholicam in catholicam fidem fidem abunde abunde didicimus, didicimus, quae quae tantae tantaeNobis Nobis consolationi consolationi fuere, ut fuere, ut majori majori esse esse non non potuissent. potuissent. Nos Nos Antonium Antonium ipsum, ipsum, qua qua potuipotuimus humanitate humanitate sumus tanti principis mus sumus prosecuti prosecuti oh ob tanti principis nomen nomen et et excellenexcellen1

1 Francesco Francesco della dellaRovere Rovere(1471-1484). (1471-1484). 2 Eskender (Alessandro), Qwastantinos Qwastantinos(Costantino: (Costantino;1478-1494). 1478-1494). 3 p. 82). SURIANO, p. (cfr SURIANO, Uno dei dei due ambasciatori etiopi recatisi da Sisto IV (cfr Uno 82). 4 Prov 8,15. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 8: 8: SISTO IV DOC. IV AL AL PRETEGIANNI PRETEGIANNI

43 43

tiam. Voluimus, tiam. Voluimus, ut ut ritus ritus Romanae Romanae ecclesiae ecclesiae cognosceret, cognosceret, divinis divinis officiis officiis interesset, loca interesset, loca sacra, sacra, in in quibus quibusPetri Petriet etPauli Paulietetreliquorum reliquorumapostolorum apostolorum corpora conquiescunt, conquiescunt, visitaret, visitaret, reliquias corpora reliquias innumerabilium innumerabiliumsanctorum sanctorumetet martyrum veneraretur, martyrum veneraretur, quibus quibus urbs urbs Roma Roma adeo adeo abundat, abundat, ut ut tota tota martymartyrum Christi sanguine consecrata sit, ordinem ecciesiasticum, templa rum Christi sanguine consecrata sit, ordinem ecclesiasticum, tempia turn vetusta vetusta turn turn nova, nova, caeremonias caeremonias nostras tum nostras contemplatus contemplatus est; est; quae quae omomnia fecirnus, ut studiosius intueretur, quo maiestati tuae posset illa diiinia fecimus, ut studiosius intueretur, quo maiestati tuae posset illa diligentius referre. gentius referre. Remittimus igitur ad Remittimus igitur ad te te eundem eundem oratorern oratorem nostrum, nostrum, eo eo consilio, Consilio, ut ut patruum patruum tuum tuum una una securn secum ad ad Nos Nos rernittas, remitías, per per quern quem postea postea omnia omnia ad adte te transrnitternus, quae quae mittere rnittere in in anirno transmittemus, animo habemus habemus in in pignus pignus et et testirnotestimonium nostrae nium nostrae erga erga te te caritatis. caritatis. Cum Cum enim enim ille illead adNos Nos venerit, venerit, una unacum cum Antonio, mittemus coronam, ensem, praesulem aliquem, qui te Antonio, mittemus coronam, ensem, praesulem aliquem, qui tenostro nostro nomine coronet, coronet, theologos, theologos,praedicatores, praedicatores,artifices artifices et et alia alia quae nomine quae desidedesideras, ita ut amorem nostrum in te facile possit cognoscere et ras, ita ut amorem nostrum in te facile possit cognoscere et omnia omnia fient, fient, quae ad quae ad mutuam mutuam unionem unionem nostram nostram pertinebunt. pertinebunt. Sic Sic enim enim et et Nobis Nobis et et Antonio ipsi ipsi visum visum est est consultius consultius et et secutius, secutius, ut Antonio ut nihil nihil nunc nunc mittatur, mittatur,sed sed ipse tantummodo veniat et ipse tantummodo veniat et in in revisione revisione sua sua ad adNos Nos una una cum cumpatruo patruotuo tuo omnia ista omnia ista exsecutioni exsecutioni mandentur, mandentur, quae quae jam jam parata parata habemus, habemus, prout prout latius ex latius ex ipso ipso Antonio, Antonio, tuo tuo et et nostro nostro oratore, oratore, intelliges, intelliges, cui cuifidem fideminduindubiam placeas adhibere. Deus te incolumen et felicem ubique conservet. biam placeas adhibere. Deus te incolumen et felicem ubique conservet. Datum Romae apud Datum Romae apud S(anctum) S(anctum) Petrum Petrum anno annoIncarn(ationis) Incarn(ationis)DoDom(ini) 1482, m(ini) 1482, III III idus idus maii, mah, pontificatus pontificatusnostri nostrianno annoXI. XI. pp. 85-86.1 MARTf, pp. [Pou 85-86.] [Pou yY Martí,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

44 LETTERE 44 LETTERE TRA I PONTEFICI ROMANI ROMANI E I PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI

99 ttera di di Leone Leone X X 11 a Davide22 Re degli Abissini, con cui Lettera degli Abissini, cui gli gli raccomanda raccomanda iiilfioren fioren10 ottobre 1514. tino Andrea Corsali3. Corsali21. 10 1514.

Davidi Regi Regi Abyssinorum. Davidi Abyssinorum. Proficiscenti ad ad te Profìciscenti te Andreae Andreae Corsalo Corsalo civi civi Florentino Fiorentino mandavimus, mandavimus, ut ut tibi nostris tibi nostris verbis verbis plurimam plurimam salutem salutem diceret, diceret,certioremque certioremquetetefaceret faceretpro pro tua in tua in nos nos observantia observantia, et et pro pro ardore ardore tuo tuo atque atque cultu cultuininChristianam Christianam rempublicam mirifico miriflco propeque propeque singolari, singolari et rempublicam et amari amari te te aanobis nobissummo summopere et fieri sane sane plurimi; plurimi; quod quod etiam etiam his bis ad adteteliteris literisperferri perferrivoluimus, voluimus, pere et fieri ut remotissimis aa Romana Romana ecciesia ecclesiaregionibus, regionibus, Uttete hortaremur, hortaremur, ut ut in in istis istis remotissimis Dei Christi nomen nomen atque atque gloriam, gloriam, quantum quantumposses posses Dei dominique dominique nostri nostri Jesu Jesu Christi maxime propagares extenderes: poteris in eo eo curam curam atque atque maxime propagares et et extenderes: poteris autem, autem, si si in animum intendes tuum: tuum: semper semper quidem quidem plurimum plurimumipse ipseetiam etiamDominus, Dominus, animum intendes quem earum, quas quas ab ab ipso ipso possides, possides, maximaquem colueris, colueris, cuique cuique gratum gratum te te earum, maximarum fortunarum, atque atque memorem memorem praestiteris, praestiteris, tetefovebit, fovebit,adjuvabit, adjuvabit, rum fortunarum, provehet, provehet, etc. etc. Dat(um) VI id(us) 11. Roma Roma [1514]. [1514], Dat(um) VT id(us) octobris octobris anno anno 11. [RINALDIXII, XII,pp. pp. 91-92.] 91-92.1 [Rinaldi

1

Giovanni de' de' Medici Medici(1513-1521). (1513-1521). Davide IIII(1508-1540). (1508-1540). 2 Lebna Dengel, Davide 3 "Non notizie precise sulla sua sua morte. morte. Fu Fuastronomo, astronomo, "Non si si hanno hanno notizie precise sulla sulla sua nascita ee sulla Cosmografo navigatore;intimo intimodidicasa casaMedici Medici( ... (...)) un unreligioso religiosoabissino abissino( (...) asserisceche che tosmografo ee navigatore; ... ) asserisce nel maggio 1524 nella capitale dell'Etiopia dell'Etiopia iiil C. C. svolgeva svolgeva l'attività di di tipografo tipografo((...) ... ) Questa èe l'ultima notizia notizia che che cici 6è giunta giuntadel del C.": C.": G. G. CORSI, 1983, pp. COR5I, in in DBI, DBI, 29, 29, Roma Roma 1983, 536-538. pp. 536-538. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 10: LEONE LEONE XX AA DAVIDE DAVIDE DOC.

45 45

10 10 Lettera di d'Etiopia. Ii Il Papa, Papa, venuto aa conoscenza conoscenza che cheiiilsosoLettera di Leone Leone X al Re Davide d'Etiopia. il metropolita metropolita etiopici desiderano desiderano riunirsi con la la Chiesa Chiesa di Roma, Roma, esorta esorta iiil vrano e ii abolire prima la la circoncisione nel nel suo suo regno. regno. Una Una volta volta realizzata realizzata l'unità l'unitàtra tra Re ad abolire cristiani, essi essi potranno potranno liberare liberare la città città Santa santa di di Gerusalemme. Gerusalemme. 1515 1515 (mag(magtutti ii cristiani, gio?). Car(issi)mo in Christo Christo filio filionostro nostroDavid David Regi. Regi. Car(issi)mo in Car(issi)me Christo fili noster salutem salutem etc(etera). etc(etera). Nuper, Nuper, ex ex oratooratoCar(issi)me in in Christo fili foster ribus Car(issi)mi Car(issi)mi in in Christo Christo filii fìlii nostri nostri Emanuelis Emanuelis11 Portugalliae Portugalliae Regis Regis ribus il(lus)tris et et ex ex ipsius ipsius Regis Regis 1(itte)ris, l(itte)ris, ad ad quem quem proxime proxime nuntiurn nuntium destinadestinail(lus)tris sti, divina divina sane sane desuper desuper op(er)ante op(er)ante gr(ati)a, gr(ati)a,accepimus, accepimus,M(aiesta)tem M(aiesta)tem sti, tuam ac ac probatae probatae vitae vitae Marcum Marcum22 Patriarcham, Patriarcham, cui cui subjecti subjecti tibi tibireges, reges, tuarn gentes et et populi populi in in spiritualibus spiritualibusparent, parent,zelo zeloetetfervore fervorefidei fideivehementer vehementer gentes cupere, uniri cum ceteris ceteris Christi Christi fidelibus, fìdelibus, agnoscere agnoscere et et venerari venerari RomaRomacupere, uniri cum num Pontificem Eccie(siae), exhibita exhibita filiali filiali obeobenurn Pontificern ac ac sanctae sanctae Ro(manae) Ro(manae) Eccle(siae), dientia se se subijcere, subijcere, quo quo sublatis sublatis in in celum celum manibus, manibus, incredibilique incredibiliqueletitia letitia dientia perfusi, Deo honorum egimus, cuius cuius perfusi, Deo bonorurn operum operum effectori effectori maximas maximas gratias gratias egirnus, clem(en)tia n(ost)ris n(ost)ris temporibus temporibus factum factum est, est, Ut ut potentissima potentissima M(aies)tas M(aies)tas clem(en)tia tua ac ac Car(issi)ma Car(issi)ma in in Christo Christo filia filia nostra nostra Helena Helena33 eius eius mater mater prudentisprudentistua sima, sicut sicut accepimus, accepimus, ac acpietate pietateininDeurn Deum et et religione religione insignis insignismulier, mulier,inin sima, exaltationem fidei propensi ad tam s(an)ctum et laudabile opus obtuexaltationem fidei propensi ad tarn s(an)ctum et laudabile opus seseobtulerint. Verum cum cum intellexerimus intellexerimus in in tuo tuo regno regno circumcisionem circumcisionem adhuc adhuc lerint. Verum servari, pro pro ut ut p(raefa)to p(raefa)to Regi Regi Ernanueli Emanueli n(ost)ris n(ost)ris l(itte)ris l(itte)ris significavisignificaviservari, mus, eam obrnittere obmittere ad ad plenarn plenam et etcertiorem certioremsalutem salutemconsequendam consequendam mus, earn oportere, tuam de de eius eiusetetpopulorum populorumsuorum suorumsalute salutesollesolleoportere, M(aiesta)tem M(aiesta)tem tuam citi more pij pij parentis, parentis, hortamur hortamurin inD(omi)no, D(omi)no, ut ut dimisso dimisso circumcidendi circumcidendi citi more ritu, cum cum ceteris ceteris Christi Christifidelibus fidelibusconveniat, conveniat,Ut ut hoc hoc eximio eximio unionis unionistuae tuae ritu, dono, laetari possirnus. possimus. Qua Qua quidem quidemunione unione dono, veroque veroque holocausto, holocausto, piene plene laetari fore ut coniunctis ac alijs alijsregni regniopibus opibuscum cump(raep(raefore confidimus, confidimus, Ut coniunctis tuis tuis armis armis ac fa)to Rege, Nobisque Nobisque et christianis regibus regibus ex ex propinpropinfa)to Portugalliae Portugalliae Rege, et alijs alijs christianis quis nostris locis locis contra contra infideles infideles pugnantibus, pugnantibus, ijs ijs vel vel devictis devictis vel velad ad quis nostris veram Christi fidern fidem conversis, conversis, recuperabitur civitas s(an)cta s(an)ctaHierusalern Hierusalem veram Christi recuperabitur civitas et locus, in in quo quo D(orni)nus D(omi)nus n(oste)r n(oste)r Ihesus Ihesus Chr(istu)s Chr(istu)s in incruce crucependens pendens et locus, 1

I (1495-1521). 1 Emanuele Emanuele 1(1495-1521). Tedeschi, in York 1991, 1991, pp. pp. 2 II11metropolita metropolita d'Etiopia d'Etiopia Marco (t CE, 4, New York in CE, (f 1530); v. S. TEDEScHI, 1016-1017. 1016-1017. 3 L'imperatrice d'Etiopia d'Etiopia Elena, Elena, sposa sposadidi Ba'eda Ba'edaMãryãm Máryam(1468-1478) (1468-1478) ee tutrice tutrice didiLebna Lebna Dengel (1508-1540);v.v.PROUTY— Prouty - ROSENFELD, Rosenfeld, pp. Dengel (1508-1540); pp. 57-58; 57-58; Beccari BEccARI X, p, p. 169. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA 46 LETTERE TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 46

pro communi communi salute salute passus pro passus est, est, quod quod tam tam ad ad fidei fìdei exaltationem, exaltationem, quam quam ad ad salutem salutem tuam tuam et et gloriam gloriarapertinebit. pertinebit.Nos Nos vero, vero, sublata sublatacircumcisione, circumcisione, devoto animo animo tuo tuo et et p(raefa)tae p(raefa)tae Helenae genitricis tuae devoto Helenae genitricis tuae nullo nullo modo modo deedeerimus. Curabimusque p(rae)terea M(aiesta)tem rimus. Curabimusque p(rae)terea M(aiesta)tem tuam tuam et et in innostrum nostrumetet s(an)ctae ap(osto)licae s(an)ctae ap(osto)licae sedis sedis sinum sinum recipere. recipere. Et Et misso misso ad advos vosnuntio nuntio nostro eam earn ac ac eius eius genitricem nostro genitricem celestibus celestibus et et spiritualibus spiritualibusdonis, donis,temporatemporalibus namque libus namque abundatis, abundatis, munerari. munerari. 4 (Card. SS. Quatuor)4. (Card. SS. Quatuor) . 103-104.1 n. 15691, HERGENROETHER, n. [ASV, Arm. Arm. XLIV, XLIV, 5, 5, f.f. 108r-v; 108r-v: Tav. Tav, II; II; Hergenroether, [ASV, 15691, pp. pp. 103-104.]

4 ' Lorenzo Pucci, fiorentino, datario datario ee segretario segretario di di Leone Leone X, X, cardinale cardinale prete prete della della chiesa chiesa fino alla mordei Santi Quattro Quattro Coronati Coronati (1513-1524), (1513-1524), quindi cardinale vescovo di Albano, Albano, fino te, a 73 anni, in Roma, nel 1531. 1531.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 11; LEBNA LEENA DENGEL A CLEMENTE VII VII DOC. 11:

47 47

11 11 1

2

Lettera di Lebna Dengel Dengel 1,, Re d'Etiopia, d'Etiopia, aa Clemente Clemente Vu VII2,, portata dal suo ambasciaambasciaLettera tore Francisco Alvarez Alvarez23.. Ii Il sovrano sovrano menziona menziona la la corrispondenza corrispondenza tra tra iiil suo suo avo avoed ed tore Eugenio IV, IV, chiede chiede il'nmagini immagini sacre l'aiuto dei Re Re cristiani cristiani contro contro i i Eugenio sacre ee artefici, artefici, ee l'aiuto Musulmani. 1524. 1524. Musulmani. Literae Serenissirni Serenissimi David David Aethiopiae Aethiopiae Regis, Regis, ad ad sanctissimurn sanctissimum Literae D(ominum) Clementem Paparn Papam VII VII per per D(orninurn) D(ominum) D(ominurn) N(ostrum) N(ostrum) Clernentern Franciscum Alvarez Alvarez eius eius oratorern oratorem perlatae, perlatae, et et ex ex Aethiopico Aethiopico Franciscum in Lusitanum, indeque indeque in in Latinum Latinumtraductae. traductae. in Lusitanum, Felix sancte sánete Pater, Pater, qui qui aaDeo Deo effectus effectus est est gentium gentium consecrator, consecrator, etet Felix sancii Petri Petri sedern sedem obtines, obtines, Tibi Tibi datae datae sunt sunt claves claves regni regnicoelorurn, coelorum, etet sancti quodeumque ligaveris, erit ligaturn, ligatum, vel vel solusoluquodcurnque ligaveris, vel vel solveris solveris super super terram, terram, erit tum in coelis44,, sicut dixit Christus, Christus, et et ita ita in in Evangelio Evangelio Matthaeus Matthaeus scribit. scribit. sicut dixit turn in coelis Ego Rex nomen leones Atani Tinghil Tinghil66,, id id et Dei Dei gratia gratia Atani Ego Rex cuius cuius nornen leones venerantur venerantur 55,, et est thus thus virginis virginis vocor, vocor, quod quod nomen nomen est est aa baptismate, baptismate,nunc nuncvero veroininipso ipso est suscepti regni initio initio assurnpsi assumpsi nornen nomen David, David, dilectus dilectus aaDeo, Deo,columna columna suscepti regni fidei, cognatus cognatus stirpis stirpis luda, luda, filius fìliusDavid, David, filius filius Salornonis, Salomonis, filius filiuscolumcolumfidel, nae Syon Syon77,, filius filius serninis seminis Iacob lacob88,, filius filius de de manu manu Marie Marie99,, filius fìlius Naii'° Naù10per per nae carnem, Imperator Imperator rnagnae magnae et et altae altaeAethiopiae, Aethiopiae, magnorurn magnorum regnorum regnorumetet carnem, 11 12,, de de Fatigar Fatigar13 13,, de ditionum, ,de deCaffate Caffate12 de AngoAngoditionum, et et terrarum, terrarurn, Rex Rex de deXoa Xoa,

1

Dâwit II, Wanag WanagSagad SagadI I(1508-1540). (1508-1540). 1 Lebna Lebna Dengel, Dawit Medici(1523-1534). (1523-1534). 2 Giulio de' Medici 3 in qualità qualita di cappellano Francisco Alvarez (Coimbra: (Coimbra: 1490-1540), 1490-1540), in cappellano seguI seguì l'ambasciata l'ambasciata diretta dal dal re re del del Portogallo Portogallo alal re reDavide Davide d'Etiopia, d'Etiopia, dove dove giunse giunse nel nel 1520. 1520. Ebbe Ebbe ininseguito seguito l'incarico l'incarico di ambasciatore del re Davide Davide presso il papa ee iiil 29 29 gennaio gennaio 1533 1533 fu fu ricevuto ricevuto aa da Clemente Clemente VII, VII, alalquale qualerimise rimisedue due lettere monarca etiopico. Cfr Alvarez, Bologna da lettere deldel monarca etiopico. Cfr ALVAREZ, Preste Joam 29-30). (BECcARI XV, 29-30). Preste foam (BECCARIXV, 4 Mt 16,19. 16,19. 5 Wanâg Sagad. WanSg Sagad. 6 Dengel ooLebna LebnaDengel. Dengel. 6 'Etàna 'Etãna Dengel 7 'Amda Seyon Seyon(1494). (1494). 8 Yâ'bqob(1434-1468). (1434-1468). 8 Zara Zar'a Ya'bqob 9 Ba'eda Maryam Mâryâm(1468-1478). (1468-1478). 10 (1494-1508). 10 Nà'od Näod (1494-1508). 11 Scioa (Beccari X, Scioa (BECCARI X, p. 21). 21). 12 (Beccari III, Beccari VI, p. 255). 255). 12 Gaffa Caffa (BECCARI III, p. 543; BEccARIVI, 13 (Beccari V, p. 15; Beccari BEccAPJX, X, pp. 33-34). 13 Fategar Fategar(BECCAPJ p. 15; 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPI ETI0PICI 48 LETTERE 48 LETTERE TRA ETIOPICI

de Goiame19, de Belliguangue Belliguangue16 16,, de de Adeon Adeon17 17,, de de Vangue Vangue1818,, de te 14,, de de Baru Baru15 15,, de te14 Goiame19, 20 21 22 de Vague23, de Beguemidri Beguemidri 21,, de de Ambea Ambea 22,, de ubi Nilus ubi Nilus oritur, oritur, de de Amara Amara 20,, de Vague23, et de Sabaym, Sabaym, unde unde fuit fuit Regina Regina Sabba Sabba25 25,, de de Bernegaes Bernegaes26 26,, et de Tigrimhao Tigrimha024 24,, de de 27 28 p0 provinciae omnes omnes sunt sunt in in mea mea podominus usque usque ad dominus ad Aegyptum Aegyptum 27. Eae Eae 28 provinciae testate, et et plaeraeque plaeraeque aliae aliae rnagnae, parvae, quae testate, magnae, et et item item parvae, quae nunc nunc aa me me nenequaquam numerantur: numerantur: neque neque Regna Regna et et provincias quáquam provincias suis suis nominibus nominibus exexpressi veluti pressi veluti superbia, superbia, et et vana vanagloria gloriainductus, inductus,verurn verumob obididUt utsummus summus Deus magis magis ac ac magis magis laudaretur, laudaretur, qui Deus qui singulari singulari benignitate benignitate tot tot amplissiamplissimorum regnorum regnorum Christianae Christianae religionis religionis superioribus morum superioribus meis meis regibus regibus impeimpena tribuisset, sed profecto me clariore gratia inter alios reges dignum ria tribuisset, sed prefecto me clariore gratia inter alios reges dignum 29 dorninum fecit, ut fecit, ut religioni religioni continue continue inservirem. inservirem. Quoniam Quoniam me meAde1 Adel29 dominum fecerit, hostem fecerit, hostem Maurorurn Maurorum et et gentilium, gentilium, qui qui adorant adorant idola. idola.Mitto Mittoad addeodeosculandos pedes pedes sanctitatis sculandos sanctitatis vestrae vestrae more more caeterorum caeterorum Christianae Christianae fidel fidei regum fratrum régum fratrum meorum meorum, quibus quibus neque neque rehgione religione,neque nequepotentia potentiasum sum inferior. Ego Ego etenim eternm in in Regnis Regrns meis meis sum sum columna columna fidei: fidei neque inferior. neque externis externis iuvor auxiliis, auxilns quurn reponam qui iuvor quum in in solo solo Deo Deo spern spem et et opern opem reponam, qui me me susti sustinet net, et et gubernat gubernat ab abeo eotempore tempore,quo quoAngelus Angelus Dei Dei allocutus allocutus est estPhilip Philip3 °, qui pum30 pum qui fidem fidem doceret doceret Eunuchum Eunuchum potentis potentis regrnae reginae Candacis Candacis reginae reginae Aethiopiae, quae quae aa Hierosolyma Aethiopiae, Hierosolyma Gazam Gazam pergebat. pergebat. Philippus Philippus turn tum bapti. baptizavit Eunuchum, Eunuchum et zavit et Eunuchus Eunuchus demum demum Reginam Reginam cum cum magna magna parte partefarni familiae et liae et populi populi eius eius,qui quinumquarn numquamdesierunt desieruntesse esseChristiarn Christiani,omrnque omnique 31 fide3i praedecessores vero sequenti tempore tempore perstiterunt perstiterunt fortes fortes in in fide sequenti , praedecessores vero mei mei XV, p. 37). 14 Angot Angot (BEcCARI (Beccari XV, p. 37). (BECCARI XV, 15 Debaroa Debaroa (BECCARI XV, p. 109). p. 109). 16 XV, p. P. 53). 53). 16 GOES: GOES:"Baliganze"; "Baliganze"; Balli Balli(?:(?:BECCART BECCARI XV, 17 17 GOES: GOES: "Adea" "Adea" (BECCARI XV, p. 7). (BECCARI XV, 7). p. 18 18 Wagara Wagara (BECCARI XV, p. (Beccari XV, Oagra). 254; Oagra). p. 254; 19 19 Goggiam (Beccari XV, Goggiam (BECCART XV p.158). 158) p 20 Amara(BECCARIXV, (Beccari XV, pp. pp. 30-31). 30-31). 20 GOES: GOES:"Damaraa"; "Damaraa"; Amara 21 XV, p. 60). Begameder(BECCARI (BECCARI XV, 21 GOES: GOES:"Vagemedri"; "Vagemedri"; Begameder p. 60). 22 104-105). (BeccariXV, pp. 104-105), 22 GOES: GOES:"Ambeaa"; "Ambeaa"; Dambia Dambia (BECcARIXV, pp. 23 XV p. Wag(BECCARI (BECCARI XV, Gag). 23 GOES: GOES:"Vagne"; Vagne Wag 254 Oag) p 254; 24 XV, p. 345). TigreMohon Mohon(BECCARI (BECCARI XV, 24 GOES: GOES:"Tigri "Tigri Mahon"; Mahon"; Tigrè p. 345). 25 (Beccari XV, 296). 296). 25 GOES: GOES: "Saba" "Saba" (BECCARI XV, p. p. 26 (Beccari XV, 51-52). 26 Bahamagasc Baharnagasc (BECCARI XV, pp., pp., 51-52). 27 Aegypti". 27 GOES: GOES:"Nobiam "Nobiam[=[=Nubia], Nubia], finem finem Aegypti". 28 GOES: "Hae". 28 GOES: "Hae". 29 (BECCARI XV, 29 Adal Adal (BECCARI XV, pp. pp. 7-8). 30 At 8.8. 30 At 31 1 Pt 5,9. 311Pt59 14 15

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. LEENA DENGEL A CLEMENTE VII VII DOC. 11: LEBNA

49 49

nulla alia nulla alia ope ope adiuti, adiuti, quam quam divina, divina, fidem fidem in in latissimis latissimis Regnis Regnis propagapropagarunt, quod runt, quod et et ego ego quotidie quotidie efficere effìcere contendo. contendo. Maneo Maneo etenim etenim intra intramaximáximos Regnorum Regnorum meorum leo ingenti ingenti sylva mos meorum fines, fines, Ut ut leo Sylva circumdatus circumdatusetetseptus septus adversus adversus Mauros Mauros obsidentes, obsidentes, et et alias alias nationes nationes fidel fidei Christianae Christianaeinimicisinimicissimas, simas, quae quae nolunt nolunt audire audireverbum verbumDel, Dei, neque ñequecohortationes cohortationesmeas, meas,etetego ego gladio accinctus gladio accinctus eos eos persequor, persequor, et et paulatim paulatimextrudo extrudodivino divinoscilicet scilicetfretus fretus auxilio, auxilio, quod quod nunquam nunquam mihi mihi deest, deest, quod quod secus secus accidit accidit Regibus Regibus ChristiaChristianis. Nam si regnorum suorum fines extendunt, id facile possunt assequi: nis. Nam si regnorum suorum fines extendunt, id facile possunt assequi; 32,, iuvanturque33 quoniam alter alteri fert fert opem, opem, et et auxilia auxilia subministrat subministrat32 iuvanturque33 quoniam alter alteri benedictione vestrae sanctitatis, sanctitatis, cuius benedictione vestrae cuius particeps particeps ego ego sum, sum, cum cum in in libris libris meis meis literae literae habeantur, habeantur, quas quassuperioribus superioribus temporibus temporibus Papa PapaEugenius Eugenius cum benedictione misit cum benedictione misit ad ad Regem Regem semen semen lacob. lacob. Qua Qua accepta, accepta, et ettradita tradita per manus benedictione, benedictione, ego ego fruor, fruor, etetmagnopere magnoperelaetor. laetor. per manus Caeterum ego in in magna magna habeo Caeterum ego habeo veneratione veneratione sanctum sanctum templum templum in in HieHierusalem, rusalem, ad ad quod quod saepissime saepissime mitto mitto oblationes oblationes debitas debitas per per nostros nostros pereperegrinantes: grinantes: et et multo multo plures plures et et pinguiores pinguiores mitterem, mitterem, nisi nisi itinera itinera aaMauris, Mauris, et et infidelibus infidelibus obsiderentur. obsiderentur. Nam Nam praeter praeter illud, illud, quod quod dona dona nostra nostra et etthethesauros permittunt34. sauros nunciis nunciis eripiunt, eripiunt, etiam etiameos eoslibere liberepertransire pertransirenon non permittunt34. Quod si paterent Quod si paterent itinera, itinera, in in familiaritatem, familiaritatem,etetcommercium commerciumRomanae Romanae Ecclesiae devenirem, uti uti fit Ecclesiae devenirem, fit aa caeteris caeteris Christianis Christianis Regibus, Regibus, quibus quibusinin religione religione Christiana Christiana non non sum sum inferior inferior et et ita ita ut utilli illicredunt, credunt,unam unamfidem fidem rectam rectam et et unam unam ecclesiam ecclesiam confiteor, confiteor, credoque credoque sincerissime sincerissime in insanctam sanctam trinitatem trinitatem et et in in unum unum deum, deum, et et in in virginitatem virginitatem dominae dominae nostrae nostrae virginis virginis Mariae, Mariae, et et articulos articules fidel fidei teneo teneo etetobservo, observo, uti utiab abApostolis Apostolisconscripti conscripti fuerunt. deus optimus fuerunt. Nunc Nunc deus optimus manu manu potentissimi, potentissimi, et et Christianissimi Christianissimiregis regis Emanuelis35 iter iter patefecit, patefecit, ut ut per per legatos legatos conveniremus, conveniremus, et et in in fide fide cocoEmanue)is35 niuncti niuncti Christiani Christiani cum cum Christianis Christianis Deo Deo inserviremus. inserviremus. Sed Sed dum dum in inaula aula mea essent, allatum allatum est mea eius eius Oratores Oratores essent, est eum eum vitam vitam cum cum morte morte commutascommutas36 paterni se, fìliumque eius, fratrem fratrem meum meum Ioannem Ioannem36 paterni Regni Regnisceptrum sceptrum Se, filiumque eius, accepisse. accepisse. Unde Unde sicuti sicuti ex ex patris patris morte, morte, summum summum senseram senseram dolorem: dolorem: ita ita ex fìlii filii felici ex felici in in regnum regnum assumptione, assumptione, mirifice mirifice sum sum laetatus, laetatus,adeo adeoUt ut spesperem communibus copiis viribus per rem nos nos communibus copiis et et viribus per regiones regiones Maurorum Maurorum pessimopessimorum rum terra terra marique marique iter iteraperturos, aperturos,atque atquecos eosmagno magnoterrore terroreillato illatosedibus sedibus et regnis regnis esse pacatoque itinere et esse depulsuros, depulsuros, Ut ut commodo commodo pacatoque itinere Christiani ChristianiHieHierosolymitanum rosolymitanum templum templum petere, petere, et etlibere liberecommeare commearepossint. possint.Atque Atqueego ego 32 32 GOES: GOES: "subministrare". "subministrare". 33

GOES: "iuvarique". "iuvarique". Goes: "fiunt'. GOES: "fiunt". 33 Emanuele I,I, Re Emanuele Redel delPortogallo Portogallo(1495-1521). (1495-1521). 36 36 Giovanni II, Re del Portogallo Portogallo (1455-1495). (1455-1495). 34

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50 LETTERE TRA TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 50 in primis, primis, sicuti in sicuti vehementer vehementer exopto, exopto, divini divini amoris amorisparticeps particepsesse essepossim possim in tempio templo apostolorum apostolorum Petri Petri et et Pauli. Pauli. Cupio Cupio autem autem ingenti ingenti desiderio desiderio conin consequi sacrosanctam benedictionem a vicario domini nostri Jesu Christi. sequi sacrosanctam benedictionem a vicario domini nostri lesu Christi. Nam procul procul dubio dubio sanctitas sanctitas vestra Nam vestra dei dei est est vicarius, vicarius, et et cum cumaaperegrinis, peregrinis, qui ex qui ex regionibus regionibus nostris nostris ad ad Hierusalem, Hierusalem, atque atque inde indeRomam Romamnon nonsine sine miraculo eunt miraculo eunt et et redeunt, redeunt, multa multa de de Sanctitate Sanctitate vestra vestra ab ab his bis audio, audio, quae quae mihi incredibilem mihi incredibilem afferunt afferunt voluptatem voluptatem et et gaudium. gaudium. Sed Sed multo multo maiorem maiorem omnino caperem caperem laetitiam, omnino laetitiam, sisi mci meiOratores Oratores breviore brevioreitineris itineriscompendio compendio uti possent, uti possent, et et nova nova referrent, referrent, sicuti sicuti antequam antequam moriar moriaraliquando aliquandoallatuallaturos spero, Spero, non non sine sine gratia gratia Dei omnipotentis. Qui Qui vos vos in in sanitate, sanitate, et ros Dei omnipotentis. et sancsanctitate conservet. autem pedes titate conservet. Amen. Amen. Exosculor Exosculor autem pedes sanctos, sanctos, et et supplex supplex oro, oro, 37 ut benedictionem ad me mittat37. ut benedictionem ad me mittat . [Legatio David, David, carte carte (D iii, D D iv), iv), E E I; GOES, carte (F (F iiiv, iiiv, FF iv), iv), G G iv; iv; Versione Versione [Legatio (D iii, Goes, carte italiana: Ambasciaria, Ambasciaria, carte carte CG iv, italiana: iv, CC ijv.] ijv.]

37

Goes mei loannis Ioannis GOES add: add: "Has "Has quoque quoque literas literas Sanctitas Sanctitas tua tua accipiet accipiet de de manu fratris mei Regis nostrum Franciscum Franciscum Alvarez". Alvarez". Regis Portugalliae, Portugalliae, per per eundem Oratorem nostrum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 12; 12: LEENA LEBNA DENGEL A A CLEMENTE VII VII DOC.

51 51

12 12 Altra lettera del Re Re di di Lebna Lebna Dengel Altra lettera del Dengel aa Clemente Clemente VII. VII. 1524 1524

Alterae literae literae eiusdem a. lAlterae a. eiusdem Serenissimi SerenissimiDavid David Aethiopiae Aethiopiae Regis Regis ad sanctissimum D(ominum) N(ostrum) Clementem P(a)p(am) VII ad sanctissimum D(ominum) N(ostrum) Clementem P(a)p(am) VII per D(ominum) D(ominum) Franciscum Franciscum Alvarez Alvarez eius eius Oratore Oratore perlatae: perlatae: per et ex ex Aethiopico Aethiopico in in Lusitanum Lusitanum indeque indeque in in Latinum Latinum traductae'. et traductae1. In nomine Dei Dei patris patris omnipotentis omnipotentis creatoris creatoris coeli terrae, visibilium In nomine coeli et et terrae, visibilium et invisibilium. invisibilium. In Dei fìlii fuji lesu lesu Christi, et In nomine nomine Dei Christi, qui qui est est idem idem cum cum ipso ipso aa principio mundi, principio mundi, et et est est lumen lumen de delumine, lumine,etetDeus Deusverus verusde deDeo Deo vero. vero. In In nomine Dei Dei spiritus Spiritus sancii sancti dei dei vivi, vivi, qui qui processit patre. Has Has litelitenomine processit ex ex Deo Deo patre. ras22 ego ras ego Rex Rex mitto, mitto, cuius cuius nomen nomen leones leones venerantur, venerantur, et et Dei Dei gratia gratiavocor vocor Atani Tinghil, Tinghil, id Id est, est, Thus virginis, filius Atani Thus virginis, fìlius Regis Regis David, David, filius filius Salomonis, Salomonis, filius Regis filius Regis per per manum3 manum3 Mariae, Mariae, filius filius Nahü Nahù per per carnem, camem, fihius filius sanctosanctorum Petri et Pauli per gratiam. Pax sit tibi iuste Domine pater Sancte, rum Petri et Pauli per gratiam. Pax sit tibi iuste Domine pater Sánete, potens, pure, pure, sacrate, potens, sacrate, Qui Qui es es caput caput Pontificum Pontifìcum omnium, omnium, et et neminem neminemmemetuis, cum tuis, cum nemo nemo possit possit tibi tibi maledicere. maledicere. Qui Qui es es vigilantissimus vigilantissimus supra supra anianimas curator mas curator et et amicus amicus peregrinantium, peregrinantium, consecrate consecrate magister magister et et praedicapraedicator fidei, tor fidei, et et earum earum rerum rerumhostis, hostis, quae quaeconscientiam conscientiamoffendunt, offendunt, amator amator optimorum morum, morum, vir vir sanctus optimorum sanctus quem quem omnes omnes laudant laudani et et benedicunt. benedicunt. 0O foelix sánete sancte pater foelix pater ego ego tibi tibi reverenter reverenter obedio, obedio, quum quum sis sis pax pax omnium, omnium,etet cuncta bona merearis, et ita aequum, ut omnes tibi obedientiam praescuneta bona merearis, et ita aequum, ut omnes tibi obedientiam praestent, sicut sancti Apostoli praecipiunt apud Deum: hoc vere vestrum tent, sicut sancii Apostoli praecipiunt apud Deum: hoc vere vestrum est, est, ita etiam veneremur Episcopos, archiepiscopos, et et PraelaPraelaita etiam praecipiunt praecipiunt Ut ut veneremur Episcopos, archiepiscopos, tos. Similiter, tos. Similiter, ut ut te te loco loco patris patris amemus, amemus, et et loco loco Regis Regis vereamur, vereamur, et et tibi tibi uti Deo fidem habeamus. habeamus. Propterea Propterea dico dico ego ego humiliter humiliter ad uti Deo fidem ad terram terram genigenibus flexis bus flexis tibi tibi pater pater sancte, sánete, sincero sincero admodum admodum corde, corde, quod quod tu tu pater patermeus meus es, et et ego ego filius filius tuus. tuus. 0O pater es, patersancte sánete potentissime, potentissime, cur curneminem neminemunquam unquam ad nos ad nos misisti? misisti? ut ut certius certiusde devita vitasaluteque salutequemea meacognosceres. cognosceres.Quum Quumtutu sis pastor, et ego ovis tua. Bonus etenim pastor sui gregis numquam sis pastor, et ego ovis tua. Bonus etenim pastor sui gregis numquam nec tibi tibi aa regionibus obliviscetur regionibus vestris vestris nimium nimium remotus remotus debeo debeo existiexistiobliviscetur44:: nec man, ut nuncn ad me nequeant pervenire, cum ex remotissimis man, ut nuncii ad me nequeant pervenire, cum ex remotissimis terraterra-

Davidis Aethiopiae Aethiopiae Imperatoris, Imperatoris, ad Pontificem Ro1- GOES: GOES: "Literae eiusdem serenissimi Davidis manum, manum, scriptae scriptae anno annomillesimo, millesimo,quingentesimo, quingentésimo,vigesimoquarto, vigesimoquarto,Paulo PauloIovio loviointerprete". interprete". 2 Goes add: "is". "is". 2 GOES 3 "dc manu". GOES: "de GOES; manu". 4 "oblivisceretur" GOES: "oblivisceretur". GOES:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EF II PRINCIPI PRINCIPI ETI0PICI 52 LETTERE ETIOPICI 52

rum Regnis Regnis Portugailiae rum Portugalliae Rex Rex Emanuel Emanuel55 filius filius tuus tuus oratores oratores ad adnos noscorncommodissime miserit, modissime miserit, et et si si Deus Deus eurn eum ad ad se se in in coelum coelum evocare evocare distulisset, distulisset, ea ea quae tum agitabamus procul dubio foelicem exitum habuissent, nunc quae turn agitabamus procul dubio foelicem exitum habuissent, nunc vero maxime maxime opto opto prospera prospera et et salutarla salutaria de vero de sanctitate sanctitate vestra vestra per percertos certos nuncios audire: audire: neque nuncios neque enim enim unquarn unquam verbum verbum aa sanctitate sanctitatevestra vestrarecepi, recepì, quum aliqua aliqua tantum quum tantum aa nostris, nostris, qui qui ex ex voto voto peregrinantur peregrinantur audierim. audierim. Sed Sed hi cum hi cum neque neque meo meo nomine nomine proficiscantur, profìciscantur, neque neque quicquae quicquae literarurn literarumaa vobis afferant, afferant, incerta incerta fide vobis fide nobis nobis percunctantibus percunctantibus dicunt dicunt se se ab ab HieroHierosolyma: deinde solyma: deinde solutis solutis votis votis ad advisitanda visitandaApostolorum Apostolorum lirnina liminaRomarn Romam pervenisse, cum cum intelligant inteiiigãnt ea ea loca loca facile facile peti, peti, quod Christianis teneanteneanpervenisse, quod aa Christianis tur, et certe sümrnam capib ex eorum sermonibus voluptatem, quoniam tur, et certe summam capio ex eorum sermonibus voluptatem, quoniam dulcissirna cogitatione cogitatione sancii sancti vultus vultus tui dulcissima tui irnaginem imaginem intueor, intueor, quae quae mihi mihi Angeli forrnae simillima videtur, et illarn sicuti angelicam me Angeli formae simillima videtur, et illam sicuti angelicam me diligere diligere venerarique fateor, mihi esset esset gratius gratius atque venerarique fateor, sed sed profecto prefecto mihi atque iucundius iucundius verba verba tua, tuasque ita nunc tua, tuasque literas literas devotissime devotissime contemplari. contemplari. Atque Atque ita nunc te te oro oro ut ut nunciurn tuum tuum cum cum benedictione ad me nuncium benedictione ad me mittere mittere velis velis ad ad exhilarandum exhilarandum cor meum: meum: nam nam cum cor cum in in religione religione et et fide fide consentiamus, consentiamus, id id mihi mihi ante ante omomnia videtur nia videtur expetendum: expetendum: supphciterque suppliciterque item itemoro, oro,Ut ut arnicitiam amicitiammearn meamad ad instar annuli quem induis in digiturn, et torquis aureae quam hurneris instar annuii quem induis in digitum, et torquis aureae quam humeris imponis in in intimum veils ut imponis intimum cor cor reponere reponere velis, ut mei meimemoria memorianunquam nunquam ex ex animo vestro deleatur. deieatur. Gratis verbis et animo vestro Gratis eternm etenim verbis et literis Uteris arnicitia amicitiamaxime maxime •crescit, crescit,quum quurnearn eamsancta sanctapax pax complectitur: compiectitur: ee qua qua omnis omnis humana humana iaetitia laetitia facile provenit. enirn isis qui qui vehementer facile provenit. Quemadmodum Quemadmodum enim vehementer sitit, sitit, frigidam frigidam sacris scripturis 111 sacris maxime aquam maxime aquam desiderat desiderai66, Ut ut in scripturis habetur habetur: ita ita animus animus meus ex nunciis, nunciis, et et literis, meus ex Uteris, quae quae ex ex remotissimis remotissimis terris terris deferuntur deferuntur increincredibiie gaudium gaudiurn concipere solet neque dibile concipere solet: neque tantummodo tantummodo de de Sanctitate Sanctitate vestra vestra, certã de desinguiis Si certa aliqua audiero. Si aliqua si audiero. Verum Verum si singulis terrae terraeChristianae ChristianaeRegibus Regibus referentur, minim in modurn láetabor, sicuti his accidit, referentur, mirum in modum laetabor, sicuti his accidit,qui quipreiiando preliando opima spoha opima spolia77 reperiunt reperiunt et et legunt, legunt, hoc hoc enim enim facillime facillime fieri fieri potest, potest, postpostquam Rex toturnidid iter iter aperuit, aperuit, qui quam Rex POrtugaliiae Portugalliae totum qui ad ad nos nos iam iampridem pridem legatos suos suos misit, misit, cum legatos cum strenuissimis strenuissimis equitibus, equitibus, dum dum88 pater pater meus meus Rex Rex Emanuel adhuc adhuc esset esset in in humanis, Emanuel humanis, neque neque turn turn aut aut demum demum aa quoque quoque alio alio Rege Christiano, Christiano vel Rege vel ipso ipso Pontifice Pontífice aut aut nuncium, nuncium, aut aut omnino omnino literas literasrerecepimus. Quanquam cepimus. Quanquam in in nostris nostris Archiviis Archiviis proavi proavi nostri nostri earum earum iiterarum literarum memoria conservetur, memoria conservetur, quas quas papa papa Rornanus Romanus nomine nomine Eugenius Eugenius99 ad ad has has 5

Emanuele 1(1495-1521). Emanuele I (1495-1521), 41,2. 6 Sai Sal 41,2. 7 Sal 118,162. Sai 118,162. 88 GOES add: "autem". GOES "autem". 9 Eugenio IV IV (1431-1447). 6

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. LEENA DENGEL A CLEMENTE VII VII DOC. 12: LEBNA

53 53

terras misit, misit, quum quum regnaret regnaret semen semen Jacob lacob Rex Rex Regum Regum in in universa universa AethioAethioterras pia Rex metuendus. Praescriptio autem literarum haec erat. Eugenius pia Rex metuendus. Praescriptio autem literarum haec erat. Eugenius Romanus ex semine semine Jacob lacob10 Regi rere10 Regi Romanus Pontifex Pontifex filio filio dilecto dilecto nostro nostro Regi Regi ex gum in universa universa Aethiopia Aethiopia maxime maxime metuendo, metuendo, et et c. c. In Insumma summaautem autem gum in literarum significabat filium filium suum suum loannem Ioannem Palaeologum' Palaeologum111 ,, qui qui biennio biennio literarum significabat ante esset esset mortuus mortuus Regem Regem regum regum Romaeorum Romaeorum ad ad sacrosanctam sacrosanctamsynosynoante dum celebrandam evocatum evocatum fuisse, fuisse, et et cum cum eo eo Iosephum losephum12 Patriarcham, 12 Patriarcham, dum celebrandam Constantinopolitanum venisse venisse cum cum magno magno numero numero Archiepiscoporum Archiepiscoporumet et Constantinopolitanum Episcoporum, generis Praelatorum, Praelatorum, in in quibus quibusetiam etiamfuissent fuissent Episcoporum, et et omnis omnis generis procuratores Patriarcharum Anthiocheni, Anthiocheni, Alexandrini, Alexandrini, et et HierosolymitaHierosolymitaprocuratores Patriarcharum ni. Qui omnes fidei et et religionis religionis amore amore firmiter flrmiterse se coniunconiunni. Qui omnes secum secum sanctae sanctae fidei xissent, constitutaque unitate unitate ecclesiae ecclesiae sublatas sublatas fuisse fuisseantiqui antiquitemporis temporis xissent, constitutaque difficultates non non sine divino auxilio, auxilio, quae quae erroneae, erroneae, et et religioni religioni contracontradifficultates sine divino riae videbantur; quibus quibus rebus rebus rite rite sancitis sancitis et etconstitutis constitutisipse ipsePapa Papaomniomniriae videbantur: bus singularem laetitiam laetitiam peperisset. peperisset. Hunc Hunc autem autemlibrum librumPapae PapaeEugenii Eugenii bus singularem ad vos quern incorruptum incorruptum servavimus, servavimus, totum totumetiam etiamPontificiae Pontificiae ad vos mittimus, mittimus, quem benedictionis ordinem et potestatem misissemus, nisi harum harum rerum rerum ninibenedictionis ordinem et potestatem misissemus, nisi mis magnum magnum volumen volumen esse esse videretur, videretur, quum quum magnitudine magnitudinelibrum librumPauli Pauli mis ad gentes gentes omnino omnino superet. vero qui haec aa Pontifice Pontífice ad ad nos nos detudetuad superet. Legati Legati vero qui haec lerunt, fuere fuere Theodorus, Theodorus, Petrus, Petrus, Didymus, Didymus, et etGeorgius Georgius servi serviJesu lesuChristi. Christi. lerunt, Tu vero sanctissime sanctissime pater Tu vero pater recte recte feceris, feceris, sisievolvi evolvi vestros vestros libros libros iusseris, iusseris, ubi ubi harum harum rerum, rerum, de de quibus quibus scribimus, scribimus, uti uti facile facile arbitror arbitroraliqua aliquamemomemoria reperiatur. reperiatur. Itaque Itaque sancte sánete pater pater sisi aliqua aliquaad adnos nosperscribes, perscribes,firmiter firmiter na existimato cuncta cuneta in in nostros nostros libros libros diligentissime diligentissimefore foreconscripta, conscripta,Utut existimato posteris posteris nostris nostris earum earum rerum rerum sempiterna sempiterna memoria memoria relinquatur. relinquatur.Et Etcerte certe is is mihi mihi beatus beatus esse esse videtur, videtur, cuius cuius memoria memoria custodita custodita literis literis in in urbe urbe sancsancta ta Roma, Roma, et et in in sede sede sanctorum sanctorum Petri Petri et etPauli Pauliconservatur. conservatur.Hi Hienim enimsunt sunt domini regni coelorum, domini regni coelorum, et et totius totius mundi mundi iudices, iudices, et et quoniam quoniamita itacredo, credo, yepropterea has paretur apud apud sanctitatem sanctitatem vepropterea has mitto mitto literas, literas, ut ut mihi mihi gratia gratia paretur stram, stram, et et vestrum vestrum sanctissimum sanctissimum senatum, senatum,ut utinde indesancta sanctabenedictio benedictiomihi mihi proveniat, proveniat, et et bonorum honorum omnium omnium incrementum. incrementum. Obnixe Obnixe etiam etiam precor precor sanctitatem vestram, vestram, ut ut mihi mihi mittere mittere velit velit aliquas aliquassanctorum sanctorum imagines, imagines, sanctitatem et precipue beatae et precipue beatae Mariae Mariae virginis, virginis, Ut ut saepissime saepissime sit sit in inore oreatque atquememomemona ria nomen nomen vestrae vestrae sanctitatis, sanctitatis, et et continuam continuamex ex muneribus muneribusvestris vestriscapiam capiam voluptatem. Jdcirco Idcirco etiam etiam vehementer vehementer postulo, postulo, Ut ut mihi artifices mittatis, mittatis, voluptatem. mihi artifices qui imagines qui imagines fabricent, fabricent, atque atque item item enses enses et etarma armabellica bellicaomnis omnisgeneris, generis, itemque atque argenti, argenti, et et fabros fabros lignarios, lignarios, praecipue praecipue araritemque caelatores caelatores auri auri atque 10

Ya'qob (1434-1468). (1434-1468). 10 Zara Zar'a Ya'qob 11 L'imperatore bizantinoGiovanni GiovanniVIII ViliPaleologo Paleologo(1425-1448). (1425-1448). L'imperatore bizantino 12 Giuseppe II (1416-1439). 12 Giuseppe 11(1416-1439).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TRA II PONTEFICI P0NTEFICI ROMANI PRINCIPI ETIOPICI ETI0PICI 54 LETTERE 54 LETTERE TRA ROMANI EE II PRINCIPI

chitectos, qui qui domos ex lapide lapide construant, chitectos, domos ex construant, et et tegulas tegulas ex ex plumbo plumbo cuprocuproque ducere que ducere faciant; faciant, quibus quibus domorum domorum tecta tecta protegantur, protegantur, ad ad hos hos etiam etiam nobis admodum chari chari erunt, nobis admodum erunt, qui qui vitrum vitrum cdnflare, confiare, organaque organaque musica musica scite facere scite facere et et docte docte pulsare pulsare sciant. sciant. Itemque Itemque fistulatores fistulatores et ettibicines. tibicines.Hos Hos vero artifices ex domo vestra praecipue mihi mitti vellem, vel si horum vero artifices ex domo vestra praecipue mihi mitti vellem, vel si horum domi vestrae vestrae exigua exigua erit erit copia, domi copia, ab ab aliis aliis Regibus Regibus filiis filiis vestris vestris eos eos sanctitas sanctitas vestra poterit potent impetrare, vestris imperiis imperiis et vestra impetrare, quondam quondam vestris et nutibus nutibus facile facile obeobediunt. Hi Hi cum cum ad ad me me pervenerint pervnerint pro diunt. pro meritis meritis summo summo in in honore honore habebunhabebuntur, ex tur, ex liberalitate liberalitate mea mea mercedem mercedem amplam amplam accipient, accipient, et etsisidomum domumaualiquis redire abunde ornatus quis redire concupiscet, concupiscet, premiiS premiis abunde ornatus abibit abibit uti uti placuerit, placuerit, quando nec nec invitum invitum quemquam quando quemquam sim sim retenturus, retenturus, cum cum fructum fructumaliquem aliquemex ex eius industria industria percepero. Nunc ad ad alia alia transeundum transeundum est, est, et et iam jam aa te eius percepero. Nunc te pospostulo santissime tulo santissime pater, pater, cur cur non non hortaris hortarisReges RegesChristianos Christianosfilios filiostuos, tuos,Ut ut 13 esse vebint? post13 arma deponant, et uti fratres decet inter se concordes arma deponant, et uti fratres decet inter se concordes esse velini? postquam ipsi tuae sunt, sunt, et et tu tu ipse quam ipsi Oves oves tuae ipse pastor pastor earum? earum? Optime Optime quidem quidem tua tua sanctitas novit, sanctitas novit, quid quid Evangelium Evangelium praecipiat, praecipiat, quod quod dicit, dicit, omne omne regnum regnum in in seipsüm divisum seipsum divisum desolabitur14 desolabitur14.. Nam Nam si si Reges Reges animis animis etetfoedere foederecerto certo consentient, facillime facillime Mahometanos consentient, Mahometanos omnes omnes delebunt, delebunt, et et pseudoprophepseudoprophefoelici irruptione irruptione disturbabunt taesepulchrum, 15,, foelici tae sepulchrum,Iquod Iquod in in urbe urbe Meha Meha est est15 disturbabunt et diruent. hanc rem rem da et diruent. Ob Ob hanc da operam operam pater pater sancte, sánete, ut ut inter intercos eosbona bonapax pax fiat, et certüm foedus amicitiae percutiatur, hortareque eos, Ut mihi fiat, et certum foedus amicitiae percutiatur, hortareque eos, ut mihi adesse atque adesse atque opem opem ferre ferre velint, velini, cum cum in in Regnorum Regnorum meorum meorum finibus finibus aa Mahometanis Mauris Mauris pessimis pessimis hominibus hominibus sim sim ex omni latere latere circumdaMahometanis ex omni circumdatus. Ipsi Ipsi autem autem Mauri Mauri Mahometani Mahometani inter inter se semutuis tus. mutuis auxiliis auxiliis utuntur, utuntur, ReRegesque cum cum Regibus, Regibus, et et Reguli Reguli cum gesque cum Regulis Regulis adversus adversus nos nos sincere sincere et et conconstantissime conveniunt. Mihi Maurus 16 admodum stantissime conveniunt. Mihi Maurus quidam quidam16 admodum est est vicinus, vicinus, cui finitimi cui finitimi alii alii Mauri Mauriarma, arma,equoS, equos, atque atque instrumenta instrumenta belbica bellica suppedisuppeditant. Hi tant. Hi sunt sunt reges reges Indiae, Indiae, Persidis, Persidis, Arabiae, Arabiae, atque atqueAegypti. Aegypti.Quibus Quibusde de rebus singularem animo indies capio molestiam, cum hostes Cristianae rebus singularem animo indies capio molestiam, cum hostes Cristianae religionis fraterna religionis fraterna charitate charitate inter interse seconiunctos coniunctospacem pacemfrui fruiconspiciam. conspiciam. Reges vero vero Christianos Christianos fratres fratres meos meos nihil nihil omnino omnino istis istis iniuriis Reges iniuriis commocommoyen, veri, neque ñeque ullam ullam opem opem mihi mihi afferre, afierre, uti uti certe certe deceret deceret Christianos, Christianos, postpostquam foedissimi filii Mahometis inter se quam foedissimi filii Mahometis inter se mutuis mutuis opibus opibus adiuvantur, adiuvantur, neñeque ego ego is is sum que sum qui qui ad ad id id militares militares copias copias postulem, postulem, cum cum milites milites mihi mihi supersint, orationes et et supplicationes supplicationes tantum tantum peto, peto, locumque locumque gratiae gratiae supersint, orationes apud sanctitatem apud sanctitatem vestram, vestram, et et reges reges fratres fratres meos meos exopto: exopto: quaerenda quaerendaenim enim 13

133,1. 13 Sal Sal 133,1. 12,25; Lc Le11, 11,17. 14 Mt Mt 12,25; 17. 15 15 Goes Gaas om. om. 16 16 GOES: GOES: "quidem". 14

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 12: LEBNA DENGEL DENGEL A A CLEMENTE CLEMENTE VII VII DOC. 12: LEENA

55

mihi est his rebus, rebus, quas mihi est haec haec vobiscum vobiscum amicitia, amicitia, Ut ut copiose copiose his quas supra supra postupostu17 17 vicini lavi ad terrorem Maurorum sirn instructus, et Cristiani nominis lavi ad terrorem Maurorum sim instructus, et Cristiani nominis vicini mei intelligant Reges fratres meos singulari studio mihi favere, atque mei intelligant Reges fratres meos singular! studio mihi favere, atque opern ferre, ferre, quod quod certe certe ad ad commune opem commune decus decus pertinet, pertinet, postquam postquam in in una una religionis et religionis et fidel fidei veritate ventate consentimus, consentimus, et et in in eo eo consilio Consilio sumus sumus penmanpermanabsoluturn erit 18 absolutum sun. Quod firmum ac suri. Quod firmum ac18 erit cum cum eo eo quod quod utilius utiliuseveniet. eveniet.Deus Deus itaque itaque desideria desideria vestra vestra impleat impleatsuper superlaudibus laudibusJesu lesuChristi, Christi,etetDei Deipatnis patris nostri, quem laudant per per omnia nostri, quem omnes omnes laudani omnia saecula. saecula. Et Et tu tu domine domine pater pater sancte complectere Christi, qui sánete complectere me me cum cum omnibus omnibus sanctis sanctis Tesu lesu Christi, qui sunt sunt RoRomae, et pariter in hos amplexus recipiantur omnes incolae Regnorum mae, et pariter in hos amplexus recipiantur omnes incolae Regnorum meorum, et inhabitant, et meorum, et qui qui Aethiopiarn Aethiopiam inhabitant, et reddatur reddatur gratia gratiaDomino Domino Jesu lesu Christo cum cum spiritu spiritu vestro. Has vero vero literas literas sanctitas Christo vestro. Has sanctitas tua tua accipiet accipiet de de 20 fuji potentissimi Regis20 manu 19 Regis manu fratris fratris mei mei Ioannis Ioannis19 filii potentissimi Regis Regis Emanuelis Emanuelis per per Oratorem nostrum Oratorem nostrum Franciscum FranciscumAlvarez. Alvarez. carte E carte E [Legatio David, David, carte [Legatio E i,i, EE ii, ii, (E (Eiii, iii,EEiv), iv),FFi;i;GOES, Goes, carte E iii, iii, EE iv, iv, FE1,i, FF ii, ii, (F (F iiir).] iiir).]

Quibus Uteris literis perlectis b. b. Quibus perlectis cum cum idern idem Franciscus Franciscus Alvarez Alvarez Orator, Orator, haec haec ipsa ipsa subsecuntur subsecuntur Lusitano Lusitano sermone sermone protulisset, protulisset, Turn Tum deinde deinde Secretarius Secretarius eiusdem Oratoris Portugalliae eadem eiusdem Oratoris Portugalliae eadem verba, verba, ut ut ab ab omnibus omnibus intelligi intelligi pospossent, latine latine pronunciavit, videlicet, Santissime Santissime ac ac Beatissime Beatissime pater, pater, Sesent, pronunciavit, videlicet, Serenissimus, ac ac potentissimus David Rex Rex magnae magnae et renissimus, potentissimus Dominus Dominus David et altae altae Aethiopiae vulgo vulgo Pretehyam Pretehyam appellatus, appellatus, haud baud minus minus cultu Aethiopiae cultu verae verae religioreligionis, quam impenio, opibus, ac regnis praecellens, hunc suum Oratorem nis, quam imperio, opibus, ac regnis praecellens, hunc suum Oratorem ad sanctitatem sanctitatem vestram ad vestram cum cum his his litenis, literis, quas quas ei ei reddidit, reddidit, destinavit, destinavit, manmandans ut ut eidem dans eidem sanctitati sanctitati vestrae, vestrae, tamquam tamquamvero vero Christi Christi vicario, vicario, Petri Petrisucsuccessori, ac cessori, ac universae universae IEcclesiae Ecclesiae summo summo Pontifici, Pontifici, veram veram obedientiam obedientiametet subiectionem nomine nomine suae suae Maiestatis, subiectionem Maìestatis, ac ac omnium omniumRegnorum Regnorum suorum suorum humiliter sicut humiliter sicut fecit fecit praestaret, praestaret, Eique Eique munusculum munusculum aureae aureae crucis, crucis,non non tam pretio, tam pretio, quod quod tenue tenue est, est, quam quam veneratione veneratione eiusdem eiusdem crucis, crucis, quam quam Dominus noster Jesus Jesus Chnistus pro nobis nobis subire subire dignatus Dominus noster Christus pro dignatus est est aavestra vestra sanctitate aestimandum sanctitate aestimandum offerret, offerret, Supplicans Supplicans eidem eidem humiliter humiliter eiusdem eiusdem pnincipis sui sui nomine, principis nomine, ut ut haec haec omnia omnia pio pio parentis parentisaffectu affectuaadevotissimo devotissimo filio suo suscipere suscipere dignetur. dignetur. filio suo 17

17 GOES: GOES:"hostes". 'hostes". 18 GOES; GOES: "atque". "atque". 9 ^19 Giovanni III (1521-1557). (1521-1557). Giovanni III 20 20 GOES GOESadd: add:"Portugalliae". "Portugalliae". 18

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

56 LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI E II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 56 LETTERE Ad quae eiusdem sanctissimi sanctissimiD(ornini) D(omini) N(ostri) N(ostri) aa sanctitasanctitaAd quae Secretarius Secretarius eiusdem te sua iussus in hunc modum respondit. te sua iussus in hunc modurn respondit. Sanctissimus Dominus Dominus noster, noster, Te Te Dornine Domine Francisce Francisce Alvarez Alvarez serenisserenisSanctissimus simi David Aethiopiae Aethiopiae regis Oratorem una una cum cum obedientia, obedientia, munere muñereetet simi David regis Oratorem attutisti grato grato admodum admodum animo, animo, benigna benigna voluntate, volúntate, et et paterliteris, quas attutisti no affectu affectu recepit, recepii, Gratias Gratias Deo Deo agens, agens, quod quod suis suis temporibus temporibus literas, literas,etet no Oratorem Regis, ac ac tarn tam remoti, remoti, videre videre sibi sibi concessit. concessit. ItaRaOratorem tanti tanti Cristiani Cristiani Regis, ac tua tua verba verba diligenter diligenterac aclibenter libenteraudivit, audivit,obedientiarn obedientiamuna una que literas literas ac cum suis S(anctae) S(anctae) R(omanae) R(omanae) E(cclesiae) E(cclesiae) CardiCardicum venerabilibus venerabilibus fratribus fratribus suis nalibus benigne acceptai, Munusque ipsum, cum ob imaginem et hononalibus benigne acceptat, Munusque ipsum, cum ob irnaginern et honorem sanctae Crucis, cum ob mittentis affectum, valde gratum habet, tum rem sanctae Crucis, cum ob mittentis affectum, valde graturn habet, turn vero Serenissimum Portugalliae Regem Regem summe summe collaudat collaudaiininDeo Deo DomiDomivero Serenissimum Portugalliae no, quod caetera eius eius et etprogenitorum progenitorum suórum suorum ingentia ingentia erga erga no, quod is is praeter caetera pub(licam) et et fidem fidem Chnistianam Christianam menita, merita, etiam etiamde deipso ipsoDavid DavidRege Rege Rem pub(licarn) benemereatur, amicitiam, amicitiam,commercium commerciumcum cumeo eoconiungat, coniungat,ac actetecum cumhis his benemereatur, literis tuto ad sanctitatem sanctitatem suam suam pervenire pervenire curaverit. curaverit.Quod Quod ad adreliquia reliquia litenis tuto ad attinet, sua sua sanctitas sanctitas omnem omnem datura datura est est operam, operam, ut ut pus piis dicti dicti Regis Regis desidesiattinet, deriis quantum in tanta terrarum disiunctione fieri ab ea poterit, satideriis quantum in tanta terrarurn disiunctione fieri ab ea potent, satisfiat, utque utque is is semper semper intelligat intelligat se se apud apudsanctitatem sanctitatemsuam, suam,etetsanctarn sanctam sfiat, Apostolicam Christianos Principes Principes, charissirni charissimiinin Apostolicarn sedem sedem inter inter caeteros caeteros Christianos sancCristo filii, fuji, loco, loco, amore, amore, et honore esse ac fore. Deque his his rebus rebus sua sancOratore Portugalliae ac nunnuntitas et cum Oratore Portugalliae ac ac tecum tecum hic aget, et per literas ac cios suos tui Regis Regis particularius particulariusrespondebit. respondebit. cios suos Maiestati Maiestati tui Quo dimissusest. est. Quo facto facto Senatus Senatus dimissus [Legatio David, ii); Versione ijv, (C (Ciii, iii, [Legatio David, carte F i, (F ii); Versione italiana: Ambasciarla, Anibasciaria, carte: CC ijv, C iv), iv), D i, (D ii).]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

57 57

DOC. 13: CLAUDIO DOC. 13: CLAUDJO AA PAOLO PAOLO III III 13 13

dove annuncia annuncia l'accoLettera del Re d'Etiopia A.naf AsnâfSagad, Sagad, Claudio Claudio^,1, aa Paolo Paolo 1112, III2, dove l'accoLettera 2 glimento del del patriarca patriarca Giovanni Giovanni 3,, la la morte morte del del padre, padre, iiil Re ReLebna LebnaDengel, Dengel, eelala glimento chiede aiuti aiuti contro contro ii neinici nemiciinfedeli. infedeli. 24 24gennaio gennaio1541. 1541. cattura del fratello Minds"', Minãs 4, ee chiede ;

: «*>/».■

'? n- \ 1

r-A» :

CJ Ri : ^ il : A. 4* :

HrllA-l-: mí/o^n¿ : dELiú

: hlìCt".

... . -ñ: -,/M -• IP hr''

r f 1.WAI1 A: Artjwrrth: ^Atm'.uiAA : vm-' 1(7 fíofó'a : imim'nv. S n't :

MnCfimtít:

ñ : fió irn ■ Ji'&H'C:&WU-

5

ncfhitsn: nL'n-h : mí i fivfrr tvtKMii ':-pm m; ncn: yjm: u 7.r AVC Af

__.r:; 1j-9-**C 'i" AjPfifV MPfhrv.: A.cfT»3: .«Tì0?^*. . rni P:tVV A

.F,3 is': ?..hif9: H.P: ; **". w fá¿wii: it7i: nn p,i

fQd-Q'. SÍ o7: : ùfòài£*f): irD i5Th 0ép PfíAirz'í : 4ffp; n fi ihTi : ti A- /sh'íi' : t^ n. ; s 7.-

fia : Op fi:fh ■ ■

:.

;

Sto Ap/Vft ; AA/m A/i: j)çt : fiWW

. ■•■■■■ : • :





DUENSING, p. TISSERANT, p. p. 283); 283); Duensing, GREBAUT-- Tisserant, p. [BAV, [BAy, Cod. Cod. Vaticano Vaticano Etiopico Etiopico 75 75 (v. (v. Grébaut 450-451; BECCARI X, X, pp. 73; Versione Versione latina: latina: Modus baptizandi, carta 73; carta ++ ; ; Beccari pp. 450-451; DUENSING, pp. pp. 75-76.1 tedesca: Duensing, Duensing, 77; Peri, 75-76.] DUENSING, p. 77; PERI, pp. 398-399; Versione tedesca:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 14: 14:PAOLO PAOL0 III III A CLAUDIO DOC. CLAUDIO

59 59

14 14 Lettera di di Paolo Paolo III III al al Re Re Claudio d'Etiopia (in precedente nr. nr. 13). Lettera Claudio d'Etiopia (in risposta risposta alla alla precedente 13). 23 23 maggio 1544. maggio 1544.

Charissimo in Charissimo in Christo Christo filio filio nostro nostro Claudio Claudio Aethiopiae Aethiopiae Regi Regi Illustri. Illustri. Charissime in in Christo fili noster bened(ictiodiarissime Christo fili noster salutem salutem et et Apostolicam Apostolicam bened(ictionem). nem). Dilectus Dilectus filius fìlius Paulus Paulus prior priorconventus conventusmonachorum monachorumAethiopum Aethiopum Hierosolimis existentium existentiumattulit attulit ad ad nos nos literas literas serenitatis Hierosolimis serenitatis tuae, tuae, quas, quas, sicut ipse sicut ipse Paulus Paulus nobis nobis affirmavit, affirmavit, quidam quidam alius alius tuae tuae serenitatis serenitatis orator orator cum illis illis ad cum ad nos nos missus missus et et in initinere itineremortuus mortuusnobis nobisreddere redderenon nonpotuit. potuit. Itaque, etsi voluissemus ipsum tuum oratorem ad nos pervenire Itaque, etsi voluissemus ipsum tuum oratorem ad nos pervenire atque atque audire, tamen, audire, tamen, quantum quantum eius eius casu casu doluimus, doluimus, tantum tantum gavisi gavisisumus sumusDeoDeoque que gratias gratias agimus, agimus, quod quod literas literas tanti tanti et et tam tam remoti remoti christiani christìani regis regis nobisque et Sedi devoti nobisque et Apostolicae Apostolicae Sedi devoti nostro nostro tempore tempore nobis nobis recipere recipere conconcesserit. Ex eis igitur cesserit. Ex eis igitur maxima maxima in in primis primis sumus sumus laetitia laetitiaaffecti, affecti,quod quodtete clarae memoriae clarae memoriae Davidi Davidi tuo tuo genitori genitori in inregno regnoAethiopiae Aethiopiaesuccessisse successisse cognovimus: nimirum nimirum ex ex fama fama tuae cognovimus: tuae probitatis probitatis conjicientes conjicientes et et sperantes, sperantes, quod tu sicut in regno ita et in vera religione erga Deum devotioneque quod tu sicut in regno ita et in vera religione erga Deum devotioneque erga Apostolicam Sedem tuis tuis progenitoribus progenitoribus succédés, succedes. de de quo quo haud haud duerga Apostolicam Sedem dubia nobis signa in eisdem literis dedisti, ex quibus certam in spem bia nobis signa in eisdem literis dedisti, ex quibus certam in spem adadducti sumus, ducti sumus, te te haud haud minore minore studio, studio, quam quam illi illifecerint, fecerint, sanctam sanctamfidem fidem catholicam et catholicam et veram veram Christi Christi religionem religionem in in istis istisregionibus regionibuspropagaturum propagaturum esse; ad ad quod sane tuam esse; quod sane tuam serenitatem serenitatem paterno paterno affectu affectu hortamur. hortamur. Hic enim, enim, quod Hic quod dolentes dolentes referimus referimus quodque quodque tuae tuae serenitatis serenitatis animo animo parem parem molestiam molestiam allaturum allaturum non non dubitamus, dubitamus, tota tota nunc nunc christianitas christianitasmamaxime concussa et afflicta est ob discordias aliquorum principum christiaxime concussa et afflicta est ob discordias aliquorum principum christiaforum, inter norum. inter quos quos nos nos quidem, quidem, ut ut debemus, debemus, tamquam tamquamcommunis communispastor pastor ac pater pater pacem ac pacem quottidie quottidie suadere suadereet etprocurare procurarenon noncessamus. cessamus.quae quaesisiDei Dei munere sequeretur, muñere sequeretur, tune tunc multo multo commodius commodius tuae tuae serenitati serenitatisatisfieri satisfieriposposset de de his his auxiliis, auxiliis, quae set quae ipSa ipsa cupit cupit et et postulat postulat adversus adversus infideles. infideles. Quod vero veropertinet pertinet ad ad electionem electionem patriarchae, patriarchae, videbit Quod videbit tua tuaserenitas serenitasex ex aliis literis aliis literis nostris, nostris, quid quid ad ad spiritualem spiritualemconsolationem consolationem tuam tuam tuorumque tuorumque populorum concedendum populorum concedendum duxerimus. duxerimus. Sed Sedcum cumproxime proximeDeo Deo concedente concedente nos ad ad requisitionem nos requisitionem charissimi charissimi in in Christo Christo filii filii noStri nostri loannis Ioannis PortugalPortugalliae et regis illustris liae et Algarbiorum Algarbiorum regis illustris missuri missuri simus simus via via maritima marítimaad adpartes partes tuis regniS vicinaS aliquos viroS probitate et doctrina conSpicuos tuis regnis vicinas aliquos viros probitate et doctrina conspicuos et et ad ad instructionem christianae christianae fidei instructionem fidei aptos, aptos, tune tunceodem eodemadiuvante adiuvanteDomino Domino dabimus operam, tuam serenitatem serenitatem etiam dabimus operam, Ut ut tuam etiam per per nostrum nostrum et et apostolicae apostolicae sedis nuncium nuncium visitemus visitemus teque teque et et tua tua regna regna ac tibi subiectos subiectos illis illis sedis ac populos populos tibi

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TRAII PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI E II PRINCIPI 60 LE.TTERE 60 LETTERE TRA PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI

spiritualibus gratiis spiritualibus gratiis consolemur, consolemur, quas quas tunc tunc idem idem Dominus Dominus nobis nobis inspirainspirare dignabitur. re dignab'itur. Interea Interea vero vero ac ac pro pro huius huius tantum tantum exigentia exigentia temporis temporis ipipsum Paulum Paulum priorem priorem cum cum his his et et aliis aliis nostris sum nostris literis Uteris supradictis supradictis ad ad tuam tuam serenitatem remittimus, remittimus, qui qui omnia serenitatem omnia oretenus oretenus tuae tuae serenitati serenitati ex ex parte parte nostra plenius plenius referet. nostra referet. Et Et quoniam quoniam eum eum thesaurum, thesaurum,qui quiex exdono donotuorum tuorum antecessorum Hierosolimis Hierosolimis asservatur, asservatur, facile antecessorum facile periclitari periclitan posse posse veremur, veremur, paterne maiestatem tuam hortamur, velit pro sua prudentia ac paterne maiestatem tuam hortamur, velit pro sua prudentia acpietate pietate contenta esse esse ac ac permitiere, permittere, ut ut is contenta is thesaurus thesaurus in in emptionem emptionem partim partim rediredituum pro tuum pro sustentandis sustentandis monachis monachis dicti dicticonventus conventus Hierosolimitani Hierosolimitanivalde valde nunc egentis, nunc egentis, partim partim in inaedificationem aedificationemduorum duorumaliorum aliorumconventuum, conventuum, unius scilicet unius scilicet Venetiis Venetiis alterius alterius autem autem Romae, Romae, cum cumpropriis propriisutriusque utriusque conventus reditibus reditibus convertatur, tui subditi conventus convertatur, quo quo Aethiopes Aethiopes tui subditi hoc hoc iter itertam tam longum facturi facturi habeant habeant ex ex liberalitate liberalitate suorum regum, ubi ubi caput longum suorum regum, caput reclireclinent et et sustententur. sustententur. Quae tua charitas charitas nunc nent Quae tua nunc in in illo ilio thesauro thesauro infructuosa infructuosa virebit perpetuo in conspectu Dei omnipotentis atque ad auctoritatem, virebit perpetuo in conspectu Dei omnipotentis atque ad auctoritatem, honorem èxistimationemque existimationemque redundabit redundabit regnorum regnorum tuorum honorem tuorum et et in in primis primis tuae serenitatis, tuae serenitatis, quam quam Deus Deus omnipotens omnipotens et et in in praesenti praesentivita vitaprosperare prosperare et in in futura futura caelestibus et caelestibus praemiis praemiis decorare decorare dignetur. dignetur. Datum Romae apud apud Sanctum Sanctum Petrum Datum Romae Petrum sub sub annulo annulo piscatoris piscatoris die die vigevigésima tertia sima tertia Maii Mah millesimo millesimo quingentesimo quingentésimo quadragesimo quadragesimo quarto quarto pontipontificatus nostri ficatus nostri anno anno decimo. decimo. Ita Itaordinarunt ordinaruntultimo ultimocardinales cardinalesTheati-. Theati1 2 3 n(us) 1 et Ardinghellus 2. Blos(ius) Blo. 3 Fulgin(atensis). n(us) et Ardinghellus . Blos(ius) Blo. elfectus] el[ectus] Fulgm(atensis). Charissimo in in Christo regi illustri. Charissimo Christo filio filio nostro nostro Claudio Claudio Aethiopiae Aethiopiae regi illustri. 23 23 Aug(usti) a(nno) XI XI-mo0 Regi Regi Ethiopiae Ethiopiae ad Aug(usti) 1545 1545 a(nno) ad suas suas (manus). (manus). [ASV,Arm. Arm.XLI: XLI:Paolo PaoloIII, III, Brev. Brev. Minut. Minut. - torn. II [ASV, II --33 33no. no.504, 504,if.ff.416v-417r: 416v-417r:Tav. Tav. III; DUENsING, pp. 78-80.] Ill; Duensing, pp. 78-80.]

1

card. 22 22 dicembre dicembre1536. 1536. 1 Giovanni Giovanni Pietro Pietro Carafa (Teatino), card. gennaio1545. 1545. 2 Nicolao Nicolao de Ardighellis, card. 99 gennaio 3 Blosio (Palladio), vescovo di Foligno Foligno (1540-1547). (1540-1547). 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



DOC. CONFESSIONE DEL DELRE RECLAUDIO CLAUDIO DOC. 15: CONFESSIONE

61 61

15 15 Confessione in difesa difesa della della fede fede tradizionale tradizionale sua suaeedel delsuo suo Confessione del Re Claudio d'Etiopia in popolo dalle accuse accuse dei cattolici. cattolici. "Claudio "Claudio intende quindi quindi fare fare una unadichiarazione dichiarazione popolo dalle ufficiale la quale quale togliere togliere ogni equivoco equivoco sopra sopra la la tendenza tendenzaeel'ortodossia l'ortodossiadella della ufficiale con la fede, che perciò formula dogdogsua fede, perciOespone esponein in modo modo esplicito esplicito ee definitivo, definitivo, come una formula 1 matica si deve più in particolare particolare quanto quantoriguarda riguarda flOfl Si piui discutere" 1.. Da notare in matica su cui non la circoncisione, uso, come come risulta risulta dalla dalla lettera lettera di Leone X X22 al Re Davide, dodola circoncisione, il ii cui uso, essere abolito, abolito, affinchd affinché ii cristiani cristiani d'Etiopia d'EtiopiapoteSsero potessero unirSi unirsicon conlalaChiesa Chiesadidi veva essere 23 giugno giugno1555. 1555. Roma. 23

fl')an (iti#0 i h-n Í Í K j1'fl :tDWA. iv}L( 1e" Mg4Aqf: j1 flwi' llJ-b ! (O-Tx-U i V7/Hh Ktìó-MWi •' WMi Y? q'Ii' : wYJ' °t:i hnm-? (n'/f."'/?-!- ! aoc'i-f? i ?»A UAW. AOtJJs an'°bw.:::¡ M :: (Mffl.ÌÌOÌÌZ flj9O1î a)(ìa)A& wfliDtt3: P€h$': 'Ìùxì í IJ j9 ! nShrAVl i TAxK : MA1: VOW VlcA-f-iì : w*1 (D-h'k ¡ 110AW: 90E')A,0 at P1111' i a>(i)-h-h (O-h'h i ; mm-ívU ¡: Til il- « IWàa) 9o(ìà>0' s ww1 :l'ì&fc hyfyffao ¡ M'LmC¡ '/I° »1 (vn£f>¿ i WPÓA :s vfth hTtìì ¡ K? 'i(LI¡ N111 a Th¡ 'íaV M Wfl 5 C'PÔA go/frj : .j' .j) a w'M'flh 2a'}LA ocfy ! ! íwAh'fc K (V-t-fi-nh : haoT'/Lti ! ! (D'href9" ! ^9°¾ 00': MOW: 19''1:¡ wfr, Ktiï ! .i°ht:: aw'hn9°4' (0+0190½ fl'C"°() ¡ nf-C-STA 11A0 i ^9°½ fflhV '(1?. 'íl/'vA, I¡ A°A ¿.AAA 'P11 ¡ TA 099lJ: 9°9u 1JcI:1 Aíl'E'/ -il í (o&ajëhCKfrt : (orTœxcbTr i fflffflSíl U1''flui: I1I'f aw!lii wwi: w rJwXc'j°A: Yf"?'I':t n+Jiìh-(17.½f fljtçY:: tD 'f-ATTrìf ¡ (oE ! gnhXA? « ÍK^H .• ^A-níicohoov . M M "lA i "ÍA 'w:! Hh/l-V-fr.? aR : (D-^'ÍÍ ! Ths" ¡ (oAoo 11-H' ¡ : M'c'c bRT?- t'L'1f': ¡ ñ'IXl : (OAÂ tD.J?03fl: ith!1'?*f w1oD C (or,-"i ih.c: K CD5' 01 s.1 AlK wAJ ¡c'iy':: w Í (OAÂ uqhfl: ¡ (onw-i- ! 9^//+ ÓA+ ! :¢+.01½ hh :! tiTliiiA A'fl11í hb WA Mi'flC1'5! AM" ' YfVt! A^ °hf'I'! hiliicfo (4D1 46A15 hoc ! hZ+K ! KA : A+Aí» AílCA-f A Mil ¡ ^-AA-f.oo. • AÒA.7 ¡ (oAò J4M WtI AhCA-M j1$,j' 3 .3 jJIJ..J tni.j3: 07?: (DKFÍP:^ t A ¡ Kao-J+A : hZ+K i ¡ "79 A:Í ay-AT:'/ wA4 K Kííob Mo "rll(i'I'î Wj1j*1,M: 4 11! ì-AA^ % AM.:î Mìrh M+ fflK,^-îhAAA- 9°(L1' ^(1½ ¡ Al"! (Oh.f.rhiìH. w& ath,.f AAAM't¡ (0h.f ío-A'f- s (1+ »

q:

11 Lozza, LOZZA, p. 69. p. 69.

22 3

Del 1515: 1515; v. sopra sopra8.8. Mt 27,25.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 62 62 LETTERE

qi màx-u : 7/hViì í TiriliMIÌ ic q arr,iic.• a-t?" chii u wci c'ci-• n-t 'Ft•• ^cnvoj-ìì-nc jflq fl,titf: M' «ìrh í (than nh^ í: hnth'ì i rhTcfï i iitttâAf « J\huchti h s í h hnfl,:! Wr thPcf au ! tY.fl'I' Ih4 ñW ! Kth-K- ! Mi! ¿M: !bAF ÔA-h !thYJl thÁñ !liJ?,IL: Il fill ¡ Wj' (iK'/'th't ! 'H J?..M 'II ¡I i1'NM an 4 M IH: 1 O(I óà-'i' 1'}'t ! 7x"rl- '1'(k °hLil'fldbC Í l-iìò ¡ hinkiìrh.c : ¡ wfr'j?: 0+ htì 'HI k.4 'Ft at)2j wq au t q-t * +7/"^ ' hltlto ! h,PiVA VicA+A 0)0+ Í fl)¿^ Û'D'Î^A +-^tD,P. CD hcM 'HI 4 wt:.- hC t(L"flh.- 0)++ A í AóA rhTCf-'i' fThCdi .- na-Crh -'?,i"}:: ?.T'/ .-.- w'M fl)0+ .-I +A+A ** l'Z'tì hCw 'OA.- thPCfl wq í fiaufth ! Zlau 1 AOI:?Y-' + .- "'ìcfy" ..' Oír-A- .' '?./). .-.- fl)0+ M"i4' t KK w('jI, 'pj':: +7 : (VtyT-K .* í'/'í+Í'} .'.' 0)0/^^+ /"C0+ ..' Ah .- tifine NW711C1 ha" hao ! AJ&U-Â- .- Mau AAO" .' "}+ wfl j :.' ch9u c •',J'(: .'L ¡ii. V .' 9A?"C +A -■ 99J'O ?"UC0- .' Mw*tt ALA A*fl»-A°fì .* ¿.A¿.A 'NM1 .' Tíl-íl:.-IJJ?4L HJ&a .' 'li'IW' WiiGt K 'jIp/: JcD j1f W A? UWfl1A: ZiiW ! flJA.+THCV!. .' Kfv&T : HA'iflA .- P,çaD.:.- rh-SA -• HÍD-K dfl.- ^T¿+ Y1FI'6: lflJ + .- A"?,'? .- ñKIllM .' A.fA-A .- hcA+A K5 tntiOtJ fflhôn .- J?fl, .- AA+A +C"}+A .M"fih«• 4'e')M MM W3Z' 11Y)ILM 6 1111. 7 'd. IJCI h'A &M-IN 4gJ lit '■ '//"A .* 101^+ .- KWllx ! +^A¿+ .-.' ÍT-A-..' +?"ÜC+ Aíl a' a)-A"A .- OAfl) .- -/a'/ .- w"W:.- fl'F: 0?«/+ .-°i "ÍH^-'í.- md'/SH.-.- 0) wflt-' +'-AA+ i'ttI:: 1fl,, yAw: ,sith' ha": 'fiP"ri: : tth. 0++..- Hhv(1UL, -- n-mv.nA"?^.une -•: ho".- +t-í+ .- ir- -■ ha. 'h't: "í-h^+a °flhi: Hf, (IA°Y.' IYIC .- ffl+o «whan fflh/w .- A+^¿+ -• All'} .- HA+A ! k H'í+A .- H^O+C t'*f a"°'1 Ah í no+n -- AiTÍ .- -"/Atf».- OA0?^(i'ffl .- A+A « fl !)iA¿+ P,çaD AA"?R ih flO4I1t han .z'1.- hon fl)nA'î+.- AM nao •• rh^o-A..- H'í+hAA.- no+n .- +T7.fl04111 h'fla¿+ a Ah M' wfl,'J S'h w4U hflAo AJ&aíií Aia nAO .- A.9A+CC .- fl)A.9¿l+A .' fflAH^ .- A.nA0ha" .' hau5fl4 ¡ ^+A AH í (tAD i5(4C1? hfo )Aof'I 'flli ( WflI óo-• A.+O.+C nhí"1 .' a* "?f?4 ?>>» P'? ... r..t: j: A'flj.-nv» dni : z Wn ,rv; We ll- c: «>.A 1 (Z _.•':•,rn

257-258, BECCARTI, I,pp. pp. 257-258, 23, f.f. 93r (orig.); (orig.); Beccari [ACG, 1549-1629, doc. doc. 23, [ACG, Goana, Goana, Hist. Hist. Aeth. Aeth. 1549-1629, 204-205; 257-258, e XI, pp. BECCART I, pp. ee XI, XI, pp. 204-205; Versione latina: Beccari I, pp. 257-258, e XI, pp. 204-205; 204-205; Versione latina: pp. Versione italiana: Guidi,ininBECCARI Beccari I,I, pp. 257-258.] italiana: I. Guidi, pp.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 32; 32: PAOLO DOC. PAOLO VV A A SELTAN SELLAN SAGAD SAGAD

109 109

32 32 Lettera di di Paolo Paolo V V all'Imperatore all'Imperatore d'Etiopia d'Etiopia Seltãn Lettera Seltân Sagad: Sagad: si si congratula congratula per per ii successi successi ottenuti dal ottenuti dal sovrano sovrano del delquale quale ha haricevuto ricevutolelelettere lettere eeraccomanda raccomandalelesue suerichieste richiestealal Re di Re di Spagna. Spagna. Lo Lo esorta esorta inoltre inoltre aa perseverare perseverare nella nella sua sua fedeltä fedeltà alla alla Chiesa Chiesa di di Roma. Roma. 44gennaio gennaio1611. 1611.

Charissirno em Charissimo em Christo Christo filho fìlho nosso nosso saude saude ee apostolica apostolicabençarn. bençam.Darnos Damos graca aa Deos, graça Deos, padre padre de de nosso nosso Senhor SenhorJesu JesuChristo, Christo,que queusou usoucomvosco comvosco de sua de sua misericordia misericordia ee vos vos restituio restituio aa vosso vosso throno throno real, real, corno como nos nos escreescrevestes. Darnos os parabens parabens aa V(ossa) vestes. Damos os V(ossa) Mag(esta)de Mag(esta)de deste deste feliz feliz sucesso sucesso de de suas cousas suas cousas ee vos vos louvarnos louvamos rnuyto muyto oo zelo zelo de de defender defender aa fe fe christam, christam,corn com oo qual quai estais estais acesso, acesso, segundo segundo entendirnos entendimos de de vossas vossas cartas, cartas,que quereceberecebernos assi as primeiras corno as derradeiras que nos enviastes; mos assi as primeiras como as derradeiras que nos enviastes; ee assi assi como nos nos pedistes pedistes encomendamos encomendamos com corndiligencia diligencia aa necessidade necessidade presenpresencomo te de vosso reyno reyno aa nosso nosso charissimo charissimo fliho te de vosso fílho em em Christo Christo Philipe Philipe11 Catholico Catholico poderoso Rey Rey das das Espanhas, Espanhas, o qual, por ee poderoso o qual, por sua sua prestante prestante magnanirnidade magnanimidade por oo zelo ee por zelo da da fe fe christam, christam, esperamos esperamos que que vos vos ajude ajude corn com aficacia; afícacia; rnas mas rnandarnos aa noso mandamos noso Nuncio Nuncio apostolico, apostolico, que que recide recide corn com sua suaCatholica Catholica Magestade que Magestade que solicite solicite corn com diligencia diligenciaooque quepedis. pedis. 0O que resta, filho charissirno, vos exortarnos que resta, filho charissimo, vos exortamos que que persevereis perseveréis constanconstante e irnmovel no ternor de Deos e que defendais pia e te e immovel no temor de Deos e que defendáis pia e forternente fortemente oo nome nome christao ee sejais da santa christâo sejais sernpre sempre devoto devoto da santa catholica catholica ee apostolica apostolica Igreja Igreja rornana vossa vossa may may arnantissima, romana amantissima, ee nos nos em em as as oraçoes oraçoes que que facemos facemos aa Deos diante diante dos Deos dos santissimos santissimos corpos corpos dos dos Apostolos Apostolos por por nossos nossos flihos filhos os os Reys christãos Reys christâos ee principes principes catholicos catholicos nos nos lernbraremos lembraremos sempre sempre de de vos, vos, rogando aa aquelle rogando aquelle de de quern quem procedem procédera todos todos os os hens, bens, que que illustre illustrevosso vosso entendimento corn lurne do do Spiritu Spiritu Santo, entendimento com oo lume Santo, pera pera facerdes facerdes sua suavontade, vontade, ee das intimas das intimas entranhas entranhas de de nossa nossacharitade charitadedarnos damosaaV(ossa) V(ossa)Magestade Magestade amorosamente nossa bençam. amorosarnente nossa bencam. Dada em em Roma Roma acerca acerca de Dada de s(am) s(am) Pedro Pedro debaixo debaixo do do anel anel do do Pescador, Pescador, aa de Janeiro janeiro 1611 44 de 1611 no no anno anno sexto sexto de de nosso nosso pontificado. pontificado. 489.1 LUDOLF, p. 436-437; Versione Versione latina: latina: Ludolf, p. 489.] BECCARIIII, III, pp. pp. 436-437; p. 309; [Tellez, 309; Beccari [TELLEZ, p.

1

1 Filippo Filippo 111 (1598-1665). 111(1598-1665).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110 LETTERE 110 LETTERE TRA TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 33 33

Lettera di Paolo Paolo V a Setàn Sagad, Re Re d'Etiopia: d'Etiopia: si compiace per le Lettera di le vittorie ottenute ottenute Setãn Sagad, dal sovrano contro iì Galla Galla ee gli conferma conferma le le sue sue sollecitudini sollecitudiniininfavore favoredell'Etiopia dell'Etiopia presso la corte di Spagna. Spagna. 26 26gennaio gennaio1612. 1612.

Paulus Papa V Sultano Sultano Zagued Paulus Papa V Zagued Charissimo in Charissimo in Cristo Cristo Filio Filio Sultano Sultano Zagued Zagued Aethiopiae Aethiopiae Regi Regi Illustri. Illustri. Charissirne in diarissime in Cristo Cristo Flu, Fili, Salutem Salutem et et Apostolicam Apostolicam Beneditionem. Beneditionem. Gavisi valde valde in in Domino sumus lectis lectis literis Cavisi Domino sumus literis quas quas Majestas MajestasTua Tuadedit dedit dilecto filio, pio dilecto filio, pio ac ac religioso religioso viro, viro, Petro Petro Paex Paex Societatis Societatis Jesu, Jesu, ad adnos nos perferendas. Nam intelleximus quod valde cupiebamus, cupiebamus, cuncta perferendas. Nam intelleximus quod valde cuneta tua tua feliciféliciter ter progredi, progredì, et et quod quod nunc nunc fecerit feceritDominus Dominus potentem potentem super super inimicos inimicos tuos, Gentilibus, Gentilibus, quos quos Gallas Gallas nominant, nominant, in tuos, in manus manus tuas tuas traditis, traditis,atque atqueaatete non una tantum tantum victoria victoria superatis. superatis. Deo Deo Omnipotenti Omnipotenti gratias gratias summas summas non una agimus, qui agimus, qui clementes clementes nostras nostras pro pro Majestate Majestate tua tua preces preces exaudivit. exaudivit. SumSummopere ab omni omni perturbatione perturbatione quietum quietum esse esse ut ut mopere enim enim desideramus desideramus te te ab tanto magis vacare vacare possis propagationi divini divini cultus cultus atque atque salutaris salutaris ditanto magis possis propagationi disciplinae Catholicae religionis. Qua de zelo pastoralis officii nonosciplinae Catholicae religionis. Qua de re re pro pro zelo pastoralis officii stri, stri, proque proque paterna paterna charitate charitate qua qua Majestatem Majestatem tuam, tuam, etetsubiectos subiectos tibi tibi populos, nostras in in Cristo Cristo dilectos, dilectos, in in sinu sinu cordis cordis gerimus, gerimus, vehevehepopulos, filios fibs nostros menter solleciti sumus; sumus; et et ideo ideo moleste moleste tulimus tulimusdilectum dilectumfihium filium Petrum Petrum menter solleciti Paex nos pervenisse, pervenisse, qui qui nos nos de de omnibus omnibus docere docere potuisset potuisset Paex nondum nondum ad ad nos quae renuntiare nobis nobis quae te in in mandatis mandatis accepeaccepequae cupimus, cupimus, ac ac simul simul renuntiare quae aa te rat. Majestati tuae tuae gratificari gratifican in inhis, his,quae quaecum cumDomino Domino possumus, possumus, semsemrat. Majestati per parati parati sumus, sumus, idque idque experimento experimento cognovisse cognovisse te te credimus credimus sisiliteras literas per nostras anni initium initium significasignificanostras hactenus hactenus accepisti, accepisti, quibus quibus sub sub praeteriti praeteriti anni bamus tibi curavisse curavisse nos nos sedulo sedulo quidquid quidquid aa nobis nobis postulaveras, postulaveras, agereagerebamus tibi mus causa cum cum charissimo charissimo in in Cristo Cristo Filio Filio nostro nostro Philippo Philippe HispaniaHispaniamus tua tua causa rum Rege potentissimo; ex hac hac nostra nostra alacritate, alacritate, rum Rege potentissimo; quod quod etiam etiam dicimus dicimus ut ut ex fiduciam, in nos nos habeas habeas volumus, volumus, tanto tanto magis magis confirmes, confirmes, et et ut ut fiduciam, quam quam in scias, nos literis literis tubs tuis respondisse, pervenerint ad ad nos nos ne ne suspisuspiscias, nos respondisse, de de quibus quibus pervenerint cari videris. Incrementum Incrementum divinae tibi jugiter jugiter precamur, precamur, et et benebenecari videris. divinae gratiae gratiae tibi dictionem Apostolicam, ex nostri cordis cordis visceribus visceribus MaMadictionem nostram nostram Apostolicam, ex intimis intimis nostri jestati tuae impertimur. impertimur. jestati tuae Datum S(anctum) Petrum Petrum Septimo Séptimo Kalendas Kalendas Februarii Februarii Datum Romae Romae apud apud S(anctum) 1612, nostri anno anno septimo. séptimo. 1612, Pontificatus Pontificatus nostri [Aethiopiae Codex, p. 32; Versione portoghese: Beccari BECCARIIII, III,pp. pp. 487-488.] 487-488.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 34: DOC. 34: SELTAN SELTAN SAGAD SAGAD AA PAOLO PAOLO VV

111 111

34 34 Lettera del del Re Re d'Etiopia d'Etiopia Seltàn Seltän Sagad Lettera Sagad aa Paolo Paolo V. V: ha ha ricevuto ricevuto la la missiva missivadel delPapa Papadel del 1611 ee invia ii con un 1611 il padre padre Antonio Fernandez Fernandez con un suo suo ambasciatore. ambasciatore. IiIl sovrano sovrano ha ha deciso di fede cattolica cattolica ee chiede chiede l'aiuto deciso di accogliere accogliere let la fede l'aiuto del del Re Redel delPortogallo Portogallo per perpoterla poterla pro fessarepubblicamente. pubblicamente. 31 professare 31 gennaio gennaio 1613 1613

Carta do do emperador emperador de de Ethiopia Ethiopia Seltân Seltân çagued Carta Çaguêd chegue chegue corn com aa paz paz do do born pastor'1 Christo bom pastor Christo Jesu Jesu ao ao santo santo papa papa rornano romano Paulo Paulo quinto, quinto, cabeca cabeçaee pastor da pastor da Igreja Igreja universal. universal. Recebemos, Padre vossa carta carta de Recebemos, Padre santo santo ee arnado, amado, vossa de janeiro Janeiro de de 1611 1611 chea chea daquelle arnor paternal corn que acesso o benigno pay recebeo daquelle amor paternal com que acesso o benigno pay recebeoao aofilho filho mas aa tempo prodigo quando quando tornava tornava 22;; mas prodigo tempo que que nam nam pudimos pudimos responder, responder, por por serern partidas partidas as do facer facer por serem as naos naos da da India. India. Porern Porem determinarnos determinamos do por ououtro carninho, se abrira, tre caminho, que que esperarnos esperamos em em Deos Déos se abrira, ee enviamos enviamos ao aopadre padre Antonio Fernandez Antonio Fernandez33 da da Companhia Companhia de de Jesu, Jesu, que que ha hatempo tempo reside resideem em nossa corte, nossa corte, ee nosso nosso embaixador embaixador Fecflr Fecûr EgzI Egzî44,, desejando desejando que que V(ossa) V(ossa) Santidade corn presteca tenha Santidade com presteça tenha noticia noticia como como polla polla doctrina doctrina dos dos padres padres da da mesrna Companhia, que residem em nosso imperio; temos entendido mesma Companhia, que residem em nosso imperio, temos entendidoaa verdade verdade da da fe fe do do bemaventurado bemaventurado sam sam Pedro, Pedro, ee nos nos determinamos determinamos55 da da receber ee dar receber dar aa V(ossa) V(ossa) Santidade Santidade obediencia obediencia corno como aa cabeça cabeça de de toda todaaa Igreja, ee daqui Igreja, daqui por por diante diante governarnos governarnos por por seu seu patriarcha. patriarcha. Mas Maspera peraque que possamos dar dar pubricamente possamos pubricamente esta esta obediencia, obediencia, nos nos he he necessario necessario socorro socorro de dom dom Philippe Philippe poderoso poderoso rey rey de de Portugal, Portugal, porque porque sem de sem elle elle de de nenhuma nenhuma maneira aa podemos maneira podemos dar dar em em esta estaforma. forma. Pollo Pollo que que pedimos pedimos humilmente humilmenteaa vossa Santidade, vossa Santidade, pois pois nos nos escreveo escreveo ter termandado mandadoaaseu seuNuncio Nuncioapostolico, apostolico, que reside com a Catholica Magestade, solicite com que reside com a Catholica Magestade, solicite com diligencia diligencia nossa nossa peticam, agora petiçam, agora faça faça que que ce ce effectue effectue com com toda toda presteca, presteça, pera pera que queem em nossos dias dias ee em nossos em seus seus felices felices annos annos tenha tenha remedio remedio nosso nosso imperio imperio ee se se nam perca nam perca tam tam boa boa ocasiam. ocasiam.Tambem, Tambem, pois poishe hepay payde detodos todosos osReys ReysCacatholicos, nos nos tenha tenha no tholicos, no numero numero delles delles ee como como faz faz oraçam oraçam aa Deos Deos diante diante dos santissimos santissimos corpos por elles, elles, aa faca dos corpos dos dos Apostolos Apostolos por faça por por este este seu seu huhumilde filho. milde filho. 1

1 Gv 10,11.14. 10,11.14. L 13,11-32. 2Le 15,11-32. 3 andè in Nato aa Lisbona Lisbona (1566), (1566), entrato nella nella Compagnia Compagnia di di Gesü Gesù nel nel 1587, 1587, andò in Etiopia Etiopia nel nel (BEccARI XV, XV, pp. 1604, da da dove dove fu fu esiliato esiliato (1632); (1632); morì morl nel nel 1641 1641 aa Goa Goa (BECCARI 130-133). 1604, pp. 130-133). 4 ' Cattolico con ii Gesuiti Cattolico etiope, etiope, collaborè collaborò con Gesuiti specie specie nella nella traduzione traduzione dei dei commentari commentari XV, p. 129). (BEccARI XV, biblici in lingua etiopica (BECCARI p. 129). 5 BECCARI: BEccARI: "determmamo[s]". "determinamo[s]". 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112 LETTERE TRA TRA I PONTEFICI ROMANI ROMANI E I PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 112 Escrita em nossa nossa corte corte de de Dambiâ Dambiâ aa 31 31 de de janeiro Janeiro1613. 1613. Escrita em Versione latina: LUDOLF, pp. 489[Tellez, pp. 309-310; BECCARI Beccari III, Ludolf, pp. 489438-439; Versione III, pp. 438-439; {TELLEZ, pp. 309-310; 490.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 35; 35: SE'ELA KRESTOS V DOC. KRESTOS AA PAOLO PAOLO V

113 113

35 35 Lettera di Se'ela Krestos11,, fratello fratello del Re d'Etiopia, aa Paolo Lettera Paolo V: V: si si adopera adopera per per far faracaccettare aa Susneyos la cettare la fede fede cattolica cattolica ee per far tradurre tradurre in etiopico etiopico ii Commentari Commentaridei dei Maldonado. Chiede Chiede aiuti aiuti militari vangeli del Maldonado. militari dal dal Re Re di di Spagna. Spagna. 22 febbraio febbraio 1613 1613

Carta de paz do Carta de Cela Cela Christôs Christôs vissorrey vissorrey de de Gojâm Gojâm chegue chegue corn com aa paz do eterno eterno pastor ao Maximo, sucessor sucessor de pastor ao Santo Santo Padre Padre Paulo Paulo V V Pontifice Pontífice Maximo, de s(am) s(am) Pedro ee cabeça cabeça de Pedro de Igreja Igreja universal. universal. Beatissimo Padre. Padre. Assi Assi como corno diz diz aa Sagrada Beatissimo Sagrada Escriptura, Escriptura, que que os os que que cheguei ja estavarn longe longe se se chegaram chegararn perto, perto, eu, eu, que estavam que estava estava bern bem longe longe22,, cheguei ja perto polla polla doctrina perto doctrina dos dos padres padres da da Companhia Companhia de de Jesu, Jesu, que queresidern residemern em este irnperio, este imperio, porque porque1 por por mandado mandado do do emperador emperador Seltân Seltân cagued Çaguêdrneu meu senhor e irrnão me achei a rnuytas disputas que os padres tiverarn corn senhor e irmào me achei a muytas disputas que os padres tiveram com nossos letrados letrados ee entendí entendi aa verdade nossos verdade da da fe fe da da cadeira cadeira de de sarn sam Pedro, Pedro, ee ser ser ella cabeça ella cabeça de de toda toda aa Igreja; Igreja; polio pollo que que aa cri crieefez fezque queoo Ernperador Emperador meu meu senhor aa recebese senhor recebase ee desse desse obediencia obediencia aa V(ossa) V(ossa) Santidade. Santidade. Mas, Mas,porque porque narn he nam he possivel possivel dala dala oo Ernperador Emperador pubricarnente pubricamente sern sem ter tercornsigo comsigo ate ate mil Portugueses mil Portugueses do do poderoso poderoso rey rey de de Espanha Espanha dorn dom Phelipe, Phelipe, ee entendi entendí da da carta carta que que V(ossa) V(ossa) Santidade Santidade se se dignou dignou de de enviar enviar aarneu meuSenhor, Senhor,que que tinha rnandado tinha mandado aa seu seu Nuncio Nuncio apostolico, apostolico, que que reside reside na nacorte corteda daMagestaMagestade catholica, procure effectuar este negocio corn diligentia, me de catholica, procure effectuar este negocio com diligentia, me atrevi atrevíaa pedir humilmente pedir humilmente aa vossa vossa Santidade Santidade que que se se concluia concluíaem em quanto quantooo EmpeEmperador rneu narn se rador meu senhor senhor vive, vive, porque porque nam se perca perca tarn tam grande grande ocasiam ocasiam de de restituila aa seu achar aa oveiha perdida33 ee restituila achar ovelha perdida seu verdadeiro verdadeiro pastor. pastor. Quando vierem vierern os os soldados, soidados, eu eu estou estou aparelhado aparelhado pera Quando pera morer morer em em rneu meu cavallo, se cavallo, se for for necessario, necessario, por por esta esta fe, fe, ee procurarei procurare!corn com todo todo meu meu poder poder que se se receba, receba, ee que pubricamente obediencia obediencia aa V(ossa) V(ossa) Sant(ida)Sant(ida)que que se se de de pubricamente de, ee entretanto de, entretanto trabalharei trabalharei por por todas todas as as vias vias de deaffeiçoar affeiçoaros osnossos nossos aa esta verdadeira fe, assi corno agora procuro tresladando em nossa esta verdadeira fe, assi corno agora procuro tresladando em nossa lingoa lingoa

11

Fratello uterino uterino di Susenyos, Fratello Susenyos, convertito convertito al cattolicesimo cattolicesimo dal dal padre padre Paez, Paez, nel nel1623 1623 confermè con giuramento confermò giuramento l'obbedienza l'obbedienza alla alla Chiesa Chiesa di di Roma. Roma. Durante DuranteI'esilio l'esilio subito subitoper perlala compose 150 carmi in onore della stessa chiesa; sua fede, fede, compose 150 carmi Chiesa; fu fu trucidato trucidato per perordine ordinedel delrere BECcARI XV, XV, pp. 309-313). Fgsiladas nel 1653 Fâsiladas 1653 (v. Beccari 309-313). 22 Ef 2,13. 2,13. 3 Le Lc 15,4 ss.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA TRA I P0NTEFICI PONTEFICIROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 114 114

corn ajuda ajuda dos padres os com dos padres os comentos comentos do do padre padre Joarn Joam Maldonado Maldonado44 sobre sobre os os evangeihos ee espero 44 evangelhos espero de de trasladar trasladaroutros outrosmuytos. muytos. Polio que, beatissimo beatissirno Padre, Pollo que, Padre, teharne tehame V(ossa) V(ossa) Santidade Santidadepor porservo, servo,que que defendera, defenderá, assi assi corn com aa espada espadacorno como corn com aadoctrina doctrinaque quetern temaprendido, aprendido, sua sua Sede Sede apostolica; apostolica; pera pera oo que queajudararn ajudaramrnuyto muytoasasoracoes oraçoesque quevossa vossa Santidade Santidade mandara mandara facer facerpor poreste estehurnilde humildeservo servo diante diantedos dossantissimos santissimos corpos dos dos Apostolos. Apostólos. corpos Escrita em Dambiâ Dambiâaa22de defevereiro fevereiro1613. 1613. Escrita em 491.] LUDOLF,p. p. 491.] [Beccari 440-441; Versione Versione latina: Ludolf, [BEccARI III, pp. 440-441;

4

4 Juan de Maldonado S.J. (Casas de la Reina Reina 1533 1533 -—Roma Roma1583) 1583) fu fuuno unodci deifondatori fondatori Commentarii in quatuor della esegesi quatuorEvangelistas Evangelistas della esegesi moderna. moderna.Tutte Tutte lele sue sue opere, opere, tra tea cui cui ii Commentarli (Pont-à-Mousson 1596), 1596), sono postume. postume.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

M

DOC. 36: 36: PAOLO DOC. PAOLO V VA A SELTAN SELLAN SAGAD SAGAD

113 115

36 36 Lettera di di Paolo Lettera Paolo V V al al Re Re d'Etiopia d'Etiopia Seltan SeltànSagad: Sagad:sisirallegra rallegra per per la la missiva missivadel delsovrasovrano ee per tro ii Galla, no per le le sue sue vittorie vittoriecon contro Galla, ee conferma confermalalaperorazione perorazione della della sua suacausa causa presso iiil Re presso Re di di Spagna. Spagna. 11febbraio febbraio1614. 1614.

Paulus V charissimo charissimo in in Christo Filio nostro nostro Sultan-Saghedo, Sultan-Saghedo, Paulus Papa Papa V Christo Filio illustri Aethiopiae Regi illustri Aethiopiae Regi Salutem et Salutem et Apostolicam Apostolicam benedictionem. benedictionem. Charissime in diarissime in Christo Christo Fili Filinoster. noster. Multum gavisi Multum gavisi sumus sumus in in Domino, Domino, cum cum vidissemus vidissemus epistolas, epístolas, quas quas Antonio Fernandezio dedit dilecto dilecto Filio, Majestas tua11 dedit Majestas tua Filio, pio pio et et religioso religioso viro viro Antonio Femandezio ad nos lesu, ad ee Societ(ate) Societ(ate) lesu, nos deferendas. deferendas. Nam Nam intelleximus intelleximus id idquod quodvalde valde desiderabamus, omnes desiderabamus, omnes res res tuas tuas feliciter félicitersuccedere, succedere,etetquod quodDominus DominusTe Te fecerit superiorem omnibus hostibus hostibus tuis, tuis, atque atque in fecerit superiorem omnibus in manus manus tuas tuas dederit dederit dictos, Imperii Imperii tui gentiles Galla Galla dictos, gentiles tui infensissimos infensissimos hostes, hostes, quos quos aliquoties aliquoties viceris. Gratias agimus omnipotenti Deo, qui clementissime exaudivit viceris. Gratias agimus omnipotenti Deo, qui clementissime exaudivit nam valde valde optamus, optamus, ut ut quietus tua Majestate; preces nostras nostras pro preces pro tua Majestate] nam quietus et et liber liber ab omnibus vivas, Ut eo melius melius allaborare ab omnibus perturbationibus perturbationibus vivas, ut eo allaborare possis possis ad ad Religionis Catholicae. propagationem cultus cultus divini, divini, et propagationem et salutaris salutaris doctrinae doctrinae Religionis Catholicae. Quam ob ob causam, causam, pio Quam pio pastoralis pastoralis officii officii nostri nostri zelo zelo et et paterna paternacharitate, charitate, et populos populos Tibi Tibi subjectos. Majestaterntuam, tuam, et in sinu cordis nostri gerimus gerimus Majestatem in sinu cordis nostri subjectos. Charissime noster noster in in Christo Charissime Christo Fili. Fili. Valde Valde nos nos angit, angit, et et aegre aegre ferimus, ferimus, Ut nobis nobis Antonius Fernandezius, quod nondum nondum appulerit appulerit dilectus dilectus Filius quod Filius Antonius Femandezius, ut narraret res quas scire desideramus, simuique exponeret mandata, quae narraret res quas scire desideramus, simulque exponeret mandata, quae ubicunque pop0Majestatem tuam tuain ubicunque illi dedisti. parati sumus juvare Majestatem illi dedisti. Semper Semper parati sumus juvare terimus, et terimus, et credimus, credimus, quod quod istud istud re reipsa ipsajam jamcognoveris, cognoveris,modo modoreceperis receperis literas literas nostras, nostras, quibus quibus in in principio principio anni annipraeteriti praeteritiTibi Tibisignificavimus, signifìcavimus, quod procuraverimus procuraverimus diligenter, diligenter, quae quae aa nobis quod nobis petisti, petisti, nimirum nimirum Ut ut curacuraPhilipremus negotia remus negotia tua tua apud apud Charissimum Charissimum nostrum nostrum in in Christo Christo Filium Filium PhilipQuod nunc nunc hic hic repetimus, repetimus, ut purn potentissimum potentissimum Hispaniae pum Hispaniae Regem. Regem. Quod ut hac hac nostra promtitudine promtitudine eo nostra eo magis magis stabilias stabilias fiduciam, fiduciam, quam quamvolumus volumusUt ut inin nobis repositam repositam habeas: nobis habeas: utque utque scias, scias, quod quod responderimus responderimus literis literistuis, tuis, quas nobis non redditas fuisse metuis. Oramus, Ut in continuo sentias quas nobis non redditas fuisse metuis. Oramus, ut in contìnuo sentías augmentum gratiae gratiae divinae, augmentum divinae, et et ex ex imis imis visceribus visceribus cordis cordis nostri nostri apostoliapostoliimpertimur. Majestati tuae tuae impertimur. cam nostram nostram benedictionem benedictionem Majestad cam

1

LUDOLF. corsivinel nel testo testo sono sono di Ludolf. I1 corsivi

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116 LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 116 LETTERE Datum Romae Romae apud apud S(anctuin) S(anctum)Petrurn Petrumsub subannulo annulopiscatoris, piscatorìs,d(ie) d(ie)I.I. Datum Febr(uarii) Anno M.DC.XIV. Pontificatus nostri anno séptimo. Febr(uarii) Anno M.D C.XI V. Pontificatus nostri anno septimo. [Ludolf, 491-492.] 1-492.1 [LUDOLF, pp. 49

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

37; SELTAN SELTAN SAGAD SAGAD AA PAOLO PAOLO VV DOC. 37:

117 117

37 37 Lettera Seltân Sagad Sagad aa Paolo Paolo V: V: ha haricevuto ricevutolalalettera letteradel delPapa Papadel del Lettera del Re d'Etiopia Seltãn 1612, lo ringrazia per la perorazione Re didiSpagna Spagnae elolo 1612, lo ringrazia per la perorazione della della sua sua causa presso iiil Re numerodei deiRe Recattolici. cattolici.66luglio luglio1614. 1614. prega di considerarlo nel numero Carta de Seltân Seltân çagued Çaguêd emperador emperador de de Ethiopia Ethiopia polla polla graca graça do do todotodoCarta de poderoso quo omne omne datum datum optimum optimum et et omne omne donum donum perperpoderoso Déos, Deos, a'a quo 1 chegue ao fectum' 1,, chegue ao santissimo santissimo padre padre Paulo Paulo quinto quinto com com aapaz pazde deChristo Christo fectum' N(osso) S(enh)or, S(enh)or, 'in N(osso) 'in quo quo habemus habemus redemptionem redemptionem per per sanguinem sanguinemeius'2. eius'2. Esta Esta paz paz seja seja sempre sempre corn com vossa vossa Santidade Santidadeeecorn comtoda todaIgreja IgrejadedeDeos. Déos. Amen. Amen. A carta carta de A de vossa vossa Santidade Santidade de de 1612 1612 recebernos recebemos oo anno anno siguinte; siguinte; aaque que por recam do ja as por reçam do tempo tempo nam nam pudemos pudemos responder, responder, porque porque ja as naos naos eram eram partidas; oo que que levamos levamos molestamente, molestamente, por porsuceder sucederoomesmo mesmooopreceprecepartidas; dente anno; mas alegramonos muyto por nos certificar da saude dente anno; mas alégramenos muyto por nos certificar da saude de de V(ossa) Sant(ida)de, Sant(ida)de, aa qual V(ossa) qual quera queraDeos Déos acrecentar acrecentarpor porrnuytos muytosannos; annos; tambem tambem porque porque achamos achamos esperanca esperança de de que quenos nosha hadedefavorecer favorecernosso nosso irrnão irmáo dom dom Phelippe Phelippe emperador emperador de de Espanha, Espanha, sem sem oo qual qualnam nampodemos podemos alcancar alcançar oo que que pretendemos, pretendemos, oo que que outras outras veces veces significamos significamos aavossa vossa Sant(ida)de ee tera Sant(ida)de tera ja ja mais maisclaramente claramenteentendido entendido pollas pollas cartas cartasdo dopadre padre Pero Paez da Pero Paez da companhia companhia de de Jesu, Jesu, aaquem quemenviaramos enviáramospera peraque quedesse desse noticia noticia aa vossa vossa Santidade Santidade do do estado estado de de nossas nossas cousas. cousas. Mas, Mas, porque porque tetemos necessidade de mos necessidade de sua sua presenca presença ee conseiho, conselho, mandamos mandamosao aop(adre) p(adre)AnAntonio Fernandez tonio Fernandez da da mesma mesmacompanhia companhiacom comnosso nossoembaixador embaixadorFecQr Fecûr EgzI pera pera que, que, com com aa maior Egzî maior presteca presteca que que ser ser puder, puder, tenha tenhaeffeito effeito oo que que pedimos pedimos ee juntamente juntamente se se nos nos envie envie pastor pastorque quenos nosensine ensinecorn comverdade verdadee e nos nos governe governe corn com entereça entereçade decostumes. costumes. Rogamos tambem afectuosamente que nam nam aja Rogamos tambem afectuosamente que aja em emisto istotardanca, tardança, porque assi porque assi oo pede pede oo presente presente estado estadode denosso nossoirnperio imperioe eporque porquetemos temos encarregado ao encarregado ao padre padre Pero Pero Paez Paez de de dar dar ern em as as suas suas aa V(ossa) V(ossa) S(antida)de S(antida)de o que que ententamos ententarnos sobre sobre as as cousas cousas da da fe o fe ee o o sucesso sucesso que que teve, teve, nam nam dicedicemos em mos em esta esta mais. mais. 0Oauthor authordeste destenosso nossodesejo desejoe evontade, vontade,Deos DéosN(osso) N(osso) S(enh)or, S(enh)or, per per sua sua vontade vontade de de oo desejado desejado fim firn em em os os felices felicesannos annosde deV(osV(ossa) sa) Sant(ida)de, Sant(ida)de, aaquern quemhurnilmente humilmente pedirnos pedimos nos nos aja ajano nonumero numerodos dos Reys nern aa morte Reys catholicos, catholicos, porque porque nem morte nern nem aa vida vida nos nos podera podera ja ja afastar afastar da santa santa fe fe da da Igreja Igrejarornana. romana. da 1

1,17. 1 Giac 1,17. 2Ef 1,7; Col 1,14. 1,14. Ef 1,7; 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118 LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 118 Dambiâ em em nossa nossa corte corte Dehanâ Dehanâ aa66de dejuiho julhodo doanno annodo Escrita em Dambiâ Senhor1614. Senhor 1614. [Beccari [BECCARIIII, III, pp. 488-489.1 pp. 488-489.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D0C. 38: 38:PAOLO PAOLOV VA SELTAN SAGAD SAGAD DOC. A SELTAN

119 119

38 38 Lettera di di Paolo Paolo V V all'Imperatore all'Imperatore d'Etiopia d'Etiopia Seltãn Lettera Seltàn Sagad. Sagad. 99rnarzo marzo 1616. 1616.

Paulus V V ad ad Imperatorem Imperatorem Aethiopiae Paulus Aethiopiae Seltan Sellan Segad Segad Charissime in diarissime in Christo Christo Fili, Fili, salutem salutemetetApostolicam ApostolicamBenedictionem. Benedictionem. }-iactenus dilectus filius, Pius ac religiosus Hactenus dilectus filius, pius ac religiosas vir virAntonius Antonias Fernandez Fernandez Sacerdos Sacerdos S(ocietatis) S(ocietatis) J(esu), J(esa), cui cai aa Majestate Majestate tua taadatae dataefuerunt faerantad adNos Nos iiliterae cum terae cam mandatis, mandatis, ad adnos nosnon nonpervenit. pervenit.Accepimus Accepimas quidem qaidemliteras, literas, quas ille qaas ille ex ex India, India, ubi abi mansit, mansit, misit misitad adnos noscum camLusitanorum Lasitanoramnavibus. navibas. Eas summa Eas samma cum cam animi animi jucunditate jacanditate legimus, legimas, quia qaia aa te, te, hoc hoc est estaafilio filio nostro in in Christo Christo charissimo, charissimo, scriptae scriptae erant. nostro erant. Sed Sed ex ex altera altera parte parte valde valde dodoluimus nihil certi tibi respondere posse, quae religioso illi viro Nobis laimas nihil certi tibi responderé posse, qaae religioso illi viro Nobis ut at scribis, significanda scribis, significanda mandasti; mandasti; nam nam cum cam alloqui alloqaieum earnnon nonpotuerimus, potaerimas, multorum notitia notitia caremus. maltoram caremas. Quibus Qaibas incognitis, incognitis, visum visam est est nobis nobis non non posse, praesertim in his quae ad propagationem Catholicae Religionis posse, praesertim in his qaae ad propagationem Catholicae Religionis pertinent, qaidqaam quidquam stataere. statuere. Utique pertinent, Utiqae officia officia apud apad charissimum charissimam in in Christo filiam filium nostrum Christo nostram Hispaniarum Hispaniaram Regem Regem Catholicum Catholicam potentissimum, potentissimam, quae aa nobis postulasti, amantissime amantissime praestabimas, praestabimus, sicut qaae nobis postalasti, sicat etiam etiam antea antea fefecimus; dabimusque semper operam in omnibus quae cum Domino potecimas; dabimasqae semper operam in omnibas qaae cam Domino poterimus, Ut intelligas nostrum rimas, at intelligas nostram in in te te paternum paternam amorem amorem summum sammam esse esseac ac nos ardentissime desiderare posse semper tibi gratificari. Haec nos ardentissime desiderare posse semper tibi gratifican. Haec scribiscribimus ad mas ad te te Ut at intelligas intelligas literas literas tuas taasad adnos nospervenisse. pervenisse. Coeterum, Coeteram, sisiutat confidimus, Antonius Ferdinandas Ferdinandus ad ad nos nos venerit, venerit, tunc confidimas, Antonias tane Majestati Majestati tuae, taae, uberius respondebimus. Interim te te hortamar, hortamur, ut aberias respondebimas. Interim at majori majori studio stadio semper semper Dei gloriam Dei gloriam cultu calta Catholicae Catholicae Religionis Religionis quaeras, qaaeras, tuamque taamqaepietatem pietatem atque devotionem erga Sanctam atqae devotionem erga Sanctam Bead Beati Petri Petri Sedem Sedem augeas aageas instructus instractas praesertim salutaribus praesertim salataribas documentis docamentis religiosorum religiosoram virorum viroram venerabilis venerabilis SoSocietatis Jesu, quos babes apud te, et peramanter, ut accepimus tractas. cietatis Jesa, qaos habes apad te, et peramanter, at accepimas tractas. Nos tai tui semper Nos semper memores memores in in nostris nostris orationibus orationibas atque atqae sacrificiis, sacrificas,quae qaae pro charissimis in Christo filiis nostris Christianis Regibus pro charissimis in Christo filiis nostris Christianis Regibaset etprincipibus principibas ad Veneranda ad Veneranda S(anctorum) S(anctoram)Apostolorum Apostoloram Corpora Corpora Deo Deo offerimus, offerimas, non non cessabimus orare orare divinam cessabimas divinam clementiam, clementiam, ut at te te jugiter jagiter custodiat, castodiat, ac acdona dona multiformis gratiae gratiae suae maltiformis saae in in animo animo tuo tao multiplicet maltiplicet et et cum cam omni omni charitatis charitatis affectu Majestati Majestati tuae affecta taae nostram nostram Apostolicam Apostolicam Benedictionem Benedictionem impertimus. impertimas. Datum Romae Romae apad apud S(anctum) Datam S(anctam) Petrum Petram sub sab Annulo Annalo Piscatoris Piscatoris III III NoNonas Martii nas Martii 1616. 1616. Pontificatus Pontificatasnostri nostrianno annoII. II. {Aethiopiae [Aethiopiae Codex, Codex, p. 331 p. 33.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

120 LETTERE TRA 120 TRA I PONTEFICI ROMANI ROMANI B E I PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 39 39

Lettera Seltàn Sagad: Sagad: ha ha ricevuto ricevutoLa la missiva missiva del delsovrano sovrano Lettera di Paolo Paolo V al Re d'Etiopia Seltãn del 1615 e lo esorta a perseverare in tutto tuttocia ciòche cheriguarda riguardaLa la gloria gloria di diDio DioeeLa la venerazione della santa 24 dicembre dicembre 1616. 1616. Santa Sede apostolica. 24

Paulus P(a)p(a) Paulus P(a)p(a) V V Seltano Sellano Segued SeguedAethiopiae Aethiopiae Regi Regi Charissime Christo fill fili foster nosterSalutem SalutemetetApostolicam ApostolicambenedictiobenedictioCharissime in in Christo nem. Majestate tua tua die die 22 Mensis Mensis Julii Julii superioris superioris anni anni 1615 1615 ad ad nem. Literas Literas aa Majestate nos datas accepimus. accepimus. Ingenti Ingenti quidem quidem animi animi solatio solatio affecit affecitnos noszelus zelus nos datas pietatis, quo te te incensum incensum videmus, videmus, desiderare desiderarereductionem reductionempopulorum populorum pietatis, quo imperio tuo subiectorum, ad gremium sanctae Matris Ecclesiae Catholiimperio tuo subiectorum, ad gremium sanctae Matris Ecclesiae Catholicae, Apostolicae, Romanae. Deo misericordiarum Patri gratias agimus cae, Apostolicae, Romanae. Deo misericordiarum Patri gratias agimus1,1, qui dignas regi regi plo pio ac ac prudenti prudenti cogitationes cogitationes in in animo animo tuo tuoexcitavit excitavitetet qui dignas Majestati tuae toto toto nostri nostri cordis cordis affectu affectu gratulamur. gratulamur. Etenim Etenim ex ex tam tam ararMajestati tuae denti quod perspicimus perspicimus in indidenti studio studio procurandae procurandae aliorum aliorum saluti, saluti, quod in te, mdicium accipimus, non non sane sane leve, leve, peculiaris peculiaris misericordiae misericordiaequa quaDominus Dominus cium accipimus, tibi coronam indefìcientis regno coelesti. coelesti. Sitibi praeparare vult coronam indeficientis gloriae gloriae in in regno Siquidem comparai, nam qua qua menmenquidem proximi proximi studens studens saluti, saluti, propriam propriam sibi comparat, sura metiemus alios alios metiendos metiendos nos nos fore fore dixit sura metiemus dixit Redemptor Redemptor noster foster22.. PropPropterea tanto magis magis hortamur hortamur Majestatem Majestatem tuam tuam ut utininsancto sanctoproposito proposito terea tanto perseveret, quatenus hactenus hactenus expertus expertus fueris fueris difficultates, diffìcultates, acrius acrius perseveret, et et quatenus nihilominus insiste semper tecum tecum ipsi ipsi recogitans recogitans laborare laborare te te pro pro illius illius nihilominus insiste semper gloria, qui dives dives est est in in misericordia misericordia33 et et affluenter affluenter retribuit. retribuii. Nee Nec te te ullo ullo gloria, qui pacto quod impedire videatur consilia Consilia tua. tua. Pie Pie pacto perturbet, perturbet, si si quid quid accidat, quod enim credere debemus debemus divinam divinam provvidentiam, prowidentiam, cujus judicia abyssus abyssus enim credere cujus judicia multa, hoc hoc permittere, permitiere, Ut ut exemplo exemple tuae tuae constantiae, constantiae, potentissimum potentissimum in in multa, re, quae pariter ad Dei gloriam et Sanctae Apostolicae Sedis veneratiore, quae pariter ad Dei gloriam et Sanctae Apostolicae Sedis venerationem utilitatem, tanto tanto magis magis confundan confundan-nem spectat spectat ac ac vestrarum vestrarum animarum animarum utilitatem, tur qui propriae salutis obliti, se nullo Dei timore, ab Ecclesiae sanctae tur qui propriae salutis obliti, se nullo Dei timore, ab Ecclesiae sanctae Catholicae debito ei obsequio obsequio atque obeobeCatholicae comunione comunione separaverant, separaverant, et et aa debito dientia subtraxerunt. Hujusmodi Hujusmodi solatio solatio nos nos consolamur consolamur in inmolestia, molestia, dientia subtraxerunt. quam impedimentum, quo quam nobis nobis attulit attulit gravissimum gravissimum impedimentum, quo retractum retractum ab ab itineitinere fuisse scribis scribis legatum legatura ad ad nos nos destinatum destinatum aa te, te, Ut ut Christianorum Christianorum ReRere fuisse gum Sedi obedientiam obedientiam praestare praestare tuo tuo nominomigum more more Nobis Nobis et et huic huic Sanctae Sanctae Sedi ne. Et quidem quidem consolamur consolamur tanto tanto magis magis quanto quanto minime minime dubii dubii sumus sumus tete ne. Et 1

2 Cor Cor 1,3. 1,3. Me 4,24; Lc Le 6,38, 6,38. 2 Mt 7,2; Mc 3 Ef 2,4. 2,4, 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. SAGAD DOC. 39: 39: PAOLO PAULO V A SELTAN SAGAD

121 121

numquam destitutum, destitutum, donec donee laudabiliter laudabiliter perficias, perficias, quod quod aeque, aeque, pie pieacac numquam prudenter incepisti. Scripsimus Scripsimus autem autemcharissimo charissimoininChristo Christofilio filionostro nostro prudenter incepisti. Philippe Hispaniae potentissimo, et ut aa nobis nobis postulasti postulasti ipsum ipsum Philippo Hispaniae Regi Regi potentissimo, et ut amantissime et efficacissime hortati hortati sumus, sumus, ut ut subsidia subsidia quae quae ab abipso ipso amantissime et efficacissime requiris tibi prestare prestare omnino omnino velit, velit, etetexedutionem executionem postulationis postulationis tuae tuae requiris tibi sedulo curandam curandam Nuncio Nuncio nostro nostro Apostolico Apostolico apud apud eundem eundemHispaniarum Hispanìarum sedulo Regem serio mandavimus. Persuasum Majestati tuae utique volumus Regem serio mandavimus. Persuasum Majestati tuae utique volumus nos praetermissuros esse esse ut ut quantum quantumcum cumDomino Domino possumus, possumus, reipreipnos nihil nihil praetermissuros sa tibi patefaciamus patefaciamus amorem amorem et et charitatem charitatem paternam paternam qua qua te te in in visceriviscerisa tibi bus Christi prosequimur, singularem esse, esse, imo imo vero vero quod quod te in sinu sinu nonobus Christi prosequimur, singularem te in stri cordis assidue assidue gerimus. gerimus. Occasio Occasio et et facultas facultasnobis nobissuppetat; suppetat;sane sane stri cordis animi nostri alacritatern alacritatem non non desiderabis. desiderabis. Interim Interimtui tuisemper sempermemores memores animi nostri in nostris ad ad Deum Deum precibus. precibus. Majestati Majestati tuae tuae divinae divinae gratiae gratiaeincremenincremenin nostris tum, et et in in sancto sancto proposito proposito perseverantiam, perseverantiam, toto toto nostri nostricordis cordisaffectu affectu turn, precamur; nostramque nostramque Apostoilcam Apostolicam benedictionem benedictionem peramanter peramanter imparimparprecarnur; timur. timur. Datum Romae Mariam Majorem Majorem IX IX Kalendas Datum Romae apud apud S(anctam) S(anctam) Mariam Kalendas JanuaJanuarii 1616, 1616, Pontificatus Pontificatusnostri nostrianno anno12. 12. rii 491-493.1 III, pp. 491-493.] \Aethiopiae Beccari III, [Aethiopiac Codex, pp. 35-36; Versione portoghese: BECCAPJ

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TRA I1 PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 122 122 LETTERE ERA 40 40 Lettera del Re Re d'Etiopia Selan Lettera SeltânSagad SagadaaPaolo PaoloV: V:ha haricevuto ricevutolalamissiva missivadel delPapa Papadel del 1616. 1616. In Etiopia Etiopia la la situazione situazionesta stapeggiorando peggiorando per per la la rihellione ribellione del del popolo popolo contro contro ii cattolici, metropolita Simone, Simone, che che peraltro peraltro iiil sovrano sovrano èè riuscito riuscitoaadodocattolici, promossa dal metropolita minare. minare. Spera Spera che che gli aiuti del del Re Re di diSpagna Spagna non nonarrivino arrivinotroppo troppotardi. tardi.1313luglio luglio 1618. 1618.

Carta de Seltân cagued Çaguêd ernperador emperador de de Ethiopia Ethiopia chegue chegue ao ao santo santo papaCarta de Seltân dre V com corn aa paz paz de de Christo Christo nosso nosso Senhor, Senhor, 'qui 'qui dilexit dre Paulo Paulo V dilexit nos nos et et traditradiEsta paz paz seja dit semetipsurn semetipsum pro pro nobis' nobis'11.. Esta seja sernpre sempre corn com V(ossa) V(ossa) Santidade Santidade dit ee com catholica. corn toda toda aa Igreja Igreja catholica. A carta carta de de vossa vossa Santidade Santidade de chegou agora, agora, aa qual A de 1616 1616 nos nos chegou qual reciberecibernos corn aa veneraçam veneracarn devida, mos com devida, ee nos nos alegrarnos alegramos muyto muytovendo vendooosingular singular arnor paternal paternal que amor que nos nos mostra mostra ee oo zelo zelo grande grandedo do bern bem ee rernedio remedio de de nosnosso irnperio; so imperio; pello pello que que dirnos dimos rnuytas muytas gracas graças ao aopay paydas dasrnisericordias2, misericordias2, que nos nos consolou consolou ee fez fez esta esta tarn que tam grande, grande, de de que que V(ossa) V(ossa) Santidade Santidade tornatomase este negocio tanto a sua conta. 0 que nos deo grande esperanca se este negocio tanto a sua conta. O que nos deo grande esperançaque que tera oo firn tera firn desejado, desejado, ainda ainda que que aa dilaçarn dilaçam que que ouve ouve ate ate agora agoranos nos faz faz arrecear que arrecear que nos nos prevenha prevenha aarnorte morte antes antesque quese securnpra. cumpra.Porque Porquede dernais mais de ser de ser aa vida vida tarn tam fraca fraca ee quebradica, quebradiça, narn nam nos nos faltam faltamindisposicoes indisposiçoes que que nos dem indicios indicios disso, disso, se se tardar tardaroorernedio. remedio.Corn Comtudo tudoesperarnos esperamosda da nos dern liberal rnao liberal mao daquelle, daquelle, que que he he rico ricopera peratodos todosos osque queooinvocam, invocam,que quenos nos concedera ter Concederà ter prosperarnente prosperamente o o firn firn desejado; desejado; pois, pois, dernais demais de de ser sercousa cousa de seu servico, serviço, sabe sabe que que aa desejarnos desejamos corn com todas todas nossas nossas entranhas entranhasee de tanto tanto seu rneios possiveis, possiveis, narn Os meios coraçam, temos provado provado todos todos os nam sornente semente reprereprecoraçarn, ee ternos sentando aa V(ossa) sentando V(ossa) Santidade Santidade ee ao ao Emperador Emperador de de Espanha Espanhanosso nosso irmão irmâo oo que era necesario necesario pera pera concluir concluir este este negocio, negocio, mas mas por porrecarn reçam da datartarque era dança metemos toda força pera pera oo por por logo logo ern em execuçarn. execuçam. 0Oque que danca rneternos toda nossa nossa força narn pudirnos alcancar, porque, nam pudimos alcançar, porque, ainda ainda que que tinharnos tinhamos de denossa nossaparte parte müytos ecclesiasticos ecciesiasticos ee seculares, seculares, oo patriarcha patriarcha Simão muytos Simáo33 amotinou amotinouoopovo povo rnais dos Si os 05 mais ee os nos de que teve teve por por si dos capitaes, capitaes, os grandes grandes contra contra nos de maneira maneira que ate jenrro, aa quern ate burn hum nosso nosso jenrro, quem tinharnos tinhamos dado dado rnuyta muyta forca força de degente, gente,ee nosso proprio proprio irmâo, irrnão, aa quern nosso quem depois depois de de nos nos tinhamos tinhamos dado dado oo poder poderde de todo oo irnperio, corn tanta tanta forca todo imperio, ee vendose vendóse com força nos nos vieram vieram aa dar darbatalha batalha campal, victoria. Mas Mas oo Senhor, Senhor, ern em cuja cuja carnpal, tendo tendo primeiro prirneiro certa certa por por si si aa victoria. lEf 5,2. 1, Ef 5,2. 22 2 Cor 1,3. cor 1,3. 3 in CE, CE, BECCARIXV, XV, p. 317; 317; S. TEDE5cHI, Sem'on, metropolita metropolita d'Etiopia d'Etiopia(1608-1617): (1608-1617): v. Beccari TEDESCHI, in 4, New York 1991, 1991, pp. pp. 1021-1022.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 40: SACAD A PAOLO VV DOC. 40: SELTAN SELTAN SAGAD

123 123

mao ella ella esta esta sempre, sempre, teve teve por por bern bem de de nola noia dar darmilagrosamente, milagrosamente,porque, porque, mao sem perder perder nenhum nenhum soldado, soldado, teve teve por por bern bem de de nos nos entregar entregartodos todososos scm enemigos, huns huns mortos morios na na bataiha batalhaeeoutros outrosdepois depoisdella dellapressos, presses,corno comojaja enemigos, escrevemos aa V(ossa) que ouvera ouvera de de bastar bastarpera peraque queconheconheescrevemos V(ossa) Santidade; Santidade; oo que ceram ser ser verdadeira verdadeira aafe feque quenos nosdesejamos desejamosplantar plantarem emnosso nossoimperio. imperio. ceram Mas aa embeixa embeixa ee paixam paixam grande grande que que tern tem os os cega cega ate ate oje oje pera peraque quenam nam Mas vejam esta verdade verdade tam tam clara, clara, nem nem dem dem lugar lugar aareçam; reçam;polio polloque quepor por vejam esta hora nam nos nos he he possivel possivel deixar deixarde deirircontemporicando contemporiçandoCorn com cues, elles, ate ate hora narn que V(ossa) Espanha nosso nosso irmâo nos acuacuque V(ossa) Santidade Santidade ee oo Emperador Emperador de deEspanha irmão nos dam corn com o0 que temos pedido, pedido, ou ou Deos Déos nosso nosso Senhor Senhor lhes Ihes de de verdadeiro verdadeiro que temos darn conhecimento ee bire seus coraçoes. coraçoes. Corn Com tudo tudo nam nam deixarernos deixaremosde defacer facer conheCimento bire seus quanto puderrnos pudermos por as vias, vias, nem nem faltarernos faltaremos hum hum ponto ponto ate ateaa quanto por todas todas as morte que ternos temos declarado declarado ee prornetido prometido aa V(ossa) V(ossa) Sant(ida)de, Sant(ida)de, aa rnorte do do que 1105 santos saCriquem suplicamos suplicamos hurnilmente humilmente nos nos mande mande encomendar encomendar nos santos sacriquem ficios que se se ofrecem ofrecem em em os os lugares lugaresdos dossantos santosApostolos Apostóloss(am) s(am)Pedro Pedroe e ficios que s(am) s(am) Paulo, Paulo, e e de de la la nos nos lance lance sua suasanta santabençam bençamapostolica, apostolica, pera peraque que born sucesso sucesso das das cousas tudo nos nos suceda suceda prosperamente, 0 bom tudo prosperamente, porque porque o cousas paspassadas attribuimos attribuimos aaisto istoee oo esperamos esperamos delle dellepera peratudo tudoooque queesta estapor porvir. vir. sadas Escrita em nossa nossa corte corte de de Dehanâ Dehanâ aa 13 13 dejulho de julho1618. 1618. Escrita em [Beccari III, [BECCARJ III, pp. pp. 494-495.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 124 124 LETTERE 41 41 Lettera Paolo V a Susenyos Susenyos Seltãn SeltànSagad, Sagad, Re Red'Etiopia: d'Etiopia:loloesorta esortaaapazientare pazientareinin Lettera di Paolo attesa degli aiuti richiesti. IiIlSignore, Signore, che cheloloha haassistito assistitoefficacemente efficacementeper perii ilpassatO, passato, non mancherà mancheràdidiproteggerlo proteggerlo anche anche per per l'avvenire. l'avvenire. 25 25 novembre novembre1619. 1619. Paulus papa V V ad ad Imperatorem Imperatorem Aethiopiae Aethiopiae Sultano SultanoZagued Zagued Paulus papa diarissime in in Cristo Cristo fill fili salutem. saluterà. Longissimo Longissìmo quidem quidam terrarum terrarumetetmamaCharissime ris intervallo inter nos, fili, disiuncti sumus; sed caritas Christi, quae ris intervallo inter nos, fili, disiuncti sumus; sed caritas Christi, quae nulla locorum locorum longiquitate longiquitate coercetur, coercetur, nos nos simul simul admirabili admirabiliquodam quodamvinvinnulla culo conjungit conjungit et et praesentes praesentes facit. facit. Quamobrem Quamobrem cum cum Majestatis Majestatis tuae tuae culo jucundissimas literas, quas quas ante ante biennium biennium ad ad nos nos misisti, misisti, legeremus, legeremus, tete jucundissimas literas, praesentem complecti, complecti, tuumque tuumque sermonem sermonem pietate vere christiana Christiana cancanpraesentem pietate vere didum audire audire visi visi sumus. sumus. Incredibili Incredibili autem autem nostro nostro cum cum spirituali spiritualigaudio gaudio didum cognovimus egregium Majestatis tuae tuae zelum, zelum, etetcontinuos continuosgravesque gravesque cognovimus egregium Majestatis labores, quos invicto animo sustines, pro catholicae fidei in istis labores, quos invicto animo sustines, pro catholicae fidei in istispartibus partibus conservatione atque propagatione; conservatione atque propagatione; simul simul etiam etiam quanta quantacotidie cotidiepericula pericula subeas tuos populos subeas Ut ut tuos populos Ecclesiae Ecclesiae Romanae Romanae obedientes obedientesefficias. efficias.Gratias Gratias itaque immortales immortales misericordiarum Patri1 et et bonorum honorum omnium omnium largitori largitori itaque misericordiarum Patri1 benignissimo Deo Tua Majestate Majestate divitias divitias gratiae gratiaesuae suae benignissimo Deo egimus, egimus, quod quod in in Tua tam liberaliter liberaliter effuderit, effuderit, ut ut non non solum solum te te singulari singulari Catholicae Catholicae fidel fidei benebenetam ficio ficio dignatus dignatus sit, sit, verum verum etiam etiam concesserit concesserit ut ut ardenti ardenti quodam quodam studio studio etet filiali prorsus prorsus obsequio obsequio hanc hanc Sanctam Sanctam Romanam Romanam Ecciesiam Ecclesiam et et B(eati) B(eati) filiali Petri Apostolorum Principis quae est est magistra magistraetetColumna Columna Petri Apostolorum Principis Cathedram, Cathedram, quae veritatis, auctore licet licet meritis veritatis, in in qua qua Nos, Nos, Deo Deo auctore meritis valde valde impares impares praesidepraesidemus venerares, ejusque exaltationem exaltationem et et gloriam gloriam omni omni contentione contentione quaequaemus venerares, ejusque reres; quin quin etiam etiam anxie anxie sollicitus. sollicitus de de aeterna aeterna illorum illorum salute salute qui qui tuae tuae didireres; tioni subiecti subiecti sunt sunt efficaciter efficaciter carissimo carissimoininChristo Christofilio filionostro nostroPhilippo Philippe tioni Regi instares, ne Regi catholico catholico instares, ne ad ad tollenda tollenda illa ilia quae quae tuis tuis pus piisconatibus conatibus obobstant, maturam operam operam afferre afferre praetermittat. praetermittat. stant, impedimenta impedimenta maturam Commendamus, carissime fili, flu, summopere Commendamus, carissime summopere istam istam tuam tuam omni omni corncommendatione mendatione dignam dignam Deoque Deoque maxime maxime acceptam acceptam pietatem pietatemetetquod quodnostri nostri muneris fuit, fuit, quo quo majori majori potuimus potuimus affectu affectu egimus, egimus, quemadmodum quemadmodum aa muneris nobis postulasti, de tuo tuo et et catholicae catholicae fidei fidei negotio, negotio, cum cum ipso ipso rege regecathocathonobis postulasti, de lico, lico, quem quem scimus scimus vinculo vinculo perfectae perfectae caritatis, caritatis, quae quae est estininChristo ChristoJesu, Jesu, tecum tecum esse esse conjunctissimurn, conjunctissimum, tuaque tuaque omnia, omnia, ut ut par parest, est, magnopere magnoperecordi cordi habere. illud Majestati habere. Coeterurn Coeterum illud Majestati tuae tuae omnino omnino persuasum persuasum esse esse debet, debet, sisi fidelem te coelesti Patri Patri familias familias exhibueexhibuefidelem te servum, servum, qualis qualis hactenus hactenus fuisti, fuisti, coelesti 1

1 22 Cor 1,3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 41: PAOLO PAOLO VA V A SELTAN SELTANSAGAD SAGAD

125 125

ris, nihil nihil tibi tibi ab ab inimicis inimicistuis tuisfore forepertimescendum. pertimescendum.Praeterea Praetereatibi tibierunt erunt ris, in memoriam memoriam revocanda, revocanda, quoties quoties nimirum nimirum dextera dexterasua suaDeus Deuscontriverit contriverit in inimicos tuos, tuis literis literis testaris testaris22.. Id Id ipsum ipsum perfecto perfecto ab abeodem eodem inimicos tuos, sicut sicut tuis Domino in sperare debes; debes; praesertim praesertim cum cum tumultus tumultus excitari excitari Domino in futurum futurum sperare affirmes nisi nisi oh ob tuum tuum Catholicae Catholicae fidei fideipromovendae promovendae studium. studium.Aequidem, Aequidem, affirmes carissime fili, quod nos attinet, pro eximio paternae benevolentiae affeccarissime fili, quod nos attinet, pro eximio paternae benevolentiae affectu, quo quo te te in in intimo intimo cordis cordis sinu, sinu, in invisceribus visceribus Jesu JesuChristi Christiquaerimus quaerimus tu, spiritualibus te te auxiliis auxiliis juvare; juvare; numquam numquamcessabimus cessabimusDominum Dominum assidue assidue spiritualibus orantes, Ut ut tuis suae honore honore et et animarum animarum salute salute orantes, tuis laboribus laboribus pro pro Ecclesiae Ecclesiae suae strenue susceptis, susceptis, felicem felicem exitum exitum celeriter celeriter tribuat. tribuat.Ac Actandem tandemMajestaMajestastrenue tem tuam tuam post post multos multos praesentis praesentis vitae vitae annos, annos, pacate, pacate,prospereque prosperequeexacexactem tos aeternae gloriae corona corona cumulate cumulateremuneret. remuneret. tos aeternae gloriae Datum apud S(anctam) S(anctam) Mariam MariamMajorem Majoremdie die2525Novembris Novembris Datum Romae Romae apud 1619. Pontificatus nostrianno annoXV. XV. 1619. Pontificatus nostri [Aelhiopiae Codex, pp. 37-38; Tewelde Beiene, 186-188.] 37-38; TEWELDE BEIENE, pp. pp. 186-188.1 [Aethiopiae

22 Aethiopiae Codex add. "testaris". "testaris"

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI BE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 126 126 LETTERE 42 42 Lettera del Seltân Sagad Sagad aa Gregorio Gregorio XV XV 1:: ringrazia per l'elezione l'elezione del del patriarca patriarcaee Lettera del Re Seltãn dei due vescovi; vescovi; sebbene sebbene la la maggioranza maggioranza degli degli Etiopi Etiopisia siafavorevole favorevoleal/a allareligione religione dei cattolica, non mancano tuttavia tuttavia quelli quelli che che lalacombattono, combattono,per percut cuiè necessario è necessario cattolica, non mancano militare del delRe RedidiSpagna. Spagna.22maggio maggio1624. 1624. affrettare l'aiuto militare 1

i c/B&hlnï ¡ ¡ ÒIK (ÌKP i Klìlh-nrh.C ¡ "/1^ (Y1J i11&9 °iiLh11rlbC iMi '7" ¡ *1 -//-7- Í ui1JH*f ! ïm/h ! fin5fl : 'ir/icj-ti ; p'C ¡: &4' wfirnt à.*.1'flLh : 101l A-ï* ! neyf ! -HUf"H- í hcfl-f-fl •: ajao^&a) : krCfl 1 (14w Ut9f Jp1'g': &4'! rhTCfï thTCf'I :i ®C m ¡ tu! hcnt.n ! hWìtì-i! rfiA .• -■ hnofi .■ Kvfrn hcn-fM (,'t hc1lf }]q?, 9"(A: 4av: °IILM iS(l'(l:¡ hc(4 fl(IJD. A -• llàM-a»t ñhMUt ¡ hrhf\ a:22 hfh& i TW alJC0I U-J-. !: (Ohrhtt WidJ '' H3 )%.rhg i "'>C ; T+ f -nit-fi (thiiihiifh, waJO'IV,: 4111. regno». gli egni una Nei tempi quando ii nostri nostri nemici nemici ci ci fecero fecero guerra, guerra, ed ed [infesta[infestaNei tempi antichi, antichi, quando rono?] quasi quasi tutta tutta I'Etiopia l'Etiopia cristiana, cristiana, di di cui cuine nefurono furonopossesori possesorianni anni rono?] quindeci, gl'Imperadori nostri padri, dugento dugento sessantun'arino sessantun'anno fa, fa, spespequindeci, gl'Imperadori nostri padri, dirono ai Papi di di Roma Roma chiedendoli chiedendoli aiuto aiuto di di soldatesca, soldatesca, ed ed i imedesimi medesimi dirono ai Papi Papi gli gli spedirono spedirono prontamente prontamente dei dei soldati soldati portughesi, portughesi, col coldidicui cuimezzo mezzo Papi vinsero il loro nemico, nemico, ee l'Imperadore l'Imperadore di di quel quel tempo tempo ritornô ritornò ininpieno pieno vinsero il loro possesso del suo regno regno etiopico. etiopico. Ora Ora essendosi essendosi cresciuto cresciuto iiilnumero numerodei dei possesso del suo nostri nemici nemici in in guisa guisatale taleche checicianno annoreso resocome comeprigioniere, prigioniere,senza senzaperô però nostri catene alle alle mani, mani, ma ma impotente impotente al al governo, governo, per per essere essere perita perita quasi quasitutta tutta catene la nostra nostra soldatesca, soldatesca, parte parte in in guerra, guerra, ee parte parte dalla dallafame fameper perl'assedio, l'assedio, la spediteci tutte qualità dei dei maestri maestri da da guerra guerra ee soldati soldati in innumero numero di di spediteci tutte le le qualita cinque mila, mila, oo almeno almeno tre tre mila, mila, che chenoi noiper perlalacontribuzione contribuzionedella dellaloro loro cinque spesa non non gli daremo danaro, danaro, per per cui cui sisi finirebbe finirebbe presto presto I'amicizia, l'amicizia, perperspesa gli daremo ché transitorio, transitorio, ma ma (per (perquel quelDio Dio vivente) vivente) gli gliassegneremo assegneremogran granporzione porzione ché di terreno terreno nel nel nostro nostro regno regno verso Mar Rosso, Rosso, continente continente villaggi villaggi ee città; città; di verso iiil Mar ed essendo gli uni uni cogl'altri cogl'altri nel nelregno, regno, l'amore l'amorescambievole, scambievole, ed essendo noi noi prossimi prossimi gli

7

Iyãsu III, Ba'ãla lyasu Ba'àla Segab Segab (1779-1784). (1779-1784).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 58: EZECHIAS A PIO VI vi DOC.

163 163

che noi regnerà, regnerà, ee l'aiuto, l'aiuto, che che l'uno l'uno all'altro all'altro presterà, presterà, sara saràquello quelloche che che fra fra noi ci renderà potenti e sicuri nel governo dell'Etiopia. ci renderà potenti e sicuri nel governo dell'Etiopia. Mandateci dugento dugento cannoni cannoni piccoli, piccoli, che che ogni ogni camelo camelone nepossa possaportare portare Mandateci sul dorso due. due. sul dorso Questo affare sia conchiuso conchiuso fra fra voi voi ee Michele, Michele, senzà senzache chesisipenetri penetrida da Questo aifare sia altri, ee l'interprete altri, l'interprete di di questo questo nostro nostro firmano firmano sia siaiiilmedesimo medesimoMichele. Michele. Questo scritto colla colla propria propria nostra nostra mano, mano,iiildldì2020 Questo diploma diploma l'abbiamo l'abbiamo scritto 26 maggio 1790, anno uno e mesi dieci del del mese Ghenbot, cioè 26 maggio 1790, anno uno e mesi dieci delnostro nostro Ghenbot, del mese regno. regno. Non si scopra Non si scopra questo questo affare, affare, perché perché noi noi colla collanostra nostrapropria propriamano mano l'abbiamo scritto vi abbiamo la cassetta l'abbiamo scritto ee non non vi abbiamo fatto fatto la cassetta colla colla solita solitavestitura, vestitura, cera, ee siggillo cera, siggillo regio, regio, ma ma abbiamo abbiamo soltanto soltanto fatto fatto la la croce croce con con nome nome di di Gesii, per non non essere essere scoperto Gesù, per scoperto dalla dalla gente gente nella nellastrada. strada. Tu, Michele, quello che desideri Tu, Michele, quello che desideri ti ti farô. farò. Subito Subito che che avrai avrai ricevuto ricevuto tutti tutti soldati,vieni vienipresto prestoaacondurli. condurli. ii maestri maestri ee soldati, Codesto piccola persona, persona, anzi anzi scriva scriva alal Codesto nostro nostro Jacob Jacob non non lo lo stimare stimare piccola Papa di di esser esser egli egli persona personagrande. grande. Papa tutto ilil contenuto Questo dunque contenuto del del diploma diploma dell'Imperadore; dell'Imperadore; ononQuesto dunque èè tutto de, se l'Em(inen)za de, se rEm(inen)za Sua Sua vuole vuole effettuare effettuare ee secondare secondare la la mente mente dell'Impedell'Imperadore, mi mi dia dia subito subito avviso avviso di di quello quello che che io io devo devo fare, fare, ed ed in incaso casoche cheioio radore, dovrO accompagnare questa questa armata, armata, mi dovrò accompagnare mi spedisca spedisca la la patente patentedidiprefetto prefettodidi questa per iiil p(adre) questa missione missione per p(adre) Cristiano Cristiano di di Boemia; Boemia; ma ma raccomando raccomando sosopratutto non ho ho risparmiato risparmiato fatiga, pratutto la la segretezza. segretezza. To Io non fatiga, tutte tuttelelestrade stradeleleho ho tentate di di aprire aprire quella quella missione, missione, mi misono sono messo messo anche anche nei neipericoli, pericoli,sono sono tentate venuto venuto anche anche per per iiil Costeir, Costeir, luogo luogo ignoto ignoto agl'europei. agl'europei.Iddio Iddiom'ha m'hasempre sempre Dalle lettere, lettere, che custodito. Sit Sit nomen nomen Domini Domini benedictum8 benedictum8.. Dalle che vi vi verranno verranno custodito. dalla parte dalla parte di di Francia Francia ililmese mese di dimarzo, marzo, vedrà vedràlelecose cosepiü piùespresse; espresse;ora ora non la S(acra) S(acra)Porpora. Porpora. non ho ho tempo, tempo, ee gli gli bacio bacio la Umilis(simo) obed(ientissimo) ee Pront(issimo) Pront(issimo) Servo Servo Umilis(simo) obed(ientissimo) F(rate) Michelangelo Michelangelo da da Tricarico Tricarico F(rate) Prefetto Prefetto

Farsciut 99 Dicembre Per Em(inenza) R(everendissima) R(everendissima) Farsciut Dicembre1790. 1790. Per S(ua) S(ua) Em(inenza) BECcARI [APF, Senti. Nei Congr. Congr. Etiop. Arab. Arab. 1721-1840, 1721-1840, vol. ff. 465r-466v; 465r-466v; Beccari [APF, Scritt. Rif. Rif Nei vol. Ill, III, if. I, pp. 491-493.] 491-493.1

8

20; Sal Sal 71, 71, 17; 17; 112, 112, 2.2. 8 Dan Dan 2, 2,20;

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

164 LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 164 LETTERE 59 59 1

2

Lettera di Gregorio Gregorio XVI 1 aa Uhiè Ubiè 2,, Signore Signore del del Tigrè Tigre in in Abissinia: Abissinia: scrive scrive in inmerito merito Lettera all'unione nella nella fede ee di di alcuni alcunidoni doniche chegli glinianda. manda.29 29agosto agosto1841. 1841. Questa lettera del Pontefice Pontefice Massimo Massimo di di Roma, Roma, successore successore di dis(an) s(an) Questa lettera del Pietro, èè mandata mandata aaDesgiasmaccio DesgiasmaccioUbie UbieSignore Signoredel delTigre TigreininAbissinia. Abissinia. Pietro, È lungo lungo tempo il tuopopolo popoloè èseparato separatodadaNoi. Noi.Noi NoiperO però titi ababtempo che cheiltuo E biamo sempre sempre amato, amato, ee desiderato desiderato di di essere essere amati amati da date. te.Ora Ora che che l'affetl'affetbiamo tuosa tua lettera, ee gli gli uomini uomini che che ci ci hai hai mandati mandati mi miassicurano assicuranodel deltuo tuo tuosa tua lettera, affetto verso di gaudio gaudio ed ed amoamoaffetto verso Noi, Noi, questa questa nuova nuova cici ha ha ripieno ripieno l'animo l'animo di rosamente titi stringiamo stringiamoalalnostro nostroseno. seno. rosamente Iddio ha dato dato pel pel governo governo della della sua sua Chiesa Chiesa la la potestà potestà di diPietro, Pietro, ee Iddio ci ci ha con essa l'abbondanza dei dei celesti celesti tesori. tesori. Quanto Quanto saremo saremo consolati consolati se se cici con essa l'abbondanza sarà dato d'usarne d'usarne pel pel bene bene tuo tuo ee del del diletto diletto tuo tuo popoio popolo aa pro pro delle delle anime anime sara dato vostre, per le quali quali iiilNostro Nostro Signore Signore Gesü Gesù Cristo Cristo versa versò ilil suo suosangue sangue vostre, per le prezioso. Quattro Quattro individui individui del del tuo tuo paese paeserimangono rimangonoqui quicon conme, me,e econ contete prezioso. si trovano spirituali miei miei figli. figli. Questi Questi ci ci ricorderanno ricorderanno l'amil'amiSi trovano uomini uomini miei, miei, spirituali cizia che ora si è stabilita fra noi: considera pertanto che se Noi fossimo cizia che ora si b stabilita fra fbi: considera pertanto che se Noi fossimo uniti nella nella fede, fede, in in quella quellafede fede pura purache cheèèiiilfondamento fondamentodella dellavera veracarità, carità, uniti la Nostra amicizia sarebbe eterna. Tu che saggio sei, rifletti a questo la Nostra amicizia sarebbe eterna. Tu che saggio sei, rifletti a questo importante affare. affare. importante Ricevi manRicevi finalmente finalmente con con affetto affetto di di figlio figlio alcuni alcuni pochi doni che ti mandiamo. Desideriamo Desideriamo vivamente adempia la la divina divina miserimiseridiamo. vivamente che che sopra sopra te te si si adempia cordia fin fin dove dove si si estende estende la la Speranza speranza del del Nostro Nostro paterno paterno cuore cuore affetaffetcordia tuoso. tuoso. Dato dal palazzo palazzo apostolico apostolico Quirinale Quirinale questo questo dl dì29 29agosto agosto Dato in in Roma Roma dal 1841, anno del Nostro pontificato undécimo. 1841, anno del Nostro pontificato undecimo. [Gregorio XVI, latina: Da De Jacobis, 737-738 ("La minuta didi [GREG0RI0 XVI, p. 171; Versione Versionelatina: JAcOBIS, pp. 737-738 ("La minuta p. 171; questa lettera scritta scritta didimano manopropria propria dall'EminentissimoMezzofanti Mezzofanti33 èè questa lettera dall'Eminentissimo conservata fra queue quelle della della mia miacorrispondenza").] corrispondenza").] conservata fra

1

Bartolomeo AlbertoCappellari Cappellari(1831-1846). (1831-1846). Bartolomeo Alberto interessi tigrini tigrini 2 Webë Webë Hayla Hayla Maryam MSrySm(ca (ca 1800-1866/7) 1800-1866/7)sisicostituì costitulrappresentante rappresentante degli interessi e protesse i primi primi missionari missionari cattolici cattolici nel nelTigray Tigray nel nel 1837. 1837. Moel Morì aa Magdala, Magdala, per per ordine ordinedidi Teodoro II (1855-1868);v.v.CONTI ContiROSSINI, Rossini, Vicende; Perruchon, Lettre d'Oubié, roi roi du du Teodoro 11(1855-1868): Vicende; J. PERRIJcHON, Lettre d'Oubid, Tigré, PROUTY-Rosenfeld, p. p. 178. 178. Tigre, inRS in RS 7, 1899, pp. 251-259; PROUTY-ROSENFELD, pp. 251-259; 3 Giuseppe Mezzofanti, poliglotta insigne (Bologna (Bologna 1774 1774 --Roma Roma1849); 1849);prefetto prefettodella della Giuseppe Mezzofanti, BAV nel 1838. 1838. BAVnel nel 1833, 1833,fu fu creato creato cardinale cardinale nel 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ix DOC. 60: 60: RAS RAS ALÌ ALl AA PIO PIO IX DOC.

165 165

60 60 1 figlio di Gugsà re d'Etiopia, a Pio 1X22 : chiede al Lettera, in in amaneo, amarico, di di Ras Ras Ali All', 1.1. Lettera, , figlio di Gugsà re d'Etiopia, a Pio IX : chiede al papa un metropolita che sia di Alessandria papa un metropolita che sia di Alessandriaoodi diSiria SiriaoodidiAntiochia. Antiochia.88maggio maggio1850. 1850.

t": * A rfl: t': M.! P-hlO lii (i'flui: 'l"°'Ei -W vAhìl* 1 ÏWt : O-M í CI ! xr-w í ^0 î Art. 0 'l'wt: YJO jÇ t mv : ! ho ?c ¡ cica-fi ¡ +00)-0-^ Í •• 09° hihCJ : 09' :■■ JWt -■ ^i 1 êMA : in^cj& Í ■■ nñ^ &'l'í JW1': Mhí V.í Yt: .•cMh'Ycf M¡ XíiSl K'î-lo î M PXfììTi^C/ •' 0,+ ililO-ï- í A? § i %% aD'U):t fA:.* ^Lti "ilô ti ! ?Wu Al IIC: vnc í'IM° 0A90 Í IJ1 D'i AAAî iDAj':í ^"(10 í X/A n 7fl'j: iiO'9' hh(ICf'°u : NA !: '/»]• fl('ltDrJ: jiivN'flM':! hftl ïWi s ílAíD'/fi Î hA'H'íiM" Í Ml'?9 Í íl?íAyiA'JA£í:£9 ii'I jIf K'Î-S® hwkfr0 tUfl hlpltv (LLfl: '?: (UT,: hcfr! ÍIU"} ao"ì Í hficfr i Kwaffi'/ Î hïwhf? - au"} .•: h'Htel' UDVI : t4f1A °'Lt atrUl 1'u :9"AV r Í tfn^AA ! í'-^A'í í flAflí-V'b -h+AA : f^A ¡ A.#' hi) hü flO-IflZ 5VP() fIW tJ"i'• P^A "?.A 'ri' Î ?T-/" Î Vn.£ J ifi J&O-'îA'î J A^7A^ í^TCA Î £A0 :Î i"H, KÌW 0 rrntv : :'i'nl '19° ?1 h'i'nic OT Î í'A.^V : ¿UA'7-9 ! ?»AA í Â7+VU9An', fith ¡ Uti : HH-W *ÌH+:Í NOMMIAC (lMa'J: J'V :T'A'. V í £U ÍÍ A- !9'A: ,'>A s huinaJ ?i') íl/íni'/ífli- ; A^'A ^^.V-AA'/ílAAf" h"liiJ\'ÍUi>C '■ ïx"T/[!!]

W'

[ASV, Epistolae Epistolae Latinae, Latinae, Positiones Positiones et et minutae minutae 45, Tav. IV.] N.] [ASV, 45, nr. nr. 13: 13: Tav.

2. Versione italiana italiana

Lettera diretta Lettera diretta al al gran gran Papa Papadi diRoma Romascritta scrittada daRas RasAly Alyfiglio figliodidiGugsà Gugsà Re di Re di Etiopia. Etiopia. Dai Preti Preti Romani, Dai Romani, che che sono sono qui qui venuti venuti abbiamo abbiamo intesa intesa la la scie[n]za scie[n]za della vostra Religione, che consiste in ammettere una sola Persona, della vostra Religione, che consiste in ammettere una sola Persona,eedue due Nature nell'operazioni nell'operazioni inseparabili. inseparabili. Quindi Nature Quindi dico: dico: sino sino aa quest'oggi quest oggi iiil PaPatriarca di triarca di Alesandria Alesandria ci ci ha ha sempre sempre inviato inviato iiil nostro nostro Papas: Papas: quello, quello, che che attualmente ci attualmente ci governa governa insegna, insegna, che cheGesü Gesù Cristo Cristo èè Figilo Figlio dell'unzione, dell unzione,ee che non non ha ha ricevuto che ricevuto lo lo Spirito Spirito Santo Santo nell'Umanità. nell Umanità. Adesso Adesso bramiamo bramiamo didi ricevere un'Abuna da voi, voi, ma ricevere un'Abuna da ma che che sia sia secondo secondo l'antico 1 antico costume costume oo di di AleAlesandria, oo di vol stimate, stimate, ee che sandria, di Soria, Soria, oo di di Antiochia, Antiochia, come come megilo meglio voi che inseinsegni che Cristo ha ha ricevuto ricevuto lo lo Spirito Spirito Santo gni che GesI, Gesù Cristo Santo nell'Umanità, nell'Umanità, ee che che per per l'unzione dello dello stesso l'unzione stesso èè divenuto divenuto Sommo Sommo Sacerdote, Sacerdote, Re, Re, ee Profeta. Profeta. Voi Voi siete quello, siete quello, che che sedete sedete sulla sulla cattedra cattedra di di S(an) S(an) Pietro, Pietro, vol voi siete sieteiiilCapo Capo 1'All

figlio di di Gugsa, Gugsa, dal dal 1831 fu per per 22 22 anni anni governatore Ali Alula Alula (1818-1866), (1818-1866), figlio 1831 fu governatore di di BegedmBegedmPROUTY - ROSENFELD, ROSENFELD,p. P. 10). 10). der, Goggiam e Wollo (v. (v. PROUTY2 2 Giovanni Giovanni Maria Maria Mastai Mastai Ferretti Ferretti (1846-1878). (1846-1878).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

166 LETTERE TRA TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 166 LETTERE Supremo di Papas. Questo Questo nostro nostro Papas hà scomunicati, scomunicati, assolassolSupremo di tutti tutti i Papas. Papas ci ci ha di lui lui scomuniche. scomuniche. Tutte Tutte queste questemie mieparole parolecontenute contenuteinin veteci da tutte le di questa Lettera pervengano pervenganoaaPio Pionono nononella nellapace pacedel delSignore. Signore.Amen. Amen. questa Lettera [ASV, minutae 45, 45, nr. nr.13.] 13.] [ASV, Epistolae Latinae, Latinae, Positiones et minutae

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 61: 61: PIO PlO IX ALl DOC. IX A A RAS RAS ALÌ

167 167

61 61 Progetto di di lettera lettera per per Ras Ras All, di Etiopia. Progetto Ali, luogotenente luogotenente dell'Imperatore dell'Imperatore di Etiopia. Pio Pio IX IXsisi compiace delle benemerenze del destinatario verso i cattolici; per quanto concerne compiace delle benemerenze del destinatario verso i cattolici; per quanto concernelala 1, già richiesta di di un richiesta un vescovo, vescovo, iiil papa papa risponde risponde di di rivolgersi rivolgersi aa Giustino Giustino De De Jacobis Jacobis^, già rivestito di di tale mandato, che meritevolmente da da anni anni in rivestito tale mandato, che svolge svolge meritevolmente in Abissinia Abissinia insieme insiemeciai collaboratori. 88 maggio suoi suoi collaboratori. maggio 1850. 1850.

Vir Perillustris Perillustris ac Vir ac Celsissime. Celsissime. nuper ex Dilectus fìlius filius presbyter Dilectus presbyter Aloisius Aloisius Montuori Montuori22 nuper ex Aethiopia Aethiopia redux redux litteras Tuas nec non non alter alter dilectus dilectus pariter pariter filius litteras Tuas detulit; detulit; idem idem vero vero nec filius prespresbyter Laurentius byter Laurentius Biancheri Biancheri33 plura plura de de Te Te enarrarunt, enarrarunt, quae quaelibentissime libentissime audivimus. Innotuit audivimus. Innotuit enim enim quod, quod, cum cum tanta tanta praeditus praeditussis sispotestate, potestate,maximaximam tamen tamen animi mam animi lenitatem lenitatem prae prae te te feras, feras, liberalitate liberalitateininpauperes pauperessublesublevandos singulari vandos singular! utaris, utaris, eo eodemum demumpotissime potissimespectes spectesUtutAbissinorum Abissinorum genti optima ratione consulas. Quae vero obsequii genti optima ratione consulas. Quae vero obsequii significationes significationes erga erga Nos, atque Apostolicam hanc Sedem Nos, atque Apostolicam banc Sedem in in memoratis memoratis litteris litteriscontinentur, continentur, quemadmodum Te plurimum apud commendant; pariter quemadmodum Te plurimum apud Nos Nos commendant; pariter Catholicae Catholicae Ecclesiae doctrinam Ecclesiae doctrinam de de suprema suprema Romani Romani Pontificis Pontificis auctoritate auctoritate isthic isthic haud penitus baud penitus obliteratam obliteratam testantur. testantur. Enim Enim vero vero in in persona persona Beati BeatiPetri Petri successores in in ejus successores ejus Cathedra Cathedra ad ad Ecclesiae Ecclesiae unitatem unitatem servandam, servandam, claves claves regni caelorum, regni caelorum, amplissimam amplissimam ligandi ligandi et et solvendi solvendi potestatem potestatem44,, curam curam juxta evangélievangelinec non non confirmandi confirmandi fratres fratres66 juxta pascendi agnos pascendi agnos atque atque oves oves55,, nec cas sententias cas sententias eccepisse eccepisse iidem iidem santissimi santissimi Patres, Patres, quos quos tantopere tantopere ac ac menmerito quidam quidam veneramini, to veneramini, apertissime apertissime docuerunt. docuerunt. Eminet Eminet profecto profecto AthanaAthanaAntistes, ac ac Fidei sius77 Alexandninus sius Alexandrinus Antistes, Fidei Catholicae Catholicae fortissimus fortissimus Athieta Athleta qui qui 11 Nato a San Fele in Basilicata nel 1800, lazzarista, nel 1839 fu eletto Prefetto ApostoliNato a San Fele in Basilicata nel 1800, lazzarista, nel 1839 fu eletto Prefetto Apostolico dell'Abissinia, dell'Abissinia, dove venne consacrato co dove venne consacratovescovo vescovo nel nel 1849 1849 ee morI morìiiil13 13 luglio luglio1860. 1860. Sepolto Sepoltoaa Hebo, fu canonizzato canonizzatoiiil26 26 ottobre ottobre1975. 1975. 22 al De De Jacobis Jacobis nel nel vicariavicariaUril al Nato aa Paiano nel 1798, sacerdote lazzarista, lazzarista, si Nato Paiano di di Amalfi Amalfi nel 1798, sacerdote si unì to nel 1839. Giunto aa Khartum Khartum nel rientrô in to di di Abissinia Abissinia nel 1839. Giunto nel 1841, 1841, rientrò in Italia Italianel nel1840 1840 ee moel morì aaNaNapolinel poli nel1857. 1857. 3 Nato aa Borghetto Nato Borghetto (Genova) (Genova) nel nel 1804, 1804, entrato entrato nella nella Congregazione Congregazione lazzarista lazzaristanel nel1821, 1821, giunse in in Eritrea giunse Eritrea nel nel 1842; 1842; consacrato consacrato vescovo vescovo dal dal De De Jacobis Jacobis nel nel 1853, 1853, gli gli fu fu successore successore dal dal settembre 1864. , 11 settembre 1860 fino fino alla morte, avvenuta 1860 avvenuta1ITI 1864, 4 16,19. ' Mt 16,19. 5 Gv 21,15 ss. ss. Gv21,15 6 22,32. 6 Le LC 22,32. 7 Sant'Atanasio, nato nato nel nel 294 ne fu Sant'Atanasio, 294 ad ad Alessandria, Alessandria, ne fu vescovo vescovo dal dal 328 328 fino fino alla alla morte, morte, avvenuta nel 373.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

168 LETTERE TRA 168 TRA II PONTEFICI ROMANI ROMANI EElI PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI

de communione communione cum Rom(ano) Pontifice Pontífice Julio servanda prae prae ceteris ceteris de cum Rom(ano) Juli088 servanda sollicitus, facto declaravit Christiano Christiano homini magis pertimepertimesollicitus, facto etiam etiam declaravit homini nil nil magis scendurn, quam quam ne ne ab scendum, ab unitatis unitatis Catholicae Catholicae centro centro ac ac vertice verticesejungatur. sejungatur. Noverai enim quae Irenaeus ipso ferme Apostolorum aevo de Romana Noverat enirn quae Irenaeus ipso ferme Apostolorum aevo de Rornana Ecclesia 1. 3. adv(ersus) Ecclesia 1.3. adv(ersus) Haer(eses) Haer(eses) scripserat scripserat ad ad hanc hanc nimirum nimirum propter propter

potentiorem principalitatem oportet convenire convenire Ecciesiam Ecclesiam hoc hoc est est potentiorem principalitatem omnem omnem oportet eos qui qui sunt eos sunt undique undiquefideles. fideles.

Dolet vero vero quod quod inimicus inirnicus homo horno zizania zizania99 isthic Dolet disseminaverit, isthic jamdiu jamdiu disseminaverit, et calumniis praesertim praesertimcontra contrasanctissimurn sanctissimumPraedecessorem PraedecessoremNostrum Nostrum et calumniis Leonem Magnum Magnum101 ° intentatis, Leonem intentatis, ab ab unitate unitate Catholicae Catholicae Fidei Fidei gentem gentem istam istam perillustrem conatus fuerit. fuerit. Attamen Attamen quae quae praeclarissimus praeclarissimus PonPonperillustrern avertere avertere conatus tifex gessit ac docuit luce clariora sunt. Ecclesiastici autem viri sapientia tifex gessit ac docuit luce clariora sunt Ecciesiastici autem viri sapientla hand minus quam quam pietate pietate spectatissirni, spectatissimi, qui quiNostro Nostronomine nomineapud apudvos vos haud minus degunt, facile declarabunt declarabunt quomodo quomodo unam unam personam personam eamdemque eamdemque DiviDividegunt, facile nam in in Christo Christo, duasque duasque naturas naturasDivinam Divinam,etethurnanam humanamLeo Leopraedicave praedicavenam rit: nimirum Ut ut vere vere Deus Deus et et vere vere etiam etiam homo homo Christus Christus credatur. credatur. Huic Huic nt rnrnirum porro docrinae, docrinae, quam quam Apostolorurn, Apostolorum, et et Patrum Patrum documenta documentaconfirmant, confirmant, porro esse neque audiendi audiendi quotquot quotquot jurgia, jurgia,etetcontentiones contentionesdisdisesse inhaerendum: inhaerendum: neque seminantes, recto Catholicae Catholicae Fidei Fidei tramite tramite minus minuscautos cautosavertendos avertendos seminantes, aa recto curarunt. curarunt. Maximam ad Romanae, Romanae, et et Catholicae Catholicae Ecclesiae EcclesiaecommucommuMaximarn vero vero spem spem ad nionem excitavit, quae quae monern gentem gentem ipsam ipsam penitus penitus restituendi restituendi postulatio postulatio illa illa excitavit in Tuis litteris litteris,Penillustris PerillustrisVir, Vir,exhibetur exhibeturnimirum nimirumUtutauctonitate auctoritateNostra Nostra in Tuis genti huic Episcopus Episcopus praeponatur. praeponatur. Ilium Illum vero vero designare designare illico illieo datum datumest est, genti huic fìlium Nostrum dilectissimum dilectissimum Justinum Justinum de deJacobis Jacobispiunibus pluribus fihurn videlicet videlicet Nostrum abbine annis aa S(anctae) S(anctae)M(emoriae) M(emoriae)Praedecessore PraedecessoreNostro Nostro ininAethio Aethioabhinc anrns piam missum, atque ex mandato Nostro ad Episcopalem gradum evecpiam missum, atque ex mandato Nostro ad Episcopalem gradum evectum; cum Catholici Episcopi per Orientera constituti, potissimum vero turn; cum Catholici Episcopi per Orientem constituti, potissimum vero qui in Aegypto Aegypto Catholicis Catholicis praesunt Ecclesiis, ilium illum plunimum plurimum commencommenqui in praesunt Ecclesiis, daverint. Novimus enim idem per per plures plures annos annos apud apudgentem gentem daverint. Novimus enim quantopere quantopere idem istam adlaboraverit, quantaque quantaque illam illam charitate charitatediligat diligatut utmerito meritoomnibus omnibus istam adlaboraverit, omnia factus11, prout proutde dese sePaulus PaulusApostolus Apostolus asserebat, asserebat,commendandus commendandus omnia factus", videatur. Ad ilium illum proinde proinde Te Te convertas, convertas, Vir Vir Perillustnis, Perillustris, ilium illumAbyssinoAbyssinovideatur. Ad rum gens universa universa prospiciat, prospiciat, ac ac veluti veluti Patrem Patrem ac acPastorem Pastoremanimarum animarum rum gens vestrarum colite: ipsum ipsumquoque quoque vice vice Nostra Nostra alloqui alloqui,acacde de vestrarurn amantissimum amantissimurn colite vestra salute sollicitudinem gerere existimetis: pro certo vero habeatis vestra salute sollicitudinem gerere existirnetis: pro certo vero habeatis 8

I (337-352). 8 Giulio 1(337-352). Mt 13,26 13,26 ss. ss. 10 papa(440-461). (440-461). 10 San San Leone Magno, papa 11 11 11 Cor 9,22. 9.22.

9

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



DOC. PIO IX IX AA RAS RAS ALt ALI DOC. 61: PlO

169 169

non quae sua, sed sed quae quae Christi Christi sunt sunt eumdem eumdem quaerere, quaerere, atque atqueimprimis imprimis non quae sua, ut spirituali omnium vestrum consulat. Licet vero una Fidesesse esse : Ut spirituali salutisaluti omnium vestrum consulat. Licet vero una Fides debeat12,, prout prout unus unus est est Deus, Deus, atque atque unus unus Christus, Christus, id idnon nonafficit afficitquo quodebeat12 minus juxta nationum discrimen discrimen varii varii serventur serventur ritus, ritus, quos quos Sancti SanctiEccieEccleminus juxta nationum siae Patres Patres induxerunt: induxerunt: ut ut autem autempateret pateretquantopere quantopereAbyssinorum Abyssinorum istam istam siae gentem diligamus, ex ipsius ipsius Justini Justini De De Jacobis Jacobis voto, voto, eidem eidem atque atque ejus ejus gentem diligamus, ex sociis Abyssino exersociis ac ac comministris comministris sacram sacramlithurgiam lithurgiamritu ritu Abyssinocatholico catholico exer13.. Perge cendi facultatem facultatem Nos Nos fuisse fuisse declaramus declaramus13 Perge itaque itaque vir vir Perillustris Perillustris cendi atque in in consilio Consilio optime optime de de tua tua gente gente merendi merendijugiter jugiterpersistas: persistas:ididvero vero te atque imprimis praestitisse gaudebis quae indicavimusimplenda implendacuraveris, curaveris, praestitisse gaudebis si si quae indicavimus I / imprimis et qua qua decet decet reverentia reverentia ac ac benevolentia benevolentia excipias excipias et etcolas colasDilectissimum Dilectissimum et Nobis Antistitem ipse significaverit significaveritexequenda exequendacures. cures. Nobis Antistitem De De Jacobis, Jacobis, et et quae quae ipse Commendamus dilectum Filium Filium praesbytenim praesbyterum Laurentium Laurentium Commendamus quoque quoque dilectum Biancheri, cui cui in inAethiopiam Aethiopiam revertenti revertenti litteras litterashasce hasceNostras Nostrasad adTe TeperperBiancheri, ferendas ferendas tradimus, tradimus, atque atque una una simul simulargenteum argenteumnumisma, numisma,quod quodveluti veluti pignum pignum propensae propensae admodum admodumNostrae Nostrae in inTe Te voluntatis voluntatisaccipies. accipies. Deum interim precamur Deum interim precamur ut ut Te Te incolumem incolumem diu diuservet, servet, ac acperfecta perfectaNoNobiscum charitate conjungat quod Beatissima Virgine Maria, sanctisque biscum charitate conjungat quod Beatissima Virgine Maria, sanctisque Apostolis Petro, et Paulo Paulo faventibus faventibus eventurum eventurumconfidimus. confìdimus. Apostolis Petro, et [ASV, Epistolae Latinae, Positiones et minutae minutae 45, 45,nr. nr.13.] 13.]

12

12 Ef Ef 4,4,1, 1. 13 13 METODIO daNembro, DANEMBRO, p. 363). Con ilii Breve Apostolatus Apostolatus offìcium officium del 6 loglio 1847 (cfr Metodio

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

170 LETTERE 170 LETTERE TRA I PONTEFICI ROMANI ROMANI E I PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 62 62 IX a Ras Lettera di Pio IX Ras All. Ali. 88 maggio maggio 1850. 1850.

Illustri et Viro Ras Ras Ajlù Ajili Illustri et Honorabili Honorabili Viro Imperatoris Abyssiniae Abyssiniae Locum Locum tenenti tenenti Imperatoris Pius P(a)p(a) Pius P(a)p(a) IX IX Illustris et Illustris et Honorabilis Honorabilis Vir Vir Salutem. Salutem.Attulit AttulitNobis Nobis Litteras LitterasTuas TuasDilecDilectus tus Filius Filius Presbyter Presbyter Aloisius Aloisius Montuori, Montuori, qui qui huc bue ex exEthiopia Ethiopiarevertens revertens plura de Te Te Nobis Nobis coram coram honorifica honorífica loquutus loquutus est, est, quae quae subinde subinde ab abaiio alio plura de item Presbytero Filio Laurentio item Presbytero Dilecto Dilecto Filio Laurentio Biancheri Biancheri multa multacum cumTui Tuinominominis laude nis laude confirmata confìrmata sunt, sunt, eaque eaqueNos Nos libentissime libentissime audivimus. audivimus.Ipsi Ipsienim enim certiores Nos Nos fecerunt fecerunt summam summam in in Te certiores Te esse esse animi animi lenitatem lenitatem quam quam inin tanta regiminis auctoritate auctoritate conjungis, conjungis, indole indole quam quam singulari singulariTe Tead adbenebenetanta regiminis faciendum ferri, atque atque ad' ad1omne omnequaerere quaererequod quodad adconsulendum consulendumAbyssiAbyssifaciendum fern, nae isti isti Genti Genti magis magis conducat conducat illudque illudque studiis studiis curisque curisque Tuis Tuis dignissidignissinae mum omnino omnino reputare. reputare. Obsequii Obsequii vero vero erga ergaNos Nos atque atqueApostolicam Apostolicamhanc hanc mum Sedem significationes significationes quae quae in in memoratis memoratis Tuis Tuis Litteris Litteriscontinentur continenturapud apud Sedem Nos plurimum commendant commendant Illustris et Honorabilis Honorabilis Vir, Vir, unaque unaque Nos Te Te plunimum Illustris et ostendunt Catholicae Ecclesiae Ecclesiae de de suprema suprema Romani RomaniPontificis Pontifìcis ostendunt doctrinam doctrinam Catholicae Christi auctoritate haud haud poenitus poenitus fuisse fuisse istic istic obliteratam. obliteratam. QuanQuanChristi Vicarii Vicarii auctoritate doquidem ipsi illi Sanctissimi Ecclesiae Patres, quorum apud Vos jure ac doquidem ipsi jill Sanctissimi Ecciesiae Patres, quorum apud Vos jure ac merito nomina celebrantur, celebrantur, et et coluntur coluntur apertissime apertissime juxta juxtaevangelicas evangélicas merito nornina sententias docuerunt quod quod Romani Romani Pontifices Pontífices Beati BeatiPetri Petrisuccessores successores sententias docuerunt 2 curam confirmandi fratres2, curam confirmandi fratres , pascendi agnos et et oves3 oves3 atque amplissimam pascendi agnos atque amplissimam 4 ligandi ac sovendi sovendi potestatem4 potestatem ad unitatem Ecclesiae Ecclesiae servandam servandamaaChriChriligandi ac ad unitatem sto inter alios alios docuit docuit fortissimus fortissimus sto Domino Domino acceperint. acceperint. Hoc Hoc vel vel in in primis primis inter catholicae fidei propugnator, propugnator, Alexandrinorum Alexandrinorum Episcopus Episcopus Athanasius, Athanasius, qui qui catholicae fidei de ceteris sollisollide communione communione cum cum Romano Romano Pontífice Pontifice Julio Julio servanda servanda prae prae ceteris citus, magis christiano christiano homini homini esse esse pertimepertimecitus, facto facto etiam etiam declaravit declaravit nihil nihil magis scendum necessariae catholicae catholicae unitatis unitatis centro centro ac ac vertice vertice Sesescendum quam quam ab ab necessariae jungi. Brat Erat enim enim hoc hoc illi illimaxime maximepersuasum persuasumquod quodipso ipsoferme fermeApostoApostojungi. lorum aevo de Romana Ecciesia Ecclesia praeciare praeclare scripserat scripserat Irenaeus Irenaeus (1) (1) == ad lorum aevo de Romana ad hanc nimirum principalitatem omnem hanc nimirum propter propter potentiorem potentiorem principcilitatem ornnein oportet oportet conveconvenire undique fideles. fideles. Verum nire Ecclesiam, Ecclesiam, hoc hoc est est eos eos qui qui sunt sunt undique Verum dolentes dolentes didi1

Minuta add:"Id". "id". Minuta add: 22,32. 2 Le Lc 22,32. 3 Gv 21,15 ss. ss. 4 Mt 16,19. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC.62:PIOIXARASAL1 DOC. 62: PIO IX A RAS ALI

171 171

ac nonnisi cimus, jamdiu jarndiu istic istic inirnicus disseminavit zizania zizania55,, ac cimus, inimicus horno homo disseminavit nonnisi per per calumniarn et calumniam et contra contra omnern omnem historiae historiae fidern fidem veluti veluti genti genti Vestrae Vestrae adveradversarius Sanctissimus sarias Sanctissimus Decessor Decessor Noster Noster Leo Leo Magnus Magnus traducitur, traducitur, quasi quasiipipsam ab sam ab unitate unitate catholica catholica voluerit voluerit dissociare. dissociare. Sed Sed quae quaegloriosissimus gloriosissimus idem Pontifex Pontifex egit egit ac ac docuit docuit per per se se clarissima idem clarissima sunt: sunt; et et qua qua ratione rationeunarn unam personarn eamdemque earndernque Divinam Divinam in in Christo, Christo, ac ac duas personam duas naturas, naturas,divinarn divinam scilicet et scilicet et humanarn, humanam, ipse ipse praedicaverit, praedicaverit, sic sicUt ut vere vere Deus, Deus, et et vere vere etiarn etiam Homo Christus Dominus credatur facillimum est intelligere, Vobisque Homo Christus Dominus credatur facillimum est intelligere, Vobisque profecto explicabunt explicabunt Ecclesiastici Ecciesiastici Viri, Viri, sapientia sapientia aeque aeque ac profecto ac pietate pietate spectaspectati quos ti quos istuc istuc misirnus misimus quique quique Nostro Nostro nomine nomine apud apud Vos Vos degunt. degunt. Huic Huic propterea doctrinae ac Patrurn propterea doctrinae quarn quam Apostolorurn Apostolorum ac Patrum testirnonia testimonia confirconfirmant est est omnino omnino inhaerendum, inhaerendum, neque neque audiendi audiendi iiii sunt jurgiis et mant sunt qui qui jurgiis et concontentionibus faventes conantur incautos tentionibus faventes conantur incautos abducere abducere post post Se, se, eosque eosque ab ab gregrernio catholicae catholicae veritatis mio veritatis avertere. avertere. Porro Porro autern autem ad ad bene benesperandum sperandumde de tunc istius Gentis reditu in communionern Ecclesiae Catholicae signifitunc istius Gentis reditu in communionem Ecclesiae Catholicae significatio illa catio ilia Litterarurn Litteramm Tuarurn Tuarum Nos Nos evexit, evexit, qua quapostulas postulasututGenti Gentiipsi ipsiNos Nos praeponarnus Atque hunc hunc designare designare illieo illico datum praeponamus Episcopurn. Episcopum. Atque datum est est scilicet scilicet Venerabilem Fratrem Fratrern Justinum Justinum de de Jacobis, Jacobis, qui qui cum Venerabilem cum pluribus pluribus ab ab hinc hinc yeannis jussu jussu felicis annis felicis recordationis recordationis Praedecessoris Praedecessoris Nostri Nostri in in Ethiopiam Ethiopiam venisset magni nisset magni habitus habitus est est ab ab Episcopis Episcopis Catholicis Catholicis per per Orientem Orientem constitutis constitutis ac praesertirn ab us ac praesertim ab iis qui qui sunt sunt in inEgypto, Egypto, quique quique suo suo ilium illum apud apudNos Nos commendantes testirnonio commendantes testimonio ut ut eurndem eumdem episcopah episcopali dignitate dignitate Nos Nos libentius libentius augeremus augeremus effecerunt. effecerunt. Haud Haud enirn enim ignoramus ignoramus quibus quibus ipse ipse quantisque quantisque laboribus istarn per per plures plures annos laboribus apud apud Gentern Gentem istam annos perfunctus perfunctus sit, sit, quantuquantumque illi illi insit mque insit animo animo desiderium desideriumde deVobis Vobis preclare preclaremerendi, merendi,ututomnibus omnibus Hunc idcirco idcirco quurn omnia factus Christo lucrifaciat lucrifaciat 66.. Hunc omnia factus Vos Vos Christo quum Nos Nos istic istic apud apud Vos destinavimus destinavirnus Tu Tu ac universa veluti Vos ac Gens Gens Abyssinorurn Abyssinorum universa veluti patrern patrem ac ac pastorern animarum animarurn vestrarurn pastorem vestrarum arnantissirnum amantissimum suscipiatis, suscipiatis, hunc hunc consuconsulite; ea lite; ea enim enim solhcitudine sollicitudine pro pro vestra vestra omnium omnium salute salute ac ac felicitate felicitatepraestat praestat ut profecto profecto non non quae quae sua sua sunt7 ut sunt7 ipse ipse quaerat, quaerat, sed sed quae quaesunt suntChristi. Christi.Quod Quod cum ex aiiis pluribus jam judicare potes, turn ex hoc ipso rnaxirne cum ex aliis pluribus jam judicare potes, turn ex hoc ipso maxime judijudicabis Illustris cabis Illustris et et Honorabilis Honorabilis Vir, Vir, quod quod Nos Nos ex ex ejusdern ejusdem Venerabilis Venerabilis FraFratris Episcopi tris Episcopi voto voto potestatem potestatem ipsi ipsi ejusdernque ejusdemque sociis sociis mox mox fecerirnus fecerimus exercendi ritu ritu Abyssino sacram Lithurgiam. exercendi Abyssino Cathohco Catholico sacram Lithurgiam. Una Una quidem quidem fides fides prout unus unus est esse debet8,, prout est Deus, Deus, atque atque unus unus Christus, Christus, verurn verum hoc hoc miniminiesse debet8 me pro nationum nationurn discrimine discrirnine ac ac varietate varietate varii varii serme prohibet prohibet quorninus quominus pro ser5

Mt 13,26 13,26 ss. ss. 9,22. 6 11 Cor cor 9,22. 7 11 Cor 10,24. 10,24. 8 8 Ef 4,1. 6

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 172 172 LETTERE TRA I PONTEFICI

ventur ritus, ritus, quibus ventur quibus nimirum nimimm jam jam Sancti SanciiEcclesiae EcclesiaePatres Patresusi usifuerunt. fuerunt. Excipe igitur qua Excipe igitur qua par parest estreverentia reverentiaacacbenevolentia benevolentiaspectatissimum spectatissimum ipsum ipsum Episcopum, Episcopum, et et quae quae Nos Nos Tibi Tibi indicavimus, indicavimus, quaeque quaequeipse ipseitem itemTibi Tibi proponet maxime studeas, studeas, Ut ut ejusmodi ejusmodi recte recte factis factisAbyssinoAbyssinoproponet adimplere adimplere maxime rum Gentem possis facilius demereri. demereri. Epistolam Epistolamhanc bancNostram Nostramunaque unaque rum Gentem possis facilius argenteum numisma numismaNostrae Nostrae in in Te Te pignus pignus propensae propensae voluntatis voluntatisab abDilecDilecargenteum to Filio Presbitero to Filio Presbitero Laurentio Laurentio Biancheri Biancheri accipies accipiesquem quemistuc istucrevertentem revertentem majorera in in modum modum Nos Nos Tibi Tibi commendamus. commendamus. Summis Summis interim interim votis votis ac ac majorem precibus Dominum obsecramus obsecramus ut ut Te precibus Omnipotentem Omnipotentem Dominum Te Illustris Illustris et et HonoHonorabilis Vir Vir salvum salvum diutissime diutissime praestet praestet et et incolumem, incolumem, atque atque Ut ut auxiliantiauxiliantirabilis bus Beatissima Dei ipsius ipsius Genitrice Genitrice Immaculata Immaculata Virgine Virgine Maria, Maria, SanctisSanctisbus Beatissima Dei que Petro et que Apostolis Apostolis Petro et Paulo Paulo perfecta perfecta demum demum ipsum ipsumTe TeNobis Nobis caritate caritate conjungat. conjungat. (1) Libro Libro III III adversus adversus haereses. haereses. (1) Datum Romae S(anctum) Petrum Petrumdie die88Maij Maij1850. 1850. Datum Romae apud apud S(anctum) Pontificatus Nostri Nostri Anni Anni IV. IV. Pontificatus Pius PP. PP. IX. IX. Pius D. 3, p. [AVA, p. 3: 3: Tav. Tav. V; V; ASV, ASV,Epistolae EpistolaeLatinae, Latinae, Positiones Positiones etet 2, Cart. Cart. 7, 7, D. [AVA, Cass. Cass. 2, 45, nr. nr. 13.] 13.] minutae 45,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



DOC. 63: IX AA RAS RAS AL1 ALÌ DOC. 63: PIO PlO IX

173 173

63 63 1 1. Lettera di Ras Ali ge'ez). 8 maggio maggio1850. 1850. 1. Lettera di Pio Pio IXa IX Ras All 1 (in ge'ez).

Tt():S Jtj}q: l-t t mie • Kr-ìil C?»iì !& J"I MWI:! Tf-fl ¿-WE ! 9°1A.• CM t fl"?C H'L,a*: 0 ,jo1q 5 J!, A. !cM i,TI (D-ì^v-t i ¿-we i nrtif Í ffl-Vfc ïiUMi ! -in CM -■ • aM ÍfrflZh n s p&A1 1 Th" 'A'q wfl,fk (DÌin-C ! KíP'hlH-^O' (DpfiA :flp Íl/^A^ÍV®HVíl¿ ¡ flô'flI fìò'iì/L't' : 'i'h * ¡ h.'t j 0 7. j0I w5f, V-'Af a aDJ,ffl hlF y wh !h'flc (ÌA?0 ! Ah ^nj& ! £A(Dh YliìC WjIC' ! Mha"J ¡ -i-ffnfrm t ¡ híh Ah:Í hflJ!,: 2F'}U ¡ ?h UWA$ii°¡ fl4z1'c V í VC'X'Vmñ IW-ÏC 1 wninOti: cnimm'/. ! hcJ-'(th: hC.'>Ah ! '/'¡¿'z. ¡ MU J ' iflt') ¡ IKDhKYlP wh1?o 11Ofl ftfI,: !UwAhP: iT'+h i ¿.KÍ-R ! ^¿í ! hôníifilíé omR-iiP3 -•flj*C n^c ®A J'4 a:1 (Dhioha' : p'ATTh: I I I "Vóh- ¡ "ilá i Kfc ! n-îhÇ/Wh-îh « ffl?iA- ¡ hï" í dlò-ì- ! litro ¡ }iv ; /«A"í7h í ha íI f,:: th& íI htf" t':¡ wha AhilUlf ! ("lì""D !I I,,"i,: ^A+á./"r7i ! V-S/V « ivha: ("li"" ! -ïvhA lth'fl'fliJ': °jp &4' wDflc at) thPCf «I ®^" wh I 1, 16704' A-fl^ í ! 0^9 :I tL-i- s mA^^flC I ATCfE Jfl: ('flh nnc::«wh mom.: hiìc hflc: hhtk-1h l'rih 9h ."iíLf J mid hhiicïh : (Dh^e^h :59e! ?r¿ ¡ -n¿vn-9P ®h 'h hrtOhhï ! ïroc-t (L-t- ! ïlCO-tfl h-f'A.hï^ î HÏIUC ! lì"" 1 ®' 1fl Ií iIJD( UVC ha" cMf' :! IM °VC't !(1A 0 ,wI.'p:î dAAA ôAI hh"who" nhr"iA: :: hi! ! A.+ í iliiA'ï" í: HC?"/ í Oílí^AA ! hcA-f-A « fl'h^ î /"A-T MI: M fl J?,an ¡I h (L 076,t iI U1'9°I> n-t-OR""h A- -■ Oió-ì! hv-ìÎ ^¿vhh-ï-h K ®AA,^V !I 1 iUA-ï- Î ocr /: a 1° a' : '• Wfl°,I'fl M°1 "op: I'U1I :P.,'p ft/TCA (\(\óii¿,-í-"ohït-*?""("Hfi^íh i: Ml cA :Í 110 fl,4'aD' I ("tlfOlOwHfOO sI 11M i han:1 (DU0a" o, It ffltfDrhA^ (DR^Oi- ! lì"" (DUO""- î /ZA(It ¿"bJOhI !I hltlM " (Dflç j1/' . !I WC"di(} ÎI fflHPh/"4I ii drt "O4 hct4: !ha hctHf î hrh-f-1 A-A î hcA-f-A h®»f-1-AY î J6¿A/ í Afl4: Aa-f' ! hcA-t/? ""OI- jflW 1 M(D- î (t'1' I: WiH- -• w 4.9'i îf O'W Iî 1 h®» Î11'A ^A ÎI ffl71A 3^A î h^hT-kfofl t1 ^ wLA KII®¿^-4-^A ha j1 hA'Pî lkt O IJH POILVî han C'jil !Iizifï J?°7',° !I n®"PAA,0nMYlJR-Cf ¡I C-Wi lì"" !: iu-ï-h^AT a-f" hcti î hcA fl" «U WUt11 Ií n/"C7îh A() !I CM tL?'/ : Wi'I Wiï ¡ 0C1 ®Hf7a I•' ??» CM ¡1 1 fl/'C !I MP,! IPA?"A NAaB î P an hea" !: lì"" Í^ír-A- Í ""OxGao&H /-OAÎ C'I*t C9A9 I 7/^799 W} ÎI ®ai® JflA ÎI 9-S-A 4,yrA ÎI Af-7 U J,ft: f1Jil 9DflCt •I ItM(° ÔW.1' î: ®-?»9 aiM:î Ma" UhO ¡I Affl-9 97-^/ «I: '1asil 099 î I9^0C9 ?»A®, î j6a 09 I A?»*7 II w I 11ii1A I I WIHI I I H+TV Pr '11Cf4 a?»7 î ?uPaA î hcA9A î 6?»hA î ffl09 -• IOAiC/9 0990-7î OAÍihA k ffl iCE''M U.M I I q II I a)-N-b ,cc: i"'Ah I 01 I W'VIICf10 I 979 ÀhA a"Ah''I ^A09 ®-?»9 « ®09C/90- OAiCf ! ^A09 ®0 J'Iil:! ?»hA ji1lA ÎI AhA U I ha"1 1 (D*til I j4" I i9° wfl1'N71 I?»?»7 iI?9' U ffl0?\7'0'0 eJ0'Nil K AiCf 9A'0?\9 Î ?1l®'-79 4- -• h® -• ®-?»9 Î À?" hC I-• 1 1 , , M I 'FL I 1 : Aha"' Iî 1 lfl W?r !° I-■ A-O?» (Lfl IIîî ?»® A î ?u9?»9 4- î J6¿.h4. Ah®'Ah Iî ¢9^-9 A-O?» î ?vA 9A , a"'Nil: Vil). : u11W9' 0A99 î I("iì-'l-M ìlV II¡¡ ?1()a M""lJ I i ?«® -79 ÔW4J" Affl.97I ¡fl''fl'fl 090-0 -• ®0A0/- If W® I tDuJOflJ?, ',w,: Wfl Milc

Uff

11 Ms.: Ms.:"Haylu", Haylu".

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



174 PONTEFICI ROMANI ROMANI EE II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 174 LETTERE TRA I PONTEFICI

wht'I:: q': wJA: i(thc,h nirev •• « ìdj&^aniï-f:'ín.ìzith- .- x-f-A^Aï^f- -• M'*f in OD AM1H1 ha 0 j 'fl I.- N M.'i'g.-.■: XIA XA#» .- ^w/"h .- hag -■ X^í" Ah .- ílftA .- h'F■A.h¾ X'íH ."L°.- iTh:AAA Mow III.- X.f^ M OD ¿h-niiSP : ^m-V ! AX-Xf -■ i1V, Xihï .* fo*tl -•WhOD fflX^ .' ^ÍÍX .- Ifi -írt -■ )'25cf n ¡ rt ih'fthP &i4' íhX^H : AcACf-A .' cM CXA .' A^V .' XÍAíh .' H-f-fifi#0 : ÏK"!.? » jO57J XXh»^ .' il 5'M' ,It(Lta0 1iwf-■ XA M: .- ffim j4$j'.' AAA^ í h-fl& AA-f- í 9°/"^ ! A.híD-^'i UAtn..'t1'°(C: Aí^AC .' X w'M:-- X'XP 14 'flhiO.' íD-X-fc ft't1 LL9uh íw .' A^A-f- ." hX í ha".- -ÍIA-A •' XíMr .- /A^-íl .- "iTÌh ." 1wh.' hfltj1II .'ODh .'.' hAílX .- XXí^C .-ho h^" ! -XfflhA .' -ÍIH-Í» ^"híX .- h° Itet64 .' A"/"I/"-¡fl'C.' tí)-A'l" (u\,ha" :1:::: '/A- .- y"AA,htí'>-.-..-.- .-.-

?oi

[AVA, Cass. 2, Cart. 7, D. 3, p. VII.] 3: Tav. VII.] p. 3:

2. Versione Versioneitaliana italiana 2.

Questa lettera, la la quale Questa lettera, quale fu fu mandata mandata dal dal padre padre nostro nostro Perpetuo Perpetuo44 che che iiil Patriarca di di Roma Roma prepose prepose in in Alessandria Alessandria ed ed Egitto Egitto ee Arabia Arabia costituencostituenPatriarca dolo nostro Basilio che iiil Patriarca PatriarcadidiAntiochia6 Antiochia6 do)o suo suo vicario, vicario, ee dal dal padre padre nostro Basilio 55 che prepose in in Mesr Mesr (Egitto) (Egitto) costituendolo costituendolo suo suo vicario, vicario, eedal dalpadre padrenostro nostro prepose 7 Teodoro vescovo vescovo cattolico cattolico dell'Egitto, dell'Egitto, giunga al capo capo dei deigovernatori governatori giunga al Teodor07 Haylu8 che che siede siede luogotenente luogotenentedel delregno regnod'Etiopia. d'Etiopia. }jãyIu8 4 Perpetuo Guasco, "Egitto ed Arabia de' Latini, Vicariato Apostolico: Monsig. Perpetuo Guasco, dell'Ordine dell'Ordine fatto Vescovo Vescovo di Fesse in partibus e Vicario Apostolico per per ii Latini Latini28 28 dei Minori Osservanti, fatto 1851, p.p. 197). 197). Roma 1851, Maggio 1832" (Notizie per l'anno MDCCCLI, Roma 5 Dovrebbe di Basilius Basilius Schajat, Schajat, vescovo vescovo meichita melchita cattolico cattolico didi Farzuhl FarzuhleeZahie Zahle Dovrebbe trattarsi di (1836-1866): efr 102. GAMS, p. cfr Gams, p. 102. 66 Maximus Masloum della Chiesa meichita melchita cattolica, cattolica,Patriarca Patriarcad'Antiochia d'Antiochia(1833-1855), (1833-1855), con l'amministrazione, l'amministrazione, per Melchiti, anche dei patriarcati patriarcati di di Gerusalemme Gerusalemme ee didi con per ii Meichiti, anche dei Alessandria (efr (cfr Gams, GAMS, p. 102). p. 102). 7 Monsig. Teodoro Abukarim, "Egitto de' Copti, "Egitto Copti, Vicariato Vicariato Apostolico: Apostolico: Monsig. Abukarim, fatto fattoVescovo Vescovo per i Copti d'Halia in partibus partibus e Vicario Vicario Apostolico Apostolico per Copti 22 22 Giugno Giugno 1832" 1832" (Notizie per per l'anno l'anno d'Halia 1851, p.p.197). 197). MDCCCLI, Roma Roma 1851, 88 Per "Ali". Per "All".

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 64: 64: ALCUNI VESCOVI A DOC. ALCUNI VESCOVI A RAS RAS ALl ALI

181

Pace aa te, Pace te, ee iiil Signore Signore sia sia con con te. te. Siamo Siamo molto molto lieti lieti per per la la tua tualettera lettera 9 al Capo dei Patriarchi di Roma. che fu mandata per mano di Frumenzio9 che fu mandata per mano di Frumenzio al Capo dei Patriarchi di Roma. E abbiamo la rettitudine E abbiamo conosciuto conosciuto la rettitudine del del tuo tuo cuore cuore per per mezzo mezzo della dellatua tua lettera e per mezzo della tua richiesta di un vescovo cattolico che lettera e per mezzo della tua richiesta di un vescovo cattolico cheguidi guidi gli abitanti al regno del deli, gli abitanti dell'Etiopia dell'Etiopia al regno dei cieli, con con iiil buon buon esempio esempio ee con con la la buona dottrina. dottrina. B buona E inoltre, inoltre, quando quando iiil padre padre nostro nostro Bianchieri BianchiericiciparlO parlò memeritatamente come ritatamente come cerchi cerchi la la salvezza salvezza della della tua tuaanima, anima,abbiamo abbiamoprovato provato una gioia una gioia piü più grande grande di di prima. prima. BE l'angelo l'angelo fa fasalire salirealalcospetto cospettodel delSignore Signore tutte le tue elemosine, come e detto negli Atti degli Apostoli del tutte le tue elemosine, come è detto negli Atti degli Apostoli delcentucentu10 : La tua preghiera e le tue elemosine sono saute al cospetto del none10 rione : La tua preghiera e le tue elemosine sono salite al cospetto del Signore. Questo Signore. Questo invero invero eè un un grande grande dono dono del del Signore. Signore. EE abbiamo abbiamopensapensato di compiere la tua volontà per seguire i'esempio di sant'Atanasio, to di compiere la tua volontà per seguire l'esempio di sant'Atanasio,poipoiché diciamo: troveremo un un vescovo piü grande grande del ché diciamo: Dove Dove troveremo vescovo più del nostro nostro fratello, fratello, ii padre padre nostro Jacobis, che vostri costumi costumi ee la la vostra il nostro De De Jacobis, che conosce conosce ii vostri vostra lingua lingua che èè ben ben noto noto per per la la sapienza ee che sapienza ee la la rettitudine, rettitudine, ee che che ha hadato datose sestesso stesso per amor che non non ama ama la la ricchezza, per amor vostro vostro ee che ricchezza, ma ma ama ama solo solo che che vol voi siate siate 11 quando ii giusti? Come disse sant'Atanasio al padre nostro Fnumenzio, giusti? Come disse sant'Atanasio al padre nostro Frumenzio , quando il re d'Etiopia re d'Etiopia lo lo inviô inviò affinché affinché gil glimandasse mandasseun unvescovo: vescovo:Non Nontrovo trovouno uno 12 . E per questo ii Capo dei Patriarchi di Roma, con il pili grande più grande di di te12 te . E per questo il Capo dei Patriarchi di Roma, con il nostro consiglio, consiglio, ha ha costituito costituito lui lui ee gli nostro gli ha ha dato dato iiilpotere poteredidinimettere rimetterei i distingue13 di peccati ee le peccati le scomuniche. scomuniche. Ed Ed egli egli ha ha ricevuto ricevuto iiil potere potere13 di non non distinguersi da rsi da vol voi nei nei vostri vostri costumi costumi ee neila nella vostra vostra lingua, lingua, affinché affinché le le pecore pecore non non separino dai Si separino si dai loro loro pastori. pastori. E E se se cos! così è,è, ricevetelo ricevetelo con con amore amoreeeonore, onore,ee assolutamente necessario E assolutamente seguite ilil suo seguite suo consiglio consiglio ee le le sue sue direttive. direttive. È necessario che che accogliate questo nostro vescovo come si conviene e diveniate una cosa accogliate questo nostro vescovo come si conviene e diveniate una cosa sola con noi nella sola con noi nella fede. fede. E E siamo siamo ben ben coscienti coscienti che che non non vi vi siete siete separati separati dalla Chiesa di Roma con malizia, ma solo perché gli eretici dalla Chiesa di Roma con malizia, ma solo perché gli ereticidell'Egitto, dell'Egitto, mutando la la retta 14,, mutando yenta la rendendo la menzogna, menzogna, dicono dicono che che san san Leone Leone14 retta rendendo verità 15 , alia fede di Nestorio, fede, indusse indusse ii vescovi, radunati aa Calcedonia fede, vescovi, radunati Calcedonia 15, alla fede di Nestorio,

9 Evidentemente ii nome con cui veniva chiamato in Etiopia ii lazzarista Luigi MonEvidentemente il nome con cui veniva chiamato in Etiopia il lazzarista Luigi Montuori, latore latore della dellalettera. lettera. 10 10 At 10,4. 10,4. 11 L'evangelizzatore dell'Etiopia, consacrato vescovo da sant'Atanasio: cfr J.-M. SAUGET, L'evangelizzatore dell'Etiopia, consacrato vescovo da sant Atanasio: cfr J.-M. Sauget, V, Roma Roma 1964, Frumenzio,vescovo 1964, coil. coli. 1292-1294. 1292-1294. Frurnenzio,vescovo in in Etiopia, Etiopia, santo, santo, in BS V, 12 XXI, coll. coil. 478-480. PL XXI, 9, in in PL Historia ecclesiastica, ecciesiastica, I,I, 9, DI Aquileia, AQUILEJA, Historia 12 Cfr RuFINO Rufino di 478-480. 13 del 6 luglio 1847 METODIO officium del 6 luglio 1847(cfr Apostolatus officium 13Conferito Conferitocon con ilii Breve Breve Apostolatus (cfr MEXODIODA DA NEMBRO, p. p. 363). Nembro, 363). 14 14 Papa Papa Leone 1(440-461). I (440-461). 15 15Nel Nelconcilio concilio di di Calcedonia (451). (451).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

182 LETTERE TRA 182 ROMANI E I PRINCIPI PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI TRA II PONTEFICI P0NTEFICI ROMANI

cioè alla cioè alla quaternità0 quaternità166.. Ma Ma riconoscerete riconoscerete prontamente prontamente iiil loro loro errore, errore, sese pensate pensate al al patto patto che che nostro nostro Signore Signore Gesù Gesa Cristo Cristostabilì stabilIcon consan sanPietro Pietro—poiché disse: Tu Tu sei sei pietra pietra ee sopra sopra questa questa pietra pietra edificherô edificherò la la mia mia poiché gli gli disse: chiesa, le porte porte dello dello sceol sceol non e come chiesa, ee le non prevarranno prevarranno contro contro di di essa essa1717 —, -, e come san Leone, con con tutti tutti ii vescovi vescovi del del concilio concilio di diCalcedonia, Calcedonia,trovO trovò la la fede fede di di san Leone, Nestori© mendace Cristo, che che aveva aveva Nestorio mendace della della parola parola di di nostro nostro Signore Signore Gesù Ges Cristo, detto detto (a (a Pietro): Pietro): Tu Tu sei sei pietra. pietra. E E nostro nostro Signore Signore Gesù Gesi Cristo Cristo gli gli disse disse inolinoltre: E io voi, affinché affinché la la vostra vostra fede fede non non venga venga meno; meno; ee tu, tu, tre: E io ho ho pregato pregato per per voi, una volta che che sarai sarai convertito, convertito, conferma conferma ii tuoi tuoi fratelli fratelli18 E san san Leone Leone una volta 18.. E trovò parola di dinostro nostroSignore SignoreGesfi Gesù trovOlala fede fede di di Nestorio Nestorio mendace mendace della della parola Cristo Cristo che che disse: disse: Conferma Conferma ii tuoi tuoi fratelli. fratelli. EE come come sia sia noto noto che che tutti tutti iI veyescovi cattedra di di Pietro Pietro sono sono pastori pastori della della Chiesa, Chiesa, c'è ce scovi che che sedettero sedettero sulla sulla cattedra nel Giovanni la dice: Pasci Pasci le le mie mie pecore pecore19 se nel vangelo vangelo di di Giovanni la parola parola che che dice: 19.. E E se san Leone mutò la retta fede, dove tutti i cristiani trovano il giudice? san Leone mutO la retta fede, dove tutti i cristiani trovano il giudice? EE se vescovi sono sono giudici, giudici, la la Chiesa Chiesanon non èèuna. una.Noi Noiinvero inverocrediamo crediamo se tutti tutti ii vescovi in una sola sola Chiesa. Chiesa. Ed Ed ora ora ascoltate: ascoltate: riconoscete riconoscete che che eè giusta giusta la la fede fede di di in una 20 san Leone, Leone, la la lettera lettera20 san che condanna di Eutiche21.. E che scrisse scrisse per per la la condanna di Eutiche21 E disse: disse: Non presso Eutiche, Eutiche, se se non non riconosce riconosce che che c'è c'è la la Non ce c'è ilil mistero mistero dell'unità dell'unità presso natura del nostro nostro corpo corpo nell'unigenito nell'unigenito Figlio Figlio del del Padre, Padre, Gesi GesùCristo, Cristo, che che natura del morì umiltà ee risuscitO risuscitò nella nella gloria. gloria. EEnon nontemette temettel'esecrazione l'esecrazione morI in in umiltà dell'evangelista Giovanni che Cridell'evangelista Giovanni che disse: disse: Ogni Ogni spirito spirito che che crede crede che che Gesù Gesi Cristo umana eè da da Di0 Dio22 che non non crede crede che che sto venne venne nella nella carne came umana 22.. EE ogni ogni spirito spirito che Gesù non èè da da Dio. Dio. E E questo questo èè l'Anticristo. l'Anticristo. EE Gesü Cristo Cristo venne venne nella nella carne, came, non colui GesùCristo Cristo venne venne nella nella came, carne,non nonèèforse forse colui ilii quale non crede che Ges questo cancella 11 il mistero vita, siccome siccome non non crede credeche che questo che cancella mistero della della nostra vita, c'è natura umana umana ee siccome siccome non non vede vede la natura umana umana di di Cristo? Cristo? EsEsc'è la la natura la natura sendo essa nascosta, non vede suo malgrado i suoi patimenti. E solo sendo essa nascosta, non vede suo malgrado i suoi patimenti. E solo sese crede che fu fu crocifisso crocifisso ee che che fu fu condannato condannato per per lalasalvezza salvezzadel delmondo mondoee crede che che morì, crede che c'è la sua natura umana; e se non dubita dei suoi pache morl, crede che c'è la sua natura umana; e se non dubita dei suoi patimenti, non dubita della sua natura umana. Poiché l'incredulità nella timenti, non dubita della sua natura umana. Poiché l'incredulità nella ^ Figlio (umana ee divina) divina) ee una unadello dello 16Quattro Quattropersone persone divine: divine:una una del del Padre, Padre, due del Figlio Spirito Santo. Santo. 17 17 Mt 16,18. 16,18. 18 22,32. 18 Le Lc 22,32. 19 19 Gv 21,17. 21,17. 20 Constantinopolitanum contra contra Eutychis Eutychisperfidiam perfìdiametet 20 Epistola Epistola ad Flavianum episcopum Constantinopolitanwn heresim papaLeone Leoneiiil13 13 giugno giugno449. 449. heresim (28, (28, in PL, PL, 54, 54, coll. coil. 755-782), 755-782), scritta scritta dal papa 21 21 Archimandrita di Costantinopoli (nato nel 378, morto dopo il 454), autore dell'eresia (nato nel 378, morto dopo ii 454), autore dell'eresia dei monofisiti, condannatonel nelconcilio conciliodidiCalcedonia Calcedonia(451). (451). monoflsitj, condannato 22 22 11 Gv 4,2, 4,2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. 64: ALCUNI VESCOVI AA RAS ALt ALÌ

183 183

natura umana natura umana manifesta manifestal'incredulità l'incredulitànella nellapassione. passione.FEmandO mandòquesto questoaiai vescovi che si si riunirono riunirono aa Calcedonia, vescovi che Calcedonia, ee questo questo eè quanto quanto ii vescovi vescovi decredecretarono nel tarono nel Concilio Concilio di di Calcedonia. Calcedonia. E E affermarono: affermarono: FEcrediamo crediamonell'unico nell'unico nostro Signore nostro Signore Gesü Gesù Cristo, Cristo, Figlio Figlio unigenito unigenito del del Padre; Padre; eeper perquesto questotutti tutti noi insegnamo che l'unico Verbo è perfetto nella divinità e noi insegnamo che l'unico Verbo è perfetto nella divinità eperfetto perfetto nell'umanità, uomo, ilii quale nell'umanità, ee che che èè vero vero Dio Dio ee vero vero uomo, quale ha ha l'anima 1 animarazionale razionale ee iiil corpo, corpo, ee che che èè uguale uguale al al Padre Padre nella nella divinità divinità eeuguale ugualeaanoi noinella nella 23 . E fu peccato solamente solamente23 umanità, ee che che èè simile simile aa noi noi in in tutto, tutto, eccetto eccetto II il peccato . E fu umanità, generato generato dal dal Padre Padre nella nella divinità divinità prima primadel delmondo, mondo, ee negli negliultimi ultimitempi tempi fu nella came fu generato generato nella carne da da Maria Maria genitrice genitrice di diDio Dio per per lalanostra nostraredenredenzione. zione. E E (crediamo) (crediamo) che che lo lo stesso stesso Gesü Gesù Cristo, Cristo, unigenito unigenitoFiglio Figliodel delPadre, Padre, ha due nature che sono unite in un'unica persona, senza mescolanza ha due nature che sono unite in un unica persona, senza mescolanzae e senza mutazione senza mutazione ee senza senza diversità. diversità. FE le le sue suenature, nature,alalmomento momentodella dellaloloro ro unione, unione, mentre mentre non non vengono vengono meno meno le le loro loro proprietà, proprietà, giungono giungono aaperperfezione nell'unica nell'unica persona fezione persona della della divinità. divinità. EE per perquesto questo non nondiciamo diciamoche che in Cristo in Cristo (ci (ci sono) sono) due due persone, persone, cioe cioè la la persona personadel delCreatore Creatoreeelalapersona persona della della creatura. creatura. Come Come i iprofeti profetiprofetizzarono profetizzarono eecome comeEgli EgliinsegnO insegnònel nel 24,, crediavangelo ee come vangelo come ii padri padri insegnarono insegnarono nella nella preghiera preghiera della della fede fede24 crediamo che Gesü Cristo èè ilii Verbo Verbo del del Padre, Padre, ilil suo mo che Gesù Cristo suo Figlio Figlio unigenito. unigenito. Gli Gli ereeretici egiziani, Se, lasciando essi la menzogna, vi dicessero la dottrina tici egiziani, se, lasciando essi la menzogna, vi dicessero la dottrina di di san san Leone Leone ee del del giusto giusto Concilio Concilio di di Calcedonia, Calcedonia, (affermerebbero): (affermerebbero):Non NonSeseparatevi paratevi dalla dalla pietra pietrasu sucui cuisiete sietestati statiedificati edificatie enon nondividetevi dividetevidalla dallafonte fonte nella nella quale quale attingete attingete l'acqua l'acquadella dellavita vitaeenon nonrinnegate rinnegateililvostro vostropadre padreche che èe Pietro, Pietro, della della cui cui somiglianza somiglianzaad adAbramo AbramoparlO parlò iiil Signore, Signore,dicendo: dicendo:TiTi 25.. E renderò padre di di molte molte genti genti25 E non non contristate contristate la la vostra vostra madre, madre, lala renderè padre Chiesa, Chiesa, con con la la vostra vostra separazione; separazione; ee questo questo lo lo diciamo diciamonon nonsoltanto soltantocon con la voce, ma con il cuore sincero. Come disse Isaia: Guardate alla dura la voce, ma con il cuore sincero. Come disse Isaia; Guardate alla dura roccia donde roccia donde foste foste scolpiti scolpiti ee alla alla cava cava profonda profonda donde donde foste foste scavati; scavati, guarguardate vostro padre padre ee anche date Abramo Abramo vostro anche Sara Sara che chesoffrI soffrì per per voi; voi; poiché poiché egli eglièè 26.. BE uno uno ee l'ho l'ho chiamato chiamato ee l'ho l'ho benedetto benedetto ee l'ho 1 ho amato amato ee l'ho 1 ho moltiplicato moltiplicato26 ora una cosa ora convertitevi, convertitevi, ee diverremo diverremo una cosa sola, sola, affinché affinché entriamo entriamo con con amoamore re nel nel regno regno dei dei cieli. cieli. La La grazia graziaeel'amore l'amoredel delSignore Signoresia siacon convoi. voi.Amen. Amen. [O.R.] [OR.]

23

4,15. 23 Eb 4,15.

24 24

II Credo. Credo.

25

17,5 25 Gen Gen 17,5 26 26 Is 51,1-2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

184 TRA II PONTEFICI PONTEFICIROMANI ROMANI EE IIPRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 184 LETTERE IRA 65 65

1

1. Lettera Lettera di diNegule NegusëWalda WaldaMika'e1 Mikâ'ël\, Re Re d'Etiopia, d'Etiopia, aa Pio Pio IX: IX: afferrna afferma di di aver aversempre sempre 1. protetto ii cattolici cattolici ee pron'zette promette di aderire aderire anch'egli alla alla stessa fede non non appena appenaavrà avrà consolidato ii il suo suo potere. potere. Chiede Chiede al al papa papa di dideporre deporre sul sulsepoicro sepolcro didìsan sanPietro Pietrololo consolidato suo voto votosolenne solennecirca circatale tale impegno. impegno.19 19ottobre ottobre1858. 1858. scritto con iiil suo

fl

W: Kïrfrf l-t ! ( °IC! n-i-Mcoï K90 ! n-"' ¡ : ct'i ¡ C?»iì ' U'IL,ai :! ii!M*f! WL ViL flI : &J' V « A AO-'/- « Tf-0 T(I «I l/C""? lIe"?::«« (Dd-RÙxé.ì t hwjfi'rïirï í 7x9° t ARd! TxlìOxì i í 'API X°: AY't: 2°llLM flwwan ílrhOn t h.'ÏX-frf ! en 'ntOX'ianlp fld14fl h!M'*f a:1 íDOrhOíl "7t nliDT. : flw wan :a wnwui h h-n hAC: s hn-c í (Dï^ti •. ítvhKr ¡: h¿*hXhtâh Now¡ (ùnòìh Al, i:! kfl a*k:¡ h#" '7oh ij,c'h u 1'M .wAKh : ztL ¡ -t-à-haï?..-f-Offl-o-/-..- n-î fô4n .-wA h: 'Lit 1hIN nfifaip.°t'iA,t, w'°).: "w(i j : XA M 11 au-.coon.hih^cth s .v'7¿.H&ne-v.h^A.îi./vv -ILiF a'i' Ltl I M ch 9U' - ' 'ñ YJ 7Tt 'i4'&h: M: h'i+c h-.- hi/" -- ny^T-î-.rAA .- Âiïh.-.fin..c h ,- KfflAh ITh .- cKOf fi:A ci'h: Ma .-t/fl,:'* 0 th:.- 1I ' aDth1: iii .' íTOR-fíii .- HM .' TiÇ ! OA'/'î .' UD?M: ! (Dfilh'} ll,M:! HP'/il lff%: 11Ay wJ: .wa hA: i(1'M A.-/- .' œaofa'}', n'ÌA .' .- A/PCñ ílh^" .- hHlh rhfCfiï ¡ P,' E():.- ttCffi fli9°f :.- Ilh 11111 :th'PCf: htio" ! coK'U .- A> .-:h"" .- A.TCA hcA-f-A .'N KlllK'/ A A, ha" onLm ¡¡u nh"" 'reA.' Ufí^ vc'H.- hc(i+(i flh " .-M. + ■-Mc' + AAO-í-.- n-fc.n^-rii+.2\^.u-• h^yu-.n-u .IN ,-'A"fl.- (D^hin.w't-u ?vA.0U: 11-i M: flJvS h"w: 0 foaD /"A"/? .- AO'íA -- A/PCPA .- lIe Hcyy"f / :.- ^"AAA-h .ÍT-A-^ .i;^A^ K Afl':î aD(: JPti'fl: AbM 5'W1:: n^-fc --ha" ii»».-: uhh: h.fih-j.- uhh.- (opón nnïijf-t -■ YY,°'IT+ ifinfï.'1lvJ wbn : n-nutCP.nn,cc A : «îi -- JvOh /¿-/-A .-: cDfftjó .- TeiiOx1!.-.- M MMIMh .- XA?»Ah .-I h»» NO :.- hal) .- ->■ wfO .-a'V-"H °1fl)'i:: "/-flii..- Arn^y^ .- -im-K .' HdJiay-ilV ! rOA l-t.- ^AAh^ A'OA .' ilAAA .Atn"? '11? lIL50)4W ()A.''I'f: 1h' ¿u-.- a^-s-a .- A.TeA.- íitf».at-n-t-.-}H: f-t.-W77'°t:: ffin^H-.-.- ajn^-fen-fAI' 5,pe,'i ha- /-íiA-Uiy..ft1d w't: 0 f'-A ! AAO-í'-aOíií-.P'/ .- y"AA 1W' .- Í1.-Í- .-I hc yicM:fÇ-i:ir^ - .- /-.-Aroh1/ î ?,?" an: tL1wf: 9'1)j: ffEr a ?P°:.jAtn..- M: Aro» .- ?vAh :.- J&Aa ,-,- aVlxTfiWVi, ; AO^-fl 1ilTA -' nir-A- .' "ile .llfiïlWA N -■ h-Vîh. hYh Mh AM:: wJu, : M1"fl 'ic 11 P,jan : 'M ha \ " Vb "- .- A A,M .- nM-tM .' hr/n :Aityu ,- fi¿.?x9" II tnd.' UA/i" lfl'j' :IKUlhiìdx.C °)lLh'AdbC UM' .'AA •np .-.wj mùnùìh !ha" lla" :tiAw.: UAro..- hh' :.- roAO-A? .' Yì/^.'H' : HP^-fKw(°?h: wAO4 tl5'tX. : : yAA-íl .( 11 IV/fi"'l i ■/.n/v'M-ll .AAAA .A? .'/nil.ílf" ..d fi-Hdl'S.'i, jJ'an. fl 07c flt'tl : MA r ILh: han : : yoAA.lJV/ofl.- ',u' .fflTU- .' A/ffl-hio AfflAA :.' AAii.- A^P .-:irn .- ÍÍPAP-i .' A Wc'U : ahp' .- AwA M4' ÌH .- hp/"/" : V'I'd. --.:: • rouPi-l-,-: liAPV..- PAP"'/.-: A-7¿ .- Ai-tAh .'.' a .- A-n AAAAh.-ha": hm».- '°1flC: 0--/111:.- /W': a.o- .- j^-nAOi.-/a- .- aìt-o)'t1-• MMh: f,'flR: 4O-x-r^.K A'flw: .'/'//^O- .- tA-AP Ì .-.a .- A-n .-: hac.7¾¾..nïd.ïfi !: UA.9.: ii -',h-fl h(FC 1 '°M UM' :A-nh.A'tlh aa^ : Ma".- m : M.- Ai-nc.'H1e : nfl iiO-c.-: ronO-^AiO- .-.*

ita

y a mw : R. n

y .

a : an'fl p

1wa:

ap

If

0

J

n an j .

a

an

fl

0

1 OD : '1?.:

1

Walda Mika'ëI, Mika'el, nipote di di Webë, Webe, sisi proclamo proclamò Re Redel delTigrai Tigrainel nel1856. 1856.TentO Tentò 1 Neguse Negue Walda con Napoleone Napoleone III, III, cui cuiinviô inviòun'ambasciata. un'ambasciata.L'imperatore L'imperatoreTeodoro Teodoro(1855-1868) (1855-1868) un'intesa con riuscì aa vincerlo vincerlo ee ad ad ucciderlo ucciderlo(1861). (1861). riusci

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DOC. DOG.65: 65:NEGUáE NEGUE A PIO PlO IX IX

185 185

1ç': -íiíK^ î w.'} 'j: mkï? ¡ ijvI:s 'tic': -np « 'IM: han Í hJ/.a" Í n^j& 'fltIY: W. ? A î «A-îhîl í £4)0)--} ! ¿.PR ¡ hin.hiirh.C Mis» ¡ t1"fl n4"fl 1tLM1di,C 1: hïtL ¡?'}'1," A A o Nl::K wMn j?4iw'}

tj. Í/O'^'Í/"'/• {nhtf" fihan ! /"d'i- ¡ h-f-dhíD-f'} t¡

a0t a'q'j :• /A^A^ AP0 Í h0!,-} « ATi :í ^«PAA : h/hÍ AWï hltLh'ttfh.C ! c'Oui Punv Î íi/h .' ^A9 wXA Í fW'j fiX fl'tI? : jiav; : f0tYa" ÍIHP : rf-íLñwfr ! ffD&ïiïlï » íD^AVffl^ î î ACÍv^íD- Í fl)?iAU fflATCA I14& I 1:: Wd tL°').- LC'VI « : ÂQ «« "1,+r- » MÎ XrsÎ h-f-A.'lï

Epistolae ad ad Principes, Principes, Positiones Positionesetetminutae minutae 36, 36, nr. nr. 98, [ASV, 98, f. f. 8r-v: 8r-v: Tav. Tav. VIII; VIII; [ASV, Epistolae Acta pp.56-57.] 56-57.] Acta JEthiopica thiopica II,II,pp.

2. italiana 2. Versione italiana

Versione della Lettera Versione della Lettera Ghez Ghez di di re re Negussiè Negussiè Abissino Abissino ee indirizzata indirizzata alal Sommo PonteficePlo PioIX. IX. Sommo Pontefice Questo Indirizzo Indirizzo di di re re Negussiè Questo Negussiè dell'Etiopia dell'Etiopia èè aa Plo Pio IX IX Romano Romano PrinPrincipe Maestro di di tutti tutti ii Patriarchi. Patriarchi. cipe ee Maestro Fu scritto scritto nel dell'anno dopo ii Natale Fu nel giorno giorno 10 10 Ottobre Ottobre dell'anno dopo il Natale di di Nostro Nostro SiSignore 1851 gnore 1851 del del Calendario CalendarioEtiope, Etiope,ee1858 1858del delLatino. Latino. Venerato ee Santo Santo Padre. Padre. Venerato

Ii Vescovo DeJacobis Jacobis suo suo figliolo figliolo ed ed ii Sacerdoti Il Vescovo De Sacerdoti ch'egli ch'egli ha ha seco seco ml mi hanno data Ii suoi hanno dato suoi ragguagli ragguagli eequelli quellipure puredella dellaFede FedeCattolica. Cattolica.Non Nona a pena conosciuto pena conosciuto che che l'ho l'ho amato, amato, ed ed ho ho tosto tosto sentita sentita viva viva brama bramadidiesserle esserle unito com'ogn'altro com'ogn'altro suo suo figliolo. figliolo. unito Imperocché ilil Fethe Imperocché Fethe Neghest, Neghest, Codice Codice da da noi noi sopra sopra ogn'altro ogn'altroriverito, riverito, dice: dice: S'abbia S'abbia per per Principe Principe del del Magistero Magistero Colui Colui che che siede siede nella nellaCattedra Cattedra Romana Romana di di Pietro Pietro giusta giustalalasanzione sanzionedegli degliApostoli; Apostoli;imperocché imperocchéVicario Vicario Egli di Cristo come lo lo era era Pietro Egli così cos! ilii Principe Egli di Cristo come Pietro èè Egli Principe del del Magistero Magistero22.. Se Se quindi poteri ed ed ilil magistero quindi Ii poteri magistero di di ciascuno ciascuno Patriarca Patriarca riferisconsi riferisconsi aa quelli quelli solamente che solamente che ne ne dipendono, dipendono, quelli quelli poi poi di di Colui Colui che che siede siedesulla sullaCattedra Cattedra di Pietro riguardano ee vanno di Pietro riguardano vanno sopra sopra tutti tutti ii Patriarchi. Patriarchi. Quindi se di Quindi se di presente presente non non ho ho ancora ancora presentata presentata33 la la fede fede Cattol[ic]a Cattol[ic]a come Credenza Credenza degli degli stati stati miei, come miei, questo questo èè per per non non eccitare eccitare nessuno nessuno turturbamento nel paese bamento nel paese per per motivi motivi religiosi, religiosi, ee per perfame farnelalapubblicazione pubblicazione quando ilii regno regno mio mb [sara] quando [sarà]meglio megliorassodato. rassodato. 2 2 Fetha Fetha nagast, nagast,

"Dei patriarchi patriarchi ((...) ... ) ee ilii capo capo fra 26-27: "Dei pp. fra essi essi ee iiilprincipe principesia siaquegli quegli pp. 26-27: che occupa occupa la la sede sede di di Pietro, Pietro, didiRoma, Roma,secondo secondociô ciòche checomandarono comandaronogligliApostoli". Apostoli". 3 Soprascritta: "proposta".

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA I PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI E II PRINCIPI PRINCIPIETIOPICI ETIOPICI 186 186 LETTERE Le in tanto, tanto, Santo Santo Padre, Padre, che chesia siadepositato depositatosul sulSepoicro Sepolcrodidi Le piaccia piaccia in San Pietro questo mio Voto solenne e scritto nel mio Idioma munito San Pietro questo mio Voto solenne e scritto nel mio Idioma eemunito del mio che accompagna accompagna questa questamia mialettera. lettera. del mio Siggello, Siggello, ee che Ho sempre protetti protetti ee custoditi custoditi Ii Cattolici Cattolici negli negliStati Statimiei miei Ho fino fino ad ad oggi oggi sempre voglio continuare protegerli sempre sempre colle colle Chiese Chiese che che loro loro appartenappartenee voglio continüare aa protegerli gono.Le Lepiaccia piacciapoi poididisecondare secondarequesto questofermo fermomio mioproponimento proponimentocolle colle gob. Sue sante sante Orazioni Orazioni ee preghiere. preghiere. Sue So pur pur bene bene che che molti molti grandi grandi eegloriosi gloriosiMonarchi, Monarchi, per perl'unione l'unionedidi So Credenze, La riguardano e rispettano come loro Padre. Per avere quindi Credenze, La riguardano e rispettano come loro Padre. Per avere quindi più facilmente l'Amicizia loro ho fatto partire un mio Cugino per baciare piü facilmente 1'Amicizia loro ho fatto partire un mio Cugino per baciare primamente, ee da da mia mia parte, parte, ililsuo suo piede, piede, ee per perottenere ottenere piii piùfacilmente facilmenteee primamente, colla Sua Sua mediazione mediazione l'Amicizia l'Amicizia dell'Imperatore dell'Imperatore Napoleone Napoleone44.. Degnisi, Degnisi, oo colla Padre, di di far far ch'il ch'il mio mio Cugino Cugino vengagli vengagli presentato presentato (a (a Parigi). Parigi). Padre, Bramo infine infine conoscere conóscere quello quello ch ch'il Suo Cuore Cuore piu più da dame medesideri desideriper per Bramo ii Suo subito contentarlo contentarlo con con affetto affetto ee piacere piacere sommo. sommo. Benché Benchémolti moltisiano sianoI i subito miei nemici, nemici, spero spero nondime[no] tutti vincerli vincerli colla colla forza forza delle delle sue sue di tutti miei nondime[no] di preghiere. E quando poi così piacerebbe al Signore che io abbia a conti10 abbia a contipreghiere. E quando poi cosl piacerebbe al Signore che nuare regnare, certo certo che che non non regnerei regnerei altrimenti altrimentimai, mai,che chesecondo secondouna una nuare aa regnare, Legeslazione tutta tuttaCattolica. Cattolica. Legeslazione Il Signor Signor moltiplichi moltiplichi ii Suoi Suoigiorni giornilunghissimamente lunghissimamenteed edininEterno. Eterno. Ii Amen. Amen. Qui termina lettera ch'è che mandata mandata per per le le mani manidi diLeg-Teccaje Leg-Teccaje55 mio mio Qui termina la la lettera 6 Cugino, dell'Abbate Emnatu Emnatu 6 Sacerdote Sacerdote Cattolico, Cattolico, ee del del Francese Francese Le Le Cugino, dell'Abbate 7 Perus . Perus7. [ASV, Epistolae ad Principes, 6r-v.] f. 6r-v.] Principes, Positiones Positiones et et minutae minutae 36, nr. 98, f.

4

Napoleone III, Carlo-Luigi Carlo-Luigi(1851-1873): (1851-1873); v. v. Acta II, nr. 37. 37. ActaAìthiopica thiopica II, Napoleone III, Taqaye, (v. Acta JEthiopica 36, 37, 37, 44, 44, 47-49, 47-49, 53, 53, 64, 64,66, 66,99). 99). iEthiopica II, nrr. 36, Taqayë, cugino cugino di Neguse Negue (v. 6 Imnete Maryam Gibretu di Abba Garima, fu ordinato sacerdote da Mons. Guglielmo lmnete Maryam Gibretu di Abba Garima, fri ordinato sacerdote da Mons. Guglielmo 6 Massaja verso verso iiil 1847 1847 (v. (v. Acta 81). Massaja Acta Aìthiopica kthiopica II, p. p. 81). 7 M. Lepère de Lapereuse Lapereuse (v. (v. Acta II, nrr. 36, 36, 37, 37, 44, 46, 99). 99). ActaJEthiopica thiopica II, 5

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ix DOG.65: 65:NEGUáE NEGUE A PIO IX DOC. A PIO

187 187

Aitra versione versione italiana, 3. Altra 3. italiana, di di Giuseppe GiuseppeSapet08 Sapetos

Traduzione Traduzione della Lettera al Sommo della Lettera di di Negussié Negussié Re Re d'Etiopia d'Etiopia al Sommo Pontefice Pontefice Pio Nono Pio Nono E questa questa l'epistola È l'epistola che che fu fu mandata mandata dal dalrered'Etiopia d'EtiopiaNegussié NegussiéalalCapo Capo del Patriarchi dei PatriarchiPlo Pio di diRoma. Roma. E fu fu scritta scritta ai E ai 10 10 di di ottobre ottobre dalla dallaNascita NascitadidiN.S. N.S.neli'anno nell'annomilleottomilleottocentocinquantuno nel nel caicolo centocinquantuno calcolo etiopico, etiopico, ee nel nel calcolo calcolo romano romano nell'anno nell'anno milleottocentocinquantotto. milleottocentocinquantotto. (Lanotizia notizia di di te) 0 Padre quando udii udii la la tua tua novella O Padre venerabile venerabile ee santo santo quando novella (Za te) figliol tuo tuo in in quello (Dejacobis) figliol dalla bocca dalla bocca del del Vescovo Vescovo Giacobbe Giacobbe (Dejacobis) quello che che mi mi con esso(sono) con con lui lui ee dalla dalla bocca bocca dei dci Preti Preti ii quali quail (sono) (m'abbattei) con trovai {m'abbattei) trovai essolui, ee quando da loro loro la la paroia lui, quando conobbi conobbi da parola della della fede fede cattolica, cattolica, io io ho ho amato amato aggiungermi nella nelia fede con ii tuoi disseilil giudiaggiungermi fede con tuoi fighuoli. figliuoli. Imperciocché Imperciocché disse giudi"e sia sia dei Re, Re, libro libro nostro nostro che che precelle precelie gl'altri gl'altri nostri nostri libri: libri: "e (codice) dei dale {codice) ciale Capo, e Preside ii possessore della Cattedra di Pietro di Roma, come hanno Capo, e Preside il possessore della Cattedra di Pietro di Roma, come hanno invece di fu invece ordinato gli Apostoli, essendo principe, come come Pietro ordinato gli Apostoli, essendo egli egli principe, Pietro fu di Cristo Cristo S. nostro. S. nostro. E E siccome siccome iiil Patriarca Patriarca ha ha l'autorità l'autorità ee ii il comandamento comandamento sopra sopra chi chi sotto le di Pietro di Roma èe sotto le sue sue mani, mani; cosi cosìiiilpossessore possessore della della Cattedra Cattedra di Pietro di Roma ha ha Ma onde non sia autorità sopra sopra tutti tutti ii Vescovi". autorità Vescovi". Ma onde non sia tumulto, tumulto, ee querela quereland nel fino aa che (a manifestarmi) manifestarmi) fino mio paese paese per per cagion cagion della mio della fede, fede, aspetterô aspetterò {a che N. N. Signore raddrizzi ti prego Signore raddrizzi ee consolidi consolidi iiil mio mio regno. regno. PerO Però ti prego che che tu tu metta metta la la lettera del lettera del mio mio voto, voto, che che ho ho inviato inviato con con questa questa missiva missiva sopra sopra iiilsepoicro sepolcro di S. di S. Pietro, Pietro, onde onde ml mi faccia faccia pervenire pervenire aa questa questa fede. fede. E E alia allacustodia custodiadci dei Cattolici con Cattolici con le le chiese chiese ioro loro io io sono sono stato stato disposto disposto da daquando quandogovernai governai fino adesso; fino adesso; ee quinci quinciinanzi inanziconserverO conserveròinintutto tuttodO ciòch'io ch'iopotrO. potrò. Tuttavia Tuttavia prega per prega per me, me, onde onde Iddio Iddio fornisca fornisca questo questo disegno disegno del del mio mio cuore. cuore. E ho ho inteso inteso che che hanno hanno rispettabili, rispettabili, ed E ed eccellenti eccellenti re, re, ii quail qualiconcordano concordano nefla fede fede con con te, te, perciò perciOchieggo chieggo da da parte parte tua tua che chemb nella mi faccia faccia fare fare amicizia amicizia con loro; ioro; ed ed ecco ecco ho ho mandato mandato ilii fighuolo della sorella con figliuolo della sorella di di mia mia madre madrealalrere del re re Napoleone cercando amicizia, dei Napoleone cercando amicizia, eeche che baci baciper perme meiiilpiede piededidite. te. pervenga al (egli iliiprincipe) principe) pervenga o Padre, tu mi mi faccia, faccia, che O Padre, ti ti prego prego che che tu che {egli al docospetto del re re dci dei re reNapoleone. Napoleone. spetto del o Padre O Padre venerabiie venerabile dimmi dimmi ciO ciò che che desidera desidera iiil pensiero pensiero del del tuo tuo cuore, cuore, ch'io lo farO farò con gioia. ch'io lo con amore amore ee gioia.

88

Giuseppe Sapeto, Sapeto, nato nel 1811, Giuseppe 1811, lazzarista, lazzarista, entrO entrò in Adua Adua nel nel 1838; 1838; lasciata lasciata lala sua sua congregazione, mori morì aa Genova Genova nel nel 1895. 1895.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LETTERE TRA TRA II PONTEFICI PONTEFICI ROMANI ROMANI ERII PRINCIPI 188 LETTERE PRINCIPI ETIOPICI ETIOPICI 188

Molti sono sono iI miei miei nemici, nemici, ma ma ho la speranza Molti ho la speranza di di calpestarli calpestarlinella nellaforza forza della tua preghiera; e se sara volontà di Dio penso di regnare con l'unziodella tua preghiera; e se sarà volontà di Dio penso di regnare con l'unzione del del regno regno secondo ne secondo l'usanza l'usanzaCattolica. Cattolica. Iddio ti conservi conservi aa noi Iddio ti noi per per lunghi lunghi anni anninel nelsecolo secolo dei deisecoli secoliamen. amen. Qui sisi èè finita finita la Qui la missiva, missiva, ee fu fu mandata mandata nelle nelle mani mani di ditre treindividui, individui,i i quail solo: quali sono:Abba Abba Emnatu, Emnatu, Cattolico, Cattolico, Taqcajé, Taqcajé, ee Laperosa Laperosa Francese. Francese. Per traduzione traduzione aa verbo Per verbo Giuseppe Sapeto Sapeto Giuseppe io Aco c0 Misjo dell'Abissinia Mis A dell'Abissinia Roma alli Roma alli 66 Marzo Marzo1859. 1859. [ASV, Epistolae Epistolae ad ad Principes, Positiones et et minutae minutae 36, [ASV, Principes, Positiones 36, nr. nr. 98, 98, f.f.4r-v; 4r-v;Versione Versione 57-59.1 inglese:Acta Acta/Ethiopica thiopica II, pp. inglese: pp. 57-59.]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



DOC. 66; 66:VOTO VOTODI DINEGUáE NEGUE DOC.

189 189

66 66 Voto, in in lingua ge'ez, di di Negusë, Neguë Re Voío, lingua ge'ez, Red'Etiopia, d'Etiopia, da dadepositare depositare sulla sulla tomba tomba di di san san Pietro. Pietro. 1858. 1858. 'Ii 't4..',IJJ: iD101 H'1114 i!M*f '"L:l -ì-tdlO ! CDiiô'iï ¡ Hliìd ! ll-W'YI" i ! Wt •' im1)4: ■' 7 Ah*(JD. , ^/7^97 MaB TI kN' 43fl :; : T()-• ^-T-A HH îOAAA° :: flaDfl pop ?ì i toìiip. CiKnP qt -po^xCeTLCO û"na que oiiqïlSFitnfii w6T-&,a cr3ciioè Tpi.iun.c ni tvrtx&^' i'i t .'Ca nc Ffh'e. )1..0.] P.