Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: Répertoire des noms commençant par H et J (jusqu' `a Johannes C.) 2503511759, 9782503511757

323 36 9MB

French Pages [171]

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: Répertoire des noms commençant par H et J (jusqu' `a Johannes C.)
 2503511759, 9782503511757

Citation preview

SnJDIA ARTISTARUM

Etudes sur Ia Faculte des arts dans les Universites medievales 9

Le travail intellectuel

a Ia Faculte des arts de Paris: textes et maitres (ca. noO-I500) IV H- Johannes C.

STUDIA ARTISTARUM

Etudes sur la Faculte des arts dans les Universites medievales

Sous la direction de Olga Weijers Constantijn Huygens Instituut KNAW LaHaye

Louis Holtz Institut de Recherche et d'Histoire des Textes CNRS Paris

STUDIA ARTISTARUM

Etudes sur la Faculte des arts dans les Universites medievales

9

Le travail intellectuel ala Faculte des arts de Paris: textes et maitres (Ca. 1200-IjOO)

IV. Repertoire des noms commenfant par H et J (jusqu' aJohannes C.)

Olga Weijers

BREPOLS

Typographie Eline Gumbert

Mise en page Marjo Eijgenraam

© 2001 BREPOLS\1!1PUBLISHER$n.v., Turnhout, Belgium All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. D/2001/0095/57 ISBN 2-503-51175-9 Transferred to Digital Printing in 2008

TABLE DES MATIERES

Avant-propos

7

Introduction

9

Liste des abreviations

25

Index des auteurs

33

Repertoire noms commens:ant par H noms commens:ant par J

35 99

A Louis Jacques Bataillon

AvANT-PROPOS

Ce quatrieme fascicule du repertoire comprend les oeuvres et les lectures des maitres de !a Faculte des arts de Paris dont le nom commence par !a lettre H et, en partie, par Ia lettre V. II a fallu faire une coupure dans !a lettre J; le reste des Johannes remplira probablement un fascicule d'importance comparable a celui-ci. II est inutile de revenir ici sur les principes qui sont aIa base de ce repertoire: ils ont ete exposes et illustres dans les deux premiers fascicules. Comme dans les fascicules precedents, on trouvera dans !'introduction !a liste des auteurs qui ont ete exclus du repertoire proprement dit pour diverses raisons. Depuis !a parution du fascicule precedent, deux membres du reseau international qui soutient mes travaux ont disparu. II s'agit d' Andre Vernet, fidele recenseur depuis le debut du pro jet de recherche, et de Jacques Monfrin. Ils furent tous les deux aussi des amis anciens. Leur presence me manque sur plus d'un plan. Heureusement, de nombreux collegues et amis continuent de m'aider a realiser !a publication de ce repertoire, qui serait impossible sans leur generosite. Pour ce fascicule, j'ai res:u le concours de: Louis Jacques Bataillon, Joel Biard, Pavel Blazek, Bert Bos, William J. Courtenay, Silvia Donati, Sten Ebbesen, Graziella Federici Vescovini, Anne Grondeux, Marie-Henriette Jullien de Pommerol, Louis Holtz, Onno Kneepkens, Claude Lafleur, Anja Lehtinen, Steven Livesey, Donatella Nebbiai dalla Guarda, Angel d'Ors, Emmanuel Poulle, Bernadette Preben-Hansen, Lambertus M. de Rijk, Irene Rosier-Catach, Jean-Pierre Rothschild, Chris Schabel, Richard Sharpe, Frantisek Smahel, Pavel Spunar, Hans Thijssen, Charles Vulliez, Ton Weiler, Reg a Wood. Je les remercie tous tres cordialement. Cette collaboration garantit en principe !'exactitude des notices -les tres nombreuses corrections et additions mineures sont indispensables pour faire de ce repertoire un instrument fiable -, mais elle va sou vent beaucoup plus loin. Cette fois-ci, deux auteurs ont ete sauves de l'oubli: Hieronymus Pardus et Jacobus de Yman (grace a Angel d'Ors et Onno Kneepkens). Certaines notices ont eu Ia chance d'etre remaniees par les specialistes de !'auteur concerne ( comme celles sur Henricus de Gorcum par A.G. Weiler et sur Hieronymus Pragensis par F. Smahel). Je tiens asignaler ici !'aide precieuse de Steven Livesey, lui-meme auteur d'un repertoire informatise concernant les commentaires sur les Sentences et les commentaires sur Aristote, et qui frequente done en grande partie les memes auteurs. Un autre repertoire informatise, de textes logiques, s'est ajoute aIa documentation et ses responsables, Lambertus M. de Rijk et Bert Bos, soutiennent egalement tres activement mes travaux. De plus, Sten Ebbesen me fait genereusement profiter de sa base de donnees personnelle.

1. Ecrivant les noms de jacobus et johannes par un imposee.

J, Ia presence de la lettre I ne s'est pas

8

AVANT-PROPOS

Porte par cette collaboration internationale, le projet de recherche beneficie d'abord de la cooperation entre le Constantijn Huygens Instituut (LaHaye) et l'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes (Paris), qui garantissent des conditions de travail propices et agreables. Je tiens a leur exprimer ici rna reconnaissance. Finalement, je dedie ce fascicule, qui traite notamment des auteurs portant l'un de ses prenoms, a Louis Jacques Bataillon. Depuis le debut de l'entreprise, il m'a encouragee et aidee avec toute la generosite qu'on lui connait. Son savoir et sa gentillesse, ainsi que son amitie si precieuse, m'ont accompagnee tout au long de mes travaux. Qu'il veuille bien accepter cette marque de rna gratitude.

INTRODUCTION

Pour Ia theorie et les principes qui president a Ia constitution du repertoire, on peut consulter les premiers fascicules. lei, il suffira de repeter les categories indiquees par les codes: M designe les maitres de Ia Faculte des arts de Paris, S indique les sources contemporaines relatives aux disciplines enseignees a cette Faculte; le codeD marque les cas douteux, c'est-a-dire les maitres dont nous ne savons pas avec certitude s'ils ont enseigne a la Faculte des arts de Paris ou si leurs ouvrages y ont ete conn us. La categorie M ne pose generalement pas de probleme. Par contre, Ia categorie S impose toujours des choix difficiles. Pour qu'un maitre soit inclu dans le repertoire comme source utilisee par les maitres parisiens, il faut qu'il y ait au moins une probabilite de son lien avec la Faculte des arts de Paris. La categorie D rassemble pour le moment le groupe des maitres dont l'enseignement a Ia Faculte des arts de Paris reste incertain et ceux dont !'utilisation des oeuvres est douteuse; une distinction plus nette sera introduite lors de Ia refonte complete apres l'achevement de !'ensemble d u travail. Nombreux sont de nouveau les auteurs exclus. Cette section, qui veut donner une idee de Ia complexite et de l'etendue du monde intellectuel dans lequel se situait Ia Faculte des arts de Paris, n'est, bien entendu, pas exhaustive. Elle presente les auteurs que j'ai rencontres au cours de mes recherches et qui ne correspondaient pas aux criteres etablis pour rentrer dans le repertoire proprement dit. On trouvera done ici, repartis dans quatre groupes, les auteurs exclus de la lettre H et du debut de Ia lettre J: - r. travaillant dans les disciplines de Ia Faculte des arts, ils se situent en dehors des limites chronologiques - 2. leurs ecrits ne semblent pas vraiment appartenir au milieu de la Faculte des arts - 3. travaillant, dans d'autres centres d'etudes, dans ce domaine et dans les limites chronologiques, ils n'ont sans doute pas ete conn us a Paris - 4. le nom des auteurs et le titre de leurs ouvrages concernant Ia Faculte des arts sont connus, mais il ne reste de ces oeuvres ni manuscrit ni edition. Bien entendu, certains auteurs cites ci-dessous pourraient etre cites dans plusieurs categories a Ia fois; cependant, ils ont ete classes dans celle qui semble Ia plus evidente. 1. La premiere categorie comprend des auteurs dont l'activite se situe au deli de Ia limite chronologique de 1500 environ. y sont egalement cites les humanistes italiens du xve siecle, qui representent Ia Renaissance, un monde totalement different de Ia Faculte des arts medievale; ils sont mentionnes ici uniquement lorsque leurs travaux concernent neanmoins l'enseignement des arts.

Hermolaus Barbarus lunior, [1454-1493], humaniste italien, qui enseigna notamment Ia philosophie morale a Padoue, auteur de traductions des paraphrases de Themis-

10

INTRODUCTION

tius sur les oeuvres d'Aristote, d'Adnotationes in Plinium, ainsi que d'un commentaire sur les Analytica Posteriora, d'un Compendium Ethicorum librorum et d'un Compendium scientiae naturalis (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 236-237; id., Commentateurs, p. no). Hieronymus Balbus, [ca. 1450- ca. 1535], humaniste qui etait a Paris a partir de 1485, auteur d'Argumenta tragoediarum Senecae (mss. notamment Paris, BnF lat. 8035, Utrecht, UB 184, cf. V. Ussani jr., Ovidio, Trist. III, 9, v. 33-34 e un codice delle tragedie di Seneca, dans Rivista di cultura classica e medioevale I (1959) pp. 374-375); ed. Paris s.d. (vers Ijoo)); (cf. Repertoire des humanistes p. 50; P.S. Allen, Hieronymus Balbus in Paris, dans ERR 17 (1902) pp. 417-428). Hieronymus Savonarola, [1452-1498], O.P., precheur et reformateur italien, auteur notamment d'un Compendium logices et d'un Compendium philosophie naturalis et moralis ad Aristotelis et S. Thomae mentem, conserves dans des mss. italiens et imp rimes parmi les Opuscula en 1542; le ms. Paris, BnF lat. 16624 (Expositiones in Aristotelis Predicamenta), qui a appartenu ala bibliotheque de la Sorbonne, date du XVIe siecle (cf. Lohr, op. cit., p. 240; id., Commentateurs, pp. III-112; BAMAT, notamment 4 (1994) pp. 206-210; 7 (1997) pp. 256-258; 8 (1998) pp. 236-239; 10 (2ooo) pp. 215-217). Hubertus Decembrius, [t 1427], humaniste, secretaire de Pierre Filargo, puis des Visconti, auteur notamment d'une traduction de la Republique de Platon, d'un traite De republica (dialogue inspire de !'oeuvre de Platon) et d'un Moralis philosophiae dialogus (cf. notammant E. Garin, Manuel Crisolera in Lombardia e I'opere di Uberto Decembrio, dans Storia di Milano VI, 1955, pp. 557-569; A. Zanella, Uberto Decembrio e un codice Bergamasco, dans Beraonum 36 (1962) pp. 89-124; 37 (1963) pp. 69-79; 38 (1964) pp. 53-73). Jacobus Pisauriensis, [t apres 1456], humaniste, notaire a Pesaro, auteur notamment de Carmina et d' Epigrammata, mais aussi d'un traite De octo partibus orationis, d'une Oratio habita in principia lectionis Augustini de civitate Dei et d'une Oratio in principia Verailii Tusculanarumque (cf. P. Parroni, Un allievo del Filelfo alia corte di Sigismondo Pandolfo Malatesta, dans Miscellanea A. Campana, 2, Padova 1981, pp. 542-560). Iannotius Manettus, [1396-1459], humaniste italien, auteur de traductions, de traites, de lettres, de discours, de vite, et notamment d'un traite De terre motu libri III, conserve dans un ms. du Vatican (cf. E. Garin, L'umanesimo italiano, Sari 1964, pp. 69-74; W.L. Grant, dans Manuscripta 4 (1960) p. 17). Johannes Argyropulus, [ca. 1415-1487], humaniste byzantin et traducteur d'Aristote, qui a enseigne notamment a Florence et a Rome, egalement auteur d'un Compendium de regulis et Jormis ratiocinandi (cf. Lohr, op. cit., p. 153; id., Commentateurs, pp. 122-123; G. Vasoli, Compendium de regulis et Jormis ratiocinandi, dans Rinascimento 2a ser. IV (1964) pp. 285-339 (ed. pp. 291-339)), d'un Commentarius super Aristotelis libros Physicorum, cours commence le 3 novembre 1458 ( cf. E. Garin, Studi sui Platonismo medievale, Firenze 1958, p. 188) et de prefaces a certaines oeuvres d'Aristote (cf. K. Milliner, Reden und Briefe italienischer

INTRODUCTION

Humanisten, Wien 1899, pp. 3-56); une partie de ses cours sur le De anima a ete editee par V. Brown (Giovanni Arairopulo on the Aaent Intellect. An Edition of Ms. Maaliabecchi V 42 (ff 224-228v), dans Essays in Honour of Anton Charles Peais, ed. J.R. O'Donnell, Toronto 1974, pp. 160-175). La deuxieme categorie des exclus comprend les auteurs qui se situent bien dans les limites chronologiques de 1200- 1500 environ, mais dont les ecrits ne semblent pas vraiment lies a l'enseignement de la Faculte des arts, meme si ces auteurs ont sans doute etudie a cette Faculte. Elle comprend notamment des poetes, des grammairiens, des rheteurs, des traducteurs, parfois des theologiens, des medecins, des astrologues. 2.

Henricus Abrincensis (Henri d'Avranches), [t 1264], poete et grammairien, auteur notamment de nombreux carmina et de diverses oeuvres grammaticales: Libellus Donati metrice compositus (versification de l'Ars minor), Comodaaramatice (en vers), Tractatus Henrici Gramatici et Accentus maaistri Henrici de Colonia ( un commentaire sur le chap. XI du Doctrinale) (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 181; J.H. Heironimus et J.C. Russell, The Grammatical Works of Master Henry of Avranches, dans PhQ 8 (1929) pp. 21-36); le copiste de l' Abbreviatio de animalibus Avicenne (1232), uncertain Henricus de Colonia, ne peut etre identifie a lui ( cf. K. Bund, Untersuchunaen zu Maaister Heinrich von Kijln, dem Abschreiber der Abbreviatio de animalibus des Avicenna (1232) und zur Fraae seiner Identifizieruna mit dem Dichter Heinrich von Avranches, dans Jahrbuch des Ko1nischen Geschichtsvereins 53 (1982) pp. 1-20). Henricus de Crisseyo, [vers 14oo], grammairien, auteur de Principia arammatice (ms. Paris, BnF lat. 15105 fO 194-239) et d'un Commentarius in Iohannis Iusse de Marvilla De modis sianificandi (ibid. fO II9-193 ); ( cf. Glorieux, Fac. arts n° 185; Thurot, dans Notices et extraits XXII, 2, 1868, pp. 47-48, 54; M. Grabmann, Thomas von Erfurt und die Sprachloaik, SBBay 1943, Heft 2, p. 89; P. Gras, Un auteur chalonnais inconnu, Henri de Crissey, dans Mem. de Ia Soc. d'hist. et d'archiol. de Chdlon sur Saline 28 (1936-37) pp. no-m). Henricus de Sonneborn, [vers 1330], recteur a Erfurt, auteur d'un traite de grammaire, Gemma reaiminis (cf. J. Pinborg, The 14th Century Schools of Erfurt. Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 (1982) p. 173 n° 3). Hermannus Alemannus, [t 1272], traducteur, aTolede, de plusieurs livres d'Aristote et de commentaires d'Averroes (cf. Lohr, op. cit., p. 234; id., Commentateurs, pp. 108-109; S. Vegas Gonzalez, La escuela de traductores de Toledo en Ia historia del pensiamento, Toledo 1998, pp. 81-82); la traduction de l'Ethica Nicomachea date de 1240; la Summa Alexandrinorum, traduction du compendium alexandrin de l'Ethique, a ete conservee notamment dans deux manuscrits parisiens, cf. M.-Th. D'Alverny, dans AHDLMA 49 (1982) pp. 265-272; la traduction du commentaire moyen d'Averroes sur la Poetique a ete conservee dans le ms. Paris, BnF lat. 16097, cf. G. Dahan, dans AHDLMA 47 (1980) pp. 195-206; auteur de Didascalia in rhetoricam Aristotelis ex alosa Alfarabii (ms. Paris, BnF lat. 16097 fO 188-196v; cf. W.F. Bogess, Hermannus Alemannus's Rhetorical Translations, dans Viator 2 (1971) pp. 227-250; J.O. Ward, Ciceronian Rhetoric in Treatise, Scholion and Commentary, Turnhout 1995, p. 135).

II

12

INTRODUCTION

Hieremias de Montagnone, (XI1Ie-XIVe s.], humaniste de Padoue, auteur d'un Compendium moralium notabilium, conserve dans de nombreux manuscrits, mais qui ne semble pas relever de l'enseignement universitaire (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 239; id., Hispal., p. 550; Matrit. pp. 252, 288). Hubertus Hoygensis, [XIIIe s.], auteur d'une Summa grammaticalis conservee dans un ms. de Gotha ( cf. Glorieux, Fac. arts n° 193; M. Grabmann, Thomas von Erfurt und die Sprachlogik, Miinchen 1943, p. 91). Humbertus de Romanis, (t 1277], maitre general de l'ordre des Dominicains de 1254 a 1263, il a ecrit (outre des oeuvres theologiques, des sermons et un recueil d' Exempla) un traite De eruditione predicatorum, qui traite notamment de !'education dans les studia, mais qui ne concerne pas la Faculte des arts (cf. notamment Glorieux, Fac. arts n° 203; E.T. Brett, Humbert of Romans. His Life and Views of Thirteenth-Century Society, Toronto/ Leiden 1984; BAMAT10 (2ooo) pp. 224-225). Jacobinus de Mantua, [XIVe s], grammairien aVerone, auteur d'un Carmen de consolatione Boethii et d'un commentaire sur Terence (cf. G. Billanovich, dans Italia med. et uman. 17 (1974) pp. 1-42; E. Franceschini, Studi e note di filologia latina e medievale, Milan 1938, pp. 165-172 (edition du prologue)). Jacobus Bononiensis, [XIVe s.l], auteur d'une question de philosophic naturelle ("Utrum sit necessarium ponere aliam caliditatem distinctam a caliditate complexionali") conservee dans un ms. parisien con tenant des questions de medecine (Paris, Sorbonne 128 fO 122v); est-il a rapprocher du musicien Jacques de Bolognel (cf. W.T. Marroco, The Music ofJacopo da Bologna, Berkeley 1954 (Univ. of California Publications in Music 5); L. Thorndike, De complexionibus, dans Isis 49 (1958) p. 401). Jacobus de Dinanto, (fin xme s.], ne a Dinant, pres de Namur, rheteur en Italie du Nord, probablement a Bologne et moine, peut-etre cistercien, auteur de plusieurs ouvrages de rhetorique, dont une Summa dictaminis et un Ars arengandi ( cf. Glorieux, Fac. arts, n° 208; E. Polak, A Textual Study ofJacques de Dinant's Summa Dictaminis, Geneve 1975 (Etudes de philologie et d'histoire 28); A. Wilmart, L' "Ars arengandi" de Jacques de Dinant avec un Appendice sur ses ouvrages "De dictamine ", dans Analecta Reginensia (Studi e Testi) 59 (1933) pp. 113-151). Jacobus Gaetanus Stefaneschi, (vers 1261- 1341], ne a Rome, il fit ses etudes es arts a Paris et y enseigna selon Glorieux, avant de faire des etudes de droit en Italie; il fut cardinal en 1296; les oeuvres que nous connaissons de lui ne concernent pas l'enseignement ala Faculte des arts (cf. Glorieux, Fac. arts, n° m; M. Dykmans,Jacques Stefaneschi, eleve de Gilles de Rome et cardinal de Saint-GeorBes, dans Rivista di Storia della Chiesa in Italia 29 (1975) pp. 536-554 ). Jacobus lzelgrinus, [Xve s.], maitre de rhetorique a Paris en 1464, auteur d'une Rhetorica nova (cf. M.P. Laughlin, The "Rhetorica nova" attributed to Jacobus IzelBrinus, edited from Ms.

INTRODUCTION

441 of the Public Library at Bruaes with Excerpts from the "Tractatus de Coloribus rhetoricis" preserved in the same Ms., Diss. Washington 1947). Johannes, [vers 1300 ?], auteur d'un Ars dictandi, conserve dans un ms. de Londres ( cf. Glorieux, Fac. arts, n° 216). Johannes(?) monachus Erfordiensis, [XIVe s.?J, auteur d'une Glossa Donati et de Questiones breves in Donatum (cf. J. Pin borg, Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 (1982) p. 177, n° 16 et !7). Johannes Annius Viterbiensis, [ca. 1432-1502], O.P., auteur des Commentarii antiquitatum, mais aussi d'un traite de prophetie et d'astrologie, le De futuris christianorum triumphis contra Turchos et Mahumetanos, imprime de nombreuses fois entre 1480 et 1537, et peut-etre d'une Predictio astroloaica (a. 1464), conservee dans le ms. Paris, BnF lat. 7336 fD 366-366v et 371 (cf. Thorndike IV, pp. 263-267, 439). Johannes de Arbois, [fin XI1Ie-debut xrve s.J, recteur des ecoles d'Arbois, auteur notamment d'un Dictamen et d'un Epistolarium (cf. Glorieux, Fac. arts n° 218; B. Haureau, dans HLF 32, pp. 274-279 ). Johannes de Bonandrea (Bononiensis), [XIVe s.J, auteur d'un Ars dictaminis ou Brevis introductio ad dictamen, qui fut un texte de base de l'enseignement de la rhetorique a Bologne (cf. Glorieux, Fac. arts n° 225; J.R. Banker, The "Ars Dictaminis" and Rhetorical Textbooks at the Boloanese University in the Fourteenth Century, dans MH n.s. 5 (1974) pp. 153168). Johannes Bondi Aquileiensis, [XIIIe s.J, maitre de grammaire a Bologne, auteur d'une Practica sive usus dictandi (cf. Glorieux, Fac. arts n° 226). Johannes de Claciaco, voir Jupiter (fasc. 5). Johannes Colonna, [prem. moitie XIVe s.J, O.P., etudia a Paris, chapelain a Nicosie, puis ala curie, a Avignon, lector a Tivoli en 1339, auteur du Mare historiarum et d'un De viris illustribus, ainsi que d'une correspondance avec Petrarque ( cf. Glorieux, Fac. arts, n° 228). J. La troisieme categorie est celle des auteurs dont les travaux concernent bien l'en-

seignement des arts, dans les limites cl:J.ronologiques determinees, mais nous n'avons aucun indice que leurs oeuvres etaient connues ala Faculte des arts de Paris. C'est ici que se presentent les choix les plus difficiles et que de nouvelles recherches peuvent modifier les donnees. H. Brichemorus (Bryggemore), [XIVe s.J, Ecossais ou Anglais, peut-etre actif a Oxford, auteur de commentaires notamment sur la loaica vetus (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. m-m; Sharpe, Handlist, p. 158).

13

14

INTRODUCTION

Hartlevus de Marca, [t 1390), clerc du diocese de Cologne, etudia le droit canon a Prague, enseigna ala Faculte des arts de Vienne (1385-1387) et Heidelberg (1387), puis a Cologne, et fut le premier recteur de l'Universite de Cologne en 1389; auteur de questiones sur les Topiques et sur le De anima (cf. Lohr, op. cit., pp. 212-213). Henningus de Hildesheim, [fin xve siecle), maitre es arts a Erfurt vers 1488, auteur de quelques commentaires (Disputata) sur Aristote (cf. Lohr, op. cit., p. 214). Henricus, [vers 1343), masister resens a Erfurt, auteur de Reportata sur les Analytica posteriora, la Metaphysique et la Physique (cf. Lohr, op. cit., p. 215). Est-il a identifier avec le Henricus, auteur d'une Expositio in Aristotelis Iibras Porphyrii, Predicamentorum et Perihermeneias conservee dans le ms. Krakow, Jagell. 735 ( cf. J. Pin borg, Neues zum Erfurter Schulleben des XIV Jahrhunderts, dans BPhM 15 (1973) p. 148)l Henricus, [XVe s.), O.F.M. (de provincia Arsentinensi), maitre a Erfurt, auteur d'un Extractum ex Metaphysica Boneti ou Termini metaphysicales, abrege du commentaire de Nicolaus Bonetus (cf. Lohr, op. cit., p. 216). Henricus Alemannus, [XIVe s.), O.E.S.A., auteur d'Expositiones super X Iibras Ethicorum, conservees dans le ms. Verona, Bibl. Cap. CCLXXXIX (391) fO 1-283 (cf. BAMAT 7, 1997, p. 237). Henricus Anglicus, [avant 1395), auteur d'un traite De insolubilibus (cf. F. Pironet, Le traite "De insolubilibus" d'Henry d'Ansleterre, dans AHDLMA 57 (1990) pp. 271-299). Henricus Barchoff de Blomberg, [prem. m. xve s.), maitre es arts a Erfurt en 1422, auteur d'un Exercitium nove losice (cf. Lohr, op. cit., p. 217). Henricus Brekenar, [XIVe s.), auteur de Questiones sur Porphyre et les Predicamenta, lues a Lou vain vers 1373 ( cf. Lohr, op. cit., pp. 217-218). Henricus Dasle de Hildesheim, [XVe s.), maitre es arts a Erfurt en 1430, doyen de la Faculte en 1452, auteur de Questiones super Iibras Elenchorum et peut-etre d'un Exercitium circa Aristotelis Iibras de anima (cf. Lohr, dans Traditio 30 ( 1974) p. 137). Henricus de Dynst (Dymst), [XVe s. l), auteur autrement inconnu de Disputata veteris artis, conserves dans le ms. Trente, B.C. 1783 (datant de 1446); (cf. Lohr, op. cit., p. 220). Henricus de Eyndonia (Andonia), [vers 1482), maitre es arts et bachelier en medecine a Louvain, auteur de commentaires sur l'Isasose, les Predicamenta et le Perihermeneias, et, avec Petrus de Theins, sur la losica nova (cf. Lohr, op. cit., pp. 220-221; id., Gall. I pp. 245, 246).

Henricus de Gandavo, [vers 1482), maitre es arts a Louvain, auteur d'un commentaire sur les Sophistici Elenchi conserve dans un ms. de Cambrai (cf. Lohr, op. cit., p. 224).

INTRODUCTION

Henricus de Barclay, [t 13!7], maitre es arts, puis maitre de theologie a Oxford et chancelier de l'Universite, auteur d'un commentaire sur les Sentences et de questiones philosophiques et theologiques ( cf. notamment Glorieux, Fac. arts n° 187; J.E. Murdoch, Henry of Harclay and the Infinite, dans Studi sul XIV secolo in memorie di Anneliese Maier, Roma 1981 (Storia e letterature 151) pp. 219-261; G. Gal, Henricus de Harclay, "Quaestio de significato conceptus universalis", dans FSt 31 (1971) pp. !78-234; Adam de Wodeham, Tractatus de indivisibilibus, ed. R. Wood, Dordrecht 1988, pp. 4-5, 92-96; R. Dales, Henricus de Harclay. Quaestio utrum mundus potuit fieri ab aeterno, dans AHDLMA 51 ( 1983) pp. 223-255; Sharpe, Handlist, pp. 168-170). Henricus de Heptane (Hopton), [ca. 1357-62], maitre es arts et etudiant en theologie a Oxford, auteur d'un traite De insolubilibus et d'une petite collection de sophismes ( cf. L.M. De Rijk, Some 14th Century Tracts on the "Probationes terminorum", Nijmegen 1982, p. 39; Sharpe, Handlist, p. 170). Henricus Keko, [XIVe s.?], auteur d'une Glossa libri Priorum Aristotelis (cf. Lohr, dans Traditio 24 ( 1968) p. 226). Henricus Keli, [xve s.?], auteur d'un commentaire sur les Analytica Priora (cf. Lohr, op. cit., p. 226). Henricus Olting de Oyta, [vers 1400], maitre es arts aVienne en 1397, auteur de Questiones de anima (cf. Lohr, op. cit., pp. 226-227; a ne pas confondre avec Henricus Totting de Oyta). Henricus de Renham, [fin XIW s.], etudiant a Oxford, qui a copie et annote une serie d'oeuvres d' Aristote, dans le ms. London, BL Royal u.G.II (cf. Lohr, op. cit. pp. 227228; Sharpe, Handlist, p. 173 ). Henricus de Ribenicz, [fin XIVe s.], etudiant et maitre es arts a Prague, recteur de l'Universite en 1392, auteur de quelques questions disputees: Utrum in ordine essentiali et Utrum perfectio essentialis maior (cf. F. Smahel, Verzeichnis der Quellen zum Prager Universalienstreit, 1348-1500, dans MPP 25 (1980) p. 44 n° 173-174). Henricus Riettmiiller de Liechtstal, [t 1478], O.E.S.A., enseigna aToulouse, Strasbourg, Fribourg (Suisse) et Bale, auteur notamment d'un commentaire sur les Analytica Posteriora, livre II, fait aToulouse vers 1455 (cf. Lohr, op. cit., p. 228; A. Zumkeller, dans Augustiniana n (1961) pp. 522-527). Henricus Runen (Ryen, Ruyn), [XVe s.], maitre es arts a Erfurt en 1428, auteur de Disputata super Metaphysicam (ed. A. Tabarroni, dans CIMAGL 6r (1991) pp. 185-428; cf. Lohr, op. cit., p. 228).

15

16

INTRODUCTION

Henricus de Simberg (Sinrenberg), (XIVe s.J, auteur d'un commentaire sur Ia Sphera de Jean Sacrobosco, compose a Gand en 1346 ( cf. L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, p. 37; A. Zumkeller, dans Auaustiniana n (1961) p. 528). Henricus de Southwark, [avant 1290], auteur de quelques oeuvres sur l'optique: Tractatus de speculorum miraculis et De opticis questionibus epistola (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 189; Russell, p. 47; Sharpe, Handlist, p. !74). Henricus Toke de Bremen, (t apres 1455], etudiant et maitre es arts (14n) a Erfurt, puis a Rostock, doctor theoloaie a Erfurt (1426), auteur notamment de commentaires sur le De celo et mundo, Ie De anima, et peut-etre les Politica et Economica (cf. Lohr, op. cit., p. 229; Fliieler II pp. 23-24). Henricus de Wellis, (XVe s.J, auteur de Quedam copulata lecta (De anima, De aeneratione et corruptione, De celo et mundo, Meteora), conserve dans le ms. Miinchen Clm 26887 (expl.: Hie in toto isto libro quedam copulata lecta a duobus magistris, magistro Jacobo de Amsterdammis et magistro Henrico de Wellis ... 1469); ( cf. Lohr, op. cit., pp. 232-233 ). Henricus de Wesalia, (t 1365], recteur a Saint Sever d'Erfurt, auteur de Reportata Grecismi, Reportata Metaphysice, Reportata Physicorum, Reportata Posteriorum Analyticorum et peutetre d'une Sententia de celo et mundo (cf. J. Pinborg, Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 ( 1982) pp. 174, 187). Henricus de Ia Wyle (Vyle), [t 1329], socius de Merton College, Oxford, chancelier de Salisbury, auteur d'un commentaire sur le De anima (cf. Lohr, op. cit., p. 233; J.P. Zenk, Henry of Wile (f 1329). A Witness to the Condemnations at Oxford, dans FSt 28 (1968) pp. 215248, avec edition partielle; Sharpe, Handlist, p. 177). Herbordus de Lippia, (prem. moitie xve s.J, maitre es arts, puis docteur en theologie

a Erfurt, auteur notamment de Puncta materiarum librorum quasi omnium, quae pro baccalaureatus aradu Erfordiae leauntur et examinantur (cf. Lohr, op. cit., pp. 233-234 ). Hermannus, magister Erfordiensis, (vers 1350], auteur de Reportata Peri Hermeneias, de Reportata De anima et de Reportata Summae naturalium IV (Meteora), (cf. J. Pin borg, Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 (1982) pp. 175-176; Lohr, op. cit. p. 234). Hermannus, rector Osnaburgensis, [XIVe s.J, auteur de Questiones libri De caelo et mundo (cf. Lohr, op. cit. p. 234). Hermann us de Curis, [XIVe s.J, auteur d'un Commentarius in questiones aJohanne Buridano de libris Physicorum Aristotelis institutas, conserve dans un ms. d'Erfurt ecrit a Prague en 1385 ( cf. Lohr, op. cit. pp. 234-235 ). Hermannus Etzen, [ca. 1420- apres 1465], O.F.M., theologien allemand qui enseigna Ia philosophie a divers endroits en Allemagne, auteur de Conclusiones sur Ia Physique et le

INTRODUCTION

De anima (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 235) et peut-etre d'une Lectura super totum Ethicorum (cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 371). Hermann us Grabner, [vers 1366], auteur d'une Summa maBnorum naturalium (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 235-236). Hermannus de Winterswijk, [XIVe s.J, lector aErfurt, auteur d'une Expositio ainsi que de Questiones sur le De Beneratione et corruptione (cf. J. Pinborg, Neues zum Erfurter Schulleben ... , dans BPhM 15 (1973) pp. 146-151) et de Questiones super Metaphysicam (cf. Lohr, op. cit., p. 236; id., Commentateurs, pp. 109-110); ( cf. J. Pin borg, Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 (1982) p. 175). Hieronymus de Mondsee, [t 1475], maitre es arts aVienne en 1445, O.S.B. en 1451, auteur de commentaires sur les Analytica Priora, les Analytica Posteriora et les Topica (cf. Lohr, op. cit., p. 240; SteBmiiller, RS, n° 36o; Verfasserslexikon 4, 2-3, col. 798-811). Hugo Bentius (Benzi) de Senis, [1376-1439], philosophe et medecin bien connu, il enseigna la logique aPavie, la philosophie aPiacenza et aBologne, puis la medecine notamment a Bologne, Parme, Sienne, Florence; auteur de commentaires sur le De somno et viBilia et le De memoria et reminiscentia, ainsi que de Recollectiones super libro Oeconomie (cf. par ex. D.P. Lockwood, UBo Benzi, Medieval Philosopher and Physician, 1376-1439, Chicago 1951; G. Federici Vescovini, Medicina e filosofia a Padova tra XIV e XV secolo. Iacopo de Forlie UBo Benzi da Siena, dans id., "Arti" e filosofia. Studi sulla tradizione aristotelica e i "modemi", Firenze 1983, pp. 233-278; Lohr, op. cit., pp. 241-242; id., Commentateurs, pp. 112-113; Fliieler II pp. 25-26; Ugo Benzi, Scriptum de somno et viBilia, ed. G. Fioravanti etA. Idato, Firenze 1992; G. Fioravanti, II commento di UBo Benzi aBli "Economici" (Pseudo) Aristotelici, dans Rinascimento 35 (1995) pp. 125-152). Hugo de Dordraco, [XVe s.J, maitre es arts, probablement a Louvain, car son commentaire sur les Topiques, date par le scribe en 1469, a une forme typique pour Lou vain; peut-etre est-il aussi !'auteur des commentaires sur la loBica vetus et nova conserves dans le meme ms. Cambrai, B.M. 962 (cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 242; id., Gall. I p. 244; N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle ABes, MiinchenjWien 1984, p. 408). Hugo de Saxonia, [XIVe s.?J: le traite mentionne par Lohr (op. cit., p. 243), Synopsis physicorum Aristotelis, est probablement une version de Ia Summa in Aristotelis VIII libros Physicorum de Robert Grosseteste (ms. Paris, BnF lat. 6749C fO 96v-nov). Hugo de Sneyt (Snaith), [mort apres 1290], O.P., bachelier, puis maitre en theologie a Oxford, auteur d'un De arte predicandi et de Questiones disputate (mss. Assisi 158 et 196; inc.: Questio est utrum mens per essentiam suam seipsam cognoscat), qui concernent au moins en partie des themes disputes a Ia Faculte des arts ( cf. Glorieux, Fac. arts n° 198; Kaeppeli II, p. 281; Sharpe, Handlist, p. 191); les questions concernant le De anima

17

!8

INTRODUCTION

ont ete editees par Z. Pajda, Huso Sneyth et ses questions de !'time, Paris 1996 (Bibl. thomiste 48).

Humbertus (Hubertinus) de Albiziis, [t 1434), O.P., eveque de Pistoie en 1426, auteur de Glosse super libris Metaphysice conservees dans le ms. Firenze, B.N.C. £.4.22 (cf. Lohr, op. cit., p. 244 ). Jacobellus de Misa (de Stribro ), [t 1429], maitre a l'Universite de Prague et reformateur, auteur de sermons et de traites, notamment d'une questio "Utrum intellectus hominis est homo" ( cf. F. Smahel, Verzeichnis der Quellen zum Praser Universalienstreit, 13481500, dans MPP 25 (1980) n° 180 p. 45). Jacobus, [XIVe s. l], auteur d'un commentaire sur les Analytica Priora, conserve dans un ms. de Padoue (B. univ. 1429; cf. Lohr, dans Traditio 26 (1970) p. 136). Jacobus, [XIVe s. l], auteur d'un commentaire sur la Physique, conserve dans le ms. Merseburg, Domstiftsbibl. 78 (cf. Lohr, op. cit., p. 136). Jacobus Almain, [XVe-debut XVIe s.J, procureur de la Nation fran~aise en 1508, auteur de Reportata physicalia, conserves dans le ms. Sevilla, Bibl. Colombina 7.6.12 ( cf. Lohr, Hispal., p. 554; J. Farge, Biosraphical Resister of Paris Doctors ofTheoloBY 1500-1536, Toronto 1980, p. 15). Jacobus de Amsterdam, voir ci-dessus Henricus de Wellis. Jacobus Angelus (Engelhart) de Ulma, [debut xve s.J, astronome, masister in artibus et licenciatus in medicinis a Vienne en 1391; auteur d'un traite De cometis, parlant notamment de la comete de 1402 (cf. Thorndike, History, IV, pp. 80-87, 124; Wickersheimer, pp. 320321; D. Jacquart, Supplement, p. 131). Jacobus Beneventanus, [sec. moitie xme s.J, O.P., auteur d'oeuvres theologiques et morales, dont les Proverbia sive Carmina moralia, et de sermons, probablement du Viridarium consolationis attribue parfois a Bonaventure; son traite De potentiis anime, conserve dans un ms. de Toulouse, n'etait probablement pas connu ala Faculte des arts de Paris (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 207; Kaeppeli, 2, pp. 304-309). Jacobus de Dondis, [t 1359), medecin a Padoue, auteur notamment d'un traite De fluxu et refluxu maris (cf. P. Revelli, II trattato della marea di Jacopo Dondi, dans Rivista seosrafica italiana 19 ( 1912) pp. 200-283; L. Thorndike, The Clocks ofJacopo and Giovanni de Dondi, dans Isis 10 (1928) pp. 360-362). Jacobus Forliviensis, [t 1414), professeur de philosophie naturelle a Bologne eta Padoue, professeur de medecine a Padoue, auteur notamment d'un traite De intensione et remissione formarum et d'un commentaire sur la Physique (cf. Lohr, op. cit., p. 141; id.,

INTRODUCTION

Commentateurs, p. n8; M. Clagett, The Science of Mechamcs in the Mzddle Ages, Madison 1959, pp. 649-651; A. Maier, dans FSt 25 (1965) pp. 318-319; G. Federici Vescovini, Medicina e filasofia a Padova tra XIV e XV secolo: Iacopo da Forli e Ugo Benzi da Siena (1380-1430), dans id., "Artz" e filosofia. Studz sulla tradizione aristotelica e i "moderni", Firenze 1983, pp. 233-278). Jacobus de Gostynin, [t 1506], maitre es arts et theologien a Cracovie, recteur en 1504, puis vice-chancelier; auteur de plusieurs commentaires sur Aristote, conserves dans un ms. de Cracovie (cf. Lohr, op. czt., p. 142; id., Commentateurs, pp. n8-II9; W. Seriko, La philosophze medzfivale en Pologne ... , dans MPP 14 (1970) pp. 17-18). Jacobus Nigebur (Neubauer), [prem. moitie xve s.], maitre es arts a Leipzig, a plusieurs reprises doyen de !a Faculte des arts a Rostock, auteur d'une Lectura super Aristotelis logzcam, conservee dans un ms. de Braunschweig ( cf. Lohr, op. cit., p. 144). Jacobus Pappatikius, [fin xme s.?], auteur d'un commentaire sur le De anima d'Aristote, conserve dans deux mss.: Wien, Dominikanerkonvent 240 fO 261-273 vet Leipzig, UB 1427 fO 29-48, ou scribe de ce commentaire qui est attribue a Nicolas de Prague par Triska et Spunad (cf. Lohr, op. czt., p. 144; id., dans BPhM 14 (1972) p. m; J. Triska, Repertorzum biographicum Unzversitatzs Pragenszs praehussitzcae 1348-1409, Praha 1981; P. Spunar, Repertorium auctorum bohemorum provectum idearum post universitatem Pragensem conditum illustrans, Praha 1985 (Studia Copernicana 25) n° 210; renseignements personnels de L.J. Bataillon et deS. Livesey). Jacobus Pistoriensis, [vers 130oj, maitre es arts a Bologne, auteur d'une Questio disputata de feliCitate dediee au poete Guido Cavalcanti 1300 ), editee par P.O. Kristeller, A philosophical treatise from Bologna dedicated to Guido Cavalcantz: Magister Jacobus de Pistorio and hzs "Questw de felicitate", dans Medwevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardz, I, Firenze 1955, pp. 427-463 (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 213).

Ct

Jacobus de Sancto Martino, [fin XIVe s.], auteur d'un traite De latitudimbus formarum, attribue a tort a Nicole Oresme, conserve dans de nombreux mss., dont Paris, Arsenal 522, et imp rime so us le nom d'Oresme a Padoue en 1482 ( cf. Th. Smith, A Critical Text and Commentary upon De latitudinibusformarum), diss. Univ. of Wisconsin 1954; M. Clagett, The Science of Mechanics zn the Mzddle Ages, Madison 1959, pp. 253, 345-6, 365, 392-401, 404, 641; Thorndike et Kibre, col. m8; A.D. Menut, A Provisional Bibliography of Oresme's Writmgs, dans MS 28 (1966) p. 297). Jacobus de Sicilia, [sec. moitie XIVe s.], nomme Jacobus de Fozato de Subtera insule Sicile, maitre es arts et de medecine a Pavie, auteur d' Expositiones super Arzstotelis librum Meteororum et de Recollectiones super Arzstotelis lzbrum de anima, conservees dans le ms. Oxford, Bodl.L., Canon. misc. 424 ( cf. Lohr, op. cit., pp. 147-148; Maiocchi, Codice diplomatzco dell'Unzversita di Pavia, Pavia 1905-I9I5, saepzus (pour Ia periode 1378-1383); information de S. Livesey).

19

20

INTRODUCTION

Jacobus Tymmani de Amersfordia, [t 1493], maitre es arts a Cologne, enseignant les arts a Ia Bursa Laurentiana, puis maitre en theologie a Cologne; auteur de commentaires sur le De aeneratione et corruptione et sur les Meteora d' Aristote, edites a Cologne en 1497 (cf. Lohr, op. cit., p. 148). Jacobus Vavassor, [fin XIVe s.], notaire, peut-etre !'auteur d'un Summarium in quosdam Aristotelis tractatus et de Distinctiones questionabiles super loaicam, conserves dans un ms. de Bergame (cf. Lohr, op. cit., pp. 148-149). Joachim de Parma, [XIVe s.l], maitre et auteur de Questiones super librum Physicorum, conservees dans le ms. Vaticano, Vat. lat. 3012 (cf. Lohr, op. cit., p. 150; M. Grabmann, Gentile da Cinaoli, ein italienischer Aristoteleserkliirer aus der Zeit Dantes, SBBay 1940, Heft 9, p. n ). Jodocus Gartner de Berching, [prem. moitie xve s.], maitre es arts, puis maitre en theologie a Vienne, auteur d'un commentaire sur les Sentences, mais aussi de Questiones artis sive disputata loaicalia, de Disputata super VIII libros Physicorum et peut-etre de Disputata super libros De anima, conserves dans un ms. de Vienne et un ms. de Munich (cf. Lohr, op. cit., pp. 150-151; id., Commentateurs, p. 121). Jodocus de Marbach, (XVe s.], bachelier es arts a Leipzig en 1447, auteur d'une Expositio libri VII Metaphysice (cf. Lohr, op. cit., p. 151). Jodocus Trutfetter Isennachensis, [t 1519], maitre es arts (1484), puis maitre en theologie (1505) a Erfurt, auteur de commentaires sur Ia logique d'Aristote, de deux traites de logique (Breviarium dialecticum et Summule totius loBice) et d'une Summa in totam Physicam, tous imprimes a Erfurt (cf. Lohr, op. cit., pp. 151-152; id., Commentateurs, p. m; N. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle ABes, Mtinchen 1984, p. 416). Jodocus Weiler de Heilbronn, [t 1457], maitre ala Faculte des arts a Vienne de 1419 a 1440, bachelier en theologie en 1433, plusieurs fois recteur, doyen de Ia Faculte de theologie en 1442, auteur de Questiones in V libros Ethicorum, conservees dans un ms. de Graz (cf. Lohr, op. cit., p. 152). Johannes, [fin Xllle s.l], maitre es arts, auteur de Questiones super totum librum Meteororum, conservees dans un ms. d'Erfurt (cf. Lohr, op. cit., p. 152; Markowski, Repert. Bib!. Ampion., pp. 69-70). Johannes Avicula de Lotharingia, [XIVe s.], auteur d'une Summa de modis sianificandi, conservee dans le ms. Gotha, Landesb. membr. II 100 fO 67-115v (cf. M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, I, pp. 136-137; H. Riedlinger, Raimundi Lulli Opera Omnia, 154155: Opera Parisiensia, Palma de Majorca 1967, p. 40). Johannes Bakel de Diest, (debut xve s.], maitre es arts a Erfurt en 1429, auteur de Questiones de arte veteri et de Questiones de nova loaica, conservees dans deux mss. d'Erfurt (cf. Lohr, op. cit., pp. 155-156).

INTRODUCTION

Johannes Bate, [t 1430], carme, theologien, prieur du couvent de York, auteur de plusieurs commentaires sur Aristote, qui sont perdus (cf. Lohr, op. cit., p. 156) et d'un bref traite sur !'intellect (cf. J.P. Etzwiler, A Brief Treatise on the Intellect by John Bates, 0. Carm. (d. 1429), dans Carmelus 24 (1977) pp. 104-126; Sharpe, Handlist, p. 214). Johannes de Berwick, [vers 1300], O.F.M., lector aOxford en 1290-1291, doctor theologie, il a peut-etre enseigne a Paris, mais il fut en 1300 au couvent de Stamford; peut-etre I' auteur de Questiones in VI Metaphysice, dont deux questions seraient conservees dans le ms. Assisi, BC 196 fO 33r (les autres questions, fO 31-42v, sont de Thomas de Sutton); egalement auteur de Sophismata conserves dans le ms. Worcester, Cath. Lib. QI3 fO 44v-50, 63-64 ( cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) p. 138; id., Brit., p. 97; Sharpe, Handlist, p. 215 ). Johannes de Borotin, [t apres 1441], maitre es arts a Prague, doyen de la Faculte en 1415 et 1432, recteur en 1425, auteur d'une Lectura libri Meteororum, conservee dans un ms. de Prague ( cf. Lohr, op. cit., p. 158; id., Commentateurs, p. 124). Johannes de Borsano Mediolanensis, pave s.J, peut-etre identique aJohannes de Bulzano, maitre es arts et de medecine a Pavie vers la fin du XIVe siecle, auteur d'un commentaire sur le De anima, conserve dans le ms. Roma, B. An g. 593 ( cf. Lohr, op. cit., p. 158; id., Commentateurs, p. 124; L. Gargan, Lo Studio teologico e Ia biblioteca dei domenicani a Padova nel Tree Quattrocento, Padova 1971, pp. 264, 293; information deS. Livesey). Johannes Brasiator de Frankenstein, [t 1446] a Breslau, O.P., premier docteur en theologie de l'universite de Leipzig, auteur de Auctoritates Ethicorum, Auctoritates Politicorum, Auctoritates Economicorum et Auctoritates Rhetoricorum, conservees dans un ms. de Wrodaw (cf. Lohr, op. cit., pp. 159-160; id., Commentateurs, p. 124; Kaeppeli II, pp. 387-389; Fllieler II, p. 27). Johannes Breslauer de Braunsberg, [milieu xve s.J, maitre es arts a Leipzig, recteur de l'Universite en 1452, licencie en theologie en 1456, auteur d'un Exercitium de anima conserve dans un ms. de Leipzig et de quelques autres ouvrages dont les mss. sont perdus; il est peut-etre a identifier aJohannes Preslawicz de Elbing O.P. ( cf. Lohr, op. cit., p. 160; id., Commentateurs, p. 125; Kaeppeli II, pp. 390-391). Johannes Cantius (de Kanty), [1390-1473], maitre es arts aCracovie, auteur notamment de Disputata super VIII libros Physicorum secundum Benedictum Hesse (ms. Krakow, Jagell. 2376; cf. Lohr, dans Traditio 27 (1971) p. 252). Johannes Carnificis de Lutrea, [t 1479], maitre es arts a Erfurt, auteur notamment de Questiones in libros De anima (ed. Erfurt 1482; cf. Lohr, dans Traditio 27 (1971) p. 257 ). Johannes de Casali, [milieu XIVe s.J, O.F.M., lector aAssise, Cambridge et Bologne, auteur notamment d'une question disputee aBologne, la Questio de velocitate motus alterationis ( cf. par ex. A. Maier, Die Quaestio de velocitate des Johannes von Casale, dans AFH 53

21

22

INTRODUCTION

(1960) pp. 276-306; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, Madison 1959, pp. 345, 382-391); des Questiones super De generatione animalium et des Questiones super librum De partibus animalium lui ont ete attribuees probablement a tort (cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) pp. 138-139).

Johannes Chilmark, [t 1396], auteur de divers traites: De actione elementorum, De aggregatis et successivis, De alteratione, De augmentatione, De motu, etc. (cf. Emden, Oxford, I p. 416; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, Madison 1959, pp. 631-632; Clagett et Murdoch, Medieval Mathematics, dans Manuscripta 3 (1959) p. 22; Sharpe, Handlist, pp. 225226); les Questiones libri Physicorum, attribuees dans le ms. a Johannes de Chymiaco pourraient etre de lui d'apres Clagett (op. cit., p. 632). Johannes Collede Erffordiensis, [t 1471], maitre es arts a Erfurt, doyen de la faculte en recteur en 1447 et 1460, professeur de droit en 1448, auteur d'un Exercitium veteris artis, conserve dans un ms. de Selestat (cf. Lohr, dans Traditio 26 ( 1970) p. 185; id., Gall. M-Z, p. 104). 1446,

Johannes Coloniensis, [XVe s.J, O.F.M., scotiste, auteur d'un commentaire sur les Sentences (cf. Stegmiiller, RS, n° 413, 1-2), d'un traite De posituris (cf. Stegmiiller, RB, n° 4417, 2) et de Questiones magistri Iohannis Scoti abbreviate et ordinate per alphabetum super IV libris Sententiarum quodlibetisque metaphysice et de anima (cf. Lohr, op. cit., p. 185). Johannes Cronisbenus (Krosbein, Kronsbein, Corisbenus), [XVe s.J, representant de I' ecole thomiste, auteur d'un Compendium moralis philosophie, d'un Compendium naturalis philosophie ( ou Philosophia) et de Questiones in libros De anima (cf. Lohr, dans Traditio 27 ( 1971) pp. 253-254; M. Grabmann, Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter, SBBay 1939, Heft 5, pp. 92-95; J. De Raedemaeker, dans BPhM 8-9 (1966-67) pp. 104-106). Johannes Cubitensis, [xve s.], l'un des trois personnages suivants: Johannes Harder de Cubito (Elbogen), Johannes Hertenberger de Cubito, Johannes Pannificis de Cubito (taus immatricules a l'universite de Leipzig), auteur de Questiones in libros Physicorum, conservees dans un ms. de Gottingen (cf. Lohr, dans Traditio 26 (1970) p. 186). 4. Finalement, certains auteurs, connus et mentionnes dans la litterature moderne, ant laisse des oeuvres concernant l'enseignement des arts dont on connait I' existence par des sources secondaires; cependant nous n'en avons pas de manuscrits ni d'editions; ou bien nous ne connaissons d'eux que des oeuvres qui leur sont attribuees de fas:on incertaine.

Henricus de Dollendorf (Dollendorp, Delendor), [t 1366], 0. Carm., il fut bacalarius sententiarius a Paris en 1336, puis magister en theologie en 1343; ensuite, il fut prieur a Cologne, provincial de la province de la Germania inferior, lecteur a Cologne en 1361 et aTrier en 1362; son commentaire In Ethicam sive philosophiam moralem semble etre perdu (cf. Lohr, dans Traditio 24 ( 1968) p. 220 ).

INTRODUCTION

Hermann us de Schildesche (de Westfalia), [prem. moitie XIVe s.], O.E.S.A., docteur en theologie a Paris en 1334 avant de devenir provincial de son ordre (1337-1339) et d'enseigner ensuite la theologie a Wurzburg; auteur d'un Scrzptum super Rhetoricorum, dont les mss. sont perdus et peut-etre d'un commentaire sur I'Eth1que (cf. Lohr, dans Tradztw 24 (1968) p. 236). Hugo de Abbatisvilla, [XIIIe s.l], auteur de Questiones super I-II De anima, dont le ms. a disparu ( cf. Lohr, op. cit., p. 241) et probablement de questiones sur Priscianus minor ( appelees dans le colophon ob1ectiones), conservees dans un ms. de Bruges (Bruges 539 fD 52-69v; explicit: Expliciunt obiectiones a magistro Hugone de Abbatisvilla et sunt Willelmi Franchomme ( ce dernier est-ille copiste ou le possesseurl); ( cf. Glorieux, Fac. arts n° 195; M. Grabmann, Thomas von Erfurt und die Sprachlogik, Munchen 1943, p. 75). Humbertus de Garda, [XIVe s.lj, O.F.M., auteur d'un commentaire sur les Sentences ( cf. Stegmuller, RS 362 ); l'un des mss., Chambery 23, contient aussi des questions sur Ia Physique ( cf. Glorieux, Fac. arts n° 201). Jacobus Ascolanus, [debut XIVe s.j, theologien franciscain aParis, auteur d'un commentaire sur les Sentences, qui est perdu, de Questiones et de Quodlibeta; une Questio de universalibus a ete extraite d'un quodlibet anonyme, peut-etre de lui ( cf. Glorieux, Rep theol., 2, n° 348; V. Doucet, dans AFH 27 (1934) p. 562; J. Kraus, Questiones de universalibus magistrorum Crathorn O.P., anonymi O.F.M.,Joannis Canonici O.F.M., Munster 1937 (Opuscula et Textus ser. schol. 18) pp. 45-56). Jacobus Juin, [vers 1460-7oj, maitre es arts a Paris, bachelier en theologie, recteur des ecoles de Dijon en 1445-1450, pratiqua l'astronomie, mais on n'a aucune oeuvre de lui ( cf. D. Jacquart, Les disciplines du quadnvium, dans L'enseignement des disciplines ala Faculte des arts de Pans ... , ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout 1997, pp. 245-246. Jacobus de Juterborg (Iuterbog, Jutirboc) (de Paradiso, Carthusiensis), [I381-1465], Cistercien en 1403, Carthusien a Erfurt en 1443, maitre es arts, puis maitre en theologie a Cracovie, auteur de nombreuses oeuvres theologiques et spirituelles, mais ses commentaires sur les oeuvres d'Aristote sont perdus (cf. Lohr, dans Traditio 26 (1970) p. 143; id, Commentateurs, p. II9; Verfasserslexikon IV, 1983, col. 478-487; Z. Kaluza, La liste des oeuvres de Mathieu de Cracovw et de Jacques de Paradyz dans le "Catalogue du Couvent Rouge", dans MPP 17 (1973) pp. 21-16; BAM AT ro (2ooo) pp. 227-228). Jacobus (Capocci) de Viterbio, [ca. 1255-1308[, CH.S.A., etudia Ia theologie a Paris et y fut maitre regent en 1293-99, avant d'etre primus lector aNaples, puis archeveque de Benevento et de Naples; outre ses oeuvres theologiques, il semble avoir ecrit des commentaires sur Ia Mitaphysique et sur Ia Physique, mais ceux-ci sont perdus ( cf. Glorieux, Rep. theol, II, n° 401; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 138-139; id., Commentateurs, pp. rr61I7).

23

24

INTRODUCTION

Johannes de Austria (Mullechner), [fin XIVe s.], donna un cours sur Euclide, les jours feries, en 1382, mais on n'a conserve aucune oeuvre de lui (cf. G. Beaujouan, L'enseignement de l'arithmitique elimentaire a l'Universite de Paris aux XII~ et XJve siecles, dans Homenaje a Mil/as Vallicrosa, I, Barcelona 1954, p. 102 (id., Par raison de nombres, Aldershot (Variorum) 1991). Johannes Baconsthorpe, [t ca. 1348], carme, etudia et enseigna Ia theologie a Oxford eta Paris, puis devint provincial d' Angleterre; outre des oeuvres theologiques, dont un commentaire sur les Sentences, des Quodlibeta et des traites, il semble avoir ecrit des commentaires sur Aristote, mais ceux-ci n'ont pas ete conserves (cf. Glorieux, Fac. arts n° 219; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 154-155; id., Commentateurs, p. 123; Sharpe, Handlist, p. 210 ). Johannes de Braculis, [t 1385], O.E.S.A., theologien, qui fut en 1361 lector a Paris, auteur de quelques ouvrages theologiques; son commentaire sur Ia Physique est perdu (cf. Lohr, op. cit., p. 159; id., Commentateurs, p. 124; Verfasserslexikon IV, col. 545-546). La composition des notices consacrees aux auteurs retenus pour le repertoire n'a pas change. Ajoutons seulement que Ia bibliographie, notamment a propos d'auteurs importants comme Henri de Gand, exclut en principe des ouvrages concernant uniquement Ia theologie; cependant, elle inclut des etudes sur des problemes philosophiques dans des oeuvres theologiques comme les commentaires sur les Sentences et les Quodlibet (oeuvres qui ne sont elles-meme pas retenues ).

2.

Une breve description en a ete donnee dans le fascicule 3 p.

22.

LISTE DES ABREVIATIONS (Cette liste ne contient que les abreviations utilisees dans les notices des fascicules

I-4) A Anal AAPN AAT A Au ABR ACPQ Aevum AER AF AFH AFP AGM AGMed AGPh ARES AIRS AKG ALKGMA ALMA AMw Analia ANTW AOCarm AOG APhRD ArchFil ASNP BAM AT BBSSMF BECh Beitrage BHM BHR BIAP

Acta Analytica Atti dell'Accademia Pontiniana, Napoli Atti della Reale Accademia delle Scienze di Torino Analecta Auaustiniana The American Benedictine Review American Catholic Philosophical Quarterly Aevum. Rasseana di scienze storiche linauistiche e filoloaiche American Ecclesiastical Review Anuario filosofico Archivum Franciscanum Historicum Archivum Fratrum Praedicatorum Archiv fiir Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften und der Technik Archiv fiir Geschichte der Medizin Archiv fiir Geschichte der Philosophie Archive for History of Exact Science Archives internationales d'histoire des sciences Archiv fiir Kulturaeschichte Archiv fiir Literatur- und Kirchenaeschichte des Mittelalters Archivum Latinitatis Medii Aevi Archiv fiir Geschichte der Musikwissenschaft Analia. Zeitschrift fiir enalische Philoloaie Alaemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsheaeerte Analecta Ordinis Carmelitarum Archiv fiir Osterreichische Geschichte Archives de philosophie. Recherches et documentation Archivio di Filosofia Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa, Cl. di Lettere e filosofia Biblioaraphie annuelle du moyen aae tardif Bullettino di biblioarafia e di storia delle scienze matematiche e fisiche Bibliotheque de l'Ecole des Chartes Beitrage zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mittelalters Bulletin of the History of Medecine Bibliotheque d'Humanisme et Renaissance Bulletin international de l'Academie polonaise des sciences et des lettres

26

L!STE DES ABREVIATIONS

BISIAM BJHS BLR BPhH BPhM BPJAM BTAM BThom Bu/Thom Carreras y Artau

CCM CD Chevalier CHLMPh CIMAGL C]Phil Clagett

Bullettino dell'Istituto storico italiano peril medio evo e Archivio Muratoriano British Journal for the History of Science Bodleian Library Record Bulletin philologique et historique Bulletin de Philosophie Medievale Bochumer Philosophisches Jahrbuch fiir Antike und Mittela!ter Bulletin de Theologie Ancienne et Medievale Bibliotheque Thomiste Bulletin Thomiste T. et J. Carreras y Artau, Historia de Ia filosofla espanola. Filosofla cristiana de los siglos XIII a! XV, Madrid 1939-1943 (2 vols) Cahiers de Civilisation Medievale (La) Ciudad de Dios U. Chevalier, Repertoire des sources historiques du moyen age, I. Biobibliographie, Paris 1905- i Cambridge History of Later Medieval Philosophy Cahiers de l'Institut du Moyen Age Cree et Latin Canadian Journal of Philosophy M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, Madison 1959

CM CMFBI CN CodMan CollEr CollTh CSF Contemporary Philosophy

CrSt CTom CUP CUP Auct. DA DBF DBI DDC DeWulf DHGE

Classica et Mediaevalia Catalogo di Manoscritti Filosofici nelle Bibliotece Italiane Cultura Neolatina Codices Manuscripti Collectanea Franciscana Collectanea Theologica Cuadernos salmantinos de Ji!osofla Contemporary Philosophy. A new survey edited by G. Fl0stad, vol. 6: Philosophy and Science in the Middle Ages, Dordrecht/Boston/ London 1990 Cristianesimo nella Storia Ciencia Tomista Chartularium Universitatis Parisiensis Auctarium Chartularii Universitatis Parisiensis Deutsches Archiv fiir Erforschung des Mittelalters Dictionnaire de Biographie Franfaise Dizionario Biografico degli Italiani Dictionnaire de Droit Canonique M. de Wulf, Histoire de Ia philosophie midieva/e, Lou vain/Paris 193419476 (3 vols.) Dictionnaire d'Histoire et de Geographie Ecclesiastique

LISTE DES ABREVIATIONS

Dfaz Dfaz

G. Dfaz Diaz, Hombres y documentos de Ia Filosoj{a Espanola, Madrid vols.) M.C. Diaz y Diaz, Index scriptorum latznorum medii aevi Hispanorum, Madrid 1959 Dictionary of Lzterary Bzography, vol. II5: Medieval Philosophers, ed. J. Hacket, Detroit/London 1992 Dictionnaire des lettres franfaises, ed. revue par G. Hasenohr et M. Zink, Paris 1992 Dzctzonary of National Biography, ed. L. Stephen et S. Lee, London 1885-1901 ( 63 vols. et suppl.) Doctor communis. Acta et commentationes Academiae Romanae S Thomae Aquznatis Dictionnazre de Spiritualite, Paris 1937-1995 (!7 vols.) Dzctzonary of Scientific Bzography, ed. C. Coulston Gillispie, New York 1970-1980 (16 vols.) Document! e Studi sulla Tradizione Filosofica Medzevale Dictionnaire de theologie catholique Dzvus Thomas P. Duhem, Le systeme du monde, Paris 1913-1959 (ro vols.)

1980-1995 (5

Diaz y Diaz

DLB DLF DNB DC DS DSB DSTFM DTC DTh Duhem

EF EHR ELul Emden, Cambndge Emden, Oxford

EMH

Estudzos Franczscanos Englzsh Historical Review Estudzos Lulianos A.B. Emden, A Bwgraphical Register of the University of Cambridge to 1500, Cambridge 1963 A.B. Emden, A Biographical Register of the University of Oxford to A.D 1500, Oxford 1957-59 (3 vols.) Early Music Hzstory. Studies in Mediaeval and Early Modern Music

FMS FS FSt FZPhTh

P. Feret, La faculte de theologze de Paris et ses docteurs les plus celebres: Moyen-dge, 4 vols., Paris 1894-1896 Filosofia Oggi Chr. Fltieler, Rezeptzon und Interpretation der Aristotelzschen Politica im spiiten Mzttelalter, Amsterdam/Philadelphia 1993 (Bochumer Studien zur l'hilosophie, 2 vols.) Friihmittelalterlzche Studien Franziskanzsche Studzen Franczscan Studies Freiburger Zeitschrift fiir Philosophte und Theologze

GIF Glorieux, Fac. arts

Gzornale Italiano dz Filologza P. Glorieux, La Faculte des Arts et ses Maftres au XIIIe szecle, Paris

Glorieux, Rep. theol

P. Glorieux, Repertoire des Maftres en theologze de Paris au XIIIe szecle, Paris 1933-34 (2 vols.)

Fe ret

FilO Fltieler

1971

27

28

LISTE DES ABREVIATIONS Grabmann

M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, I-III, Miinchen 1926, 1936, 1956

GW

Gesamtkataloa der Wieaendrucke

HEL HLin8 HPhL HPhLS HPhQ HS HU HuT HZ

Histoire, Epistemologie, Lanaage Historioaraphica Linauistica History and Philosophy of Loaic History and Philosophy of the Life Sciences History of Philosophy Quarterly Hispania sacra History of Universities Humanistica e Teoloaia Historische Zeitschrift

IC ItSt

Incontri culturali Italian Studies

JEH ]HI JHPh JRH JS JWCI

Journal of Ecclesiastical History Journal of the History of Ideas Journal of the History of Philosophy Journal of Reliaious History Journal des Savants Journal of the Warbura and Courtauld Institutes

Kaeppeli

Th. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Rama 1970-1980 (3 vals.); vol. IV, ed. E. Panella, Rama 1994 K wartalnik historii nauki i techniki

KHNT Lexicon Grammaticorum LMA Lahr

Lattin

Lexicon Grammaticorum. Who's Who in the History of World Linauistics, ed. H. Stammerjahann, Tiibingen 1996 Lexikon des Mittelalters Ch. Lahr, Medieval Latin Aristotle Commentaries, dans Traditio 23-30 (1967- 1974); Ch. Lahr, Commentateurs d'Aristote au Moyen-Aae Latin. Bibliographie de Ia litterature secondaire recente, Fribourg/Paris 1988 (Vestigia 2); id., dans BPhM 14 (1972) pp. 116-126; 15 (1973) pp. 131136; id., Aristotelica Berolinensia, dans Traditio 54 ( 1999) pp. 353-423; id., Aristotelica Britannica, dans Theoloaie und Philosophie 53 (1978) pp. 79-101; id., Aristotelica Gallica: Bibliothecae A-L, dans Theoloaie und Philosophie 57 (r982) pp. 225-259; Bibliothecae M-Z, ibid. 63 (1988) pp. 79-121; id., Aristotelica Hispaliensia, dans Theoloaie und Philosophie 50 ( 1975) pp. 547-564; id., Aristotelica Matritensia, dans Traditio 53 (1998) pp. 251-308; id., RLAC =Latin Aristotle Commentaries, II. Renaissance Authors, Firenze 1988 0. Lattin, Psycholoaie et morale aux xne et XIIre siecles, t. I-VI, Leuven 1942-1960

LISTE DES ABREVIATIONS

LThK

Lexikon fiir Theologie und Kirche, 2eme ed., Freiburg 1957-1967; 3eme ed., FreiburgfBaselfRomafWien 1993-...

MA MAe Maier, 1-V

MPh MPhTh MPP MRS MS MTZ

Le Moyen Age Medium Aevum A. Maier, Studien zur Naturphilosophie der Spiitscholastik, Roma 19491958 M. Markowski, Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in Bibliotheca Amploniana asservantur, Wrodaw etc. 1987 Mediaevalia. Textos e Estudios Melanges d'archeologie et d'histoire de !'Ecole franfaise de Rome Miscellanea Franciscana Mitteilungen und Forschungen der Cusanus-Gesellschaft Medievalia et Humanistica Materialy do historii filozofii sredniowiecznej w Polsce Michigan Academician Miscellanea Mediaevalia Medioevo Latino Modern Language Review Mittellateinisches Jahrbuch The Modern Schoolman G.E. Mohan, Incipits of Logical Writings of the XIIIth-XVth Centuries, dans FSt 12 (1952) pp. 349-489 Modern Philology Medieval Philosophy and Theology Mediaevalia Philosophica Polonorum Mediaeval and Renaissance Studies Mediaeval Studies Miinchener theologische Zeitschrift

NDJFL NSch NZSTR

Notre Dame Journal of Formal Logic The New Scholasticism Neue Zeitschrift fiir systematische Theologie und Religionsphilosophie

PacPhQ PBA PhQ PhRS Pironet

Pacific Philosophical Quarterly Proceedings of the British Academy Philological Quarterly Philosophische Rundschau F. Pironet, The Tradition of Medieval Logic and Speculative Grammar. A Bibliography (1977-1994), Turnhout 1997 Philosophisches Jahrbuch Patristica et Mediaevalia Philosophia Naturalis

Markowski

Mediaevalia MeFR MF MFC MH MHSFP MichA MiscMed ML MLaR MLJ ModS Mohan

PJ PM PN

29

30

LISTE DES ABREVIATIONS

PrzTom PS

Przegl~

Qm!tif

J. Quetif et J. Echard, Scriptores ord. Praed., ed. R. Coulon, Paris

tomistyczny Philosophical Studies

QM

vols.) Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken Quademi Medievali

RB RBM RBPhH RC RCSF RecAug REFiM RET RF RFCo RFNS RHE RHPh RHuRe RIPh RMAL RMet RMM RNP RocH RomE RomR RPh RPhL RPhilL RPL RQ RS RSCI RSF RSLR RSPhTh RTAM RThom RTPM RUG

Revue Benedictine Revue beige de musicologie Revue beige de philologie et d'histoire Religion y Cultura Rivista critica di storia della Jilosofia Recherches Augustiniennes Revista espanola de filosofia medieval Revista espanola de teologia Rivista di Filosofia Rivista Filosofica de Coimbra Rivista di filosofia neo-scolastica Revue d'Histoire Ecclesiastique Revue d'Histoire de Ia Philosophie Reforme, Humanisme, Renaissance Revue Intemationale de Philosophie Revue du Moyen Age Latin Review of Metaphysics Revue de metaphysique et de morale Revue Neo-scolastique de Philosophie Roczniki historyczne Romanische Forschungen Romanic Review Revue de philosophie Revue philosophique de Louvain Revue de philologie latine Res publica litterarum Renaissance Quarterly Revue de synthese Rivista di storia della chiesa in Italia Rivista (critica) di Storia della Filosofia Rivista di storia e letteratura religiosa Revue des Sciences Philosophiques et Theologiques Recherches de Theologie Ancienne et Medievale Revue thomiste Recherches de Theologie et de Philosophie medievales Revue de l'Universite d'Ottawa

1910-1913 ( 6

QFIAB

LISTE DES ABREVIATIONS

StMu StMus StR

Sandalion. Quaderni di cultura classica, cristiana e medievale Studia Anselmiana G. Sarton, Introduction to the History of Science, Baltimore 1927-48 (3 vols.) Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften R. Schonberger et B. Kible (eds.), Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, Berlin 1994 W. Senko, Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in bibliothecis publicis Parisiis asservantur ... , Warszawa 1982 (2 vols.) (Opera Philosophorum Medii Aevi, Textus et Studia 5, 1-2) Studi Francescani R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland Before 1540, Turnhout 1997 (Publications of the Journal of Medieval Latin I) Studies in History and Philosophy of Science Studi Medievali Studia mediewistyczne Studies in Medieval Thought Studi storici dell' Ordine dei Servi di Maria F. Stegmiiller, Repertorium Biblicum Medii Aevi, Madrid 1949-1980 (n vols.) F. Stegmiiller, Repertorium Commentariorum in Sententias Petri Lombardi, Wiirzburg 1947 (2 vols.) Studi Musicali Studia Musicologica Studie e rukopisech

Theoria Thorndike

L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science, New

Thorndike et Kibre

L. Thorndike et P. Kibre, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scien-

Sandalion SAns Sarton SBBay Schonberger-Kible

Senko

SFr Sharpe, Handlist

SHPhSc SM SMedW SMT SSOSM Stegmiiller, RB Stegmiiller, RS

Theoria. Swedish Journal of Philosophy and Psychology York 1923-1958 (8 vols.)

ThPh ThZ Totok TRHS TSFil Uberweg-Geyer

tific Writings, Revised and Augmented Edition, Cambridge (Mass.) 1963 (The Mediaeval Acad. of America) Theologie und Philosophie Theologische Zeitschrift W. Totok, Handbuch der Geschichte der Philosophie, II. Mittelalter, Frankfurt 1973 Transactions of the Royal Historical Society Tijdschrift voor Filosofie F. UberwegfB. Geyer, Die patristische und scholastische Philosophie, Basel 1951 12

31

32

LISTE DES ABREVIATIONS

Von Schulte

J.F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des canonischen Rechts, I, Stuttgart 1875 (Graz 1956)

Wickersheimer

E. Wickersheimer, Dictionnaire bioBraphique des medecins en France au Moyen ABe, Geneve 1979 (reimpr. de !'edition de 1936); D. Jacquart, Supplement, Geneve 1979 Wissenschaft und Weisheit. Zeitschrift fiir AuBustinisch-Franziskanische IheoloBie und Philosophie

ww ZDADL ZKih ZMP ZPhF ZRGG Zumkeller

Zeitschrift fiir deutsches Altertum und deutsche Literatur Zeitschrift fiir Katholische IheoloBie Zeitschrift fiir Mathematik und Physik Zeitschrift fiir Philosophische ForschunB Zeitschrift fiir ReliBions- und GeistesBeschichte A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des AuBustinerEremitenordens in mitteleuropiiischer Bibliotheken, Wilrzburg 1966

Repertoires informatises: COMMBASE- An Electronic Database of Medieval Commentators on Aristotle and the Sentences. Copyright Steven J. Livesey, 1988- . Medieval LoBical Manuscripts - Research project of L.M. de Rijk and E.P. Bos (www.leidenuniv.nl/philosophy /text/RIJK_BOS.HTM).

INDEX DES AUTEURS

M (Maitres)

Hieronymus de Moravia Hieronymus Pragensis

Heimericus de Campo Hugo de Castello Henricus de Alemannia Henricus Bate Henricus Bruxellensis Henricus de Gandavo Henricus de Gorkum Henricus de Langenstein Herveus Brito Herveus Sophista Hugo de Traiecto Jacobus de Duaco Jacobus Faber Stapulensis Jacobus Hat Jacobus de Sancto Amanda Jacobus de Yman Magister Johannes Johannes Alemannus de Gottinghe Johannes de Alliaco Johannes Aurifaber Johannes Blund Johannes Buridanus Johannes de Caulaincourt Johannes de Chymiaco

S (Sources) Henricus Chiquoti Henricus de Frimaria Henricus Totting de Oyta Herveus Natalis

Hugolinus de Urbe Veteri Humbertus de Prulliaco Jacobus de Blanc his (de Albis) de Alexandria Jacobus Leodiensis Jacobus Magni Johannes Aurifaber Johannes Bernier de Fayt Johannes Blanchinus Johannes Canonicus

D (Douteux) H. de Brox Henricus Arnaut Jacobus Lombardus Jacobus de Placentia Johannes Johannes Bry

H D

H.

DE BRox,

[fin xme- debut xive s.?]

Auteur autrement inconnu, qui est peut-etre a identifier avec Henri de Bruxelles. BIBLIOGRAPHIE: U. Robert, Inventaires des manuscrits latins de Ia BN inseres au fonds des nouvelles acquisitions ... , dans Le Cabinet historique 28 (1882) pp. I7I-!72; Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 218; A. Tabarroni, Lo Pseudo EBidio (GuBlielmo Arnaldi) e un'inedita continuazione del commento di Tommaso al "Peryermenias", dans Medioevo 14 (1988) pp. 398-399, 403; G. Dahan, Une introduction !'etude de Ia philosophie: "Ut ait Tullius", dans L'enseiBnement de Ia philosophie au XII~ siecle. Autour du "Guide de l'etudiant" du ms. Ripoll109 ... , ed. C. Lafleur et J. Carrier, Turnhout I997 (Studia Artistarum 5) p. 56.

a

OEUVRES:

Notabilia super Porphyrium (douteux) Inc. Circa librum Porphyrii sunt quedam notanda et primum quod necessarium potest accipi dupliciter ... Expl. et sic patet quomodo generatur [generatur] mulus ex equo et asino. Ms. Paris, BnF nouv. acq.lat.1374 fO 49-53v.

Notabilia supra Predicamenta Inc. Equivoca dicuntur. Circa istum librum sunt quedam notanda et prima quare prima determinat de predicatione equivoca quam de aliis ... Expl. ut in figuris illa patent et sic de predicamentis hie sufficiat. Colophon: Expliciunt notabilia supra predicamenta a magistro H. de Brox. Ms. Paris, BnF nouv. acq. lat. 1374 fO 53-62. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M

HEIMERICUS DE CAMPO, [1395-1460]

Originaire de Zon, dans la province du Brabant, il etudia a Paris et y fut maitre es arts en I415; de I422 a I428 il fut maitre de la Faculte des arts de Cologne (ala Bursa

36

HEIMERICUS DE CAMPO

Laurentiana) et deux fois doyen de la Faculte (en 1424 et 1425); en 1425 il fut ordonne pretre (du diocese de Liege); il enseigna la theologie a Cologne de 1429 a 1435, ou il fut vice-chancelier de l'Universite en 1435 et delegue au Concile de Bale en 1432-1435; de 1435 a146o il enseigna la theologie a Louvain et y fut aplusieurs reprises recteur ( 1435, 1438, 1448, 1453). BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 83; R. Haubst, dans LThK 5, 196o2 , col. 320; Prantl, IV, pp. 182-185; De Wulflll, pp. 189-190; Duhem, X, pp. 149-151; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 213-214; id., Commentateurs, pp. 97-98; id., Gall. II p. 107, 116; F. Prantl, dans AllBemeine deutsche Biowaphie, III, 1876, pp. 738-739; A. de Meyer, dans BioBraphie nationale de Be/Bique, XXVI, col. 532-536; Verfasserslexikon III, col. 1210-1213; M. Grabmann, Neuplatonisches in der deutschen Hochscholastik, dans P] 23 ( 1910) pp. 38-54; H. de Jongh, L'Ancienne Jaculte de theoloBie de Louvain au premier siecle de son existence (14421540), Leuven I9II, pp. 76-81; J. Wils, dans Ephemerides theoloBicae Lovaniensis 4 ( 1927) pp. 338-358; G. Meersseman, Geschichte des Albertismus, II, Roma 1935, pp. 12-18 et passim; G. Meersseman, Eine Schrift des Kiilner Universitiitsprofessors Heymericus de Campo oder des Pariser Prof Johannes de Nova Domo!, dans Jahrbuch des Kiilner Geschichtsvereins 18 ( 1936) pp. 144-168;

Grabmann, Mittelalt. Geistesleben, II, Mlinchen 1936, pp. 382-385, 388-389; R. Haubst, Zum Fort/eben Alberts des Crossen bei Heymerich von Kamp und Nikolaus von Kues, dans Studia Albertina. Festschrift fiir B. Geyer ... , Munster 1952, pp. 420-447; E. Colomer, Doctrinas lulianas en Emmerich van den Velde, dans ELu/3 (1959) pp. II7-136; E. Colomer, Nikolaus von Kues und Raimund Llull. Aus Handschriften der Kueser Bibliothek, Berlin 1961; E. Colomer, Heimeric van den Velde entre Ramon Llull y Nicolas de Cusa, dans Gesammelte Aujsatze zur Kultur8eschichte Spaniens 21 (1963) pp. 216-232; E. Colomer, Nikolaus von Kues und Heimeric van den Velde, dans MFC 4 (1964) pp. 198-213; Z. Kaluza, Les ecrits de Heimeric de Campo sur Ste BriBitte de Suede, dans RTAM 36 (1969) pp. 213-221;

A. Black, Heimericus de Campo: the Council and History, dans Annuarium historiae Conciliorum 2, 1970, pp. 78-86; Z. Kaluza, Materialy do KataloBu dziel Heimeryka de Campo, dans SMedW 12 ( 1970) pp. 3-28; Z. Kaluza, DialoBus Heimerici de Campo cum Godefrido de Campo, dans RTAM 38 (1971) pp. 273-289;

Z. Kaluza, Trois listes des oeuvres de Heimeric de Campo dans le "CataloBue du Couvent Rou8e" (Rou8e Cloftre), dans MPP 17 (1973) pp. 3-20; J. Vennebusch, TheoloBische Disputationen an der Universitiit Ko"/n (1421-1428), dans RTAM 43 ( 1976) p. 248;

HEIMERICUS DE CAMPO

L. Burie, Proeve tot inventarisatie van de in handschrift of in druk bewaarde werken van de Leuvense theologieprofessoren uit de xve eeuw, dans Facultas S. Theologiae Lovaniensis 1432-1797, Leuven 1977 (Bibliotheca Ephemeridum theologicarum Lovaniensium 45), pp. 221-237;

P. Ladner, Der Ablass-Traktat des Heymericus de Campo. Ein Beitrag zur Geschichte des Basler Konzils, dans Zeitschrift fiir schweizerische Kirchengeschichte 71 (1977) pp. 93-140; R. Imbach, Einheit des Glaubens. Spuren des Cusanischen Dialogs "De pace fidei" bei Heimericus de Campo, dans FZPhTh 27 (1980) pp. 5-15; J.D. Cavigioli, Les ecrits d'Heymericus de Campo (1395-1460) sur les oeuvres d'Aristote, dans FZPhTh 28 (1981) pp. 293-371 (avec edition d'exemples); J.D. Cavigioli et R. Imbach, Quelques complements aux catalogues des oeuvres d'Heymericus de Campo, dans Codices Manuscripti 7 (1981) pp. 1-3; J.B. Korolec, Heymeric de Campo et sa vision neoplatonicienne de Dieu, dans Albert der Grosse, seine Zeit, sein Werk, seine Wirkung, Berlin/New York 1981 (MiscMed 14) pp. 208-216; M.J.F.M. Hoenen, Heymeric van de Velde. Eenheid in de tegendelen, Baarn 1990; A.L. Gabriel, The Paris Studium. Robert of Sorbonne and his Legacy, Frankfurt am Main 1992, pp. 126-127. 166, 212, 216, 245; G.-R. Tewes, Die Bursen der Kiilner Artisten-Fakultiit his zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Koln 1993, pp. 48-49 et passim; M.J.F.M. Hoenen, Academics and Intellectual Life in the Low Countries. The University Career of Heymeric de Campo (t 1460), dans RTAM 61 (1994) pp. 173-209; M.J.F.M. Hoenen, Speculum philosophiae medii aevi. Die Handschriftensammlung des Dominikaners Georg Schwartz (t nach 1484), Amsterdam/Philadelphia 1994, pp. 62, 94-98; K. Reinhardt, Werke des Heymericus de Campo (t 1460) im Codex Cusanus 24, dans Traditio 50 (1995) pp. 295-310; E. Meuthen, Bursen und Artesfakultiit der alten Kiilner Universitiit, dans Philosophy and Learning. Universities in the Middle Ages, ed. M.J.F.M. Hoenen, J.H.J. Schneider, G. Wieland, LeidenfNew York/Koln 1995, pp. 225-245; G. Federici Vescovini, La teologia di Nicola Cusano, dans Storia della teologia, ed. G. D'Onofrio, III, Casale Monferrato 1996, pp. 121-166; A. Morisi, La Germania tra Medioevo et eta moderna: le Universita, le correnti teologiche, Ia Devotio Moderna, dans Storia delle teologia (op. cit.), pp. 355-360; M.J.F.M. Hoenen, Tradition and Renewal: The Philosophical Setting of Fifteenth-Century Christology. Heymericus de Campo, Nicolaus Cusanus, and the Cologne "Quaestiones vacantiales" {1465), dans Christ among the Medieval Dominicans ... , ed. K. Emery et J. Wawrykow, Notre Dame 1998, pp. 462-492. OEUVRES:

Ars demonstrativa (avant 1431) Inc. Sciencia proprie dicta est habitus ... Ms. Kues, Hospital 106 fO 65v-76v. Cf. E. Colomer, Heimeric van den Velde ... (op. cit.), p. 218; J.B. Korolec, "Compendium divinorum" (op. cit. infra), p. 36; Kaluza, Trois listes (op. cit.) p. 14 n. 52; Burie, op. cit., p. 226.

37

38

HEIMERICUS DE CAMPO

Collectio positionum iuris natura/is divini et humani philosophie doctrinalium (incertain) Inc. Quoniam teste philosopho ideo parvus error ... Ms. Kues, Hosp. 106£0 195-273v. Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit. infra), p. 36; Burie, op. cit., p. 226. Compendium divinorum (1421-22) Inc. Philosophie flo res in hoc opusculo sub compendio colligere propono ... Mss. Krakow, Jagell. 695 £0 1-42v; London, Wellcome Hist. Med. Lib. 12 £0 213-242v; Liege, B.U. 339 C; Mainz I. 610£0 89v-95v, 120-176v; 614£0 209-26ov; Schlag! 168/92 £0 1-64; Strasbourg, B.U. 55 fO 112-130; Troyes, B.M. 776 fO 1-32. Ed. J.B. Korolec, "Compendium divinorum" Heimeryka de Campo w rkp. BJ. 695. Studia nad dziejami Albertyzmu KolonskieBo, dans SMedW 8 (1967) pp. 19-75; 9 (1968) pp. 3-90. Cf. J.B. Korolec, Quelques informations sur le "Compendium divinorum" de Heimericus de Campo ainsi que sur un commentaire inconnu de ce "Compendium", dans MPP 10 (1961) pp. 33-39; Korolec, Compendium ... (op. cit.), pp. 19-55; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.) pp. 10 n. 26, 19-20; Cavigioli et Imbach, op. cit., pp. 1-3; Burie, op. cit., pp. 224-225; M.J.F.M. Hoenen, Tradition and Renewal (op. cit.), pp. 467-469. - Un commentaire (Dubia super Heimerici de Campo Compendium divinorum) a ete conserve dans les mss. Krakow, Jagell. 695 fO 46-107v (cf. Korolec, Quelques informations) et London, Wellcome Hist. Med. Libr. 12 pars II £0 101-160. Compendium Ethicorum Inc. Incipit compendium ethicorum editum a venerabili viro arcium magistro et sacre theologie doctore, egregio magistro heymerico de campo. Capitulum primum prohemiale. Circa principium proheumiale huius operis ethicorum. Post ea, quibus homo uniatur ad intellectus ... Expl. in quo, si quid fuerit defectuosum, invenitur per ea que varie sparsa in istis virtutibus cardinalibus et ante in ceteris. Deo gracias. Ms. London, Wellcome Hist. Med. Lib. 12 pars II fO 1-99v. Ed. partielle par J.D. Cavigioli, Les ecrits d'Heymericus de Campo (1395-1460) sur les oeuvres d'Aristote (op. cit.), pp. 356-371. Cf. Burie, op. cit., p. 235; Kaluza, Trois listes (op. cit.), pp. 19-20; Cavigioli et Imbach, op. cit., pp. 1-3; Cavigioli, Les ecrits (op. cit.), pp. 333-336. Compendium philosophie Aristotelis Inc. (pro/.) Quatenus desiderio iuvenum textus Aristotelis intelligere cupientium nee non eorum pre nimia difficultate sui prolixitateque doctrinalem medullam proprio studio sapere valentium succuratur, presentis opusculi laboribus pleni, in quo tam logice quam philosophice textualis ipsius Aristotelis doctrina sub compendio familiarique stilo ordinate perstringitur, omni poscenti sui studii solatium materia subse-

HE1MERICUS DE CAMPO

quens presentatur ... (Isaa.) Capitulum de genere. Ens ... (Praed.) Equivoca sunt quorum non solum ... (Perih.) Primum oportet constituere quid nomen ... (Prior.) Hie patent coniugationes utiles ... (Post.) Omnis doctrina et omnis disciplina ... (Top.) Propositum negotii est methodum invenire ... (Blench.) De sophisticis autem elenchis ... (Phys.) Quoniam quidem intelligere et scire ... (Celo) De natura scientia fere plurima ... (Gener.) De generatione autem et corruptione ... Ed. partielle par J.D. Cavigioli (op. cit.) pp. 344-351 (Post.), 351-356 (Phys.). Mss. Basel, U.B. F.IV.15 fO 65-125 (Isaa.- Elench.); F.VI.6 fO 1-197 (3-90v Isaa.- Elench.; 91197 Phys.- Gen.); F.VI.64 fO 3-152 (Isaa. - Elench.); Utrecht U.B. 324 fO 1-57v (Isaa. - Elench.; resumes seulement). Cf. M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare des Heinrich von Briissel und der Einfluss Alberts des Crossen ... , SBBay 1943, 10, p. 63; Burie, op. cit., pp. 234-235; J.D. Cavigioli, Les ecrits d'Heymericus de Campo (1395-1460) sur les oeuvres d'Aristote, (op. cit.) pp. 325-329 (Comp. loaice) et 330-333 (Comp. nat. philosophie); N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Aaes, Miinchen/Wien 1984, p. 404.

De eniamate universi (1450-53) Inc. (prol.) Quoniam propter en tis et veri unitatem eadem sunt principia essendi ... (text.) Phantasma propositum est hoc: fiat circulus in spatio albo tricolor ... Ms. Bruxelles, B.R. 2177 (n571-75) fO 123-136. Cf. J.B. Korolec, "Compendium divinorum" (op. cit.) p. 43; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.) p. 9 n. 20; Burie, op. cit., p. 230. De esse et essentia (Theoremata totius universi) (ca. 1431) Inc. Esse et non esse repugnant immediate. At prius est ipsum esse naturaliter ... Ms. Kues 106 fO 63-65v. Ed. E. Colomer, Heimeric van den Velde entre Ramon Lull (op. cit.), pp. 229-232. Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), pp. 34-35; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.), p. ro et n. 25; Burie, op. cit., p. 224. De formis intentionalibus in lumine rational is nature, aratie et alorie (1452-53) Inc. Quia scrupulosa et irresoluta mitat plurimorum de formis intentionalibus controversia ... Colophon: Explicit prefatus de formis intentionalibus tractatus a me magistro Heymerico de Campo circa initium mei adventus ad regimen seu lecturam doctoralem sacre pagine in universitate studii Lovaniensis inchoatus. Ms. Bruxelles 1368 (893-898) fO 95-149. Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), pp. 35-36; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.), p. 12 et n. 42; Burie, op. cit., p. 225.

39

40

HE1MER1CUS DE CAMPO

De sigillo eternitatis omnium artium et scientiarum Inc. Quoniam ars ut non dividitur contra scientiam est recta ratio vere scibilium ... Ms. Kues, Hosp. 106 fO 77-85. Cf. E. Colomer, Heymeric van den Velde entre Ramon Llull ... (op. cit.), p. 218; Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), p. 42; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.), p. 9 n. 20; Burie, op. cit., p. 229; R. Imbach, Quelques remarques sur le traite "De sigillo eternitatis" de Heymeric de Campo, dans Albertus Magnus und der Albertismus. Deutsche philosophische Kultur des Mittelalters, ed. M.J.F.M. Hoenen etA. De Libera, Leiden 1995 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 48), pp. 297-302 (aussi dans id., Quodlibeta. Ausgewiihlte Artikel/Articles choisis, Freiburg 1996, pp. 463-468).

Promptuarium argumentorum disputatorum inter Lilium Albertistam et Spineum Thomistam Inc. Proponam vobis problema quod si solvueritis ... Ed. Koln 1492 (reimpr. anast. Frankfurt 1969).

Cf. Burie, op. cit., p. 236. Questiones super libros philosophie rational is, real is et moralis Aristotelis Inc. Utrum universale quod est ... Expl. lucem angelicam iustorum anime. Ms. Kues, Hosp. 106 fO 25-55v. Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), p. 37; Burie, op. cit., p. 226.

Reparationes natura/is philosophie secundum processum Albertistarum et Thomistarum (Reparationes philosophie natura/is) Inc. (pro!.) Desiderium plurimorum excitavit semisopitum ... (text.) Circa initium librorum totius naturalis philosophie ... Ed. Koln 1494 (reimpr. anast. Frankfurt 1969). Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), p. 33; Burie, op. cit., p. 236. Summaria ex Arte grammatica Donati, theologice confirmata (1453) Inc. Partes orationis transcendentem nostri contemptus et affectus circa intelligibilia rationis nostre ... Ms. Bruxelles 2177 (11571-75) fO 188-197v. Cf. Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), p. 33; Kaluza, Trois listes ... (op. cit.) p. 15 n. 6o; Burie, op. cit., p. 222.

Theoremata totius universi, voir De esse et essentia.

HEIMERICUS DE CAMPO

Theoremata philosophie (douteux) Inc. lam restat subiungere nonnulla potissima philosophie theoremata veritatibus theologicis quoad nos racione discursiva utentes ... Expl. ad distinguendum virtutes gratuitas cum vicio sibi opposita plurimum accommoda. Ms. Kues, Hosp. 24 fD 41v-53. Cf. Reinhardt, op. cit., pp. 307-308.

Tractatus problematicus (Problemata inter Albertum MaBnum et S. Thomam; Questiones de Problematibus; Contra modernos) Inc. (Contra modernos, = Ia premiere partie du Tractatus) Cum animadverterem modernorum figmenta a doctrina Aristotelis presertim in scientia universalium que sunt cardines et principia cuiuslibet artis et scientie multiformiter deviare ... (Tractatus) lam controversie inter doctores peripateticos sequuntur Emerici. Restat nunc ordine premisso dissolvere problemata inter thomistas et albertistas ... Mss. Colmar, B.M. 190 fD 269-341v; Eichstatt, U.B. 685 fD 1-72; Krakow, Jagell. 3777 fD 121; Mlinchen, UB 2° cod. ms. 49 fD 1-54; Praha, Metr. Kap. 55 fD 18-87v; Univ. 906 fD 1029 (incomplet); 914 fD 98-165v; Schlag! 168/92 fD 65-156; Strasbourg, B.U. 55 fD 146-178; Vaticano, Vat. lat. 11585 fD 63-122v; Wrodaw IV.Q19 fD 38v-47v. Ed. Koln 1490, 1496, 1517. Cf. G. Meersseman, Geschichte des Albertismus, II, Roma 1935, pp. 23-66; Korolec, Quelques informations ... (op. cit.), p. 38; Korolec, "Compendium divinorum" ... (op. cit.), pp. 33-34; Kaluza, Materialy ... (op. cit.) pp. 7-8; id, Troislistes ... (op. cit.) p. II n. 35; Burie, op. cit., pp. 222-223; F. Smahel, Verzeichnis der Quellen zum PraBer Universalienstreit, 1348-1500, dans MPP 25 (1980) p. 20 n. 30; A. G. Weiler, Un traite de jean de Nova Domo sur les universaux, dans Vivarium 6 (1968) pp. 113119;

H.A.G. Braakhuis, Heymeric van de Velde (a Campo), denker op een kruispunt van weBen. De 'loBische' kwesties uit zijn "Problemata inter Albertum MaBnum et Sanctum Thomam", dans ANTW 75 (1983) pp. 13-24; M.J.F.M. Hoenen, The Thomistic Principle of Individuation in 15th-Century Thomistic and Albertist Sources, dans Tommaso d'Aquino. Proposte nuove di lettura, ed. I. Tolomio (= Medioevo 8 (1992), PP· 347-350; M.J.F.M. Hoenen, Heymeric van de Velde (f 1460) und die G~schichte des Albertismus: Auf der Suche nach den Quellen der albertistischen Intellektlehre des "Tractatus problematicus", dans Albertus MaBnus und der Albertismus. Deutsche philosophische Kultur des Mittelalters, ed. M.J.F.M. Hoenen etA. De Libera, Leiden 1995 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 48), pp. 303-331; M.J.F.M. Hoenen, Tradition and Renewal (op. cit.), p. 467; M.J.F.M. Hoenen, At the Crossroads of Scholasticism and Northern Humanism, dans Northern Humanism in European Context, 1469-1625 ... , ed. F. Akkerman et al., Leiden etc. 1999, pp. 140-142.

41

42

HEIMERICUS DE CAMPO

AUTRES OEUVRES:

de nombreux ecrits theologiques, dont le CentiloBicon (CentheoloBicon). Pseudo-Heymericus de Campo, Reparationes librorum totius naturalis philosophie secundum processum Albertistarum et Thomistarum Cf. M.J.F.M. Hoenen, The "Reparationes librorum totius naturalis philosophiae" (ColoBne 1494) as a Source for the Late Medieval Debates Between Albertistae and Thomistae, dans DSTFM 4 (I993) pp. 307-344.

M

HENRICUS DE ALEMANNIA,

[ca.

I285-13IO]

Maitre es arts a Paris, ou il fut collegue d'Henri de Bruxelles, il est a distinguer de Henricus de Frimaria (de Alemannia) et d'Henri l'Allemand, O.E.S.A., eleve de Godefroi de Fontaines et auteur d'un remaniement de ses Quodlibeta (vers 1306-1310). BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° I78; J.C. Didier, dans Catholicisme 5, 1963, col. 621; De Wulfiii, p. 124; Duhem VI, p. 537; Maier III, pp. IOI-103; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 216-217; id., Commentateurs, p. 99; id., Gall. II pp. no,

Ill,

Il4;

M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare des Heinrich von Briissel und der Einfluss Alberts des Crossen auf die mittelalterliche AristoteleserkliirunB, SBBay 1943 Heft ro; H. Riedlinger, Raymundi Lulli Opera Latina 154-155: Opera Parisiensia, Palma de Mallorca 1967, pp. 49-50; E.I. Kouri et A.I. Lehtinen, Disputed Questions on Aristotle's "De iuventute et senectute", "De respiratione" and "De morte et vita" by Henricus de Alemannia, dans Sic itur ad astra. Studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften. Festschrift ... Paul Kunitzsch ... , ed. M. Folkerts et R. Lorch, Wiesbaden 2000, pp. 362-375. Cf. CUP II, 703 [1313] (ou s'agit-il d'un autre Henri d'Allemagne?). OEUVRES:

Questiones super De iuventute et senectute, De respiratione, De vita et morte Inc. De iuventute autem et senectute et vita et morte etc. In isto libro determinat Philosophus de quibusdam passionibus que sequuntur ipsa viventia ... Expl. accidit dolor qui sequitur apprehensionem secundum intellectum. Colophon (ms. Vat. lat. 2I70): Expliciunt questiones de iuventute et senectute disputate a magistro Henrico Alamanno cleo gratias. Finito libro frangamus caput magistro. Mss. Oxford, Merton Coli. H.3.6 (275) fU 233-234v (jraBm.); Roma, B. Angel. 549 fU I22n8; Vaticano, Vat. lat. 2170 fU 1-6. Ed. sous presse (cf. Kouri et Lehtinen, op. cit., p. 362).

HENRICUS DE ALEMANNIA

Cf. Grabmann, op. cit., p. 42; A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustinereremitenordens ... , Wi.irzburg 1966, n° 310 (Henricus de Frimaria); Riedlinger, op. cit., pp. 49-50; J. Pin borg, Die Handschrift Roma Biblioteca Angelica 549 und Boethius de Dacia, dans CM 28 (1969) pp. 385-386; E.I. Kouri et A.I. Lehtinen, op. cit. Questiones in librum De anima (I-II, 6) (incertain) Inc. Supra librum de anima queritur primo utrum anima principaliter per hoc quod habeat scientiam de seipsa possit habere scientiam et cognitionem de aliis rebus Expl. verum est quia faciat (sic) ad immutationem sensus et hoc bene concessum est. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2170 fO 6v-25v. Cf. Riedlinger, op. cit., p. 50; E.I. Kouri et A.I. Lehtinen, op. cit., p. 37L Questiones in librum De gene ratione et corruptione (in certain) Inc. Circa librum de generatione primo queritur utrum de generabilibus et corruptibilibus possit esse scientia ... Expl. sint causa, ideo etc. Ad aliud dicendum est eodem modo, quia sic habet veritatem, ideo etc. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2170 fO 29-48v. Cf. Grabmann, op. cit., pp. 42-43; Zumkeller, op. cit., n° 305 (Henricus de Frimaria); Riedlinger, op. cit., p. 50; E.I. Kouri et A.I. Lehtinen, op. cit., p. 37L Questiones de quolibet (avec Henri de Bruxelles) Inc. Questio prima fuit de mineralibus et fuit utrum animalia possunt converti in lapides ... Expl. simile pro rebus et theologi dicunt quod veniunt non quia cogantur set ut deo per homines. Colophon: Expliciunt quelibet magistri h. de brucella et magistri [et exp.] h. alamanni. Ms. Paris, BnF lat. 16089 fO 54-61v. Cf. Haureau, Notices et extraits 35, 1 pp. 213-218; Grabmann, op. cit., pp. 17-24; Riedlinger, op. cit., pp. 49-50; B. Lawn, I Quesiti Salernitani, 1969, pp. II5-II7; E. Randi, "Philosophie de pourceaux" e re taumaturghi. Nota su un manoscritto parigino, dans QM 22 (1986) pp. 129-137; C. Lafleur, Quatre introductions a Ia philosophie au XIIIe siecle, Montreal/Paris 1988, pp. 20-21;

43

44

HENRICUS DE AlEMANNIA

L. Cova, Le Questioni di Giovanni Vath sui "De aeneratione animalium", dans AHDLMA 59 ( I992)

PP· 187-191;

B. Lawn, The Rise and Decline of the Scholastic 'Quaestio Disputata', Leiden/New YorkjKoln 1993 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 2) pp. 36-37; 0. Weijers, La 'disputatio' aIa Faculte des arts de Paris ... , Turnhout I995 (Studia Artistarum 2) pp. 106-108; L. Cova, II Corpus zooloaico di Aristotele nei dibattiti fra ali "artisti" pariaini aile soalie del XIV secolo, dans L'enseianement des disciplines aIa Faculte des arts (Paris et Oxford, XIIIf!-Xve s.), ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout I997 (Studia Artistarum 4), pp. 287-288, 294-295, 299, 30I;

E.I. Kouri et A.I. Lehtinen, op. cit., p. 363. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

D

HENRICUS ARNAUT (DE ZWOLLE),

[t 1465]

Astronome, e!eve de Jean Fusoris, puis medecin du due de Bourgogne, qui lui comruanda deux 'ouvrages' et enseignant au studium de Dijon; son oeuvre s'inscrit-elle dans le programme de Ia Faculte des artsl BIBliOGRAPHIE:

G. Le Cerf et E.-R. Labande, Les traites d'Henri Arnaut de Zwolle et de divers anonymes (Ms. B.N. latin 7295), Paris 1932; E. Wickersheimer, p. 274; D. Jacquart, Suppliment, p. II5; J. Richard, Aux oriaines de !'Ecole de medecine de Dijon, XIve-xve siecles, dans Annates de Bouraoane I9 ( 1947) p. 261; J. Richard, Henri Amault de Zwolle aDijon et son influence, dans Publications du Centre europeen d'etudes buraondo-midianes 6 (1964), Rencontres de Fribourg-en-Brisgau, pp. 7I-8o; E. Poulle, L'astrolabe medieval d'apres les mss. de Ia Bibliotheque Nationale, dans BEC 112 ( 1954) pp. 94-95; E. Poulle, Un constructeur d'instruments astronomiques au xve siecle, Jean Fusoris, Paris I963, pp. 201-205;

E. Poulle, Les instruments de Ia theorie des planetes selon Ptolimee: Equatoires et horloaerie planetaire du XIIJf! au XVIf! siecle, Paris 1980, pp. 503-504, 717-732, 8I9. OEUVRE:

(Horloge planetaire et textes annexes) Inc. Pro motu octave spere secundum quam auges planetarum moventur ... (£0 6I) Secundus liber de veris motibus planetarum per rotas dentatas. In hoc secundo libro reducemus motus septem planetarum ad rotas dentatas ... Expl. dignatus est tam admirabilem motu urn planetarum varietatem agnoscere et in materialibus instrumentis visibiliter redigere. Cui laus et gloria per infinita seculorum secula. Amen. Ms. Paris, BnF lat. 7295 fO 48-52 et 61-70 avec fig. 53r-v et 83v-84r.

HENRICUS ARNAUT (DE ZWOLLE)

Cf. E. Poulle, Un constructeur (op. cit.), pp. 209-213; E. Poulle, Les instruments (op. cit.), pp. 717-730, 819. Nota: les folios 18v-46 et 47-97 ont ete ecrits par Henricus Arnaut. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M

HENRICus BATE DE MEcHLINIA, [1246 -

apres 1310]

Astronome et philosophe bien connu, ne a Malines, maitre es arts a Paris avant 1274, il retourna a Malines et fut chanoine et chantre de St-Lambert de Liege; il fut maitre en theologie vers 1301; il fut en contact notamment avec Guillaume de Moerbeke, qu'il rencontra au concile de Lyon en 1274; auteur de traductions, de commentaires et d'oeuvres originales. BIBliOGRAPHIE:

Glorieux, Rep. theol., n° 209; Fac. arts, n° 182; E. Littre, dans HLF 26, 1873, pp. 558-562; G. Wallerand, dans DHGE 6, 1932, col. 1313-1314; Thorndike 2, 1923, pp. 928-929; Sarton 2, 1931, pp. 994-995; Duhem IV pp. 24-29; Uberweg-Geyer pp. 473-474, 761; DeWulf 2, 1936, pp. 305-309; Totok II pp. 476-477; E. Poulle, dans DSB 6, 1972, pp. 272-275; Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 217; A. Birkenmajer, Heinrich Bate de Malines, astronome et philosophe de Ia fin du xnre siecle, dans La Pologne au ve Congres international des sciences historiques, Krakow 1924 (resume de sa these non publiee de 1913 ); G. Wallerand, Henri Bate de Malines. Speculum divinorum et quorundam naturalium, Leuven 1931 (Les philosophes belges XI, 1); G. Wallerand, Henri Bate de Malines et saint Thomas d'Aquin, dans Hommage aMaurice De Wulf(=RNP 36 (1934)) pp. 387-4II; N. Goldine, Henri Bate, chanoine et chantre de Ia cathedrale Saint-Lambert a Liege et theoricien de Ia musique (1246- apres 1310), dans Revue beige de musicologie 18 (1964) pp. 10-27; E.P. Mahoney, Themistius and the Agent Intellect in James oJViterbo and Other XIIIth Century Philosophers (S. Thomas, Siger of Brabant and Henry Bate), dans Augustiniana 23 ( 1973) pp. 422-467; C. Renardy, Les maftres universitaires dans le diocese de Liege. Repertoire biographique (1140-1350), Paris 1981, p. 291; C. Steel, Plato Latinus (1939-1989), dans Rencontres de cultures dansla philosophie medievale. Traductions et traducteurs de l'Antiquite tardive au XIve siecle, ed. J. Hamesse et M. Fattori, Louvain-la-NeuvejCassino 1990, pp. 310-312;

45

46

HENR1CUS BATE DE MECHLIN1A

G. Guldentops, Henricus Bate. Wijsgeer, wetenschapper en wichelaar, dans Streven 63 (1996) pp. 9II-920; G. Guldentops, Henry Bate's Metamorphosis of Averroes, dans A/if 16 (1996) pp. 56-76; C. Steel, The Individuation of the Human Intellect. Henry Bate's Platonic-Nominalistic Position, dans Individuum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen, Berlin/New York 1996 (MiscMed 24), pp. 230-248; G. Guldentops, Henry Bate's Encyclopaedism, dans Pre-Modern Encyclopaedic Texts, ed. P. Binkley, Groningen 1997, pp. 227-237. OEUVRES:

De consuetudinibus planetarum in iudiciis astrorum (douteux) Inc. Incipit centiloquium Beteni de consuetudinibus planetarum in iudiciis astrarum. Nunc narrabo librum de consuetudinibus in iudiciis astrorum. Sci tis quod planete quando sunt retrogradi ... Expl. aut domo exaltationis sue salvus ab infortuna. Colophon: Explicit centiloquium Beteni de consuetudinibus planetarum in iudiciis astrorum. Ms. Paris, BnF lat. 10269 fO 99v-102. Ed. Venezia 1493, 1507, 1519. De diebus criticis Inc. De diebus creticis periodorumque causa aliquid summatim colligere temptantes ... Expl. quorum causa est satis tacta superius. Mss. Limoges, B.M. 9 (28) fO 51v-66 (attribue aHugo de Lucca); Vaticano, Pal. lat. m6 fO n8-125; 12II fO 89-99; 1407 fO 63-71v; Wien 5337 fO 185-193v. Cf. Thorndike et Kibre, col. 370; L. Thorndike, The Latin Translations of the Astrological Tracts of Abraham Evenezra, dans Isis 35 (1944) p. 300. Equatorium planetarum (vers 1274) Inc. Volentes quidem vera loca planetarum ... Expl. unus modus operandi in instrumento nostro. Mss. Miinchen, Clm 125 f0184-186; Oxford, Bodl. L. Digby 48 fO 152v-155 (copie sur l'ed. princeps); Paris, BnF lat. 10269 fO 158-160. Ed. Venezia 1485. Cf. E. Poulle, L'equatoire de Guillaume Gilliszoon de Wissekerke, dans Physis 3 (1961) pp. 232-234; E. Poulle, Les instruments de Ia theorie des planetes. Equatoires et horlogerie planitaire, Paris 1980, pp. 210-213, 802. Magistralis compositio astrolabii (1274; dedie aGuillaume de Moerbeke) Inc. (pro/.) Universorum entium radix et origo deus qui nobiliora entia ... (text.) Accepi ergo cum Dei adiutorio pulchri eris et mundi laminam unam ... (De usu) Et postquam de compositione astrolabii nostri expediti sum us ...

HENRICUS BATE DE MECHLINIA

Ed. Venezia 1485; R.I. Gunther (voir ci-dessous). Cf. Thorndike 2, 1923, p. 929; Thorndike et Kibre, col. 14, 1604, 1708; R.I. Gunther, The Astrolabes of the World, 2, Oxford 1932, pp. 368-376 (edition d'apres celle de Venise); E. Poulle, L'astrolabe medieval d'apres les manuscrits de la Bibliotheque nationale, dans BEC II2 (1954) PP· 93-94, IOI; M. Markowski, Astronomica et astrolo3ica Cracoviensia ante annum 1550, Firenze 1990 (Studi e testi 20) p. 39; G. Federici Vescovini, La versio latina (op. cit.), pp. 289-292.

Nativitas ma3istri Henrici Mechlinensis (De inquisitione nativitatis incerte) (1280) Inc. (tit.) Liber servi Dei de Mechlinia de ducatu Brabantie super inquisitione et verificatione nativitatis incerte ex iudiciis ac subsequentibus nato post nativitatem ... (text.) Quoniam ut testatur Philosophus Politicorum tertio fere quidem plurimi sunt iudices ... Expl. et que tunc evenient si Deus voluerit secundum quod ex dictis astrologorum perpendere possumus ad presens. Ms. Paris, BnF lat. 7324 fO 24v-47; 10270 fO 139v-177v; Segovia, B. Cath. 84; Sevilla, Colomb. 5-I-38. Cf. A. Birkenmajer, Henri Bate de Malines, astronome et philosophe du XIIre siecle, dans La PoloBne au ve ConBres international des sciences historiques ... , Warsawa 1924, PP· HI ( repris dans Etudes d'histoire des sciences ... , pp. I03-II5 ); Thorndike 2, 1923, p. 929; Thorndike et Kibre, col. 1309; L. Thorndike, A Third Translation by Salio, dans Speculum 32 (1957) p. II7 n. 6; Wallerand, Henri Bate de Malines (op. cit.), pp. 20-21; E. Poulle, Astrolo3ie et tables astronomiques au XIIre siecle: Robert Le Febvre et les tables de Malines, dans BPhH 1964 et dans id., Astronomie planetaire au Moyen Aae latin, Aldershot (Variorum) 1996, pp. 793-831. Speculum divinorum et quorundam naturalium (1301-1304) Inc. (ded.) Domino Guidoni, Hannonie pariter ac Hollandie comitis germano, Dei gratia Traiectensis ecclesie presuli ... (pro!.) Honorabilium bonorum preclariorem partem opinantes divinorum entium ... (text.) Quoniam igitur innata est nobis via a nobis notioribus ad ignotiora nobis ... Ed. E. Van de Vyver, Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Edition critique, Leuven 1960, 1967 (2 vols., Philosophes medievaux 4 et ro); Parts IV- V: On the Nature of Matter. On the Intellect as Form of Man, ed. C. Steel, Leuven 1993 (Ancient and Medieval Philosophy, De Wulf-Mansion Centre, Series I, 9); Parts VI-VII.- On the Unity of Intellect. On the Platonic Doctrine of the Ideas, ed. C. Steel et E. Van de Vyver, Leuven 1994 (Series I, ro); Parts XI-XII: On Platonic Philosophy, ed. H. Boese, with an Introduction and an Analysis by C. Steel, Leuven 1990 (Series I, n); Parts XX-XXIII: On the Heavens, the Divine Movers, and the First Intellect, ed. C. Steel, G. Guldentops, Leuven 1996 (Series I, 23); ed.

47

48

HENRICUS BATE DE MECHLINIA

partielle G. Wallerand, Henri Bate de Malines (op. cit.); Goldine, op. cit. (extrait concernant Ia musique). Cf. Thorndike 2, 1923, p. 929; L. Thorndike, Henri Bate on the Occult and Spiritualism, dans AIHS 7 (1954) pp. 133-140; E. Van de Vyver, Une utilisation peu commune de textes deS. Thomas: Henri Bate, Speculum III, 16, dans RTAM 23 (1956) pp. 122-126; T. Gregory, Platone e Aristotele nello "Speculum" di Enrico Bate di Malines. Note in maraine a una recente edizione, dans SM ser. 3, 2 (1961) pp. 302-319; G. Federici Vescovini, Una fonte della "Versio" latina dal greco dell'opera di Proclo nel Medioevo: lo "Speculum" di Enrico Bate di Malines, dans ead., "Arti" e filosofia nel secolo XIV, Firenze 1983, pp. 301-329; G. Guldentops, Henry Bate's Encyclopaedism (op. cit.); G. Federici Vescovini, La 'versio latina' deali "Excerpta de secretis Albumasar" di Sadan. Una edizione, dans AHDLMA 65 (1998) pp. 289-292; C. Steel, Medieval Philosophy: an Impossible Project? Thomas Aquinas and the 'Averroistic' Ideal of Happiness, dans Was ist Philosophie im Mittelalter? ... , ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1998, pp. 161-168; G. Guldentops, The Saaacity of the Bees. An Aristotelian Topic in Thirteenth-Century Philosophy, dans Aristotle's Animals in the Middle Aaes and Renaissance, ed. C. Steel, G. Guldentops. P. Beullens, Leuven 1999, pp. 291-295. - Une addition Mirabile quoddam (vers 1305) est signalee par Glorieux. Tabule mechlinenses Inc. Medius cursus solis in annis domini nostri Ihesus christi ad medium diem machlinie ... Mss. Paris, BnF lat. 7421 fO 211-220; nouv. acq.lat. 3091 fO 79v-8ov (autre redaction). Cf. M.- T. d' Alverny et E. Poulle, Un nouveau manuscrit des "Tabulae Mechlinenses d'Henri Bates de Malines, dans Actes du VII~ Congres international d'histoire des sciences, 1958, t. 2, pp. 355-358;

E. Poulle, Astroloaie et tables astronomiques au XII~ siecle: Robert Le Febvre et les Tables de Malines, op. cit., pp. 793-831. AUTRES OEUVRES:

peut-etre un traite De horis planetarum (ed. Venezia 1493, 1507, 1519); des traductions d'Abraham Ibn Ezra, De fortitudine planetarum, De luminaribus seu diebus criticis, De mundo vel seculo, Liber introductorius ad astronomiam, Liber introductorius ad iudicia astroloBie, Tractatus de causis et rationibus eorum que dicuntur introductorie ad iudicia astrorum; un Tractatus super defectibus tabularum Alfonsi lui a ete attribue a tort; un commentaire sur les Analytica posteriora qui lui a ete attribue est probablement de Johannes de Cornubia.

HENRICUS BRITO, voir Herveus Brito.

HENRICUS BRUXELlENSIS

M

HENRICUS BRUXELLENSIS,

[vers 1300]

Maitre es arts aParis durant 21 ans au moins, entre !289 et I3IO, il fut recteur de l'universite vers 1307; il est a distinguer d'Henri d' Afflighem (de Bruxelles), O.S.B. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 183; Chevalier, col. 2066; De Wulf II, pp. 86, 199, III pp. 123-124, 158; Duhem VI, pp. 537-539, IX pp. 18-19, 290-293; Sarton III, p. 678; Lohr, dans Traditio 24 ( 1968) pp. 218-219; id., Commentateurs, p. 99; B. Haureau, dans HLF 27, 1877, pp. I05-I08; A. Kenney et J. Pinborg, dans CHLMPh p. 28; F. Pelster, Der Heinrich von Gent zuseschriebene Catalosus virorum illustrium und sein wirklicher Verfasser, dans HJ 39 (I9I8-I9) pp. 261-262; M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare des Heinrich von Briissel und der Einfluss Alberts des Crossen auf die mittelalterliche Aristoteleserkliiruns, SBBay 1943 Heft ro; H. Riedlinger, Raymundi Lulli Opera Latina 154-155: Opera Parisiensia, Palma de Mallorca 1967, pp. 50-52; G. Dahan, Les intellectuels chretiens et les Juifs au Moyen Ase, Paris 1990, pp. 528-529; L. Cova, II Corpus zoolosico di Aristotele nei dibattiti fra sli "artisti'' parisini aile soslie del XIV secolo, dans L'enseisnement des disciplines aIa Faculte des arts (Paris et Oxford, XIIIe-xve s.), ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout 1997 (Studia Artistarum 4), pp. 287-288, 294-295, 299, 301. Cf. CUP II, n° 560 [1289]; 724 [1316]. OEUVRES:

Questiones super librum Posteriorum Inc. (prol.) Sicut scribit Algazel in fine (l) logice sue perfectio anime humane in duobus consistit ... (text.) Circa librum Posteriorum primo in communi inquirenda sunt quedam et sic primo queritur utrum de demonstratione possit esse scientia ... Expl. immo magis est extra. Colophon (ms. Praha): Expliciunt questiones magistri Henrici de Brucsella supra librum Posteriorum Analeticorum Aristotelis. Ms. Praha, Metr. Kap. I3II (L. LXVI) fO 1-8ov; Wien, NB. 2302 fO 26-44v. Ed. partielle: M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare (op. cit.), pp. 89-92 (prologue). Cf. Grabmann, op. cit., pp. 15-17; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, II, Miinchen 1936, p. 402; III, Miinchen 1956, p. 154; Lohr, dans BPhM 15 (1973) p. 131. Scriptum super Topica Inc. Propositum quidem negotii. In isto libro intendit Philosoph us de syllogismo qui

49

50

HENR1CUS BRUXELLENS1S ordinatur ad problemata terminanda sicut ad problema accidentis, generis et proprii Expl. ad ipsum quia que pauca media habent per que probari possunt. Ms. Praha, Nar. Knih. Cesk. Rep. 907 (V.E.u) fO 1-240; Wien, Dominikanerkl. 192/158 fO 61-109v (cf.la note au fO 61r: Scriptum super thopica editum a quodam magistro H. de Brugsellis, qui xxi annis legit Parisius. Magistrum ... Albertum est secutus). Ed. partielle: M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare (op. cit.), pp. 68-76 (debut). Cf. Grabmann, op. cit., pp. 6-n; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, III, Munchen 1956, pp. 153-154; N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle ABes, MtinchenJWien 1984, p. 390. Nota: des Questiones super librum Topicorum attribuees aHenri de Bruxelles ( cf. M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare (op. cit.), p. !7) sont en fait de Radulphus Brito.

Questiones super libros Elenchorum (dou teux) Inc. Circa librum Elencorum queritur ... Ms. Praha, Metr. Kap. 1311 (L. LXVI) fO 81-91v. Ed. D. Mure, Le Quaestiones dell'Anonimo di PraBa suBli Elenchi Sophistici di Aristotele (tesi di laurea, Roma 1998); ed. partielle: S. Ebbesen, dans CIMAGL 53 (1986) pp. 66-68 (qu. 29); D. Mure, Anonymus PraBensis on Equivocation, dans CIMAGL 68 (1998) pp. 63-97 (qu. 719). Cf. M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare (op. cit.), p. I?; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, lll, Mtinchen 1956, p. 154; S. Ebbesen, dans CIMAGL 10 (1973) pp. 43-44 (liste des questions, corriBenda dans CIMAGL 57 (1988) p. m); Lohr, dans BPhM 15 (1973) p. 131; S. Ebbesen, Anthony, Albert, Anonymus Mazarineus and Anonymus PraBensis on the "Elenchi", dans DSTFM n (2ooo) pp. 259-295.

Questiones super Metaphisicam (en partie d'Henri de Bruxelles) Inc. (prol.) Omnes homines natura scire etc. In principio metaphisice quam pre manibus habemus premittit Philosophus hanc propositionem ... (text.) Queritur circa metaphisicam que dicitur sapientia et primum utrum felicitas humana ... Expl. a quo derivatur virtus movendi in singulos alios motores. Qui est Deus benedictus in secula seculorum. Amen. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2173 fO 76-209v; Wien, NB. 2319 fO 101-106v. Ed. partielle: M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare (op. cit.), pp. 76-89. Cf. Grabmann, op. cit., pp. n-15; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, II, Mtinchen 1936, p. 402; A. Maier, Codices Vaticani Latini 2118-2192, Roma 1961, pp. 162-164; Lohr, op. cit., p. 219; J. Ermatinger, More on the Questions on the "Metaphysics" by Henri of Brussels, dans Manuscripta 24 (1980) pp. 131-144; W. Dunphy, Doctrinal Perspectives of the "Quaestiones" on "Metaphysics" in cod. Vat. Lat. 2173,

HENRICUS BRUXELLENSIS

dans The Seventh Saint Louis Conference on Manuscript Studies, (resume dans Manuscripta 25 (1981) p. 5); J. Ermatinger, More on the Authors of the "Quaestiones" on "Metaphysics" in cod. Vat. Lat. 2173, dans The Seventh Saint Louis Conference on Manuscript Studies, (resume dans Manuscripta 25 (1981)

p. 5);

Questiones de quolibet (avec Henri !'Allemand) voir Henricus de Alemannia. AuTRES OEUVRES:

inconnues (mais voir H. de Brox); les Sophismata dans le ms. Krakow, Jagell. 1252 fO 186v, mentionnes par Glorieux, ne semblent pas etre de lui.

s

HENRICUS CHJQUOTI,

[t 1413]

Maitre es arts et theologien, traducteur de Ia Bible, chanoine de Chartres, il fit un principium sur !'Ethique a Paris, bien que non a Ia Faculte des arts, en 1381. Faut-ill'identifier aHenricus Chicoti de Mosonio, clericus Remensis, maitre es arts et etudiant en theologie, mentionne dans le CUP a Ia meme epoquel BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 907; Y. Delaporte, dans DGHE 12, 1953, col. 674; Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 219; id., Commentateurs, p. 99; id., Gall., I p. 249; J.B. Korolec, Filozofia moralna ]ana Burydana, Wrodaw 1973, pp. 25, 190. Cf. CUPIV, n° 1433 [r379], 1513 [1385], 1516 [1385]1 OEUVRE:

Principium circa librum Ethicorum Inc. Magis adipiscemur quod oportet primi Ethicorum scribitur hoc verbum ab Aristotele principe philosophorum et si in tanto rerum strepitu ... Expl. per quem si fecimus quod decet magis adipiscemur quod oportet. Colophon (ms. Chartres): Explicit principium pro recommendatione scientie moralis pronuntiatum per Henricum Chiquoti in scholis Carmelitarum Parisiis A.D. 1381 ...

Mss. Chartres, B.M. 283 (339) fO 234-236v; Madrid, B.N. 3348 fO I-4v; Tortosa, Cat. 215 fO l-5. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

51

52

HENRICUS DE FRIMARIA

S

HENRICUS DE fRIMARIA (DE ALEMANNIA, SENIOR), 1245-1340]

[ca.

O.E.S.A., Henri de Frimar etudia a Bologne avant 1264, devint ministre provincial de son ordre pour la province d' Allemagne (avant 1299) et pour la province de Thuringen et Saxe (1315-1318); il fut magister regens en theologie dans le studium de son ordre a Paris (1305-1312), puis dans le studium a Erfurt. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Rep. theol., II, n° 406; Fac. arts, n° 179; Chevalier, col. 2105; W. Hiimpfner, dans LThK 5, 19602 , col. 188; J.C. Didier, dans Catholicisme 5, 1962, p. 621; A. Zumkeller, dans DSVII, 1969, col. 191-197; R. Auber, dans DHGE 23, 1990, col. 1132-1133; Uberweg-Geyer p. 503; De Wulfiii, p. 124; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 221-222; id., Commentateurs, p. 100; id., Berol., p. 375; Veifasserslexikon III, 1981, col. 730-737; V. Doucet, dans AFH 27 (1934) p. 587; M. Grabmann, Der lateinische Averroismus des 13. Jahrhunderts ... , SBBay 1931 Heft 2, p. 67; R. Hofmann, Der heroische Tugend: Geschichte und Inhalt eines theologischen Begriffes, Miinchen 1933, pp. 44-47; M. Grabmann, Die mittelalterlichen Kommentare zur Politik des Aristoteles, SBBay 1941 Heft ro, pp. 17-24; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, III, Miinchen 1956, p. 220; C. Stroick, Heinrich von Friemar: Leben, Werke, philosophisch-theologische Stellung in der Scholastik, Freiburg i. Br. 1954; L. Meier, Contribution al'histoire de /a theologie al'Universite d'Eifurt, dans RHE 50 (1955) pp. 849-850, 862;

L. Meier, Die Barfiisserschule zu Eifurt, Beitrage 38, 2, 1958 (passim);

A. Zumkeller, Die Augustinerschule des Mittelalters, dans AAu 27 (1964) pp.

174, 191, 200-201,

211;

A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustinereremitenordens ... , Wiirzburg 1966, pp. 125-163; H. Riedlinger, Raymundi Lulli Opera Latina 154-155: Opera Parisiensia, Palma de Mallorca 1967, p. 103; (Henricus de Frimaria), Der Traktat iiber die Untersuchung der Geister (De quatuor instinctibus) lateinisch-mittelhochdeutsche Textausgabe mit Untersuchungen, ed. R.G. Warnock etA. Zumkeller, Wiirzburg 1977 (Cassiacum 32); S. Lorenz, Studium Generale Eifordense. Zum Eifurter Schulleben im 13. und 14. Jahrhundert, Stuttgart 1989, pp. 114, 163, 202; 0. Langholm, Economics in the Medieval Schools. Wealth, Exchange, Value, Money and Usury According to the Paris Theological Tradition, Leiden 1992, pp. 536-549;

HENR1CUS DE fR1MAR1A F.-B. Stammki:itter, Das Erfurter Studium Generale der Augustiner und seine philosophische Bedeutung: Henrich von Frimar der Altere OESA (f 1340), dans Conventos Agustinos (Madrid, 20-24 de otubre de 1997). Aetas del congreso. X congreso intern. de historia de la Orden de San Agustin, I, Roma 1998, pp. 481-495; BAMAT ro (2ooo) pp. 203-204. Cf. CUP II, n° 1067 [1343]. OEUVRES: Notule super syllogismorum capitulum Inc. Logica est pars organica totius philosophie ... Ms. Toulouse, Arch. Dep. de Ia Haute Garonne 4 (F.2) fO 89-108 (Notule valde bone super syllogismorum capitulum edite a magistro Amico de Alemannia in sacra pagina professore fratrum heremitarum s. Augustini). Cf. Zumkeller, Manuskripte, n° 334a p. 163.

Sententia totius libri Ethicorum Inc. (ded.) Ex nobili prosapia oriundo domino Hannibaldo de Ceccano canonico Attrebatensi ... (prol.) Bonum est quod omnia appetunt. Quod secundum Philosophum tertio Ethicorum ad hoc libris proemia premittuntur, ut ... (text.) Utrum de virtutibus possit esse sciential Expl. propter amorem sui ipsius sed solum gratia veritatis. Mss. nombreux, voir Lohr (notamment Toulouse, BM 242 fO 194-352); cf. Augustiniana 31 (1981) p. 77. Ed. d'extraits dans Stroick, op. cit., pp. 246-264; Hofmann, op. cit., pp. 44-47. Cf. Grabmann, Der lateinische Averroismus ... (op. cit.), pp. 67-70; R. Lambertini, Individuelle und politische Klugheit in den mittelalterlichen Ethikkommentaren (von Albert his Buridan), dans Individuum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen, Berlin/New York 1996 (MiscMed 24), pp. 473-474. AUTRES OEUVRES: de nombreux oeuvres theologiques, comme des traites "ascetico-mystiques" ( dont par exemple le Tractatus de adventu verbi in mentem ), une Expositio decem preceptorum, des Questiones disputate, des sermons; un traite De origine et progressu ordinis Jratrum eremitarum. Les commentaires sur le De iuventute et senectute et sur le De generatione et corruptione qui lui ont ete attribues sont en fait d'Henricus de Alemannia. Des Questiones super libros Ethicorum "secundum mentem Henrici de Alemannia" ont ete composees par Thomas Teufl de Landshut ( cf. A. Zumkeller, Manuskripte (op. cit.) p. 130).

M

HENRICUS DE GANDAVO,

[t 1293]

Originaire de Gand, il etudia aTournai, puis aParis, ou il fut maitre es arts; chanoine de Tournai en 1267, il devint maitre en theologie aParis en 1275 et enseigna comme magister regens de !276 ar292; il fut archidiacre de Bruges en !276 et de Tournai en !278;

53

54

HENRICUS DE GANDAVO

intimement lie aux affaires de l'Universite (notamment la condamnation en 1277 par Etienne Ternpier et la lutte des seculiers contre les Mendiants), il avait une influence considerable et etait surtout celebre pour ses oeuvres theologiques. BIBLIOGRAPHIE

(a partir de 1994, dans l'ordre chronologique et, a l'interieur des annees, dans l'ordre alphabetique; pour la periode anterieure, voir les bibliographies de Laarmann, Porro et Macken, citees ci-dessous; seules quelques publications importantes et celles ne figurant pas dans les bibliographies citees ont ete retenues): Glorieux, Rep. theol., n° 192; Fac. arts, n° 186; Chevalier, col. 2081-82; F. Lajard, dans HLF 20, 1842, pp. 144-203; J. Forget, dans DTC 6, 1925, col. 2191-2194; cf. Tables II, 9, 1960, col. 2044-2045; B. Decker, dans LThK 5, 19602 , col. 188-189; J.C. Didier, dans Catholicisme 5, 1963, col. 612-613; R. Macken, dans DHGE 33, 1990, col. 1133-1136; Uberweg-Geyer, pp. 498-502, 764-765; De Wulfii, pp. 297-303, 308-309; Totok II, pp. 497-499; Sarton II, p. 946; Duhem VI, pp. 123-173; VII-IX passim; Maier II-IV passim; Lattin I-IV passim; CHLMPh, p. 863; E.-H. Weber, dans DLF pp. 672-673; R. Macken, dans Nationaal Biosraphisch Woordenboek VIII, Bruxelles 1979, col. 377-395; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 222-224; id., Commentateurs, pp. 100-104; id., Gall., pp. 245, 246;

M. Grabmann, Mittellateinische Aristotelesiibersetzungen und Aristoteleskommentare in Handschriften spanischer Bibliotheken, SBBay 1928, pp. 70-98; 0. Lattin, La connexion des vertus morales acquises au dernier quart du XIIf! siecle, dans RTAM 15 (1948) pp. 131-135; M. Ortuzar, Ellibre arbedrio en sus causas final y eficiente. Exposicion historica, dans Estudios 7 (1951) pp. 7-28; H.-M. Beha, Matthew of Aquasparta's Theory of Cognition, dans FSt 20 (1960) pp. 193-198; M. Gogacz, Est-il possible, selon Henri de Gand, de connaftre Ia verite pure sans l 'aide de Ia lumiere d'en haut?, dans Roczniki filozoficzne 9 (1961); R. Macken, Unite et dimorphisme de l'homme selon Henri de Gand, dans IC 10 (1977) pp. 177-182; F. Pages Larraya et M.G. Rebok, Los angeles y Ia melancolia en Enrique de Gante, dans Asclepio 38 (1986) pp. 105-116; J. Pycke, Repertoire biographique des chanoines de Notre-Dame de Tournai, 1080-1300, Bruxelles 1988, pp. 48-52; R. Macken, La personalite, le caractere et les methodes de travail d'Henri de Gand, dans Festschrift fiir Martin Anton Schmidt,= ThZ 45 (1989) pp. 192-206;

HENRICUS DE GANDAVO

G.A. Wilson, Thomas Aquinas and Henry of Ghent on the Succession of Substantial Forms and the Ori3in of Human Life, dans PacPhQ 63 (1989) pp. 117-131; A.J. Celano, Act of the Intellect and Act of the Will: The Critical Reception of Aristotle's Ideal of Human Perfection in the XIIIth and XIVth Centuries, dans AHDLMA 57 (1990) pp. 103-IIO; R. C. Dales, Medieval Discussions of the Eternity of the World, Lei den 1990 (passim); P. Porro, Enrico di Gand. La via delle proposizioni universali, Bari 1990 (Vestigia 2); M. Laarmann, Bibliowaphia auxiliaris de vita, operibus et doctrina Henrici de Gandavo, dans FS 73 (1991) pp. 324-366; S.D. Dumont, Time, Contradiction and Freedom of the Will in the Late Thirteenth Century, dans DSTFM 3 (1992) pp. 561-597; 0. Langholm, Economics in the Medieval Schools. Wealth, Exchan3e, Value, Money and Usury AccordinB to the Paris TheoloBical Tradition, Leiden 1992, pp. 249-275 et passim; B.B. Price, Henry of Ghent (circa 1217- 1293), dans Medieval Philosophers (DLB n5), ed. J. Hackett, Detroit/London 1992, pp. 236-240; E. Olive i Vidal, Dos pensadores ante Ia creacion. Apuntes para une disputa entre E3idio Romano y Enrique de Gante, dans Di3nidad personal, comunidad humana y orden juridico. Aetas de Ia Jomadas de Ia Sociedad Intemacional Tomas de Aquino (SITA) ... , ed. E. Forment, Barcelona 1993, pp. 731-741; M.A. Santiago de Carvalho, Notulas para una bibliowafia 3andavense, dans HuT 14 ( 1993) pp. 75-85;

V. Sorge, La "ratio" nella "Summa theolo3iae" di Enrico di Gand, dans AAPN (1993) pp. 353-364;

L.J. Bataillon, Les nouvelles editions critiques d'Henri de Gand et de Gilles de Rome, dans RSPhTh 78 ( 1994) pp. 415-428; S.F. Brown, Henry of Ghent, dans Individuation in Scholasticism: The Later Middle A3es and the Counter-Reformation, ed. J.J.E. Gracia, Albany 1994, pp. 195-220; S.F. Brown, Henry of Ghent's "De reductione artium ad theolo3iam", dans Thomas Aquinas and His Le3acy, ed. D.H. Gallagher, Washington 1994, pp. 194-206; J. Decorte, "Motus" or "Res": Scotus' Criticism of Henry of Ghent's Conception of the Reality of a Real Relation, dans Via Scoti. Methodolo3ica ad mentem Joannis Duns Scoti ... , ed. L. Sileo, Roma 1994, I, pp. 407-429; L. Hodl, Textwissen und Sprachwissenschaft der scholastischen Theolo3en. Zur 7. Zentenarfeier des Todes des Heinrich von Gent (26.6.1293), dans ZKTh n6 (1994) pp. 129-142; U. Jeck, Aristoteles contra Au3ustinum. Zur Fra3e nach dem Verhiiltnis von Zeit und Seele bei den antiken Aristoteleskommentatoren, im arabischen Aristotelismus und im 13. Jahrhundert, Amsterdam/Philadelphia 1994, pp. 339-398; R. Macken, Bibliowaphie d'Henri de Gand, Leuven 1994 (Medieval Philosophers of the Former Low Countries); R. Macken, Essays on Henry of Ghent, Leuven 1994 (Medieval Philosophers of the Former Low Countries); R. Macken, The Superiority of Active Life to Contemplative Life in Henry of Ghent's TheoloBJ, dans Medioevo 20 (1994) pp. II5-129; M.A. Santiago de Carvalho, Coloquio intemacional sobre o pensamento e a obra de Henrique de Gand, dans RFCo 5 (1994) pp. 197-207;

55

56

HENRICUS DE GANDAVO

M.A. Santiago de Carvalho, Para a historia da possibilidade e da liberdade. Joiio Duns Escoto, Guilherme de Ockham e Henrique de Gand, dans Itinerarium 40 (1994) pp. 145-180; S.F. Brown, Godfrey of Fontaines and Henry of Ghent: Individuation and the Condemnations of 1277, dans Societe et eBiise. Textes et discussions dans les universites d'Europe centrale pendant le Moyen ABe tardif, ed. S. Wlodek, Turnhout 1995 (Rencontres de philos. med.) pp. 193-207; R. Macken, Human Self-Defense aBainst Injustice and Oppression in the Philosophy of Henry of Ghent, dans Violence and Human Coexistence, t. V, Montreal 1995, pp. 417-422; R. Macken, The Human Will as Decision-Maker in the Human Person, AccordinB to the Philosophy of Henry of Ghent, dans Quodlibetaria. Miscellanea studiorum in honorem Prof J.M. da Cruz Pontes ... , ed. M.A. Santiago Carvalho et J.F. Meirinhos, Porto 1995 ( = Mediaevalia 78) 1995 pp. 427-439; A.J. Minnis, Medium and MessaBe: Henry of Ghent on Scriptural Style, dans Literature and ReliBion in the Later Middle ABes: PhiloloBical Studies in Honor of S. Wenzel, ed. R.G. Newhauser et J.A. Alford, Binghamton 1995, pp. 209-235; I. Rosier-Catach, Henri de Gand, le "De dialectica" d'AuBustin et !'institution des noms divins, dans DSTFM 6 (1995) pp. 145-253; I. Rosier-Catach, Henri de Gand, le "De dialectica" d'AuBustin, et Ia semantique des noms divins, dans Annuaire de !'Ecole Pratique des Hautes Etudes (5eme section), 104 (1995-1996) pp. 409415;

J. Spruyt, Henry of Ghent on the Use of Denials (A Chapter in the History of NeBation), dans Quodlibetaria (op. cit.) pp. 441-471; J.A. Aertsen, Die Thesen zur Individuation in der VerurteilunB von 1277. Heinrich von Gent und Thomas von Aquin, dans Individuum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen, Berlin/New York 1996 (MiscMed 24), pp. 249-265; J.A. Aertsen, Transcendental ThouBht in Henry of Ghent, dans Henry of Ghent. ProceedinBs of the International Colloquium on the Occasion of the 700th Anniversary of His Death (1293), ed. W. Vanhamel, Leuven 1996 (Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Centre. Series I 15 ), pp. 1-18; J.V. Brown, Henry's Theory of KnowledBe: Henry of Ghent on Avicenna and AuBustine, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 19-42; J. Decorte, Aristotelian Sources in Henry of Ghent, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 107-120; J. Decorte, Henry of Ghent on AnaloBJ. Critical Rejlexion on Jean Paulus' Interpretation, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 71-105; J. Decorte, Giles of Rome and Henry of Ghent on the Reality of a Real Relation, dans DSTFM 7 (1996) pp. 183-211; R.L. Friedmann, Relations, Emanations, and Henry of Ghent's Use of the "Verbum Mentis" in Trinitarian TheoloBY ... , dans DSTFM 7 (1996) pp. 131-182; J. Janssens, Some Elements of Avicennian Influence on Henry of Ghent's PsycholoBJ, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 155-170; R. Macken, The Possible First Exemplar of the Articles 53-75 of Henry of Ghent's "Summa", dans Medioevo 22 ( 1996) pp. 479-490; S.P. Marrone, Henry of Ghent in Mid-Career as Interpreter of Aristotle and Thomas Aquinas, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 193-209;

HENRICUS DE GANDAVO

S.P. Marrone, RevisitinB Duns Scotus and Henry of Ghent on Modality, dans John Duns Scotus. Metaphysics and Ethics, ed. L. Honnefelder, R. Wood, M. Dreyer, Leiden(New York(Koln 1996, pp. 175-189; J. McEvoy, The Sources and SiBnificance of Henry of Ghent's Disputed Question, "Is Friendship a Virtue", dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 121-138; P. Porro, An Historiowaphical Ima3e of Henry of Ghent, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 373403;

P. Porro, Bibliowaphy, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 405-435; P. Porro, Possibilita ed "esse essentiae" in Enrico di Gand, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp.

211-

254;

B.B. Price, Henry of Ghent and the Tensions of Economics, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 255277;

M.A. Santiago de Carvalho, The Problem of the Possible Eternity of the World AccordinB to Henry of Ghent and His Historians, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 43-70; M.A. Santiago de Carvalho, A essencia da materia prima em Avemiis Iatino (com uma referencia a Hen rique de Gand), dans Homena3em ao Prof Doutor Lucio Craveiro da Silva, Braga 1996 ( = RPFil52 (1996)), pp. 197-221; M.A. Santiago de Carvalho, La pensee d'Henry de Gand avant 1276: les erreurs concernant Ia creation du monde d'apres Ia "Lectura Ordinaria super Sacram Scripturam", dans RTAM 63 (1996) pp. 37-67; M. Sylwanowicz, Contin3ent Causality and the Foundations of Duns Scotus' "Metaphysics", Leiden 1996, pp. 64-73; R.J. Teske, Henry of Ghent's Rejection of the Principle: "Omne quod movetur ab alio movetur", dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 279-308; C. Trottmann, Henri de Gand, Source de Ia Dispute sur Ia Vision Reflexive, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 309-342; G.A. Wilson, Supposite in the Philosophy of Henry of Ghent, dans Henry of Ghent (op. cit.), pp. 343-372;

G.A. Wilson, The Presence of Henry of Ghent in Scotus's "Quaestiones super Iibras Metaphysicorum", dans John Duns Scotus. Metaphysics and Ethics, ed. L. Honnefelder, R. Wood, M. Dreyer, Leiden(New York(Koln 1996, pp. 107-124; E. Baert, AufstieB und Unter3an3 der OntoloBie. Descartes und die nachthomistische Philosophie, Osnabrtick 1997; J. Decorte, Studies on Henry of Ghent. The Relevance of Henry's Concept of Relation, dans RTPM 64(1 (1997) pp. 230-238; T. Kobusch, Heinrich von Gent und die neuplatonische Ideenlehre, dans Neoplatonisme et philosophie medievale, ed. L.G. Benakis, Turnhout 1997, pp. 197-209; R. Pasnau, Theories of Co3nition in the Later Middle A3es, Cambridge 1997, pp. 221-229; S. Dumont, Henry of Ghent and Duns Scotus, dans Medieval Philosophy, ed. J. Marenbon, London/New York 1998 (Routledge History of Philosophy 3), pp. 291-328; C. Luna, Nouveaux textes d'Henri de Gand, de Gilles de Rome et de Godefroid de Fontaines, dans AHDLMA 65 (1998) pp. 151-272;

57

58

HENRICUS DE GANDAVO

R. Macken, Essays on Henry of Ghent, IV, Leuven 1998 (Med. Philosophers of the Former Low Countries 5); P. Porro, Lo statuto della 'philosophia' in Enrico di Gand, dans Was ist Philosophie im Mittelaltert ... , ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1998, pp. 497-504; L. Renault, Felicite humaine et conception de Ia philosophie chez Henri de Gand, Duns Scot et Guillaume d'Ockham, dans Was ist Philosophie im Mittelalter' (op. cit.), pp. 970-971; J. Schmutz, Les paradoxes metaphysiques d'Henri de Gand durant Ia seconde scolastique, dans Medioevo 24 (1998) pp. 89-149; J. Spruyt, Duns Scotus's Criticism of Henry of Ghent's Notion of Free Will, dans John Duns Scotus. Renewal of Philosophy, ed. E.P. Bos, Amsterdam 1998, pp. 139-154; R. Tyorinoja, Auriole's Critique of Henry of Ghent's "Lumen medium", dans Was ist Philosophie im Mittelalter (op. cit.), pp. 622-628; G.A. Wilson, Good Fortune and the Eternity of the World: Henry of Ghent and John Duns Scotus, dans RTAM 65 (1998) pp. 40-51; A. Boureau, L'Immaculee Conception de Ia souverainete. John Baconthorpe et Ia theoloBie politique (1325-1345), dans Saint-Denis et Ia royautt!. Etudes offertes aBernard Guenee ... ,Paris 1999, pp. 738-741; A. Boureau, TheoloBie, science et censure au xnre siecle. Le cas de Jean Peckham, Paris 1999, pp. 118-122 (La forme et le cadavre: Henri de Gand); T. Hoffmann, Ideen des Individuen und "intentio naturae". Duns Scotus im DialoB mit Thomas von Aquin und Heinrich von Gent, dans FZPhTh 46 (1999) pp. 138-152; M. Laarmann, Deus, primum coBnitum. Die Lehre von Gott als dem Ersterkannten des menschlichen Intellekte bei Heinrich von Ghent (f 1293), Miinster 1999; E. Marmursztejn, Un "troisieme pouvoir"? Pouvoir intellectuel et construction des normes a l'Universite de Paris aIa fin du XIIre siecle d'apres les sources quodlibetiques (Thomas d'Aquin, Gerard d'Abbeville, Henri de Gand, Godefroid de Fontaines), these Paris 1999; C. Trottmann, TheoloBie et noetique au XIIre siecle. A Ia recherche d'un statut, Paris 1999, pp. 129-192;

J. Wirth, Le cadavre et les vers selon Henri de Gand (Quodlibet X. 6), dans II Cadavere ... , = Micro loBus 7 ( 1999) pp. 283-293; S. Brown, The Medieval BackBround to the Abtsractive vs. Intuitive Distinction, dans Geistesleben im 13. Jahrhundert, ed. J.A. Aertsen et al., Berlin 2ooo (MiscMed 27) pp. 79-89; P. Porro, Metaphysics and TheoloBY in the Last Quarter of the Thirteenth Century: Henry of Ghent Reconsidered, dans Geistesleben im 13. Jahrhundert (op. cit.), pp. 265-282; C. Schabel, TheoloBY at Paris 1316-1345. Peter Auriol and the Problem of ForeknowledBe and Future ContinBents, Aldershot 2000 (ch. 2); M.W.F. Stone, The OriBins of Probabilism in Late Scholastic Moral ThouBht ... ,dans RTPM 67 (2ooo) pp. 129-134; BAMAT 10 (2ooo) pp. 204-207. Cf. CUP I p. 596 n.; n° 516 [1284]; II n° 543 [1287]; n° 642 [1304]. Editions: Les Opera omnia d'Henri de Gand sont en cours d'edition a Louvain (Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Center, series 2). Les premiers volumes

HENRICUS DE GANDAVO

contiennent la description des manuscrits: R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, I. Introduction. Catalogue A-P, Leuven 1979; II. Catalogue Q-Z. Repertoire, Leuven 1979. Les volumes suivants comprennent les Quodlibeta, la Lectura ordinaria super sacram scripturam et la Summa (Questiones ordinarie). OEUVRES:

Questiones super libros Metaphysice (douteux) Inc. Circa istam scientiam metaphysice multa possunt queri: utrum scilicet de ente scientia possit esse, et multa alia. Sed quia per intentionem ista prosequentur, in isto libra de istis supersedeamus et queramus de prima propositione eius ... Et queramus prima an contingat scire dato quod sit utrum secundum naturam et dato quod per naturam utrum per naturam que est materia vel ... Expl. que requirunt intellectum multum eleva tum. Mss. Escorial, B. Real h.II.1 £0 1-73; Miinchen, U.B. fragm. LXXXIII £0 I-IIv. Ed. annoncee par R.M. Giguere et J. Gagne en 1969. Cf. Grabmann, op. cit.; Lohr, op. cit., p. 223; A. Zimmermann, Ontologie oder Metaphysik, Leuven 1998 2, pp. 235-250. Questiones super VIII libros Physicorum (dou teux) Inc. Ad ingressum istius scientie prima questio debet esse utrum de rebus naturalibus debeat esse scientia ... Expl. de necessitate cadat quies media et per predicta patet solutio predicte rationis. Mss. Erfurt, Amplon. F.349 £0 120-184; London, Wellcome Hist. Med. Lib. 333 £0 1-7. Ed. partielle: R. Perron, Les livres trois et quatre des "Quaestiones super VIII Iibras Physicorum" attribues aHenri de Gand. Texte inedit et introduction, diss. Leuven 1961 (3 vols., dactyl.); L. Bellemare, Les "Quaestiones super VIII libros Physicorum" attribuees aHenri de Gand (ms. Erfurt, Amplon. F.349,f 12ora_J84'b). Etude et texte des questions sur les livres I et II, diss. Leuven 1964 (2 vols., dactyl.); !'edition critique parR. Macken, avec une etude sur l'authenticite par J.V. Brown, est en preparation (Opera Omnia XXXV). Cf. Grabmann, op. cit.; L. Bellemare, Authenticite de deux Commentaires sur la "Physique" attribues aHenri de Gand, dans RPhL 63 (1965) pp. 545-571 (id., dans La filosofia della natura nel Medioevo. Atti del Terzo Congresso Internationale di Filosofia Medievale, Milano 1966, pp. 470-477); S. Donati, Per lo studio dei commenti alia Fisica del XIII secolo, I, dans DSTFM 4 (1993) pp. 5862; S. Donati, Commenti parigini alia Fisica degli anni 1270-1300 ca., dans Die Bibliotheca Amploniana. Ihre Bedeutung im Spannungsfeld von Aristotelismus, Nominalismus und Humanismus (MiscMed 23), ed. A. Speer, Berlin 1995, pp. 142-143. Syncategorematum liber Inc. De difficilibus accidentibus circa hoc signum ... habito de proprietatibus distinctionum ... Expl. huius dictionis quin.

59

60

HENRICUS DE GANDAVO Mss. Brugge 510 fO 227-237v; Erfurt, Amplon. F.35 fO 60-84v. Ed. partielle par S. Ebbesen, The More the Less. Natural Philosophy and Sophismata in the Thirteenth Century, dans La nouvelle physique du XIve siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. 31-32; ed. en preparation par H.A.G. Braakhuis (Opera Omnia

XXXVII). Cf. H.A.G. Braakhuis, De 13e eeuwse Tractaten over syncateaorematische Termen, Meppel 1979, I, pp. 340-373. AUTRES OEUVRES: des ecrits theologiques, dont une Summa theoloaica et surtout une tres importante serie de Quodlibeta, comprenant de nombreux themes philosophiques (cf. ci-dessus, Editions); d'apres Glorieux, un commentaire sur le De aeneratione et corruptione et des questions notamment sur le De anima, imprimes aBologna en 1701 (par A. Ventura), mais il s'agit plutot de compilations de Ventura lui-meme; une Philosophia Aristotelis ad mentem Henrici de Gandavo explicata (ms. Firenze B.N.C., Conv. soppr. C.5.1643) ne semble pas etre de lui. Pseudo-Henricus de Gandavo: Questiones in librum De causis Inc. Hie queritur primo circa hunc librum sive tractatum utrum de causis sit scientia separata. Quod non videtur, quia ... Ed. J.P. Zwaenepoel, Les "Quaestiones in librum de causis" attribuees aHenri de Gand, Leuven 1974 (Philosophes medievaux 15); ed. J. Gomez-Caffarena, Ser participado y ser subsistente en Ia metafisica de Enrique de Gante, Roma 1958 (Analecta Gregoriana 93) pp. 272-276. Ms. Escorial, B. Real h.I1.1 fO 74-89v. Cf. Grabmann, op. cit.; J. Gomez-Caffarena, op. cit.; J.P. Zwaenepoel, The "Quaestiones in librum De causis" attributed to Henry of Ghent accordinB to the Escorial manuscript: an unedited text with introduction, dans Unitas 32 (1959) pp. 799-809; A. Pattin, Le Liber de causis, dans TSFilz8 (1966) pp. 125-126; C. D'Ancona Costa, "Philosophus in libro De causis". La recezione del "Liber de Causis" come opera aristotelica nei commenti di RuBBero Bacone, dello ps. Enrico di Gand e dello ps. Adamo di Bocfeld, dans DSTFM 2 (1991) pp. 611-651.

Questiones in librum De celo et mundo Inc. Sicut dicit Philosophus decimo Ethicorum perfecte inest ars vita beata tota hominibus ... Ms. Escurial, B. Real h.I1.1 fO 106-129v (incomplet). Cf. Grabmann, op. cit.. Super librum Meteororum Inc. De primis igitur causis. Iste liber est de impressionibus meteorologicis et dicitur meteorologica a meta ... Ms. Escurial, B. Real h.I1.1 fO 130-176v (incomplet). Cf. Grabmann, op. cit..

HENRICUS DE GoRKUM

M

HENRICUS DE GoRKUM (GoRINCHEM),

[ca.

1386-1431]

Maitre es arts a Paris en 1398, il y etudia la theologie; en 141o et 1414 il fut procureur de la nation anglaise; en 1419 il s'inscrivit a Cologne comme maitre es arts et licencie en theologie; il y fonda une bursa, nommee plus tard la Bursa Montana, obtint le doc torat en theologie en 1420 et y enseigna de 1420 a 1431; il fut recteur de l'universite en 1420, puis vice-chancelier (1424-1431) et premier reaens de sa Bursa antiquissima. BIBliOGRAPHIE:

Chevalier, col. 2083; P. Wilpert, dans LihK 5, I96o 2 , col. I89; A. G. Weiler, dans DHGE 23 (1990) col. 1138-1141; De Wulf III, p. I89; Thorndike IV, pp. 305-306; Lohr, dans Traditio 24 (I968) pp. 224-226; id., Gall., p. 252; H. Hurter, Nomenclator literarius theoloaiae catholicae, II, Innsbruck 1906, col. 801-803; G. Meersseman, Geschichte des Albertismus, II, Roma I935, pp. 13-14, 20-22; M. Grabmann, Der Belaische Ihomist Johannes Tinctoris (t1469) und die Entstehuna des Kommentars zur "Summa theoloaiae" des hl. Thomas von Aquin, dans Studia mediaevalia in honorem RJ. Martin ... , Brugge 1948, pp. 4I0-411; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, I, Miinchen I926, p. 3I8; II, Miinchen I936, pp. 440-443; III, Miinchen I956, pp. 229, 411-412; H. Keussen, Die Matrikel der Universitiit Kiiln, I, I389-I475, Bonn 19282 , pp. 211 n. 10, 214-2I6; H. Keussen, Die alte Universitiit Ko1n, Koln 1934, pp. 344, 350, 381, 388, 423, 504; W. Lampen, Notizen zu Heinrich von Corkum, dans FS 34 (I952) pp. 290-292; A. G. Weiler, Heinrich von Corkum (t 1431): seine Stelluna in der Philosophie und der Theoloaie des Spiitmittelalters, Hilversum etc. I962; R. Post, De 'via antiqua' en de 'via modema' bij de XVe- eeuwse Nederlandse theoloaen, Nijmegen(Utrecht 1964; A.L. Gabriel, The Paris Studium. Robert of Sorbonne and his Leaacy, Frankfurt am Main 1992, pp. 127, 145, 461; G.-R. Tewes, Die Bursen der KiJ'lner Artisten-Fakultiit his zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Koln 1993, p. 28 et passim; E. Meuthen, Bursen und Artesfakultiit der alten Kijlner Universitiit, dans Philosophy and Learning Universities in the Middle Aaes, ed. M.J.F.M. Hoenen, J.H.J. Schneider, G. Wieland, Leiden(New York(Koln 1995, pp. 225-245. Cf. CUP IV, n° 1908 [1410]; n° 2000 [I4I3]; n° 2141 [I4I9]; p. 460 n.; pp. 510-511; p. 5I5 n.; CUP Auct. I, passim; II, passim; VI, col. 62, 29 [1433]; col. 64, I5 [I433-34]. OEUVRES:

Compendium sententialiter correspondens libra Posteriorum Inc. Istud est compendium magistri Henrici de Gorrichem sententialiter correspondens libro Posteriorum Aristotelis ... Colophon: Explicit compendium textuale cum positionibus resolutoriis ... Henrici

61

62

HENR1CUS DE GORKUM

de Gorichem ... tandem tractatibus Petri Hispani incorporatum pro eruditione neothericorum praememorati Montis Coloniae. Ed. s.l.a., avec commentaire (inc. Circa initium compendii magistri Henrici de Gorichem ... quo ... ea quae in libro Posteriorum Aristotelis quodam velamine proponuntur, in lucem aurorae ... apertissime secernuntur ... quaeritur primo ... ). Cf. Weiler, op. cit., pp. 84-85.

Positiones libri Physicorum Inc. Compendiosa philosophorum gemma scilicet Boetius ... Expl. quas nobis largiri dignetur ipse auctor virtu tum et fons Deus gloriosus in secula seculorum. Amen. Mss. Bruxelles, B.R. 961-71 (2913) fO 4-97; Colmar, B.M. 295 fO 59-I76v (incomplet au debut); Tiibingen, U.B. Me 142 fO 66-167. Ed. cf. Hain 13304. Cf. Grabmann, Der BelBische Thomist (op. cit.), p. 410; Weiler, op. cit., p. 85. Positiones libri De celo et mundo (Positiones d'Henri reprises dans des manuels plus tardifs) Inc. Circa materiam de celo et mundo consimili processu procedendum est ... Expl. et sic esse finem. Mss. Colmar, B.M. 295 fO 202-210. Ed. Koln 1501 (inc. Teste philosophorum principe in proemio sue Metaphysice qui novit universalia ... ). Cf. Weiler, op. cit., pp. 88, 115-116. Positiones libri De anima (Positiones d'Henri reprises dans des manuels plus tardifs) Inc. Ad laudem et gloriam benedicte Trinitatis gloriose semperque virginis Dei matris ... Utrum omnis scientia aut notitia vere sit honorabilis et bona. Notandum quod bonum dicitur communiter ad omne appetibile ... Expl. quam nos dignetur perducere qui trinus et unus regnat sine fine. Amen. Mss. Colmar, B.M. 295 fO 177v-201; Innsbruck, B.U. 426 fO 272-307v. Ed. cf. Hain 13304. Cf. Weiler, op. cit., pp. 87-88. Positiones metaphysicales de ente et essentia Thome Aquinatis ( Positiones d'Henri reprises dans des manuels plus tardifs) Inc. Cupiens generose imperatrici philosophie morem gerere ... Ed. Koln 1502. Cf. Weiler, op. cit., pp. 88, n6-II9. Commentarius in libros Meteororum (douteux) Inc. Circa libros Meteororum queritur ... Expl. et hoc dicendum habet locum circa precedentem questionem. Ms. Bruxelles, B.R. 961-71 (2913) fO III-132v.

HENRicus DE GoRKUM

Cf. Thorndike, op. cit.; Weiler, op. cit., p. 86. Commentarius in librum Physioanomie (douteux) Inc. Quoniam et anime sequuntur corpora. Iste liber physiognomie Aristotelis summi philosophorum principis ... Ms. Bruxelles, B.R. 96I-7I (2913) fO 99-110 (incomplet). Cf. Thorndike, op. cit.; Weiler, op. cit., p. 86. AUTRES OEUVRES:

peut-etre un Tractatus de sphera materiali Joannis de Sacrobosco cum commentario (conserve dans le ms. Bruxelles 96I-7I ); des Conclusiones super IV libros Sententiarum, une Lectura super Evanaelium, un Supplementum IIIe Partis Summe theoloaie S. Thome Aquinatis, un Compendium Summe theoloaice S. Thome, quelques traites theologiques, des Propositiones de quadam puella, des Tractatus consultatorii.

M

HENRICUS (HEINBUCHE) DE LANGENSTEIN (DE HASSIA ),

[1325-1397] Originaire de Vienne, il etudia a Paris, ou il fut maitre es arts en 1363, maitre en theologie en I375, et vice-chancelier de l'Universite; apres un sejour a Eberbach, de 1382 a I384, il enseigna aVienne, ou il fut doyen de Ia Faculte de theologie en 1389 et recteur en I393; important theologien et auteur d'ecrits sur le grand schisme, mais aussi auteur d'ouvrages concernant l'astronomie et Ia philosophie naturelle. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 2087; J.C. Didier, dans Catholicisme 5 (I963) col. 6I7-618; C.J. Jellouschek, dans LThK 5, 19602 , col. I90-19I; Uberweg-Geyer, pp. 604, 610-611, 785; Thorndike III, pp. 472-510, 743-759; Sarton III, I502-1510; Duhem VII, pp. 569-575; pp. 585-599; VIII, pp. 483-489; X, pp. 138-I41; H.L.L. Busard, dans DSB 6, I972, pp. 275-276; Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 226; id., Commentateurs, pp. I04-I06; Stegmtiller, RB III n° 3187-3211; Stegmtiller, RS I n° 329-33I; Verfasserslexikon III, I981, col. 763-773; 0. Hartwig, Henricus de Lanaenstein dictus de Hassia, Marburg 1857; F.W.E. Roth, Zur Biblioaraphie des Henricus Heimbiiche de Hassia dictus de Lanaenstein, dans Centralblatt fiir Bibliothekswesen, Beiheft I ( I888) pp. 96-118; K.J. Heilig, Kritische Studien zum Schrifttum der heiden Heinriche von Hessen, dans Riimische Quartalschrift 40 (1932) pp. I05-I76;

63

64

HENRICUS DE LANGENSTEIN (DE HASSIA)

H. Pruckner, Studien zu den astroloBischen Schriften des Heinrich von LanBenstein, Leipzig 1933; Th.-M. Charland, Artes praedicandi, Paris/Ottawa 1936, p. 43; A. Lang, Die KatharinenprediBt Heinrichs von LanBenstein: Eine proBrammatische Rede des Griinders der Wiener Universitiit iiber den Aujbau der GlaubensbeBriindunB und die OrBanisation der Wissenschaften, dans Divus Thomas 26 (1948) pp. 123-159, 233-250; A. Lang, Die Universitiit als BeistiBer OrBanismus nach Heinrich von LanBenstein, dans Divus Thomas 27 ( 1949) pp. 41-86; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle ABes, Madison 1959, pp. 636-637; J. Lang, Die ChristoloBie bei Heinrich von LanBenstein. Eine doBmenhistorische UntersuchunB, Freiburg i. Br. 1966 (Freiburger theol. Studien 85); M. Clagett, Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions, Madison 1968, pp. 114-121 et passim; K. Michalski, La physique nouvelle et les diffirents courants philosophiques au XIve siecle, dans id., La philosophie au XIve siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. 231-232, 269; N.H. Steneck, A Late Medieval "Arbor scientiarum", dans Speculum 50 (1975) pp. 245-269; N.H. Steneck, Science and Creation in the Middle ABes: Henry of LanBenstein (a. 1397) on Genesis, Notre Dame 1976; Th. Hohmann, InitienreBister der Werke Heinrichs von LanBenstein, dans Traditio 32 ( 1976) pp. 399-423;

A.L. Gabriel, Heinrich von LanBenstein, Theoretiker und Reformator der mittelalterlichen Universitiit, dans Die Geschichte der Universitiiten und ihre ErforschunB ... , ed. S. Hoyer et W. FHischendrager, Leipzig 1984, pp. 25-36; G. Kreuzer, Heinrich von LanBenstein. Studien zur Biowaphie und zu den Schismatraktaten Paderborn 1987; M.H. Shank, "Unless You Believe, You Shall Not Understand": LoBic, University, and Society in Late Medieval Vienna, Princeton 1988, passim; J.L. Mancha, Ibn al-Haytham's Homocentric Epicycles in Latin Astronomical Texts of the XIVth and XVth Centuries, dans Centaurus 33 (1990) pp. 70-89; A.L. Gabriel, The Paris Studium. Robert of Sorbonne and his LeBacy, Frankfurt am Main 1992, passim; G. Kreuzer, Heinrich von LanBenstein und seine WirkunB, dans HuBolin von Orvieto. Ein spiitmittelalterlicher AuBustinertheoloBe in seiner Zeit, ed. W. Eckermann et B.U. Hucker, Cloppenburg 1992, pp. 187-197; A. Hammer!, Die Welt-Symbol Gottes oder eiBenstiindiBe Wirklichkeit? VerachtunB und HochschiitzunB der Welt bei Heinric von LanBenstein (f 1397), Regensburg 1994; J. Krzyzaniakowa, Henryk TottinB z Oyty i JeBo prascy uczniowie, dans RocH 6r (1995) pp. 87I09;

A. Morisi Guerra, II silenzio di Dio e Ia voce dell'anima. Da Enrico di LanBenstein a Gerson, dans CrSt I? ( I996) pp. 393-413; BAMAT IO ( 2000) pp. 209-2II. Cf. CUP II, p. 646 n.; III, passim; CUP Auct. I, passim. OEUVRES:

Abbreviatura physicorum (douteux)

HENRICUS DE LANGENSTEIN (DE HASSIA)

Inc. Prima abbreviationum parte minus male ... Ms. Wien 5437 fO 1-410v ("Abbreviatura physicorum sive questiones variorum abbreviate et in systema quoddam redacte, utique Marsilii ab Inghen, Henrici de Hassia aliorumque"). Cf. Thorndike et Kibre, col. 1088; Hohmann, (op. cit.) p. 413 n° 152.

De habitudine causarum Inc. Quia libenter vellem scire modum administrationis et regiminis naturaliter agentium mundi inferioris ... Expl. de se videtur propositum patere. Mss. Erfurt, Amplon. Q298 fO 68-84v; Erlangen 838 fO 194-206; Firenze, Laur. Ashburn. 210 (142) fO 145-158v; London, B.L. Sloane 2156 fO 194v-209v; Mainz, Stadtbibl. I 224 tu 86-96v; Paris, Arsenal522 fO 88v-98; BnF 582 fO 1-IOv; 14887 fO 42v-65v; 16401 fO 6891v; Vaticano, Vat. lat. 3088 fO 14-26; Wien 4217 fO 1-9v. Cf. K. Michalski, La physique nouvelle ... (op. cit.), pp. 232, 269; Pruckner, op. cit., p. 5; Thorndike, III, pp. 473-480, 743-748, 751-754, 759; M. Clagett et J.E. Murdoch, Medieval Mathematics ... , dans Manuscripta 3 (1959) p. 21; P. Pirzio, Le prospettive filosofiche del Trattato di Enrico di Langenstein (1325-1397) "De habitudine causarum", dans RCSF 24 (r969) pp. 363-373; Hohmann, op. cit., p. 415 n° 176. De reductione effectuum spiritualium in virtutes communes Inc. Propter admirari inceperunt antiquitus homines philosophari ... Expl. nihil exceptis istis scilicet Deo et sanctis angelis invenitur fortius malis spiritibus. Mss. Erfurt, Amplon. Q.r50 fO 25-46; Q298 fO 85-97v; Firenze, Laur. Ashburn. 210 (142) fO 89-101; London, B.L. Sloane 2156 fO n6v-130v; Paris, Arsenal522 fO 57-66; BnF lat. 2831 fO I03-II5v; 14580 fO 205-213; 14887 fO 65v-87v; 16401 fO 92-106; Sorb. 582 fO r-rov. Cf. K. Michalski, op. cit., pp. n8-II9, 156; Pruckner, op. cit., pp. r6o-r6r n. a; Thorndike, III, pp. 480-492, 743-748, 754-755; Thorndike et Kibre, col. II43; M. Clagett et J.E. Murdoch, Medieval Mathematics ... , dans Manuscripta 3 (1959) p. 21; Hohmann, op. cit., p. 414 n° r6o. De reprobatione ecentricorum et epiciclorum (1364) Inc. Cum inferiorum consideratio ( cognitio) ad celestem conducat inquisitionem ... Expl. sed sufficit mihi nunc in generali tetigisse modum. Mss. Melk 51 (B. r6) fO 210-218 (incomplet); Paris, BnF lat. 16401 fO 55-67v; Praha, Metrop. Kap. 1272 fO 45-54; Princeton, Univ. Garrett 95 fO I46-I67v; Utrecht 725 fO 218246; Vaticano, Barb. lat. 350 fO 61-76 (attrib. aJohannes Fontana Venetus); Vat. lat. 4082 fO 87-97; Wien 5203 fO 100-II7.

65

66

HENRICUS DE LANGENSTEIN (DE HASSIA)

Cf. Pruckner, op. cit., p. 8; Thorndike, IV, pp. 175-177; Thorndike et Kibre, col. 309; L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, p. 476; L. Thorndike, A new work by Robert Holkot ... , dans AIRS 10 (1957) p. 231; C. Kren, Homocentric Astronomy in the Latin West: the "De reprobatione ecentricorum et epiciclorum" of Henry of Hesse, dans Isis 59 (1968) pp. 269-281; C. Kren, A Medieval Objection to "Ptolemy", dans BJHS 4 (1968) pp. 378-393; Hohmann, op. cit., p. 404 n° 38.

Expositio terminorum astronomie (dou teux) Inc. Astronomia communiter dicta celestium corporum quantitates considerat ... Ms. London, B.L. Harley 941 fO 51-58; Miinchen, Univ. Q738 fO 93-95v. Cf. Thorndike et Kibre, col. 156; Hohmann, op. cit., p. 403, n° 17.

Puncta et notata super tribus libris De anima Inc. Veteres et moderni quatenus physica documenta de anima ... Expl. delectabile et sic non est necessarius omni viventi. Ms. Erfurt, Amplon. F.339 fO 73-108; Mainz, Stadtbibl. I, 105 fO 137-147; I, 121 fO 51-61; I, 137 fO 131-140v; I, 164 fO I-IOv (incomplet); I, 174 fO 181-188v (incomplet); I, 215 b fO 125130v. Cf. Lohr, op. cit.; Hohmann, op. cit., p. 422 n° 265; BAMAT 1, 1991, p. 128.

Questio de cometa (Tractatus disputatus cum astrolosis super iudiciis apparitionum cometarum) (136869) Inc. Anno domini millesimo trecentesimo sexagesimo octavo a vigilia palmarum usque ad tres septimanas parisius visus fuit cometes tempore crepusculi ... Expl. et quodammodo erroris vitationis grosse et superficialiter absque pertinacia sint dicta. Mss. Erfurt, Amplon. Q349 fO 34-47; Kassel, Landesb. Astron. fol. 9; Krakow, Jagell. 813 fO 173v-174; Paris, Arsenal522 fO 98-106; BnF lat. 16401 fO 110-119; Sorbonne 582 fO ll18v; Wien 4217 fO 38v-45; Wien, Schott 290 fO 41-48. Ed. Pruckner, op. cit., pp. 89-138. Cf. Pruckner, op. cit., pp. 9-16, 23-43; Thorndike et Kibre, col. 103; Hohmann, op. cit., p. 402, n° 13. Questio de corporibus duris (dou teux) Inc. Utrum quodlibet corpus durum sit alteri immediate ... Expl. alicui presumptuose asserendi. Ms. Paris, BnF lat. 16401 fO 47-54v. Cf. Thorndike et Kibre, col. 1666;

HENRICUS DE LANGENSTEIN (DE HASSIA)

M. Clagett et J.E. Murdoch, Medieval Mathematics ... , dans Manuscripta 3 (1959) p. 21; Hohmann, op. cit., p. 421, n° 250.

Questio 'Utrum secundum naturalem philosophiam' (douteux) Inc. Utrum secundum naturalem philosophiam sint alique substantie separate ... Expl. nisi ab aliqua intelligentia eis appropriata. Et hec de ista questione. Mss. Paris, BnF lat. 14796 fO 81v-86v; Vaticano, Vat. lat. 9369 fO 26-30v. Cf. Thorndike, III, p. 505 n. 104; Thorndike et Kibre, col. 1669; Hohmann, op. cit., p. 421 n° 251. De visione stellarum Inc. (pro!.) Presens huic operi sit gratia neumatis ... (text.) Circa communem perspectivam primo queritur utrum lux multiplicetur per radios ... ( ou: Utrum lux (lumen) multiplicetur per radios ... ) Expl. secunde periferie scilicet iridis. Erit finis questionis et per consequens totius libri. Colophon: Expliciunt questiones communis perspective edite a magistro Henrico de Hacia sacre pagine professore cleo gratias erit finis. Mss. Erfurt, Amplon. 380 fO 29-40v; Firenze, B.N.C. Conv. Soppr. J.X.19 fO 56-85v; Paris, Arsenal522 fO 66-68; Wien 4992 fO 169v-I72v; Wolfenblittel212 fO 85v-92. Ed. Valence 1503 ( Mathematicarum opus in quo continentur T. Bravardini ... Perspectiva Pissani ... una cum questionibus Enrici de Assia ... ). Cf. Thorndike, III, pp. 509-510, 747; Thorndike et Kibre, col. 1085, 1655; F. Alessio, Per uno studio sull 'attica del Trecento, dans SM ser. III, vol. 2 (1961) p. 459; G. Federici Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale, Torino 1965, pp. 165-193; A.D. Menut, A Provisional Biblioaraphy of Oresme's Writin3s, dans MS 28 (1966) pp. 295-296; Hohmann, op. cit., p. 420 n° 245; D.C. Lindberg, The Theory of Pinhole Imases in the Fourteenth Century, dans AHES 6 (1969-70) pp. 299-325; D.C. Lindberg, A Catalosue of Medieval and Renaissance Optical Manuscripts, Toronto 1975, p. 87; D.C. Lindberg, Theories of Vision from Al-Kindi to Kepler, Chicago/London 1976, pp. 123-132; H. Busard, Internat. Union of History of Science 1983, p. 151 (edition annoncee). Tractatus contra astrolosos coniunctionistas (13 73) Inc. Odit observantes vanitates supervacue universitas Parisiensis ideo ... Expl. venenose habundant herbe que tandem putrefacte exalant in aera. Mss. notamment Paris, BnF lat. 14579, 16401 fO 28-45v. Ed. H. Pruckner, op. cit., pp. 16-22, 139-206. Cf. Pruckner, op. cit., pp. 43-72; Thorndike et Kibre, col. 978; Hohmann, op. cit., p. 412, n° 139.

67

68

HENRICUS DE LANGENSTEIN (DE HASSIA)

AUTRES OEUVRES:

des ecrits theologiques, dont des commentaires bibliques, un commentaire sur les Sentences, des traites comme De contemptu mundi, De confessione, De discretione spirituum, Speculum anime, des traites polemiques, des lettres, dont une adressee au chancelier de l'Universite de Paris (CUP III, pp. 637-639), des sermons; un Ars predicandi lui a ete attribue, ainsi que des Versus de materia, fine et ordine scientiarum omnium (avec traduction allemande). Il se peut qu'il soit !'auteur du Tractatus de sphera conserve dans le ms. Vat. lat. 9369 fO 41-50 ( cf. Steneck, Science and Creation (op. cit.), p. 156 n. 31) et d'une question De ma8nete (cf. Hohmann, n° 274).

S

HENRICUS TOTTING DE 0YTA,

[t 1397]

Originaire de la Frise orientale, etudiant a Prague et maitre es arts ( 1355 ), recteur d'une ecole a Erfurt, professeur ala Faculte des arts de Prague, il arriva a Paris en 1377 et y fut professeur ala Faculte de theologie en 1380; puis il enseigna la theologie a Prague, de 1381 a 1384, et a Vienne, a partir de 1385. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 2094; A. Lang, dans LThK 5, 19602 , col. 198; Uberweg-Geyer, pp. 6n, 786; De Wulfiii, pp. 184-186; Totok II, pp. 575, 585; Sarton III, p. 1432; Duhem X, pp. 29, 134, 139, 141; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 229-232; id., Commentateurs, pp. I06-I07; id., Berol., pp. 367368;

Stegmiiller, RB III, n° 3218-3223; Stegmiiller, RS I, pp. 156-16o; G. Sommerfeld, Zur Heinrich TottinB von Oyta, dans Mitteilun8en des Instituts f iisterr. Geschichtsforschun8 25 ( 1904) pp. 576-604; A. Lang, Heinrich TottinB von Oyta: ein BeitriiB zur Entstehun8s8eschichte der ersten deutschen Universitiiten und zur Problem8eschichte der Spiitscholastik, Beitrage 33, 4-5, Munster i. W. 1937;

K. Michalski, Le criticisme et le scepticisme dans Ia philosophie du XIve siecle, dans id., La philosophie au XJve siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. 75-76, 112-113; K. Michalski, Le probleme de Ia volonte ... ,dans id., La philosophie au XIve siecle (op. cit.), pp. 292, 322-323;

M. Grabmann, Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter, dans SBBay 1939, Heft 5, pp. !89-191; F. Rosenthal, Heinrich von Oyta and Biblical Criticism in the XIVth Century, dans Speculum 25 (1950) pp. 178-183; W. Kolmel, Von Ockham zu Gabriel Biel: zur Naturrechtslehre des 14. und 15. Jahrhunderts, dans FS 37 (1955) pp. 232-234;

HENRrcus ToTTING DE 0YTA

D. Trapp, Clm 27034. Unchristened nominalism and Wyclijfite realism at Prague in 1381, dans RTAM 24 (r957) pp. 352-353; F. Flaskamp, Der Wiedenbriicker Stiftspropst Heinrich Totting von Oyta. Lebensbild eines westfiilischen Theologen im XIV Jahrhundert, dans Jahrbuch des Vereins fiir westJ Kirchengeschichte 5152 (r958-59) pp. 9-26; A. Lang, Das Verhiiltnis von Schrift, Tradition und kirchlichen Lehramt nach Heinrich Tottyng von Oyta, dans Scholastik 40 (1965) pp. 214-234; J. Triska, Literarn{ Cinnost pfedhusistske university, Praha 1967, pp. 108-no; J. Triska, Prlspekvy k Stredoveke Literarn{ Universite, dans Acta Universitatis Carolinae- Historia Universitatis Carolinae Pragensis 9,1 ( 1968) p. 12; 10, 1 ( 1969) pp. 22-23; J. Triska, Sententiarii Pragenses, dans MPP 13 (1968) p. 102; R. Palacz, Z problematyki badan nad filozofia przyrody w XV wieku, dans SMedW II ( 1970) pp. 73-109; 13 (1971) pp. 3-108; 14 (1973) pp. 87-198 (passim); A. Maieru, Logica aristotelica e teologia trinitaria. Enrico Tottyng da Oyta, dans Studi sui XIV secolo in memoria di A. Maier, ed. A. Maieru et A. Paravicini Bagliani, Roma 1981 (Storia e letteratura 151) pp. 481-512; S. Lorenz, Studium generale Erfordense. Zum Erfurter Schulleben im 13. und 14. Jahrhundert, Stuttgart 1989, pp. 185-200; M.H. Shank, "Unless You Believe, You Shall Not Understand": Logic, University, and Society in Late Medieval Vienna, Princeton 1990, passim; A.L. Gabriel, The Paris Studium. Robert of Sorbonne and his Legacy, Frankfurt am Main 1992, pp. 136, r66, 172, 174-175, 447; M.M. Gorman, Henry of Oyta 's Nominalism and the Principle of Individuation, dans ModS 69 (1991-92) pp. 135-148; J. Krzyzaniakowa, Henryk Totting z Oyty i jego prascy uczniowie, dans RocH 61 (1995) pp. 87109;

A. Conti, Paradigma aristotelico e teologia cristiana nel secolo XIV Pede e ragione a Oxford e Parigi sui finire del Medioevo, dans Medioevo 22 (1996) pp. 192-196; M.H. Shank, University and Church in Late Medieval Vienna: Modi docendi et operandi, 13881421, dans Philosophy and Learning. Universities in the Middle Ages, ed. M.J.F.M. Hoenen, J.H.J. Schneider, G. Wieland, LeidenfNew YorkfKoln 1996, pp. 43-62; V. Herold, Die Philosophie an der Prager Universitiit der vorhussitischen Zeit: "Schola Aristotelis" oder "Platonis divinissimi"?, dans Was ist Philosophie im Mittelalter? ... , ed. J.A. Aertsen et A. Speer, Berlin 1998, pp. 326-327; P.J.J.M. Bakker, La raison et le miracle: les doctrines eucharistiques (c. 1250- c. 1400). Contributions al'itude des rapports entre philosophie et theologie, (these Universite de Nimegue) 1999, II, pp. 85-139. Cf. CUP III, n° 1569 [1389]; p. 584 n.; p. 585 n.; p. 586 n.; CUP Auct. I saepius. (dans l' ordre systematique): Translatio veteris artis Inc. Quia sit necessarium. Et prima pars est Perihermenias ... Expl. et in vera textus expositione. Et ergo hec dicta sunt causa brevitatis. Et sic veteris artis etc. OEUVRES

69

70

HENRICUS TOTTING DE 0YTA

Ms. Leipzig, UB 1413 fO 101-105. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 131-132.

Questiones super arte veteri Inc. (Isag.) Circa principium Porphirii queruntur prima utrum notitia ... (Predic.) Queritur circa librum Predicamentorum talis questio: utrum definitio equivocorum data per philosophos ... (Perih.) Queritur consequenter circa primum librum Perihermenias questio talis: utrum intellectus noster possit ... Expl. de lapidibus et lignis. Colophon: Et sic est finis questionum Perihermenias Pragis per Petrum de Treysa reportatarum. Ms. Mainz, Stadtbibl. 613 (Predic.); Wien 5461 fO 23-87v. Ed. partielle (Isag.): J. Schneider, Quaestiones in Isagogen Porphyrii ... , Mlinchen 1979 (Bayer. Akad. der Wissenschaften). Cf. Lang, op. cit., pp. 127-133; Schneider, op. cit.; H.-U. Wohler (trad.), Texte zum Universalienstreit, II. Hoch- und Spiitmittelalterliche Scholastik. Lateinische Texte des 13.-15. Jahrhunderts, Berlin 1994, pp. 186-199. Translatio Priorum Inc. Iste est liber Priorum qui duos continet libros partiales. Primus est de sillogismorum generatione ... Expl. et sic est finis Priorum. Ms. Leipzig, UB 1413 fO 87v-91. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Translatio Posteriorum Inc. Omnis doctrina. Iste liber interpretatur Posteriorum in quo secundum Lincolniensem Aristoteles intendit ... Expl. de his enim quid veritatis patet in conclusionibus. Ms. Leipzig, UB 1413 fO 91v-100. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Translatio Elenchorum Inc. Quoniam autem. Liber Elenchorum de sufficientibus argumentationibus duos continet libros partiales ... Expl. premittuntur causa brevitatis pr. etc. Ms. Leipzig, UB 1413 fO wov-101. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Questiones consequentiarum Inc. Queritur prima utrum definitio consequentie sit bona cum dicitur consequentia est ... Expl. ex quo se ipsum falsificat; rationes reprobantes solute sunt pro dictis in secunda articulo.

HENRICUS TOTTING DE 0YTA

Ms. Krakow, Jagell. 2132 fO l-43v. Cf. Lang, op. cit., p. 133.

Lectura Metaphysice (incertain) Inc. Omnes homines. Iste liber dividitur in proemium et executionem ... Expl. unus ergo princeps cui sit honor et gloria per infinita secula. Amen. Ms. Melk, Stiftsb. 580 fO 1-58v. Cf. Lang, op. cit., p. !33. Questiones metaphysice (1. VII-XII) Inc. Queritur circa septimum utrum inherentia sit de essentia ... Expl. fides vulgarium et fatuorum credentium plures esse deos. Colophon: Expliciunt questiones duodecimi Metaphisice ascripte ven. viro magistro Henrico de Oyta sacre theologie doctori eximio ... Ms. Erfurt, Amplon. F.329 fO 1-97. Cf. Lang, op. cit., p. 135. Translatio Physicorum Inc. Quoniam quidem intelligere. Iste liber Physico rum est prim us in ordine librarum naturalium ... Expl. nullam habens magnitudinem. Mss. Augsburg, U.B. Cod. ll.r.2° 6 fO 1-34v; Krakow, Jagell. 661 fO 128-148v; Leipzig, UB 1413 fO no-141; Miinchen, Clm 19551 fO 2-31; Stettin, Marienstiftsgymn. Cam. 6 fO 65I04v. Cf. Lang, op. cit., pp. 125-126, 132. Questiones Physicorum (douteux) Inc. Queritur circa primum Physico rum quia primum oportet instituere ... Expl. adhesio quam felicitatem nobis concedat trinus et unus. Amen. Mss. Erfurt, Amplon. F.329 fO 45-129v; Praha, Univ. 461 (III.D.9) fO 1-140v. Cf. Lang, op. cit., p.134. Translationes super libros de celo et mundo Inc. De natura scientia. Iste liber est secundus in ordine librorum naturalium qui habet quattuor Iibras ... Expl. et patet cuilibet diligenter intuenti. Et sic est finis huius. Mss. Leipzig, UB l4!3 fO 142-147v; Stettin, Marienstiftsgymn. Cam. 6 fO 6ov-63v. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Questiones circa De substantia orb is (in certain) Inc. Circa librum de substantia orbis queritur utrum corpora celestia ... Expl. ad partes continuationis et sic dictum est ad quesitum. Ms. Erfurt, Amplon. F.297 fO 149-158. Cf. Lang, op. cit., p. 135;

71

72

HENR1CUS ToTTING DE 0YTA

I. B. Zimmermann, Kommentare zu der Schrift des Averroes "De substantia orbis" in der Bibliotheca Amploniana, dans Die Bibliotheca Amploniana. Ihre Bedeutung im Spannungsfeld von Aristotelismus, Nominalismus und Humanismus (MiscMed 23), ed. A. Speer, Berlin 1995, pp. 122-126.

Translatio super libros de generatione et corruptione Inc. De generatione autem. Iste liber de generatione habet duos Iibras partiales ... Expl. sic patebit in questionibus. Et sic est finis libri De generatione et corruptione. Ms. Leipzig, UB 1413 fO 147-150. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Translationes super libros Meteororum Inc. De primis quidem. Iste liber habet quattuor Iibras partiales. Primi tres libri sunt de mixtione imperfecta ... Expl. patebit in questionibus. Et igitur brevitatis causa premittuntur narrare etc. Ms. Leipzig, UB 1413 fO 150v-154. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Expositio in libros Meteorologicorum Inc. Phylozophya habet delectationes mirabiles puritate et firmitate. Hanc propositionem scribit Aristoteles 12° Ethycorum ... Ms. Berlin, lat. fol. 411 fO 3v-101. Lectura de anima Inc. Bonorum honorabilium. lste liber de anima habet tres Iibras partiales. Primus habet duos tractatus ... Expl. quid enim veritatis de his omnibus sit patet lucide intuenti questiones. Et sic est finis huius voluminis pro quo alme (?) virginis sit benedictus per omnia secula seculorum. Amen. Colophon: Expliciunt collecta brevia istorum libra rum magistri Henrici de Oyta anno domini 1390 scripta per me Nicolaum Stendal (?). Ms. Leipzig, UB 1413 fO 154-156. Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 132. Translatio super libros Ethicorum Inc. Omnis ars et omnis doctrina. lste liber est Ethicorum et dividitur in decem Iibras partiales in quorum prima determinatur de felicitate humana in generali ... Ms. Leipzig, UB 1413 fO 172-202 (incomplet). Cf. Lang, op. cit., pp. 125, 133. Translatio super libros Politicorum Inc. Quoniam autem omnem civitatem videmus etc. Iste est liber Politicorum tertius in ordine librorum scientie moralis in quo Aristoteles determinat de homine felicitabili ut est pars communitatis civilis ... Expl. et in fine addit translator dicens reliqua huius operis in greco nondum inveni. Et sic est finis octavi libri Politicorum.

HENRICUS ToTTING DE 0YTA

Mss. Leipzig, UB 1413 tn 158''-171'; 1445 f" 175-243 '; Praha, Metr. Kap. 929 f0 244-274 v; Sevilla, Colomb. 5.5.19 f" 97-1)1; Wroclaw, BU IV.Q.51 fD 31-55v ( et 3 mss. fragm., voir Fltieler). Ed. partielle: M. Grabmann, Die mzttelalterliche Kommentare zur Politik des Aristoteles, dans SBBay 1941, Heft 10, pp. 61-62. Cf. Lang, op. czt , pp. 125, 132; Grabmann, op cit., pp. 59-61; l'. C:zartoryski, Closes et commentaires inconnus sur Ia Polztzque d'Aristote d'apres les MSS de Ia Biblzotheque Jasellone de Cracovie, dans MPP 5 ( 1960) pp. 18-27, 43; P. Czartoryski, Wczesna Recepcja "Polityki" Arystotelesa na Uniwersytecze Krakowskim, WroclawjWarsowajKrak6w 1963, pp. 21-32, 46-58, 159-168, et passim; V. Herold, Commentarium Maszstri Johannzs Wenceslai de Pra11a super octo Iibras "Polzticorum" Arzstotelzs, dans MPP 26 (1982) pp. 59-62; fltieler, II, p. 25.

Lectura economicorum (incertain) Inc. Economica et politica difierunt. Secundus liber in ordine scientie moralis, in quo Aristoteles determinat de regimine domestice communitatis ... Ed. A. Slomczynska, Ab Henrzco de Oyta usque ad Georszum Libanum Lismczensem Quinque commentariorum zn Arzstotelts "Economzca" conscriptorum editto, dans MPP 28 (1986) pp. 58-70. Cf. Lang, op. cit., p. 133; A. Slomczynska, Repertorzum commentariorum in Aristotelzs "Economzca" latznorum, dans MPP 28 (r968) p. 182; A. Slomczynska, Krakowskte komentarze z XV wieku do "Ekonomiki" Arystztelesa, Wroclaw 1978;

Fltieler, II p. 24. AUTRES OHJ\RFS:

de nombreux ecrits theologiques, dont des commentaires bibliques, un commentaire sur les Sentences ( une Lectura textual is en deux versions et des Questzones, cf. C.

Schabel, Theolosy at Paris, 1315-1475, Aldershot 2000, pp. 363-369), des traites et des sermons; quelques documents universitaires concernant Ia Faculte de theologie (une Questzo zn aula, une liste de questions pour les Vespme, une Recommendatio masistrandorum ).

M

HERVEUS BRITO,

[t vers r2so?]

Herve le Breton fut maitre ala Facultc des arts de Paris; plusieurs de ses oeuvres ont ete dans le passe attribuees a Herveus Natalis et sa Phzlosophia avait ete attribuee a un certain Henri le Breton. Est-il a identifier avec le Herve "a Ia voix rauque" qui aurait ete chanoine de Reims, puis de Notre-Dame de Paris et qui mourut en 1276 (mentionne dans le Masnum Pastorale de Notre-Dame de Paris) ou avec celui mentionne en 1289 (cf. CUP)! Ou faut-ill'identifier a Herve le Sophistel

73

74

HERVEUS BRITO

BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Rep. theo/., n° 64 (Herveus Natalis); R.A. Gauthier, Arnoul de Provence et Ia doctrine de /a fronesis' vertu mystique supreme, dans RMAL 19 (I963) p.136 n. 22, p. 144 n. 38; L.M. De Rijk, Loaica Modernorum, II, I, Assen I967, pp. 50-5I, 88; Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 238 (Herveus Natalis); L.M. De Rijk, Peter of Spain (Petrus Hispanus Portuaalensis), Tractatus called afterwards Summule loaicales, Assen 1972, p. LXXXVII; R.A. Gauthier, Notes sur Siaer de Brabant II, Siaer en 1272-1275. Aubry de Reims et Ia scission des Normands, dans RSPT 68 (1984) p. 6 n.n et 12; A. De Libera, Les 'Abstractiones' d'Herve le Sophiste (Hervaeus Sophista) dans AHDLMA 52 (1985) p. 173 n. 22; A. De Libera, La loaique du moyen iiae comme loaique naturelle (Sprachloaik): Vues midievales sur l'ambiauite, dans Sprachphilosophie in Antike und Mittelalter, ed. B. Mojsisch, Amsterdam 1986, pp. 419-423; A. De Libera, Les "Summule dialectices" de Roaer Bacon, I-II. De termino, De enuntiatione, dans AHDLMA 53 (1986) p. 154; A. De Libera, Les "Summule dialectices" de Roaer Bacon, III. De araumentatione, dans AHDLMA 54 (I987) pp. I86-188; A. Tabarroni, Lo Pseudo Eaidio (Gualielmo Arnaldi) e un'inedita continuazione del commento di Tommaso al "Peryermenias", dans Medioevo 14 (I988) pp. 39I-407; C. Lafleur, Quatre introductions aIa philosophie au XIIJI! siecle. Textes critiques et etude historique, Montreal/Paris I988, p. 48, p. 52 n. 72, pp. 389-390; R.A. Gauthier, Preface, dans S. Ihomae de Aquino Opera omnia, Expositio libri Peryermenias, RomaJParis 1989, pp. 73*-75*; C. Marmo, "Suspicio": A Key Word to the Sianificance of Aristotle's 'Rhetoric' in Thirteenth Century Scholasticism, dans CIMAGL 69 (1990) pp. 152-153 n. 31; A. De Libera, La loaique de Ia discussion dans l'universite midievale, dans Fiaures et conjlits rhetoriques, ed. M. Meyer etA. Lempereur, Bruxelles 1990, p. 63 et n. 18; C. Lafleur, La 'Philosophia' d'Herve le Breton (alias Henri le Breton) et le recueil d'introductions a Ia philosophie du ms. Oxford, Corpus Christi Colleae 283 (premiere partie), dans AHDLMA 61 (1994) pp. 149-226; C. Lafleur et J. Carrier, La 'Philosophia' d'Herve le Breton (alias Henri le Breton) et le recueil d'introductions aIa philosophie du ms. Oxford, Corpus Christi Colleae 283 (deuxieme partie), dans AHDLMA 62 (1995) pp. 359-442; L'enseianement de /a philosophie au XIIJI! siecle. Autour du Guide de l'etudiant du ms. Ripo//109, ed. C. Lafleur et J. Carrier, Turnhout 1997 (Studia Artistarum 5), passim. Cf. CUP II, n° 560 [1289]l OEUVRES:

Philosophia (seconde partie d'une compilation attribuee aHerve) Inc. (Tunc ad divisionem logices accedamus (formule du compilateur)) Sicut dicit Aristotiles secundo Metaphisice inconveniens est simul querere scientiam et modum sciendi. Uncle propter hoc multi in magnos errores inciderunt ...

HERVEUS BRITO

Expl. Et hec de divisione logices sufficiant. Ed. C. Lafleur, dans AHDLMA 62 (1995) pp. 390-395 (!'ensemble de Ia compilation pp. 363-408 ). Cf. Mohan, Incipits, p. 394; R.A. Gauthier, Arnoul de Provence (op. cit.); C. Lafleur, La 'Philosophia' (op. cit.).

Sententia libri Porphyrii Inc. Sicut dicit Philosophus secunda Metaphysicorum inconveniens est simul querere ... Expl. dicendum est de communitatibus et proprietatibus istorum, et hoc est quod dicit que hiis sunt communia et propria. Hec est sententia partis et per consequens toti us libri. Mss. Mi.inchen, Clm 8002 fO 84-88v; Oxford, Merton Coli. 296 fO 1-7v; Paris, Arsenal 530 fO 32v-33v (incomplet); Vaticano, Pal. lat. 1007 fO 1-5v. Ed. partielle (prologue) par C. Lafleur, dans AHDLMA 62 (1995) pp. 390-395 (= Philosophia). Cf. De Rijk, op. cit., pp. 50-51; Tabarroni, op. cit.; C. Lafleur, La 'Philosophia' (op. cit.). Questiones super Porphyrii librum Inc. Circa librum Porphyrii quedam in generali queruntur. Primo utrum sit possibile ali quid scire ... Expl. ideo ipsum definit (distinguit) sic, alia autem non et sic patet ad quesita. Ms. Madrid, BN 1565 fO 13v-18; Vaticano, Pal. lat. 1007 fO 5v-1ov. Ed. d'extraits par J. Pinborg, Petrus de Alvernia in Porphyry, dans CIMAGL 9 (1973) pp. 6064. Cf. De Rijk, op. cit., p. 51; Pinborg, op. cit., pp. 47-67; Lafleur, dans AHDLMA 61 (1994) pp. 208-210, n. 28. Commentum super librum Predicamentorum Inc. Equivoca dicuntur. Ex prius dictis in divisione Ioyce apparet quid sit subiectum in libro Predicamentorum, quoniam dicibile incomplexum ordinabile in genere ... Expl. sed tamen illi qui consueverunt dici et qui sunt usitati pene omnes enumerati sunt. Hec est sententia huius partis et per consequens totius libri Predicamentorum. Mss. Mi.inchen, Clm 8002 fO 88v-98v; Clm 14763 fO 142 (seule la fin); Oxford, Merton Coli. 296 fO 7v -23 v; Paris, Arsenal530 fO 16-21v (inc. mutili!); Vaticano, Pal. lat. 1007 fO n21. Nota: Wien, NB 24n fO 60-66 ne semble pas etre le meme ouvrage. Cf. De Rijk, op. cit., p. 51; Tabarroni, op. cit.; Lafleur, loc. cit.

75

76

HERVEUS BRITO

Super libros Perihermeneias Inc. Primum oportet constituere. Quid autem debeat dici subiectum in hac scientia patet ex divisione loyces, quoniam enunciacio simpliciter ... Expl. et hoc nee in opinionibus nee in enunciacionibus, et hoc apparet ex diffinitione (approbat per diffinitionem) contrariorum et patet. Hec est sententia huius libri (In hoc terminatur sentencia istius lectionis et per consequens tocius libri peyerminias). Colophon (ms. Paris, Arsenal): In his etiam terminatur scientia veteris Joice Hervei Britonis. Mss. Basel, UB F.IV.35 fO 47-6rv (attribue a Pierre de St-Amour); Mi.inchen, Clm 8oo2 fO 98v-109v; Clm 14763 fO 142v-r63v; Oxford, Merton CoiL 298 fO 24-40; Paris, Arsenal 530 fO 2rv-28v; Vaticano, Pal. lat. roo7 fO 21-29. Cf. M. Grabmann, BearbeitunBen und AusleBunBen der aristotelischen LoBik aus der Zeit von Peter Abaelard his Petrus Hispanus, Berlin 1937, p. 51; De Rijk, op. cit., pp. 50-51; R.A. Gauthier, op. cit.; Tabarroni, op. cit.; Lafleur, loc. cit. AUTRES OEUVRES:

un commentaire Super librum Divisionum Boethii et une Totius loBice Aristotelis summa pourraient etre de lui (cf. Lohr, op. cit. (Herveus Natalis) p. 238).

S

HERVEUS NATALIS,

[ca.

1260-1323]

Theologien parisien bien connu, de l'ordre des Dominicains, Herveus Natalis ou Herve Nedellec fut maitre en theologie et regent a Paris en 1307, puis, en 1309 provincial et en I3I8 general de son ordre; auteur de traites dont certains touchent a l'enseignement de Ia Faculte des arts; on lui a attribue un commentaire sur Ia LoBica vetus, qui est en fait d'Herve le Breton. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Rep. theol. n° 64; Fac. arts n° rgr; Chevalier, col. 2I37; B. Haureau, dans HLP 34, pp. 308-351, 632; E. Mangenot, dans DThC 2, col. 2069-2070; J.C. Didier, dans Catholicisme 5, col. 692-693; B. Decker, dans LThK 5, 19602 , col. 284; Uberweg-Geyer, pp. 53o, 536-7, m; De Wulf III, pp. 58-59, 70; Totok II, pp. 522, 526-527; CHLMPh, pp. 863-864 et saepius; Sarton III pp. 52r-522;

HERVEUS NATALIS

Duhem VI, pp. 46-50, 327-349; Maier II-IV passim; id., Ausaehendes Mittelalter II, saepius; Lohr, dans Traditio 24 (1968) pp. 237-238; id., Commentateurs, pp. no-m; id., Matrit., p. 252; Stegmtiller, RS pp. 104-108; Kaeppeli II, pp. 231-244; IV, pp. II9-I20; E.-H. Weber, dans DLF, p. 679; K. Michalski, Le criticisme et le scepticisme dans Ia philosophie du XIve siecle, dans id., La philosophie au XIve siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. m-no; A. de Guimaraes, Herve Noe'l (f 1323): etude bioaraphique, dans AFP 8 (1938) pp. 5-81; F. Stegmtiller et H. Riedlinger, Raimundi Lulli Opera latina. Opera parisiensia 154-155, Palma 1967, pp. 89-90; K. Plotnik, Hervaeus Nata/is O.P. and the Controversies over the Real Presence and Transsubstantiation, Paderborn 1970 (Veroffentlichungen des Grabmann-Instituts, Theologie und Philosophie, N.S. 10); F. E. Kelley, Some Observations on the 'fictum" Theory in Ockham and Its Relation to Hervaeus Nata/is, dans FSt 38 (1978) pp. 260-282; K. Tachau, The Response to Ockham's and Aureol's Epistemoloay (1320-1340), dans Enalish Loaic in Italy in the 14th and 15th Centuries, ed. A. Maieru, Napoli 1982, pp. 185-217; K. Tachau, Peter Aureol on Intentions and the Intuitive Coanition of Non-existants, dans CIMAGL 44 (1983) pp. 122-150; E.-H. Weber, La demonstration de /'existence de Dieu chez Herve de Nedellec et ses confreres Precheurs de Paris, dans Preuve et raisons al'Universite de Paris, ed. Z. Kaluza et P. Vignaux, Paris 1984, pp. 25-41; T. Suarez-Nani, Noterelle sulle fonti albertine del "De tempore" di Nicola di Strasburao, dans Albert der Grosse und die deutsche Dominikanerschule. Philosophische Perspektiven, ed. R. Imbach etC. Fltieler, Freiburg 1985 ( = FZPhTh 32), pp. 235-247; R.C. Dales, Medieval Discussions of the Eternity of the World, Leiden, 1990, pp. 201, 241-245, 255; E.J. Ashworth, Analoaical concepts ... , dans Dialoaue 31 (1992) pp. 399-413; U. Horst, Evanaelische Armut und Kirche. Thomas von Aquin und die Armutskontroversen des 13. und beainnenden 14. Jahrhunderts, Berlin 1992, pp. 201-207; M. Tavuzzi, Hervaeus Nata/is and the Philosophical Loaic of the Thomism of the Renaissance, dans DC (1992) pp. 132-152; C. Lafleur, La 'Philosophia' d'Herve le Breton (alias Henri le Breton) et le recueil d'introductions aIa philosophie du ms. Oxford, Corpus Christi Colleae 283 (premiere partie), dans AHDLMA 61 (1994) pp. 158-163, 224-225; D. Perler, Peter Aureol vs. Hervaeus Nata/is, dans AHDLMA 61 (1994) pp. 227-262; D. Perler, Intentionale und reale Existenz. Eine spiitmittelalterliche Kontroverse, dans PJ 102 (1995) pp. 261-278; K.E. Spiers, Poverty Treatises by Hervaeus Natal is and Pierre Roaer (Pope Clement VI) in Codex Vaticanus Latinus 4869, dans Manuscripta 39 (1995) pp. 91-109; E.-H. Weber, L'Ordine domenicano dal debattito sui tomismo a Eckhart, dans Storia della teoloaia nel Medioevo, III. La teoloaia delle scuole, Casale Monferrato 1996, pp. 400-401, 448; S.-T. Bonino, Quelques reactions thomistes aIa critique de /'intellect aaent par Durand de SaintPoun;ain, dans Saint Thomas au XIve siecle, ed. Toulouse 1997 ( = RThom 97) pp. 99-128;

77

78

HERVEUS NATAUS

P. Conforti, Herve Nedellec et les questions ordinaires "De coBnitione primi principii", dans Saint Thomas au XIve siecle (op. cit.) pp. 63-82; J.-L. Solere, Thomistes et antithomistes face aIa question de l'infini cree: Durand de Saint-Pourfain, Herve de Nedellec et Jacques de Metz, dans Saint Thomas au XIve siecle (op. cit.) pp. 219244; P. Piccari, La prima scuola tomistica. Erveo di Nedellec e l'epistemoloBia teoloBica, dans Sapienza 50 (1997) pp. 147-162; P. Conforti, "Naturali coBnitione probare". Natural and TheoloBical KnowledBe in Hervaeus Natalis, dans Was ist Philosophie im Mittelalter? ... , ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1998, pp. 614-621. Cf. CUP II, p. 102 n.; p. 127 n.; n° 761 [1318]; n° 779 [I318]; n° 788 [mo]; n° 795 [1321]; n° 8o5 [un]; n° 821 [1323]. OEUVRES:

Super Aristotelis Perihermeneias libros II Inc. Primum oportet constituere. Sicut dicitur in demonstratione philosophie enuntiatio prout abstrahit ... Expl. in presenti lectione et per consequens ad omnia quesita in sec undo libro Perihermeneias. Ms. Basel, UB F.III.2o fO 50-90. Cf. A. Tine, Le questioni su Porflrio di Pierre d'AuverBne, dans AHDLMA 64 (1997) p. 238.

De etemitate mundi Inc. Questio est utrum mundus potuerit esse ab eterno vel non ... Expl. uncle argumentum procedit ab insufficienti quando non dividit per immediata. Mss. Avignon, B.M. 1071 fO 82-88v (incomplet); Basel, U.B. B.III. 22 fO 44v-5o; Padova, B. Univ. 2165 fO 7-10; Toulouse, B.M. 192 fO 171-178; Venezia, Marc. lat. 139 (2oro) (IV.42) fO 123-129v (incomplet); Marc. lat. 218 (VL105) fO 147-153. Ed. Venezia 1513 (Quodlibeta Hervei ... Tractatus VIII). Cf. V. Doucet, dans AFH 26 (1933) p. 212; C. Jellonschek, VerteidiBunB der Moglichkeit einer anfanBlosen WeltschOpfunB bei Herveus Nata/is, dans Jahrbuch fiir Philosophie und spekulative TheoloBie 26 (1912) pp. 155-187, 325-367.

Deformis Inc. Ut ordinatius possint inveniri et per consequens responderi ad ea argumenta que solent fieri contra unitatem forme substantialis in eodem supposito ... Expl. et quantum ad hoc potest dici quod caro et os in homine generantur a cal ore et algore in quantum a talibus cooperantibus causantur dispositiones accidentales carnis et ossis. Mss. Basel, UB B.II1.22 fO mv-141; Escorial F.II.8 fO 117-148; Madrid, B.N. 226 fO 144v_ I65v; Paris, BnF lat. 14572 fO n6-125v; Roma, B. Ang. 104 fO 127-146; 619 fO 143-163v; Siena, B.C. G.VI1.40 fO 123-152; L.IV.34 fO 125-148; Toulouse, B.M. 192 fO 149-170; Vaticano, Barb. lat. 340 fO 1-21v; Borgh. 315 fO 89-109; Vat. lat. 859 fO 98-118.

HERVEUS NATALIS

Cf. A. Pattin, Documentation concernant Ia controverse des formes au moyen aae, dans BPhM 13 ( I97I) pp. 72-78.

De materia celi Inc. Queritur utrum aliqua virtus activa sit in natura corporali ... Expl. non imponit necessitatem suo effectui et sic potest responderi ad obiecta. Mss. Basel, U.B., B.II1.22 fO 27-44v; Firenze, BNC Conv. soppr. J.X.Io fO 86v-89v(q. 6. 7); Klosterneuburg 274 fO 56v-59 (q. 7), 75-77v (q. 6); Madrid, B.N. 226 fO I-24v; Milano, Ambros. H.44 inf. fO 89-II5; Munster 308 fO I04-IIIv (incomplet); Oxford, Bodl. 468 fO I40-I65; Padova, Univ. 2170 fO 66-73v; Paris, Mazar. 35I4 fO 99-II8v; BnF lat. 312I fO 69v_ 94v; Troyes, B.M. 7I7 fO 57v-93v; Vaticano, Barb. lat. 340 fO 22-42; Chigi B.VIII.135 fO 2I5v_ 22I (incomplet); lat. 772 fO 35v-54; lat. 6768 fO I97v-200v (qu. 3 et 4). Ed. Venezia I513 (Quodlibeta Hervei ... Tractatus VIII). Cf. V. Doucet, dans AFH 26 (I933) p. 212; V. Doucet, Supplement au RS, I954, n° I92; A. Maier, Die italienische Averroisten des Codex Vaticanus latinus 6768, dans Manuscripta 8 (I964) p. 76; E. Grant, Medieval and Renaissance Scholastic Conceptions of the Influence of the Celestial Reaion on the Terrestrial, dans ]MRS I7 (I987) pp. I8-I9. De quatuor materiis (Contra Henri cum de Gandavo) ( comprend les traites De formis, De esse et essentia, De materia et forma, De intellectu et specie et De intellectu et voluntate) Inc. (I) Magister Henricus in primo suo quolibet querit questione prima utrum sit ponere in divinis bonitatem essentialem et personalem ... (2) Primo quolibet, questione octava querit utrum esse creature realiter differat a sua essentia ... (3) Dicto primo quolibet questione decima querit utrum materia possit esse sine forma ... (4) Eodem quolibet, questione undecima querit utrum peccatum veniale retardet a gloria ... (5) Querit etiam primo quolibet XIII. questione que sit altior potentia, utrum scilicet voluntas et intellectus sint potentie eque libere ... Expl. sed quantum ad secundam. Mss. Bologna, Archig. A.9I3 fO 47-64v (De int. et vol.); Bordeaux, B.M. I47 fO 204-229, 243-275v; Cambridge, Gonv. and Caius Coll. 302 fO I-I59; Firenze, BNC Conv. soppr. B.1.569 fO 77-II5; Klosterneuburg 129 fO I38-242; Napoli, B.N. VII.B.3I fO 8I-I06v (De int. et val.); Paris, BnF lat. 3I57 fO I-125; Toulouse, B.M. 739 (l); Vaticano, Borgh. 3I5 fO I-87v; lat. 859 fO I-98; Venezia, Marc. lat. I39 (2010) (IV-42) fO 6-93; Wien I590 fO 77v-78 (De ente et essentia); Worcester, Cath. F.69 fO 267-363v. Ed. partielle: P. Stella, La prima critica di Hervaeus Natalis O.P. alia noetica di Enrico di Gand: il "De intellectu et de specie" del cosidetto "De quattuor materiis", dans Salesianum 2I (I959) pp. I4II68 (De intellectu et specie); W. Senko, dans SMedWn (I970) pp. 260-279 (De esse et essentia); ed. d'extraits: W. Senko, Les opinions d'Herve Nedellec au sujet de /'essence et de !'existence, dans MPP 10 (1961) pp. 62-68. Cf. Stegmuller, RS n° 35I-35I, I; Doucet, Supplement; W. Schi:illgen, Das Problem der Willensfreiheit bei Heinrich von Gent und Herveus Natalis, Dusseldorf I927 (Hildesheim I975 );

79

80

HERVE US NATALIS

R.M. Martin, La table des matieres de !'ouvraae 'De quatuor materiis' d'Herve de Nedellec O.P, dans RSPT 18 (1929) pp. 291-295; G. Cannizzo, La dottrina de! 'Verbum mentis' in Pietro d'Auverane. Contributo alia storia de! concetto di intenziona!ita, dans RFN 53 (1960) p. 157; E.B. Allen, The Notion of Beina in Hervaeus Nata!is, text and study, Toronto 1958 (these inedite); Stella, op. cit.; E.B. Allen, Hervaeus Nata!is, an Early Thomist on the Notion of Beina, dans MS 22 (196o) pp. 114; Senko, op. cit.; A. Pattin, Documentation concernant !a controverse des formes au moyen aae, dans BPhM 13 ( 1971) pp. 72-75.

De secundis intentionibus (ca. 1309-1316) Inc. Ad evidentiam aliqualem habendam de secundis intentionibus prima querentur de eis que ... Expl. et sic patet ad rationes. Et ista sufficiant ad nunc de secundis intentionibus sive de ente rationis in communi. Mss. Avignon, B.M. 300 fD l-37v; Basel, U.B., B.III.22 fD 142-181v; Klosterneuburg 274 fD 41-54v; Roma, B. Ang. 104 fD 192-224; Vaticano, Vat. lat. 847 fD 1-51v; 4584 fD l-8v (incomplet); Wien 24II fD 1-59v. Un abrege est conserve dans Paris, BnF nouv. acq. lat. 3088 fO 75-91 (cf. BEC 1959, p. 161); cf. Praha I.F.25 (257) fD 226-246 (Tractatus de clavium intencione). Ed. Paris 1489, 1544, Venezia s.d.; ed. d'un extrait: J. Pinborg, Radulphus Brito on Universals, dans CIMAGL 35 (1980) pp. 130-132. Cf. J. Pinborg, Zum Beariff der 'intentio secunda'. Radu!phus Brito, Hervaeus Nata!is und Petrus Aureoli in Diskussion, dans CIMAGL 13 (1974) pp. 49-59; J. Pinborg, A Note on Some Theoretical Concepts of Loaic and Grammar, dans RIPh 29 (1975) pp. 286-296; J. Pinborg, op. cit. supra (ed.); K. Tachau, op. cit.; R. Lambertini, La teoria delle "intentiones" da Gentile da Cinaoli a Matteo da Gubbio. Ponti e linee di tendenza, dans L'inseanamento della loaica a Boloana nel XIV secolo, ed. D. Buzzetti, M. Ferriani, A. Tabarroni, Bologna 1992, pp. 306, 309-315; D. Perler, Peter Aureol vs. Hervaeus Natalis on Intentionality, dans AHDLMA 61 (1994) pp. 227262. De verbo Inc. De verba occurrit nobis quadruplex consideratio ... Utrum species intelligibilis sit verbum ... Expl. videtur quod pater non eadem verba dicat se et creaturam. Mss. Avignon, B.M. 260 fD 277-298v; Basel, U.B., B.III.22 fD 2v-2ov; F.1.15 fD 102v-104v; Bordeaux, B.M. 147 fD 178-202 (incomplet); Cambridge, Gonv. and Caius C. 302 fO I23143; Firenze, B. Med. Laur. Fesul. 109 fD 173v-193; BNC Conv. soppr. J.X.Io fD 1-rzbis; Mi.inster 308 (172) fD 63-72v; Oxford, Bod!. 468 fD l-6v (incomplet); Vaticano, Barb. lat. 340 fD 74-80v (incomplet); Vat. lat. 772 fD 21-33v; 862 fD 58-74.

HERVEUS NATALIS

Ed. Venezia 1513 (Quodlibeta Hervei ... Tractatus VIII). Cf. G. Cannizzo, op. cit., p. 157; C. Trottmann, Verbe mental et noetique thomiste dans le "De verba" d'Herve de Nedellec, dans Saint Thomas au XIve siecle (op. cit.) pp. 47-62. AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur les Sentences, des Quodlibeta, des traites theologiques, dont la Opinio de difficultatibus contra doctrinam fratris Thome (ed. P. Piccari, dans MDom 26 ( 1995) pp. 5-193); deux breves questions de logique dans le ms. Vat. Pal. lat. 998 traitent de sa doctrine, mais ne sont pas de lui (cf. Kelley, op. cit., pp. 279-282); une question (mutilee) sur les Predicamenta et des Responsiones propositionum communium pourraient etre de lui ( cf. Kaeppeli, pp. 243-244).

M

HERVEUS SoPHISTA,

[xme s.]

Maitre parisien probablement deja connu en 1229 (un logicien Herveus est mentionne dans le Morale scholarium de Jean de Garlande), dont nous ignorons les autres oeuvres. Ou faut-ill'identifier a Herveus Britol BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 192 (Hervicus); M. Grabmann, Bearbeitun3en und Ausle3un8en der Aristotelischen Lo3ik aus der Zeit von Peter Abaelard his Petrus Hispanus, Berlin 1937, pp. 7-8; L.M. De Rijk, Lo3ica Modernorum, II, r, Assen 1967, pp. 50-51, 88; L.M. De Rijk, Peter of Spain (Petrus Hispanus Portu3alensis), Tractatus called afterwards Summule loBicales, Assen I972 p. LXXXVII; A. De Libera, Les 'Abstractiones' d'Herve le Sophiste (Hervaeus Sophista) dans AHDLMA 52 (r985) pp. 163-230; A. De Libera, Cesar et le Phenix. Distinctiones et sophismata parisiens du XII~ siecle, Pisa I99I, pp. XIII-XIV, XIX, XXI, 139, 140; C. Lafleur, La 'Philosophia' d'Herve le Breton (alias Henri le Breton) et le recueil d'introductions a Ia philosophie du ms. Oxford, Corpus Christi Colle3e 283 (premiere partie), dans AHDLMA 6I (I994) pp. 158-163, 224-225; A. De Libera, Reference et quantification. Sur Ia theorie de Ia 'distributio' au XIIIe siecle, dans Lan3a3es et philosophie. Homma3e aJean ]olivet, ed. A. De Libera, A. Elamrani-Jamal, A. Galonnier, Paris 1997, pp. I84-I86. OEUVRE:

Abstractiones Inc. 'Omnis' dicitur signum universale quia signat terminum cui adiungitur supponere pro universis ... Ed. A. De Libera, Les 'Abstractiones', pp. 184-230; ed. d'un extrait dans S. Ebbesen, Thirteenth-Century Lo3ic. Selected Texts, dans CIMAGL 65 (1995) pp. 220-221.

81

82

HERVEUS SorHISTA

Cf. De Rijk, LoBica Modernorum, II, I, Assen 1967, pp. 51 et 88; A. De Libera, op. cit.; S. Ebbesen, op. cit., p. 217. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

S

HIERONYMUS DE MoRAVIA,

[fin xme s.]

Dominicain, theoricien de la musique, il vivait et travaillait au couvent St-Jacques, mais son oeuvre etait surement connue des maitres es arts; le ms. Paris BnF lat. I6663 etait en possession de Pierre de Limoges et fut donne par lui, en 1306, ala bibliotheque de la Sorbonne, ou il fut enchaine. BIBliOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 282; Chevalier, col. 2562; A. Gastoue, Un Dominicain professeur de musique au treizieme siecle. Fr. jerome de Moravie et son oeuvre, dans AFP 2 (1932) pp. 232-251; Kaeppeli II, p. 249; IV, p. m; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, 1980-... , vol. 9, pp. 6o6-6o7; M. Jullian, L'imaBe de Ia musique dans Ia sculpture romane en France, dans CCM 30 (1987) pp. 3344;

C. Page, Voices and Instruments of the Middle ABes: Instrumental Practice and SonBs in France II 001300, London I987 (passim); C. Berktold, Die aristotelische und die "musikalische Zeit" bei Hieronymus de Moravia, dans Mittelalterliche Musiktheorie in Zentraleuropa ... , ed. W. Pass etA. Rausch, t. 4, Tutzing I998, PP· I-6; M. Huglo, La notation franconienne. Antecedents et devenir, dans La notation des musiques polyphoniques aux XIre-xiire siecles, ed. D. Patier et G. Le Vot, Poi tiers I988 ( = CCM 31) pp. 123-132; M. Perez, ['interpretation des polyphonies vocales du X Ires. et les limites de Ia pateowaphie et de Ia semioloBie, dans La notation des musiques polyphoniques (op. cit.), pp. 169-178; C.M. Atkinson, Franco of ColoBne on the Rhythm of OrBanum purum, dans EMH 9 (I989) pp. 126;

C. Page, Instruments and Instrumental Music Before 1300, dans The New Oxford History of Music, II. The Early Middle ABes to 1300, ed. R. Crocker et D. Hiley, Oxford/New York 1990, pp. 455-484; P. Bee, Viele et rebec. Fausses etymoloBies, motivations secondaires et latinisations medievales, dans Jerome de Moravie, un theoricien de Ia musique dans le milieu intellectuel parisien du XIIIe sierle, ed. C. Meyer, Paris I992 (Rencontres a Royaumont) pp. 97-n6; A. Boureau,Jerome de Moravie et Ia rationalite dominicaine du XIIIe siecle, dans Jerome de Moravie (op. cit.), pp. 43-53;

HIERONYMUS DE MoRAVIA

P.-M. Gy, Le 'Tractatus de Musica' de Jerome de Moravie et le commentaire de Thomas d'Aquin sur le 'De caelo et mundo' d'Aristote, dans Jerome de Moravie (op. cit.), pp. 75-81; M. Huglo, La place du 'Tractatus de Musica' dans l'histoire de Ia theorie musicale du XIIre siecle. Etude codicologique, dans Jerome de Moravie (op. cit.), pp. 33-53; C. Meyer, Lecture(s) de Jerome de Moravie: Jerome de Moravie, lecteur de Boece, dans Jerome de Moravie (op. cit.), pp. 55-74; C. Page, Le troisieme accord pour viele de Jerome de Moravie. Jongleurs et "anciens Peres" de France, dans jerome de Moravie (op. cit.), pp. 83-96; J. Paul, Sur quelques textes concernant le son et !'audition, dans jerome de Moravie (op. cit.), pp. 117143; J. Verger, L'Universite de Paris et ses colleges au temps de jerome de Moravie, dans jerome de Moravie (op. cit.), pp. 15-3I; M. Huglo, La 'Musica' du Frere Precheur Jerome de Moray, dans Festschrift M. Liitolf, Basel 1994, pp. 113-116; J.-D. Balet, La liturgie dominicaine au xnre siecle, dans Lector et compilator. Vincent de Beauvais, frere precheur. Un intellectuel et son milieu au XIIIe siecle, Grane I997 (Rencontres a Royaumont 9), pp. 333-341; C. Page, Jerome of Moravia on the "rubeba" and "viella", dans id., Music and Instruments in the Middle Ages. Studies on Texts and Performance, Aldershot (Variorum) 1997, pp. 77-98; T.J. McGee, The Sound of Medieval Song. Ornamentation and Vocal Style According to the Treatises, Oxford 1998. OEUVRE:

Tractatus de musica Inc. Quoniam ut dicit Boetius in prohemio super musicam ... Ms. Paris, BnF lat. I6663 pp. I-I87; Victoria (Australia), State Libr. *o96.1jR66A fO 1-4 (fragm.). Ed. S.M. Cserba, Hieronymus de Moravia. Tractatus de Musica, Vechta 1935; E. De Coussemaker, Scriptores de musica, I, Paris I864, pp. 1-154. Une nouvelle edition est en preparation. Cf. Repertoire International des Sources Musicales (III, I The Theory of Music), Mtinchen/Duisburg 1961, p. 124. AuTRES OEUVRES:

inconnues.

M

HIERONYMUS PAROUS,

[t 1502/1505]

Originaire de Ia province de Burgos, Jeronimo Pardo etudia les arts aParis, au college de Montaigu, et y enseigna ensuite; il fit partie du cercle de John Mair; pendant l'epidemie de Ia peste, il enseigna Ia theologie a Melun, avant de mourir quelques mois plus tard.

83

84

HIERONYMUS PARDUS

BIBLIOGRAPHIE:

R. Garcia Villoslada, La universidad de Par{s durante los estudios de Franc1sco de Vitoria, Roma I938, pp. 379-38o; E. Garda de Quevedo, De bibliowafia burgense, Burgos 1941, pp. 337-338; H. Elie, Quelques maftres de l'universite de Paris vers I'an 1500, dans AHDLMA I8 ( 1950-51) p. 206;

V. Munoz Delgado, La obra !ogica de los espaiio!es en Par{s (1500-1525), dans Estudios 26 (1970) pp. 213-227; G. Fraile, Historia de !a fi!osofia espanola, Madrid 1971, p. 322; P. Perez-Ilzarbe, E! significado de !as proposiciones. Jeronimo Pardo (f 1502) y !as teorias medieva!es de !a proposicion, Pamplona 1999. OEUVRE:

Medulla dya!ectices Inc. Medulla dyalectices edita a perspicacissimo artium preceptore Hieronimo Pardo feliciter incipit. Ed. Paris 1500; Paris 1505 (reedition par John Mair et Jacobo Ortiz, avec table du contenu). Cf. V. Munoz Delgado, op. cit.; E.J. Ashworth, Language and Logic in the Post-Medieval Period, Dordrecht 1974, passim; E.J. Ashworth, Chimeras and Imaginary Objects: a Study in the Post-Medieval Theory of Signification, dans Vivarium 15 (1977) (repris dans id., Studies in Post-Medieval Semantics, London 1985), pp. 66-72; E.J. Ashworth, Theories of the Proposition: Some Early Sixteenth Century Discussions, dans FSt 38 (1978) (repris dans id., Studies in Post-Medieval Semantics, op. cit.), pp. 81-121; E.J. Ashworth, Menta! Language and the Unity of Propositions: a Semantic Problem Discussed by Early Sixteenth Century Logicians, dans FSt 41 (1981) (repris dans id., Studies in Post-Medieval Semantics, op. cit.), pp. 61-96; E.J. Ashworth, The Structure of Menta! Language: Some Problems Discussed by Early Sixteenth Century Logicians, dans Vivarium 20 (1982) (repris dans id., Studies in Post-Medieval Semantics, op. cit.), pp. 59-83; E.J. Ashworth, The Doctrine of Signs in Some Early Sixteenth-Century Spanish Logicians, dans Estudios de historia de !a !ogica, ed. I. Angelelli et A. d'Ors, Pamplona 1990, pp. 13-38; J. Coombs, The Truth and Falsity of Modal Propositions in Renaissance Nominalism, (These University of Texas at Austin, 1990); P. Perez-IIzarbe,Jeronimo Pardo (f 1505): 'ex impossibi!e quodlibet sequitur', Encuentro de Logica y Fi!osofia de !a Ciencia, dans Rudolf Carnap y Hans Reichenbach in memoriam. Comunicaciones, Madrid 1991, pp. 82-88; J. Coombs, The Sou! of the Antichrist Necessarily Will Be a Being: a Modal Sophism in 16th Century Logic Texts, dans Sophisms in Medieval Logic and Grammar, ed. S. Read, Dordrecht etc. 1993, pp. 319-332; P. Perez-Ilzarbe, Sobre !a distincion entre 'propositio modalis composita' y 'propositio modalis divisa': Jeronimo Pardo y John Mair, dans Aetas de! I Conweso de !a Sociedad de Logica, Metodo!oa{a y Fi!osofia de !a Ciencia en Espana, ed. E. de Bustos eta!., Madrid 1993, pp. 110-113;

HIERONYMUS PARDUS

J. Coombs, Jeronimo Pardo on the Necessity of Scientific Propositions, dans Vivarium 33 (I995) pp. 9-26;

P. Perez-Ilzarbe, The Doctrine of Descent in Jeronimo Pardo: Meaning, Inference, Truth, dans Studies on the History of Logic, ed. I. Angelelli et M. Cerezo, Berlin I996, pp. I73-I86; P. Perez-Ilzarbe, 'Homo est asinus': acerca del significado de las proposiciones imposibiles en Jeronimo Pardo, dans Aetas del II Congreso de Ia Sociedad de Logica, Metodolog{a y Filosofla de Ia Ciencia en Espana, ed. A. Estany et D. Quesada, Barcelona I997, pp. 39-43; P. Perez-Ilzarbe, op. cit. supra; P. Perez-Ilzarbe, Time and Propositions in Jeronimo Pardo, dans Medieval and Renaissance Logic in Spain. Acts of the 12th European Symposium on Medieval Logic and Semantics ... , ed. I. Angelelli et P. Perez-Ilzarbe, Hildesheim etc. 2000, pp. 25I-273. AUTRES OEUVRES:

des Introductiones phisicales artium Hieronimi Pardo ad totam natura/em philosophiam, perdues.

S

HIERONYMUS PRAGENSIS, [

t 1416)

Philosophe et heretique de Prague, ami de Jean Hus, il fut l'un des auteurs dans Ia querelle des universaux et provoqua des discussions publiques a Paris, Cracovie, Vienne, Cologne, Heidelberg et Constance; il mourut sur le bucher a Constance un an apres Jean Hus. BIBLIOGRAPHIE:

P. De Vooght, dans Catholicisme VI, I964, col. 706-707; Emden, BRO III, I959, pp. 1512-1513; F.M. Bartos, Mistr Jeronym Praisky, dans jihocesky sbornik historicky 14 (1941-45) pp. 41-52; R.R. Betts, jerome of Prague, dans University of Birmingham Historical Journal I (1947-48) pp. 51gr;

R.R. Betts, Some political ideas of the early czech reformers, dans Slavonic and East European Review 31 (I952-53) pp. 21-35; F.M. Bartos et P. Spunar, Soupis pramenilk litercirn{ cinosti M. ]ana Husa a M. jeronyma Praiskeho, Praha 1965; F. Smahel, Jeronym Praisky-Zivot revolucn{ho intelektucila, Praha 1966; F. Smahel, Leben und Werke des Magisters Hieronymus von Prag, dans Historica 13 (1966) pp. 81111;

R.N. Watkins, The Death ofJerome of Prague. Divergent Views, dans Speculum 42 (1967) pp. 104129;

F. Smahel, Pramen Jeronymovy Chcily svobodnych umen{, dans Strahovskci knihovna 5-6 (1970-71) pp. 169-180; J. Pilny, jerome de Prague. Un orateur progressiste du moyen age, Geneve 1974; F. Smahel, Prolegomena zum Prager Universalienstreit: Zwischenbilanz einer Quellenanalyse, dans Les universites aIa fin du Moyen Age, ed. J. Paquet et J. IJsewijn, Lou vain I978, pp. 252253;

85

86

HIERONYMUS PRAGENSIS

F. Smahel, Verzeichnis der Quellen zum Prager Universalienstreit, 1348-1500, dans MPP 25 (1980) pp. 5-189; F. Smahel, Univerzitn{ kvestie a polemiky mistra Jeronjma Praiskeho, dans Acta Universitatis Carolinae. Historia Universitatis Carolinae Pragensis 22j2 ( 1982), pp. 7-41; Z. Kaluza, Le chancelier Gerson et Jerome de Prague, dans AHDLMA 51 (1984) pp. 81-126; J. Ersil, Hieronymus von Prag, der Freund Hussens, dans Communio viatorum 29 (1986) pp. 263-266; V. Herold, Wyclifs Polemik gegen Ockhams Au!Jassung der Platonischen Ideen und ihr Nachklang in der tschechischen hussitischen Philosophie, dans From Ockham to Wyclif, ed. A. Hudson et M. Wilks, Oxford 1987 (Studies in Church History. Subsidia), pp. 190, 204-211; A. Molnar, Hieronymus von Prag, Kassel 1987; K. Walsh, Wyclif's Legacy in Central Europe in the Late Fourteenth and Early Fifteenth Centuries, dans From Ockham to Wyclif(op. cit.), pp. 406-408; F. Smahel, PoBBio und Hieronymus von Prag. Zur Frage des hussitischen Humanismus, dans Studien zum Humanismus in den bb'hmischen Liindern, ed. H.B. Harder et H. Rothe, KolnfWien 1988, pp. 75-91; V. Herold, Magister Hieronymus von Prag und die Universitiit Kb1n. Ein Beitrag zur Geschichte der Differenzierung in der spiitmittelalterlichen Philosophie, dans Die Kb"lner Universitiit im Mittelalter. Geistige Wurzeln und soziale Wirklichkeit, Berlin 1989 (MiscMed 20) pp. 255-273; P. Uiblein, Ein Niederbsterreicher als Magister der Sorbonne. Peter Pergb"chsel von Arnsdorf (f 1414), dans Unsere Heimat 65 (1994) pp. 96-97, 99, 102-103; Z. Kaluza, jerome de Prague et le Timee de Platon, dans AHDLMA 61 (1994) pp. 57-104; K. Stejskal, Obvinen{ mistra Jeronjma Praiskeho z ikonoklasmu a modldfstv{ na kostnickem koncilu, dans Husitstv{- Reformace- Renesance (melanges Smahel), I, Praha 1994, pp. 369-380; A.A. Strnad, Die Zeugen im Wiener Prozess gegen Hieronymus von Prag. Prosopographische Anmerkungen zu einem Inquisitionsverfahren im Vorfelde des Hussitismus, dans Husitstv{Reformace- Renesance (op. cit.), I, pp. 331-368; V. Herold, Der Streit zwischen Hieronymus von Prag und Johann Gerson. Eine spiitmittelalterliche Diskussion mit tragischen Folgen, dans Societe et Eglise. Textes et discussions dans les Universites d'Europe Centrale pendant le Moyen Age tardif, ed. S. Wlodek, Turnhout 1995, pp. 77-89; M.H. Shank, University and Church in Late Medieval Vienna: Modi docendi et operandi, 13881421, dans Philosophy and Learning. Universities in the Middle Ages, ed. M.J.F.M. Hoenen et G. Wieland, Leiden/New York 1995, pp. 43-59; I. Koran, Knihovna Mistra Jeronjma Praiskeho, dans CCH 94 ( 1996) pp. 590-600; V. Herold, Zum Prager philosophischen Wyclifismus, dans Hiiresie und vorzeitige Reformation im Spiitmittelalter, ed. F. Smahel, Miinchen 1998, PP· 133-146; J. Miethke, Die Prozesse in Konstanz gegen Jan Hus und Hieronymus von Prag - ein Konjlikt unter Kirchenreformer?, dans Hiiresie und vorzeitige Reformation (op. cit.), pp. 147-167; BAMAT1o (2ooo) p. 215. Cf. CUP Auct. I, col. 879, 29 [1404]; col. 88o, 39 [1404]; col. 894, 7 [1405]; col. 906, 32 [1405]; II, col. 73 n. OEUVRES:

Collecta de probationibus propositionum Inc. Sciendum quod proposicio yppotetica ...

HIERONYMUS PRAGENSIS

Ms. Praha, U.K. CSR VIII.F.I6. Cf. F. Smahel, Husitska "Collecta de probationibus propositionum" v rukopise SK CSR VIII F 16, dans Pocta Dr. E. Urbankove, Praha 1979, pp. 365-389.

Libel/us de materie prime essentia Inc. Honorabilis ac laudabilis consuetudo Christi fidelium habitantium in civitate non manente invocare superne virtu tis auxilium ... Ms. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 254-259. Cf. Smahel, Prole3omena (op. cit.), p. 252; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 20. Polemica, replicaciones et ar3umenta in materia universalium realium Inc. Contra universalia realia. Utrum universalia realia sunt ponenda ... Ms. Praha, K.K. N 12 fO 37-45v. Cf. Smahel, Prole3omena (op. cit.), p. 253; Smahel, Univerzitni kvestie (op. cit.), pp. n-18. Recommendatio artium liberalium cum apolo3ia Iohannis Wycliff (1409) Inc. Prestantissimi patres, magistrique doctissimi dominique singuli et universi, vos quoque studentes speciosissimi, in quorum vultibus rosa cum lilio disputare cernitur ... Ms. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 241-250. Ed. K. Hofler, Geschichtschreiber der hussitischen Bewe3un3 in Biihmen, II, Wien 1865, pp. 112-128 (sous le nom de Jean Hus); ed. partielle: A. Molnar, Vjbor z ceske literatury doby husitske, I, Praha 1963, pp. 244-250. Cf. F.M. Bartos et P. Spunar, Soupis (op. cit.), p. 279; F. Smahel, Pramen Jeronjmovy Chvdly svobodnjch umeni (Die Quelle der "Recommendacio arcium liberalium" des Magisters Hieronymus von Prag), dans Strahovskd knihovna 5-6 (1970-71) pp. 169-18o; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 53. Utrum a parte rei (1409) Inc. Utrum a parte rei universalia sit necessarium ponere pro mundi sensibilis armonia ... Ms. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 250v-253v. Ed. J. Sedlak, Filosoflcke spory prazske v dobe Husove, dans Studie a texty k ndbozenskjm dejindm ceskjm, II, Olomouc 1915, pp. 215-224. Cf. Z. Kaluza, jerome de Pra3ue et le "Timee" de Platon (op. cit.). Nota: cette question fait partie du quodlibet de Mathias de Knfn, cf. J. Kejf, Kvodlibetni disputace na praiske univerzite, Praha 1971, pp. 82-88 et p. II9, n. 16. Utrum materie prime potencia (1409-1412) Inc. Utrum materie prime potencia a primis corporibus et ab eius essencia racionaliter sit distincta ...

87

88

HIERONYMUS PRAGENSIS

Ms. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 195v-203v. Cf. Smahel, Prolegomena (op. cit.), p. 252; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 45; Smahel, Univerzitn{ kvestie (op. cit.), pp. 32-38.

Utrum mundus architypus (avant 1412) Inc. Utrum mundus architypus, qui est multitudo ydearum in mente divina eternaliter relucencium, rerum huius mundi sensibilis sit concausa potissima, ratio et exemplar ... Ms. Praha, U.K. V H 13 (990) fO 6v-nv. Cf. Smahel, Prolegomena (op. cit.), p. 253; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 45; Smahel, Univerzitn{ kvestie (op. cit.), pp. 27-32; V. Herold, Praiskd univerzita (op. cit.), pp. 142-143; V. Herold, Neuplatonismus in der Ideenlehre bei Johann Wyclif und an der Prager Universitiit, dans Nioplatonisme et philosophie midiivale, ed. L.G. Benakis, Turnhout 1997, pp. 254-255. Utrum sint forme universales (Positio de universalibus) (1406-1407) Inc. Utrum sint forme universales, que neque formate sunt nee etiam formabiles (utrum sub ente analogo aliqua universalia sunt ponenda) Mss. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 178-190v; Wien 4483 fO 71-77v. Ed. J. Sedlak, Filosoficke spory praiske v dobi Husovi, dans Studie a texty k ndboienskjm dejindm ceskjm, II, Olomouc 1915, pp. 229-258. Cf. Sedlak, op. cit., pp. 210-214; F.M. Bartos et P. Spunar, op. cit., p. 380; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 44; Smahel, Univerzitn{ kvestie (op. cit.), pp. 22-27; Z. Kaluza, Le chancelier Gerson et Jerome de Prague (op. cit.). Utrum unum terminorum (1407-1408) Inc. Utrum unum terminorum inter se convertibilium, ut sic, vere negari de reliquo supponente pro aliquo sit possibile ... Ms. Praha, U.K. X E 24 (1925) fO 191v-195v. Cf. Smahel, Prolegomena (op. cit.), p. 253; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 45; Smahel, Univerzitn{ kvestie (op. cit.), pp. 32-38. Utrum veritas generalis (1406) Inc. (Questio est ita:) utrum veritas generalis sit significanda pro quacunque propositione vera denominanda ... Mss. Basel, UB A VIII 24 fO 45v-48; Paris, BnF lat. 1508 fO 17-20v (copie du XVIW s.). Ed. A. Neumann, dans J. Kratochvil, Problem vseobecnin v ceske filosofii XIV stoleti, dans Studie a texty k ndboienskjm dijindm ceskjm IV, Olomouc 1925, pp. Ij6-I6I. Cf. J. Kratochvil, pp. 53-56;

HIERONYMUS PRAGENSIS F.M. Bartos et P. Spunar, Soupis (op. cit.), p. 278; Smahel, Verzeichnis (op. cit.), p. 44; Smahel, Univerzitni kvestie (op. cit.), pp. 8- II; Z. Kaluza, Jerome de Prague et le "Timee" de Platon (op. cit.), pp. 73-74 n. 40, p. 86 n. 66; Z. Kaluza, La question de Jerome de Prague disputee aHeidelberg, dans Langages et philosophie. Hommage aJean ]olivet, ed. A. de Libera, A. Elamrani-Jamal, A. Galonnier, Paris 1997, pp. 123-I52. AUTRES OEUVRES: une reponse aux arguments de Blasius Lupus contre une question de Jerome ( cf. Smahel, Verzeichnis, P· 18); revision d'un quodlibet prepare par Mathias de Knyn ( cf. ibid. p. 26); participation a un quodlibet dirige par Michael de Malenicz (cf. ibid. p. 3I); quelques ouvrages theologiques, dont le Scutum fidei christiane (I405-I409).

S

HuGo

DE CASTELLO, [xive

s.]

Dominicain, il etudia Ia philosophie au couvent de Sienne et fut lecteur aTodi en I33I; en 1332, il fut envoye a Paris, ou il commens:a au moins l'un de ses ouvrages (le commentaire sur le De sphera de Jean de Sacrobosco ), mais il fut de retour en Italie en I337 et enseigna notamment a Pise en IHO; il fut sacre eveque de Philadelphie (ca. I358). BIBLIOGRAPHIE: Glorieux, Fac. arts n° I96; L. Thorndike, History, III, 1934, pp. 217-2I8; Kaeppeli II, p. 254; IV, p. 122; R. Creytens, Hugues de Castello, astronome dominicain du XIve siecle, dans AFP II (I94I) pp. 95-108; L. Thorndike, Ugo de Castello, O.P Bishop of Philadelphia, dans AFP 25 (I955) pp. 417-4I9. OEUVRES: De die bus critic is (Perouse I358) Inc. Sicut dicit commentator super 60 verbo Centiloquii Tholomei, medici cognoscunt dies criticos ... Expl. et vocatur similitudo quando planeta masculinus. Mss. Firenze, B.N.C. II.II.457 fO 4I-42; Vaticano, Barb. lat. I78 fO 105-106. Cf. Thorndike et Kibre, col. 854; Creytens, op. cit., pp. 107-I08; Thorndike, Ugo de Castello (op. cit.), p. 4I9.

De eclipsibus (avant aout I337) Inc. Tractatum nostrum de eclipsi tribus capitulis distinxi in fine nostri scripti de spera et ad finem usque complevi ...

89

90

HUGO DE CASTELLO

Expl. si fuerit plus auge per unum signum vel per duo erit grisia cum albedine. (Append., Inc. Canon ad inveniendum diversitatem aspectus hora eclipsis. Si vis invenire diversitatis ... ; Expl. et hie est modus facilior omnibus atque certius) Ms. Firenze, B.N.C., Conv. soppr. J.V.4 fO 40-42. Cf. Creytens, op. cit., pp. I05-I07.

Super librum de sphera Uohannis de Sacrobosco) (Paris, puis Florence I337) Inc. (prol.) Perfectum omniquaque sive modis omnibus inter creaturas ... (text.) Liber sic incipit: tractatum de spera ... Expl. luminis solaris subtractio demonstraret per mortem ipsum solem iusticie eclipsatum. Mss. Paris, Mazar. 3643; Vaticano, Vat. lat. 2226 fO 8o-I66; 3I08. Cf. Creytens, op. cit., pp. 101-107; L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, Chicago I949, pp. 36-37 (ignore les mss.). Super Iheoricam planetarum (Gerardi Cremonensis) Inc. (prol.) Theorice finis est veritas et pratice opus ... (text.) Circulus excentricus ... Expl. vel in omnibus partibus corporis preterquam in pede diceremus Sortes est alb us. Ms. Firenze, B.N.C. 11.11.457 fO 27-37v. Cf. Thorndike, UBo de Castello (op. cit.), pp. 417-4I8. AUTRES OEUVRES:

inconnues. Pseudo-Hugo de Castello, Iheorica latitudinis trium superiorum planetarum, copiee dans le ms. de Florence ala suite du Super Iheoricam planetarum (fO 38).

M

HuGo DE TRAIECTO,

[debut x1ve s.]

Originaire de Maastricht (ou d'Utrecht ?), il etudia a Paris et y fut maitre a Ia Faculte des arts; il eut une certaine influence sur Jean de Jandun et fut en desaccord avec Raoulle Breton (qu'il cite souvent et dont il fut peuH~tre l'eleve) sur la question des universaux. BIBliOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 200; B. Haureau, dans HLF 32, I898, pp. 584-585; Mohan, Incipits, pp. 439, 487; Lohr, dans Traditio 24 (I968) p. 243; id., Commentateurs, p. 113; M. Grabmann, Mitteilun8en aus Miinchener Handschriften iiber bisher unbekannte Philosophen der Artistenfakultiit (Codd. lat. 14246 und 14383), dans Mittelalterliches Geistesleben, II, Mlinchen 1936, pp. 232-233, 238;

HUGO DE TRAIECTO

F. Sassen, De wijsbeaeerte der Middeleeuwen in de Nederlanden, Lochem 19482 , p. 82; C.H. Ermatinger, Some Unstudied Sources for the History of Philosophy in the XIVth Century. II. Sebastian of Araaon, Simon of Padua and Huah of Utrecht in Clm. 14246, III. More on Huah of Utrecht, dans Manuscripta 14 ( 1970) pp. 12-33; Z. Kuksewicz, Huao d'Utrecht (de Traiecto) un averroiste parisien du XIve siecle meconnu, dans BPhM 28 (1986) pp. 185-190. OEUVRES: Questiones super Porphyrium Inc. Queritur circa Porphyrium et primo in generali: utrum loyca sit scientia practica vel speculativa ... Expl. cum accidentis esse est inesse, ut dicit Philosophus in septimo. Et sic ad illud. Mss. Erfurt, Ampl. F 336 fO 1-17v; Leipzig, U.B. 1363 fO 71-94. Ed. d'extraits: J. Pin borg, Radulphus Brito on Universals, dans CIMAGL 35 (1980) pp. 138142.

Cf. C.H. Ermatinger, op. cit., p. 21; J. Pinborg, Radulphus Brito on Universals, dans CIMAGL 35 (1980) pp. 56-142.

Questiones de predicamentis Inc. Queritur circa predicamenta utrum equivocum sit univocum. Videtur quod non quia ... Expl. quod tunc esset dispositio anime et per consequens de prima specie qualitatis. Colophon: Expliciunt questiones super librum predicamentorum reportate Parisius a magistro Hugone de Traiecto canonico Elstenci a. d. m 0 ccc 0 xxvii 0 per manus Johannis de Gnewesmolen. Mss. Erfurt, Ampl. F 336 fO 17v-28. Cf. C.H. Ermatinger, op. cit., p. 21. Questiones super De anima (sur l. II et peut-etre l. I; suivies des questions de Jean de Jandun sur le livre III) Inc. (l. I) Queritur primo circa librum de anima utrum scientia de anima sit scientia naturalis ... (l. II) Consequenter queritur circa secundum huius, et primo utrum anima sit substantia ... Expl. et sic apparet quod non sunt plures sensus exteriores neque pauciores quam quinque. Et sic dictum sit de questione. Colophon (ms. Erfurt): Expliciunt questiones supra secundum De anima disputate Parisi us a magistro Hugone de Traiecto canonico Elstenti (-ci l) scripte et complete Lubeke per manus Johannis Divitis de Gnewesmolen, a.d. m 0 ccc 0 xxvii 0 etc. Mss. Erfurt, Ampl. F 336 fO 30-54v; Krakow, Jagell. 737 fO 14v-19 (l. II qu. 23-30); Leipzig, UB 1363 (version differente). Ed. partielle dans A. Thirry (op. cit. infra) pp. 82-86; Cf. C.H. Ermatinger, op. cit., pp. 22-27; A. Thirry, A propos de certains commentaires medievaux du "De anima" d'Aristote. Resultat de quelques recherches, dans BPhM 8-9 ( 1966-67) pp. 80-87;

91

92

HUGO DE TRAIECTO

Z. Kuksewicz, Note on Some Fourteenth-Century Averroistic Works in the MS Cracow Bib!. Jagell. 737, dans MPP 27 (1984) pp. 65-72; Z. Kuksewicz, Hugo d'Utrecht (op. cit.).

Questio (e primo libro De anima) Inc. Queritur utrum accidentia ducant in cognitionem substantie. Arguitur quod non ... Expl. dato quod non sint priora quoad intellectum, tamen quoad sensum sunt notiara. Et istud sufficit. Relinquitur ergo quod ducunt in cognitionem substantie. Colophon: Ista questio fuit facta a magistro Hugone de Trageto. Ms. Paris, BnF lat. 14705 fO 96v. Ed. partielle: A. Thirry, op. cit., pp. 82-87. Cf. C.H. Ermatinger, op. cit., p. 21; A. Thirry, op. cit. Questio "Utrum effectus cause formalis" Inc. Aristoteles in tertio metaphysice ostendens dubitationes in qualibet scientia emergentes precedere cognitionem veritatis, sic dicit: Inest autem investigare volentibus precipue bene dubitare. Et subdit causam sic ... Ideo dicit commentator ... Sic ergo est questio proposita utrum effectus cause formalis differat realiter et essentialiter a causa formali. Et arguitur primo quod sic ... Expl. et sic non oportet ponere aliquid realiter differens in composito a materia et forma, ut quidam dicunt. Colophon: Et hoc est finis questionis de cui us fine et complemento benedictus sit deus gloriosus in secula seculorum amen. Ista questio non est de quolibet Scoti sed est determinata a magistro Hugone de Traiecto, et est bona questio multum et proficua. Ms. Toulouse, B.M. 739 fO 187v-188. Cf. Ermatinger, op. cit., pp. 21, 22. Due questiones (dont Ia Questio "Utrum universale") Inc. (qu. 1) Omnis homo est risibilis. Hoc est sophisma propositum cuius probacio et improbacio satis patuerunt ... (qu. 2) Queritur utrum universale sit primo et per se generabile et corruptibile. Et arguitur quod sic ... Expl. et ex illis dubitationibus iam solutis possumus eo facilius respondere ad rationes principales ut patet intuenti subtiliter. Colophon: Et hec questio est determinata Parisi us a magistro Hugone de Traiecto inferiori, qui est doctor multum subtilis, a.d. m 0 etc. Ms. Vaticano, Pal. lat. 1202 fO 245-257v (seconde moitie XIVe s.). Ed. partielle (seconde question), parmi les Questiones super Metaphysicam de Jean de Jandun, dans ed. M. Zimara, Venezia 1505; ed. d'extraits: C.H. Ermatinger, op. cit., pp. 28-33. Cf. Ermatinger, op. cit., pp. 21, 27-33; A. Pelzer, Barthelemy de Bruges, philosophe et medecin du XIve siecle, dans Hommage aMaurice de Wulf ( = RNP 36), Louvain 1934, p. 467;

HUGO DE TRAIECTO

A. Pattin, Pour l'histoire du sens aaent. La controverse entre Barthelemy de Bruaes et Jean de Jandun ... , Leuven I988, p. 33; R. Lambertini etA. Tabarroni, Les "Quaestiones super Metaphysicam" attribuite a Giovanni di Jandun, dans Medioevo IO ( I984) pp. 53, 6o; B. Faes de Mottoni etC. Luna, Aeaidii Romani Opera Omnia, l/I, Firenze 1987, p. 112.

Questiones mathematicales (Notabilia et conclusiones) (apres 1323; notes accompagnant les 26 questions mathematiques de Sebastianus Aragonensis et de Simon Paduanus) Inc. ( qu. I: Utrum entia mathematic a sint abstracta a sensibilibus qualitatibus ... ) Circa eamdem questionem magister Hugo dicit talem distinctionem: omnis abstractio ... Expl. Hugo idem dicit ponendo unam conclusionem, quod dimensiones interminate sunt eterne. Sed nihil dicit de formis elementorum, an successive vel in instanti acquirantur. Colophon: Expliciunt questiones magistri Sebastiani de Arragonia cum appositis notabilibus et conclusionibus quas magister Hugo de Traiecto et magister Simon de Padua super Sebastianum apposuerunt. Ms. Miinchen Clm I4246 fO 125-131v. Ed. G. Dell' Anna, Sebastianus de Araaonia, Huao de Trapecto (sic), Symon de Padua, Theobaldus de Anchora, Johannes de Jandono, Theorica mathematica et aeometrica medievalia. Textus, Galatina I992 (Univ. degli Studi di Leece, Dip. di Scienze Storiche e Sociali, Saggi e Ricerche 4), pp. 71-72, 92, 99-100, 102, I05-I06, I36, 140-141; ed. d'extraits: Ermatinger, op. cit., pp. 13-18. Cf. Grabmann, op. cit.; Ermatinger, op. cit., pp. 12-20; G. Dell' Anna, op. cit., pp. 9-I3. Nota: le copiste a manifestement utilise des questiones de Hugues, en en copiant des extraits; le texte complet de ces questions n'a pas ete conserve. AuTRES OEUVRES:

inconnues.

S

HUGOLINUS DE URBE VETERI,

[t 1373]

Ne a Orvieto vers 1300, O.E.S.A., il fit ses etudes a Paris vers 1334-1338, puis y etudia Ia theologie et fut maitre en theologie en 1352; il dirigea le studium de l'ordre a Perouse en I357-I359, puis enseigna a Ia nouvelle Faculte de theologie de Bologne en 1364-1368; il devint general de l'ordre en 1368, et patriarche de Constantinople en 1371. II est a distinguer du Hugolinus Urbevetanus qui fut theoricien de Ia musique. BIBLIOGRAPHIE:

A. Zumkeller, dans LThK 5, 19602 , col. 521; A. Zumkeller, dans Catholicisme 5, 1962, col. IOII-1013; DTC, Tables II, 9, I96o, col. 2123;

93

94

HUGOLINUS DE URBE VETERI

W. Eckermann, dans DHGE 25, 1994, col. 163-165; De Wulflll, pp. 100-104; CHLMPh, p. 888; Zumkeller, pp. 199-201; Stegmiiller, RS I, pp. 179-181; Lohr, dans Traditio 24 (1964) pp. 243-244; id., Commentateurs, p. 113; J. Rousset, Hugo/in d'Orvieto, une controverse a Ia Faculte de theologie au XIve siecle, dans Melanges d'archeologie et d'histoire de /'Ecole franfaise de Rome 47 (1930) pp. 63-91; K. Michalski, Les courants critiques a Oxford eta Paris pendant le XIve siecle, dans id., La philosophie au XIve siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. 162-163, 170-174; K. Michalski, Le probleme de Ia volonte ... ,ibid., pp. 327-333; Maier V, pp. 331-332, 335; M. Grabmann, Aristoteles im Werturteil des Mittelalters, dans Mittelalterliches Geistesleben II, Miinchen 1936, pp. 87-89; A. Zumkeller, Hugo/in von Orvieto und seine theologische Erkenntnislehre, Wiirzburg 1941; F. Corvino, II "De perfectione specierum" di Ugolino d'Orvieto, dans Acme. Annali della Facolta di Filosofia e Lettere dell'Univ. statale di Milano 7 (1954) pp. 73-105 ( = Comm. sur Sent. l. I, dist. 3, qu. 3; ed. par le meme auteur, ibid. 8 (1955) pp. 119-204); A. Zumkeller, Der Grabstein des Augustinertheologen Hugo/in von Orvieto (t 1373), dans Augustiniana 6 ( 1956) pp. 900-905; A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in Mitteleuropiiischen Bibliotheken, dans Augustiniana 12 ( 1962) pp. 47-49; A. Zumkeller, Die Augustinerschule des Mittelalters, dans AAu 27 (1964) p. 225; F. Corvino, La polemica anti-aristotelica di Ugolino d'Orvieto nella cultura filosofica del secolo XIV, dans Filosofia e cultura in Umbria tra Medioevo e Rinascimento. Atti del IV Convegno di Studi Umbri, Perugia 1967, pp. 407-458; A.D. Trapp, A Round-Table Discussion of a Parisian 0. Cist.-Team and OESA-Team about AD 1350, dans RTAM 51 (1984) pp. 206-222; V. Marcolino, Die Quiistionen-Sammlung in Paris Nat. Lat. 16228, dans AHDLMA 54 (1987) pp. 279-288; M.J.F.M. Hoenen, Hugolin von Orvietos Lehre von der "scientia Dei" im Rahmen der Lehrentwicklungen 1250-1350, dans Augustiniana 39 (1989) pp. 483-501 (id., dans Hugolin von Orvieto (op. cit. infra) pp. 71-83); C. Burger, Freiheit zur Liebe ist Geschenk Gottes. Hugolin von Orvieto (t 1373) als SchUler Augustins, dans Augustin, the Harvest, and TheoloBY (1300-1650). Essays Dedicated to Heiko Augustinus Oberman ... , ed. K. Hagen, Leiden etc. 1990, pp. 21-39 (id., dans Hugo/in von Orvieto (op. cit. infra) pp. 21-40); Schwerpunkte und Wirkungen des Sentenzenkommentars Hugo/ins von Orvieto O.E.S.A., ed. W. Eckermann, Wiirzburg 1990 ( cf. BAM AT 3 (1993) p. 200; Augustiniana 43 (1993) pp. 272-273 );

A. Zumkeller, Leben und Werke des Hugolin von Orvieto, dans Schwerpunkte und Wirkungen des Sentenzkommentars Hugo/ins von Orvieto O.E.S.A. (op. cit.) pp. 3-42; K.D. Smith, Theories of Motion, Time, and Place in Mid-Fourteenth-Century France: Gregory of Rimini, Hugolinus of Orvieto, and Peter Ceffons of Clairvaux, Diss. Univ. of Wisconsin 1990 (Diss. Abstracts A 51 ( 1990-91) 3185-86);

HucouNus DE URBE VETERI Hu3olin von Orvieto. Ein spiitmittelalterlicher Au3ustinertheolo8e in seiner Zeit, ed. W. Eckermann et B.U. Hucker, Cloppenburg 1992 (Vechtaer Universitatsschriften 9), (cf. BAMAT 2 (1992) p. 179; Au3ustiniana 43 (1993) pp. 273-274); V. Marcolino, Weiterwirken der Lehre Hu3olins von Orvieto, dans Hu3olin von Orvieto (op. cit.) pp. 95-105;

M. Schulze, Hu3olin von Orvieto 3e3en Gre3or von Rimini im Streit um den Standort der TheoloBie, dans Hu3olin von Orvieto (op. cit.) pp. 55-70; M.J .F.M. Hoenen, Marsilius of In3hen. Divine Knowled3e in Late Medieval Thou3ht, Leiden/New York/Ki:iln 1993 (Studies in the History of Christian Thought 50) pp. 99-10! et saepius; V. Marcolino, Die WirkunB der Theolo3ie Hu3olins von Orvieto im Spiitmittelalter, dans AAu 56 (1993) pp. 5-124; A. McGrath, The Intellectual Ori3ins of the European Reformation, Oxford/Cambridge (Mass.) 1995 4 , pp. 73-75, 89, 109-149. Cf. CUP II, n° 1067 [1343]; n° II47 [1347]; III n° 1209 [1352]; p. 70 n.; p. 97 n. OEUVRES: Questiones super libros Physicorum Inc. Circa proemium libri Physicorum quero primo utrum obiectum scientificum scientie naturalis sit aliqua realitas extra animam ... Expl. cui usque maiestas nee incipit nee desinit in seculum. Ipsi honor et imperium per infinita secula seculorum. Amen. Ms. Casale Monferrato, B. del Seminario I.D.17 (76 ff.; 1. I-IV). Ed. partielle: W. Eckermann, Der Physikkommentar Hu3olins von Orvieto, OESA. Ein BeitraB zur philosophischen Erkenntnislehre des spiitmittelalterlichen Au3ustinismus, Berlin/New York 1972 (Spatmittelalter und Reformation, Texte und Untersuchungen 5) (1. I, qu. 1-2 et liste des questions et des conclusions). AUTRES OEUVRES: des commentaires sur les Predicamenta et le Perihermeneias, ainsi que sur le De consolatione Philosophiae de Boece, dont les mss. sont perdus; un commentaire sur les Sentences (ed. W. Eckermann, Wtirzburg 1980-1988 (Cassiacum Suppl. VIII-XI), un traite De Deo trino et uno et des sermons.

S

HUMBERTUS DE PRULLIACO,

[t 1298)

Cistercien, il etudia et enseigna au College St-Bernard aParis; bachelier en theologie, illut les Sentences avant 1294; il introduit le Thomisme dans son ordre; il fut abbe de Preuilly, dans le diocese de Sens, puis il revint aParis et mourut avant Ia maitrise en 1298.

BIBliOGRAPHIE: Glorieux, Rep. theol., n° 365; Fac. arts n° 202;

95

96

HUMBERTUS DE PRULLIACO

Chevalier, col. 2223; V. Le Clerc, dans HLF 21, 1847, pp. 86-90; DTC (tables, 2, 9) 1960, col. 2146; M. Schmauss, dans LThK 5, 19602 , col. 532; J.C. Didier, dans Catholicisme 5, 1963, col. 1093; Uberweg-Geyer, p. 549; Lohr, dans Traditio 24 (1964) pp. 244-245; id., Gall. I p. 258; II pp. 85, 93; Stegmiiller, RS I, n° 381-383; C. De Visch, Bibliotheca scriptorum sacri ordinis Cisterciensis, Koln 1656, p. 163; H. Caplan, Mediaeval Artes Praedicandi: A Handlist, Ithaca (N.Y.) p. 14; Th.M. Charland, Artes praedicandi. Contribution al'histoire de Ia rhitorique au moyen aae, Paris/Ottawa 1936, pp. 56-60; J.B. Korolec, A propos du commentaire d'Humbert de Prully sur les Sentences de Pierre Lombard, dans MPP 3 (1959) pp. 17-21; 0. Langholm, Economics in the Medieval Schools ... , Leiden(New York/Koln 1992, pp. 241 n., 479. OEUVRES:

Questio de esse et essentia Inc. De esse et essentia, utrum differant realiter vel secundum intentionem, sunt contrarie opiniones. Quidam dicunt quod non differunt realiter ... Expl. Dicunt tamen contrarium tenentes quod si esse differat ab essentia, non posset salvari creatio. Quas rationes et responsiones ipsarum habes supra. Ms. Erlangen, U.B. 251 (Irm. 456) fO 245v-248v et 290v-391. Ed. M. Grabmann, Humberti de Prulliaco (f 1298) 0. Cist. abbatis de Prulliaco Quaestio de esse et essentia, utrum differant realiter vel secundum intentionem cum introductione historica edita, dans Anaelicum 17 (1940) pp. 352-369. Cf. Grabmann, op. cit. Sententia super librum Metaphysice (1291) Inc. (prol.) Sicut dicit Boethius in commento Perihermenias totus ordo sciendi tribus perficitur ... (text.) Omnes homines natura. Liber iste prima sui divisione dividitur in proemium et tractatum qui ibi incipit: Quoniam autem manifestum ... Expl. tamquam omnis boni bonum omnia sua bonitate bonificans, a cui us narratione lingue deficiunt, cui est honor et imperium per infinita secula seculorum. Amen. Mss. Laon, B.M. 462 n° 2; Montpellier, B. Fac. med. H.181 fO 1-174 (colophon: a.d. 1291 compilatum fuit hoc scriptum a domino Humberto bone memorie quondam abb. Prulliaci baccalario in theologia ...);Paris, Arsenal 746 fO 1-164. Propositiones notabiles super X libros Ethicorum (douteux) Inc. Omnia bonum appetunt. Amabile quidem est ... Expl. que ex antiquis consuetudinibus comprehensa sermonibus transmutare. Ms. Reims, B.M. 493 fO 147v-148v.

HuMBERTus DE PRULLIAco

Notabilia Politicorum (douteux) Inc. Omnis civitas gratia alicuius boni constituta est ... Expl. impetuosum enim ebrietas facit magis. Ms. Reims, B.M. 493 fO 148v-149v. Notabiles propositiones Rhetorice (douteux) Inc. A similibus enim similia nata sunt ... Expl. habet enim quod factum est veritatem. Ms. Reims, B.M. 493 fO 149v-150. AUTRES OEUVRES:

un Ars predicandi, des Conclusiones in libros IV Sententiarum, un commentaire sur le De anima, dont le ms. se trouvait jadis a Chaalis.

97

J S

JACOBUS DE BLANCHIS (DE ALBIS) DE ALEXANDRIA,

moitie xrve s.]

[prem.

Frere mineur, docteur en theologie, ami de Robert, roi de Naples et de Sicile (I3I9I343 ); deux mss. de sa compilation sur la philosophie naturelle se trouvaient aParis. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 206; Chevalier, col. 2303; Lohr, dans Traditio 26 (I970) pp. I36-I38; Duhem VI, pp. 6I9-644; Stegmiiller, RB 3, I94; M. Grabmann, Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiurns im Mittelalter, SBBay I939, 5, pp. 7I-84; J.B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters, Miinster/Westfalen I969I990, III, PP· 2-6. OEUVRES:

Compilatio super totam philosophiam natura/em et mora/em (Opusculurn per conclusiones in ornnes Iibras Aristotelis, Abbreviationes et auctoritates) Inc. (ded.) Serenissimo principi Roberto Hierusalem et Sicilie Regi frater Jacobus de Alexandria ordinis minorum reverentiam ... vestris itaque votis, que mihi censeo reputanda precepta, me coaptare desiderans libros naturales, metaphysicales necnon et morales distinctis capitulis conatus sum ad evidentiam clariorem reducere ... (Phys.) Naturalis philosophie (principales) partes sunt octo quarum prima est de corpore mobili non contracto ad aliquem motum specialem ... (De celo et mundo) De natura scientia. Primum capitulum De celo et mundo manifestat subiectum huius scien tie ... ( suivent De aeneratione et corruptione, De anima, De sensu et sensato, De memoria et rerniniscentia, De somno et viailia, Metaphysica, la plupart de ces abreges suivis d'auctoritates). Mss. Cambridge, Conville and Caius Coli. 5II fO I67-2o6v (Phys.; attribue aJean Duns Scot); Erfurt, Ampl. F.297 fO I-20v (Phys.; attr. a Walter Burley); F.303 fO I80-I96v (Phys.); Firenze, B.N. Conv. soppr. A.8.28 (Phys.); Laon, B.M. 462 fO 4-53 (Phys.); Lisboa, B.N. Geral2299 fO 208v-257v; Madrid, BN 3059 fO I-260, 26ov-263; Milano, Ambros. A.I52.Inf. fO 98-I22 (Phys.); J.J5I.lnf. (Phys. I-II); Miinchen, Clm 10566, II fO 2-73v; 26885 fO I-86v (Phys.; attr. a Johannes Parisiensis); Oxford, Bodl. L. Digby I50 fO 42-IOOV (Phys.; attr. a Roger Bacon); Paris, BnF lat. I5450 fO 37-57v; I6I30 fO 36-59 (Phys.); Sevilla, Colomb.

100

JACOBUS DE BLANCHIS DE ALEXANDRIA

5.1.13 fO 49-84v (attr. aJohannes Parisiensis); Uppsala, UB C.6o9 fO 301-314 (Phys.); Vaticano, Vat. lat. 901 fO 21-91v (Phys., De celo, De gen., De sensu; De memoria, De somno) et 105v-115v (De an.); 3060 fO 1-130 (abreges et tables des chapitres); Ottob.lat. 1415 fO mI4Iv (Phys.); Wien 2319 73-82v; Zwettl, Stiftsb. 292 fO l-37v (Phys.; attr. aJean Duns Scot). Ed. s.l.a.; ed. partielle dans Grabmann, op. cit., p. 81 (dedicace), pp. 82-83 (De an.), p. 84 (Metaph.); Imbach, op. cit. infra, pp. 122-123 (pro!. Metaph.). Cf. Grabmann, op. cit., pp. 78-84; J. Hamesse, Le role joue par divers ordres religieux dans Ia composition des jlorileges d'Aristote, dans Aristotelica et Lulliana magistro doctissimo Charles H. Lohr ... dedicata, ed. F. Dominguez et a/., Steenbrugge(Den Haag 1995 (Instrumenta patristica 26) pp. 298-299; R. Imbach, Dante, Ia philosophie et les lai"cs, Fribourg(Paris 1996, pp. 101-103. AUTRES OEUVRES:

des sermons; des commentaires sur Ia Physique, le De celo et mundo et le De generatione et corruptione ont ete signales par Wadding, mais il s'agit probablement de parties de Ia Compilatio.

M

JAcoBus

DE

DuAco, [sec. moitie xme s.]

Maitre es arts a Paris, Jacques de Douai fut nomme procurator de Ia nation picarde en 1275. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 209; Chevalier, col. 2314; B. Haureau, dans HLF 27, 1877, pp. 156-16o; Z. Kaluza, dans DLF p. 732; De Wulfll, pp. 199, 201; CHLMPh, pp. 664, 864; Lohr, dans Traditio 27 (1970) pp. 139-141; id., Commentateurs, p. 117; id., dans BPhM 14 (1972)

p. 122; M. Grabmann, dans Mittelalterliches Geistesleben, II, Miinchen 1936, pp. 319-320; M. Grabmann,Jacob von Douai, ein Aristoteleskommentator zur Zeit des hi. Thomas von Aquin und des Siger von Brabant, dans Mittelalterliches Geistesleben, III, Miinchen 1956, pp. 158-179 (Melanges Auguste Pelzer, Leuven 1947, pp. 389-413). Cf. CUP I, n° 460. OEUVRES:

Summa super tatum librum Priorum Inc. Primum oportet dicere. In hac materia (scientia) est intentio principalis de demonstratione ... Expl. sic per signum ostenditur via sillogismi et ita diversimode intelligit fieri hanc ostensionem.

JAcosus DE DuAco Colophon (ms. Paris): Explicit summa magistri Jacobi super totum librum Priorum. Mss. Erlangen, UB 214 (Irm. 380) fO 4-94; Firenze, B.N.C. Conv. Soppr. G.3.1720 fO 4273v; Madrid, BU 102 (II?.Z.6) fO I-7Iv; Padova, BU 1429; Paris, BnF lat. 14721 fO I30-I77v; Salamanca, BU 1986 fO 1-52. Cf. Grabmann,Jacob von Douai (op. cit.), pp. 163-164, 165; Senko, p. 173.

Super Posteriora Inc. Sicut dicit Avicenna in sua logica omnia perfecte consistunt in speculatione veritatis et operatione boni Expl. ad illam cognitionem sit nobis innata. Ms. Klosterneuburg, Stiftsbibl. 274 fO I48-I6Iv. Cf. Grabmann,Jacob von Douai (op. cit), p. r66; C. Marmo, "Suspicio": A Key Word to the SiBnificance of Aristotle's "Rhetoric" in Thirteenth Century Scholasticism, dans CIMAGL 60 (1990) pp. 175-176; D.L. Black, Traditions and Transformation in the Medieval Approach to Rhetoric, dans L'ensei3nement de Ia philosophie au XIIIe siide, ed. C. Lafleur et J. Carrier, Turnhout 1997, pp. 249-250. 000

Questiones super libro De anima Inc. (pro/.) Sicut dicitur in principia Phisicorum ilia que sunt communia et magis confusa sunt nobis primo nota secundum intellectum (q. 1) Queritur primo utrum de anima possit esse scientia, et videtur quod non saltern de intellectiva Colophon: Expliciunt questiones super libro De anima a magistro Jacobo de Duaco. Mss. Paris, BnF lat. 14698 fO 35-62; autre redaction: Oxford, Bod!. L. Digby 55; Vaticano, Ottob. lat. 2165 fO 35-42v. Ed. J. de Raedemaeker, Een Commentaar op de De anima van Jacobus de Duaco, Leuven 1962 (Verhandelingen Wijsbegeerte en Letteren); ed. partielle dans Grabmann, op. cit., pp. 169-179. Cf. Grabmann, op. cit., pp. 162-163; Ch.J. Ermatinger, Another Copy of a Recently Discovered Si3erian Work, dans Manuscripta 24 (r98o) pp. 51-57 (a propos de Ia question au fO 48v, identique a Ia qu. 3 des Questiones Metaphysice de Siger de Brabant); Ch.J. Ermatinger, Some Recent Finds made with the Help of an Incipit Catalo3ue of Medieval Philosophical Questions, Saint Louis Conference, rS-19 oct. 1974, cf. Manuscripta 19 (1975) pp. 72-73; Senko, pp. 145-146. 000

000

Summa quarti libri Meteororum Inc. (pro!.) Sicut vult Philosoph us decimo Moralium finis ultimus hominis et eius felicitas et vita beatissima in speculatione divinorum (text.) Quoniam quidem quattuor cause determinate. Iste liber qui intitulatur quartus Meteororum dividitur in duas partes, quia primo recolligit quedam dicta 000

000

101

102

JAcoBus DE DuAco Expl. aliorum librorum et in hoc terminatur summa quarti libri Meteororum. Mss. Brugge, Stadsbibl. 513 fO 76-84v; Stuttgart, LB H.B. X.15 fO 277-293v.- Autre reportation?: Sevilla, Bib!. capit. 7.7.23 fO 57-87. Cf. Grabmann, op. cit., p. 165; A. Dondaine et L.J. Bataillon, Le commentaire de saint Thomas sur les Meteores, dans AFP 36 (1966) pp. 127-133.

Questiones super librum Meteororum I-II (douteux) Inc. (pro/.) Sicut dicit Apuleius et Philosophus in libro De mundo, corpus humanum non potuit situari in regione alta ... (text.) Circa principium istius libri primo queritur utrum de istis meteorologicis possit esse scientia ... Expl. nee erit tempus in quo non erit mare. Ms. Paris, BnF lat. 14698 fO 62v-82v. Cf. R.-A. Gauthier, MaBnanimite: L'Ideal de Ia wandeur dans Ia philosophie paienne et dans Ia theoloBie chretienne, Paris 1951, pp. 468-469; Senko, pp. 146-147; R.-A. Gauthier, Introduction, S. Thomae de Aquino Opera omnia, t. l*jz, RomafParis 1989, pp. 59*-6o*; L. Bianchi, II vescovo e i filosofi ... ,Bergamo 1990, pp. 46-47 n. 74 (transcription du prologue); L. Bianchi, Censure, liberte et proBres intellectuel al'Universite de Paris au XIW siecle, dans AHDLMA 63 (1996) p. 87 et n. 146. Questiones et sententia super librum De lonBitudine et brevitate vite Inc. (prol.) Sicut dicit Philosophus in ultimo capitulo primi libri De partibus animalium, substantiarum quecumque natura constant ... (qu. 1) Antequam ad litteram descendamus, queramus aliqua extra litteram. Et queritur primo utrum de longitudine et brevi tate vite possit esse scientia ... Expl. quia ibi est nutritio que est ad conservandum idem numero, ideo non valens. Colophon (ms. Paris): Expliciunt questiones et sententia super librum de longitudine et brevi tate vite ... a magistro Jacobo de Duaco. Mss. Brugge, Stadsbibl. 513 fO 143-149 (Questiones et sententia super librum De longitudine et brevi tate vite quas reportavit J. de Proili a magistro Jacobo de Duaco ); Erfurt, Amplon. Q188 fO 81v-86; Escorial, B. Real f.II.8 fO 223v-236; Leipzig, UB 1405 fO 91-99v; Paris, BnF lat. 14714 fO 233-243v; Stuttgart, Landesbibl. H.B. X.15 fO 293v-299; Vaticano, Ross. lat. 569 fO 195-200v. Ed. Koln 1497. Cf. Grabmann, op. cit., pp. 163-165; Senko, p. 164. Questiones et sententia super librum De somno et viBilia Inc. (Quest.) De somno autem. Circa istum librum queritur et primo circa executionem ... (Sent.) De somno et vigilia. Iste liber potest sic continuari ... Expl. (Quest.) quod communicet cum eis in materia. (Sent.) et de ea divinatione que sit in somniis et per somnia dictum est.

JAcosus DE DuAco Mss. Brugge, Stadsbibl. 513 fO 151-167 (Expliciunt questiones et sententia super librum De somno et vigilia a magistro Jacobo de Duaco ); Erfurt, Am pion. F.356 fO 63-80 (Quest., attr. a Pierre d'Auvergne); Q188 fO 72-79 (Sent.), 79-81v (Quest.) (£0 79: Expliciunt scripta super librum De somno et vigilia a magistro Jacobo de Duaco edita et immediate sequuntur questiones super eundem librum); Escorial, B. Real h.II.1 fO 206-216v. Cf. Grabmann, op. cit., pp. 164-165.

Questiones super Ethica (douteux) Inc. (prol.) Quamvis scriptum sit ab Alexandra quod viri philosophici et dantes se studio et contemplationi sint naturaliter virtuosi ... (q. 1) Antequam descendamus ad litteram querenda sunt quedam communia. Primo utrum scientia moralis sit necessarium ad regimen vite humane ... Ms. Paris, BnF lat. 14698 fO 130-164v. Ed. partielle dans Gauthier, Trois commentaires (op. cit. infra), pp. 226-227. Cf. Grabmann, op. cit., p. 163; A.D. Menut, Latin MSS. of the "Nicomachean Ethics" at the Bibliotheque Nationale, dans RBPhH 14 (1935) p. 1335; R.A. Gauthier, Trois commentaires "averroistes" sur l'Ethique aNicomaque, dans AHDLMA 16 (1947-48) pp. 224-229; R.A. Gauthier, Magnanimite: L'Ideal de Ia grandeur dans Ia philosophie paienne et dans Ia theologie chritienne, Paris 1951, pp. 468-469; R.A. Gauthier, dans BulThom 8 (1947-53) pp. I243-I244; A.J. Celano, The ''finis hominis" in the Thirteenth-Century Commentaries on Aristotle's Nicomachean Ethics, dans AHDLMA 53 (1986) pp. 23-53; R.-A. Gauthier, Introduction, S. Thomae de Aquino Opera omnia, t. I*j2, RomaJParis 1989, pp. 59*-6o*. AUTRES OEUVRES:

des Questiones et sententia super librum De sensu et sensato et des Questiones et sententia super librum De memoria et reminiscentia sont perdues (cf. Lohr, p. 140); les Questiones super librum De anima (ms. Paris, BnF lat. 16170 fO 42-53) qui lui ont ete attribuees, sont probablement de Pierre d' Auvergne; les Questiones in Physicam, mentionnees par Glorieux, ne sont probablement pas de lui.

M

JACOBUS FABER STAPULENSIS (LEFEVRE D'ETAPLES ), 1536]

[ca.

1460 -

Etudiant aParis apartir de 1475 environ, il fut maitre es arts vers 1490, commens:a des etudes de theologie et enseigna Ia philosophie au College du Cardinal Lemoine; apres un voyage en Italie, il participa a!'effort de reforme de l'aristote!isme; en 1507, il s'installa au monastere de St-Germain-des-Pres et se consacra a l'exegese biblique; en 1525, sa traduction du Nouveau Testament fut censuree, mais en 1526 il fut tuteur et bibliothecaire au pres de Ia famille royale; en 1530, il publia La Saincte Bible en fram;ois.

103

104

JACOBUS FABER STAPULENSIS BIBLIOGRAPHIE: Chevalier, col. 1498; E. Amann, dans DTC IX, 1926, col. 132-159; J. Dagens, dans LThK III, 19592 , col. 1329-1330; E. Delaruelle, dans Catholicisme 7, 1969, col. 195-197; Feret, Ep. mod., I, pp. 117-123; Prantl IV pp. 278-280; Carreras y Artau X pp. 201-214 et passim; Thorndike IV pp. 512-516; V-VI passim; Totok III pp. 416-417; Lohr, RLAC, pp. 138-142; id., Gall. II p. 105; A. Renaudet, Prereforme et humanisme a Paris pendant les premieres guerres d'Italie (1494-1517), Paris 1953 2 , passim; J.H. Randall Jr., The Career of Philosophy, I, New York 1962, pp. 91-93; W. Risse, Die Logik der Neuzeit, I, Stuttgart 1964, passim; L'Europe des humanistes (XIVe-Xviie siecles), ed. J.-F. Maillard, J. Kecskemeti et M. Portalier, Paris 1995, p. 268; N. Bailey, "Autant qu'homme de France": le role de Jacques Lefevre d'Etaples dans Ia decouverte et Ia diffusion des traductions latines de textes grecs (Paris, 1490-1525), Ecole Nationale des Chartes. Positions des theses, 1991, pp. 7-15; A.L. Gabriel, The Paris Studium, Frankfurt-am-Main 1992, saepius; M. de Gandillac, Geneses de Ia modernite ... , Paris 1992, pp. 495-503; V. Serverat, La fin du pacte amoureux. De Raymond Lulie aJacques Lefevre d'Etaples 1275-1505, dans RHuRe 18, 34 (1992) pp. 5-26; J.F. D'Amico, Humanism and Pre-Reformation Theology, dans id., Roman and German Humanism, 1450-1550, ed. P.F. Grendler, Aldershot (Variorum) 1993, n° VIII (pp. 349-379); L. Schrader, Bibelkommentierung im franziisischen Friihhumanismus. Jacques Lefevre d'Etaples und seine "Commentarii in Epistolas Pauli Apostoli", dans Das Buch im Mrttelalter und Renaissance, ed. R. Hiestand, Diisseldorfr994, pp. 161-188; G.R. Evans, Theology: The Vocabulary of Teaching and Research 1300-1600: Words and Concepts, dans Vocabulary of Teaching and Research Between Middle Ages and Renaissance, ed. 0. Weijers, Turnhout 1995 (Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age 8), pp. n8-133; A. Morisi, Cultura scolastica e cultura umanistica in Francia tra Quattrocento e Cinquecento, dans Storia della teologia, III. Eta della Rinascita, ed. G. D'Onofrio, Casale Monferrato 1995, pp. 3Il-340; P. Walter, Jacobus Faber Stapulensis als Editor des Raimundus Lullus dargestellt am Beispiel des "Liber natalis pueri parvuli Christi Iesu", dans Aristotelica et Lulliana magistro doctissimo Charles H. Lohr ... dedicata, ed. F. Dominguez et al., Steenbrugge/Den Haag 1995 (Instrumenta patristica 26), pp. 545-559; Jacques Lefevre d'Etaples (1450?-1536). Actes du colloque d'Etaples ... , ed. J.-F. Pernot, Paris 1995; S. Baddeley, Le choix des langues: Lefevre d'Etaples et les questions linguistiques au debut du XVF s., dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?-1536) (op. cit.), pp. 81-95;

jACOBUS fABER STAPULENSIS

G. Bedouelle, Lefevre d'Etaples entre Humanisme et Rejorme, dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?~1536) (op. czt), pp. 227~231; G. Bedouelle, Lefevre d'Etaples et Erasme. une amitze critzque, dans Jacques Lefevre d'Etaples (14501~1536) (op czt), pp. 43~54; M. En gam mare, Pierre Caroli, veritable disciple de Lefevre d'Etaplesi, dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?~1536) (op nt), pp. 55~79; B. Roussel,Jacques Lefevre d'Etaples et ses "retours aux ecritures", dansJacques Lefevre d'Etaples (14501~1536) (op cit), pp. 43-54; M. Veissiere, Lefevre d'Etaples et Guillaume Brironnet, dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?~ 1536) (op. cit), pp. II9~123; J. Veyrin~Forrer, Simon de Colznes. zmprimeur de Lefevre d'Etaples, dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?~/536) (op cit), pp. 97~117; T. Wanegffelen, Lefevre Nicodemitei, dans Jacques Lefevre d'Etaples (1450?~1536) (op cit), pp. rss~r8o; G. Pani, Culto e purita ntuale nella "Lettere ai romanz": Lefevre d'Etaples, Erasmo e Lutero, dans La punta e zl culto nel Levztico, = Annalz dz storia dell'esesesi 13 (1996) pp. 257~289; L. Pierozzi et J.~M. Mandosio, L'znterpretation alchzmique de deux travaux d'Hercule dans le "De masia naturalz" de Lefevre d'Etaples, dans Chrysopoeia 5 (1992~96) pp. 191~264; A.W. Steenbeek, Opera omnia Desideriz Erasmz Roterodami. , IX, 3, Apolosia ad Iacobum Fabrum Stapulensem, Amsterdam etc. 1996 (ed. et comm.); F. A. Janssen, Ad fontes. On the Bihlwtheca Phzlosophzca Hermetica, dans Quaerendo 27 (1997) pp. 251~297; J.F. Maillard et al., La France des Humanistes. Hellenistes I, Turnhout 1999, passim; L. Bianchi, From Jacques Lefevre d'Etaples to Gzulio Landi. Uses of the dzalosue in Renaissance Anstoteliamsm, dans Humanism and Early Modern Phzlosophy, ed. J. Kraye et M.W.F. Stone, London/New York 2000, pp. 41~58; BAM AT 6 (1996) pp. 234~236. Cf. CliP Auct. IV passim. OEUVRES

(seule la premiere edition est mentionnee ici; pour la liste complete des editions, Yoir Lohr, op. cit.):

Introductwnes losicales Cont. Ars suppositionum, Ars predzcabilium, Ars dzvisionum, Ars predicamentorum, In lihrum De enuntiatione, Ars syllosismorum, In II Priorum, In lzbros Posteriorum, Ars locorum, Ars fallaciarum, Ars oblzsationum, Ars insolubzlzum. Ed. Paris 1496, etc. Paraphrases et annotationes in Iibras lo!izcos Cont. Predzcalnlza, Predicamenta, De interpretatione, Priora, Posterwra (notes, paraphrase et, en partie, traduction); Topica, Elenchz ( texte, scholia ). Ed. Paris 1503, etc.

105

106

JACOBUS fABER STAPULENS1S

Introductio in arithmeticam Ed. Koln, ca. 1507. Cf. G. Quarg, Naturkunde und Naturwissenschaften an der alten Kiilner Universitiit, Koln

1996,

p.

19.

Totius philosophie naturalis paraphrases Cont. VIII Physicorum Aristotelis paraphrasis, IV De celo et mundo completorum paraphrasis, II De Beneratione et corruptione paraphrasis, IV Meteororum completorum paraphrasis, III De anima completorum paraphrasis, Libri de sensu et sensato paraphrasis, Libri de memoria et reminiscentia paraphrasis, Libri de somno et viBilia paraphrasis, Libri de insomniis paraphrasis, Libri de lonBitudine et brevitate vite paraphrasis. Ed. Paris 1492, etc. Cf. L. Spruit, Species intelliBibilis. From Perception to KnowledBe, II. Renaissance Controversies ... , Leiden etc. 1995, pp. 38-41 (sur la partie concernant De anima). Introductio in Physica Ed. Paris 1492, etc. Hermeneus, dialoBus Jacilium physicalium introductorius Inc. 0 Oneropole, Polypragmon hospes noster filium suum ... Ed. Paris 1492 (avec Paraphrases), etc. Cf. L. Bianchi, op. cit. supra. Enantius, dialoBus introductorius difficilium (physicalium) Inc. Quam me humane hospitio susceperis, 0 Homophron ... Ed. Paris 1492 (avec Paraphrases), etc. Cf. L. Bianchi, op. cit. Introductio in De anima Ed. Paris 1492 (avec Paraphrases), etc. Introductio in Metaphysica Ed. Paris 1493, etc. DialoBi ad metaphysicam intelliBentiam introductorii Ed. Paris 1493 (avec Paraphrases), etc. Artificialis introductio in X libros Ethicorum Ed. Paris 1494, etc. (ed. nombreuses). Commentarii in X libros Ethicorum Ed. Paris 1497, etc. Cf. J. Kraye, Renaissance Commentaries on the "Nicomachean Ethics", dans Vocabulary ofTeachinB and Research Between Middle ABes and Renaissance, ed. 0. Weijers, Turnhout 1995 (Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age 8), pp. 104-106.

JACOBUS fABER STAPULENSIS

Ars moralis in Maana moralia introductoria Ed. Paris I494, 1499. In Politica introductio Ed. Paris I508, etc. Commentarii in VIII libros Politicorum Ed. Paris I506 etc. Commentarii in II libros Oeconomicorum (incertain) Inc. Cum quispiam debet aliqua debito modo dispensare ... Ed. Paris 1506, etc. Cf. Flueler II, p. 12. AUTRES OEUVRES:

une traduction de Ia Bible, un traite De maaia naturali (inedit), des scholia sur les lettres d'Ignatius Antiochenus et sur les oeuvres du pseudo-Denys (cf. BAMAT 6 (I996) pp. 235-236), des editions ( cf. BAMAT 9 (I999) pp. 269-270).

M

JAcoBus HAT, [prem. moitie xve s.]

Maitre es arts a Paris et procurator de Ia nation picarde selon le colophon du ms. cite cidessous, il est probablement aidentifier avec Jacobus Hattem de Campis (Kampen, dans le diocese d'Utrecht), mentionne dans le CUP, qui fut licencie et maitre es arts en 1428 et egalement procurator. BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 142-143; Cf. CUP Auct. VI, col. 12 n. u ( ou CUP IV n° 2446 (J. Hathk)l). OEUVRE:

Questiones super libris Elenchorum Inc. Circa primum librum Elenchorum Aristotelis queritur prima questio talis: Utrum de sophistico elenco sit sciencia ab aliis Nove logice partibus distincta ... Expl. auctoritas philosophij post oppositum est pro dictis. Colophon: Et hec de questione dicta sufficiant ... relata per venerabilem virum neenon discretum magistrum [magistrum] Iacobum Hat honestissimum procuratorem venerabilis nacionis Picardie scripta Parysius per manum Arnoldi Simonis de Haga Comitis ... a. d. 1429 sexta die mensis Julii, etc. Ms. Augsburg, Staatsbibl. 2° Cod. 342b fO I44-I59va. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

107

108

JACOBUS LEODIENSIS

S

JACOBUS LEODIENSIS,

[ca. 1260- apres 1330]

Maitre de musique, originaire de Liege, qui etudia aParis; faut-ill'identifier aJacques d'Oudenaerde, chanoine de Liege et professeur al'Universite de Paris en 1313? BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 2I2; H. Hiischen, Jacobus von Liittich, dans Die Musik in Geschichte und GeBenwart VI, 1957, col. 1626-1631;

F.J. Smith, Jacques de LieBe, an Anti-Modernist?, dans RBM 17 (1963) pp. 3-10; F.J. Smith, "Ars nova". A Re-Definition? Observations rn the Lr[Jht of "Speculum musicae" I by Jacques de LieBe, dans Musica disciplina 18 (1964) pp. 19-35; F.J. Smith, Une philosophie medievale du nombre. Jacques de LieBe et le "Speculum musicae", dans MA 74 (1968) pp. 237-267; F.J. Smith, A Medieval Philosophy of Number. Jacques de LieBe and the "Speculum musicae", dans Arts liberaux et philosophie au Moyen ABe, Montreal/Paris 1969, pp. 1023-1039; F.J. Smith, Jacques de LieBe: The Modes as Musical Patterns, dans Liber Amicorum RoBer BraBard (= RBM 34-35 (r98o-8r)) pp. 22-43; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London 1980-.. , vol. 9, pp. 453-455;

J. Ballke, UntersuchunBen zum sechsten Buch des "Speculum musicae" des Jacobus von Liittich unter besonderer BeriicksichtiBunB der Tetrachord- und Moduslehre, Frankfurt a. M., 1982; M. Haas, Studien zur mittelalterlichen Musiklehre, I. Eine Ubersicht iiber die Musiklehre im Kontext der Philosophie des 13. und friihen 14.. Jahrhunderts, dans Forum musicoloBicum. 3. Aktuelle FraBen der musikbezoBenen MittelalterforschunB, ed. H. Oesch et W. Arlt, Winterthur 1982, pp. 323-427; F.J. Smith, Jacobi Leodiensis, Speculum Musicae: A Commentary, I, Henryville (Inst. of Med. Music) 1966, II. ibid., s.d., III, ibid. 1983 (Musicological Studies XIII, XXII et XLIII); F. Della Seta, "Utrum musica tempore mensuretur continuo, an discreto". Premesse filosofiche ad una controversia del BUsto musicale, dans StMus 13 ( 1984) pp. 169-219; K.B. Slocum, Jacques de LieBe and the Bonaventurian Way to God, dans MichA 22 (1990) pp. 7786;

B. Pescerelli, "Accessus ad discantus": metodoloBia dell'analisi musicale nello "Speculum musice", dans StMu 20 (1991) pp. 39-44; N. Meeus,Jacques de LieBe et la pratique de la transposition partielle, dans RBM 47 (1993) pp. 4348;

K.B. Slocum, "Speculum musicae": Jacques de LieBe and the Art of Musical Number, dans Medieval Numerology: A Book of Essays, ed. R.L. Surles, New York 1993, pp. n-37; C. Meyer, Le "Tractatus de consonantiis musicalibus" (CS Anonyme Iljacobus Leodiensis, alias De montibus): une reportatio?, dans RBM 49 (1995) pp. 5-25; C. Maitre, La place d'Aristote dans l'enseiBnement de la musique, dans L'enseiBnement des disciplines ala Faculte des arts ... , ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout 1997, pp. 224, 226; R.L. Crocker, Discount, Counterpoint and Harmony, dans Journal of the American MusicoloBical Society 15 (1962) (repris dans id., Studies in Medieval Music Theory and the Early Sequence, 1997), pp. 1-21;

jACOBUS LEODIENSIS

M. Popin, Subtilite est affoire de raison, dans Voix et signes: nouvelles musiques du XIIIe au xve siecle, = Medievales 32 (I997) pp. 47-57; J.A. Aertsen, "Speculum Musicae" als Spiegel der Philosophie, dans Musik- und die Geschichte der Philosophie und Naturwissenschaften im Mittelalter, ed. F. Hentschel, Leiden etc. 1998, pp. 305-321; W.J. Courtenay, Foreign Scholars at Paris in the Early Fourteenth Century: the Crisis of 1313, dans HU I5 ( I997-I999) pp. 47-74. Cf. CUP II n° 703 p. I64 [1313]? OEUVRES:

Speculum musice Inc. (prol.) Libra tercio de Philosophica consolatione Boethius volens reddere causam ... (text.) In principia huius operis quid musica et quis sit musicus ... Ed. critique: R. Bragard, Jacobi Leodiensis Speculum Musicae, I-VII, Roma I955-I973 (Corpus Scriptorum de Musica III); ed. partielle dans E. De Coussemaker, Scriptorum de musica Medii Aevi, II, I867, pp. I93-433 (1. VI-VII, sous le nom de Jean deMurs); W. Grossmann, Die einleitenden Kapitel des "Speculum musicae" von Johannes de Muris, Leipzig 1924

(1. I, ch. I-I9 ). Cf. Bragard, op. cit. supra. Tractatus de consonantiis musicalibus (incertain) Inc. Tredecim consonantie sunt quibus omnis cantus ecclesiasticus contexitur. .. Ms. Bruxelles, B.R. 10162 fO 13-I5. Ed. E. De Coussemaker, Scriptorum de musica Medii Aevi, I, I865, pp. 296-303. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

D

JAcoBus LoMBARDus, [fin xme- debut xive s.]

Maitre autrement inconnu. BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 ( I970) p. 143; R.A. Gauthier, Introduction, dans S. Thomae de Aquino Opera omnia, t. XLV, ' p. n * . amma,

1.

Sentencia libri De

OEUVRE:

Supra librum De anima (1. I-II, I7) Inc. (prol.) Secundum quod dicit philosophus decem moralium inconveniens est quod homo vitam propriam negligat ... (text.) Bonorum honorabilium etc. Iste liber qui de anima intitulatur prima sui divisione dividitur in d. quia in prima parte premittit Aristotiles prohemium, in secunda exequitur ...

109

IIO

JACOBUS LOMBARDUS

Expl. que prohibent introitum aque in aurem. Ms. Paris, BnF lat. 16125 fO 5-21ra (le reste du comm. est de saint Thomas). Cf. Gauthier, op. cit. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

S

JACOBUS MAGNI (LEGRAND),

[ca. IJ60-I415/rs]

Originaire de Tolede ( ou de Toulouse? ou Melun?), O.E.S.A., theologien, predicateur bien connu, il fut a Paris en tout cas depuis 1393, ou il prit part ala vie publique et politique; il dedia son encyclopedie morale, le Sophilogium, a Michel, eveque d'Auxerre et confesseur de Charles VI; il fut licencie en theologie vers 1413; l'epitaphe de !'auteur a sans doute ete composee au couvent des Grands Augustins de Paris. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 2317; J. Chaurand, dans DS 8, 1972, 46-48; S. Lefevre, dans DLF, pp. 732-734; Prantl IV, pp. 140-141; Carreras y Artau II, pp. 582-583; Thorndike IV, pp. 278-279; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 143-144; id., dans BPhM 14 (1972) p. 122; id., Commentateurs, pp. 119-120; Stegmiiller, RB III pp. 212-213; RS I p. 186; Zumkeller, pp. 205-209; N.F. Palmer, dans Verfasserslexikon IV, 1983, col. 439-441; F. Roth, Jacques Legrand Oacobus Magni) (f 1425), dans Augustiniana 7 (1957) pp. 313-326; F. Roth, The Epitaph ofJacques Legrand, dans Augustiniana 7 (1957) pp. 485-492; A. Combes, Jacques Legrand, Alfred Coville et le "Sophilogium", dans Augustiniana 7 (1957) pp. 327-348, 493-514; 8 (1958) pp. 17-81, 129-163; R.H. Lucas, Two Notes on Jacques Legrand, dans Augustiniana 12 (1962) pp. 196-217; Th.M. Charland, Artes Predicandi, Paris/Ottawa 1963, p. 51; R. Arbesmann, Der Augustiner-Eremitenorden und der Beginn der humanistischen Bewegung, dans Augustiniana 15 (1965) p. 292 (Wiirzburg 1965 p. 142); E. Beltran, Jacques Legrand (f 1415), predicateur, dans AAu 30 (1967) pp. 148-209; E. Ypma, Les auteurs augustins Jrans-ais, dans Augustiniana 20 (1970) pp. 347-396; E. Beltran, Jacques Legrand O.E.S.A. Sa vie et son oeuvre, dans Augustiniana 24 (1974) pp. 132160, 387-414; E. Beltran, Le "Sophilogium", source du commentaire attribue aSt. Thomas sur le livre "De disciplina scolarium", dans Romania 101 (1980) pp. 530-537; E. Beltran, Notes sur un ouvraBe inconnu de Jacques LeBrand: "Traduction et Exposition Jrans-aises de Ia Genese", dans REAu 27 (1981) pp. 141-154;

JACOBUS MAGNI

E. Beltran et G. Dahan, Un hebraisant aParis vers 1400: Jacques Lewand, dans Archives juives I7 (1981) pp. 41-49; E. Beltran, Christine de Pizan, Jacques Lewand et le "Communiloquium" de Jean de Galles, dans Romania 104 (1983) pp. 208-228; E. Beltran, L'ideal de Ia saaesse d'apres Jacques Learand, Paris 1989 (Etudes augustiniennes); J.A. Wisman, Jacques Learand, Christine de Pizan, et Ia question de Ia 'nouveleti', dans MAe 63 (1994) pp. 75-83. OEUVRES:

Aristotelis, Senece, Boethii dicta communiora (avant 1395) Inc. (prol.) Predilecto socio ac constudenti fratri Laurentia Anglici Ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini ... (text.) Ut Aristotelis, Senece, Boethii dicta communiora prompcius occurrant ... Expl. Vultures et tigrides venerunt propter adores ad loca Greco rum a quingentis miliaribus, secunda De anima, Commentator. Explicit. Ms. Paris, Arsenal481 fO 1-40v; Wiirzburg, UB M. ch. q. 3 fO 116-145. Cf. Zumkeller, n° 428 p. 206; Beltran, Jacques Learand O.E.S.A. (op. cit.), pp. 387, 406; Senko, II p. 117. Compendium utriusque philosophie Inc. (ded.) Illustrissimi principis regis Francorum ... domino Michaeli, divina providenti gracia episcopo Autissiodorensi ... (prol.) Quia textus Aristotelis nimia prolixitate verborumque difficultate ... (text.) Incipit primum capitulum primi libri. De subiecto metaphisice. Quia sciencia quelibet ... Expl. quam favorabiliter opinionem falsam licet voluntariam tueri. Mss. Genova, Bibl. de Berio, C.F. 53 fO 1-235; Paris, BnF lat. 6752 fO 1-236. Cf. Thorndike III, pp. 761-767; Beltran, op. cit., pp. 395-396, 409; Senko II, pp. 114-116. AUTRES OEUVRES:

une Abreviacio dictionarii Moralis-Biblici Petri Berchorii, le Sophiloaium (manuel de vie chretienne compose principalement d'extraits des poetes, orateurs et philosophes) et des oeuvres theologiques, dont des commentaires bibliques, un commentaire sur les Sentences et des sermons; un Tractatus de arte memorandi (Paris, Arsenal542 fO 76v-79v), une chronique, un dictionnaire franfais-latin, etc.; l'Archiloae Sophie en franfais (ed. E. Beltran, GenevejParis 1986); des Annotationes in libros De anima semblent etre apocryphes.

D

JACOBUS DE PLACENTIA,

[prem. moitie x1ve s.J

Maitre de logique (en 1341) et de philosophie (en 1348) a Bologne, representant de l'aristotelisme radical, il fut probablement en contact avec ses collegues parisiens, mais cela n'est pas sur.

III

112

JACOBUS DE PLACENTIA

BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 (I970) pp. 145-147; id., Commentateurs, p. 120; id., dans BPhM 14 (1972) pp. 122-123; S. Mazzetti, Repertorio di tutti i professori ... di Boloana, Bologna 1848, p. I48 n° 1483; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, III, Milnchen 1956, p. 2IO; Maier F, 1966, pp. 353-354; IP, 1968, p. 380; Z. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites d'un averroi:Ste de Boloane, Jacobus de Placentia, dans RFNS 55 (1963) pp. 2II-216; Z. Kuksewicz, De Siaer de Brabant aJacques de Plaisance: La tht!orie de !'intellect chez les averroistes latins des xme et XIVe siecles, WroclawfWarsawafKrak6w I968, pp. 353-398; A. Maieru, Proarams of Loaic at Boloana in the Fourteenth Century and MS Antonianus 391, dans id., University Trainina in Medieval Europe, Leiden etc. 1994, pp. I02-II3. OEUVRES:

Scriptum (et questiones) super libro Porphyrii Inc. (pro!.) Scientie secantur quemadmodum et res de quibus sunt. Hanc propositionem scribit Aristoteles in tertia libra de anima ... Est dubitatio utrum logica sit necessaria ad alias scientias ... (text.) In principia huius libri sicut in principia aliorum librorum de tribus est principaliter inquirendum. Primo que et quot sint cause ... Est dubitatio in ista lectione utrum universale sit obiectum in libro Porphyrii ... Expl. ad supposita subiectorum et sic est accidens et de specie similiter dicatur. Ms. Venezia, B. Marc. lat. Vl.97 fO 1-28; autre version (sans introduction et plus courte; ou = Galterius Burleiusl): Padova, B. Anton. 391 fO 53-66. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), pp. 212-213; A. Conti, II commento di Giacomo da Piacenza all"'Isaaoae" e aile "Cateaorie", dans L'inseanamento della loaica a Boloana nel XIV secolo, ed. D. Buzzetti, M. Ferriani, A. Tabarroni, Bologna 1992, pp. 441-460. Scriptum Predicamentorum (cum questionibus) Inc. (pro!.) Ignoratis principiis ignorantur et alia ... (text.) Ex quibus quot et que sint cause ... Supra ista lectione est una dubitatio ... Expl. in alio et alio non est inconveniens. Ms. Venezia, B. Marc. lat. Vl.97 fO 28-57; autre version ( ou = Galterius Burleiusl): Padova, B. Anton. 391 fO 67-92. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), pp. 213-214; A. Conti, op. cit. supra. Scriptum (et questiones) super Perihermenias Inc. (pro!.) Oportet enim ad hanc scientiam esse boni ingenii, ut possit verum eligere et falsum fugere ... (text.) In principia istius libri sicut in principiis aliorum librorum tria per ordinem inquiruntur ... Est questio utrum Aristoteles determinat de nomine ... Expl. non autem in his in quibus non conveniunt. Colophon: Explicit scriptum magistri Jacobi de Placentia doctoris Bononiensis. Amen.

JACOBUS DE PLACENTIA

Ms. Venezia, B. Marc. lat. VI.97 fO 58-71. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 214.

Scriptum super Topicam (I-II) Inc. (pro!.) Propositum quidem negotium. Hec enim maxime conveniens dialectice, cum sit inquisitiva veritatis ... (text.) Hac premissa deveniendum est ad libri principium. In principia huius libri sicut in principiis aliorum tria per ordinem requiruntur. Primo que et quot sint cause ... Expl. duo sunt peccata, primum non mentiri, secundo non uti vocibus usitatis (?), et hoc est quod dicit. Ms. Venezia, B. Marc. lat. VI-97 fO 75-78v. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), pp. 214-215; N. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle A3es, Wien 1984, p. 395. Scriptum super tertium De anima cum questionibus (1341) Inc. (prol.) De parte autem anime. Cognitio de intellectu est adeo difficilis quod si sermo Aristotelis non inveniretur ... Dubitatur utrum naturalis debet de intellectu considerare ... (text.) De parte autem anime. Prius Philosophus, ut dicit hie Averroes commento I, determinat de anima sensitiva ... Mss. Krakow, Jagell. 656 fO 2-34 (comm. avec questions); 742 fO 199v-2o8v (quest. seules). Ed. Z. Kuksewicz, Jacobi de Placentia Lectura cum quaestionibus super tertium De anima, WrodawfWarszawafKrak6w 1967. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 212; Z. Kuksewicz, Le commentaire du "De anima" d'un Averroiste bolonais,Jacobus de Placentia, dans RFNS 55 (!963) PP· I-20; Z. Kuksewicz, Le commentaire sur le "De anima" de Jacobus de Placentia dans les manuscrits de Ia Bibliotheque JaBellone 656, 742, dans MiscMed 2, 1963, pp. 475-480; A. Thirry, A propos de certains commentaires medievaux du "De anima" d'Aristote: n!sultats de quelques recherches, dans BPhM 8-9 ( 1966-67) pp. 83-84; Z. Kuksewicz,Jacobi de Placentia Lectura ... (op. cit.), pp. 3-28. Scriptum super Summulas loBicales Petri Hispani Inc. (prol.) Scientie secantur quemadmodum et res de quibus sunt ... (text.) In principia istius libri sicut in principia aliorum librorum tria per ordinem requiruntur. Primo que et quot sint cause ... Expl. ille mons est bonus. Mss. Padova, B. Ant. lat. 391 fO 2v-49v; 621 fO I-6o (d'apres De Rijk). Cf. G. Federici Vescovini, Le questioni dialettiche di Bia3io Pelacani da Parma sopra i trattati di lo3ica di Pietro Ispano, dans Medioevo 2 (1976) pp. 254-255; A. Maieru, I commenti bolo3nesi ai "Tractatus" di Pietro Ispano, dans L'inse3namento della lo3ica a Bolo3na nel XIV secolo, ed. D. Buzzetti, M. Ferriani, A. Tabarroni, Bologna 1992, pp. 498499, 5Il-5I3; A. Maieru, Prowams ofTeachinB Lo3ic (op. cit. supra), pp. I02-II3.

113

I14

JACOBUS DE PLACENTIA

Super S. Thome de Aquino De follaciis Inc. Quia loica est. In principio istius libri sicut in principiis aliorum librorum ... Expl. quia inter causas inter quas sit amphybolia vel cadit respectus. Ms. Pad ova, B. Ant. lat. 391 fD 49 v-52 v (incomplet). Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 215; A. Maieru, Programs of Teaching Logic (op. cit. supra), p. 102. Questio disputata quam sustinuit M. Thomas magzster de Cremona Inc. Est questio generalis in physica utrum preter indi ..le cuiuslibet rei ... Ms. Oxford, Bodl. L., Canon. misc. 226 fD 70-70v. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 216. Questzo: Utrum accidens possit zntellzjp· sine subiecto Inc. Questio est utrum accidens possit intelligi sine subiecto. Et arguitur primo ... Ms. Venezia, B. Marc., lat. VI-97 fD 83-83 v. Ed. Z. Kuksewicz, Averroisme bolonais au XIve s. Editzon des textes ... , Wroclaw 1965, PP· 191-195. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 215. Questzo: Utrum obiectum logice sit res Inc. Questio est utrum obiectum Joice sit res vel intentio. Probo primo quod sit res

Expl. quod loicha est de primis et secundis intentionibus. Ms. Venezia, B. Marc., lat. Vl.97 fO 83 v-85v. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 215. Questio: Utrum subiectum est causa efficiens proprie passionis Inc. Utrum subiectum sit causa efficiens proprie passionis. Arguitur primo quod non ... Ms. Oxford, Bodl. L., Canon. misc. 226 fD 32av-37v. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 216. Questio de universali genera/iter disputata (douteux) Inc. Utrum universale significat rem aliquam aliam ... Ms. Oxford, Bodl. L., Canon. misc. 226 fO 70v-74. Cf. Kuksewicz, Les oeuvres manuscrites (op. cit.), p. 216. AUTRES OEUVRES:

une question disputee en medecine (Bologne 1322), cf. BAMAT 3 (1993) p. 207.

M

JACOBUS DE SANCTO AMANDO,

Probablement maitre

[debut xrve s.J

aIa Faculte des arts de Paris.

JACOBUS DE SANCTO AMANDO

BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 2I4; Lohr, dans Traditio 26 (I970) p. I47; M. Grabmann, Mitteilunaen aus Miinchener Handschriften iiber bisher unbekannte Philosophen der Artistenfakultiit (Codd. lat. 14246 und 14383), dans id., Mittelalterliches Geistesleben II, Miinchen I936, pp. 233-235. Cf. CUP II n° 1164 n. OEUVRES:

Mete et fallacie moralisate (Reductiones metharum et fallaciarum tam in dictione quam extra dictionem) (incertain) Inc. Sicut ait Boecius in libro Topicorum, mala noticia bona de se esse non potest ... Expl. ut sciat reprobare malum et eligere bonum. Ms. Vaticano, Reg. lat. I559 [1398] fO 3v-6v (attribue a lui avec date I35o). Cf. J. Bignami-Odier etA. Vernet, Les livres de Richard de Bazoques, dans BEC 110 (1952) p. 126. Nota: le ms. Miinchen Clm 4379 fO 91-94v comprend un texte semblable. Summa compendiosa de locis (1312) Inc. Sicut dicit Hermes in libro de quindecim stellis sapiens est qui cognoscit res secundum quod sunt et secundum quod probari possunt ... Expl. dicta vel iudicanda iudicio et correctioni melioris doctoris relinquo. ( epil. inc. Si autem prout in tractatu de locis sophysticis velim ad quandam moralitatem ... expl. et cum ipso perpetuo gaudeamus. Amen.) Colophon: Explicit summa compendiosa de locis edita et congregata per Magistrum Jacobum de sancto Amando anno incarnationis Domini 1312. Ms. Miinchen Clm 14246 fO 133-140. Ed. partielle (prol.) dans Grabmann, op. cit., pp. 233-235. AUTRES OEUVRES:

un Tractatus de locis sophisticis (cite par lui, mais non conserve; ou faut-ill'identifier aux Mete et Jallacie moralisate l).

M

JACOBUS DE YMAN, [xive

s.J

Maitre es arts autrement inconnu. BIBLIOGRAPHIE:

C.H. Kneepkens, The Mysterious Buser Aaain: William Buser of Heusden and the Obliaationes Tract "Ob roaatum", dans Enalish Loaic in Italy, ed. A. Maieru, Roma 1982, p. 148 n. 9. OEUVRE:

Questiones consequentiarum Inc. Circa tractatum consequentiarum primo queritur utrum diffinicio consequen-

Il5

116

JACOBUS DE YMAN

cie sit bona qua dicitur consequencia est oracio habens antecedens et consequens et notam illationis consequentis ex antecedente principales partes sui. Et arguitur primo quod non nam ... Colophon (ms. Tortosa): Expliciunt questiones consequentiarum Parisiis compilate a magistro Jacobo de Yman actu regente in artium facultate (fU I36va Finiuntur questiones consequentiarum magistri Jacobi de Ymam scripte per manum Petri souterrene cum magna pena ac lahore gravi). Mss. Krakow, Jagell. 2132 fU 82-rorv; Torino, B.N. G.III.r2 fU 178-187; Tortosa, Catedral II4 fU 93-I36v. Cf. Medieval LoBical Manuscripts (base de donnees De Rijk-Bos). AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M?

MAGISTER JoHANNES, [xme

s.]

Probablement l'auteur d'un traite grammatical (dans lequelle nom Johannes revient sou vent dans les exemples a la premiere personne ), ecrit a Paris et precede d'une longue introduction theorique. BIBLIOGRAPHIE:

I. Rosier-Catach, La parole comme acte. Sur Ia wammaire et Ia semantique au XIIIe siecle, Paris 1994, pp. 60-65, 77-79, r82-r86, 247-286 et passim. OEUVRE:

Sicut dicit RemiBius Inc. Sicut dicit Remigius in commento supra librum de viciis et figuris editum a Donato ... Expl. assignatur a quibusdam, dicunt enim quid (incomplet). Ms. Paris, BnF lat. r66r8 fU 40-n4. Cf. Rosier-Catach, op. cit. supra. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

D

JoHANNES, [xme

s.]

O.F.M., il fut peut-etre disciple de Roger Bacon (d'apres Thorndike). BIBLIOGRAPHIE:

Thorndike II, p. 96; III, p. 219; Thorndike et Kibre, col. 68I;

JOHANNES

L. Thorndike, Notes on some astronomical, astroloaical and mathematic manuscripts of the Bibliotheque nationale, Paris, dans JWCI 20, I-2 (I957) pp. 125-127; F.S. Benjamin et G.J. Toomer, Campanus of Novara and Medieval Planetary Theory, Madison etc. I97I, p. 86; Sharpe, Handlist, p. 277 (John ofLondon). OEUVRE:

Summa astroloaie Inc. In nomine domini amen. In hoc tractatu brevi et utili dicetur prima de concordia et adequacione annorum christi et ebreorum et arabum et aliorum. Secundum de disposicione et motibus orbium celestium. Tercio de inventione et adequacione planetarum et loco rum suo rum et in eadem de effectu et influentia eorum. Capitulum primum de annis Christi vellatinorum ... Expl. Quare autem aliqui astrologi distinguere docent 28 domos lune et capiti drachonis et caude assignant influencias que non sunt nisi puncta ymaginabilia nichil habencia probabilitatis. Colophon: Explicit summa astrologie edita per fratrem Iohannem de ordine Minorum. Ms. Paris, BnF lat. 7293 A fO 48-69; Wien 5309 fO 127-155v (attrib. a Albert le Grand dans les titres courants ). Cf. Thorndike, Notes (op. cit.), p. 127. AuTRES OEUVRES:

inconnues.

M

JoHANNES ALEMANNUS DE GOTTINGHE,

[debut XIVe s.]

Maitre ala Faculte des arts de Paris, representant de l'averrolsme latin, il est probablement a identifier a Johannes (Hacke) de Gottinga, qui fut apres I305 maitre es arts et en medecine a Montpellier (apres avoir ete a Paris); il fut notamment medecin de Louis de Baviere de 13I4 a I3I8, puis de plusieurs cardinaux, et mourut a Avignon en I349. BIBLIOGRAPHIE:

Wickersheimer I, p. 4I6; Suppl. p. I6o; K. Figala et G. Keil, dans Verfasserslexikon IV, col. 632-635; M. Grabmann, Der lateinische Averroismus des 13. Jahrhunderts ... , Miinchen I93I (SBBay I93I, Heft 2) p. 79; M. Grabmann, Die Sophismataliteratur des 12. und 13. Jahrhunderts ... ,Munster I940 (Beitrage 34, I) pp. 69-7I; S. MacClintock, Perversity and Error. Studies on the "Averroist" John ofJandun, Bloomington (Ind.) I956, p. 76, I67;

117

118

JoHANNES ALEMANNUS DE GoTTINGHE

F. Stegmi.iller, H. Riedlinger, Raimundi Lulli Opera latina 154-155: Opera parisiensia, Palma I967, pp. 52-54. Cf. CUP II n° 703 l OEUVRE:

Sophisma (I305) Inc. Sorte nihil sciente scit aliquid. Quia in sophismate proposito sit intentio de sciente sive scientia ... Ms. Brugge, Stadsbibl. 5IO fO 2I4-223 v_ Ed. Z. Kuksewicz, Sophisma on the Intellect and Intention by John of Goettinaen, an Early XIVth Century Parisian Averroist, dans SMedW 20 (I98o) pp. 47-m; ed. d'extraits dans Grabmann, Die Sophismataliteratur (op. cit.) et Riedlinger (op. cit.). Cf. 0. Weijers, La 'disputatio' ala Faculte des arts de Paris (1200-1350 environ), Turnhout I995 (Studia Artistarum 2) pp. 8I-83. AUTRES OEUVRES:

si !'identification est correcte, quelques traites medicaux, dont Ad preservandum ab epidemia et Contra epidemiam.

M?

JoHANNES DE ALuAco,

[derniere moitie xme s.J

Probablement maitre es arts aParis, contemporain de Gauthier d'Ailly, auteur d'un sophisme conserve dans le meme manuscrit (voir Galterius de Alliaco), et de Raoul le Breton. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 2I7; M. Grabmann, Die Sophismataliteratur des 12. und 13. Jahrhunderts ... , Munster I940 (Beitrage 34, I) p. 6I; F. Stegmi.iller, H. Riedlinger, Raimundi Lulli Opera latina 154-155: Opera parisiensia, Palma I967, p. 40. OEUVRE:

Sophisma: Omnis doctrina et omnis disciplina etc. Inc. Omnis etc. Hoc est sophisma propositum. Quod probatur sic: sicut dicit Avicenna in omni acquisitione oportet alquid esse prenotum ... Expl. Philosophus non dicit quod de dignitate oporteat presupponere quia est. Et ista sufficiant. Colophon: Explicit sophisma determinatum a magistro Johanne de Alliaco. Ms. Vaticano, Vat. lat. 306I fO 31-33. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

JoHANNES AuRIFABER

S

JoHANNES AuRIFABER,

[ca. 1295-1333]

Etudiant a Paris, puis maitre es arts a Erfurt, ou il commens:a !a discussion des modz sisnificandi; son traite antimodiste etait certainement connu a Paris; il est a distinguer du Johannes Aurifaber qui fut maitre es arts a Paris. BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 153-154; id., Commentateurs, p. 123; id., Berol., pp. 395-396; M. Grabmann, Thomas von Erfurt und dze Sprachlosik des mzttelalterlichen Aristotelismus, dans SBBay 1943 Heft 2, pp. 53-56; J. Pinborg, Mzttelalterliche Sprachtheorien, dans Fides Quaerens zntellectum (Festskrift H. Roos), Kobenhavn 1964, pp. 73-82; J. Pin borg, Die Aristoteles-Quaestionen des Masister Nicolaus von Amsterdam, dans CM 25 ( 1964) pp. 253, 262; J. Pinborg, Die Entwickluns der Sprachtheorie im Mittelalter, Mi.inster 1967 (Beitdige 42, 2), pp. 142-145, 310 et passim; J. Pinborg, Die Erfurter Tradition im Sprachdenken des Mittelalters, dans MiscMed 5, 1968, pp. 173-185;

J. Pinborg, A Note on Some Theoretical Concepts of Loszc and Grammar, dans RIPh 29 (1975) p. 289;

J. Pin borg, The 14th-Century Schools of Erfurt Repertorium Erfordiense, dans CIMAGL 41 (1982)

PP· 17H92; A. Pattin, Pour l'histoire du sens asent ... , Leuven 1988, pp. 44-45; R. Lambertini, Sicut tabernarius vinum sisnificat per circulum: Directions in Contemporary Interpretations of the Modistae, dans On the Medieval Theory of Szsns, ed. U. Eco et C. Marmo, Amsterdam/Philadelphia 1989, pp. II4; S. Lorenz, Studium senerale Erfordense. Zum Erfurter Schulleben im 13. und 14. Jahrhundert, Stuttgart 1989, pp. 79-81, 224-239. OEUVRES:

Tractatus de demonstratione a lzbro Posterwrum excerptus Inc. Postquam dictum est de sillogismis in communi, sequitur nunc tractatus de sillogismis specialibus, et quia nobilior est sillogismus de demonstratione ... Colophon: Explicit tractatus magistri Johannis Aurifabri Erfordiensis de demonstratione excerptus a libro Posteriorum. Mss. Augsburg, Staats- und Stadtbibl. (Harburg, Fi.irtstl. Bib!.) I, 2, 8°, 10 fD 123-127; Mi.inchen Clm 331 fD 45-47; Soest, Wiss. Stadtbibl. 33 fD 82 v-86. Cf. Grabmann, Thomas von Erfurt (op. cit.), p. 55; J. Pinborg, Die Entwzckluns der Sprachtheorie (op czt.), p. 143; J. Pin borg, Repertorium Erfordiense (op cit), p. 176. Sophisma 'Nominativo hie masister' (Determznatio de modis szsnificandz) (1330-1332) Inc. Nominativo hie magister est oratio congrua et perfecta ... Ed. J. Pinborg, Die Entwickluns der Sprachtheorie (op. cit.), pp. 214-232.

II9

120

JOHANNES AURIFABER

Ms. Erfurt, Amplon. Q276 fO 136-137v. Cf. M. Grabmann, Thomas von Erjurt (op. cit), pp. 54-55, 93; J. Pinborg, Repertorium Erjordiense (op. czt.), p. 176 n° 14; J. Biard, Logique et theorie du signe au XIVe siecle, Paris 1989, pp. 248-262; L. Kaczmarek, Destructiones modorum signzficandi, Amsterdam 1994, p. X.

Questio Inc. Ad honorem dei domini mei queritur utrum forme elementares remaneant in mixto. Arguo quod non ... Colophon: et in hoc terminatur questio hec determinata a magistro Iohanne Aurifabro. Ms. Berlin, Lat. Qu. 377 fl) 105-109v. Cf. Lorenz, op. cit., p. 226 et n. 19. Sophisma de dimensionzbus Inc. Elementum est elongatum a contrariis sicut scribitur primo celi et mundi et est sophisma propositum ... Ms. Leipzig, UB 1444 fO 149v-152 v. Cf. M. Grabmann, Die Sophismataliteratur des 12. und 13. Jahrhunderts, Munster 1940 (Beitrage 36, 1) p. 75; M. Grabmann, Thomas von Erjurt (op. cit.), p. 54; J. Pinborg, Repertorium Erjordiense (op. cit), p. 176 n° 14 (le ms. semble le reflet de l'enseignement parisien du debut du xrve siecle). AUTRES OEUVRES:

peut-etre un Tractatus de suppositzonzbus (Miinchen, Clm 18462 fO 207-2o8v); un commentaire sur le Perihermeneias, perdu, autrefois conserve dans un ms. d'Erfurt; une Questio determinata contra magistrum Aurifabrum existe dans le ms. Berlin, Lat. Qu. 377 fO 14v-16 ( cf. Grabmann, Thomas von Erfurt (op. cit), p. 55; Lorenz, op. nt., pp. 226-227). Nota: Reportata "Utrum modi szgnzficandi sint possibiles" (attaque contre le sophisme de Joh. Aurifaber) Inc. Magister Johannes Aurifaber. lncipit determinare de modis significandi ... Expl. solutio: consequentia negatur (incomplet). Ms. Miilhausen, Arch. 6oj26 fO 66v-69v. Cf. ). Pin borg, Die Entwicklung der Sprachtheorie (op cit), pp. 161, 169.

Sophisma contra J ohannem Aurifabrum determinatum Inc. Tantum unum est, hoc est sophisma propositum. Quod probatur sic: tan tum ens est, ergo tan tum unum est ... Ms. Erfurt, Amplon. 4° 276 fO 138-141v. Ed. J. Pinborg, Die Entwicklung der Sprachtheone (op cit.), pp. 233-268. Cf. J. Pinborg, Die Entwicklung der Sprachtheorie (op cit.), p. 155.

JoHANNES AuRirABER

M

JoHANNES AuRIFABER,

Maitre es arts Edensborch.

[vers

1400]

aParis en I397, eleve de Laurentius Londorius et de Johannes de

BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 ( I970) p. 154; J. Pinborg, Die Aristoteles-Quaestionen des Magister Nzcolaus von Amsterdam, dans CM 25 (I964) pp. 248, 253, 262; J. Pinborg, Dze Entwicklung der Sprachtheorie im Mzttelalter, Munster 1967 (Beitrage 42, 2), pp. 142-145;

S. Lorenz, Studzum generale Erfordense. Lum Erfurter Schullehen im 13. und 14. Jahrhundert, Stuttgart I989, pp. 225-226. Cf. CUP Auct. I pp. 733, 740, 742; tj: CUP III n° 1541 l OEUVRE:

Questiones super lihros Physzcorum Inc. Utrum de rebus naturalibus ... Mss. Leipzig UB I423 item I; le ms. K0benhavn, KB Ny kg!. Sam!. 190.4° fD 167-178'" contient deux questions tin§cs de ce commentaire. Cf. J. Pinhorg, Die A ristoteles-Quaestionen (op. czt); Sonke, op ell. AuTRES OEUVRES:

des Questwnes sur le De generatwne et corruptione et sur le De somno et vzgilza, perdues, autrefois conservees dans un ms. d'Erfurt.

S

JoHANNES BERNIER DE FAYT,

[t 1395]

a saint-Amand-les-Eaux, O.S.B., il etudia aParis, ou il fut bachelier en theologie il fut precheur a Ia cour papale d'Avignon, puis abbe de SaintBavon, a Gand; il se retira a Malines en 1371.

Ne

(IH6), puis maitre;

BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 1468; A. Coville, dans HLF 37, I938, pp. 40I-406 ( cf. 246); J. Gri.indel, dans LThK 5, I960 2 , col. !032; N.N. Huyghebaert, dans DHGE 16, 1967, col. 780-782; J. De Grauwe, dans Natwnaal Biografisch Woordenboek 5, I972, col. 54-58; Lohr, dans Traditio 26 (I970) pp. 156-157; id., Call. A-L, pp. 231, 233, 243, 245; Gall. M-Z, pp. 105, Tl9;

U. Berliere, Jean Bernier de Fa)'t abbe deS. Bavon de c;and d'apres des documents vaticans, dans Annales de Ia Sonete d'emulation de Bruges 56 (I906) pp. 359-38I, et 57 (I907) pp. 5-43;

I2I

122

JOHANNES BERNIER DE fAYT M. Grabmann, Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter, SBBay I939 Heft 5, pp. 139-149; M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare des Heinrichs von Briissel und der Einfluss Albert des Crossen auf die mittelalterliche Aristoteleserkliiruna, SBBay 1943 Heft IO, pp. 57-58; G. Pozzi, Roberto de Bardi e s. Aaostino, dans Italia medioevale e umanistica 1 (I958) p. I42 n. I; W.F. Boggess, Aristotle's "Poetics" in the Fourteenth Century, dans Studies in PhiloloBY 67 (I970) pp. 281, 286-290; G. Pozzi, La Tabula di Jean de Fayt al Collectorium di Roberto de Bardi, dans Miscellanea Gilles Gerard Meerseman, I, Padova I970, pp. 257-311; J. Hamesse, Les florileaes philosophiques du XIIIe au xve siecle, dans Les aenres litteraires dans les sources theoloaiques et philosophiques medievales, Louvain-la-Neuve 1982, pp. I86-I87; W. Senko I, I982, pp. 97, 223; M.-H. Jullien de Pommerol et J. Monfrin, La bibliotheque pontificate a Avianon eta Peniscola, I, Roma 1991, p. 594 n.; A. Slomczytiska, Repertorium commentariorum in Aristotelis "Economica" latinorum, dans MPP 28 (1986) pp. 175-176; 0. Weijers, Dictionnaires et repertoires au moyen ilae. Une etude du vocabulaire, Turnhout I99I, pp. 102, 193; Fliieler II, 1992, pp. 26-27; Th. Sullivan, Benedictine Monks at the University of Paris AD 1229-1550. A Bioaraphical Reaister, Leiden etc. 1995, pp. 50-52. Cf. CUP II n° 596, 720; III n° I255 n.; 1311 n.; I316; 1324; 1325; 1327; I336 n.; CUP Auct. I p. 296. OEUVRE:

Manipulus mora/is philosophie (ou Tabula moralium, ou divers autres titres) Inc. (pro!.) Quoniam ut habetur I Paralipomenon 20 de corona Melchom ... Eapropter ut quorundam librorum ipsius, scilicet Ethicorum, Politice, Economicorum, Magnorum Moralium, Retorice et Poetice notabiliora reperiantur ... flo res et auctoritates in hac presenti tabula redegi ... Etiam ponam aliquando dicta commentatorum, scilicet Averroys ... (text.) Abraam. Casus narratur de Abraam quod fuit ei mandatum de immolatione filii sui dilectissimi ... Mss. Avignon, B.M. 108I fD 28-115v; Arras, B.M. 858 (318) fD 1-72; Barcelona, B.U. 586 fD 1-117; Brugge, Stadsbibl. 144 fD 26-77; 508 fD I-63; Cambrai, B.M. 392 (370) fD 46-m; 963 fD 1-84; Erfurt, Amplon. F.13 fD 17v-74; Heiligenkreuz, Stiftsbibl. 150 fD 1-47; Lubeck, Philos. 5; Merseburg, Domstiftsb. 131 fD I-9Iv; Paris, BnF lat. 655I fD 1-156; 16090 fD 1-57; Tortosa, Cat. 215 fD 96-107 (Tabula super retoricam); Valenciennes, B.M. 400 fD I-117v; Vaticano, Pal. lat. 1002 ? Ed. partielle (prologue) dans Grabmann, Methoden (op. cit.), pp. 145-146; Hamesse, op. cit., pp. I86-I87. Cf. Haureau, Notices et extraits, V p. 78; Grabmann, op. cit., pp. 139-145.

JOHANNES BERNIER DE FAYT

AUTRES OEUVRES:

divers ouvrages de caractere theologique, comme le Manipulus exemplorum, une Questio de esu camium, des sermons, mais aussi des florileges, comme les Flores Valerii Maximi et des tables, comme Ia Tabula super Veaetium, une table sur le De consolatione Philosophiae de Boece et Ia table sur le Collectorium sermonum S. Auaustini de Robert de Bardi.

S

JOHANNES BLANCHINUS, [xve

s.J

Astronome italien, dont les oeuvres etaient au moins en partie connues aParis. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 223; Thorndike, History II, p. 94; Thorndike et Kibre, passim; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts, dans Scripta Mathematica I6 (I950) pp. 5-u, I69-I8o; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Italian Manuscripts, dans Scripta Mathematica 19 (1953) PP· 5-I7; L. Thorndike, Giovanni Bianchini's Astronomical Instrument, dans Scripta Mathematica 2I (1955) PP· I36-l37; A. Gerl, Triaonometrisch-astronomisches Rechnen kurz vor Copernicus: Der Briefwechsel Reaiomontanus-Bianchini, Stuttgart 1989; M. Markowski, Astronomica et astroloaica Cracoviensia ante annum 1550, Firenze 1990, pp. 4546. OEUVRES:

Canones de veris motibus planetarum (ou Canones tabula rum de motibus planetarum) et Canones tabula rum Leonello d'Este dedicatarum Inc. (dedic.) Cum nuper maiestas tua serenissime Cesar proprio ore ex me fidelissimo servulo quereret ... et: Consideranti michi domine Leonelle ... (text.) Ptholomeus qui merito illuminator divine artis astrologie vocari potest ... Expl. in una hora ipsum in superiori parte tabule reperies cum regulis suprascriptis. Et hoc sufficit. Mss. Milano, Ambros. C.207 inf. fO 1-20; Mlinchen, Clm I4III fO 12-20 (inc. Augem planetarum communem invenire ... );Napoli, B.N. VIII.C.34; Paris, BnF lat. 7269 fO 1-8; 7270 fO I-25; 727I fO 1-25; 10267 fO 1-42v; Roma, Casan. I673; Vaticano, Pal. lat. 1375 fO 1-8v (tables fO 185-262v, figures fO 263-269 ). Ed. Venezia 1495. Cf. L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit.), pp. 6-!2, I69-18o; Thorndike, Giovanni Bianchini in Italian Manuscripts (op. cit.), pp. 6-9; E. Poulle, La bibliotheque scientifique d'un imprimeur humaniste au xve siecle. Cataloaue des manuscrits d'Amaud de Bruxelles aIa Bibliotheque Nationale de Paris, Geneve 1963, p. 73; L. Schuba, Die Quadriviums-Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek, Wiesbaden I992, p. 89.

123

124

JOHANNES BLANCHINUS

Tabule astronomice (en rapport avec les Canones de veris motibus planetarum) Mss. Bologna, B.C. 1601 fO 31-99; Ferrara, B. Ariostea Cl. !.147; Milano, Ambros. C.207 inf. fO 21-137; Ni.irnberg, Stadtb., Cent. V, 57 fO 5-9v, 21-107; Cent. V, 36 fO 7-II8v; Paris, BnF lat. 7269; 7270; 7271; 7286; 10265; 16212; Roma, B. Casan. 1673; Vaticano, Pal. lat. 1375 fO 185-262 v. Ed. partielle Venezia 1495; ed. complete Venezia 1526. Cf. G. Boffito, Le Tavole astronomiche di Giovanni Bianchini, dans Bibliofilia 9 (1908) pp. 378388, 446-460;

L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit), pp. 6-12; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Italian Manuscripts (op. cit), pp. 8-9, 14-I?;

G. Rosinska, Scientific WritinBs and Astronomical Tables in Cracow (XIVth-XVth Centuries), Wrodaw 1984 (Studia Copernicana 22) pp. 476-487; E. Poulle, op. cit., pp. 59-60. Nota: il existe aussi des tables trigonometriques, intitulees Tabule maBistrales (cf G. Rosinska, Tables triBonomrhriques de Giovanni Bianchini, dans Historia mathematica 8 (1981) pp. 46-55).

Canones super tabu/as directionum Inc. (pro!.) Rogasti me summopere, mi Mathiole suavissime, ut quendam tibi difficilem sive arduum in astronomia modum ... (text.) Modus componendi tabulas predictas. Cum vero componere volueris predictas tabulas constitue ad omne signum tabulam unam ... Expl. multi tamen propter laborem et desidiam hoc pretermittunt quia opus est difficile et laboriosum. Vale et me uti soles ama. Ms. Paris, BnF lat. 10267 fO [A-H]. Cf. E. Poulle, op. cit., p. 73. Canones tabu/arum de primo mobili Inc. Non (in)veni solvere legem (respectu latitudinum planetarum) sed illuminare his qui in tenebris sedent ... Expl. et similiter loca ubi aspectus ipsarum terminatur habito respectu etiam ad latitudines planetarum. Mss. Bologna, B. C. 1601 fO 1-17; Ni.irnberg, Stadtbibl., Cent. V, 53 fO 27-50v; Cent. V, 58 fO 133-154 (cum annot. Joh. Regimontani); Paris, BnF lat. 7270 fO 143-167; 7271 fO 147-168; 10267 fO 45-80 v; Vaticano, Vat. lat. 2228 fO 52-78. Cf. L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit), pp. 6-7; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Italian Manuscripts (op. cit), p. 13; L. Thorndike, Notes on Some Less Familiar British Manuscripts, dans JWCI 22 (1959) p. 171; E. Poulle, op. cit., pp. 73-74. Canones tabu/arum de eclypsibus Inc. (pro!.) In libro Florum Almagesti per Johannem Blanchinum demonstratum est componere tabulas necessarias ... (text.) Primo sciendum est quod sol de per se ... Expl. cum quibus operari potes in omnibus operationibus ad propositum. Finis.

JOHANNES BLANCHINUS

Mss. Bologna, B.C. I60I fO I7v -30; Paris, BnF lat. 7270 fO I67-I8I; 727I fO 169-I8o; I0267 fO 8I-I06v; Vaticano, Vat. lat. 2228 fO I-I6. Cf. L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit.), p. 7; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Italian Manuscripts (op. cit.), pp. 5, I3-I4; E. Poulle, op. cit., p. 74.

Flores Almagesti Inc. Arismetica dico quod determinatur per numeros et duo nato diffinitiones numerorum ... Mss. Bologne, Univ. I98 (293) (Io traites); Paris, BnF lat. 10253 fO 6-I38v (8 traites); Perugia I004; Vaticano, Vat. lat. 2228 fO I6-5Iv, 78-I2o. Cf. L. Birkenmajer, Flores Almagesti: ein angeblich verloren gegangener Traktat Giovanni Bianchini's, dans Bulletin intern. de l'Academie des Sciences de Cracovie, cl. des sciences math. et naturelles, ser. A, sc. math., I9II, pp. 268-278; L. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit.), pp. 5-I2 et I69-I8o; E. Poulle, op. cit., pp. 38-43; G. Rosinska, Algebra w 'srodowisku astronomow krakowskich w XV wieku: Traktat z "Flores Almagesti"jana Bianchiniego, dans KHNT 39 (I994) pp. 3-I9; G. Rosinska, A Chapter in the History of Renaissance Mathematics: Negative Numbers in the Formation of the Law of Signs (Ferrara, Italy ca. 1450), dans KHNT 40, I (I995) pp. 3-20; G. Rosinska, Decimal Positional Fractions: Their Use for Surveying Purposes (Ferrara, 1442), dans KHNT 40, I (I995) PP· I7-32; G. Rosinska, The "Fifteenth-Century Roots" of Modern Mathematics: The Unit Segment, Its Function in Bianchini's "De arithmetica", Bombelli's "L'algebra", and Descartes' "La geomt!trie", dans KHNT 41 (I996) pp. 53-70. Regule conclusionum ad practicam algebre in simplicibus ( = partie des Flores Almagesti) Tractatus primus de arithmetica ( = debut des Flores Almagesti) AUTRES OEUVRES:

un bref traite sur la construction d'un instrument pour mesurer la hauteur des etoiles ( cf. Thorndike, Giovanni Bianchini in Paris Manuscripts (op. cit.), p. 7; id., Giovanni Bianchini's Astronomical Instruments (op. cit.)); diverses autres tables et canons, a!'usage de Cracovie (cf. Markowski, Astronomica (op. cit.)); des lettres a Johannes Regiomontanus (cf. M. Curtze, Der Briefwechsel Regiomontan's mit Giovanni Bianchini, Jacob von Speier und Christian Roder, dans Abhandl. zur Geschichte der Mathematikwissenschaften 12 (I902) pp. 187-292; A. Gerl (op. cit.); BAM AT 9 (I999) p. 285). Pseudo-Johannes Blanchinus Distinctiones in Ptolemei Almagestum (incomplet) Inc. Capitulum iii. Qualiter sciatur altitudo poli ... ( = Dist. II, 3). Expl. Et erit angelus qui sequitur ( = Dist. XI, I). Ms. Paris, BnF lat. 7268 fO I-104 (XIVe s.). Cf. Thorndike, History, II p. 94.

125

126

JoHANNES BwND

M

JoHANNEs BLuND,

[t 1248]

Anglais, il etudia les arts a Paris; maitre es arts vers 1200 (l), il enseigna a Paris eta Oxford; il etudia la theologie a Paris et fut maitre en theologie vers 1220; il rentra a Oxford en 1229; ami de Grosseteste, il fut elu (en 1232) archeveque de Cantorbery, mais I' election fut contestee et cassee; chanoine-chancelier de York en 1234; il fut l'un des premiers a utiliser les oeuvres d'Aristote a Paris et Oxford. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 224; Rep. theol., n° 135; Chevalier, col. 615; J.C. Didier, DTC tables II, 10 (1962) col. 2451; H.D. Saffrey, dans Catholicisme VI, 1964, col. 592; Russell, pp. 56-58; CHLMPh, pp. 70, 597; Emden, Oxford, I p. 206; Lattin, II-III passim; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 157-158; id., Commentateurs, p. 124; Sharpe, Handlist, p. 217; P. Feret, La faculte de theoloaie et ses docteurs les plus celebres. Moyen Aae. I, Paris 1894, pp. 293294;

D.A. Callus, Introduction of Aristotelian Learnina to Oxford, dans Proceedinas of the British Academy 29, 1943, pp. 241-252, 280-281; D.A. Callus, The Treatise ofJohn Blund on the Soul, dans Autour d'Aristote. Recueil d'etudes ... offert a Mons. A. Mansion, Leuven 1955, pp. 471-495; E. Bertola, La dottrina dell'immortalita dell'anima in Johannes Blundus, dans Aquinas 9 (1966) pp. 26-48; R.C. Dales, A Twelfth-Century Concept of the Natural Order, dans Viator 9 (1978) pp. 179-192; M.-Th. d' Alverny, Les nouveaux apports dans les domaines de Ia science et Ia pensee au temps de Philippe Auauste: Ia philosophie, dans La France de Philippe Auauste. Le temps des mutations, ed. H.-R. Bautier, Paris 1982, pp. 878-880; Ch. Burnett, The Introduction of Arabic Learnina into British Schools, dans The Introduction of Arabic Philosophy into Europe, ed. C.E. Butterworth et A.B. Kessel, Leiden etc. 1994, pp. 51-53; R.C. Dales, The Problem of the Rational Soul in the Thirteenth Century, Leiden/New York/Koln 1995, pp. 16-20; L. Nauta, The Preexistence of the Soul in Medieval Thouaht, dans RTAM 63 (1996) pp. 127-129; D.N. Hasse, Das Lehrstiick von den vier Intellekten in der Scholastik: von den arabischen Quellen his zu Albertus Maanus, dans RTPM 66 (1999) pp. 27, 45-46,56, 59, 64. Cf. CUP I n° 62 n.; Giraldus Cambrensis, Speculum duorum, ed. Y. Lefevre et R.B.C. Huygens, Cardiff 1974, p. 56. OEUVRE:

Tractatus de anima (vers 12ool)

JoHANNES BwND

Inc. (index capitulorum) Primum capitulum est ad ostendendum quod anima est et ad inquirendum quo motore moveatur firmamentum ... (text.) Primo loco inquirendum est an anima sit. Quod anima sit, sic ostenditur .. . Ed. D.A. Callus et R.W. Hunt: Johannes Blund, Tractatus de anima, London 1970 (Auctores Britannici Medii Aevi 2). Cf. D.A. Callus, The Treatise (op cit.); R.W. Hunt, dans D.A. Callus et R.W. Hunt, op. cit. (Introduction). AUTRES OEUVRES:

des gloses sur la Bible ( cf. Stegmi.iller, RB III, p. 260 ).

D

JoHANNES BRY,

[vers 1350?]

Auteur autrement inconnu; le ms. contenant son commentaire sur les Topiques est date de 1364 aParis, mais l'ouvrage est peut-etre plus ancien; l'auteur ne peut etre identifie aJean Buridan. BIBLIOGRAPHIE:

N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle ABes, Mi.inchen I984, p. 398. OEUVRE:

Questiones libri Topicorum Inc. Primo queritur circa librum Topicorum utrum de syllogismis dialecticis possit haberi aliqua notitia certa et evidens. Et arguitur primo quod non, quia omnis notitia certa ... Expl. sed dissimile est, quia rami nutriuntur per radices, differentia autem non per genus nutritur. Ms. Vaticano, Ross. 658 fD 56-73 v (I. I, II, IV et VI). Cf. N.J. Green-Pedersen, op. cit. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M

JoHANNES BuRIDANUS,

[ca. uoo- vers 1361]

L'un des philosophes medievaux les plus conn us, il est probablement ne dans le diocese d'Arras, peut-etre a Saint-Omer; maitre es arts a Paris avant I328, appartenant a la nation picarde, dont il fut souvent procureur, il fut recteur notamment en 1328; il visita Avignon, oil il fit des observations meteorologiques; chapelain de l'eglise de Saint-Andre-des-Arts en 1348, il est encore mentionne dans un document concernant les nations Picarde et Anglaise (a propos des frontieres des provinces). Pendant sa longue carriere de maitre de la Faculte des arts de Paris, oil il fut l'une des grandes figures du conceptualisme, il commenta plusieurs fois les textes au programme; son

127

!28

JOHANNES BURIDANUS

influence dans les domaines de la logique et de la physique fut tres grande, notamment dans les universites allemandes. BIBLIOGRAPHIE

(dans l'ordre chronologique et, al'interieur des annees, dans l'ordre alphabetique, depuis 1985; pour la bibliographie anterieure, cf. B. Michael, op. cit. infra (r985). I, PP· 14-33. et Lohr, op. cit. infra (1970) pp. I6I-I63 (seules quelques etudes fondamentales et celles ne figurant pas dans ces publications seront mentionnees ici); depuis 1985, seules les etudes concernant exclusivement ou principalement Jean Buridan ont ete retenues): Glorieux, Fac. arts, n° 227; Chevalier, col. 733-734; H. Bascour, dans DHGE ro, 1938, col. 1370-1375; E. Faral, dans HLF 38, 1949, pp. 462-605, 664-665; J. Biard, dans DLF, pp. 757-758; E.W. Platzeck, dans LThK 5, 19603 , col. rou; P. Glorieux, dans Catho!icisme 6, 1964, col. 593-594; Uberweg-Geyer, pp. 595-599, 783-784; De Wulfiii, pp. I29-I33, 158; Totok, pp. 573, 578; CHLMPh, passim; Duhem IV, pp. 124-142; VI, pp. 697-729; VII-X passim; Sarton III, pp. 540-546; Maier 1-V passim; Maier, Ausaehendes Mitte!a!ter, 1-11, passim; Thorndike III-IV passim; E.A. Moody, dans DSB II, 1970, pp. 6o3-6o8; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. r6r-I83; id., Commentateurs, pp. I25-I32; Pironet, passim; Schonberger-Kible, n° 14378-14429; E. Faral, Jean Buridan. Notes sur !es manuscrits, !es editions et le contenu de ses ouvraaes, dans AHDLMA 15 (1946) pp. r-53; L. Nisbet, Jean Buridan's Loaica! Works, Columbia 1947; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Aaes, Madison 1959, passim; M.E. Reina, II problema de!linauaaaio in Buridano, Vicenza 1959 (aussi dans RCSF 14 (1959) pp. 367-417, 15 (r96o) pp. I4I-I65 et 238-264); G. Federici Vescovini, Su alcuni manoscritti di Buridano, dans RCSF 15 (r96o) pp. 413-427; J. Pinborg, Die Entwick!una der Sprachtheorie im Mitte!alter, MUnster i. W. 1967 (Beitrage 42, 2) passim; The Loaic ofJohn Buridan. Acts of the Third European Symposium on Medieval Loaic and Semantics, ed. J. Pinborg, K0benhavn 1976; L.M. De Rijk, On Buridan's Doctrine of Connotation, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit), pp. 91-roo; G. Federici Vescovini, A propos de !a diffusion des oeuvres de Jean Buridan en Ita!ie du XIVe au XVIe siecle, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit), pp. 21-45;

JoHANNES BuRIDANUS

M. Markowski, Johannes Buridans Kommentare zu Aristoteles Orsanon in Mitteleuropas Bibliotheken, dans The Losic ofjohn Buridan (op. cit), pp. 9-20; F. Smahel, Verzeichnis der Quellen zum Fraser Universalienstreit, 1348-1500, dans MPP 25 ( 1980), saepius; A. Ghisalberti, Somatolosia tardomedievale: I problemi del corpo in Giovanni Buridano, dans II corpo perche! Sassi sulla struttura corporea della persona, Brescia 1979, pp. 195-210; J.J. Walsh, TheoloBY in the Ethics of Buridan, dans JHPh 18 (1980) pp. 265-286; A. Gallego et J.E. Bolzan, La natura como concepto relativo de Jean Buridan, dans Revista de filasofia UIA 14 ( 1981) pp. 435-448; H. Hubien, Buridan and Lesniewski on the copula, dans Enslish Losic and Semantics from the End of the Twelfth Century to the Time of Ockham and Burleish, ed. H.A.G. Braakhuis, C.H. Kneepkens, L.M. de Rijk, Nijmegen 1981 (Artistarium, Suppl. 1) pp. 415-425; J.B. Korolec, Jean Buridan et Jean de Jandun et Ia relation entre Ia rhetorique et Ia dialectique, dans Sprache und Erkenntnis im Mittelalter, ed. J.P. Beckmann et al., Berlin/New York 1981 (MiscMed 13, 2) pp. 622-627; M. Markowski, Buridanica quae in codicibus manuscriptis bibliothecarum Monacensium asservantur ex descriptionibus a se confectis composuit M.M., Wrodaw 1981; S. Ebbesen, The Odyssey of Semantics from the Stoa to Buridan, dans History of Semiotics, ed. A. Eschbach et J. Trabant, Foundations of Semiotics, AmsterdamjPhiladelpia 1984, pp. 6785 (id., L'odissea della semantica dalla Stoa a Buridano, dans Losica e linsuassio nel medioevo, ed. R. Federiga et S. Puggioni, Milano 1993, pp. 165-183); E. Karger, Un debat medieval sur le concept du sujet d'un enonce catesorique, dans Losique, ontolosie et theolosie au XIve siecle, ed. z. Kaluza, Paris 1984, PP· III-125; M. Markowski, L'influence de Jean Buridan sur les universites d'Europe Centrale, dans Losique, ontolosie et theolosie au XIVe siecle, ed. Z. Kaluza, Paris 1984, pp. 149-163; P. 0hstrom, Buridan on Interval Semantics for Temporal Losic, dans Losique et analyse 27 (1984)

PP·

2II-215;

M. Adam, Sur Jean Buridan ou les memoires d'un dne medieval, dans APhRD 48 (1985) pp. 451470;

W.J. Courtenay, The Reception of Ockham's Thousht at the University of Paris, dans Preuve et raisons al'Universite de Paris: losique, ontolosie et theolosie au XIVe siecle, ed. Z. Kaluza et P. Vignaux, Paris 1984, pp. 43-64; M. Markowski, L'injluence de Jean Buridan sur les universites d'Europe Centrale, dans Preuve et raisons al'Universite de Paris (op. cit), pp. 149-163; B. Michael, Johannes Buridan: Studien zu seinem Leben, seinen Werken und zur Rezeption seiner Theorien im Europa des Spiiten Mittelalters, Berlin 1985 ( diss., 2 vols.); R. Paque, Le statut parisien des nominalistes. Recherches sur Ia formation du concept de realite de Ia science moderne de Ia nature. Guillaume d'Occam, Jean Buridan, Pierre d'Espasne, Nicolas d'Autrecourt et Gresoire de Rimini, Paris 1985 (trad. fr. d'E. Martineau); J.M.M.H. Thijssen, Buridan on Mathematics, dans Vivarium 23 (1985) pp. 55-78; R. Vander Lecq,John Buridan on Intentionality, dans Medieval Semantics and Metaphysics. Studies dedicated to L.M. de Rijk ... , ed. E.P. Bos, Nijmegen 1985 (Artistarium, Suppl. II), pp. 281-290;

129

130

JOHANNES BURIDANUS

C.A. Day, Jean Buridan on the Classification of Sciences, Ph.D Diss., Indiana University 1986 (Diss. Abstracts 47, 1986, 1862-A); G. Krieger, Der Begriff der praktischen Vemunft nach Johannes Buridanus, MUnster i. W. 1986 (Beitrage, N.F. 28); A. Hazen, Contra Buridanum, dans C]Phil 17 (1987) pp. 875-880; P. King, Jean Buridan's Philosophy of Science, dans SHPhSc 18 (1987) pp. 109-132; J.M.M.H. Thijssen, Buridan on the Unity of a Science. Another Chapter in Ockhamism?, dans Ockham and Ockhamists, ed. E.P. Bos et H.A. Krop, Nijmegen 1987, pp. 93-105; J.M.M.H. Thijssen,John Buridan and Nicholas of Autrecourt on Causality and Induction, dans Traditio 43 (1987) pp. 237-255; A. Vedder, St. Thomas Aquinas, Ockham and Buridan, dans Ockham and Ockhamists, ed. E.P. Bos et H.A. Krop, Nijmegen 1987, pp. n9-124; J. Biard, Le cheval de Buridan. Logique et philosophie du langage dans /'analyse d'un verbe intentionnel, dans Die Philosophie im 14 und 15 Jahrhundert. In Memoriam Konstanty Michalski (18791947), ed. 0. Pluta, Amsterdam 1988, PP· II9-I37; N. Habib, A Medieval Perspective on the MeaninBfulness of Fictitious Terms: A Study ofJohann Buridan, dans William of Ockham (1285-1347). Commemorative Issue, St. Bonaventure 1988, II FSt 45 (1985)), pp. 73-82; M. Markowski, Der Buridanismus an der Krakauer Universitiit im Mittelalter, dans Die Philosophie im 14 und 15 Jahrhundert. In Memoriam Konstanty Michalski (1879-1947), ed. 0. Pluta, Amsterdam 1988, pp. 245-260; R.H. Miller, Buridan on Singular Concepts, dans William ofOckham (1285-1347). Commemoratrve Issue, St. Bonaventure 1988, II ( FSt 45 (1985) ), pp. 57-72; A. Willing, Buridan and Ockham: The Logic of Knowing, dans William of Ockham (1285-1347). Commemorative Issue, St. Bonaventure 1988, II ( = FSt 45 (1985)), pp. 47-56;

(=

=

C. Dupuy (comm.) et F. Chartrain (trad.), Nicolas Oresme, Traite des monnaies. Et autres ecrits monetaires du XIVe siecle, Jean Buridan, Bartole de Sassoferrato, Lyon 1989; S. Caroti, Nuovi linguaBBi e filosofia della natura: i limiti delle potenze attive in alcuni commenti parigini ad Aristote/e, dans Studies in Medieval Natural Philosophy, ed. S. Caroti, Firenze 1989, pp. 177-210; H. Hugonnard-Roche, Analyse semantique et analyse "secundum imaginationem" dans Ia physique parisienne au XIve siecle, dans Studies in Medieval Natural Philosophy, ed. S. Caroti, Firenze 1989, pp. 133-153; S. Knuuttila, Natural Necessity in John Buridan, dans Studies in Medieval Natural Philosophy, ed. S. Caroti, Firenze 1989, pp. 155-174; E. Grant, J. Murdoch, J. Zupko, The Parisian School of Science in the Fourteenth Century, dans Contemporary Philosophy, pp. 482-485, 496-497; G. Krieger, Weltbeherrschung statt Weltbetrachtung. Das Prinzip des Wandels der Theorie als Prinzip der Transformation der Metaphysik (Buridanus-Tartareus-Galilei-Kant), Bonn 1990; J.A. Zupko, John Buridan on Abstraction and Universal Cognition, dans Knowledge and the Sciences in Medieval Philosophy, II, ed. S. Knuuttila e.a., Helsinki 1990, pp. 392-403;

JOHANNES BURIDANUS

J. Agrimi, Les "Quaestiones de sensu" attribuees aAlbert de Saxe. Quelques remarques sur Ies rapports entre philosophie naturelle et medecine chez Buridan, Oresme et Albert, dans Itineraires d'Albert de Saxe, Paris- Vienneau xrve siecle, ed. J. Biard, Paris 1991, pp. 191-204; E.J. Ashworth, Equivocation and Analoay in Fourteenth-century Logic: Ockam, Burley and Buridan, dans Historia philosophiae Medii Aevi (Festschrift Kurt Flasch), ed. B. Mojsisch et 0. Pluta, Amsterdam/Philadelphia 1991, pp. 23-43; H. Berger, Simple Supposition in William of Ockham, John Buridan, and Albert of Saxony, dans Itineraires d'Albert de Saxe, Paris- Vienneau XIVe siecle, ed. J. Biard, Paris 1991, pp. 31-43; J. Dale, Buridan's Bridge, dans Philosophy 66 (1991) pp. 455-471; A. De Libera, Entre Ockham et Buridan: remarques sur Ia problematique des universaux chez Albert de Saxe, dans Itineraires d'Albert de Saxe, Paris- Vienneau XIVe siecle, ed. J. Biard, Paris 1991,

PP· I3-3o; C.J. Kelly, The Aristotelian Concept of Truth in John Buridan's Treatment of an A/ethic Paradox, dans HPhQ 8 (1991) pp. 223-233; G. Klima, Latin as a Formal Language. Outlines of a Buridanian Semantics, dans CIMAGL 61 (1991) pp. 78-106; G. Krieger, "Motus est intrinsece aliter et aliter se habere": Die Zustiindlichkeit der Naturals Konsequenz des urspriinglich praktischen Weltverhiiltnisses des Menschen, dans Mensch und Natur im Mittelalter, ed. A. Zimmermann etA. Speer, Berlin/New York 1991 (MiscMed 2I), pp. 195-215; S. Knuuttila, Buridan's and Aristotle's Modal Syllogistic, dans Historia philosophiae Medii Aevi (Festschrift Kurt Flasch), ed. B. Mojsisch et 0. Pluta, Amsterdam/Philadelphia 1991, pp. 477-488; 0. Pluta, Ewigkeit der Welt, Sterblichkeit der Seele, Diesseitigkeit des ClUcks. Elemente einer materiaIistischen Philosophie bei Johannes Buridan, dans Historia philosophiae Medii Aevi (Festschrift Kurt Flasch), ed. B. Mojsisch et 0. Pluta, Amsterdam/Philadelphia 1991, pp. 847-872; R. Schonberger, Eigenrecht und Relativitiit des Naturlichen bei Johannes Buridanus, dans Mensch und Natur im Mittelalter, ed. A. Zimmermann etA. Speer, Berlin 1991 (MiscMed 21) pp. 216-233; L.M. De Rijk,John Buridan on Universals, dans RMM 98 (1992) pp. 35-59; C. Sarrate Garcia, El nominalismo en Buridan, these Barcelona 1992 (Col. de Tesis Doctorals Microf. 1953 ); John Buridan: A Master of Arts. Some Aspects of his Philosophy ... , ed. E.P. Bos et H.A. Krop, Nijmegen 1993 (Artistarium, Suppl. VIII); L.M. De Rijk, On Buridan's View of Accidental Being, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 41-51; E. Grant, Jean Buridan and Nicole Oresme on Natural Knowledge, dans History of Late Medieval Science,= Vivarium 31 (1993), pp. 84-105; M.J.F.M. Hoenen, Die Intellektlehre des Johannes Buridan. Ihre Quellen und historisch-doktriniiren Beziige, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 89-106; G. Krieger, Bietet "Buridan's Esel" den Schliissel zum Verstiindnis der Philosophie des Johannes Buridanus!, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 121-140;

131

132

JoHANNES BuRIDANUS

H.A. Krop, Kunsttheorie und Physik in "via antiqua" und "moderna ". Der Naturbegriff des Johannes Buridan, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 69-87; 0. Pluta, Einige Bemerkungen zur Deutung der Unsterblichkeitsdiskussion bei Johannes Buridan, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. I07-II9; J. Spruyt,John Buridan on Negation and the Understanding of Non-Being, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 23-39; T. Stuart, John Buridan on Being and Essence, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 53-67;

E.D. Sylla, Aristotelian Commentaries and Scientific Change: The Parisian Nominalists on the Cause of the Natural Motion of Inanimate Bodies, dans Vivarium 31 ( 1993) pp. 37-79; R. Van der Lecq, Confused Individuals and Moving Trees. John Buridan on the Knowledge of Particulars, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 1-21; A. Vos, Buridan on Contingency and Free Will, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 141-155;

J. Zupko, Buridan and Skepticism, dans JHPh 31 (1993) pp. 191-221; L.M. De Rijk,Jean Buridan (c. 1292- c.1360): Eerbiedig ondermijner van het aristotelisch substantiedenken, Amsterdam 1994 (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Mededelingen van de Afdeling Letterkunde 57, 1); L.M. De Rijk,John Buridan on Man's Capability of Grasping the Truth, dans "Scientia" und "Ars" im Hoch- und Spiitmittelalter, ed.l. Craemer-Ruegenberg etA. Speer, Berlin/New York 1994 (MiscMed 22) pp. 281-303; C.H. Hiilsen, Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien, Leiden 1994 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 41) passim; M. Markowski, Von den mittelalterlichen Ansiitzen eines Wandels zum kopernikanischen Umbruch im Wissenschaftsverstiindnis, dans "Scientia" und "Ars" im Hoch- und Spiitmittelalter, ed. I. Craemer-Ruegenberg etA. Speer, Berlin/New York 1994 (MiscMed 22) pp. 79-94; R. Schonberger, Relation als Vergleich. Die Relationstheorie des Johannes Buridan im Kontext seines Denkens und der Scholastik, Leiden 1994 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 43 );

J. Biard, Signe monetaire et signe linguistique: Ia critique de Ia chrematistique dans !'Ecole Buridanienne, dans Les philosophies morales et politiques au Moyen Age ... , ed. B.C. Bazan et al., III, Ottawa 1995, pp. 1420-1435; Z. Kaluza, Les etapes d'une controverse. Les nominalistes et les realistes parisiens de 1339 a1482, dans La controverse religieuse et ses formes, ed. A. Le Boulluec, Paris 1995, pp. 304, 306, 312;

Z. Kaluza, Nicolas d'Autrecourt. Ami de /a verite, dans HLF 42, 1, Paris 1995, p. 23 n. 37; G. Krieger, "Notitia incomplexa fit per aliam". Uberlegungen zur Erforschung des Buridanismus an der Erfurter Universitiit, dans Die Bibliotheca Amploniana. Ihre Bedeutung im Spannungsfeld von Aristotelismus, Nominalismus und Humanismus, ed. A. Speer, Berlin 1995 (MiscMed 23), pp. 381-408;

JoHANNES BuRIDANUS

M. Markowski, Dze Ez3enart des Indzviduellen im mitteleuropdischen Buridanismus des spiiten Mittelalters, dans Indivzduum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1996 (MiscMed 24) pp. 327-337; 0. Pluta, Der Alexandrismus an der Universztdten im spiiten Mittelalter, dans BPJAM I (1996) pp. 81-ro9;

J. Biard, Le systeme des causes dans Ia phzlosophie naturelle de Jean Burzdan, dans Perspectzves arabes et medievales sur Ia tradztzon sczentiflque et phzlosophzque wecque, ed. M. Aouad, A. Hasnawi, A. Elamrani-Jamal, Leuv·en 1997, pp. 491-504; H.A.C. Braakhuis,John Burzdan and the "Parisian School" on the Possibzlity of RetumznB as Numerzcally the Same. A Note on a Chapter in the History of the Relationship Between Fazth and Natural Science, dans La nouvelle physique du XIVe siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. III-140; W.J. Courtenay, The Debate over Ockham's Phy.I!Cal Theories at Pans, dans La nouvelle physique du XIVe szecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. 45-63; A. Ghisalberti, Nominalismo e prowesso sczentifico nell'ultimo medioevo: Giovanni Buridano, dans Miscellanea Medzaevalia II, ed. L.A. De Bcmi, = Veritas 42 (1997) pp. 679-687; 0. Pluta, Materzalzsmus zm Mzttelalter, dans Das Licht der Vemunji Die Anfiin&e der AujklarunB im Mittelalter, ed. K. Flasch et U.R. Jeck, Mi.inchen 1997, pp. 134-145;

R. Schonberger, Bewiff und VollzuB der Phzlosophie bei Johannes Buridan, dans Was ist Phzlosophze zm Mittelalterl ... , ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1998 (MiscMed 26) pp. sos-sn; J. Zupko, Sacred Doctrine, Secular Practzce.· Theolo&y and Phzlosoph)' zn the Facult)' of Arts at Pans, dans Was zst Phzlosophie im Mzttelalter? (op. cit.), pp. 656-666; J. Biard, L'idee de Ia nature dans Ia physzque de Jean Burzdan, dans Fzlosofia e scienza classica, araholatina medzevale e /'eta moderna ... , ed. G. Federici Vescovini, Louvain-la-Neuve 1999,

PP· 97-m; C. Klima, Buridan's Lo3zc and the Ontolo&y of Modes, dans Medieval Analyses in Lan3ua3e and Co&nitzon, ed. S. Ebbesen et R.L. Friedman, Kobenhavn 1999, pp. 473-495; H. Lagerlund, Modal Syllo3zstics in the Mzddle A3es, Leiden etc. 2000, pp. 130-165; The Metaphysics and Natural Philosophy ofJohn Burzdan, ed. J.M.M.H. Thijssen et J. Zupko, Leiden 2001; W.J. Courtenay, Phzlosophy's Reward.· The Eccleszastical Income ofJean Bun dan, dans RThPhM 68 (2001) pp. 16)-169; J. Zupko, john Buridan. Portrazt of a Fourteenth-Century Arts Master (ann once, cf. BPhM 41 (1999) p. 53); BAM AT 3 (1993) pp. 221-225; 5 (1995) pp. 244-247; 6 (1996) pp. 251-257; 7 (1997) pp. 293-299; 8 (1998) pp. 266-271; ro (20oo) pp. 241-244. Cf. CUP II, passzm; III n° 1240; CUP Auct. I, pp. 41, 206, 235; II, p. 251. 0EmRFS

(dans l'ordre systematique):

133

134

JoHANNES BuRIDANUS

Expositio super artem veterem Inc. (Porph.) Cum sit necessarium. Iste liber considerat de predicabilibus quem fecit Porphyrius ... (Pred.) Equivoca dicuntur. Iste liber considerat de terminis incomplexis ... (Perih.) Primum oportet constituere. Iste liber Perihermenias continet duos libros partiales ... Expl. subcontrarias. Et sic est finis. Colophon: Expliciunt questiones cum expositione textus supra artem veterem a magistro Johanne Buridan et fuit reportata ab Alano Preposito etc. Et sic sit finis etc. Ms. Tortosa, Cat. 108 fO 43-74v. Cf. Lohr, op. cit., pp. 163-164; Michael, op. cit., pp. 455-456. Nota: une autre version (d'attribution incertaine) est peut-etre conservee dans le ms. Padova, Univ. 1589 fO 3-172v (Porph., Perih. I-II, Liber sex princ.; cf. G. Federici Vescovini, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 28-29). Questiones (lonae) super artem veterem Inc. (tab.) Tabula questionum libri Porphyrii ordinata per magistrum Johannem Buridanum ... (prol.) (Sequitur divisio logice) (Nota) Logica dicitur in greco a logos, quod est sermo ... (text. Porph.) (Nunc igitur quia de communioribus prius est agendum ut dicitur in proemio Physicorum) queritur primo circa totam logicam utrum logica sit scientia ... (Pred.) Tabula questionum libri Predicamentorum ... Expeditis quibusdam questionibus super librum Porphyrii incidentibus querenda sunt etiam aliqua super libro predicamentorum. Et queritur primo utrum bene sint date descriptiones equivocorum et univocorum. Et est diffinitio equivocorum ... (Perih.) Tabula questionum ... Circa librum Periermenias queritur primo utrum subiectum primum et proprium in scientia libri Periermenias sit enuntiatio ... Expl. sed propter hoc quod circa omnia oportet alteram esse veram. Mss. Augsburg, SB 4° 29 fO 227-336; Erfurt, Amplon. F.306 fO 28-90v; Q246 fO 140-164v (Perih.); Krakow, Jagell. 753 fO 85-132; Leipzig, UB 1372 fO 1-70v; 1373 (Catea .. Perih.); Liege, Univ. 44 f (648) fO 124-168; Tortosa, Cat. 108 fO 26-42v (Perih.); Vaticano, Vat. lat. 3021 fO 53-69; Wien 5375-5377 (Catea .. Perih.); 5408 fO 220-238 (incomplet). Ed. (partielle): R. Tatarzynski,Jan Buridan. Komentarz do "Isaaoai'' Porfiriusza. Do druku przyaotowal, dans PrzTom 2 (1986) pp. 111-195; Johannes Buridanus, Quaestiones in Praedicamenta, ed. J. Schneider, Miinchen 1983; Johannes Buridanus, Questiones lonae super Librum Perihermeneias, ed. R. Vander Lecq, Nijmegen 1983 (Artistarium 4); extraits dans J. Pinborg, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 89-90 (Perih.); R. van der Lecq, Buridan on Modal Suppositions, dans Enalsih Loaic and Semantics ... , ed. H.A.G. Braakhuis et al., Nijmegen 1981 (Artistarium suppl. 1) pp. 441-442 (Perih.). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 4-5; id., HLF p. 505; Lohr, op. cit., p. 164; Michael, op. cit., pp. 457-463; J.B. Korolec, Commentaires de Praaue sur les "Cateaories" ... , dans MPP 21 (1975) p. 147; et voir sous Questiones breves.

JoHANNES BuRIDANUS

Questiones (breves) super artem veterem (version abregee, pas de Buridan lui-meme) Inc. (Porph.) Queritur circa principium libri Porphyrii utrum logica sit scientia ... (Pred.) Utrum diffinitiones univocorum et equivocorum date in Predicamentis sint bone ... (Perih.) Circa primum Perihermenias queritur utrum enuntiatio sit subiectum proprium scientie libri Perihermenias ... Expl. ad rationes. Prima soluta est per ultimam conclusionem, secunda soluta est per conclusionem quartam. Et sic est finis istarum questionum veteris abbreviatarum per magistrum reverendum Buridanum. Mss. Krakow, Jagell. 663 fO 2-22v; Leipzig, UB 1366 fO 6o-82v; I373 fO 65-90; Vaticano, Pal. lat. I049 fO 43-72; Vat. lat. 302I fO 53-69; Wien 5375 fO I-II, I7-3Iv; 5377 fO I-25v. Autre ms. (incertain de quelle version): Praha, Kap. l.79 (I325) fO I-I9. Ed. partielle dans Schneider (op. cit.) pp. 36*-46* (les 3 prem. questions). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 4-5; id., HLF p. 505; Lohr, op. cit., p. I64; Michael, op. cit., pp. 464-47I; G. Federici Vescovini, Su alcuni manoscritti di Buridano, dans RCSF I5 (I960) pp. 4I6-4I7; G. Federici Vescovini, dans The Lo3ic ofJohn Buridan (op. cit.), p. 28; A. Maieru, dans The Lo3ic ofjohn Buridan (op. cit.), p. IOI n. I; M. Markowski, dans The Lo3ic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. n-rz; R. Van der Lecq, Buridan on modal propositions, dans En3lish Lo3ic and Semantics: from the End of the Twelfth Century to the Time of Ockham and Burley ... , ed. H.A.G. Braakhuis, C. H. Kneepkens, L.M. de Rijk, Nijmegen I98I (Artistarium, Suppl. I) pp. 427-442; J.B. Korolec, op. cit., p. I47; C. Kann, Wissenschaftstheoretische Difjerenzierun3en zur Lo3ik bei Johannes Buridan, dans "Scientia" und "Ars" im Hoch- und Spiitmittelalter, ed. I. Craemer-Ruegenberg etA. Speer, Berlin/New York I994 (MiscMed 22) pp. 329-340. Dicta libri Priorum (I356) Inc. Iste liber Priorum dividitur prima in duos Iibras ... Colophon: Expliciunt dicta priorum data Parysius per venerabilem magistrum Johannem Biridanum anna domini MCCCL6. Ms. Praha, Metr. Kap. l.34 (I277) fO I07-I36. Cf. Lohr, op. cit., p. I65; R. Palacz, Les traites de Jean Buridan conserves a... Pra3ue, dans MPP I4 ( I970) p. 54; Michael, op. cit., pp. 474-475. Questiones super librum Priorum Inc. (pro!.) Incipiunt questiones libri Priorum. Et antequam queratur est notandum quod Aristoteles dicit in prima Priorum quod quid et de quo sit scientia circa demonstrationem et disciplinam demonstrativam ... (text.) Queritur prima utrum de syllogism a simpliciter dicta possit esse scientia .. . Expl. sit bona descriptio enthymematis, etc. Et sic est finis. Mss. Krakow, Jagell. 663 fO 25-6Iv; Leipzig, UB I372 fO 72-I20v; Miinchen, Clm 6962 fO I0-44v; Praha, Metr. Kap. l.34 (rzn) fO 75-!03 (autre version?); Wien, lat. 5333 fO 7I-9Iv (1. I; autre version?); 5375 fO I7-3Iv (incomplet).

135

I36

JoHANNES BuRIDANUS

Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 5-6; id., HLF p. 505; Lohr, op. cit., p. 165; R. Palacz, Les traites de Jean Buridan conserves a... Pra3ue, dans MPP 14 ( 1970) p. M. Markowski, dans The Lo3ic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. n-12; Michael, op. cit., pp. 476-479.

54;

Commentum Posteriorum Inc. Omnis doctrina. Iste est liber Posteriorum in quo secundum Lincolniensem Aristoteles intendit manifestare et investigare essentialia demonstrationis ... Expl. ex sui natura inclinatur ad talem assensum seu habitum qui vacatur intellectus, quasi est assensus vel notitia primorum principiorum etc. Et sic est finis commenti Posteriorum reverendi magistri Buridani. Mss. Krakow, Jagell. 704 fO 29v-34v ( + 26vb) (redaction abregee); Miinchen, Clm 66 fO 138-I63v; Vaticano, Urb.lat. 1489 fO II9-130v (version differente, inc.: In isto libra Posteriorum traditur ars sciendi instrumenta... , colophon: Expliciunt recollecte sive conclusiones super duobus libris Posteriorum secundum famosum philosophum Johannem Bridan, scripte per me Antonium Cammeno Bononie studentem). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 5-6; id., HLF p. 505; Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 417; M. Markowski, Le "Commentum in duos libros Analyticorum posteriorum" de Jean Buridan, dans AHDLMA 32 (1965) pp. 251-255; Lohr, op. cit., p. I65; Michael, op. cit., pp. 480-484. Questiones in duos libros Analyticorum posteriorum Inc. (pro!.) Scire est rei causam cognoscere, constat quia ignorantia scientie opponitur privative ... (text.) Primo queritur circa librum Posteriorum utrum de demonstratione possit esse scientia. Arguitur quod non quia ... Expl. ad calefaciendum obiecto sibi presentato etc. Ms. Liege, B. Univ., cod. 44 C fO 200-225. Ed. partielle (L. I, qu. 10): F. Pironet, Le paradoxe du Menteur dans la lo3ique medievale. Edition des sophismata de Jean Buridan (partim). Memoire presente en vue de !'obtention du grade de Licenciee en philosophie, Univ. de Liege, 1987. Cf. Michael, op. cit., pp. 485-492. Nota: Questiones super librum Posteriorum (douteux, =Albertus de Saxonia l) Inc. Circa librum Posteriorum queritur prima utrum scientie demonstrative (de demonstratione) sint quattuor cause, scilicet materialis, formalis, finalis et efficiens. In ista questione unum presupponitur et aliud queritur ... Expl. sed intellectus ex se assentit talibus. Et sic est finis istarum questionum Posteriorum. Mss. Krakow, Jagell. 621 fO 85-138; 663 fO 62-95v; 713 fO I-58; 736 fO 1-5ov; Kremsmiinster, Stiftsb. 169 fO 175-207; Leipzig, VB 1371; 1372 fO m-162; 1373; Melk, abb. 999; Miinchen, Clm 6962 fO 45-92; 19677 (abrege); Padova, B. Anton. 397; B. Univ. 1616 item 2; Stettin, Cam. 5 fO 230-239; Tortosa, Cat. I08 fO I06-I96v; Vaticano, Pal. lat. 1049 fO 73-IOiv; Wien lat. 5375.

JoHANNES BuRIDANUS

Ed. partielle (liste des questions) dans M. Markowski, Jean Buridan est-ill'auteur des questions sur les "Seconds Analytiques"?, dans MPP 12 (1967) pp. 16-30. Cf. Lohr, op. cit., pp. 181-182 (autre inc.); M. Markowski, dans The Logic ofjohn Buridan (op. cit.), p. II; Michael, op. cit., pp. 898-908. Questiones super librum Topicorum Inc. Circa initium primi libri Topicorum Aristotelis questio: utrum argumentatio dialectica sit subiectum in dialectica. Et arguitur primo quod non: ens per accidens non debet poni subiectum alicuius scientie ... Expl. tamen habemus propositiones ampliativas et non restrictivas. Omnes alie de se patent. Mss. Colmar, B.M. 382/456 fD 85-90v; Melk, Stiftsb. 1395 (281. E.72) pp. 708-758; Miinchen, Clm 12707 fD 100-135; 19818 fD 1-10v (extraits); Wien 3486 fD 204-215v (extraits). Ed. partielle (liste des questions) dans Markowski, op. cit. infra, pp. 4-7. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 6; id., HLF p. 505; M. Markowski, Les "Questions" de Jean Buridan sur les "Topiques" d'Aristote, dans MPP 13 (1968) pp. 3-7; Lohr, op. cit., pp. 165-166; M. Markowski, dans The Logic of]ohn Buridan (op. cit.), p. II; Michael, op. cit., pp. 495-497; N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages, Miinchen/Wien 1984, pp. 391-393. Nota: des questions differentes, d'attribution incertaine, se trouvent dans le ms. Vaticano, Ross. lat. 658 fD 56-73, cf. G. Federici Vescovini, dans The Logic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 19-30. Questiones super librum Elenchorum Inc. Utrum in una scientia totali continente multas questiones et processus sicut est totalis scientia libri Elenchorum vel una alia sicut est geometria vel arithmetica sit assignandum unum subiectum proprium ... Ed. Johannes Buridanus, Questiones elencorum. Edited with an Introduction, Notes and Indices, R. Vander Lecq et H.A.G. Braakhuis, Nijmegen 1994 (Artistarium 9); ed. partielle (liste des questions) dans S. Ebbesen, dans The Logic of]ohn Buridan (op. cit.), pp. 159-160; id., Can Equivocation be Eliminated!, dans SMedW 18, 2 (1977) pp. 117-II9 ( qu. 8). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 6; Lohr, op. cit., p. 166; Michael, op. cit., pp. 498-499; P.V. Spade, The Mediaeval Liar: A Study ofjohn Buridan's Position on the Paradox, with a Catalogue of the 'Insolubilia'-Literature of the Middle Ages, Toronto 1975; L. Pozzi, II mentitore e il Medioevo. II dibattito sui paradossi dell'autoreferimento, Parma 1987, pp. 288-290; P.V. Spade, John Buridan on the Liar: a Study and Reconstruction, dans NDJFL 19 (1978) pp. 579590 (aussi dans id., Lies, Language and Logic in the Late Middle Ages, London 1988);

137

138

JoHANNES BuRIDANUS

J. Pasek, john Buridan's Solution of the Liar Paradox, dans SMedW 26 (1990) pp. 37-44; Van der Lecq et Braakhuis, op. cit., pp. xi-xxxv; et voir ci-dessous (Summa, Tractatus VII).

Summa logice (ou Summule de dialectica; oeuvre composee de 8 traites, recenses ici separement, apres la bibliographie concernant I' ensemble, et d'une neuvieme partie, assez differente, sur les sophismes) Inc. (prol.) Sicut dux est salvator exercitus, ita ratiocinatio cum eruditione est dux vite. Istam propositionem scribit Aristoteles in quadam epistola ad Alexandrum ... Mss. notamment Vaticano, Pal. lat. 994 fO 2-137v (et voir Lohr, Gall. M-Z, p. 104; Michael; BAMAT 4 (1994) p. 236; 7 (1997) p. 299; et voir les introductions des editions citees ci-dessous ). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 1-4; id., HLP pp. 494, 499-504; C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, IV, Darmstadt 1955, pp. 14-38; G. Federici Vescovini, dans RCSP (op. cit.), p. 416; P. Geach, A Medieval Discussion of Intentionality, dans Logic, Methodology and Philosophy of Science, ed. Y. Bar-Hillel, Amsterdam 1965, pp. 425-433; Michalski, Les courants critiques ... , dans id., La philosophie au XIVe siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, passim; A.R. Perreiah, Buridan and the Definite Description, dans JHPh 10 (1972) pp. 153-160; E.A. Moody, Buridan and a Dilemma of Nominalism, dans id., Studies in Medieval Philosophy, Science, and Logic, Berkeley 1975, pp. 353-370; G. Federici Vescovini, A propos de la diffusion ... , dans The Logic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 26-28; A. Maieru, Significatio et connotatio chez Buridan, dans The Logic ofJohn Buridan (op. cit.), PP· 101-II4; E.J. Ashworth, A Note on Paul of Venice and the Oxford Logica of 1483, dans Medioevo 4 (1978) pp. 55-99; E.P. Bos, Mental Verbs in Terminist Logic aohn Buridan, Albert of Saxony, Marsilius of Inghen), dans Vivarium 16 (1978) pp. 56-69; T. Burge, Buridan and Epistemic Paradox, dans PS 34 (1978) pp. 21-35; Michael, op. cit., pp. 500-552; F. Pironet, Logique et droit au XIVe sii!cle, dans Les philosophies morales et politiques au Moyen Age ... , ed. B.C. Bazan et al., I, Ottawa 1995, pp. 548-554; A. de Libera, La querelle des universaux. De Platona Ia fin du Moyen Age, Paris 1996, pp. 374-380; L.M. De Rijk, Poi chretienne et savoir humain. La lutte de Buridan contre les "theologizantes", dans Langages et philosophie. Hommage aJean ]olivet, ed. A. de Libera et al., Paris 1997, pp. 393-409. Nota: un commentaire anonyme se trouve dans le ms. Paris, BnF lat. 14716 ( cf. L.M. De Rijk, op. cit. supra). Nota: dans les editions des Summule, le commentaire de Jean Buridan sur le texte de base, a l'origine de Pierre d'Espagne, a ete remplace par le commentaire de Johannes Dorp (mss. notamment Torino, B. N. Univ. G.II1.12 fO 1-143 (et voir Michael); M Lyon 1487 (ed. Thomas Bricot), puis ed. nombreuses (voir sous Johannes Dorp).

JoHANNES BuRIDANUS

=

De introductionibus ( Tractatus I) Inc. Dialectica est ars artium ... Istum librum dividemus in novem tractatus quorum prim us est de propositionibus et earum partibus et passionibus ... Ed. partielle (I, I-3) dans Pin borg, op. cit. infra, pp. 82-88; ed. en preparation, cf. BPhM 33 (1991) pp. 17-18. Cf. J. Pinborg, The Summulae, Tractatus I, De introductionibus, dans The Logic ofJohn Buridan (op. cit), pp. 71-90. De predicabilibus ( = Tractatus II) Inc. Predicabile quandoque ... Iste secundus tractatus determinat de predicabilibus. Et continet septem capitula. Et primum est de distinctione huius nominis 'predicabile' ... Ed. L.M. De Rijk,Johannes Buridanus, Summulae II: De Praedicabilibus. Introduction, critical edition and indexes, Nijmegen 1995 (Artistarium 10-2). De predicamentis ( = Tractatus III) Inc. Equivoca dicuntur ... Iste est tertius tractatus huius operis qui est de predicamentis. Et iste tractatus in multis summulis invenitur et in multis non. Et quia Aristoteles satis ample de eis determinavit in libro Predicamentorum ... Ed. E.P. Bos,Johannes Buridanus. Summulae III: In Praedicamenta. Introduction, Critical Edition and Appendices, Nijmegen 1994 (Artistarium 10-3). De suppositionibus ( = Tractatus IV) Inc. Tractatus sequens est de suppositionibus et quibusdam eis annexis ... Quia non est propositionis supponere, sed termini qui est subiectum vel predicatum, ideo post tractatum de predicamentis debet sequi iste tractatus quartus, qui est de suppositionibus et quibusdam eis annexis. Et continebit iste tractatus sex capitula: primum erit de differentia inter significationes, suppositiones, verificationes et appellationes ... Ed. R. Vander Lecq,Johannes Buridanus, Summulae IV: De suppositionibus. Introduction, critical edition and indexes, Nijmegen 1998 (Artistarium 10-4); M.E. Reina, Giovanni Buridano: Tractatus de suppositionibus, dans RCSF 12 (1957) pp. 180-208, 323-352; traduction: P. King, Jean Buridan's Logic. The Treatise on Supposition, the Treatise on Consequences, Dordrecht 1985 (Synthese Historical Library 27). Cf. M.E. Reina, op. cit., pp. 175-180; L.M. De Rijk, The Development of Suppositio naturalis in Mediaeval Logic (II), dans Vivarium n ( 1973) pp. 52-74; L.M. De Rijk, On Buridan's Doctrine of Connotation, dans The Logic ofjohn Buridan (op. cit), pp. 91-100; E. Karger, Un debat medieval sur le concept du sujet d'un enonce categorique. Etude d'un texte de Jean Buridan, dans Preuve et raisons al'Universite de Paris: logique, ontologie et theologie au XIVe sitkle, ed. Z. Kaluza et P. Vignaux, Paris 1984, pp. 111-125; R. Vander Lecq, op. cit., pp. xi-xxxv.

139

140

JoHANNES BURIDANUS

De sylloBismis ( = Tractatus V) Inc. Sequitur tractatus ... Iste quintus tractatus est de syllogismis, qui continebit decem capitula. Primo premittit quedam communia ... Expl. verum enim est quod chimera non est chimera. Et hec sufficiant ad presens quantum ad istum tractatum. Ms. voir ci-dessus. Ed. annoncee, cf. BPhM 33 (1991) pp. 17-18. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 6; M. Markowski, Buridanica (op. cit.), p. 47; H. Hubien,John Buridan on the fourth fiBure of the sylloBism, dans RIPh 113 (1975) pp. 271-285; D.P. Henry, NeBative Terms and Buridan's SylloBistic, dans The LoBic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 115-120; E. Karger, SylloBistique buridanienne, dans DialoBue 31 ( 1992) pp. 448-458. De locis ( = Tractatus VI) Inc. Tractatum istum ... Iste est sextus tractatus huius operis, qui pertractat de locis dialecticis et continet sex capitula ... Expl. felicitas est delectabilis, ergo non est honesta vel utilis et sic est finis sexti tractatus. Mss. voir ci-dessus. Ed. partielle dans Green-Pedersen, op. cit. infra, pp. 129-138. Cf. N.J. Green-Pedersen, The Summulae ofJohn Buridan, Tractatus VI, De locis, dans The LoBic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 121-138. De fallaciis ( = Tractatus VII) Inc. De sophisticis au tern elenchis ... Iste septimus tractatus huius operis est de fallaciis, que fiunt nobis per argumentationes sophisticas ... Expl. quod hie dicitur est manifestum. Hec igitur dicta de fallaciis sufficiant pro iunioribus et in hoc terminatur tractatus septimus. Mss. voir ci-dessus. Ed. partielle dans Ebbesen, op. cit. infra, pp. 153-158. Cf. S. Ebbesen, The Summulae, Tractatus VII, De fallaciis, dans The LoBic of.John Buridan (op. cit.), pp. 139-160; et voir ci-dessus (Questiones super librum Elenchorum). De definitionibus, divisionibus et demonstrationibus ( = Tractatus VIII) Inc. Nunc restat tractare ... Iste est tractatus octavus huius operis, qui continet tres materias principales. Prima est de divisionibus, secunda de diffinitionibus, tertia de demonstrationibus. Prima materia continet unum capitulum ... Expl. quod nullus locus vacuus est. Hec igitur de divisionibus, diffinitionibus et demonstrationibus dicta sufficiant cum virginis matris gloriose adiutorio ... Amen. Mss. voir ci-dessus. Ed. L.M. de Rijk,Johannes Buridanus, Summulae VIII: De demonstrationibus, Nijmegen (Artistari urn 10-8) 2001.

JoHANNES BuRIDANUS

Cf. S. Ebbesen, Proof and Its Limits AccordinB to Buridan, Summulae 8, dans Lo3ique, ontolo3ie et theoloBie au XIve siecle, ed. Z. Kaluza, Paris 1984, PP· 97- IIO,

Sophismata ( = neuvieme et derniere partie de Ia Summa lo3ice, qui a circule separement) Inc. In principia lecture mee de Summa logice nonum et ultimum tractatum dixi esse de practica sophismatum, scilicet de eorum solutionibus et formationibus et aliquando repetam aliqua tractata in tractatibus priori bus et aliquando magis ea declarabo secundum quod mihi videbitur expedire ad solutiones sophismatum. Sic autem volo dividere istum tractatum ... Ed. Th.K. Scott, Johannes Buridanus. Sophismata. Critical Edition with an Introduction, Stuttgart/ Bad Cannstadt 1977 (Grammatica Speculativa 1); ed. partielle dans F. Pironet, Le paradoxe du Menteur ... (op. cit. sous Anal. post.) (ch. 7-n); Hughes, op. cit. infra; ed. anciennes: Paris, ca. 1489, 1491, 1493, ca. 1496-1500, ca. 1500l; traduction: Th.K. Scott, John Buridan: Sophisms on MeaninB and Truth, New York 1966; J. Biard, Buridan. Sophismes, Paris 1993; trad. partielle dans G.E. Hugues, op. cit. infra. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 4; id., HLF p. 502; A.N. Prior, Some Problems of Self-Reference in John Buridan, dans PBA 48 (1962) pp. 281-296 (reimpr. dans Studies in Philosophy, ed. J.N. Findlay, Oxford/London 1966, pp. 241-259 et dans A.N. Prior, Problems of Lo3ic and Ethics, London 1976, pp. 130-146); M. Sirridge, Buridan: 'Every Proposition is False' is False, dans NDJFL 19 (1978) pp. 397-404; P.V. Spade, John Buridan on the Liar: A Study and Reconstruction, dans NDJFL 19 (1978) pp. 579590 (repris dans id., Lies, Lan3ua3e and Lo3ic in the Late Middle A3es, London 1988); G.E. Hughes, John Buridan on Self-Reference. Chapter Ei3ht of Buridan's Sophismata, with a Translation, an Introduction and a Philosophical Commentary, Cambridge 1982; B. Michael, op. cit., pp. 513-515; G. Nuchelmans, "Appellatio rationis" in Buridan, "Sophismata" IV, 9-15, dans Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty Michalski (1879-1947), Amsterdam 1988, pp. 67-84 (repris dans id., Studies on the History ofLoaic and Semantics, 12th-17th Century, ed. E.P. Bos, Aldershot (Variorum) 1996); J. Biard, Les sophismes du savoir. Albert de Saxe entre Jean Buridan et Guillaume Heytesbury, dans Vivarium 27 ( 1989) pp. 36-50; J. Biard, op. cit. supra (ed. ); G. Klima, "Debeo tibi equum": A Reconstruction of the Theoretical Framework of Buridan's Treatment of the Sophismata, dans Sophisms in Medieval Lo3ic and Grammar, ed. S. Read, Dordrecht/ Boston 1993, pp. 333-347; F. Pironet, John Buridan on the Liar Paradox: Study of an Opinion and ChronoloBY of the Texts, dans A raumentationstheorie. Scholastische Forschunaen zu den lo3ischen und semantischen Reaeln korrekter Folaerns, ed. K. Jacobi, Leiden etc. 1993, pp. 293-300; G. Roncaglia, Utrum impossibile sit siBnificabile: Buridano, Marsilio di Inahen e la chimera, dans Filosofia e Teoloaia nel Trecento. Studr in ricordo di Euaenio Randi, ed. L. Bianchi, Louvain-laNeuve 1994, pp. 259-282; M.O. Webb, Nota sobre "Sophismata" 8.4 de Buridcin, dans PM 15 (1994) pp. 39-44.

141

142

JoHANNES BuRIDANUS

De consequentiis Inc. In hoc libra vellem tractare de consequentiis, tradendo sicut possem causas earum ... Ed. H. Hubien, Iohannis Buridani Tractatus de consequentiis, Louvain/Paris 1976 (Philosophes Medievaux XVI); traduction: P. King, Jean Buridan's LoBic. The Treatise on Supposition, the Treatise on Consequences, Dordrecht 1985 (Synthese Historical Library 27 ). Cf. Para!, Notes (op. cit.), p. 4; id., HLP p. 505; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 416; E.P. Bos, John Buridan and Marsilius of In8hen on Consequences, dans The LoBic ofJohn Buridan (op. cit. supra), pp. 61-69; Hubien, op. cit., pp. 5-15; Michael, op. cit., pp. 553-559; M. Bertagna, Buridano e le conse8uenze, dans Teoria 9 (1989) pp. 27-43; J. Biard, Matiere et forme dans Ia theorie buridanienne des consequences, dans AHDLMA 56 (1989) pp. 151-168; A. d'Ors, Ex impossibili quodlibet sequitur aohn Buridan), dans Ar8umentationstheorie ... (op. cit. sous Sophismata), pp. 195-212; E. Karger, A Theory of Inmediate Inferences Contained in Buridan's LoBic, dans Ar8umentationstheorie ... (op. cit. sous Sophismata), pp. 407-429. Expositio libri Physicorum (premiere version) Inc. Quoniam quidem intelligere. Iste liber est prim us libra rum naturalium quia considerat de rebus naturalibus secundum rationes magis universales ... Expl. et ideo sub maiore recepta universaliter ad utramque infinitationem potest sumi minor de infinitate secundum vigorem. Et sic dictum est de totius libri Physicorum expositione. Mss. Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 1-56; Urb.lat. 1489 fO l-73v (inc.: Iste liber est pars librarum naturalium, quia considerat de rebus naturalibus secundum rationes magis universales ... ; expl. nullam habet magnitudinem et per consequens est indivisibilis. Et finitur totus liber Physico rum. Deo gratias; colophon: Explicit expositio libri Physicorum lecta Parisi us in vico straminis a reverendo doctore et summa phylosopho magistra Johanne Bridans a.d. 1350 de ultimo opere per me Antonium de Cammeno artium scolarem Bononie studentem). Cf. Para!, Notes (op. cit.), p. 7; id., HLP p. 506; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 419; Lohr, op. cit., p. 167; Michael, op. cit., pp. 560-563; et voir so us Questiones (lon8e). Nota: A. Maier et B. Michael distinguent ces deux manuscrits comme des redactions differentes de Ia meme oeuvre. Une table sur I'Expositio physicorum se trouve dans le ms. Paris, BnF lat. 16125 fO 2-4v (Hec sunt capitula et conclusiones libri physicorum ... ), cf. Michael, op. cit., p. 566. Dicta super librum Physicorum (Expositio ... seconde version) Inc. Quoniam quidem intelligere. Iste liber Physicorum considerat de entibus natu-

JoHANNES BuRIDANus

ralibus in communi, scilicet quantum ad communia principia et communes passiones omnium rerum naturalium. Et continet octo libros partiales ... Expl. hec omnia autem demonstrata sunt. Et ita finitur expositio huius libri. La us ... Mss. Erfurt, Amplon. F.298 £0 51-87; Wien, 5186£0 1-112v (inc.: Iste liber Physicorum qui est de entibus naturalibus in communi dividitur in octo libros ... ). Cf. Faral, loc. cit.; Lohr, op. cit., p. 167; Michael, op. cit., pp. 564-565; et voir sous Questiones (Ionge).

Questiones veteres super librum Physicorum Inc. (pro!.) Questio preambula ad questiones libri Physicorum disputata Parisi us per magistrum Johannem Buridanum. Dubitatur ante omnia utrum homines natura scire desciderent ... (text.) He sunt questiones super libro Physicorum Parisius disputate per reverendum doctorem magistrum Johannem Buridanum et sunt iste primi libri 22. Queritur circa primum Physicorum utrum ens mobile sit subiectum proprium in scientia naturali to tali ... Expl. Hec enim considerare est altioris negotii, scilicet metaphysici. Mss. Cesena, B. Malat. S.VIII.5 £0 1-73; Toulouse, Arch. dep. Haute-Garonne ms. 6 fO 2-35 (fragment). Cf. Michael, op. cit., pp. 567-573; et voir sous Questiones (Ionge). Questiones super librum Physicorum Inc. (pro!.) Philosophia dividitur a capite in principalem et amminiculativam sive instrumentalem ... (text.) Circa primum Physicorum queritur primo utrum de omnibus rebus pertineat considerare ad scientiam naturalem ... Expl. extenditur ad potentias et perfectiones et ad alias huiusmodi. Et sic est finis. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 1v-45 (expl. mutile); Krakow, Jagell. 635 £0 1a-17oa (inc. dans qu. I, 8); Toulouse, Arch. dep. Haute-Garonne ms. 6 £0 35-141 (L. II, 5- VIII, 15); Vaticano, Chigi lat. E.VI.199 fO l-99v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 7-9; id., HLF, pp. 506-521; Lohr, op. cit., pp. 167-168; M. Markowski, Les "Quaestiones super I- VIII libros Physicorum Aristotelis" de Nicolas Oresme retrouwiesl, dans MPP 26 (1982) pp. 19-41 ( attribue ce commentaire aNicole Oresme); Michael, op. cit., pp. 574-577; J.M.M.H. Thijssen, The Short Redaction ofJohn Buridan 's "Questions on the Physics" and their Relation to the "Questions on the Physics" Attributed to Marsilius of Inghen, dans AHDLMA 52 (1985) pp. 237-266; S. Kirschner, Nicolaus Oresmes Kommentar zur Physik des Aristoteles ... , Stuttgart 1997, pp. 1819; et voir sous Questiones (Ionge).

143

144

JoHANNES BURIDANUS

Questiones (Ionge) super librum Physicorum secundum ultimam lecturam Inc. (pro!.) Bonum ut dicitur (sicut habetur) primo Ethicorum quanto est multis communius tanto est melius et divinius ... (text.) Queritur igitur primo utrum scientia naturalis sit scientia de omnibus rebus .. . Expl. simul enim est deus simplex sine compositione aliqua et unus et trinus qui est benedictus in secula seculorum. Amen. Mss. nombreux, notamment Paris, BnF lat. 14723 fO 2-107v (et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT3 (1993) pp. 224-225). Ed. Paris 1509 (reimpr. anast. Frankfurt 1968, sous le titre Kommentar zur Aristotelischen Physik), Paris 1515, 1516; ed. partielles: J.M.M.H. Thijssen,John Buridan's Tractatus de infinito. Quaestiones super libros Physicorum secundum ultimam lecturam, liber III, quaestiones 14-19, Nijmegen 1991 (Artistarium, Suppl. 6); table des questions dans Faral, op. cit., pp. 9-16; qu. VIII, 12 dans Maier II pp. 207-214; une edition complete est annoncee par J.M.M.H. Thijssen (Nimegue); traduction de qu. VIII, 12 dans Clagett, op. cit. infra, pp. 532-540. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 7-16; id., HLF, pp. 506-521; Maier I-V passim; Maier, Ausgehendes Mittelalter I-II, passim; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, Madison 1959, pp. 521-523; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 417-419; Z. Kuksewicz, dans MPP 9 (1961) pp. 37-39; E. Grant, Motion in the Void and the Principle of Inertia in the Middle Ages, dans Isis 55 ( 1964) pp. 274-28o; G. Federici Vescovini, La concezione della natura di Giovanni Buridano, dans La filosofia della natura nel medioevo, Milano 1966, pp. 616-624; M. Markowski, Studien zu den Krakauer mittelalterlichen Physikkommentaren ... ,dans AHDLMA 35 (1968) pp. 192-193; K. Michalski, Les courants critiques et sceptiques ... ,dans id., La philosophie au XIVe siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. 167, 227; Lohr, op. cit., pp. 168-169; id., Gall. A-L, p. 248; Gall. M-Z, p. no; id., Berol., p. 385; G. Federici Vescovini, dans The Logic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 31-34; S. Drake, A Further Reappraisal of Impetus Theory: Buridan, Benedetti and Galileo, dans SHFS 7 (1976) pp. 319-336; M. Wolff, Geschichte der Impetustheorie. Untersuchungen zum Ursprung der klassischen Mechanik, Frankfurt a.M. 1978, passim; J.E. Bolzan etA. Gallego, Buriddn y Ia sucesividad del movimiento, dans Revista de filosofia UIA 14 (1981) pp. 353-371; A. Gallego et J.E. Bolzan, Buriddn y el movimiento como estado del movil, dans Dialogos 18 ( 1983) pp. 143-155; Michael, op. cit., pp. 578-6o9, 615-616; J.M.M.H. Thijssen, Buridan, Albert of Saxony and Oresme, and a Fourteenth-Century Collection of "Quaestiones" on the "Physics" and on "De generatione et corruptione", dans Vivarium 24 (1986) pp. 70-82;

A. Sayili, Ibn Sina and Buridan on the Motion of the Projectile, dans From Deferent to Equant. A Volume of Studies in the History of Science in the Ancient and Medieval Near East 1n Honor of E.S.

JOHANNES BURIDANUS

Kennedy, ed. D.A. King et G. Saliba (Annals of the New York Academy of Sciences 500), New York 1987, pp. 477-482; J.M.M.H. Thijssen, Johannes Buridanus over het oneindi3e. Een onderzoek naar zijn theorie over het oneindi3e in het kader van zijn wetenschaps- en natuurfilosofie, Nijmegen 1988 (2 vols.); S. Caroti, Da Buridano a Marsilio di In3hen: Ia tradizione pari3ina della discussione "de reactione ", dans Medioevo 15 (1989) pp. 173-233; O.L. Larre et J.E. Bolzan, Ockham, Buridan, y Ia teoria del movimiento, dans FilO 13 (1990) pp. 601 -609; G. Krieger, Die EntdeckunB des Primats der Methode in der Metaphysik und Physik des Johannes Buridanus, dans NaturauffassunBen in Philosophie, Wissenschaft, Technik, I. Antike und Mittelalter, ed. L. Schafer et E. Straker, Freiburg 1993, pp. 209-249; E.D. Sylla, Aristotelian Commentaries and Scientific Chan3e: the Parisian Nominalists on the Cause of Natural Motion of Inanimate Bodies, dans Vivarium 31 (1993) pp. 37-83; J. Biard, Le statut du mouvement dans Ia philosophie naturelle buridanienne, dans La nouvelle physique du XIVe siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. 141-159; J. Sarnowsky, God's Absolute Power, Thou3ht, Experiments, and the Concept of Nature in the "New Physics" of XIVth Century at Paris, dans La nouvelle physique du XIVe siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. 179-201; E.D. Sylla, Transmission of the New Physics of the Fourteenth Century from En3land to the Continent, dans La nouvelle physique du XIVe siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, pp. 65llo;

J. Biard, L'idee de Ia nature dans Ia physique de Jean Buridan, dans Filosofia e scienza classica, ambolatina medievale et l'eta modema, ed. G. Federici Vescovini, Louvain-la-Neuve 1999, pp. 97112.

Nota: un commentaire sur les Questiones a ete compose par Hermann us de Curis (ms. Erfurt, Amplon. 2° 300 fO 166-285v: et sic est finis questionum physicorum Aristotelis magistri Buridani per Hermannum de curis scripte Prage a Johanne de Arbore a.d. m 0 ccc 0 lxxxv ... ).

Questiones breves super librum Physicorum Inc. Queritur circa primum librum Physicorum utrum scientia naturalis sit considerativa de omnibus rebus ... Expl. mediante notitia istorum actuum in nobis devenimus in notitiam dei cui sit laus et gloria per infinita secula seculorum. Amen. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.344 fO 1-70v (et voir Lohr et Michael, op. cit.). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 8; id., HLF, pp. 507-5o8; Lohr, op. cit., p. 169; Michael, op. cit., pp. 610-614; et voir sous Questiones (lon3e). Expositio libri De celo et mundo Inc. De natura scientia. Post librum Physico rum qui considerat de rebus naturalibus et de earum principiis et passionibus in communi sequitur iste liber nominatus de celo et mundo qui constat in speciali de rebus naturalibus secundum earum motus locales simplices ...

145

146

JoHANNEs BuRIDANUS

Ed. B. Patar, Joannis Buridani Expositio et Quaestiones in Aristotelis "De caelo", Louvain-laNeuveflouvain 1996 (Philosophes Medievaux 33), pp. 5-226 (d'apres certains comptes rend us !'oeuvre editee ici n'est pas de Buridan). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 16; id., HLP pp. 494, 521; G. Federici Vescovini, dans DCSP (op. cit.), p. 419; Lohr, op. cit., p. 169; id., dans BPhM 14 (1972) p. 123; Michael, op. cit., pp. 617-619; Patar, op. cit. supra, pp. 13*-196*; Z. Kaluza, dans RSPhTh 82, 1 (1998) pp. 143-144; et voir sous Questiones. Questiones super libris IV De celo et mundo Inc. Circa librum De celo et mundo queritur utrum de mundo debet esse scientia distincta a scientia libri Physico rum ... Ed. E.A. Moody, Iohannis Buridani Quaestiones super libris quattuor De caelo et mundo, Cambridge (Mass.) 1942 (Med. Academy of America, Pub!. n° 40 ); reimpr. New York 1970; B. Patar, Joannis Buridani Expositio et Quaestiones in Aristotelis De caelo, Louvain-laNeuveflouvain 1996 (Philosophes Medievaux 33), pp. 229-566; ed. partielle dans E.A. Moody, The Habitability (op. cit. infra), pp. 415-425; dans J. Bulliot, op. cit. infra, pp. 5-24 (qu. II, n); traduction: A. Ghisalberti, II cielo e il mondo. Commento al trattato "Del cielo" di Aristotele di Giovanni Buridano, Milano 1983 (I Classici del Pensiero, Sezione II: Medioevo e Rinascimento ). Cf. J. Bulliot,Jean Buridan et le mouvement de Ia terre: Question 22e du second livre du "De coelo", dans RPh 25 (1914) pp. 5-24; K. Michalski, La physique nouvelle ... , dans id., La philosophie au XIVe siecle, ed. K. Flasch, Frankfurt 1969, pp. 257-262; E.A. Moody, John Buridan on the Habitability of the Earth, dans Speculum 16 (1941) pp. 415-425; Moody, op. cit. (ed.), Introduction, pp. XI-XXXV; Faral, Notes (op. cit.), pp. 16-20; id., HLP pp. 494, 521-538; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle ABes, Madison 1959, pp. 551-552, 557-564, 594-599 (sur qu. II, 12 et 22 ); Lohr, op. cit., pp. 169-170; id., dans BPhM 14 (1972) p. 123; Michael, op. cit., pp. 620-627; E.P. Bos, The Spot on the Moon (The Views ofJohn Buridan, Nicholas of Oresme, Albert of Saxony and Marsilius of InBhen .. .), dans Marsilius von InBhen. Wirk und Wirkun8, ed. S. Wielgus, Lublin 1993, pp. 195-211; P. Souffrin, Oresme, Buridan, et le mouvement de rotation diurne de Ia terre ou des cieux, dans Terres medievales, ed. B. Ribemont, Paris 1993, pp. 277-333; P. Gautier Dalche, L'influence de Jean Buridan: l'habitabilite de Ia terre selon Dominicus de Clavasio, dans Comprendre et maftriser Ia nature au Moyen ABe. MelanBes d'histoire des sciences offerts aGuy Beaujouan, GenevefParis 1994, pp. 101-n3. Nota: les Questiones super librum De celo et mundo contenues dans le ms. Mi.inchen, Clm 761 fO 49-85 (cf. Lohr, op. cit., p. 170) ne sont probablement pas de Buridan; elles sont proches des Questiones de Dominicus de Clavasio (cf. Michael, op. cit., pp. 623-624); le

JoHANNES BuRIDANUS

ms. Wien 5453 fO 1-8 comprend un abrege de questions, assez eloignees de celles de Buridan ( cf. Patar p. 70*).

Expositio libri De aeneratione et corruptione Inc. Iste liber (intitulatur De generatione et corruptione et) continet duos libros partiales. Primus est de generatione et corruptione et de mutationibus connexis eis Expl. et huiusmodi factio vel reversio est generatio secundum quid et non simpliciter. Idem enim non potest pluries generari simpliciter, quare etc. Et sic est finis secundi libri De generatione etc. Mss. Erfurt, Amplon. Q.325 fO 91-105v; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 127v-141v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 20; id., HLF p. 538; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op cit.), p. 420; Lohr, op. cit., p. 170; Michael, op. cit., pp. 628-63o (il distingue deux redactions).

Questiones super librum De aeneratione et corruptione Inc. (prol.) Circa primum librum De generatione et corruptione notandum quod scientia huius libri est pars quedam scientie naturalis ... (text.) Queritur primo utrum de generabilibus et corruptibilibus sit scientia ... Expl. e contrario cessaret eorum actio. Et secundum ea que dicta sunt procedunt rationes que fiebant ante oppositum. Et sic patet. Mss. notamment Vaticano, Vat. lat. 3097 fO 103-145v (redaction A) et Erfurt, Amplon. F.357 fO 96-129v (redaction B); et voir Lohr et Michael, op. cit. (3 mss. pour A, n pour B); BAMAT 7 (1997) p. 296; Fiala, op. cit. infra. Ed. partielle (liste des questions red. A) dans A. Maier, Ausaehendes Mittelalter, I, pp. 257-259; dans H.A.G. Braakhuis, Scientific Knowledae (op cit. infra) pp. 151-161 (liste des questions Red. B; qu. I, 3; qu. I, 1). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 20; id., HLF p. 538; Duhem IV, pp. 128, 131; A. Maier III pp. n8-m; IV pp. 18-19, 218-223; G. Federici Vescovini, dans DCSF (op. cit.), p. 419; Lohr, op. cit., p. 171; id., dans BPhM 14 (1972) p. 123; id., Berol., p. 366; G. Federici Vescovini, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 31-33; R. Palacz, dans MPP 14 (1970) pp. 53-54; Michael, op. cit., pp. 620-648 (il distingue deux redactions); J.M.M.H. Thijssen, Buridan, Albert of Saxony and Oresme, and a Fourteenth-Century Collection of "Quaestiones" on the "Physics" and on "De aeneratione et corruptione", dans Vivarium 24 (1986) pp. 70-82; P. Fiala, Der buridanische Kommentar zum Werk "De aeneratione et corruptione" in der Handschrift 110/119 der St.-Jakobskirche in Brno, dans StR 28 ( 1991) pp. 13-56; S. Caroti, Nicole Oresme, Quaestiones super De aeneratione et corruptione, Miinchen 1996, pp. 69*-n*;

H.A.G. Braakhuis,john Buridan and the "Parisian School" on the Possibility of Returnina as

147

148

JOHANNES BURIDANUS

Numerically the Same. A Note on a Chapter in the History of the Relationship between Faith and Natural Science, dans La nouvelle physique du XIVe siecle, ed. S. Caroti et P. Souffrin, Firenze 1997, PP· III-140 (pp. 135-139 ed. qu. I, 24); H.A.G. Braakhuis, Scientific KnowledBe and ContinBent Reality. KnowledBe, SiBnification and (Natural) Supposition in Buridan's "Quaestiones super libros De Beneratione et corruptione", dans The Commentary Tradition on Aristotle's "De Beneratione et corruptione". Ancient, Medieval and Early Modern, ed. J.M.M.H. Thijssen et H.A.G. Braakhuis, Turnhout 1999 (Studia Artistarum 7) pp. 131-161. Nota: des ArBumenta contra Conclusiones questionum Buridani de Beneratione et corruptione ont ete rediges par Conrad us de Soltau. Expositio libri Meteororum Inc. De primis quidem. Iste liber dicitur Meteororum vel dicitur de impressionibus sursum apparentibus et est quartus liber philosophie naturalis (est quartus in ordine librorum naturalium) ... Expl. erit considerandum de aliis que constituta sunt ex istis scilicet de animalibus et plantis. Et sic patet expositio quarti libri Meteororum et per consequens totius Meteororum. Mss. Erfurt, Amplon. Q342 fU 30-65; Vaticano, Vat. lat. 2160 fU 1-6ov (attribue a Blaise de Parme); 2162 fU 8o-1o8v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 21; id., HLF pp. 495, 538; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 421; Lohr, op. cit., p. m; G. Federici Vescovini, dans The LoBic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 34-35; Michael, op. cit., pp. 649-651; et voir sous Questiones. Questiones super librum Meteororum Inc. (pro!.) Si scientiam opinamur honorabiliorem ex eo ceteris paribus quod est de magis mirabilioribus ... (text.) Queritur ergo prima utrum de impressionibus meteorologicis sit tradenda scientia naturalis distincta a scientia de celo et mundo ... Expl. sive lapidibus sive plantis sive animalibus sive earum principiis et metallis et aliis. Mss. notamment Firenze, Riccard. 745 fU 23-95 ( et voir Lohr et Michael, op. cit.). Ed. partielle dans S. Bages, op. cit. infra; liste des questions dans Faral, op. cit. infra,

pp. 22-24. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 21-24; id., HLF pp. 495, 538-559; L. Thorndike, Oresme and Fourteenth Century Commentaries on the MeteoroloBica, dans Isis 45 (1954)

pp. 145-152;

L. Thorndike, More Questions on the MeteoroloBica, dans Isis 46 (1955) pp. 357-360;

G. Federici Vescovini, dans RCSF (op cit.), pp. 420-421; Lohr, op. cit., p. 172 (les Questiones citees ici sous n° 22 sont de Nicole Oresme, cf. id., dans BPhM 14 ( 1972) p. 123); H. Hugonnard-Roche, L'oeuvre astronomique de Themon juif, maftre parisien du XIVe siecle, GenevefParis 1973, pp. 39-53;

JoHANNES BuRIDANUS

G. Federici Vescovini, dans The Logic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 34-35; Michael, op. cit., pp. 652-675; S. Bages, Les "Questiones super tres Iibras Metheororum Aristotelis" de Jean Buridan. Etude suivie de !'edition du l. I, dans Ecole Nationale des Chartes. Positions des theses 1986, pp. 13-21; J. Ducos, Thiorie et pratique de Ia mitiorologie midiivale. Albert le Grand et Jean Buridan, dans Le temps qu'il fait au Moyen-Age. Phenomenes atmosphiriques dans Ia littirature, Ia pensie scientifique et religieuse, ed. J. Ducos etC. Thomasset, Paris I998, pp. 45-58.

Expositio libri De anima (incertain) Inc. Bonorum honorabilium. Iste liber totalis continet tres Iibras partiales. Primus liber est de proemio totalis libri et de opinionibus antiquorum ... Expl.lingua data est hominibus ut possint aliis significare per loquelam quamvis magis principaliter data sit propter gustum. Mss. Avignon, B.M. 1093 fO 219-245v; Brugge, Stadsbibl. 477 fO 238v-263v; Erfurt, Amplon. F.298 fO I09-I2I; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO IIO-I27v; Vendome, B.M. 169 fO I-44v (inc.: Iste liber dicitur de anima qui est sextus in ordine librorum naturalium ... ). Ed. B. Patar, Le traiti de l'iime de Jean Buridan (de prima lectura), Louvain-la-NeuvefLongueil 1991 (Philosophes Medievaux 29) pp. 5-163 ( d'apres les mss. d' Avignon et de Bruges ). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 25; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 422; Lohr, op. cit., pp. I72-I73; Michael, op. cit., pp. 677-683 (il distingue 3 redactions); B. Patar, op cit. supra, pp. 31*-33* (il ne semble pas connaitre l'ouvrage de Michael, mais il distingue egalement 3 redactions, les mss. d'Avignon et de Bruges constituant Ia prima lectura, editee par lui; cf. so us Questiones breves); et voir sous Questiones super librum De anima secundum tertiam lecturam. Nota: un commentaire sur le livre III, conserve dans le ms. Paris, BnF lat. r6r30 fO 2535v, est peut-etre dO. aun eleve de Buridan; le commentaire du IDS. Darmstadt, Landesb. 516 fO r68-r8rv est de Nicole Oresme, d'apres Patar, mais cf. Fliieler, op. cit. infra (Metaph.) pp. 5II-5I2. Questiones (breves) super librum De anima Inc. (prol.) Quamvis secundum communem (rationalem) divisionem philosophie naturalis liber De anima in ordine ponitur sextus libra rum naturalium, tamen propter nobilitatem ... (text.) Queritur circa primum librum de anima utrum anima sit subiectum proprium in scientia huius libri qui solet vocari liber De anima ... Expl. sequi appetitus contrarii acceptivi et resultativi. Et sic procedunt rationes etc. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.298 fO 89-108 (et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 9 (1999) p. 288). Ed. B. Patar, Le traiti de l'iime de Jean Buridan (de prima lectura), Louvain-la-NeuvefLongueil I99I (Philosophes Medievaux 29) pp. 165-834 ( d'apres les mss. Brugge, Stadsbibl. 477 fO 264-298v et Torino H.III.30 fO I-4IV); ed. ancienne Paris I5I6 (Questiones et decisiones physicales insignium virorum ... , ed. G. Lokert), I5I8; Lyon !534; ed. d'extraits dans P. Marshall, Parisian Psychology in the Mid-Fourteenth Century, dans AHDLMA 50 (r983) pp. I53-I56; A. Patar, op. cit. infra, pp. 261-266.

149

150

JoHANNES BuRIDANus

Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 25-26; id., HLF p. 494; R. Palacz, dans MPP 14 (1970) p. 53; Lohr, op. cit., p. 173; id., Berol., pp. 365-366; id., Britan., p. 82; id., Matrit., p. 284; Michael, op. cit., pp. 684-692 (il distingue 2 redactions, celle des mss. d'une part, celle des editions de !'autre); B. Patar, op. cit. supra, pp. 33*-51* (il estime que des Questiones breves n'existent "pratiquement" pas et distingue trois lecture, dont les deux dernieres en plusieurs versions); i propos de !'edition, cf. S. Ebbesen, dans Dialogue 33 (1994) pp. 758-762; C. Fliieler, dans FZPhTH 1995 pp. 214-224; et voir sous Questiones super librum De anima secundum tertiam lecturam. Questiones super librum De anima secundum terti am (ultimam) lecturam Inc. Circa (primum) librum De anima queritur prima utrum subiectum proprium libri De anima (in scientia De anima) sit anima (substantia) vel corpus animatum vel ille (iste) terminus anima vel quoddam aliud vel nihil ... Expl. ilia videantur septimo Ethicorum. Et patet sa tis secundum dicta quomodo procedunt rationes que fiebant in principia questionis. Et sic est finis huius tertii et per consequens omnium questionum huius libri secundum famosissimum et excellentissimum doctorem Buridanum secundum eius ultimam lecturam ... Mss. notamment Vaticano, Vat. lat. 2164 fO 122-233 (et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 3 (1993) pp. 223-224; 7 (1997) p. 296; 10 (2ooo) p. 242). Ed. partielle: P.G. Sobol, john Buridan on the Soul and Sensation. An Edition of Book II of his Commentary on Aristotle's Book on the Soul ... , Indiana 1984; A. Pattin, op. cit. infra, pp. 241-260; J.A. Zupko, john Buridan's Philosophy of Mind. An Edition and Translation of Book III of his 'Questions on Aristotle's De anima' (Third Redaction), with Commentary and Critical and Interpretative Essays, Ann Arbor (Mich.) 1990 (2 vols.); ed. d'extraits dans Maier IV pp. 20-25; V p. 167; titres des questions dans id., Codices Vaticani Latini, Codd. 2118-2192, Vaticano 1961, pp. 124-127; extraits dans G. Federici Vescovini, Le Quaestiones de anima di Biagio Pelacam da Parma, Firenze 1974, pp. 44-51 (liste des questions et partie de Ia premiere question); P. Marshall, Parisian PsycholoBY in the Mid-Fourteenth Century, dans AHDLMA 50 (1983) pp. 156164 (II, 9-10 ). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 25-30; id., HLF pp. 494. 559-569; M.E. Reina, Studi sulla psicologia di Buridano, Milano 1959; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 421-422; G. Federici Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale, Torino 1965, pp. 137-163; J. De Raedemaeker, Informations concernant quelques commentaires du "De anima", dans BPhM 10-12 (1968-70) pp. 203-210; Lohr, op. cit., p. 174; id., Berol., p. 372; A. Thirry, Recherches relatives aux commentaires du "De anima" d'Aristote, dans BPhM 13 (1971) p. 123; J.B. Korolec, dans MPP 21 (1975) p. 151; G. Federici Vescovini, dans The Logic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 35-37; P. Marshall, Parisian PsycholoBY in the Mid-Fourteenth Century, dans AHDLMA 50 (1983) pp. 103-105 (qui suit Lohr);

JoHANNES BuRIDANus

A. Pattin, Pour l'histoire du sens aaent ... , Leuven 1988, pp. 235-273; Michael, op. cit., pp. 693-729; 0. Pluta, Die Diskussion der Unsterblichkeitsfraae bei Marsilius von Inahen, dans Marsilius von Inahen. Werk und Wirkuna, ed. S. Wielgus, Lublin 1993, pp. 125, 129-130; J. Spruyt, Buridan on the Existence of Intelliaible Species, dans Medioevo 20 (1994) pp. 179-203; V. Sorge, Biaaio Pelacani da Parma. Quaestiones de anima. Aile oriaini dellibertinismo, Napoli 1995, pp. 19-20; B. Patar, op. cit. supra, pp. 33*-5r* (voir ci-dessus Questiones breves); B. Patar et C. Gagnon, Nicolai Oresme Expositio et Quaestiones in Aristotelis De anima Louvain-la-NeuvejLouvain/Paris 1995, pp. 48*-49*, I09*-I33*, pp. 473-554 (ed. den questions de Ia prima lectura); C. Sarrate Garcia, Reconstruccicin de Ia epistemoloaia de Buriddn por los textos, dans Actes del Simposi Intemacional de Filosofia de l'Edat Miljana: el pensament antropoloaic medieval en els ambits islamic, hebreu i cristia, ed. P. Llorente Mejias et al., Vic 1996, pp. 407-4II; J. Zupko, What is the Science of the Sou/? A Case Study in the Evolution of Late Medieval Natural Philosophy, dans Synthese no ( 1997) pp. 297-234; 0. Pluta, johannes Buridan: "Quaestiones in tres libros Aristotelis De anima", dans Hauptwerke der Philosophie. Mittelalter, ed. K. Flasch, Stuttgart 1998, pp. 447-468. Nota: plusieurs versions abregees ont ete faites de l'une ou !'autre lecture, notamment celle contenue dans les mss. Mlinchen, Clm 4376, 8378 et 19675 ( cf. Lohr, op. cit., pp. I73-I74; Michael, pp. 730-733); le ms. Paris, BnF lat. 15888 fO 69-72 contient des extraits (cf. Kuksewicz, dans MPP 9 (r96r) pp. 3!-33).

De oraano sensus (correspond presque litteralement a Ia qu. II, 24 des Questiones lonae in De anima) Inc. De organa sensus communis Bridan. Utrum principium sensitivum sit in corde vel in cerebra ... Expl. sit illud organum vel in cerebra vel in corde, dictum est ante. Ms. Paris, BnF lat. !5888 fO 69-69v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 35; id., dans HLP, p. 571; Z. Kuksewicz, Remarques au cataloaue des manuscrits des oeuvres de Jean Buridan. Un receuil de questions dans le ms. Paris Bib/. nat. 15888, dans MPP 9 (rg6r) pp. 31-32; Seriko, p. 203. Nota: cette question est suivie d'une autre question sur le sens commun, inc. Sed numquid propter sensum communem necesse est ponere alias virtutes interiores sensitivas (fO 69va). Parva naturalia (les commentaires sous forme d'expositio, conserves dans les memes mss., sont graupes et suivis des commentaires sous forme de questions) Expositio libri De sensu et sensato Inc. Quoniam autem de anima. Iste liber (quem vocamus) de sensu et sensato dividitur, quia prima Aristoteles premittit intentionem suam et quedam hie supponenda ex libra de anima ...

151

lj2

JOHANNES BURIDANUS

Expl. dicens quod de sensitivis id est de organis sensitivis et de sensibilibus iam sic determinatum est. Ideo post restat considerare de memoria et reminiscentia et de somno et vigilia. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 122-126v; Firenze, Laur. Ashb. 1348 fO n5-130 (Parv. Nat., inauthentique?); Roma, Bib!. de !'Ace. dei Lincei 36.F.6 fO I03-I32v; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 141V-149. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 31; id.. HLF p. 569; Lohr, op. cit., pp. 174-175; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., p. 736.

Expositio libri De memoria et reminiscentia Inc. Memoria autem. Post librum de sensu et sensato sequitur liber de memoria et reminiscentia qui continet duo capitula, primum est de memoria, secundum est de reminiscentia ... Expl. diversarum cogitationum et diversorum habituum. Et postea in fine recapitulat et patet in littera. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 126v-128v; Firenze, Laur. Ashb. 1348 fO n5-130 (Parv. Nat., inauthentiquel); Roma, Bib!. de !'Ace. dei Lincei 36.F.6 fO 133-I39v; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO I49-151v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 31; id.. HLF p. 569; Lohr, op. cit., p. 175; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., p. 745. Expositio libri de somno et viailia Inc. De somno autem. Post Iibras de sensu et sensato et Iibras De memoria et reminiscentia sequitur liber De somno et vigilia, qui continet duos tractatus. Primus est de somno et vigilia secundum se ... Expl. accidentalia intermixta in somniis ab his que sunt significativa. Quidquid igitur, hie recapitulat quod dictum est. Et totum clare patet in littera. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 128v-I32; Firenze, Laur. Ashb. 1348 fO II5-I30 (Parv. Nat., inauthentiquel); Roma, Bib!. de !'Ace. dei Lincei 36.F.6 fO 140-151; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 151v-157. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 31; id.. HLF p. 569; Lohr, op. cit., p. 175; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., p. 753. Nota: des Puncta in De sensu et sensato abbrev. se trouvent dans le ms. Krakow, Jagell. 704 fO 69. Expositio libri De iuventute et senectute, De morte et vita, De respiratione Inc. De iuventute autem. Iste liber solet intitulari aliquo trium modorum, uno modo de senectute et iuventute, alio modo de morte et vita et tertia modo de respiratione, eo quod de istis tribus determinatur in hoc libro ...

JoHANNES BuRIDANUS

Expl. et exit aqua que intraverat et ita oportet fieri durante vita, sicut dicebatur de respiratione in respirantibus. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 132-I35V; Q,325 fO 139-146; Firenze, Laur. Ashb. 1348 fO II5-130 (Parv. Nat., inauthentiquel); Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 157-163. Ed. en cours par E.I. Kouri et A.l. Lehtinen. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 31; id., HLF p. 569; Lohr, op. cit., p. 175; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., pp. 767-768.

Expositio de longitudine et brevitate vite Inc. De eo autem. Iste liber qui est de longitudine et brevi tate vite animalium et plantarum dividitur primo in proemium et tractatum ... Expl. et post determinabitur de iuventute et senectute et de vita et morte. Sic in omnibus istis libris determinabitur scientia de animalibus et de plan tis. Mss. Erfurt, Amplon. F.298 fO 136-137; Q,325 fO 137-139; Firenze, Laur. Ashb. 1348 fO II5I30 (Parv. Nat., inauthentiquel); Roma, Bibl. de l'Acc. dei Lincei 36.F.6 fO 151-167v; Vaticano, Vat. lat. 2162 fO 163-164v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 31; id., HLF p. 569; Lohr, op. cit., p. !75; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., pp. 760-761. Questiones super De sensu et sensato Inc. (prol.) Ad videndum qualiter in diversis libris consideratur diversimode de corpore et anima oportet scire (Post libros philosophie naturalis ... ) ... (text.) Circa igitur parvos libros naturales queritur primo utrum preter determinationem libri De anima et librorum De animalibus et plan tis oportet esse aliam determinationem de operationibus et passionibus animatorum (Utrum de operationibus et passionibus animalium et plantarum de beat esse scientia naturalis) ... Expl. quanta sit illa superficies. Et sic est finis questionis et per consequens totius libri De sensu et sensa to. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.357 fO 131-170v (Parva Naturalia; et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 7 (1997) pp. 297, 298). Ed. Paris 1516 (Questiones et decisiones physicales ... , ed. G. Lokert), 1518, Lyon 1534. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 32-34; id, HLF pp. 471, 494, 569-570; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 422-423; Lohr, op. cit., p. 176; id., Berol., p. 372; R. Palacz, dans MPP 14 (1970) p. 54; G. Federici Vescovini, dans The Logic ofjohn Buridan (op. cit.), p. 37; Michael, op. cit., pp. 737-744 (il distingue deux redactions). Nota: des questions abregees figurent dans un ms. de Krakow; cf. M. Zwiercan, "Quaestiones brevissimae super librum De sensu et sensato" et "Quaestiones super Parva naturalia" de Jean Buridan dans les manuscrits de la Bibliotheque Jagellone (Supplement au catalogue des oeuvres de Jean Buridan), dans MPP 12 (1967) pp. 31-32; cf. Michael, op. cit., p. 779.

153

154

JoHANNES BuRIDANUS

Questiones super librum De memoria et reminiscentia Inc. Circa librum De memoria et reminiscentia queritur primo utrum memoria sit solum preteritorum vel etiam presentium ... Expl. licet bene et sufficienter species et intentiones reservate sunt in virtute memorativa. Et sic rationes procedunt viis suis. Et sic patet questio et per consequens finis super toto libro De memoria et reminiscentia. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.357 fO 131-170v (Parva Naturalia; et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 7 (1997) pp. 296-297). Ed. Paris 1516 (Questiones et decisiones physicales ... , ed. G. Lokert), 1518, Lyon 1534. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 32-34; id., HLF pp. 471, 494, 569-570; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 422-423; Lohr, op. cit., pp. 176-177; id., Berol., pp. 372-373; Michael, op. cit., pp. 746-752, 780 (il distingue trois redactions, dont une representee par !'edition). Questiones super librum De somno et visilia Inc. Circa librum De somno et vigilia queritur primo utrum somnus sit privatio vigilie ... Expl. secundum dicta solve rationes si tibi placet. Et sic patet questio. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.357 fO 131-170v (Parva Naturalia; et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 7 (1997) p. 297). Ed. Paris 1516 (Questiones et decisiones physicales ... , ed. G. Lokert), 1518, Lyon 1534. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 32-34; id., HLF pp. 471, 494, 569-570; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 422-423; Lohr, op. cit., p. 177; id., Berol., p. 373; Michael, op. cit., pp. 754-759 (il distingue deux redactions, dont une representee par !'edition). Questiones super librum De lonsitudine et brevitate vite Inc. Circa librum De longitudine et brevitate vite queritur primo utrum calidum et humid urn sint cause Ionge vite ... Expl. et sic virtute cordis reficiuntur per proportionalia cordi, antequam illud proportionale cordi moriatur. Mss. notamment Erfurt, Amplon. F.357 fO 131-I70v (Parva Naturalia; et voir Lohr et Michael, op. cit.). Ed. Paris 1516 (Questiones et decisiones physicales ... , ed. G. Lokert), 1518, Lyon 1534. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 32-34; id., HLF pp. 471, 494, 569-570; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 422-423; Lohr, op. cit., pp. 177-178; id., Berol., p. 373; Michael, op. cit., pp. 762-766 (il distingue deux redactions, dont une representee par !'edition). Questiones super libros De morte et vita, De inspiratione et respiratione, De iuventute et senectute Inc. Circa librum De morte et vita queritur primo utrum cor sit primum principium sanguinis et venarum in animali habenti cor ...

JOHANNES BURIDANUS

Expl. quod omnia predicta debent intelligi supposita bona sanitate corporis. Et sic est finis question urn Parvorum naturalium. Mss. notamment Erfurt, Am pion. F.357 fD 131-170v (Parva Naturalia; et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 7 (1997) p. 297). Ed. Paris 1516 (Questiones et decisiones physicales ... , ed. G. Lokert), 1518, Lyon 1534. Cf. Para!, Notes (op. cit), pp. 32-34; id., HLF pp. 471, 494, 569-570; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 422-423; Lohr, op. cit., p. 178; id., Berol., p. 373; Michael, op. cit., pp. 769-778 (il distingue deux redactions, dont une representee par I' edition). Nota: le ms. Berlin, Lat. Fol. 566 comprend aussi quelques questions sur le De veBetabilibus et plantis, cf. Lohr, Berol., p. 373. Expositio libri De motu (motibus) animalium Inc. De motu au tern. Iste liber intitulatur de motibus animalium seu de causis motu urn animalium. Et potest dividi in septem capitula. In primo capitulo ostenditur quod animal in suo motu locali ... Ed. F. Scott et H. Shapiro, Jean Buridan's "De motibus animalium", dans Isis 58 (1967) pp. 533552. Cf. Para!, Notes (op. cit), p. 34; id., HLF p. 570; Lohr, op. cit., pp. 175-176; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Michael, op. cit., pp. 781-782. Questiones de secretis mulierum Inc. Utrum generatio animalium sit perpetua vel sempiterna ... Expl. a sua essentia secundum rationem. Mss. Erfurt, Q 299 fD 167-175v; Paris, BnF lat. 8513 fD 144-161 (redaction differente, inc.: Scribitur secundo de generatione et corruptione animalium ... , colophon: Explicit epistula magistri Buridani de secretis m.). Cf. Faral, Notes (op. cit), p. 35; id., HLF p. 570; L. Thorndike, Buridan's Questions on the Physio9nomy Ascribed to Aristotle, dans Speculum 18 ( 1943) p. 1oo; Michael, pp. 789-791 (qui ne mentionne pas le ms. parisien). Expositio libri de Physio9nomia Inc. Quoniam anime sequuntur corpora. Iste liber de physionomia Aristotelis in quo docet ... (ou: Iste liber continet duos tractatus prim us et in generali) Expl. Deus composuit qui sit benedictus in secula seculorum. Amen. Mss. Erfurt, Am pion. Q299 fD I58-I65v; Milano, Ambros. G.70 sup. fD 13-16 (incomplet). Cf. Faral, Notes (op. cit), p. 35; id., HLF p. 571; L. Thorndike, Buridan's Questions on the Physio9nomy Ascribed to Aristotle, dans Speculum 18 (1943) pp. 99-1o3;

ljj

156

JOHANNES BURIDANUS

Lohr, op. cit., p. 178; Michael, op. cit., pp. 783-784; et voir sous Questiones.

Questiones super librum De physio3nomia Inc. Circa librum Physiognomie Aristotelis queritur primo utrum per physiognomiam potest haberi aliquid certum iudicium de moribus hominum ... Expl. nee homo precognoscens futura assimilatur Deo quantum ad equalitatem etc. Mss. Erfurt Q342 fO 24-29v; Gent, UB 72; Oxford, Bod!. L. Canon. misc. 422 fO m-128; autre version (inc. Circa parvos libros naturales queritur utrum potentie vegetative et potentie secundum locum motive non exercent operationes suas sine organo ... ): Vaticano, Vat. lat. 2880 fO 87-89v; 11575 fO 88-91v. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 35; id., HLP p. 571; L. Thorndike, Buridan's Questions on the Physio3nomy Ascribed to Aristotle, dans Speculum 18 (1943) pp. 99-103; Lohr, op. cit., p. 179; Michael, op. cit., pp. 785-788; J. Agrimi, La ricezione della "Fisio3nomica" pseudoaristotelica nella facolta delle Arti, dans AHDLMA 64 (1997) pp. 178-186. Expositio libri Metaphysice Inc. Omnes homines. Iste est liber Metaphysice Aristotelis considerans universaliter de entibus secundum quod entia sunt. Et dividitur in proemium et tractatum. Et incipit tractatus ibi: Quoniam autem manifestum ... Expl. Et ex hoc concludit ultimam conclusionem, videlicet quod omnium entium est unus solus primus princeps, qui est Deus gloriosus benedictus in secula seculorum. Amen. Mss. notamment Paris, Mazar. 3516 fO 1-79; Paris, BnF 16131 fO 124-214v; (et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 8 (1998) pp. 266, 271); quatre redactions d'apres Fliieler (op. c1t. infra). Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 35-36; id., HLP p. 571; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 423; Lohr, op. cit., p. 166; id., Gall., p. 247. Michael, op. cit., pp. 792-799 (il distingue deux redactions); C. Fliieler, From Oral Lectures to Written Commentaries: John Buridan's Commentaries on Aristotle's 'Metaphysics', dans Medieval Anaryses in Lan3ua3e and Co3nition, ed. S. Ebbesen et R. Friedman, K0benhavn 1999, pp. 497-521 (il distingue trois redactions outre !'ultima leelura); et voir sous Questiones. Questiones super librum Metaphysice Inc. (prof.) Aristoteles in proemio Metaphysice recommendat metaphysicam super omnes scientias practicas et speculativas ... (text.) Et sic quero primo utrum metaphysica sit omnium scientiarum dignissima et optima ...

JOHANNES BURIDANUS

Expl. oportet aliam aliquam causam (Ideo non oportet ponere aliquam primam causam malam) (sed unam bonam que est Deus gloriosus et benedictus in secula seculorum). Mss. notamment Paris, BnF lat. 14716 fO II7-I9Iv (et voir Lohr, Michael, Markowski, op. cit. infra; BAMAT 7 (1997) pp. 297-298; 9 (1999) p. 288); quatre redactions d'apres Fli.ieler. Ed. Paris 1518 ( reimpr. anast. Frankfurt 1964, so us le titre Kommentar zur Aristotelischen Metaphysik), Paris (apres 1500); liste de questions dans Faral, op. cit., pp. 36-39; une edition critique est annoncee par J. Spruyt et R. van der Lecq ( cf. BPhM 41 (1999) p. 68 ); traduction: J.J. Walsh, John Buridan, Questions on Aristotle's Metaphysics, book IV, qu. 8 and 9, dans Philosophy in the Middle Ages. The Christian, Islamic and Jewish Traditions, ed. A. Hyman et J.J. Walsh, Indianapolis 1973, pp. 705-710. Cf. Faral, Notes (op. cit), pp. 36-39; id., HLF pp. 571-576; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op cit.), p. 423; Z. Kuksewicz, dans MPP 9 (1961) pp. 34-37; Lohr, op. cit., pp. 166-167; id., Matrit., p. 284; A. Ghisalberti, La teologia razionale di Giovanni Buridano, dans RFNS 65 (1973) pp. 17-50; A. Ghisalberti, Giovanni Buridano, dalla metafisica alia fisica, Milano 1975 (Pub!. del Universita cattol. del Sacro Cuore, Scienze filos., 13); A. Ghisalberti, Necessita e liberta nelle "Quaestiones in metaphysicam" di Giovanni Buridano, dans Medioevo I (1975) pp. 81-96; R. Miller, Naturalism in Buridan 's Metaphysics: an examination of some arguments in Buridan 's "Questions on the Metaphysics of Aristotle", diss. Columbia Univ. 1979; M. Markowski, Buridans Metaphysikkommentare in ihren handschriftlichen Uberlieferung in den Bibliotheken in Darmstadt, Eifurt, Miinchen und Wien, dans MPP 27 (1984) pp. 73-88; Michael, op. cit., pp. 8oo-813, 816-817 (il distingue deux redactions); J.M.M.H. Thijssen, John Buridan and Nicolas of Autrecourt on Causality and Induction, dans Traditio 42 (1986) pp. 237-255; G. Krieger, op. cit. (sous Phys.); J. Zupko, How Are Souls Related to Bodies? A Study ofjohn Buridan, dans RMet 46 (1993) pp. 575-601; L.M. De Rijk, Teaching and Inquiry in 13th-14th Century Logic and Metaphysics, dans Vocabulary of Teaching and Research Between Middle Ages and Renaissance, ed. 0. Weijers, Turnhout 1995, pp. 92-95; L.M. De Rijk,John Buridan on Man's Capability of Grasping the Truth (op. cit.); G. Krieger, Johannes Buridanus iiber Metaphysik, dans Les philosophies morales et politiques au Moyen Age ... , ed. B.C. Bazan et al., III, Ottawa 1995, pp. 1341-1352; B. Patar etC. Gagnon, Nicolai Oresme Expositio et Quaestiones in Aristotelis De anima ... , Louvain-la-NeuvejLouvain/Paris 1995, pp. 60*-61*; L.M. De Rijk, The Key Role of the Latin Language, dans Media Latinitas. A Collection of Essays ... LJ. Engels, ed. R.I.A. Nip et al, Turnhout 1996, pp. 129-145; L.M. De Rijk, The Commentaries on Aristotle's "Metaphysics", dans L'enseignement des disciplines a Ia Faculte des arts (Paris et Oxford, XIIF-xve siides), ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout 1997, pp. 303-312;

157

158

JoHANNES BuRIDANUS

C. Flueler, Two Manuscripts of Buridan on the "Metaphysics": Paris, B.N., lat. 16131 and Darmstadt, Hessische La&HB, Hs 516, dans CIMAGL 67 (1997) pp. 78-92; J. Zupko, How It Played in the Rue de Fouarre: The Reception of Adam Woodham's Theory of the "Complexe SiBnificabile" in the Arts Faculty at Paris in the Mid-Fourteenth Century, dans FSt 54 ( 1994-97) pp. 211-225; J. Biard, La place de Ia felicite intellectuelle dans l'ethique buridanienne, dans Was is Philosophie im Mittelalter? ... , ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1998 (MiscMed 26) pp. 977-983; A. Zimmermann, OntoloBie oder Metaphysik? Die Diskussion iiber den GeBenstand der Metaphysik im 13. und H Jahrhundert. Texte und UntersuchunBen, Leuven 19982 , pp. 398-412, 416; C. Flueler, From Oral Lectures to Written Commentaries (op. cit. sous Expositio) (il distingue trois redactions outre !'ultima lectura). Nota: une version abregee figure dans un ms. de Varsovie, cf. Michael, op. cit., pp. 814-815.

Questiones super X libros Ethicorum Inc. (pro/.) Bonitatis et nobilitatis excellentiam philosophie moralis extollit Aristoteles secundo Ethicorum, cum dicit earn non esse contemplationis gratia ... (text.) Queritur igitur primo circa primum librum Ethicorum utrum de virtutibus sit scientia Expl. scilicet sensus vel appetitus sensitivi (qu. X, 5; dans certains mss. une sixieme question est annoncee mais pas developpee). Mss. tres nombreux, notamment Paris, Mazar. 3515 fO 1-166; BnF lat. 16128 fO 1-41 (et voir Lohr et Michael, op. cit.; BAMAT 7 (1997) p. 297; 9 (1999) p. 288); 10 (2ooo) pp. 242). Ed. Paris 1489 (reimpr. anast. Frankfurt 1968), Paris 1513, 1518, Oxford 1637; ed. partielle: liste des questions dans Faral, Notes (op. cit.), pp. 42-48; Wohler, op. cit. infra ( qu. VI, 16); traduction: J.J. Walsh, john Buridan, Questions on the Ten Books of the Nicomachean Ethics of Aristotle, book VI, qu. 6, dans Philosophy in the Middle ABes. The Christian, Islamic and Jewish Traditions, ed. A. Hyman et J.J. Walsh, Indianapolis 1973, pp. 711-716; H.A. Krop,Johannes Buridan. De Ethiek, Baarn 1988 (traduction partielle en neerlandais). Cf. Para!, Notes (op. cit.), pp. 40-48; id., HLF pp. 494, 576-591; E.J. Monahan, Human Liberty and Free Will accordinB to John Buridan, dans MS 16 (1954) pp. 72-86; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), pp. 423-426; J.J. Walsh, Is Buridan a Sceptic about Free Will, dans Vivarium 2 (1964) pp. 50-61; J.J. Walsh, Buridan and Seneca, dans ]HI 27 (1966) pp. 23-40; J.J. Walsh, Nominalism and the "Ethics": Some Remarks about Buridan's Commentary, dans JHPh 4 ( 1966) pp. 1-13; Lohr, op. cit., pp. 179-181; id., Berol., pp. 362-363, 386; id., Gall. A-L, pp. 231, 242, 249, 255; Gall. M-Z, pp. 94, 105, 114; J.B. Korolec, Rfkopisy "Quaestiones super decem libros Ethicorum "]ana Burydana, dans MHFSP 6 ( 1973) pp. 3-52; J.B. Korolec, Filozofia moralna ]ana Burydana, Wroclaw 1973; J.B. Korolec, La philosophie de Ia liberte de Jean Buridan, dans SM 15 (1974) pp. 109-152; J.B. Korolec, Le commentaire de Jean Buridan sur l'Ethique aNicomaque et l'Universite de Cracovie dans Ia premiere moitie du xve siecle, dans OrB anon 10 ( 1974) pp. 187-208;

JoHANNES BuRIDANUS

J.B. Korolec, Les principes de Ia philosophie morale de Jean Buridan, dans MPP 21 (1975) pp. 3572;

J.J. Walsh, Some Relationships between Gerald Odo's and John Buridan's Commentaries on Aristotle's Ethics, dans FSt 35 (1975) pp. 237-275; G. Federici Vescovini, dans The LoBic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 38-42; J.B. Korolec, L'Ethique aNicomaque et le probleme du libre arbitre aIa lumiere des commentaires parisiens du XIIIe siecle et Ia philosophie de Ia Iiberti de Jean Buridan, dans Die AuseinandersetzunBen an der Pariser Universitiit im XIII. Jahrhundert (MiscMed 10), Berlin/New York 1976, pp. 331-348; J.J. Walsh, TeleoloBY in the Ethics ofjohn Buridan, dans JHPh 18 (1980) pp. 265-286; M. Markowski, Die Rezeption Johannes Buridans Kommentars zur "Nikomachischen Ethik" des Aristoteles an den mitteleuropiiischen Universitiiten ... ,dans MPP 27 (1984) pp. 89-131; Michael, op. cit., pp. 829-882, 886; G. Krieger, Die StellunB und BedeutunB der philosophischen Ethik bei Johannes Buridanus, dans Medioevo 12 (1986) pp. 131-195; R. Saarinen, Moral Weakness and Human Action in John Buridan's Ethics, dans Faith, Will and Grammar, ed. H. Kirjavainen, Helsinki 1986, pp. 107-14o; J.J. Walsh, Buridan on the Connection of the Virtues, dans JHPh 24 (1986) pp. 453-482; S. Ebbesen, Buridans kommentarer til Aristoteles' Etik OB Politik, dans Platonselskabets Symposium Kebenhavn juni 1987. Antikkens MoraltaenkninB, K0benhavn 1988, pp. 89-103; K. Michalski, PodBlgdy Etyczne ]ana Buridana, cur. M. Markowski et al., dans SMedW 26 ( 1989) pp. 25-63; A. Vedder, Het humanisme in de ethiek van Johannes Buridanus, dans Millennium 5 (1991) pp. 3956;

0. Langholm, Economics in the Medieval Schools ... , Leiden etc. 1992, pp. 399-400; B. Michael, Buridans moralphilosophische Schriften, ihre Leser und Beniitzer im spiiten Mittelalter, dans Das Publikum politischer Theorie im 14. Jahrhundert, Mtinchen 1992, pp. 139-151; A. Vos Jaczn, Buridan on ContinBency and Free Will, dans John Buridan: A Master of Arts (op. cit.), pp. 141-155; R. Saarinen, Weakness of the Will in Medieval ThouBht. From AuBustine to Buridan, Leiden etc. 1994, pp. 163-187; H.-U. Wohler, Texte zum Universalienstreit, II. Hoch- und spiitmittelalterliche Scholastik ... ,Berlin 1994, pp. 149-171; J.B. Korolec, Les vertus de Ia vie publique, dans Societe et EBlise. Textes et discussions dans les universites d'Europe Centrale pendant le Moyen ABe tardif, ed. S. Wlodek, Turnhout 1995, pp. 148149;

0. Pluta, Albert der Grosse und Johannes Buridan, dans Albertus MaBnus und der Albertismus. Deutsche philosophische Kultur des Mittelalters, ed. M.J.F.M. Hoenen etA. de Libera, Leiden 1995, pp. 91-105; E.D. Sylla, Probability, Fame, and the Efficacity of ArBuments: Jean Buridan's Questions on Aristotle's "Ethics", dans Les philosophies morales et politiques au Moyen ABe ... , ed. B.C. Bazan et al., I, Ottawa 1995, pp. 590-601; J. Zupko, Freedom of Choice in Buridan's Moral PsycholoBJ, dans MS 57 (1995) pp. 75-99; R. Lambertini, Individuelle und politische KluBheit in den mittelalterlichen Ethikkommentaren (von

159

160

JoHANNES BURIDANUS

Albert his Buridan), dans Individuum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1996 (MiscMed 24) pp. 475-478; R. Saarinen, Die heroische TuBend als GrundlaBe der individualistischen Ethik im 14. Jahrhundert, dans Individuum und Individualitiit im Mittelalter, ed. J.A. Aertsen etA. Speer, Berlin 1996 (MiscMed 24) pp. 456-461; J. Biard, La place de Ia Jelicite intellectuelle (op. cit. sous Metaph.). Nota: des versions abregees de ce commentaire ont ete conservees dans divers ross. ( cf. Michael, op. cit., pp. 883-885 ); un fragment d'une expositio ( cf. Michael, pp. 877-878) n'est probablement pas de lui ( cf. Fltieler, op. cit. (Metaph.) p. 504); des Excerpta de questionibus Buridani super Ethica par Claudius Cel figurent dans le ms. Paris, BnF lat. 12431 fO 6-37, des Puncta abbreviata dans le ms. Krakow, Jagell. 704 fO 107; pour les Questiones, Expositiones, Conclusiones et Compendium in Aristotelis Ethicam dans le ms. Venezia, Marc. z. lat. 262 (avec un Elenchus questionum de Blaise de Parme), cf. G. Federici Vescovini dans RF 51 (1960) p. 187 et n. 57, 208; cf. aussi ead., dans RCSF (op. cit.), pp. 426-427. Questiones super librum Rhetoricorum Inc. Utrum rhetorica sit scientia. Et arguitur primo quod non quia est ars ... Expl. est enim rhetorica in moralibus sicut dialectica in speculativis etc. Mss. Erfurt, Amplon. Q319 fO 144-189v; Leipzig, UB 1246 fO 324-394v; LUbeck, SB Philos. 2° 3 fO 262v-321 (1. I: 44 qu., 1. II: r qu.; compilation de ces questions et de celles de Jean de Jandun); Paris, BnF lat. 16408 fO 179-182 (fragment 1. I). Ed. partielle (liste des questions) dans Fredborg, Buridan's Quaestiones (op. cit. infra), pp. 55-59, et dans ead., The Scholastic TeachinB (op. cit. infra, Qu. I, 14); edition complete en preparation par G. Krieger et F.-B. Stammkotter, en collaboration avec B. PrebenHansen (Johannes Buridan: Quaestiones in libros Rhetoricorum Aristotelis). Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 6; id., HLFp. 505; Lohr, op. cit., p. 181; K.M. Fredborg, Buridan's Quaestiones super Rhetoricam Aristotelis, dans The LoBic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 47-59; Michael, op. cit., pp. 818-823; J.B. Korolec,Jean Buridan et Jean de Jandun et Ia relation entre Ia rhetorique et Ia dialectique, dans Sprache und Erkenntnis im Mittelalter ( = MiscMed 13/2), ed. J.P. Beckmann et al., Berlin/New York 1981, pp. 622-627; K.M. Fredborg, Buridan om retorikkens virkefelt, dans Retorisk Festskrift ... ]. Fafner, ed. L. R0rbech et P. Skyum-Nielsen, Skjern 1985; K.M. Fredborg, The Scholastic TeachinB of Rhetoric in the Middle ABes, dans CIMAGL 55 (1987) pp. 85-105; S. Ebbesen, Retorik som filosofisk disciplin i 13-14. arhundrede, dans Fllosofiske studier 12 (1991) PP· I7-26; S. Ebbesen et I. Rosier-Catach, Le 'trivium' aIa Faculte des arts, dans L'enseiBnement des disciplines aIa Faculte des arts ... , ed. 0. Weijers et L. Holtz, Turnhout 1997 (Studia Artistarum 5) PP· m-m; J. Biard, Science et rhetorique dans les "Questions sur Ia Rhetorique" de Jean Buridan, dans La Rhetorique d'Aristote. Traditions et commentaires de l'antiquite au XVIIe siecle, ed. G. Dahan et I. Rosier-Catach, Paris 1998, pp. 135-152.

JoHA!\1\ES BuRIDANUS

De dependenttis, drversrtatrbus et convenientiis (1)32) Inc. Ad defensionem veritatis quam quidam impugn are nituntur de dependentiis effectuum ex suis causis ... Ed. J.M.M.H. Thijssen, Buridan on the Ontolo3ical Status of Causal Relations. A First Presentation of the Polemic "Questio de dependentiis, diversitatibus et convenientiis'·, dans Mensch und Natur in Mittelalter (MiscMed 21), ed. A. Zimmermann, Berlin/New York 1991, pp. 234-255. Cf. Faral, Notes (op crt), pp. 6-7; rd. dans HLF pp. 494, 506; M. Markowski, Bertra3 zu den polemischen Schriften des Johannes Rundanus, dans AHDLMA 33 (1966) p. 295; Michael, op. crt., pp. 427-429; Thijssen, op. cit. supra. Defenswnes determinatwnis de drversitate 3eneris ad speciem (1333) Inc. Alias composui quendam tractatum de diversitate generis ad speciem, contra quem duo magistri multipliciter dubitaverunt ... Expl. nee propter hoc occupatus studere non possum in aliis. Mss. Klosterneuburg, Stiftsb. 291 fO 172-205v; Praha 1536 (VJJI.E.n) fl' 255-288. Cf. Faral, Notes (op. cit), p. 7; id, HLF pp. 494, 506; M. Markowski, Reitra3 zu den polemischen Schriften (op cit), pp. 295-296; Michael, op. cit., pp. 430-432. Due questiones de universali (Tractatus de drfferentia universalis ad individuum) (1334) Inc. In isto tractatu tractabuntur due questiones multum difficiles, quarum prima est ista: utrum universale sit actu preter animam. Secunda questio, utrum universale sit preter animam unum unitate alia ab unitate numerali ... Expl. et ad hue plures conveniencia generali. Colophon (ms. Mi.inchen): Finit tractatus de differentia universalis ad individuum, quam composuit venerabilis magister Johannes Buridanus de Picardia contra quosdam Anglicos ponentes universalia esse encia extra animam sicut posuit Vickleff heresiarcha cum suis sequacibus et in isto tractatulo brevi improbat eos solvendo raciones eorum etc. Mss. Klosterneuburg, Stiftsb. 291 tu 215-229 (qu. 1); Mi.inchen, Clm 18789 t" 105-122; Praha 1536 (VIII.E.u) fO 232-243" (qu. 1); Uppsala C 615 fO 99r-99", 104-III". Ed. (partielle ): S. Szyller, Joannis Buridam Tractatus de differentia universal is ad indivrduum. Pars secunda, dans PrzTom 3 (1987) pp. 135-178. Cf. Faral, Notes (op cit), p. 6; id, HLF pp. 505-506; Z. Kuksewicz, Deux "Questwnes de universali'' de Jean Bun dan, dans BPhM 4 ( 1962) pp. !26129;

Z. Kuksewicz, Bertra3 zu dem Katalo3 der Werke des Johannes Buridanus (Due questiones de universal!, Tractatus de differentia umversalis ad mdividuum), dans BPhM 6 (1964) pp. 85-87; M. Markowski, Buridanica (op. cit. supra), p. 45; M. Markowski, Beitra3 zu den polemtschen Schnften (op. cit), pp. 296-297; M. Markowski, Johannes Buridanus Polemtk BfBen die universalienlehre des Walter Burlei3h, dans MPP 26 (1982) pp. 7-!7; Michael, op. crt., pp. 433-439.

161

162

JoHANNES BuRIDANUS

Nota: une Questio (Queritur prius utrum masis universalia sint primo nota confusa), qui precede les Due questiones dans le ms. d'Uppsala (fO 100v-103v), serait peut-etre de lui (cf. Kuksewicz, op. cit. 1962).

De relationibus Inc. Dicere confidenter aliquid de relacionibus est multum difficile nisi de eis sepe pertractetur ... Expl. et si predicte relaciones non sunt reales, nulla necessitas realitatis apparebit, de relacionibus autem hec dicta sunt in isto tractatu. Colophon: Finit tractatus de relacionibus editus per magistrum Johannem Biridanum contra magistrum Egidium de Fenocui, in hac materia contradicit, cum quo multum solemniter replicavit. Completus est ille tractatus Parisius anna Domini m 0 ccc 34, scriptus in Ingolstat a. D. mcccclxxxvi. Ms. Miinchen, Clm 18789 fO 187v-202. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 6; id., HLF p. 506; Z. Kuksewicz, Beitras (op. cit.), pp. 86-87; M. Markowski, Buridanica (op. cit.), pp. 45-46; Michael, op. cit., pp. 440-443. De natura numeri et unitatum (incertain) Inc. Doctor quidam reverend us determinavit de natura numeri et unitatum, cui us sentencia, si breviter recolligatur, est ista: Primo quod unitas est preter animam aliquid individuale additum ipsi continuo ... Expl. sed narrando opinionem illorum, ut magis esset contra eos contradiccio manifesta. Ms. Klosterneuburg, Stiftsb. 291 fO 205v-215. Cf. M. Markowski, Beitras zu den polemischen Schriften (op. cit.), pp. 296-297; Michael, op. cit., pp. 444-445. Questio de puncto (1335) Inc. Doctor unus venerabilis obviavit quibusdam dictis meis de puncta multum subtiliter, amore cui us et inquisitionis veritatis gratia ... Ed. V. Zoubov,Jean Buridan et les concepts du point au XIVe s., dans MRS 5 (1961) pp. 63-95. Cf. Faral, Notes (op. cit.), p. 34; id., HLF pp. 494, 566, 570; Zoubov, op. cit., pp. 43-63; Michael, op. cit., pp. 446-452. Questio de possibilitate existendi secundum eandem et non existendi simul in eodem instanti (1335) Inc. Multi mirantur qualiter alias dixi, quod possibile sit idem esse et non esse in eodem instanti ... Expl. in quo passio dicitur posterior subiecto. Colophon: Explicit questio de possibilitate existendi secundum eandem et non existendi simul in eodem instanti determinata per magistrum bridam anno domini millesimo ccc 0 xxx 0 v0 . Deo gracias.

JoHANNES BuRIDANUS

Ms. Paris, BnF lat. 16621 f' 233v-237. Cf. Michael, op crt., pp. 453-454. AUTRES OEUVRES:

un traite De diversitate 3enens ad speciem semble etre perdu ( cf. Michael, op. cit., pp. 425Nota de eo a ete conservee dans un ms. de Prague ( cf. R. Palacz, dans MPP 14 (1970) p. 53, une Vita dans le ms. Vaticano, Pal. lat. 381 fD 140-141v (inc. Buridanus natione Picard us, cui us dicta et questiones in magna copia apud studia ... ). Pseudo-Johannes Buridanus Questiones super librum Physicorum Inc. Queritur circa primum librum Physicorum utrum de rebus naturalibus sit scientia ... Expl. sed com petit alteri esse extensum. Colophon: Expliciunt questiones edite et com pilate necnon ad pennam date Parisius per acutissimum doctorem cognomine Biriden ... A.D. 1391 ... Ms. Vaticano, Vat. lat. 3019. Cf. Maier, Aus3ehendes Mittelalter I, Roma 1964, pp. 255-256; Lohr, op. cit., p. 182. 426); une

Questiones in librum De animalibus Inc. Circa librum De animalibus queritur primo utrum de omnibus animalibus possit esse scientia ... Expl. uncle vaporem sanguinem vocavit Galien us calorem, quia calor tali substantia funditur et per illam multiplicatur. Et sic est finis. Deo gratias. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2164 fD 235-3IIv. Cf. Lohr, op. cit., pp. 182-183; Michael, op. cit, pp. 923-924. Sententia hbri Ethicorum ( = Albertus de Saxonia ?) Inc. Omnis ars et omnis doctrina. Iste est liber Ethicorum Aristotelis in quo determinat de his que pertinent ad regimen unius, propter quod scientia huius libri vocata est monastica. Qui dividitur in decem libros partiales ... Expl. civitatem et qui corrumpunt et hoc ad librum Politicorum pertinet. Et hie est finis huius libri Ethicorum. Mss. Vaticano, Vat. lat. 6384 fD 1-61v; Venezia, Marc. 1984 (Z.lat. 262) fD 16-83v Cf. Lohr, op. cit., p. 179; Michael, op cit., pp. 826-828; C. Fli.ieler, Buridans Kommentare zur Nikomachischen Ethik: Drei unechte Literalkommentare, dans Vivanum 36 (1998) pp. 234-249; BAM AT ro (2ooo) pp. 243-244. Nota: un fragment d'un autre commentaire Iitteral a ete conserve dans le ms. Paris, BnF lat. 17831 fD 45-54v (parmi les questions de Buridan) et edite par J.B. Korolec, Fra3menty anonimowe3o komentarza do "Et)'ki" w rrkopzsze Bzbliotheque Nationale w Paryzu Lat. 17831, dans SMedW 12 (1970) pp. 40-71; cf. Michael, op. cit., pp. 824-825; Fli.ieler, op cit.,

163

164

PsEuDo-JoHANNES BuRIDANUS pp. 241-249; le Compendium X librorum super Ethica, conserve dans le ms. Venezia, Marc. 1984 (Z.lat. 262) fO 4-15 (cf. Lohr, op. cit., p. 179) est une copie de Ia Summa Alexandrinorum.

=

Questiones super VIII libros Politicorum ( Nicolaus de Waldemonte) Inc. Secundum ordinem istius libri Politice movetur prima questio talis (Circa primum librum Politico rum Aristotelis talis movetur questio ): utrum bonum commune sit preferendum bono particulari sive privata ... Expl. per que possumus nos regulare et actus nostros ut finem nostrum adipiscamur in vita perfecta et continuata ad quam nos perdu cat Deus gloriosus. Amen. Mss. Padova, B. Univ. 1472 fO 162-244; Paris, BnF n.a.l. 1130 £06-219 (Expliciunt questiones notabiles supra octo libris Politicorum edite a venerabili viro magistro Nicolao de Waldemonte, cuius anima requiescat in pace); Sevilla, B. Colomb. 7.7.10 (attr. a Joh. B.); Stuttgart, Landesb. HB.VI.99 fO 1-135; Torino, B.N. Univ. I.III.5 (incomplet); Vaticano, Vat. lat. 2167 fO l-139v; 3017 fO 1-102v. Ed. Paris 1489 (anon.), 1513 (attr. a Buridan; reimpr. anast. Frankfurt 1969), Oxford 1640 (Buridan); ed. partielles: liste des questions dans Faral, op. cit., pp. 48-52, et dans Fliieler I, pp. 121-140; qu. I, 6 et VI, 3 dans Fliieler I pp. 262-302; qu. I, n dans E. Bridrey, op. cit. infra, pp. 727-736. Cf. Faral, Notes (op. cit.), pp. 48-52; id., HLF pp. 591-593; E. Bridrey, La theorie de Ia monnaie au XIVe siecle: Nicole Oresme, Paris 1906, passim; M. Grabmann, Die mittelalterliche Kommentare zur Politik des Aristoteles, SBBay 1941, Heft 10 pp. 36-40; C. Martin, The Commentaries on the Politics of Aristotle in the Late 13th and Early 14th Centuries, with Reference to the Thouaht and Political Life of the Time, diss. Oxford 1949, pp. 190-221; M. Grignaschi, Un commentaire nominaliste de Ia "Politique" d'Aristote:Jean Buridan, dans Anciens Pays et Assemb!ees d'Etats 19 (1960) pp. 123-142; A. Maier, Codices Vaticani Latini ... , 1961, pp. 135-136; K. Gorski, Un traite polonais de Politique au xve siecle et !'influence de Buridan en Poloane, dans Anciens Pays et Assemblees d'Etats 39 (1966) pp. 65-83; Lohr, op. cit., p. 181; id., Hispal., p. 558; G. Federici Vescovini, dans The Loaic ofJohn Buridan (op. cit.), pp. 42-43; Michael, op. cit., pp. 888-897; Fliieler II pp. 28, 39-40.

=

Questiones Economice ( Bartholomeus Brugensis) Inc. Circa Iibras oeconomice Aristotelis quem cleo adiuvante exposuimus, dicenda sunt primo aliqua in communi et prima de comparatione ... Expl. in cognitione veritatis. Mss. Padova, B. Univ. 1472 fO 246-259v. Cf. Lohr, op. cit., p. 181; G. Federici Vescovini, dans The Loaic ofjohn Buridan (op. cit.), pp. 43-44; Michael, op. cit., p. 887;

PsEUDo-JoHANNES BuRIDANUS

A. Slomczynska, Repertorium commentariorum in Aristotelis "Economica" latinorum, dans MPP pp. 177-178; Fliieler II p. 28; 0. Weijers, Le travail intellectuel ... , 1. A-B, p. So. Nota: le commentaire du ms. Miinchen 11478 fO 239-256 (1. I) est une version elargie du commentaire d'Albert de Saxe (cf. Fliieler pp. 27-28); des Conclusiones in Oeconomica (anonymes) se trouvent dans le ms. Berlin, SB lat. fol. 934 fO 337-340. 28 (1986)

Tractatus de terminis confundentibus, de quibusdam sophismatibus et de sensu composito et diviso Inc. In principia uniuscuiusque operis nomen Domini est invocandum ... Ms. Vaticano, Vat. lat. 3065 fO 105-107v. Cf. Clagett et Murdoch, Medieval Mathematics, dans Manuscripta 3 (1959) p. 22; G. Federici Vescovini, dans RCSF (op. cit.), p. 417; Michael, op. cit., II, pp. 913-914.

s

JoHANNES CANONICUS (MAMBRES, MARBRES, MARLO),

ldebut xive s.]

D'origine catalane, il serait d'apres certains mss. de l'ordre des Franciscains, mais d'autres donnent le nom de Johannes Marbres (Mambres, Marlo) et le situent explicitement comme maitre es arts aToulouse; il fut probablement chanoine de Tortosa, peut-etre aussi de Barcelone; il cite souvent Franciscus de Marchia; le commentaire sur la Physique etait tres probablement connu a Paris. L'identification de Johannes Canonicus et de Johannes Marbres a ete contestee par Thorndike (voir ci-dessous). BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 2977; De Wulf III pp. 86, 94; Carreras y Artau II pp. 558-560; Sarton III pp. 739-740; Duhem VI pp. 386-390, VII-VIII passim; Maier I, IV, passim; Emden, Oxford, pp. 346-347; Carreras y Artau, Historia, II pp. 558-560; Diaz Diaz, V, 1995, pp. 151-152; Lohr, dans Traditio 26 (1970) pp. 183-184; id., Gall., pp. 229, 252; id., Hispal., p. 549; id., Matrit., pp. 260-274; A. Pladevall, dans Gran Enciclopedia Catalana, IX, pp. 571-572; H.J. Sbaralea, Suppl. II, pp. 47, 99; L. Baudry, En lisant Jean le Chanoine, dans AHDLMA 9 (1934) pp. 175-197; L. Thorndike, Concernin3 John Canonicus, dans Isis 40 (1949) pp. 347-349; A. Maier, Verschollene Aristoteleskommentare des 14. Jahrhunderts, dans Autour d'Aristote. Recueil d'etudes ... offert aMonsei3neur A. Mansion, Leuven 1955, pp. 517-525, 528 (id., Aus3ehendes Mittelalter I, Roma 1964, pp. 239-247, 250 );

165

166

JoHANNES CANONICUS J. Carreras y Artau, Notas sobre el escotismo medieval en Ia provincia franciscana de Aragon, dans Antonianum 40 (1965) pp. 472-479; G.J. Etzkorn, Note sur Jean le Chanoine, alias Petrus Casuelis, O.F.M., dans BPhM 23 (1981) p. 93; E.P. Mahoney, Aristotle as "The Worst Natural Philosopher" (pessimus natura/is), "The Worst Metaphysician" (pessimus metaphysicus): His Reputation among Some Franciscan Philosophers (Bonaventure, Francis of Meyronnes, Antonius Andreae, and Joannes Canonicus) and Later Reactions, dans Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty Michalski (1879-1947), Amsterdam 1988, pp. 261-273; C. Reusch, Index des commentateurs medievaux d'Aristote (XII-XV), dans Atalaya 1 (1991); P. Marangon, Le origini e le Jonti dello scotismo padovano, dans "Ad cognitionem scientiae festinare". Gli studi nell'Universita e nei conventi di Padova nei secoli XIII e XIV, ed. T. Pesenti, Trieste 1997, pp. 168, 172-173, 201, 217. OEUVRE: Questiones super VIII libros Physicorum Inc. (pro!.) Venite ad me omnes qui laboratis eta generationibus meis adimplebo vos. Quot et quantos fructus scientiarum notitia et cognitio nobis afferunt ... (text.) Queritur primo utrum substantia finita in suo conceptu communi in quantum naturalis sit subiectum primum et adequatuin philosophie naturalis ... Expl. eternitas autem creature est imperfecta et dependens et ab eternitate Dei virtualiter contenta. Et sic finitur questio et per consequens to tum opus questionum Physico rum. Mss. nombreux, notamment Madrid, B.N. 2014 fO 1-288v; 4230 fO 1-190v; (et voir Lohr, op. cit.; BAMAT 8 (1998) pp. 272-273; 9 (1999) p. 289). Ed. Padova 1475, Venezia 1481, etc.; ed. partielle dans J. Kraus, Quaestiones de universalibus magistrorum Crathorn, D.P., Anonymi, O.F.M.,Joannis Canonici, O.F.M., Munster i. W. 1937 (I qu. 6 art. 3 pars 3); une edition critique a ete annoncee (cf. M.-Th. d' Alverny, Editions de textes, dans Arts liberaux et philosophie au Moyen Age. Actes du 4e Congres intern. de philosophie medievale, Montreal/Paris 1969, P· 408 n° 19). Cf. P.J.J.M. Bakker et D.-J. Dekker, Antoine Andree ou Jean le Chanoine? A propos de l'authenticite du commentaire de Ia Physique conserve dans le ms. Cambridge, Conville and Caius College, 368 (590), dans BPhM 42 (2ooo). AUTRES OEUVRES: peut-etre un commentaire In logica, dont le ms. est perdu; G. de Andres, La coleccion de cOdices del Covento de Santo Tomcis de Avila en Ia Biblioteca Nacional. Su identificacion, dans Hispania Sacra 41 (1989) p. 120 n° 130 (ms. Madrid, B.N. 4230) fait mention de "Johannis Canonicus Mambres libri (opus philosophicum )".

M

JoHANNES DE CAULAINCOURT,

[fin XVe s.)

Originaire du diocese de Therouanne ("Morinorum" ou "Morinensis"), il fut maitre es arts a Paris en 1478 et procureur de Ia nation Picarde.

JOHANNES DE CAULAINCOURT

BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 26 (1970) p. 184; id., Gall. M-Z, pp. 82-83. Cf. CUP Auct. IV (passim). OEUVRES:

Questiones super VIII Iibras Physicorum Inc. Circa initium totius philosophie naturalis primi (l) Physice queritur primo utrum corpus sub ratione naturalitatis sit subiectum adequatum philosophie naturalis ... Expl. infinita infinitate propter qiclus (?) qualitatis. Et hec de octavo libra Physicorum. Colophon: Explicit octavus liber Physicorum scriptus per me Antonium de Courtignon sub venerabili magistro Johanne de Caulaincourt in regali collegia magne Marchie ... A.D. 1480. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 4-85. Questiones super IV Iibras De celo et mundo Inc. Circa initium primi libri De celo et mundo queritur utrum corpus simplex sub ratione mobilitatis ad ubi sit adequatum subiectum huius scientie ... Expl. terram. Et hec de quarto libra De celo et mundo. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 86-I04v. Questiones super librum De aeneratione et corruptione Inc. Circa initium primi libri De generatione et corruptione Aristotelis queritur utrum corpus sub ratione transmutationis sit adequatum subiectum ... Expl. pro conclusione pnsali (?). Et hec de questione et per consequens de toto libro De generatione et corruptione. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO I05-II8. Questiones super III Iibras Meteororum Inc. Circa initium primi libri Metaphisicorum (sic) Aristotelis queritur utrum impressio meteorica sub ratione naturaliter mixti et perfecti sit adequatum scientie meteorice subiectum ... Expl. solvuntur ex dictis. Et hec de tertia Meteorarum et per consequens de omnibus libris. Colophon: Explicit tertius liber Meteororum scriptus per me Antonium de Courtignon sub venerabili magistro Johanne de Caulaincourt ... die mensis maii A.D. 148r. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO n8v-I4I. Questiones super III Iibras De anima Inc. Circa initium primi libri De anima Aristotelis queritur primo utrum corpus animatum sub ratione animati sit adequatum scientie de anima subiectum ... Expl. rationes ante mote solvuntur. Et hec de omnibus libris De anima. Colophon: Explicit tertius De anima scriptus per me Antonium de Courtignon sub

167

168

JOHANNES DE CAULA1NCOURT venerabili viro magistro Johanne de Caulaincourt in regali collegio magne Marchie A.D. 1481 ... Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 142-166. Questiones super librum De sensu et sensato Inc. Circa initium libri De sensu et sensa to Aristotelis queritur primo utrum corpus sensitivum sit adequatum subiectum ... Expl. qualitatum sensibilium. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 166v-174v. Questiones super librum De memoria et reminiscentia Inc. Circa initium libri De memoria et reminiscentia Aristotelis queritur primo utrum iuvenes et senes sint bene memorati ... Expl. ex conclusione responsali. Et hec de libro De memoria et reminiscentia. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 175-!77. Questiones super librum De somno et viBilia Inc. Circa initium libri De somno et vigilia Aristotelis queritur utrum somnus et vigilia sint so lis et omnibus animalibus convenientes ... Expl. somnia. Et hec de somno et vigilia. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO mv-182. Questiones super librum De lonBitudine et brevitate vite Inc. Circa initium libri De longitudine et brevi tate vite queritur primo utrum calidum et frigidum sint cause Ionge vite ... Expl. consistit in humido et calido. Et hec de questione et per consequens de tota philosophia naturali finita per me in vigilia ascensionis Domini A.D. 1481. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 182v-184. Questiones super Iibras (I- VI) Metaphysice Inc. Circa initium primi libri Metaphysice Aristotelis queritur primo utrum ens in quantum ens quod est commune tam ad finitum quam infinitum sit scientie metaphysice primum et adequatum subiectum ... Expl. patet ex dictis. Et hec de subiecto Metaphysice. Colophon: Explicit Metaphysica finita per me Antonium de Courtignon sub venerabili viro magistro Johanne de Caulaincourt in regali collegio magne Marchie prima die mensis iulii A.D. 1481. Ms. Mende, Bibl. publique 40 fO 184v-217. AVTRES OEUVRES: inconnues.

JoHANNES DE CHYMIACO

M

JoHANNES DE CHYMIACO (CHYNIACO, CHYVIACO, SYMACO ), lfin XIVe

s.]

Maitre es arts aParis en 13 77. BIBLIOGRAPHIE: Lohr, dans Traditio 26 (1970) p. 185. Cf. CUP III n° 1384 n. 7; 1413. OEUVRE: Questiones libri Physicorum Inc. Circa primum librum Physicorum primo queritur utrum scientia naturalis sit scientia de omnibus rebus ... Expl. non expansa est per to tum corpus. Ms. Erfurt, Amplon. Q.304 fO I-I48v. Cf. M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Aaes, Madison 1959, p. 632 (qui pense que ce commentaire pourrait etre de Johannes Chilmark; cf. ci-dessus la liste des auteurs exclus, introduction p. 22). AUTRES OEUVRES: inconnues.

169

STUDIA ARTISTARUM

Deja parus: 0.

WEIJERS, Le travail intellectuel a Ia Faculte des Arts de Paris: textes et maftres (ca. 1200-1500). 1, Repertoire des noms commenfant par A-B, SA 1, 1994, 2-503-50369-1.

0.

WEIJERS, La 'disputatio' a Ia Faculte des arts de Paris (1200-1350 environ). Esquisse d'une typoloBie, SA 2, 1995, 2-503-50460-4.

0.

WEIJERS, Le travail intellectuel a la Faculte des arts de Paris: textes et maftres (ca. 1200-1500). 2, Repertoire des noms commenfant par C-F, SA 3, 1996, 2-503-50556-2.

0.

WEIJERS &

L.

HOLTZ,

L'enseiBnement des disciplines

xve siecles), SA 4, 1997, 2-503-50571-6.

aIa Faculte des arts (Paris et Oxford, XIIIe-

C.

LAFLEUR & J. CARRIER, L'ensei3nement de la philosophie au XIIF siecle. Autour du " Guide de l'etudiant "du ms. Ripoll109, SA 5, 1997, 2-503-50680-1.

0.

WEIJERS, Le travail intellectuel a la Faculte des arts de Paris: textes et maftres (ca. 1200-1500). 3, Repertoire des noms commenfant par G, SA 6, 1998, 2-503-50801-4.

The Commentary Tradition on Aristotle's 'De Beneratione et corruptione'. Ancient, Medieval and Early Modem, SA 7, 1999, 2-503-50896-0.

J.M.M.H. THIJSSEN & H.A.G. BRAAKHUIS,

Le 'Graecismus' d'Evrard de Bethune a travers ses Bioses. Entre wammaire positive et wammaire speculative du XIIF au xve siecle, SA 8, 2000, 2-503-51018-3.

A. GRONDEUX,

0.

WEIJERS, Le travail intellectuel a Ia Faculte des arts de Paris: textes et maftres (ca. 1200-1500). 4, Repertoire des noms commenfant par H et J (jusqu'a Johannes C.), SA 9, 2001, 2-503-51175-9.

0. WEIJERS, Le maniement du savoir. Pratiques intellectuelles aI 'epoque des premieres universites (XIIJe_ XIVe siecles), SA hors serie, 1996, 2-503-50531-7.