Le travail intellectuel à la Faculté des Arts de Paris 2503505562, 9782503505565

245 94 5MB

French Pages [103]

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Le travail intellectuel à la Faculté des Arts de Paris
 2503505562, 9782503505565

Citation preview

STUDIA ARTISTARUM

Etudes sur la Faculté des arts dans les Universités médiévales

3

Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: textes et maîtres (ca. 1200-1500) II

C-F

STUDIA ARTISTARUM

Etudes sur la Faculté des arts dans les Universités médiévales Sous la direction de Olga Weijers Constantijn Huygens Instituut KNAW LaHaye

LouisHoltz Institut de Recherche et d'Histoire des Textes CNRS Paris

STUDIA ARTISTARUM

Etudes sur la Faculté des arts dans les Universités médiévales

3

Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: textes et maîtres (ca. 1200-1500)

IL Répertoire des noms commençant par C-F

BREPOLS

Typoaraphie et mise en page Eline Gumbert

© 1996

~ BREPOLS

Ail rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. D/I996/0095/63 ISBN 2-j03-j0jj6-2

TABLE DES MATIÈRES

Avant-propos Introduction

7

9

Liste des abréviations Index des auteurs

21

27

Répertoire noms commençant parC noms commençant par D noms commençant parE noms commençant par F

29

45 57

83

AVANT-PROPOS Ce deuxième fascicule du répertoire concerne les maîtres de la Faculté des arts de Paris -leurs oeuvres et leurs lectures- dont le nom commence par les quatre lettres de l'alphabet: C, D, E et F. Son volume équivaut au premier fascicule: ajouter la lettre G aurait par trop augmenté le nombre des pages et, d'ailleurs, le délai de publication. Les lettres G etH constitueront probablement le troisième fascicule, qui paraîtra dans deux ans, les lettres 1-J paraîtront ensuite dans le quatrième fascicule. Dans l'introduction au répertoire, parue dans le premier fascicule, nous avons exposé les principes qui sont à la base de nos travaux et qui déterminent quels auteurs et quels textes sont retenus, et aussi quelles sont les catégories qu'on ne trouvera pas dans ce répertoire. Ici, nous avons jugé utile d'ajouter une illustration concrète des conséquences de cette méthode, en donnant des exemples d'auteurs exclus. Bien entendu, ces deux introductions, qui se complètent, seront réunies et sans doute élargies dans la version définitive du répertoire. Comme pour le premier fascicule, de nombreux membres du réseau international m'ont aidée à compléter les notices et à éliminer des erreurs. Je remercie cordialement tous ceux qui, d'une façon ou d'une autre, ont contribué à la mise au point de ce fascicule: Louis Jacques Bataillon, Guy Beau jouan, Bert Bos, Henk Braakhuis, William Courtenay, Francesco Del Punta, Lambertus M. De Rijk, Sten Ebbesen, Graziella Federici Vescovini, Jean-François Genest, Jean-Philippe Genet, Anne Grondeux, Louis Holtz, Danielle Jacquart, Marie-Henriette Jullien de Pommerol, Zenon Kaluza, Onno Kneepkens, Roberto Lambertini, Steven Livesey, Claire Maître, Fabienne Pironet, Emmanuel Poulie, Irène Rosier, Jean-Pierre Rothschild, Chris Schabel, Andrea Tabarroni, Kees Vellekoop, Jacques Verger, André Vemet, Charles Vulliez. Rappelons que les travaux dont résulte le répertoire font partie du programme de recherche commun entre la Section d'études médiévales du Constantijn Huygens Instituut (La Haye) et l'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes (Paris), programme créé en 1991, sur le thème "La Faculté des arts dans les universités médiévales (Paris et Oxford)", et auquel se sont associés une cinquantaine de spécialistes de différents pays. Je me félicite de cette coopération franco-néerlandaise élargie et soutenue par un réseau international, qui s'est avérée un procédé de travail agréable et efficace.

INTRODUCTION Dans le premier fascicule, nous avons expliqué la théorie et les principes qui président à la constitution du répertoire. Répétons seulement qu'il ne s'agit pas de recherches prosopographiques, mais que nous voulons donner une idée du milieu intellectuel de la Faculté des arts de Paris, en mettant l'accent sur les textes issus de l'enseignement et utilisés dans l'enseignement. Ainsi, nous faisons non seulement mention des textes écrits par les maîtres ès arts parisiens, mais aussi de ceux d'auteurs contemporains travaillant ailleurs dans les mêmes disciplines, et dont les écrits étaient connus à Paris. Pour distinguer ces deux catégories, nous leur donnons des codes: M pour les maîtres de la Faculté des arts de Paris, S pour les sources contemporaines relatives aux disciplines enseignées à cette Faculté. En outre, le code D indique les cas douteux, c'est-à-dire les maîtres dont nous ne savons pas avec certitude s'ils ont enseigné à la Faculté des arts de Paris ou si leurs ouvrages y ont été connus. Ce système, qui est exposé en détail et justifié dans le premier fascicule', arencontré critiques et approbation. Dans les critiques, on peut discerner deux réactions contraires: certains craignent qu'en incorporant des maîtres d'autres Facultés ès arts, même marqués par un code, on crée l'impression que la Faculté des arts de Paris était beaucoup plus importante qu'elle ne l'était en réalité, parce que les lecteurs assimileront inconsciemment à cette seule Faculté tous les auteurs mentionnés. Cela nous semble un risque à prendre et qu'il ne faut pas exagérer: ce répertoire est destiné aux spécialistes, qui seront très bien à même de faire la différence entre les deux catégories. D'autres lecteurs souhaiteraient incorporer le plus d'auteurs possible, même si l'on ne dispose pas d'indice probable que leurs travaux étaient connus dans le milieu parisien. Selon leur raisonnement, dans l'état actuel des connaissances, il reste un grand nombre d'inconnus exclus de tout répertoire et sur lesquels il serait utile de trouver des notices. Certes, mais il nous a semblé qu'il ne faut pas répéter les erreurs de P. Glorieux, qui, dans son ouvrage La Faculté des arts et ses maîtres, a rassemblé, outre les maîtres du xme et du début du XIVe siècle, un amalgame d'auteurs d'horizons si divers (chroniqueurs, poètes, théologiens du xne siècle) que le titre de ce répertoire ne correspond pas à son contenu. Notre dessein est de faire un répertoire restreint à une seule Faculté des arts, mais qui couvre tout le champ des écrits témoignant de son activité intellectuelle du début jusqu'à la fin du moyen âge. Dans la pratique, la catégorieS, comprenant les auteurs dont les écrits relatifs à l'enseignement des arts ont été des sources utilisées par les maîtres parisiens, impose souvent des choix difficiles. Certains cas sont évidents: il n'y a aucun doute que les commentaires d'Albert le Grand étaient connus et exploités à la Faculté des arts de Paris. Mais le plus souvent, il faut se contenter de probabilité. A défaut de connaître toutes les oeuvres des maîtres parisiens et de reconnaître leurs sources,

1. Voir Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris ... , I, A-B, Turnhout I994,

pp. 9-II.

10

INTRODUCTION

d'autres critères doivent présider au choix: l'origine des manuscrits peut être un indice, ou la carrière ultérieure de l'auteur et ses liens avec Paris: ainsi, Alexandre d'Alexandrie fit ses études de théologie à Paris et y enseigna plus tard comme maître régent; il est donc très vraisemblable que ses oeuvres concernant les arts aient été également connues à Paris. Parfois, une simple probabilité se voit confirmée par des recherches récentes: la décision déjà prise d'inclure Adam de Buckfeld comme source des maîtres parisiens s'est vue justifiée grâce à l'article de T.B. Noone paru en 1992 2 • Mais dans la plupart des cas, ce genre de confirmation bienvenue manque. Il est clair que des études prosopographiques pourraient nous aider grandement sur ce point délicat; malheureusement, les projets d'un répertoire prosopographique de l'Université de Paris sont encore en cours de réalisation 3 . Dans l'ensemble nous pratiquons une attitude assez critique envers les auteurs et les textes- ayant trait aux disciplines enseignées à la Faculté des arts- qui pourraient entrer dans la catégorie S. Que leur utilisation à la Faculté des arts de Paris soit possible ne suffit pas pour les retenir; il faut qu'elle soit probable. Par conséquent, nombreux sont les auteurs qui ne sont pas retenus et qui ne figurent donc pas dans notre répertoire. Le nombre et le caractère divers de ces exclus nous ont donné l'idée qu'il serait sans doute utile de présenter en introduction les cas douteux dont on peut se demander s'il aurait fallu les inclure. D'une part, ces exemples peuvent servir à illustrer et à expliciter les critères appliqués, qui, jusqu'à présent, ont été exposés seulement de façon théorique. D'autre part, les listes de cas non retenus donnent une idée de la complexité et de la richesse du monde intellectuel dans lequel nous avons découpé l'objet de nos recherches. Il faut se rappeler que la Faculté des arts n'est pas un milieu fermé. Dans la même ville, il n'y a pas seulement les autres Facultés, dont les étudiants étaient en majorité issus de la Faculté des arts, mais aussi les collèges, de plus en plus nombreux, et les écoles des religieux"'. En plus, la circulation des universitaires était importante: des étudiants rentraient chez eux après l'achèvement de leurs études, en emportant, outre leur grade académique, des livres; des professeurs étrangers rendaient visite à Paris, y donnaient des leçons ou participaient aux disputes. Finalement, il y avait naturellement des contacts avec le monde non universitaire, le clergé, les gens de la cour, plus tard le parlement. D'autre part, rares étaient ceux dont la vie se déroulait exclusivement au sein de la Faculté des arts. Certains maîtres ès arts faisaient carrière dans le monde, souvent après avoir étudié dans une Faculté supérieure, d'autres poursuivaient un destin littéraire, tel Arnoul Greban, surtout connu pour sa poésie en moyen français, beaucoup, venus de loin, retournaient à leur pays d'origine. Les influences, les échanges d'idées, les événements

2. T.B. Noone, Evidence for the use of Adam of Buckjield's writinss at Paris: a note on New Haven, Yale University, Historical-Medical Library 12, dans MS 54 (1992) pp. 308-316.

3. Sous la direction notamment de Jean-Philippe Genet et de William Courtenay. 4. Sur l'enseignement des arts dans les collèges, cf. les contributions de Serge Lusignan et de William Courtenay dans L'enseisnement des disciplines à la Faculté des arts (actes du colloque 18-20 mai 1995, sous presse). A propos de l'enseignement des arts chez les religieux, voir notamment dans le même volume la mention faite des séances inaugurales dans l'école des Cisterciens du Collège Saint-Bernard.

INTRODUCTION

académiques ou politiques étaient nombreux. Bref, la Faculté des arts faisait partie d'un monde complexe. Les auteurs qui ont été exclus à cause des critères que nous avons fixés se laissent diviser en plusieurs catégories: - 1. ceux qui, travaillant dans les disciplines de la Faculté des arts, se situent en dehors des limites chronologiques -2. ceux dont les écrits ne semblent pas vraiment appartenir au milieu de la Faculté des arts - 3. ceux qui, travaillant, dans d'autres centres d'études, dans ce domaine et dans les limites chronologiques, n'ont sans doute pas été connus à Paris - 4. ceux dont ne sont connus que le nom et le titre des ouvrages, mais dont il ne reste ni manuscrit ni édition. Pour illustrer la première catégorie, on peut citer le cas d'Alexandre Neckam, mort en 1217 et maître ès arts à Paris entre 1180 et 1186. D'une part, il est certain que les maîtres du début du XIIIe siècle ont connu ses travaux. Mais c'est un auteur qui appartient à la fin du XIIe siècle, comme l'étaient Alain de Lille et Etienne Langton, et ses écrits ne reflètent pas les nouvelles méthodes et les nouveaux intérêts de la Faculté des arts du siècle suivant. Un autre cas est celui de Daniel de Morley. D'origine anglaise, il quitta l'Angleterre en 1170 pour Paris, puis Tolède, où il travailla avec Gérard de Crémone. De retour en Angleterre, il composa sa Philosophia sive Liber de naturis inferiorum et superiorum à la demande de Jean d'Oxford, évêque de Norwich de 1175 à 1200. Son oeuvre fut sans aucun doute connue à Paris5. Mais après discussion avec les membres du

1.

j. Parmi les ouvrages publiés au sujet de Daniel de Morley on peut citer: Glorieux, Fac. Arts no 81; Chevalier I, col. 1112; Ch. Singer, Daniel of Morley, an Enslish philosopher of the XIIth century, dans Isis 3 (1920) pp. 263-269; Thorndike II, 1923, pp.I7I-I8I; M. Müller, Die Stelluns des Daniel von Morley in der Wissenschaft des Mittelalters, dans PJ 41 (1928) pp. 301-337; Sarton II, 1931, p. 385; R.W. Hunt, Enslish LearninB in the Late Twelfth Century, dans TRHS 19 (1936) pp. 23-24; Th. Silverstein, Daniel of Morley. English cosmogonist and student of arabie science, dans MS 10 (1948) pp. 179196; H. Schipperges, Die frühen Übersetzer der arabischen Medizin in chronologischer Sicht, dans AGMed 39 (1955) pp. 74-76; B. Stock, Myth and science in the twelfth century. A study of Bernard Silvester, Princeton 1972, pp. 262-271; R.W. Southern, Robert Grosseteste. The Growth of an English Mind, Oxford 1986, pp. 88-90. Son oeuvre pourrait donner lieu à la notice suivante: Philo sophia sive Liber de naturis inferiorum et superiorum (1175-1180) Inc. (prooem.) Cum dudum ab Anglia me causa studii excepissem et Parisiis aliquamdiu moram fecissem ... (text. L. I) Cum divinam sapientiam non lateat amne bonum in commune deductum pulcrius elucescere ... Expl. in hoc enim quod Dea serviunt reges sunt, quia servire Dea regnare est, cuisit honor et gloria. Amen. Ed. G. Maurach, Daniel von Morley, Philosophia, dans ML]I4 (1979) pp. 204-255 (éd. pp. 212-245); K. Sudhoff, dans AGM 8 (1917) pp. Ho; A. Birkenmajer, ibid. ro (1919) pp. 45-51. Cf Sudhoff, op. cit.; L. Thorndike, Daniel of Morley, dans EHR 37 (1922) pp. 540-544; F. Bliemetzrieder, Über literarische Vorlagen des Liber de naturis inferiorum et superiorum des Daniel von Morley, dans AGM 10 (1927) pp. 338-344; Maurach, op. cit.

II

12

INTRODUCTION

réseau, nous avons conclu que cet ouvrage appartient manifestement à la fin du xne siècle et ne trouve donc pas sa place parmi les oeuvres universitaires. A l'autre bout de la période retenue, on rencontre naturellement des auteurs appartenant au XVIe siècle, comme Franciscus Maurolycus, auteur d'une paraphrase d'Archimède, De circuli dimensionibus libellus, et d'un Hippocratis tetragonismus (Paris, BnF lat. 7465, en partie autographe, de 1534). Outre les auteurs manifestement trop récents, se pose le problème de ceux qui entrent dans la période chronologique que nous avons limitée aux environs de 1500 mais que l'on doit classer parmi les humanistes. Avec les humanistes italiens des XIVe et xve siècles, on se trouve déjà en plein dans la Renaissance, un monde totalement différent de la Faculté des arts médiévale. Heureusement, la plupart des humanistes réunissent au moins deux critères d'exclusion: la nature de leurs travaux et l'absence de lien avec la Faculté des arts de Paris. En voici quelques exemples: Angelus Politianus, [1454-1494], professeur de grec et de latin à Florence, auteur notamment de Lamia: praelectio in Priora Aristote lis Analytica et de Panepistemon: praelectio in Ethicam Aristotelis; des éditions ont paru par ex. en 1512, 1519 (Paris). Antonius Beccaria, [ca. 1400-1474], fut de 1438-1445 secrétaire du duc de Gloucester, auteur de De situ orbis, conservé dans plusieurs manuscrits et éditions. Baptista Guarinus, [1435-1505], enseigna à Bologne et à Ferrare et fut ambassadeur en France; auteur notamment de commentaires sur la Rhetorica ad Herennium et sur Juvénal, d'un traité De ordine docendi ac studendi (éd. L. Piacente, Bari 1975) et d'une Oratio de septem artibus liberalibus (leçon inaugurale à Ferrare en 1453 ). Bartholomaeus Fontius, [1446-1513], professeur à Florence et à Rome, auteur de commentaires sur Perse et Valerius Flaccus, d'un De poetica ad Laurentium Medicem et d'un Donatus sive de paenitentia ad Iulium Medicem. Benevenutus de Imola, [ca. 1336-ca.1387], auteur de commentaires sur Dante, Pétrarque, Lucain, Valerius Maximus, Virgile, etc. Christophorus Landinus, [1424-1498], professeur à Florence, auteur de commentaires sur Horace, Virgile, Juvénal; auteur d'un traité De anima. Ciones de Magnale (Zeno Florentinus), [XIVe s.], auteur par ex. d'un commentaire sur la Rhetorica ad Herennium (l, Bartolinus Bononiensis, Scriptum super Rhet. a le même incipit) et de commentaires sur Lucain et Virgile. Egidius (Canisius) de Viterbo, [1465-1532], augustin, maître général de l'ordre, auteur par ex. d'un traité De anima, d'un Dictionarius, d'une Historia XX seculorum. Elias Hebreus Cretensis, [ca. 1460-1492], enseigna à Padoue et à Florence; auteur de commentaires sur Aristote et Averroès. Cf. Lohr p. 404 (ms. Paris, BnF lat. 6508 fO 166 est peut-être un autographe). Cf. aussi B. Kieszkomski, Les rapports entre Elie de

INTRODUCTION

MediBo et Pic de la Mirandole, dans Rinascimento 2e s. (1964) pp. 41-91. Egalement auteur de questions: Questio de efficientia mundi, De primo motore (deux questions éditées dans Iohannis de Ianduno, super octo libros Aristote lis de physico auditu ... Elie etiam Hebraei Quaestiones, videlicet de primo motore, de mundi efficientia, Venise 1488, 1551; plus une troisième question dans éd. Venise, 1586, cf. BAMAT 4, p. 189). Franciscus Maturantius, [1443-1518], humaniste de Pérouse, auteur d'un commentaire sur Cicéron, De officiis et Paradoxa, de poèmes, et d'une Oratio de artibus liberalibus. Franciscus Niger, [1452-après 1523], auteur notamment d'un Opusculum scribendi epistulas (composé pendant son enseignement à Padoue), du traité Sententia de quantitate syllabarum et d'une Grammatica Aruntina, éd. Venise 1480. Franciscus Patricius, [1413-1494], homme politique de Florence, ses écrits politiques, De institutione reipublicae et De reBno et reBis institutione étaient très connus en France au xve siècle, mais ont-ils un lien avec la Faculté des arts? Franciscus Philelphus, [1398-1481], professeur à Padoue, Venise, Vicence, etc., traducteur de nombreux textes grecs et commentateur de divers auteurs latins, dont Juvénal, Statius, Cicéron, auteur notamment de De morali disciplina, de lettres, de satires, de discours, d'une grammaire grecque.

2. La deuxième catégorie d'exclus est celle des auteurs qui se situent bien dans la période de 1200 à 1500 environ, mais dont les écrits ne semblent pas vraiment liés à l'enseignement de la Faculté des arts, même si bien souvent ces auteurs ont sans doute étudié à cette Faculté. Elle comprend notamment des astrologues, des rhéteurs, des musiciens, des politiciens, des écrivains de textes littéraires, des traducteurs aussi. Puis, la distinction entre arts et théologie n'est pas toujours nette non plus. Citons quelques exemples:

Albertinus Dertonensis, [prem. moitié XIIIe s.], dominicain, a écrit, outre des sermons, une ars dictaminis, intitulée Aurea reBula dictandi, et une ars predicandi (cf. Kaeppeli 1, p. 26). Arnaldus de Villanova, [mort vers 1311-12], médecin à la carrière mouvementée, au service de plusieurs rois et papes, enseigna à Montpellier; auteur de nombreux ouvrages à caractère médical, théologique, etc. (cf. Glorieux, Rép. théo!. n° m), par ex. Compendium astronomie, Thesaurus thesaurorum, De lapide philosophorum, Liber deflorationis philosophie, Rosa novella, Liber de vita philosophorum. Armengaudus Blasii, [mort vers 1314], neveu d'Arnauld de Villeneuve, médecin, mathématicien, traducteur, actif notamment à Montpellier et Barcelone (cf. Glorieux, Fac. arts n° 36); auteur de traductions latines (de l'arabe et de l'hébreu, cf. Thorndike et Kibre, col. 1745) qui ont probablement été utilisées à Paris, et de quelques ouvrages de médecine.

13

14

INTRODUCTION

Bartholomeus frater, [1316], cistercien, auteur d'une retractatio de treize thèses désavouées à Paris, au Collège St-Bernard (cf. Michalski, dans A us der Geisteswelt des Mittelalters (Mélanges Grabmann) Il, 1935, pp. 1087-1098). Bene Florentinus, [vers m8-26], auteur du traité Candelabrum (éd. G.C. Alessio, Padova 1983) et d'une Summa dictaminis, conservée notamment dans Paris, BnF lat. 15082 (cf. J.O. Ward, Ciceronian Rhetoric in Treatise, Scholion and Commentary, Turnhout 1995 (Typologie des sources 58) pp. 25, 177, 188). Cesar magister, [XIIIe s.], grammairien, auteur de Notule in grammaticam, cf. Glorieux, Fac. arts, n° 77. Ed. C. Fierville, Une grammaire latine inédite du XIII• s., Paris 1886; ne se situe probablement pas au niveau universitaire. Egidius Carlerius, [mort en 1472], théologien connu, auteur d'un traité De musica (Tractatuli duo) (éd. A. Seay, Colorado College Music Press, Critical Texts 7, Colorado Spring, 1977, 13 pp.), ou s'agit-il d'une partie du traité De duplici ritu cantus ecclesiastici l (cf. Z. Kaluza dans AHDLMA 36 (1969) pp. I70-I7I). Egidius de Murino, [XIVe-xve s.], auteur d'un Cantus mensurabilis tractatus (cf. De Coussemaker III, 124-128); à identifier avec De diversis fiBuris tractatusl (cf. G. Reaney, Die Musik in Geschichte und Ge3enwart, III, 1954, c. II69-II72 ). Elias Salomonis, auteur d'une Scientia artis musicae, dédiée au pape Grégoire X en 1274; clerc à St-Astier (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 90). Franciscus de Montebelluna, [XIVe s.], dominicain, puis bénédictin, auteur du Tra3icum ar3umentum de mise rabi li statu re3ni Francie, ( 1357), (éd. A. Vernet, dans AnnuaireBulletin de la Société de l'histoire de France, 1966-67 (1969) pp. 75-108).

3. La troisième catégorie, celle des auteurs dont les travaux concernent bien l'enseignement des arts, dans les limites chronologiques déterminées, mais dont on n'a aucun indice qu'il existe un lien avec la Faculté des arts de Paris, présente les choix les plus difficiles; elle montre en même temps l'étendue de l'étude des disciplines enseignées dans les Facultés des arts à travers l'Europe. On peut citer ainsi: Andalus de Nigro, [mort après 1342], astronome gênais, auteur notamment de divers traités sur l'astrolabe (mss. par ex. Paris, BnF lat. 7272; 10266), d'un Tractatus de sphera (cf. L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco ... , 1949, pp. 463-475 ), d'un Tractatus sphere materialis (éd. G. Boffito, dans La Biblio.filia 8 (1907) pp. 72-85), d'un De revolucione nativitatum (cf. G. Rosinska, Scientific Writin3s and Astronomical Tables in Cracow, Wroclaw, 1984, adn. 1897); (cf. Glorieux, Fac. arts, n° 27). Antonius de Carlenis, [mort en 1460], auteur de Quaestiones super Metaphysicam Aristotelis

(cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 365).

INTRODUCTION

Antonius Fracantianus, [mort en 1506], originaire de Vicence, il obtint son doctorat ès arts à Padoue en 1494 et y devint professeur de logique et de philosophie, puis docteur en médecine (cf. B. Nardi, dans Miscellanea R. Cessi, Roma 1958, II pp. 35-36); auteur notamment de questiones et d'un Tractatus proportionalitatum. Antonius Haneron, [ca. 1400-1490], auteur de divers écrits sur la grammaire et la rhétorique, maître régent à Louvain, précepteur de Charles le Téméraire (cf. par ex. J. Ysewijn-Jacobs, dans Humanistica Lovaniensia 24 (1975) pp. 1-69; 25 (1976) pp. 1-83; 27 (1978)

PP· 10-I?). Antonius de Monte, scriba, [vers 1400], auteur de Conclusiones in Henrici Anglici De insolubilibus (cf. F. Pironet, dans AHDLMA 57 (1990 [1991]) pp. 271-299, avec éd.); on ne sait rien ni d'Henri d'Angleterre ni d'Antoine de Monte, sauf qu'ils se situent dans la tradition anglaise. Antonius Trombeta, [1436-1517], professeur à Padoue, auteur de Questiones quodlibetales metaphysice, conservées dans des manuscrits et des éditions (cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 366-367; E.P. Mahoney, dans Storia ecu/tura al Santo, éd. A. Poppi, Vicenza 1976, pp. 289-301). Arnoldus Luydius Tongrensis, [mort en 1540], étudiant ès arts à Cologne, il y devint maître régent en 1494, puis recteur de l'université en 1521; auteur d'un Epitome sive reparationes logicae ... (éd. Koln 1496, 1500, 1507; cf. Lohr, op. cit., p. 369). Apollinaris Offredus Cremonensis, [XVe s.], professeur à Piacenza et Pavia, auteur de commentaires sur les Analytica Posteriora et le De anima d'Aristote (cf. Lohr, op. cit. pp. 367-368). Augustinus de Ferrara, [mort en 1466], franciscain, (cf. C. Piana, Agostino de Ferrara ... , dans AFH 41 (1948) pp. 240-281); auteur de Universalia (Questiones super Isaaoaen Porphyrii) et Praedicamenta (cf. Lohr, op. cit. p. 372 ). Bartholomeus de Asinariis, [début XIVe s.], professeur de droit et de lettres, auteur d'un commentaire sur le De consolatione philosophiae de Boèce, datant de 1307 (cf. Glorieux, Fac. arts n° 49; Courcelle, Etude critique sur les Commentaires de Boèce, dans AHDLMA 42 (1939) pp. 98-1oo). Bartholomeus de Bodekisham, [fin XIne s.], maître ès arts à Cambridge, auteur de Questiones in De anima et d'un commentaire Super libros Physicorum (cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) pp. 124-125; De Raedemaeker, dans BPhM 8-9 (1966-67) pp. 98-1or). Bartholomeus de Jaslo, [XIVe s.], maître ès arts à Prague, puis professeur de théologie à Cracovie, auteur de commentaires sur Aristote, Oeconomica et Anal. Posteriora (cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) p. I25; Flüeler II, p. 7; A. Slomcinska, dans MPP 27 (1986) p. 183); le seul ms. conservé est Krakow, Jagell. 2192.

15

I6

INTRODUCTION

Bartholomeus de Parma, [fin XIIIe s.], astronome et physicien italien, auteur de divers traités, dont Ars seomantie (cf. Th. Charmasson, Recherches sur une technique divinatoire. la séomancie dans l'occident médzéval, Paris 1980, pp. 141-150), De sphera, Iudicium parti culare de mutationibus aerzs, Liber de occultzs, Liber philosophiae, Sisnzficationes planetarum (cf. Glorieux, Fac. arts n° 52). Bartolinus Bononiensis (ou: de Benin casa de Canula), [début XIVe s.], auteur d'un Scrzptum super Rhetorzcam ad Herennium (cf. S.K. Wertis, dans Vzator ro ( 1979) pp. 283-3!0; Ward, dans Méthodes et instruments du travail intellectuel au moyen â3e, éd. O. Weijers, Turnhout 1990, pp. 26-27; 31). Benedictus de Deo, [XIVe-xve s.], auteur d'un Tractatus sphere totius, dont le seul ms. conservé est Bruxelles 3595 [0 216-225v (cf. Thorndike et Kibre, col. 1278). Benedictus Hesse de Cracovia, [ca. 1389-1456], étudiant à Paris et maître ès arts en 1415, influencé par Jean Buridan, enseigna ensuite à Cracovie, où les manuscrits de ses oeuvres sont conservés (cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) pp. 126-128). Bernard us Virdunensis, [XIne s.], auteur d'un Tractatus super totam astrolosiam (cf. E. Poulie, dans Isis 55 (1964) pp. 200-208). Bero Magni de Ludosia, [xve s.], d'origine suédoise, maître ès arts à Vienne, auteur de Questiones super librum De seneratione et corruptione et de Questzones de anima (cf. Lohr, dans Tradztio 23 (1967) p. 380). Berthold us de Moosburg, [XIVe s.], dominicain, fut lector dans les écoles de Regensburg, Cologne et Nurenberg, auteur d'un traité De polo irzdis (cf. Lohr, op. cit. p. 381) et d'un Commentarius in Procli Elementationem theolosicam (éd. L. Sturlese, M.R. PagnoniSturlese, B. Mojsisch, Hamburg 1984-1986). Blasius Franciscanus, [XIIIe s.], auteur de traités sur le comput, Czrcius et Palma, dont des commentaires ont été conservés dans les mss. Paris, BnF lat. 14070 et Cambridge, Gonville and Caius 137 (cf. L. Thorndike, dans Iszs 37 (1947) pp. 46-47; id., dans Speculum 29 (1954) pp. 229-232). Boncompagnus da Signa, [mort après 1240], maître de grammaire et de rhétorique à Bologne, auteur d'un traité Rhetorica antiqua (ou Boncompasnus), vers 1225-26 (cf. V. Pini, dans Dizionario des li Italiani, II, 1969, p. 722 ); et d'une Rhetorzca novissima, vers 1235 (éd. A. Gaudenzi, Boncompasno, Rhetorzca novissima, Balogna 1892 (Bibl. Iurid. Medii Aevi 2); cf. J.O. Ward, op. cit. pp. 126-127). Caietanus (Gaetan us) de Thienis, [1387-1465], maître à Padoue, auteur de plusieurs commentaires sur Aristote (Physica, De celo et mundo, Meteora, De amma), de tendance averroïste (cf. Lohr, op. cit. pp. 390-392 ). Cambial us Bononiensis, [première moitié XIVe s.], averroïste bolonais, auteur de

INTRODUCTION

Questions sur la Physique et de Questiones disputate (cf. Z. Kuksewicz, Averroisme bolonais au XIVe siècle. Edition des textes ... , Wrodaw 1965; Lohr, op. cit., p. 392; Ermatinger, dans Manuscripta 14 ( 1970) pp. 67-80 ). Capellanus, vid. Hugo Capellanus. Cato Saccus, [xve s.], professeur de droit civil à Pavie, auteur de Oriaines in Aristotelem (liber primus), probablement composé à Pavie vers 1432-33 (un seul manuscrit, éd. Adorno, dans Rinascimento ser. 2, 2 (1962) pp. 157-195). Christian us Sadze de Flandria, [XVe s.], auteur d'un commentaire sur l'Ars contrapuncti de Johannes de Muris (édité par De Coussemaker, III, pp. 264-273). Christophorus de Recaneto, [!423-1480], professeur à Padoue, auteur d'un commentaire sur le De celo et mundo d'Aristote (cf. Lohr, op. cit. pp. 393-394). Claretus de Solentia, [XIVe s.], professeur à Prague, auteur de plusieurs traités en vers (cf. V. Flajshans, Klaret ... , 2 vols, 1926-8) et de De circulatione IV elementorum (deux mss. de Prague; cf. Thorndike et Kibre, col. 388). Conradus de Asculo, [ca. 1330], dominicain, provincial de la province de Lombardie inférieure, auteur d'un commentaire sur l'Ethique (compendium du commentaire de s. Thomas, mss. Padova, Univ. 1574, Vat. lat. 2996 (extraits); cf. Gauthier, dans S. Thomae Opera, pp. 43-45 ), et sur les Météoroloaiques (cf. Lohr p. 394; ms. Bologna, Archig. A 207 fb 39-60). Conradus de Soltau, [mort en 1407], professeur à Prague et à Heidelberg, auteur de commentaires sur les Meteora et sur l'Ethique (outre un commentaire sur les Sentences, etc.; cf. Lohr, op. cit. p. 394 ). Conrad us Strasburgensis, [XIIIe s.], auteur d'un Computus (ms. Brugge 528 fb 1-6v: Incipit compotus magistri Conradi. Computus est scientia distinguendi tempus certa ratione ..... (Exp!.) vel insignis oblique occidentibus. Explicit compotus magistri Conradi d[icti] Strasburg[ensis]). De Poorter ne dit rien sur l'origine du ms., qui contient aussi par ex. le Computus Garlandi et l' Alaorismus d'Alexandre de Villedieu. Conradus de Susato (Soest), [mort en 1437], théologien, recteur à Heidelberg, auteur de Questiones super Ethicam (cf. Lohr, op. cit. p. 396). Conradus Werneri de Steinsberg, [mort en 1392], maître ès arts à Prague, puis professeur de théologie à Heidelberg; auteur de Disputata super libros Ethicorum (cf. Lohr, dans Traditio 30 ( 1974) pp. 13H32). Cra(f)thorn, [vers 1340], d'Oxford, peut-être Dominicain, auteur d'un commentaire sur les Sentences (éd. F. Hoffmann, dans Beitrage, n.s. 29, Münster 1988), mais aussi de Questiones de universalibus (cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 396; BAMATIII p. II5, V pp.

17

18

INTRODUCTION

178-179; H. Scheepers, Holcot contra dicta Crathorn, 1: Quellenkritik ... , dans Philosophisches Jahrbuch der Giirresgesellschaft 77 (1970) pp. 320-354; 2. Das "Significatum per propositionem" ... , ibid. 79 (1972) pp. 106-136; F. Hoffmann, Der Wandel in der scholastischen Argumentation vom 13. zum 14. Jahrhundert aufgezeigt an zwei Beispielen: Robert Holcot und William Uohannes?) Crathorn (1300-1332 in Oxford), dans Die Bibliotheca Amploniana, éd. A. Speer, Berlin 1995 (MiscMed 23) pp. 301-322).

Dominicus de Carpanis, [XVe s.], Franciscain de Naples, vers 1486, auteur notamment d'un commentaire sur De memoria et reminiscentia (cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 397). Dominicus de Flandria, [ca. 1425-1479], a étudié à Paris, mais entra ensuite chez les Dominicains à Bologne, enseigna à Florence, etc., auteur de questiones sur des oeuvres de logique de Thomas d'Aquin et de commentaires sur la Métaphysique et le De anima (cf. Lohr, op. cit. pp. 398-400). Eberhard us Stiger de Amersfordia, [mort en 1506], maître ès arts à Cologne, entra ensuite dans l'ordre des Dominicains; auteur d'un commentaire sur le De cela et munda (cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 406). Edwardus Upton, [mort vers 1420], membre de University College, Oxford, auteur de plusieurs traités: Bonus casus de alteratione, Conclusiones septem proportionum, De actione interiori elementorum simplicium, Terminus est in quem (cf. par ex. LM. De Rijk, Sorne 14th century tracts on the probationes terminorum ... An edition ofJour current textbooks ... , Artistarium 3, 1982 ). Egidius de Sancto Severino iunior, [XIve s.], auteur de Rationes super tractatus mag. Petri Hispam, [1372], ms. Perugia I124 (cf. Kaeppeli I, p. 17). Erhard us Knab (de Zwifalten), [sec. moitié xve s.], professeur ès arts à Heidelberg, auteur de plusieurs commentaires et traités (cf. par ex. Lohr, op. cit. p. 406; C. Jeudy, L. Schuba, Erhard Knab und die Heidelberger Universitiit im Spiegel von Handschriften und Akteneintriige, dans Que lien und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 61 ( 1981) pp. 80-108; G. Topke, Die Matrikel der Universitiit Heidelberg, I-II, Heidelberg 1884-86, passim). Erhardus Vogt de Weitra, [prem. moitié xve s.], maître ès arts, puis juriste à Vienne, vers 1439-1446, auteur de commentaires sur plusieurs oeuvres d'Aristote (cf. Lohr, dans Traditio 30 (1974) pp. 133-134). Eustachius Atrebatensis, [ca. 1225-1291], théologien bien connu, auteur de diverses questions, notamment De anima et De animabus rationalibus; concernent-elles l'enseignement des arts à Paris? Everardus, vid. Eberhardus.

INTRODUCTION

Florentius Die!, [mort après 1518], étudiant à Heidelberg, professeur de philosophie et de théologie à Mayence, auteur de Exercitata librorum Perihermenias et Summule logicales (éd. 1489 et 1490 (cf. Lohr, op. cit. p. 408; N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages, 1984, p. 414). Franchinus Gafurius, [1451-1522], auteur du traité De harmonia musicorum instrumentorum (dédié à Geoffroy Caro li) et d'une Practica musicae (dédiée à Ludovic Sforza). Franciscus de Butis, [mort en 1406], professeur de grammaire et de rhétorique à Pise, auteur de Regule grammaticales, d'un Tractatus de jiguris et, notamment, d'un commentaire sur la Divina Commedia. Franciscus de Casleto, [prem. moitié xve s.], maître ès arts à Cologne (l) en 1437, auteur (ou scribe l) d'un commentaire sur la Métaphysique d'Aristote (expl. lste liber fuit fini tus perme Franciscum de Casleto tune temporis in artibus Tolonie (lege Colonie l) magistrum A.D. 1437 in mense Mai ... ; ms. Avignon, B.M. nm; cf. Lohr, op. cit. p. 409 ). Franciscus de Ferraria, [XIVe s.], auteur d'une Questio de proportionibus motuum, déterminée à Padoue en 1352 (éd. partielle dans M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, 1959, pp. 495-503 ). Franciscus Sansonis, [I414-1499], étudia à Bologne, Franciscain, provincial de la province de Toscane en 1470, ministre général en 1475, auteur d'un commentaire sur l'Ethique (perdu) et de Recollectae in forma quaestionum super totum opus De physico auditu, éd. Venezia 1496 (cf. Lohr, op. cit. p. 412). Fridericus Schoen de Nurenberga, [mort en 1464], maître ès arts à Vienne en 1421, puis docteur en théologie à Erfurt (en 1431), où il enseigna de 1431 à 1457, recteur en 1433 et 1441. Auteur de Questiones super libros Physicorum, ms. Vaticano, Pal. lat. 1037 (reportatio faite à Heidelberg en 1422 ); (cf. Lohr, op. cit. pp. 412-3; Thorndike et Kibre, col. 219, 1669 ). Fridericus Sunczell Mosellan us, [fin xve s.], enseigna les arts libéraux à Ingolstadt, auteur de Collecta et exercitata in VIII libros Physicorum Aristotelis, éd. Hagenau 1499, Venezia 1506 (cf. Chevalier 4350; Lohr, op. cit. p. 413).

19

20

INTRODUCTION

4. Finalement, il y a des auteurs que l'on trouve mentionnés dans la littérature moderne, mais sans mention de manuscrits ou d'éditions. La plupart d'entre eux figurent dans les anciens catalogues de bibliothèques, citant des manuscrits qui sont aujourd'hui perdus, ou dans les répertoires des siècles précédents. On en trouvera des exemples dans le répertoire des commentateurs d'Aristote de Lohr (par ex. Abraham us Waldensis, Adam Ferrarius, Alan us Linnensis, Albertus de Tan ua, etc.). Les sources de l'information sont, hélas, difficiles à tracer. Citons le cas d'Alanus de Wurtzbourg, mort en 1455, qui figure dans le Dictionnaire de biowaphie française (vol. I, 1932, col. 1092); du monastère des Ecossais de Saint-Tacques, près de Wurtzbourg, il enseigna la théologie à Paris et fut l'auteur de deux ouvrages de philosophie, Quodlibeta philosophica et Determinationes philosophice, ainsi que d'Acta Academiae parisiensis et d'une Chronique de son monastère. On aimerait bien trouver les manuscrits de ces oeuvres. Nous espérons que ce rapide aperçu des auteurs non retenus clarifiera les méthodes et les choix de notre répertoire. Il est très probable que certains exclus l'ont été à tort. Nous souhaitons vivement que les utilisateurs rencontrant certaines de leurs connaissances parmi ceux qui ont été énumérés plus haut nous communiquent les renseignements qui nous permettront de corriger les erreurs et de réserver dans la version définitive du répertoire une place aux maîtres et aux oeuvres qui ont été écartés injustement.

LISTE DES ABRÉVIATIONS

(Cette liste ne contient que les abréviations utilisées dans les notices des fascicules ret 2)

AAPN AAT AAu ABR Aevum AFH AFP AGM AGMed AGPh AHES AKG ALMA AMw Ana lia AOC A Ph RD ArchFil ASNP BAMAT BBSSMF BECh Beitrage BHM BHR BIAP BISIAM BLR BPhM BTAM BThom Bu/Thom Carreras

CCM

Atti dell' Accademia Pontaniana, Napoli Atti della Reale Accademia delle Scienze di Torino Analecta Auaustiniana The American Benedictine Review Aevum. Rasseana di scienze storiche linauistiche efiloloaiche Archivum Franciscanum Historicum Archivum Fratrum Praedicatorum Archiv für Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften und der Technik Archiv für Geschichte der Medizin Archiv für Geschichte der Philosophie Archive for History of Exact Science Archiv für Kulturaeschichte Archivum Latinitatis Medii Aevi Archiv für Musikwissenschaft Ana lia. Zeitschrift für enalische Philoloaie A rchiv für Osterreichische Geschichte Archives de philosophie. Recherches et documentation Archivio di Filosofia Anna li della Scuola Normale Superiore di Pisa, Cl. di Lette re e fila sofia Biblioaraphie annuelle du moyen âae tardif Bullettino di biblioarafia e di storia delle scienze matematiche efisiche Bibliothèque de 1'Ecole des Chartes Beitrage zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mittelalters Bulletin of the History of Medecine Bibliothèque d'humanisme et renaissance Bulletin international de 1'Académie polonaise des sciences et des lettres Bullettino dell'Istituto storico italiano peril media evoe Archivio Muratoriano Bodleian Library Record Bulletin de Philosophie Médiévale Bulletin de Théoloaie Ancienne et Médiévale Bibliothèque Thomiste Bulletin Thomiste T. et J. Carreras y Artau, Historia de la filosofia espafiola. Filosofia cris tiana de los sialos XIII al XV, Madrid 1939-1943 (2 vols) Cahiers de Civilisation Médiévale

22

LISTE DES ABRÉVIATIONS

U. Chevalier, Répertoire des sources historiques du moyen âge, 1. Bio-bibliographie, Paris I905-7' CHLMPh Cambridge History ofLater Medieval Philosophy Cahiers de l'Institut du Moyen Age Grec et Latin CIMAGL Classica et Mediaevalia CM CMFBI Catalogo di Manoscritti Filoso.fici nelle Biblioteche Italiane Cultura Neolatina CN CollFr Collectanea Franciscana CollTh Collectanea Theologica Contemporary Philosophy Contemporary Philosophy, A new survey edited by G. Floistad, vol. 6: Philosophy and Science in the Middle Ages, Dordrecht/Boston/London

Chevalier

1990

CTom CUP CUP Auct.

Ciencia Tomista Chartularium Universitatis Parisiensis Auctarium Chartularii Universitatis Parisiensis

DA DBF DBI

Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters Dictionnaire de Biographie Française Dizionario biogra.fico degli Italiani Dictionnaire de Droit Catholique Dictionnaire d'Histoire et de Geographie Ecclésiastique Dictionnaire des Lettres Françaises, Le Moyen Age, éd. revue par G. Hasenohr et M. Zink, Paris 1992 Dictionnaire de Spiritualité Dictionary of Scientific Biography Documenti e Studi sulla Tradizione Filoso.fica Medievale Dictionnaire de théologie catholique Divus Thomas P. Duhem, Le système du monde, Paris I913-1959 (10 vols.)

DDC DHGE DLF

DS DSB DSTFM DTC DTh Du hem EHR Emden

English Historical Review A.B. Emden, A Biographical Register of the University of Cambridge to 1500, Cambridge I963 A.B. Emden, A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500, Oxford 1957-59 (3 vols.)

Flüeler

Chr. Flüeler, Rezeption und Interpretation der Aristotelischen Politica im spiiten Mittelalter, Amsterdam/Philadelphia 1993 (Boe humer Studien zur Philosophie). Frühmittelalterliche Studien Franziskanische Studien Franciscan Studies Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie

FMS FS FSt FZPhTh

LISTE DES ABRÉVIATIONS

GIF Glorieux

GW HEL Heusch

Giomale Italiano di FiloloBia P. Glorieux, La Faculté des Arts et ses Maîtres au XIIIe siècle, Paris 1971 P. Glorieux, Répertoire des Maîtres en théoloBie de Paris ai XIIIe siècle, Paris 1933-34 ( 2 vols) GesamtkataloB der WieBendrucke

HLinB HS HZ

Histoire, EpistémoloBie, LanBaBe Ch. Heusch, Index des commentateurs espaBnols médiévaux d'Aristote (XIF-xve siècles), dans Atalaya 2 (1991) pp. 157-175 Historiowaphica LinBuistica Hispania sacra Historische Zeitschrift

ItSt

Italian Studies

]EH JS

Journal of Ecclesiastical History Journal des Savants

Kaeppeli

Th. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Roma 1970 1980 (3 vols.); vol. IV, éd. E. Panella, Roma 1994

Lohr

LMA LThK

Ch. Lohr, Medieval Latin Aristotle Commentaries, dans Traditio 23-30 (1967- 1974); Ch. Lohr, Commentateurs d'Aristote au Moyen-ABe Latin. Bibliowaphie de la littérature secondaire récente, Fribourg/Paris 1988 (Vestigia 2 ); id., dans BPhM 14 (1972) pp. 116-126; 14 (1973) pp. 131-136 Lexikon des Mittelalters Lexikon für TheoloBie und Kirche

MA MeFR MF MH MiscMed ML MLaR ML] MPP MRS MS MTZ

Le Moyen ABe MélanBes d'archéoloBie et d'histoire de l'Ecole française De Rome M iscellanea Francis cana Medievalia et Humanistica Miscellanea Mediaevalia Medioevo Latino Modem LanBUaBe Review Mittellateinisches Jahrbuch Mediaevalia Philosophica Polonorum Mediaeval and Renaissance Studies Mediaeval Studies Münchener theoloBische Zeitschrift

NSch

The New Scholasticism

23

24

LISTE DES ABRÉVIATIONS

PBA PJ PN

Proceedings of the British Academy Philosophisches Jahrbuch Philosophia Naturalis

Quétif

J. Quétif et J. Echard,Scriptores ord. Praed., éd. R. Coulon, Paris I9I0-13 vols.) Quellen und Forschungen aus deutschen Archiven und Bibliotheken Quaderni Medievali

(6

QFDAB QM RB RC RecAug RET RF RHE RFNS RIPh RMAL RNP RomF RomR RPhL RPhilL RPL

RS RSCI RSF RSPhTh RTAM RUO Sandalion SAns Sarton vols.) SB Bay Se ko

SFr SM

SMedW Stegmüller

Revue Bénédictine Religion y Cultura Recherches Augustiniennes Revista espaiïola de teolog{a Rivista di Filosojia Revue d'Histoire Ecclésiastique Ri vista di jilosojia neoscolastica Revue Internationale de Philosphie Revue du Moyen Age Latin Revue Neo-scolastique de Philosophie Romanische Forschungen Romanic Review Revue Philosophique de Louvain Revue de philologie latine Res publica litterarum Revue de synthèse Rivista di storia della chiesa in Italia Rivista (critica) di Storia della Filosojia Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques Recherches de Théologie Ancienne et Médiévale Revue de l'Université d'Ottawa Sandalion. Quaderni di cultura classica, cristiana e medievale Studia Anselmiana G. Sarton, Introduction to the History of Science, Baltimore I927-48 (3 Sitzungsberichte der bayerische Akademie der Wissenschaften W. Se ko, Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in bibliothecis publicis Parisiis asservantur ... , Warszawa 1982 (2 vols.) (Opera Philosophorum Medii Aevi, Textus et Studia 5, 1-2) Studi Francescani Studi Medievali Studia mediewistyczne Bibl.: F. Stegmüller, Repertorium Biblicum Medii Aevi, Madrid 19491980 ( n vols)

LISTE DES .\BRÉVIATIONS

Stegmüller

Theoria Thorndike

Sent.: F. Stegmüller, Repertorzum Commentarwrum in Sententias Petn Lombardz, Würzburg 1947 (2 vols) Theona. Swedish Journal of Phzlosophy and Psycholosy L Thorndike, A Hzstory of Masic and Experimental Sczence, New York

vols.) L Thorndike et P. Kibre, A Catalosue of lnCiplts of Mediaeval Scientific Writznss, Revised and Augmented Edition, Cambridge (Mass.) 1963 (The Mediaeval Acad. of America) Theolosie und Phzlosophie W. Totok, Handbuch der Geschzchte der Philosophie, IL Mittelalter, hankfurt 1973 Transactions of the Royal Histone al Society Ttjdschrzji voor Filosofie 1923-1958 ( 8

Th Ph Totok TRHS TSFll Überweg-Geyer

Verfasserlexikon

F. ÜberwegjB. Geyer, Dze patrzstzsche und scholastische Philosophie, Base! 1951 12

Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexzkon, Berlin/New York 1978

Von Schulte

J.F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des canonischen Rechts, l, Stuttgart 1875 (Graz 1956)

Wickersheimer

E. Wickersheimer, Dictionnaire bwsraphique des médecins en France au Moyen Ase, Paris 1936; D. Jacquart, Supplément, Genève 1979

ZDADL Zimmermann

Zeztschrift für deutsches Altertum und deutsche Lzteratur A. Zimmermann, Verzeichnzs unsedruckter Kommentare zur Metaphysik und Physik des Aristote/es aus der Zezt von etwa 1250-1350, Lei den 1971 Zeitschrififür Katholische Theolofiie Zeitschrift für Mathemat1k und Physzk Zeztschrift für Phzlosophmhe Forschuns Zeitschriji für Relzszons- und Geistesseschzchte

ZKTh ZMP ZPhF ZRGG

25

INDEX DES AUTEURS

M (Maîtres)

S (Sources)

Christian us de Ackoy Christian us Foliot Cl ai us Conrad us Heingarter Conradus de Monte Puellarum Conrad us Summenhart

Campan us Novariensis Capuanus de Manfredonia Cichus Ascolanus C:osmas Raimund us

David Cranston Dionysius de Montemorenciaco Dominicus de Clavasio Durand us de Alvernia Eberhardus Alemannus (A)Egidius Aurelianensis Elias Faustus Andrelinus Folpardus de Ameronghen

D (Douteux) Castellanus (Nicolai) de Bunarellis Claudius Celestin us Dionysius de Burgo Sancti Sepulchri Durand us Durandus Hispanus Engelbertus Admontensis Ferrand us de Hispania Franco Coloniensis

David de Dinanto Durand us de Sancto Porciano Eberhardus Bethuniensis (A)Egidius de Lescinis (A)Egidius Romanus Facinus de Ast Fernand us de Cordoba Firmin us de Bellavalle Franciscus (Rubeus) de Marchia Franciscus de Mayronis Franco de Polonia

c S

CAMPANus NovARIENSIS,

[t 1296]

Astronome et mathématicien connu; chapelain du pape Urbain IV (avant 1265) et de certains de ses successeurs; chanoine de Paris après 1292. Plusieurs des manuscrits contenant ses oeuvres se trouvaient à Paris dès le XIIIe siècle et notamment, certains furent légués par Gérard d'Abbeville, au Collège de Sorbonne. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. Arts n° 75; Daunou, dans HLF 21 (1847) pp. 248-254; C.S. Pierce, dans Science, n.s. 13 ( 1901) p. 810 sqq.; Duhem, t. 3, 1915, pp. 317-321; G. Vacca, Sul principio della discesa di Fermat e sulle dimostrazioni dell'esistenza degli irrazionali quadratici, dans ARAST 64 ( 1928) pp. 241-252; Sarton, II, 2, 1931, pp. 985-987; Thorndike, III, pp. 94-95; Thorndike, dans Isis 47 (1956) pp. 391-404; Thorndike, The 'Sphere' of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, pp. 26-28; F.S. Benjamin et G.J. Toomer, Campanus of Novara and Medieval Planetary Theory, Madison/London 1971; G.J. Toomer, dans DSB III, pp. 23-29; A. Paravicini Bagliani, Un matematico nella corte papale del secolo XIII; Campana da Novara (t 1296), dans RSCI 27 (1973) pp. 98-129; A. Paravicini Bagliani et G.J. Toomer, Campana da Novara, dans Dizionario biograjico degli Italiani, 17, 1974, pp. 420-424; CHLMPh pp. 580-582; 858; A.G. Molland, Campanus and Eudoxus; or, Trouble with Texts and Quantijiers, dans Physis 25 ( 1983) pp. 213-225; A. Paravicini Bagliani, Campana da Novara e il mondo scientifico Romano duecentesco, dans Novarien 14(1984) pp. 99-111; E. Grant, Celestial Orbs in the Latin Middle Ages, dans Isis 78 (1987) pp. 153-173; A. Paravicini Bagliani, Campana da Novara e il mondo scientifico Romano duecentesco, dans id., Medicina e scienze della natura alla corte dei papi nel duecento, Spoleto 1991, pp. 85-115.

30

CAMP ANUS NüVARIENSIS OEUVRES:

Almanach coniunctionum mediarum solis et lune lnc. Ad inveniendum per istas tabulas sequentes ... Exp!. cetera sunt satis plana. (suivent les tables) Ms. Milano, Ambros. A.183 inf. f0 22-23. Astrolabium demonstratum lnc. Tres circulas in astrolapsu descriptos ... Exp!. quoniam ad ymitationem alterius translationis nostre hoc quoque breviter commemoremus ne si diutius insequamur scribendis moram faciamus. Colophon: Expliciunt demonstrationes astrolabii. Mss. Cambridge, Magdalen 2329 f0 131-132'; Peterhouse 277 f0 131-132v; Erfurt, Amplon. F.375 fo 135-135v; Firenze, B.N. conv. soppr. J.V.30 f0 52v-53v; Krak6w, Jagell. 1924 f0 293v-295 (attrib. à !ordan us Nemorarius); Oxford, Bodl. Auct. F.5.28 fo 54-55; Paris, BnF lat. 11247 fo 66'-71; 16198 fo 162'-163v; 16652 f0 38-39; Venezia, Marc. 332 (XI.6) fü 293-295. Cf. Thorndike et Kibre, col. 1583; E. Poulie, L'astrolabe médiéval d'après les manuscrits de la Bibliothèque Nationale, dans BEC m (1954) PP· 90, lOO; M. Clagett et J. Murdoch, Medieval Mathematics ... , dans Manuscripta 2 (1958) p. 149.

Astrolo3ia (Astronomia) Inc. Postulata a domino artis signorum veritate ... Exp!. et si convalescet vivet annos 8o et menses 4 et ho ras 3 in soma (l). Incipit nominatio maternat (?) .............. .. Item secondum ebreos 1264 ...... . abcd ...... . ......... 6107 ......... uxyz. Mss. Klagenfurt, Bisch. B. XXX.b.7 f0 30-60; Paris, BnF lat. 7342 f0 1-58rb; Vaticano, Pal. lat. 1363 f0 66-88. Cf. E. Zinner, Verzeichniss der astron. Handschriften des deutschen Kultur3ebietes, München 1925, 3342; Saxi, Verzeichniss astrol. und mythol. illustrierten Handschriften des lateinischen Mittelalters, II. Die Hdss. der Nat. Bibl. in Wien, 1927, p. 142; Thorndike et Kibre, col. 1078; G. Dahan, Les traductions latines médiévales des oeuvres de Gersonide, dans Gersonide en son temps. Science et philosophie médiévales, éd. id. et Ch. Touati, Louvain/Paris 1992, p. 365.

CAMP ANUS NovARIENSIS

Commentarius in Euclidis Elementa (Geometriam) [avant 1259] Inc. (text.) Punctus est cuius pars non est ... (comm.) Sciendum est autem quod preter has communes scientias ... ille est quadrato .c.d. equalis, quod erat probandum ... Ed. Venezia 1482; Ulm 1486; etc. Mss. Erfurt, Amplon. F.37 (incomplet); Firenze, B.N. Magliab. Xl, 112 f0 1-160; London, B.L. 3359; Milano, B. Ambr. C.241.inf. f0 33-124; Paris, BnF lat. 7213; 7214; Vaticano, Pal. lat. 1352 f0 4-89. Cf. Daunou, dans HLF 21 (1847) pp. 251-252; Sarton, pp. 985-986; Thorndike et Kibre, col. 1091-1092; J.E. Murdoch, The Medieval Eue/id. Salient Aspects of the Translations of the Elements by Adelard of Bath and Campanus of Nova ra, dans RS 89 (1968) pp. 67-94; A.G. Molland, Campanus and Eudoxus; or, Trouble with Texts and Quantifiers, dans Physis 25 (1983) pp. 213-225. Computus maior Inc. Rogavit me un us ex hiis quibus contradicere nequeo ... Ed. dans Iohannes de Sacrobosco, Sphera cum commentis, Venezia 1518, fo 151-158v. Mss. e.a. Bruxelles 1032 f0 101-147v; Firenze, Riccard. 885 f0 153-158v; Oxford, Bodl. Digby 215 fo 68v-92v. Cf. Thorndike et Kibre, col. 1365; Clagett et Murdoch, op. cit., p. 149.

De fiaura sectoris Inc. Cum aliquis semicirculus dividitur in duos arcus ... Expl. corde du pli arcus cf ad cordam du pli arcus ce. Mss. Erfurt, Amplon. Q 349 fo 57-65 (Inc. et expl. différents); Firenze, B. Laur. Strozzi 216 f0 33v-34; B.N. Conv. Soppr. J.V.I8 f0 33v-34; Melbourne, State Lib. of Victoria f.091/P 95A f0 175; Vaticano, Vat. lat. 3098 f0 109-109v. Cf. L. Thorndike, dans Isis 47 (1956) p. 392; Clagett et Murdoch, op. cit. p. 149; Thorndike et Kibre, col. 280; Thorndike, History II p. 94; K. V. Sinclair, An unnoticed astroloaical and astronomical manuscript, dans Isis 54 (1963) p. 398; A.A. Bjornbo, Die mathematischen S. Marcohandschriften in Florenz, éd. nouvelle par G.C. Garfagnini, Pisa [1976] p. 90.

De quadratura circuli lnc. Aristoteles in eo qui de categoriis inscribitur libro dicit: quadratura quidem circuli ... Ed. Heidelberg 1496 (Margarita philosophica); etc. Mss. e.a. Erfurt, Am plon. F.178 f0 138-139v; Paris, BnF lat. 16089 f0 188-189.

31

32

CAMPANUS NovARIENSIS

Cf. Hauréau, dans Notices et extraits 35 (1896) p. 229; M. Clagett, Archimedes in the Middle A aes. dans Osiris 10 (1952) p. 597 n. 17; Clagett et Murdoch, op. cit. p. 149; Thorndike et Kibre, col. 136.

Liber astronomicus de erroribus Ptolemaei Inc. Clementissimo patri et piissimo domino ... Primus philosophie magister ipsius negotium ... Ms. London, B.L. Addit. 22772. Cf. Thorndike Il pp. 94-95. Tabulae ad meridiem Novariae (ou Tabulae astronomicae Novarienses) Inc. Tabula medii motus salis in annis domini ... Exp!. tabula equationis 12 domorum ad civitatem Toleti latitudo eius est 39 graduum. Mss. Firenze, B.N. Conv. soppr. J.V-4 f0 1-34v; Paris, BnF lat. 7411 (2ème partie); Salamanca, Univ. III f0 33-90v. Cf. A.A. Bjornbo, dans Bibliotheca mathematica, 3 ser., 12 (1912) p. 125; G. Beau jouan, op. cit. p. 64; Thorndike et Kibre, col. 1552; J.-P. Boudet, Lire dans le ciel. La bibliothèque de Simon de Phares, astroloaue du xve siècle, Bruxelles 1994, pp. 95-98. Theorica planetarum Inc. Primus philosophie magister primum ipsius negocium ... Ed. F.S. Benjamin et G.J. Toomer, Campanus of Novara and Mediaeval Planetary Theory, Madison 1971. Cf. F.S. Benjamin, The "Theorica planetarum" of Campanus of Novara, Diss. Columbia Univ. 1951 (Univ. Microfilms Ann Arbor-Michigan n° 2522); Id., John of Gmunden and Campanus of Nova ra, dans Osiris II ( 1954) pp. 221-246; L. Thorndike, dans MH 13 (1960) p. 89 n° 324; Clagett et Murdoch, op. cit. p. 149; Thorndike et Kibre, col. 227, 1124, 1438; E. Poulie, Les instruments de la théorie des planètes selon Ptolemée: équatoires et horloaerie planétaire du XIIIe au XVIe siècle, Genève/Paris 1980 (Hautes études médiévales et modernes 42, 1 et II), pp. 41-63; 789-791. Un abrégé a été fait par la hannes de Lineriis. Il existe d'assez nombreux textes composés d'extraits de la Theorica planetarum (cf. Poulie, op. cit., pp. 789-791), notamment: Compositio instrumentorum Campani ad equandum et inveniendum omnium planetarum vera loca Inc. Ad hoc autem ut in hoc instrumenta (nostro) sensibili ponantur ea ... Exp!. filum de seta tenuissimum et equale sicut feci in Mercurio et in Luna. Mss. Salamanca, Univ. 2621 f0 1-5; Wolfenbüttel2816 f0 145v_ 151.

CAMPANUS NovARIENSIS

Cf. Thorndike et Kibre, col. 43; G. Beau jouan, Manuscrits scientifiques médiévaux de l'Université de Salamanque, Bordeaux 1962, pp. 163-164.

Tractatus quadrantis Inc. Debes scire quod circulus solis duas habet medietates ... Expl. de practica quadrantis sufficiant. Mss. e.a. Paris, BnF lat. 7196 f0 27v-3ov; Vaticane, Pal. lat. 1400 [0 50v-54v; 1414 [0 208-211. Cf. L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco ... , 1949, p. 3 n. 12; Thorndike et Kibre, col. 396, 1405, 1468.

Utilitates instrumentorum Inc. Cum (autem) volueris equare solem per instrumentum predictum ... Expl. et non in epicycle oportune circulationis ut patuit supra. Mss. Salamanca, Univ. 2621 fü 151-152; Wolfenbüttel2816 fü 5v-6v. Cf. Beau jouan, op. cit. p. 164; Thorndike et Kibre, col. 353. AUTRES OEUVRES:

pas d'autres oeuvres reconnues comme authentiques.

Pseudo-Campanus: AlmaBestum minus (parvum) Inc. Omnium recte philosophantium non solum verisimilibus et credibilibus argumentis ... Expl. (Paris, BnF lat. 16657 fü 132r) nam visus locus lune, tune ipse solis locus et inclinationes quasi (l) tenebrarum sic se habent (suivi d'une Nota fü 132r_v). Mss. Basel, Univ. F.II.33; Dresden, Bibl. Sax. Db. 87; Erfurt, Amplon. F.m; F.383; F.393; Q356; Firenze, B. Med. Laur. conv. soppr. 414; Riccard. 885; Krâkow, Jagell. 1924; Leipzig, Univ. 1475; London, B.L. Harley 615; Memmingen, Staatsbibl. F.33; München, Clm 56; Nürnberg, Centr. VI.n; Paris, BnF lat. 16657 fü 82v-132v; Praha, Univ. V.A.n; Toledo, Cap. 98-22; Utrecht, Univ. 715; Vaticane, Reg. 1012; Wien, lat. 5266; 5273; 5292. Cf. R.P. Lorch, The Astronomy ofjabir ibn Ajlath, dans Centaurus 19 (1975) p. 92; 20 (1976-77) pp. 15-33; F. Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, VI, Astronomie, Leiden 1976, pp. 52 et 93; M. Pereira, Campano de Novara autore dell' "AlmaBestum Parvum", dans SM 19 (1978) pp. 769-776; G. Federici Vescovini, ( ed.), Pietro d'Abano, Lucidator dubitabilium astronomiae, Padova 1992, pp. 91 sqq.

33

34

CAPU ANUS DE MANFREDONIA

S

t vers 1490)

CAPUANUS DE MANFREDONIA, [

Professeur d'astronomie et de philosophie à Padoue. Une édition de son ouvrage est parue à Paris en 1499. BIBLIOGRAPHIE: Chevalier 1 col. 902. ÜEUVRE:

Commentarius in Iohannis de Sacrobosco Spheram lnc. (pro!.) Sicut inquit Philosophus in principio de anima ... (text.) Tractatum de sphera etc. Quia subiectum in scientia est illud circa quod versatur principaliter ... Ed. (avec la Sphera de Sacrobosco) Paris 1499, Venezia 1518, 1531. Cf. L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, p. 40. AUTRES OEUVRES: inconnues.

D

CASTELLANUS (NICOLA!) DE BUNARELLIS [XVe

s.)

Professeur à Paris, selon le colophon de l'ouvrage cité ci-dessous; inconnu par ailleurs. BIBLIOGRAPHIE: Chevalier, col. 8oo (Nicolas Castellani, traducteur latin, xve s.)? OEUVRE:

Apparatus ar boris syllogistice (1440) Inc. Quid sine te loquor, o veritas, vel quid sine te intelligere potero ... Expl. Sit igitur laus honor gloria Domino nostro Ihesu Christo ... amen. Colophon: Explicit apparatus arboris silogistice edite per dominum Castellanum quondam domini Nicolai de Bunarellis de Bononia legum doctorem, actu legentem in studio Parisiensi, anno M.CCCC.XL die mensis Martii. Ms. Epinal, B. Mun. 8 (108) f0 162-177v.

M

CHRISTIANUS DE ACKOY (EcKOYE),

[sec. moitié XIve s.)

Originaire du diocèse d'Utrecht, maître ès arts à Paris, ensuite immatriculé à l'Université de Heidelberg [1387] et à l'Université de Cologne (1394).

CHRISTIANUS DE ACKOY BIBLIOGRAPHIE:

G. Topke, Die Matrikel der Universitiit Heidelbers, I, Heidelberg 1884, p. 20; H. Keussen, Die Matrikel der Universitiit Ko1n, I, Bonn 1928, p. 75; Lohr, dans Traditio 30 (1974) pp. 130-131. Cf. CUP III, 1656 n.2. OEUVRES:

Questiones in Analytica posteriora Ms. (olim) Lübeck, Phil. 2 fo 109-154v. Textus terminorum naturalium (concernant Phys., De celo, De sener. et corr., Meteor., De anima) Inc. Na tura est principium et causa movendi et quiescendi. Dicuntur autem causa et principium ... Colophon: Expliciunt textus terminorum naturalium scilicet primo textus physicorum, secundo de celo et mundo, tertio de generatione et corruptione, quarto textus meteororum et quinto textus de anima compendiose compilati a reverendo magistro ac domino Christiano de Ackoy. Deo laus. Ms. Melk, Stiftsb. 761 (824; P.10) fO 315-336v. AUTRES OEUVRES:

inconnues; la Lectura s. Adami de Aldersbach Summulam de Summa Raymundi (ms. Koln, Diozes.- und Dombibl. 1068, cf. BAMAT 5 p. 104) est-elle l'oeuvre d'un homonyme?

M

CHRISTIANUS

FoLIOT, [sec. moitié xve s.]

Maître au Collège d'Harcourt, recteur en 1490, licencié en théologie, auteur d'un cours sur la logique datant selon le colophon de 1474. BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 393. Cf. CUP Auct. III, col. 153, 154, 158, 736, 737, 738, 739, 740, 741; VI, col. 471 n., 679. OEUVRE:

Commentarius in Aristotelis Iosicam, comprenant: De philosophia senerali, Liber predicabilium Porphyrii, Liber predicamentorum, Perihermenias, Libri Priorum, Libri Posteriorum, Libri Topicorum, Libri Elenchorum. lnc. manque (le ms. est incomplet au début) Colophon: et sic est finis hui us secundi libri Elenchorum Aristotelis et per consequens totius logice scripte et complete per me Johannem Masculi sub venerabili discreto viro magistro Christiano Foliot in sacra pagina licentiato anno Domini 1474 23 a die Decembris in venerabili collegio Haricurie F.J. Masculius.

35

36

CHRISTIANUS FoLIOT

Ms. Tours 705 (212 ff.; reportation du cours par Johannes Masculi, en 1474). Cf. Lohr, loc. cit.; N.J. Green Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ases, München/Wien 1984,

p. 411. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

S

CIcHus AscoLANus (FRANCEsco

m SIMONE STABILI),

[t1327] Professeur d'astronomie à Bologne de 1322 à 1325; a été condamné à mort par l'inquisition et exécuté à Florence en 1327; était probablement connu à Paris. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 76; G. Castelli, La vitae le opere di Cecco d'Ascoli, Bologna 1892; V. Paoletti, Cecco d'Ascoli. Sassio critico, Balogna 1905; Thorndike, History, t. II, 1923, pp. 948-968; E. Wickersheimer, Dictionnaire biosraphique des médecins en France au Moyen-Ase, Paris 1936, pp. 95-96; D. Jacquart, Supplément, Genève 1979, p. 54; L. Thorndike, More lisht on Cecco d'Ascoli, dans RomR 37, 4 (1946) pp. 293-306; Sarton, t. III, 1, 1947, pp. 643-645; M. Alessandrini, Cecco d'Ascoli, Roma 1955; N. de Pierrefeu, Cecco d'Ascoli et les Fidèles d'Amour, dans Cahiers d'études cathares 9 (1958) pp. 96-101; V. Fanelli, Anseli Colocci e Cecco d'Ascoli, dans Rinascimento sec. serie, 8 (1968) pp. 331-349 (=id., Richerche su Anselo Colocci e sulla Roma cinquecentesca ... , Vaticano 1979, pp. 182205);

G. Federici Vescovini, L'astrolosia tra masia, relisione e scienza, dans Arti e.filoso.fia, Studi sulla tradizione aristotelica e i 'moderni', Firenze 1983, pp. 174-181. OEUVRES:

Commentarius in Iohannis de Sacrobosco Spheram Inc. (prooem.) Supra mundi gloriam est post mortem vivere in mentibus humanorum ... (text.) Delucidatis causis recurrendum est ad formam tractatus, dividetur autem iste ... Expl. qui mihi tribuit intellectum eo quod vetera transiverunt et innovata sunt omnia~

Ms. Paris, BnF lat. 7337 f0 32v-41v (seul ms. connu).

C1cHus AscOLANus

Ed. L. Thordike, The 'Sphere' of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, pp. 344-4II; éd. anciennes: Venezia 1499, 1518 (Sphaera cum commentis). Cf. Duhem, IV, 1916, pp. 263-265; Thorndike Il, 1923, pp. 950-968; Thorndike et Kibre, col. 1549.

De eccentricis et epicyclis Inc. Ut ferrum ferro acuitur, sic ignorantia quorundam et virtuosorum ellevat intellectum ... Ms. Parma, Palat. 984 [0 82-84v. Ed. G. Federici Vescovini, Il 'Lucidator dubitabilium astronomiae' di Pietro d'Ahana, Padova 1988, App. II, pp. 383-394; G. Boffito, Il 'De eccentricis et epicyclis' di Cecco d'Ascoli novamente scoperto e illustrato, dans La Bibliofilia 7 (1905-6) pp. 150-167 (éd. pp. 161-167). Cf. Boffito, op. cit.; Thorndike et Kibre, col. 1618; G. Federici Vescovini, op. cit., pp. 371-382; R. Lemay dans Isis 83/2 (1992) pp. 314-316.

Scriptum super librum de principiis astroloBie Alcabitii Inc. Quid autem nobilius quam celi cognoscere veritateml Augmentamus namque bona ... Expl. distat 10 gradus sagittarii a capite Capricorni quantum 20 gradus eiusdem. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2366 [0 133-140v. Ed. G. Boffito, Il commenta inedito di Cecco d'Ascoli all'Alcabizzo pubblicato e illustrato, dans La Bibliojilia 5 (1903-4) pp. 333-350, 6 (1904-5) pp. 1-7, 53-67, m-124, 283-291; id., Il commenta di Cecco d'Ascoli all'Alcabizzo, Firenze 1905. Cf. Boffito, op. cit.; Thorndike, II, 1923, pp. 950-968; Thorndike et Kibre, col. 1240. AUTRES OEUVRES:

Un poème cosmologique-astrologique en vers italiens (Acerba); peut-être un traité De ascensione siBnorum (selon Sarton III p. 643) et un commentaire sur les 52 vers mémoriaux d'orthographe attribués à un maître Syon (selon Beltrami, dans SM 2 (1906-7) pp. 515-537).

M CLAms, magister, [x1ve s., avant 1350] Maître à la Faculté des arts de Paris; enseigna une sorte d'introduction aux problèmes scientifiques développés en Angleterre et commenta l'oeuvre scientifique de Thomas Bradwardine (cf. ms. Paris, BnF lat. 16621 f0 195, mv).

37

CLAIUS BIBLIOGRAPHIE:

Emden, Oxford, I p. 427 (s. v. Clay); Z. Kaluza, Thomas de Cracovie. Contribution à l'histoire du collège de la Sorbonne, WrodawfWarszawa etc. 1978 (Editions de l'Académie Polonaise des Sciences) p.137. ÜEUVRE:

Extraits de Thomas Bradwardine, De proportionibus motuum, suivis d'une Expositio super de proportionibus et d'une note marginale De proportione diametri ad costam (douteux) Ms. Paris, BnF lat. 16621 [0 195-212v et 212v-213v. Cf. L. Thorndike, Some Medieval and Renaissance Manuscripts on Physics, dans Proceedings of the American Philosophical Society 104 (1960) pp. 189-191. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

D

CLAUDIUS CELESTINUS,

[xve s.?]

Auteur connu par le seul manuscrit Paris, BnF lat. 12431, datant du XV• siècle, qui a été en possession du chancelier Pierre Séguier (1588-1672) et semble être d'origine française. BIBLIOGRAPHIE:

Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 394; Aegidii Romani Opera Omnia, vol. If .. (sous presse). ÜEUVRE:

Excerpta de questionibus Buridani super Ethica Inc. (Tit. Incipiunt quedam excepta de questionibus buridani super ethica per fratrem Claudium celestinum et primo de prudentia). Prudentia versatur circa omnia operabilia humana secundum unam formalem rationem ... Exp!. et delicata satis tristitia est propter quod et mollis vocatur qui occasione eius rationem transgreditur et multum arguendus est. Ms. Paris, BnF lat. 12431 f0 6-34. AUTRES OEUVRES:

De ultimo fine hominis (traité théologique) Inc. (Tit. Incipit tractatulus de ultimo fine hominis a fratre claudio celestino editus). Quoniam homo condicione sua primaria hoc ipsum est sortitus ut ad finem ultimum qui deus est per cognitionem et amorem pertingeret ... Exp!. semper ad primum circulariter redeatur. Secundum hec itaque facilis patet exitus historiarum diversitates concordandi. Ms. Paris, BnF lat. 12431 [0 1-5v.

CONRADUS HEINGARTER

M

CONRAD US HEINGARTER, [

t après 1488]

Originaire de Zurich, étudiant à Paris, maître ès arts à Paris en 1455, licencié en médecine en 1466, astrologue, physicien, médecin de Jean II de Bourbon. BIBLIOGRAPHIE:

E. Wickersheimer, dans Bulletin de la Société française d'histoire de la médecine, 12 (1913) pp. 321-326; Thorndike, 4,1934, pp. 357-385 (ch. 54-55) et Appendix 56, pp. 692-697; E. Wickersheimer, Conrad Heinaartner in Zurich Mss., especially his medical advice to the duchess of Bouraoane, dans Bulletin of the Institute of the History of Medecine 4 ( 1936) pp. 81-88; E. Wickersheimer, Dictionnaire bioaraphique des médecins en France au moyen âae, Paris 1936, pp. 107-108; D. Jacquart, Supplément, Genève 1979, p. 57; H. de Surirey de Saint-Rémy, Jean II de Bourbon, duc de Bourbonnais et d'Auverane, 14261488, Paris 1944, pp. 64-66; M. Préaud, Les méthodes de travail d'un astroloaue du xve siècle: Conrad Heinaarter, Ecole Nationale des Chartes, Positions des thèses, 1969, pp. 143-149; M. Préaud, Les astroloaues à la Jin du Moyen Aae, Paris 1984, passim (en part. p. 71 sqq. ). Cf. CUP Auct. III, col. 5, 12, 172 n.; VI col. 249 et n. 3; 266 et n. 6. ÛEUVRES:

De cometis (incertain) Inc. Dixit Aristoteles: Nemo eorum que ignorat bonus est iudex ... Ed. Beromünster 1472; 1474 (trad. italienne 1472, 1477). Ms. Paris, BnF lat. 7432; Zürich Car. C. 140 a. Cf. Thorndike, op. cit. pp. 359-360; M. Préaud, Les méthodes (op. cit.), p. 145. Nativitas Iohannis de la Cutte (1469; horoscope de Jean de la Goutte, gouverneur général des finances de Jean II de Bourbon, né en 1418) Inc. Cum nuper ab officio quod in curia illustrissimi ducis ... Expl. Suscipe ergo bono animo et vale et omnes qui te vale desiderant. Ms. Paris, BnF lat. 7446 fb 1-14 et 15-33 (avis médicaux et astrologiques). Cf. Thorndike, pp. 358-359; Préaud, op. cit., pp. 148-149 (qui annonce une édition). Iudicium anni millesimi quadrinaentesimi septuaaesimi sexti currentis (Jugement sur l'année 1476 dédié à Louis XI) Inc. Quom curialibus laboribus et negociis familiaribus aut omnino aut magna ex parte ...

39

40

CoNRADUS HEINGARTER

Expl. Deus eandem tuam regiam maiestatem diutissime in omni prosperitate conservet. Ms. Paris, BnF lat. 7450 fo 3-21v. Cf. Thorndike, pp. 360-361; Préaud, op. cit., p. 149 (qui annonce une édition). AUTRES OEUVRES:

des commentaires sur le Quadripartitum et le Centiloquium de Ptolemée, un Resimen sanitatis dédié en 1477 au duc de Bourbon et un Resimen sanitatis rédigé en 1480 à Belleperche pour la duchesse Jeanne, une Defensio astronomie dédiée à Louis Malet de Graville en 1488.

M

CoNRADus DE MoNTE PuELLARUM (MEGENBERc), [1309-1374].

Né à Megenberg en 1309, écolier à Erfurt, étudiant ès arts à Paris, où il fut maître régent de la Faculté des arts de 1334 à 1342, chanoine à Ratisbonne en 1341, professeur à Vienne (1342-1348) et à Regenburg; auteur de divers traités de droit canon et de traductions allemandes de traités naturalistes latins. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier I, col. 1015; H. !bach, Leben und Schriften des Konrad von Mesenbers, Neue Deutsche Forschungen, Abt. Mittelalt. Geschichte 7, 1938; A. Pelzer, Conrad de Mesenbers, dans DHGE 13, 1956, col. 491-495; W. Hofmann, Neues zu Konrad von Mesenbers dans Forschuns und Fortschritte 31 (1957) pp. 306-310; S. Krüger, Friinkische Lebensbilder, Würzburg 1968, pp. 83-103; S. Krüger, op. cit. infra (éd. Economica), Introduction, pp. IX-XXII; U. Ruberg, Allesorisches im Buch der Natur Konrads von Mesenbers, dans FMS 12 (1978) pp. 310-325; W. Blank, Mikro- und Makrokosmos bei Konrad von Mesenbers, dans Geistliche Denkformen in der Literatur des Mitte1a1ters, éd. K. Grubmüller et al., München 1984, pp. 70-83; G. Steer, dans Verfasserlexikon 5, 1j2, Berlin/New York 1985, col. 221-236 (qui donne d'autres références bibliographiques); W. Rosener, Hofiimter an mitte1a1ter1ichen Fürstenhiifen, dans DA 45 (1989) pp. 485-550; W.J. Courtenay, The Resister of the University of Paris and the Statutes asainst the 'Scientia Occamica', dans Vivarium 29 (1991) pp. 46, 48. Cf. CUP Auct. I, col. 18-22; 25; 37-43; 45-47; 52-53; 55 [1337-1342]; col. 92-93 [1346].

CONRADUS DE MONTE PUELLARUM ÜEUVRES:

Economica (vers 1353-54) Inc. (epist. dedie.) Reverendo in Christo patri domino Lupoldo de Bebenburg venerabili Bambergensi episcopo ... , (text. L. 1) Omnes moralis philosophie professores tres ipsius partes, monasticam videlicet, yconomicam et politicam ... (L. II) Iterum autem aliud principium faciens intendo in hoc secundo libro meo yconomico de regimine domus temporalis maioris ... (L. III) Si dormiatis inter medios cleros penne deargentate et posteriora dorsi eius ... Expl. et celestem possidentes lherusalem. Ad quam nos Deus perducat misericors qui sine fine vivit et regnat in secula seculorum. Amen. Mss. Sevilla, Colombina 7.7.32; Vaticano, Palat.lat. 1252 (extraits). Ed. S. Krüger, Konrad von MeBenberB, Werke: Okonomik (Buch I), Stuttgart I973; id., (Buch II), Stuttgart 1977; id., (Buch III), Stuttgart 1984(MGH Staatsschriften des spateren Mittelalters III 5, 1-3); éd. partielle dans L. Thorndike, University Records and Life in the Middle ABes, 1949, pp. 201-235 et 409-433 (livre III avec trad. anglaise); éd. d'extraits par Kaeppeli (op. cit. infra). Cf. R. Salomon, Zur Oeconomica des Konrad von MeBenberB, dans Neues Archiv 39 (1914) pp. 190-2oo; L. Thorndike, University Records and Life in the Middle ABes, New York 1944, App. 1, pp. 409-433 (trad. anglaise de fragments pp. 201-235 ); A. Pelzer, L'Oeconomica de Conrad de MeBenberB retrouvée, I. Les JraBments du Ms. Palat. lat. 1252 du Vatican, dans RHE 45 (1950) pp. 559-568; Th. Kaeppeli, L'Oeconomica de Conrad de MeBenberB retrouvée, II. Le texte entier du Ms. 7.7.32 de la Bibliothèque Colombine, dans RHE 45 ( 1950) pp. 569-616; S. Krüger, Zum Verstiindniss der 'Oeconomica' Konrads von MeBenberB. Griechische UrsprünBe der spiitmittelalterlichen Lehre vom Hause, dans DA 20 (1964) pp. 475-561; A. Slomczy ska, Repertorium commentariorum in Aristotelis Economica Latinorum ... ,dans MPP 28 (1986[1987]) pp. 179-18o; S. C urletto, I linBuaBBi della calzatura (simboli e alleBorie nella cul tura weco-latina, cristiana e medievale), dans Maia 42 (1990) pp. 51-73.

Monastica (sive Speculum Jelicitatis humane) [1348] Inc. Amor hominis in hac vi ta, si dulcis sit a ut amarus ... Expl. et aperire signacula eius peccatori nondum signato in ill o. Ed. S. Krüger, Konrad von MeBenberB. Monastik, Stuttgart 1992 (MGH, Staatsschriften des spateren Mittelalters 2/4). Ms. unique Admont, Stiftsb. 492.

Expositio super Speram (incertain) Inc. Sapiens promovet opus stellarum quemadmodum seminator fortitudines naturales, Ptholomeus in Centiloquio velin Centilogio quasi diceret ...

41

42

CONRAD US DE MONTE PUELLARUM

Expl. lste sunt raciones communes pro utraque parte opinancium et eas ponunt exposiciones communiter. De ista questione dicunt quidam (incomplet). Ms. München, Clm 14687 f0 1v-57v. Ed. du prologue dans K. Arnold, Konrad von Megenberg als Kommentator der 'Sphaera' des Johannes von Sacrobosco, dans DA 32 (1976) pp. 181-186. Cf. Arnold, op. cit., pp. 147-186. Questiones in Iohannis de Sacrobosco Spheram [1346] Inc. Optimus astrologus multum malum prohibere potest quod secundum stellas eventurum est ... Expl. Alia que essent adhuc disputanda de eclipsibus, habentur in una determinacione de Mercurio et Venere; et ergo hic impono finem. Amen. Colophon: Cui us finis erat anno domini M0 ccc 0 xlvii in die sancti Brictii confessoris. Amen. Reporta ta in asp. anno lv0 circa purificacionem B. Marie perpetue virginis. Ms. München, Clm 14687 fo 71-93v. Ed. du prologue dans K. Arnold, op. cit., pp. 176-181. Cf. L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco and its Commentators, Chicago 1949, p. 37; Thorndike et Kibre, col. 1015 (cf. col. 1377); K. Arnold, op. cit., pp. 147-186; D. Gottschall, Stemschnuppen und Altweibsommer. Zu "De mundi constitutione", einem naturwissenschaftliches Traktat aus der süddeutschen Provinz, dans ZDADL 119 (1990) pp. 155-162. AUTRES OEUVRES:

traités de droit canon, notamment De translatione Romani imperii, Contra Guillelmum Occam (De coronatione Caro li IV), Planctus Ecclesie in Germaniam, et au tres traités, par exemple De limitibus parochiarum civitatis Ratisbonensis, De mortalitate in Alamannia, un Tractatus qui probat oppositum quarte conclusionis principalis ipsius Wurley (traité contre le principium sur le quatrième livre des Sentences de Walter Burley, cf. Kaeppeli, op. cit. p. 595). Egalement traductions en allemand de la Sphera de Jean de Sacrobosco et du Liber de natura rerum de Thomas de Cantimpré.

M

CoNRAD us SuMMENHART, [

t 1502]

A fait ses études d'abord à Heidelberg, puis à Paris, où il fut bachelier en 1476 et maitre ès arts en 1478; fut professeur ès arts à Tübingen et recteur de cette Université en 1484; fut ensuite, à Tübingen, docteur en théologie (1489), doyen de cette Faculté et recteur à plusieurs reprises (1491, 1496, 1500).

CoNRADus SuMMENHART BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier Il, 4350; F.X. Linsenmann, Konrad Summenhart, ein Culturbild aus des Arifanaen der Universitiit Tübinaen, Tübingen 1877; Duhem X, pp. 183-187; H. Ott, Zur Wirtschaftsethik des Konrad Summenhart, a. 1455-1502, dans Vierteljahrschrift Jür Sozial- und Wirtschaftsaeschichte (Wiesbaden) 53 (1966) pp. 1-27; A.L. Gabriel, The Paris Studium. Robert of Sorbonne and his Leaacy. Selected Studies, Notre Dame/Frankfurt 1992, pp. 162-163. Cf. CUP Auct. III, col. 347 n. 2, 348, 387, 388; VI, col. 539 et n. 5. ÜEUVRE:

Commentaria in Summam physicae Albert Maani Inc. (pro!.) Philosophia dividitur in tres partes. Circa initium libri hui us praemittitur titulus talis: Incipit Summa philosophiae naturalis ... (text.) Philosophia dividitur in tres partes. Iste liber prima sui divisione dividitur in quinque tracta tus ... Ed. Hagenau 1507-1517. Cf. Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 395-396; id., Commentateurs, 1988, pp. 50-51. AUTRES OEUVRES:

écrits théologiques, dont un Tractatulus exhortatorius ad attendendum super decem defectibus virorum monasticorum.

S

CosMAS RAIMUNDUS,

[t 1435].

Humaniste et professeur de droit à Avignon. Le manuscrit Paris, BnF lat. 7808, contenant le De laudibus eloquentie, est un recueil composé par l'humaniste français Guillaume Fichet pour son propre usage. BIBLIOGRAPHIE:

G. Mercati, Cosma Raimundi Cremonense, dans Studi e documenti di storia e diritto 15 (1894) pp. 303-347; G. Santini, Cosma Raimundi umanista e epicureo, dans Studi storici del Crivelluci, 1899, pp. 153-168; E. Garin, Filoso.fi italiani del Quattrocento, Firenze 1942, pp. 45, 133-149; S. V. di Zenzo, Un Umanista epicureo del sec. XV e il ritrovamento del suo epistolario, Napoli 1978; R. Fubini, Umanesimo e secolarizzazione da Petrarca a Valla, Roma 1990, pp. 376-383.

43

44

CosMAS RAIMUNDUS ÜEUVRE:

De laudibus eloquentie Inc. (Tit. Cosmas Raimundus p.s.d. magnifico ac splendidissimo militi viroque sapientissimo domino lohanni Chadardi christianissimi Francorum regis consiliario) Miratus sepe sum atque iterum miror ... Expl. V ale tueque dignitatis observantissimum me ut facis diligas. Mss. Lyon, B.M. 100 (168) [0 176-18ov; Milano, Ambr. M.44 su p. [0 206v; T.2o su p. [0 239v; Paris, BnF lat. 7808 f0 5-9; Torino, 14532 f0 20. Cf. F. Novati et G. Lafaye, Le manuscrit de Lyon n° C, dans MeFR 11 (1891) p. 391; R. Meyenberg, Un nouveau manuscrit auto8faphe de Guillaume Fichet, dans BHR 52 (1990)

p. 78. AUTRES OEUVRES: un traité appelé Defensio Epicuri contra Stoicos, Achademicos et Peripateticos et diverses lettres.

D M DAVID CRANSTON, [t 1512] Ancien écolier pauvre du Collège de Montaigu, il y fut maitre régent et y mourut prématurément en 1512, laissant une somme de 450 livres à la fondation des étudiants pauvres du collège. ÛEUVRE:

Tractatus insolubilium et obligationum Inc. (insol.) Excellentissimi artis dialectices argumentatoris magistri David Cranston insolubilium tractatus feliciter incipit. Inter opiniones vulgatas et extremas volentes mediare succincte unam opinionem tractabimus circa materiam insolubilium ... Expl. ut patet ex questione secunda precedenti. Et sic de insolubilibus. lnc. (oblig.) Sequitur similis modus respondendi in obligationibus consequenter ad ea que dicta sunt in insolubilibus. Obligatio est prefixio alicuius enunciabilis quod tenetur respondens premissa sua admissione secundum aliquem statum sustinere ... Expl. Hec consequenter ad dicta in insolubilibus sufficiant quia alibi tractatur vulgaris opinio in obligationibus. Et sic de obligationibus magistri Davidis Cranston. Ed. Paris, s.d. (ca. 1512) fo aiv-gii (tit.: Tractatus insolubilium et obligationum magistri Davidis Cranston de novo recognitus et correctus per magistrum Guillermum et magistrum Anthonium silvestri discipulos eius; cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis incipit feliciter). Cf. H. Elie, Quelques maîtres de l'université de Paris vers l'an 1500, dans AHDLMA 18 (1950-51) pp. 221-222. AUTRES OEUVRES:

édition des oeuvres morales de Martin Lemaistre et commentaire de celles d'Almain.

46

DAVID DE DINANTO

S

DAVID DE DINANTO (DYONENSis),

[t après 1210]

Originaire de Dinant en Belgique; il fut probablement maître ès arts à Paris; vers à la cour d'Innocent III. Philosophe, sa doctrine hétérodoxe fut condamnée dans le jugement du concile de la province de Sens en 1210 et dans le règlement de l'Université de Paris (de Robert de Courçon) en 1215.

1206, il était

BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 83; G. Théry, Essai sur David de Dinant d'après Albert le Grand et saint Thomas d'Aquin, dans Mélanges thomistes ... (BThom III), Le Saulchoir 1923, pp. 361-408; G. Bareille, David de Dinant, dans DTC 4, 1924, col. 157-160; G. Théry, Autour du Décret de 1210. David de Dinant. Etude sur son panthéisme matérialiste, dans BThom 6, Le Saulchoir 1925; E. Villa, La concezione panteistica di David de Dinant, dans RF 18 ( 1927) pp. 443-448; P.R. Amou, Quelques idées néoplatoniciennes (plotiniennes) de David de Dinant, dans Philosophia perennis ... Festgabe]. Geyser zum 60. Geburtstag, éd. F.-J. von Rintelen, Regensburg 1930, vol. 1, pp. 113-127; R. de Vaux, La première entrée d'Averroès chez les latins: Note conjointe sur un texte retrouvé de David de Dinant, dans RSPhTh 22 ( 1933) pp. 243-245; M. Kurdzialek, Anatomische und embryologische Ausserungen Davids von Dinant, dans AGMed 45 (1961) pp. 1-22; F. Van Steenberghen, La philosophie au XIIIe siècle, Louvain-la-Neuve/Leuven 19912 , pp. 83-89; M. Kurdzialek, L'idée de l'homme chez David de Dinant, dans Images of Man in Ancient and Medieval Thought. Studia Gerardo Verbeke dicata, Leuven 1976, pp. 311-322; M. Kurdzialek, David von Dinant als Ausleger der Aristotelischen Naturphilosophie, dans Die Auseinandersetzungen an der Pariser Universitiit im XIII. Jahrhundert ( = MiscMed 10), Berlin/New York 1976, pp. 180-192; D. Jacquart, Supplément (à Wickersheimer), Genève 1979, p. 59; M. Kurdzialek, 'Elementum'. Die Deutung der Aristotelischen Definition des stoicheion (Gr.) durch David von Dinant, dans Sprache und Erkenntniss im Mittelalter (= MiscMed 13) vol. 2, Berlin/New York 1981, pp. 580-584; M.-Th. d'Alverny, Les nouveaux apports dans les domaines de la science et de la pensée au temps de Philippe Auguste: la philosophie, dans La France de Philippe Auguste. Le temps des mutations, éd. R.H. Bautier, Paris 1982, pp. 863-880; E. Maccagnolo, David of Dinant and the Beginnings of Aristotelism in Paris, dans A History of Twelfth-Century Philosophy, éd. P. Dronke, Cambridge 1988, pp. 429-442; A. Paravicini Bagliani, Federico II ela corte dei papi: scambi culturali e scientifici, dans id., Medicina e scienza della natura alla corte dei papi nel Duecento, Spoleto 1991, pp. 69-71. Cf. CUP I, n° 11, 20.

DAVID DE DINANTO

ÜEUVRES:

"Liber de tomis" ("De divisionibus'), ouvrage perdu dont il subsiste des citations chez Albert le Grand et saint Thomas (cf. Théry, op. cit. supra). Questiones naturales (fragments) Inc. (dans certains mss.) Aristoteles in libro de generatione animalium ... (dans Paris, BnF lat. 15453: Tria sunt in anima: sensus, ymaginatio, desiderium, de quibus nunc dicimus. Sensus est ... ) Mss. Gent, B. Univ. 5 (416) f0 158-182v; Oxford, Bodl. Digby 67 fo 96v-97; Paris, BnF lat. 15453 f0 214-216v; Wien, Naz.B. 4753 fo 141-143v. Ed. M. Kurdzialek, Davidis de Dinanto 'Quaternulorum fraamenta ', dans SMedW 3, Warszawa 1963. Cf. A. Birkenmajer, Découverte de fraaments manuscrits de David de Dinant, dans RNP 35 ( 1933) pp. 220-229; M. Kurdzialek, Fraaments des "Quaestiones naturales" de David de Dinant, dans MPP 2 (1958) pp. 3-4. AUTRES OEUVRES:

peut-être un Liber de anatomia venarum et arteriarum et nervorum totius corporis.

D

DIONYSIUS DE BURGO SANCTI SEPULCHRI,

[t 1342]

Ermite de St-Augustin, fit ses études à Paris, où il fut baccalarius sententiarius en 13171318 et maaister en 1323-1324 environ; en 1328 il fut maaister sacre paaine, avant de devenir provincial et évêque. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 84 (le n° 416 du Rép. théo!. auquel il renvoie est inexistant); Chevalier, col. 1173; R. Weiss, Notes on Dioniai da Borao San Sepolcro, dans ItSt 10 (1955) pp. 40-42; D. Trapp, Auaustinian Theoloay of the XIVth Century, dans Auaustiniana 6 (1956) pp. 156-r6o; D. Trapp. dans LThK 3, 1959, col. 405-406; G. Di Stefano, Dioniai da Borao S. Sepolcro amico del Petrarca e maestro del Boccacio, dans AAT 96 (1961-62) pp. 272-314; D. Trapp, The Quaestiones of Dionysius de Bu rao O.S. A., dans Auaustinianum 3 ( 1963) p. 71; A. Zumkeller, Die Auaustinerschule des Mittelalters, dans AAu 27 (1964) p. 207; R. Arbesmann, Die Auaustiner-Eremitenorden und der Beainn der humanistischen Beweauna, dans Auaustiniana 14(1964) pp. 257-277; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 397; id., Commentateurs, 1988, p. 52; A. Zumkeller, dans Lexikon des Mittelalters 3, 1986, col. 1088. Cf. CUP II, n° 1038 n.

47

DIONYSIUS DE BuRGO SAN CT! SEPULCHRI ÜEUVRE:

Expositio lib ri Oeconomice (clou teux) lnc. Res familiaris et res politica. Iste est liber Oeconomicae quem composuit Aristoteles et in eo determinat de his quae pertinent ad regimen multorum in domo ... Ed. (Toulouse 1495), cf. GW 2436. Cf. R. Weiss, Notes on Dionigi da Borgo S. Sepolcro, dans ItSt 10 (1955) pp. 40-42; Di Stefano, op. cit. p. 306; A. Slomczy ska, Repertonum commentarzorum in Aristotelis 'Economica' latinorum ... ,dans MPP 28 (1986) pp. 174-175; Flüeler II, pp. 4, 9, 65 (qui montre qu'il s'agit en réalité d'une version du commentaire d'Albert de Saxe, attribuée dans l'incunable à Dionysius). AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur les Sentences et un commentaire célèbre sur Valerius Maximus (cf. notamment Catalogus Translationum 5, 1984, pp. 326-328); peut-être aussi des commentaires sur la Politique (cf. Lohr, loc. cit. ), la Rhétorique et la Poétique (cf. Glorieux) d'Aristote. Une Summa librorum Ethicorum, Oeconomicorum et Politicorum est mentionnée par Slomczy ska, (op. cit. p. 175), ms. Venezia, B.Marc.lat. VI 94 (2492), mais cf. Lohr, dans Traditio 24 (1968) p. 192 n. 5 (Guido Vernani).

M

DIONYSIUS DE MoNTEMORENCIACO, [xve s.]

Maître ès arts à Paris, il fut ensuite licencié en droit à Louvain, où il est immatriculé en 1433, et, en 1443, recteur de l'Université de Louvain; il fut nommé chanoine, puis, en 1450, doyen de la cathédrale de Tournai. BIBLIOGRAPHIE:

Valerius Andreas, Fastz academici studii generalis Lovaniensis, 1650, p. 37; E. Reussens, Documents relatifs à l'histoire de l'Université de Louvain, I, Louvain 1881, p. 256; E. Reussens, Matricule de l'Université de Louvain, I (1426-1453), Bruxelles 1903, p. 30; A. Gabriel, The Paris Studium, Frankfurt am Main 1992 (University of Notre Dame, Texts and Studies in the History ofMediaeval Education 19) p. 215. ÜEUVRE:

Oratio de laude legum (ou s'agit-il d'une commendatio de son maître?) Inc. (Tit. Oratio de laude legum in baccalariatu domini dyonisii de montmorency incipit) Prima de more hui us venerabilis scole pro presenti particula erit ... Expl. facillima rectissimaque via ad supremam illam beatitudinem perducere valeamus, cui us nos participes efficiat christus amen. Anthonius Hamron (l) Ms. St-Omer, B.M. 658 [0 146v-147v.

DoMINicus DE CtAVASIO AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M

DoMINICUS DE CLAVASIO (CLAVAXIO, CLAVISIO ), [xive s.]

Probablement originaire de Chivasso (Piémont), médecin et mathématicien, astrologue à la cour de France en 1368. Après des études à Paris avec Jean Buridan et Nicole Oresme, il fut maître ès arts en 1349-1350, puis membre de la Faculté de médecine en 1356-1357. Il fut membre du Collège de Navarre et paraît avoir joué un rôle important dans l'enseignement. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier 1, col. 1210; Thorndike, History, t. 3, pp. 587-588; Sarton, t. 3, pp. 641-643; Wickersheimer, Dict., 1936, p. 121; Jacquart, Supplément, 1979, pp. 62-63; A. Maier, Die Impetustheorie in der Scholastik, Wien 1940, pp. 103-136; A. Maier, dans Autour d'Aristote. Recueil d'études ... offert à M. A. Mansion, Louvain 1955, pp. 537-540; G. Federici Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale, Torino 1965; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 397; id., dans BPhM 14 (1972) p. 123; id., Commentateurs, 1988, pp. 52-53; E. Grant, A Source-Book in Medieval Science, Cambridge (Mass.) 1974, pp. 180-187; E. Grant et J. Murdoch, dans Contemporary Philosophy, 1990, pp. 487-488. Cf. CUP II, n° n65 p. 634; III, n° 1234-1236. ÜEUVRES:

Commentarius (Questiones) super Aristotelis De celo et mundo Inc. (Tit. Incipiunt questiones de celo et mundo Aristotelis disputate Parisius per magistrum dominicum de clavisio et cetera) Circa librum de celo primo queratur utrum tota scientia naturalis versetur circa corpora et magnitudines et ipsorum principia ... Expl. figura non facit ad gravitatem et levitatem. Ad rationes utriusque partis pa tet quid dicendum etcetera. Colophon: Expliciunt questiones super primo et secundo de celo disputate parisius per magistrum dominicum de clavisio. Et sunt mey graciadey de bonavidii de man tua quas scripsi et complevi a.d. mccclvii 0 Deo gracias. Amen. Mss. Vaticano, Vat. lat. 2185 f0 1-2ov; Venezia, B. Marc. lat. VI 301,2537 (Valentinelli IV, cod. 82). Ed. partielle dans A. Maier, Zwei Grundprobleme der scholastischen Naturphilosophie, Roma 19512 , pp. 241-243.

49

50

DoMINicus DE CLA v ASIO

Cf. Michalski, La physique nouvelle ... , dans BIAP 1927, pp. 118, 149-150; L. Thorndike, A hia hly specialized medievallibrary, dans Scriptorium 7 ( 1953) pp. 81, 86-87; A. Maier, op. cit. p. 537;

A. Maier, Codices Vaticani Latini, 2118-2192, Vaticano 1961, pp. 191-193; P. Gautier Dalché, L'influence de Jean Buridan: l'habitabilité de la terre selon Dominicus de Clavasio, dans Comprendre et maîtriser la nature au moyen âae. Mélanaes d'histoire des sciences offerts à Guy Beaujouan, Genève 1994 (Hautes études médiévales et modernes 73) pp. 101-113; BAMA T 5, 1996, p. 126.

Commentarius (Questiones) in Aristote lis Physicam (incertain) lnc. Circa primum Physicorum primo queritur utrum de entibus naturalibus possit esse scientia ... Expl. per hoc solvitur tercia racio de celo et anima nostra. His visis respondeo ad raciones ad primam. Ms. Vaticano, Vat. lat. 2185 [0 79-96v (incomplet). Cf. A. Maier, dans Autour d'Aristote (op. cit.) pp. 538-540. Commentarius (Questiones) in Tractatum De sphera Inc. Queritur circa speram utrum scientie mathematice ... Expl. inhabitabiles ad aliam scilicet ultimam soluta est et sic patet questio. Colophon: Expliciunt questiones supra tractatum de spera lecte a magistro Dom. dicto de Clavagio. Ms. Erfurt, Amplon. Q 299, f0 104-112. Cf. Michalski, op. cit. p. 118; L. Thorndike, The Sphere of Sacrobosco ... , Chicago 1949, p. 37. Practica aeometrie Inc. Quantitatem aliquam mensurare est invenire quo tiens in ea aliqua famosa quantitas ... Expl. et dolium non sit semiplenum potes etiam scire quantum de vino est in dolio. Ed. H.L.L. Busard, The Practica Geometriae of Dominicus de Clavasio, dans AHES 2 ( 19621966) pp. 520-575. Cf. Curtze, dans Bibliotheca mathematica 9 (1895) pp. 107-110; L. Thorndike, dans Isis 13 ( 1929) pp. 69-70; Thorndike et Kibre, Cataloaue, col. 1175. Questiones super perspectivam Inc. Queritur primo utrum tota perspectiva consideret de linea visuali ... Expl. apprehendentur a visu aspectu simplici et omne quod comprehenditur.

DOMINICUS DE CLAVASIO

Ed. partielle (q. 1 et 6): G. Federici Vescovini, Les questions de 'perspective' de Dominicus de Clivaxo, dans Centaurus 10 ( 1964-1965) pp. 14-28. Ms. Firenze, B.N., Conv. Soppr. (San Marco) J.X.19 f0 44-55v. Cf. G. Federici Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale, Torino 1965, pp. 204-211; D.C. Lindberg, A CataloBue of Medieval and Renaissance Optical Manuscripts, Toronto 1975, n° 75; D.C. Lindberg, Theories of Vision from al-Kindi to Kepler, Chicago/London 1976, p. 123. AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur les Meteora, aujourd'hui perdu; un traité De anima attribué à lui est en fait une compilation de textes copiés par lui (cf. BAMAT 3, 1993, pp. 126-127).

D DuRAND US, [xive s] Auteur connu seulement par une compilation sur la logique. Mention dans le ms. (f0 Ir, marge sup.): "Durand us supra veterem loicam", (fb I65r): "De parva sorbo na" (c'est-à-dire de la bibliothèque de prêt), puis, en dessous: "durandus compilavit". OEUVRE:

Scripta super loBicam Inc. Secundum quod vult algazel in metaphisica sua scientia [scientia] corrigit vicia anime ... Expl. (f0 165, relié à tort à la fin du volume) quia contraria sunt opposita circa idem, et hoc est tatum. Colophon: Expliciunt scripta supra librum porfirii et librum predicamentorum et perihermenias peracta anno Domini m 0 ccc 0 xxv0 in die martis ante festum sancti Genasi. Ms. Paris, BnF lat. 16618 f0 1-39v et 165. Cf. A. De Libera, La littérature des sophismata ... ,dans The EditinB ofTheoloBical and Philosophical Texts from the Middle ABes, éd. M. Asztalos, Stockholm 1986, p. 213.

M DuRANDUS DE ALVERNIA, [fin xme-début XIve s.] En 1295, il fut procureur de l'Université de Paris à la Curie romaine, à Anagni; en était à l'Université de Paris. Il a probablement traduit les Economica. A ne pas confondre avec Durandus Hispaniensis et d'autres maîtres de ce nom (dont le Durand us, auteur de commentaires logiques conservés dans le ms. Munich, Clm 18917, et le Durand us, auteur d'un commentaire sur la Metaphysica; cf. Lohr) 1329, il

51

52

DURANDUS DE

AL VERNIA

BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac.arts, n° 86 (confondu avec Durand d'Espagne); Chevalier, I, col. 1251; Hauréau, Durand d'Auvergne, traducteur, dans Académie des Inscriptions et BellesLettres, comptes rendus des séances de 1866, nouvelle série, tome 2, p. 14; Hauréau, dans HLF 25 (1869) pp. 58-63, 651; P. Mandonnet, Guillaume de Moerbeke, traducteur des Economiques (1267), dans AHDLMA 8 (1933) pp. 9-29 (qui refuse la thèse d'Hauréau); Lohr, dans Traditio 23 (1967), pp. 402-403; id., Commentateurs, p. 54; Kaeppeli I, 1970, pp. 338-339; Dod, dans CHLMPh, p. 64; A. Tabarroni, Nuovi testi di logica e di teologia in un codice palermitano, dans Filosojia e Teologia nel Trecento. Studi in ricordo di Eugenio Randi, éd. L. Bianchi, Louvain-la-Neuve 1994, pp. 337-366. Cf. CUP II, n° 1184 p. 669. ÜEUVRES:

Commentarius in Aristotelis Economica Inc. Sicut dicit Eustracius supra primum Ethicorum hominis est aliquod bonum proprium ... Expl. si enim quis vixerit sic usque in finem a Deo consequetur premium et sine fine. Colophon: Explicit scriptum magistri Durandi Juliani de Arvernia supra yconomicam Aristotelis. Ms. Paris, B. Mazarine 772 fo 65-82. Cf. R.A. Gauthier, Deux témoignages sur la date de la première traduction latine des 'Economiques', dans RPhL 50 (1952) pp. 279-80; H. Goldbrunner, Durandus von Alvernia, Nicolaus von Oresme und Leonardo Bruni: zu den Übersetzungen der pseudo-aristotelischen Okonomik, dans AKG 50 (1968) pp. 200-239; Se ko, Repertorium, p. 133; A. Slomczy ska, Repertorium commentariorum in Aristotelis 'Economica' latinorum, dans MPP 28 (r986) pp. 173-174 (qui estime que l'auteur de ce commentaire est le même que Ferrandus de Hispania); R. Lambertini, L'arte delgoverno della casa ... , dans Medioevo 17 (1991) pp. 349, 356, 360-1, 363, 366, 372; Flüeler n° 13 pp. 9-10.

=

Commentarius in Aristote lis Perihermeneias (ou Questiones ?) Ms. Kassel2 Philos. 39 f0 27-35 (reportatio ). Commentarius in Aristotelis Topica Inc. Propositum quidem negotii. Iste liber cui us subiectum est sillogismus dialecticus

DuRANDUS DE ALVERNIA

Expl. et ideo subdit Philosophus quod abundare continuo in talibus est difficile. Ms. Paris, Arsenal530 f0 34-88'. Cf. Se ko p. II9; N.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle A3es, München/Wien 1984, p. 393.

Questiones in Perihermeneias lnc. Primum oportet constituere etc. Queritur circa librum Perihermeneias et primo queritur utrum enunciatio sit subiectum ... Expl. quia dependet ex aliqua precedenti veriore que in veritate prior et notior. Rationes procedunt viis suis. Colophon: Expliciunt questiones super librum Perihermeneias disputate a magistro durando de alvernia. Ms. Palermo, B.C. 2 Qq D 142 f0 52-591 . Cf. CMFBI 7 p. 49. Questiones predicamentorum Inc. Queritur primo circa librum predicamentorum utrum de predicamentis possi t esse sei en ti a ... Expl. propria sunt 3 ut visum est. Ms. Palermo, B.C. 2 Qq D 142 fo 13-20, 30-33 1 • Cf. CMFBI 7, p. 49. AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur la Physica, dont le ms. (St. Victor MMM 17 f0 34-91) est perdu.

D DuRANDUS HISPANUS (PAËs), [prem. moitié xive s.] Originaire d'Espagne. Est-il à identifier avec Ferrand us Hispanusl Ou avec le Durandus Hispanus qui fut socius Sorbone en 1330 et commentateur d'Aristote selon des notices dans le ms. Paris, Arsenal 1020-1021 et 1228? BIBLIOGRAPHIE:

C.J. Ermatinger, Notes on sorne early 14th century scholastic philosophers, dans Manuscripta 4 (1960) pp. 29-31; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 403; Lohr, Addenda, dans BPhM 14 (1972) p. 120. OEUVRE:

le commentaire sur l'Economique d'Aristote est probablement de Ferrand d'Espagne.

53

54

DuRANDUS H1SPANUS AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur la loaica vetus (ms. Paris, BnF lat. 16618) attribué à lui est probablement de Gérard de Nogent.

S

DuRANDUS DE

S. PoRCIANO, [ca.

1275-1334]

Théologien très connu, il fut en 1303 étudiant en théologie au couvent des Dominicains à Paris, où il obtint en 1312 le grade de maaister theoloaie; nommé en 1313 lector sacri palatii, en 1318 évêque du Puy, en 1326 évêque de Meaux. Parmi ses nombreuses oeuvres théologiques, certaines semblent avoir un rapport avec l'enseignement ès arts. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Rép. théo!. n° 70; Fac. Arts n° 87; Chevalier 1, col. 1252; J. Koch, Durandus de S. Porciano, O.P. Forschunaen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beainn des 14. Jahrhunderts, dans Beitrage 26,1, Münster 1927; Überweg-Geyer, 1928, pp. 518-524, 768-769; P. Fournier, dans HLF 37 (1938) pp. 1-38; G. Mollat, dans DHGE 14, 1960, col. 1158-1159; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 403; id., Commentateurs, p. 54; M.T. Beonio Brocchieri Fumagalli, Durando di S. Porziano: Elementi filosofici della terza redazione del 'Commento alle Sentenze', Firenze 1969; Kaeppeli 1, 1970, pp. 339-350; IV, 1993, pp. 73-74; CHLMPh pp. 457, 628, 823; S. Donati, La dottrina di Eaidio Romano sulla materia dei corpi celesti. Discussioni sulla natura dei corpi celesti alla fine del tredicesimo secolo, dans Medioevo 12 (1986) pp. 232, 236, 246, 258, 262, 280; W.J. Courtenay, Capacity and Volition. A History of the Distinction of Absolute and Ordained Power, Bergamo 1990 (Quodlibet 8) pp. 125-126; 140; W.A. Hinnebusch, G. Bedouelle (trad. fr.), Brève histoire de l'ordre dominicain, Paris 1990, pp. 109-no; O. Langholm, Economies in the Medieval Schools. Wealth, Exchanae, Value, Money and Usury Accordina to the Paris Theoloaical Tradition, 1200-1350, Leiden 1992 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 29) pp. 479-489. Cf. CUPII n° 634n., 760, 970 n., 975 et p. 434 n. ÜEUVRES:

De univocis, equivocis et analoaicis (extrait probable du Quodlibet III) Inc. Quoniam in omni inquisitione mentis oportet precognoscere quid significatur pernomen ...

DuRANDUS DE S. PoRCIANO

Colophon (ms. Pelplin): Explicit tractatus de univocatione, equivocatione et analogia compila tus per fratrem durandum de sancto porciano ... Mss. Pelplin, Sernin. 53 (102) f0 225-230v; Siena, B. Comm. G.VII-40 f0 94-101v. Cf. Doucet, dans AFH 26 (1933) p. 212; W. Se ko, Quelques contributions à l'histoire de la littérature philosophique du XIV' siècle ... , dans MPP n ( 1963) p. 83 (qui dit que ce traité ne diffère de la question 1 du Quodlibet III (ms. Toulouse 744 f0 68v) qu'au commencement); Se ko, Tomasza Wiltona, 'Quaestio disputata de anima intellectiva ', dans SMedW 5 ( 1964) p. 70.

Questio disputata "Utrum duo habitus ... " Inc. Utrum duo habitus possint causare unum effectum ... Ms. Erfurt, B. Am pl. F. 369 f0 8ua-8ua. Questio disputata "Utrum in intellectu ... " Inc. Utrum in intellectu possint esse plures intellectiones simul ... Expl. nec sufficit habitudo maior in actu ad unum obiectum quam ad aliud. Mss. Erfurt, Amplon. F. 369 fü 70-71v; Vaticano, Vat. lat. 1086 f0 193-194v; Borgh. 36 f0 99-IO!v. Questio disputata "Utrum intelliaere ... " Inc. Utrum intelligere sit aliquid additum intellectui, cum eo faciens compositionemrealem ... Ed. J. Koch, Opuscula et Textus, ser. scholast. 6, Münster 1929, pp. 33-42. Ms. Erfurt, Amplon. F. 369 fo 8orb-81ra. Ed. partielle dans Koch, op. cit., pp. 154-156. Questiones de habitibus (1312-17) lnc. Circa materiam habituum primo queritur utrum habitus indigeamus. Et arguitur quod non, quia homo secundum naturam medius est inter an gelos et animalia bru ta ... Ed. partielle: J. Koch, op. cit.,fasc. 8, Münster1930 ( qu. 4); T. Takada, Durand of Saint Pourçain, Tract. de habitibus, Kyoto 1963 ( qu. 1-3). Mss. Erfurt, Amplon. F. 369 fo 83-88; Madrid, B.N. 226 f0 242v-249v; Vaticano, Vat. lat. 1076 f0 1-9v; 1086 f0 187-193 (abrégé); 1121 fü 139-152. Cf. P.T. Stella, La data delle 'Quaestiones de habitibus' di Durando di S. Porciano, dans Salesianum 32 (1970) pp. 407-423. AUTRES OEUVRES:

de nombreuses oeuvres théologiques, dont un commentaire sur les Sentences, des Quodlibeta, des sermons; un Tractatus de leaibus; un commentaire sur la vetus loaica attribué à lui est probablement de Gérard de Nogent; le commentaire sur la Physique qui lui est attribué est de Durand us de Alvernia.

55

E (comprend également les noms commençant par Ae)

M

EBERHARDUS ALEMANNUS, [xme

s.]

D'origine allemande, peut-être de Cologne, il fit ses études à Paris et à Orléans; il fut probablement maître ès arts à Paris (il est appelé masister Parisiensis dans plusieurs manuscrits); il enseigna probablement aussi à Brême. Il fut actif pendant une période qui doit se situer entre 1212 et 1280. Il a souvent été confondu avec Evrard de Béthune. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 96; Lohmeyer, (voir sous Eberhardus Bethuniensis); E. Faral, Les arts poétiques du xne et du XIIIe siècles, Paris, 1924 (réimpr. 1962), pp. 336-377; W.B. Sedgewick, Notes and Emendations on Faral's "Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe s.", dans Speculum 2 (1927) pp. 34l-343; W.B. Sedgewick, The Site and Vocabulary of the Latin Arts of Poetry of the Twelfth and Thirteenth Century, dans Speculum 3 (1928) pp. 359-381; J. De Ghellinck, L'essor de la littérature latine au x ne siècle, Bruxelles/Paris 1946, II, p. 246; P. Stotz, Dichten ais Schulfach. Aspekte mittelalterliche Schuldichtuns, dans ML] 16 (1981) pp. 1-16; Lexikon des Mzttelalters 3, 1985, col. 1323-1324; Verfasserslexikon, 2e éd., II, col. 273-276; P. Bourgain, Le vocabulaire technique de la poésie rythmique, dans ALMA 51 (1992-93)

PP· 139-193. -A propos du commentaire de Nicolas de Dybin (1350 ), cf. H. Szklenar, Nzcolaus de Dybzn commentatore del "Laborintus", dans Retorica e poetica tra i secoli XIIe XIV ... , éd. C. Leonardi etE. Menestà, Perugia 1988, pp. 221-237. OEUVRE:

Laborinthus Inc. Pyerius me traxit amor, jussitque Camena ...

EBERHARDUS ALEMANNUS

Ed. E. Faral, Les arts poétiques (op. cit. ), pp. 337-377; Leyser, Historia poematum et poetarum medii aevi, Halle, 1721, pp. 796-854. Ed. partielle: G. Mari, I trattati medievali di ritmica latina, Milano 1899, pp. 81-90. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

S

EBERHARD US BETHUNIENSIS, [

t vers 1212]

Homme d'église et probablement maître de grammaire, il naquit à Béthune; il fut contemporain d'Alexandre de Villedieu, l'autre 'grammairien nouveau'. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac.arts n° 97; Chevalier 1, col. 1261; Daunou, dans HLF 17, 1832, pp. 129-139; Manitius III, 1931, pp. 747-751; K. Lohmeyer, Ebrard von Béthune: eine Untersuchung über den Verfasser des Grecismus und Laborintus, dans RomF II (1901) pp. 412-430; J. De Ghellinck, op. cit. (sous Eberhardus Alemannus) 1, p. 171; II, p. 47; DTC 4, col. 1995-1998; DHGE 14, 1960, col. 1288; Lexikon des Mittelalters 3, 1985, col. 1523; C. Jeudy, dans Dictionnaire des Lettres françaises au Moyen Age, Paris, 1992, p. 434; C. Brousseau, dans Lexicon grammaticorum, (sous presse). ÜEUVRE:

Graecismus (vers n8o-1200) Inc. (prooem.) Quoniam ignorantie nubilo turpiter excecati ... (text.) Est proprie meta trans Graece formatio plasma ... Ed. J. Wrobel, Eberhardi Bethuniensis Graecismus. Ad.finem librorum manu scriptorum recensuit, lectionum varietatem adiecit, indices locupletissimos ... addidit ... ,Breslau (Wrodaw) (1887] (Corpus grammaticorum medii aevi 1). Cf. le compte-rendu d'Hauréau dans JS 1889, pp. 57-62. Autres manuscrits: London, Cotton, Titus A.XX, [0 129 (cf. A.G. Rigg, Medieval Latin Poetic Anthologies, dans MS 39 (1977) n° 48 pp. 304-305); et voir Bursill-Hall (op. cit. infra). Cf. L.J. Paetow, The Arts Course at Medieval Universities ... , Univ. of Illinois 1910, pp. 36-39; E. Faral, Les arts poétiques ... , Paris 1924, pp. 30-39 et p. 50; G. Brugnoli, Di alcune 'Differentiae' e 'Sententie' contenute nel cod. Vat. lat. 625, dans SM, N.S. 18 (1952) pp. 353-357 (sur la date de l'ouvrage, qui serait composé en 1124); J.R. Williams, The 'De differentiis et derivationibus Grecorum' attributed to William of Corbeil, dans Viator 3 (1972) pp. 298-301 (sur la date de l'ouvrage et ses rapports avec Guillaume de Corbeil); W. Oeser, Eberhardi Bethuniensis Graecismus. Ein Handschriftenfragment im Diiizesanarchiv des Bistums Münster, dans Westfalen 52 (1974) pp. 110-117;

EBERHARDUS BETHUNIENSIS

D. Van den Auweele, Note sur le 'Graecismus' d'Evrard de Béthune. A propos de deux fra8ments de manuscrits, dans Archives et bibl. de Be/Bique 48 ( 1977) pp. 630-635; G.L. Bursill-Hall, TeachinB Grammars of the Middle A8es: Notes on the Manuscript Tradition, dans HLinB 4 (1977) pp. 1-29 (donne une liste de quelque 205 manuscrits); C.H. Kneepkens, Ecce quod usus habet. Eine Quelle von Eberhard von Bethunes Grecismus, cap. V: De commutatione litterarum, dans ML] 16 (1981) pp. 212-216; R. Leotta, In marBine al ms. Strasbour8, Bibl. Nat. et Univ. 347, dans GIF 40 (1988) pp. 259-261; A. Grondeux, Le Graecismus d'Evrard de Béthune et sa Blose, dans ALMA 50 (1990-1991)

PP· 71-IOI; T. Hunt, TeachinB and LeaminB Latin in 13th-Century EnBland, Cambridge 1991, 1 pp. 94-98; II pp. 26-34. -De nombreux gloses et commentaires ont été écrits sur cet ouvrage, cf. notamment les mss. Paris, BnF lat. 8427 (cf. Hauréau, dans HLF 30 (r888) pp. 294-302), Paris, BnF lat. 14745, 15133, I8523 (cf. Thurot, Notices et extraits ... , XXII, I pp. 27-28; Hauréau, dans Notices et extr. 4, pp. 280-289, 6, pp. Ilj-122 ). Dans ces gloses, on a relevé nombre de traductions en langue vernaculaire, cf. par ex. T. Hunt, Vernacular Blosses in medieval manuscripts, dans Cu/tura Neolatina 39 ( 1979) pp. 21-28. Conrad de Mure a composé, vers 1244, un Grecismus novus en 10560 vers. Foc and Monier (en 1490, cf. Hain 3014 ), J. Landaviani (en 1492, cf. Pellechet-Polain 4554) et Jean Vincent de Melle (vers IjOO) ont fait imprimer le commentaire anonyme. AUTRES OEUVRES:

un traité appelé Antiheresis ou Contra Waldenses, datant de 1210; les Proverbia Senece metrice versa (selon Manitius).

M (A)EGIDIUS AURELIANENSIS, [sec. moitié du xme s.] Maître peu connu autrement que par ses travaux; il fut probablement maître à la Faculté des arts de Paris pendant la seconde moitié du xme siècle. Il a été confondu avec un prêtre Dominicain Aegidius, de 1273 environ (cf. HLF 19, 1838, pp. 232-234; N. Bériou, La prédication au bé8uina8e de Paris ... , dans RecAu8 13 (1978) pp. 129-130); il n'est sûrement pas identique à Aegidius de Aurelianis O.E.S.A. (cf. CUP III, pp. 396, 591, 662, 670) ni à l'évêque d'Orléans, Aegidius Pâte, 1282-1288 (cf. Piana, op. cit. infra); il pourrait par contre être la même personne que l'auteur du De eclipsibus solis et lune (cf. Quétifl, m). BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 124; M. Grabmann, Der lateinische Averroismus des 13. Jahrhunderts ... ,dans SBBay 1931, 2 pp. 46-51; M. De Wulf, Histoire de la philosophie médiévale, Il, 1936, p. 198; A. Maier, Zwei Grundprobleme der scholastischen Naturphilosophie, Roma 19512, pp. 98-roo; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 325-326; id., Commentateurs, p. 2;

59

60

(A)EGIDIUS AURELIANENSIS

W. Se ko, A la recherche d'un commentaire sur le 'De anima' de Gilles d'Orléans, dans Filosofia della natura nel medioevo. Atti del terzo congresso internazionale di filosofia medioevale ... , Milano 1966, pp. 691-698; CHLMPh p. 665; J.B. Korolec, Gilles d'Orléans et ses conceptions de philosophie morale, dans Knowledge and the Sciences in Medieval Philosophy ... ,éd. S. Knuuttila, R. Tyërinoja, S. Ebbesen, Helsinki 1990, III pp. 224-233; Z. Kuksewicz, Die Theorie der Materie des Aegidius von Orléans, dans Historia philosophiae medii aevi ... Festschrift für Kurt Flasch ... ,éd. B. Mojsisch et O. Plu ta, Amsterdam/Philadelphia 1991, pp. 521-534; O. Langholm, Economies in the Medieval Schools ... , LeidenfNew York/ Këln 1992, pp. 376, 398, 399; Z. Kuksewicz, One more Semi-Averroistic Physics-Commentary of the Late Thirteenth Century, dans Scientia und ars im Hoch- und Spiiimittelalter, Il, Berlin/New York 1994 (MiscMed nj2)

pp. 381-398;

BAMAT 4,1994, p. 3. OEUVRES:

Expositio libri Aristotelis De progressu animalium (douteux) Inc. De partibus autem opportunis. Postquam Philosophus determinavit de cammuni causa ... Expl. ... secundum divisionem su peri us positam et patet quod dicit. Colophon: Explicit expositio huius libri, cleo gratias, per dominum episcopum aurelianensem cum auxilio dei elaborata et facta. Ms. Balogna, Coll. di Spagna, B. Albornoz 159 fo 163-171v. Cf. C. Piana, dans Antonianum 17 (1942) p. 128. Questiones super librum Aristotelis De anima (douteux) lnc. Bonorum honorabilium noticiam etc. Circa istum librum possun t queri multa, et primo queritur utrum de anima sit scientia ... Expl. qui est corpus simplex. Ms. Paris, B. Mazarine 3493 f0 190-2oov (incomplet). Cf. J.J. Duin, La doctrine de la providence dans les écrits de Siger de Brabant, Leuven 1954, pp. 157-160;

Se ko, Repert., p. 155.

Questiones libri Aristotelis Meteororum (douteux) lnc. (pro!.) De primis quidem causis nature etc. Iste liber est de impressionibus meteorologicis. Et quia meteorologica a meta quod est trans ... (text.) Circa hune librum primo queritur utrum de impressionibus meteorologicis sit scientia ... Expl. ita quod iste sit intellectus: actio et passio sunt unum subiecto tamen motu. Colophon: Expliciunt questiones supra librum Methaurorum. Ms. Paris, B. Mazarine 3493 fo 143-190. Cf. Duin, op. cit.; Se ko, Repert., pp. 154-155.

(A)EGIDJUS AURELIANENSIS

Questiones super Aristotelis De Beneratione et corruptione Inc. Circa librum de generatione et corruptione primo potest queri in generali utrum de generabilibus et corruptibilibus possit esse scientia ... Ed. Z. Kuksewicz, Aegidius Aurelianensis, Quaestiones super De Beneratione et corruptione, Amsterdam/Philadelphia 1993. Autre Ms.: Firenze, B.N. Conv. Soppr. E.1.252 fo 141-159 (Inc. Sicut dicit philosophus quarto metaphisice, si ita est de veritate ... );cf. CMFBI 3, 1982, p. 50. Une version dans le ms. Paris, BnF lat. 15806 [0 32-36v, est incomplète. Cf. M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, II, München 1936, pp. 245-246; M. Grabmann, Die Aristoteleskommentare des Heinrich von Brüssel und der Einjluss Albert des Grossen ... , dans SBBay 1943, 10 p. 44; Z. Kuksewicz, Gilles de Rome était-il averroïste?, dans RPhL 88 (1990) pp. 5-24; BAMAT 4, 1994, pp. 3-4.

Questiones super Aristote lis Ethicam Nicomacheam Inc. (pro/.) Sicut dicit Seneca, sexta decima epistola ad Lucillium, philosophia animum format et fabricat, vitam disponit et regit ... (text.) Utrum de operibus humanis et bonis hominis possit esse scientia ... Expl. sed disponens est agens per accidens, ergo etc. Colophon: Expliciunt questiones magistri Egidii Aurelianensis bone memorie super decem libros ethicorum. Ed. (extraits) par R.A. Gauthier, Trois commentaires ... (op. cit. infra), pp. 224,270-274,296297, 321-322, 324, 326-327; éd. d'extraits par O. Lottin, Saint Thomas ... (op. cit. infra); éd. du premier livre parE. Canavesio, Las "Quaestiones supra decem libros Ethicorum" de Gilles d'Orléans (libro primero). Texto inedito, Leuven 1973 (thèse dactylographiée). Ms. Paris, BnF lat. 16089 fo 195-233r. Cf. M. Grabmann, Die lateinische Averroismus ... (op. cit. supra), pp. 46-47; R.A. Gauthier, Trois commentaires 'averroistes' sur l'Ethique à Nicomaque, dans AHDLMA r6 (1947-48) pp. 222-224 et passim; R.A. Gauthier, dans Bu/Thom 8 (1947-53) pp. 1243-44; 9 (1954-56) pp. 216-218; O. Lottin, A propos de la date de certains commentaires sur l'Ethique, dans RTAM 17,1-2 (1950) pp. 128, 133; O. Lottin, Saint Thomas d'Aquin à la Faculté des arts de Paris aux approches de 1277, dans RTAM 26, 3-4 (1949) pp. 292-313; O. Lottin, PsycholoBie et morale ... , 1, p. 536, III, p. 722, IV p. 870 et passim; R. Hissette, La date de quelques commentaires à l'Ethique, dans BPhM 18 (1976) pp. 79-83; A.J. Celano, The 'finis hominis' in the Thirteenth Century Commentaries on Aristotle's Nicomachean Ethics, dans AHDLMA 53 (1986) pp. 23-53; J. B. Korolec, Le commentaire de Gilles d'Orléans à l'Ethique à Nicomaque et le commentaire à l'Ethique à Nicomaque de Thomas d'Aquin (le problème du libre choix), dans Thomas von Aquin. Werk und WirkunB im Licht neuerer ForschunBen, éd. A. Zimmermann,(= MiscMed 19) 1988, pp. 397-402.

Questiones super Aristote lis Physicam (incertain) lnc. Sicut dicit Philosophus in principio Metaphysice, quamlibet artem invenientem ...

61

62

(A)EGIDIUS AuRELIANENSIS

Expl. modo primum movens celum quod est primum mobile tamquam perfectio ipsius nec ei coniungitur secundum esse. Ideo non valet. Colophon: Expliciunt questiones super librum phisicorum. Ms. Paris, B. Mazarine 3493 fo 1-93v. Le ms. Padova, B. Anton. 380 contient peut-être une seconde version de cet ouvrage. Cf. Se ko, Repert., pp. 151-153; Z. Kuksewicz, Ein unbekanntes Werk von Aeaidius von Orléans, "Quaestiones super Physicam", dans MPP 31 (1992) pp. 3-21; Z. Kuksewicz, One more Semi-Averroistic Physics-Commentary of the Late Thirteenth Century, dans 'Scientia' und 'Ars' im Roch- und Spiitmittelalter, (= MiscMed 22) 1994, Il, pp. 381-398. AUTRES OEUVRES:

inconnues (quelques questions sur la Politique, contenues dans le ms. Paris, BnF lat. 16089 f0 233v-237v à la suite d'un autre commentaire sur le même texte, lui ont été attribuées par Hauréau, Notices et extraits ... , 35, 1896, pp. 230-231; un commentaire sur l'Ethique, contenu dans le même manuscrit, a été attribué à un Egidius Aurelianensis de l'ordre des Augustins, cf. F. Roth, dans Auaustiniana 8 (1958) p. 248).

S (A)EGIDIUS DE LESCINIS,

t après 1304]

[

Dominicain originaire de Lessines (Belgique), théologien connu; fut étudiant à StJacques en 1270 et bachelier en théologie à Paris; auteur supposé d'un commentaire sur l'Ethique. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Rép. théo!. n° 27; Fac. arts n° 123; Chevalier 1, col. 1787; Überweg-Geyer pp. 529, 534, 770; M. De Wulf, Histoire de la philosophie en Belaique, Bruxelles-Paris 1910, pp. 68-80; M. De Wulf, Histoire de la philosophie médiévale, Il, 1936, pp. 203-204, 216; M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, II, München 1936, pp. 512-530; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 326-327; id., Commentateurs, p. 2; Kaeppeli 1, 1970, pp. 13-15; IV, 1993, p. 13; F. Van Steenberghen, Maître Siaer de Brabant, Louvain/Paris 1977, pp. 121-129; O. Langholm, Economies in the Medieval Schools ... , LeidenfNew York/Këiln 1992, pp. 299-321; et passim. Cf. CUP 1, 427 (l; erreur dans index). ÜEUVRES:

Computus naturalium (attribué à tort à Roger Bacon, en fait le troisième livre du De concordia temporum) (1263-64) Inc. Omnia tempus habent et suis spaciis transeunt universa sub sole ut Salomon testatur. Igitur omnia sive sint producta ex causis naturalibus ... Expl. ut simplices instructionem et sapientes pluris investigationis capiant occasionem. Laus Deo semper Amen.

(A)EGIDIUS DE LESCINIS

Ed. R. Steele, Computus fratris Roaeri Baconi ... , dans Opera hactenus inedita, VI, Oxford 1926, pp. 1-198. Mss. e.a. Vaticano, Regin. lat. 1267 (avec les notes de Pierre de Limoges). Cf. Glorieux, Rép. théol., II n° 3120; F.M. Delorme, Manuscrit du 'Computus' de Roaer Bacon annoté par Guillaume de St-Cloud, dans Antonianum n (1936) pp. 554-562 (en fait, les annotations sont de la main dePierre de Limoges, information de L.J. Bataillon); F.M. Delorme, De auctore compati sub nomine Roaeri Baconis recenter editi, dans Antonianum 14 (1939) pp. 313-322.

De essentia, motu et siani.ficatione cometarum (1264) Inc. Quoniam multorum animos audivi stupefactos ac intellectu suspensos ... Ed. L. Thorndike, Latin Treatises on Cornets between 1238 and 1368 A.D., Chicago 1950, pp. 103-184.

Une traduction française existe dans les mss. Paris, BnF fr. 2071, f0 21-72; fr. 12289 fo 25Vaticano, Reg. lat. 1330 f0 13-38v. Cf. Thorndike, op. cit., pp. 87-100; Thorndike, History, II, 1923, p. 453; Thorndike, Aeaidius of Lessines on Cornets, dans Studies and Essays in the History of Science and Learnina offered in homaae to G. Sarton ... , éd. M.F.A. Montagu, New York 1946, pp. 403-414; Grabmann, op. cit. supra, p. 530.

86v;

Epistula Alberto Maano missa de XV problematibus, Parisiis in scholis maaistrorum artium propositis (ca. 1275) Inc. Venerabili in Christo patri ac domino Alberto, episcopo quondam Ratisbonensi ... Articulas quos proponunt in scolis magistri Parisienses ... Ed. P. Mandonnet, Siaer de Brabant, II, Louvain 1908, pp. 29-30. Cf. M. Grabmann, op. cit., pp. 512-513; F. Van Steenberghen, Le 'De quindecim problematibus' d'Albert le Grand, dans Mélanaes Aua. Pelzer, Leuven 1947, pp. 415-439. Questiones in Aristotelis libros Ethicorum (très douteux) Inc. Sicut dicit Tullius libro De senectute, nihil est iucundius ... Expl. hoc habent per virtutem. Mss. Vaticano, Vat. lat. 832 fo 1-43v (dans lequel les questions sont attribuées à 'Egidius'); 2172 fo 1-53; 2173 fo 1-49. Summa de temporibus (De concordia temporum) Inc. Cum in lectione sacre scripture iampridem adverterem, varias et incertas latere temporum et annorum collectiones. Mss. Arras, B.M. 722; Bologna, B. Un. 1845, fo 1-89; Paris, BnF lat. 1191 fo 211-229 (1. 1-11); d'autres mss. ne contiennent que le livre III (Computus). Ed. de la préface dans Quétif et Echard, 1, pp. 371-372. Cf. Grabmann, op. cit. pp. 525-529.

(A)EGIDIUS DE LESCINIS

Tractatus de crepusculis Inc. Cum multa secundum verbum sapientis supra sensum hominis ostensa sint nobis ... Ms. Bologna, B. Un. 1845 (597) fo 89-IOOv. Ed. de la préface dans Grabmann, op. cit., p. 529. Cf. P. Mandonnet, Gilles de Lessines et son 'Tractatus de crepusculis', dans RNP 22 (1920) pp. 190-194.

Tractatus de unitate forme (1278, contre Robert Kilwardby) lnc. Quoniam in questione de uni tate forme in uno ente, circa quam doctores ... (autre inc. In hoc opere de unitate forme tria principaliter possumus notare ... ) Ed. M. De Wulf, Le traité 'De unitate formae' de Gilles de Lessines, Leuven 1901 (Les phil. belges 1) pp. [1]-[95]; appendice (Inc. Quoniam in tractatu quem proposuimus de unitate forme ... ), ibid., pp. [95]-[roo]. Cf. A. Birkenmajer, Der Brief Robert Kilwardbys an Peter von Conflans und die Streitschrift des Aeaidius von Lessines, dans Vermischte Untersuchunaen ... (Beitrage 20 ), Münster 1922, pp. 3644; Grabmann, op. cit. pp. 514-521; Grabmann, Eine dritte Handschrift des Traktates 'De unitate formae' des Aeaidius von Lessines, dans DTh 26 (1948) pp. 324-330. AUTRES OEUVRES:

un traité De usuris in communi et de usurarum contractibus (éd. Vives, S. Thomae opusc. 73 ).

S

(A)EGIDIUS RoMANDS (DE CoLUMNA),

[ca. 1243/7 -1316]

Théologien célèbre, né à Rome; entra dans l'ordre des ermites de saint Augustin; il fut envoyé à Paris en 1259; il fut maitre ès arts probablement vers 1266; étudia ensuite la théologie à Paris, probablement sous Thomas d'Aquin, et obtint le baccalauréat en 1276-77; en 1277 il fit l'objet d'une condamnation (postérieure à celle du 7 mars 1277); de 1281 à 1285 il résida probablement en Italie; il fut maître en théologie à Paris de 1285 à 1291; en 1287le chapitre général de Florence le proclama "docteur officiel"; il fut ensuite nommé prieur général de l'Ordre (en 1292) et archevêque de Bourges (en 1295); il mourut en 1316 à Avignon. Bien que ses oeuvres concernant l'enseignement ès arts aient été écrites en partie comme résultant d'un enseignement dans le studium des Augustins, en partie en réponse à des demandes d'amis ou d'étudiants, il n'y a pas de doute qu'elles ont été connues à Paris dans le milieu de la Faculté des arts. D'ailleurs, il légua tous ses livres au couvent de Paris. BIBLIOGRAPHIE

(sélective; pour une bibliographie plus complète, cf. Del Punta, Donati, Luna, op. cit infra, pp. 335-341; Biblioaraphie historique O. S.A., dans Auaustiniana 26 (1976) n° 1207-1325; 31 (1981) n° 3700-3728; 35 (1985) n° 4704-4720); 39 (1989) n° 5945-5974; 41 (1993)):

(A)EGmrus RoMANDS Glorieux, Rép. théol. n° 400; Fac. arts n° 126; Chevalier 1790-1791; Überweg-Geyer, 1928, pp. 532-533, 543-546, 774; Sarton Il, 2, 1931, pp. 922-926; G. Bruni, Cataloso dei manoscritti esidiani romani, dans RFNS 22 (1930) pp. 230-249; 23 (1931) pp. 410-441; G. Bruni, Sus li scritti di Esidio Romano, dans ArchFil 1, 4 (1931) pp. 32-51; 2, 1 (1932) pp. 54-72; G. Bruni, Cataloso critico delle opere di Esidio Romano, dans Biblio.filia 35 (1934) pp. 49-69, 177195, 281-315; 36 (1935) pp. 78-IIo; 37 (1936) pp. 247-306, 357-375, 418-441; repris, avec suppl., dans id., Le opere de Esidio Romano, Firenze 1936; G. Bruni, Di alcune opere inedite e dubbie di Esidio Romano, dans RTAM 7 (1935) pp. 174-196; M. De Wulf, Histoire de la philosophie médiévale, Il, 1936, pp. 282-292; J. De Blic, L'intellectualisme moral chez deux aristotéliciens de la Jin du XIIIe siècle, dans Miscellanea moralia A Janssen, Leuven 1948, pp. 45-76; B. Nardi, Note per una storia dell'averroismo latino: III. Esidio Romano e l'averroismo, dans RSF 3 ( 1948) pp. 8-29; E. A. Moody, Ockham and Aesidius of Rome, dans ESt 9 ( 1949) pp. 417-442; A. Pattin, Gilles de Rome, O.E.S.A. (circa 1243-1316) et la distinction réelle de l'essence et de l'existence, dans RUO 23 (1953) pp. 8o*-n6*; E.B. Brunello, Le dottrine politiche da S. Tommaso d'Aquino a Bartolo da Sassoferrato. Lezione tenu te nell'Università di Balogna duran te l'anno accademico 1955-56, Bologna 1956;

P. W. Nash, The accidentality oj'esse' according to Giles of Rome, dans Gresorianum 38 (1957) pp. 103-115; R. Friedeman, Het 'intellectus noster est potentia pura in genere intelligibilium' van Averroë"s en de 'ratio intellisendi' in de zelfoennis vols ens Aesidius Romanus, dans Ausustiana 8 ( 1958) pp. 48-112; G. Bruni, Saggio bibliograjico sulle opere stampate di Esidio Romano, dans AAu 24 (1961) pp. 331-355; G. Bruni, Rari e inediti Egidiani, dans Giornale critico della jiloso.fia italiana s. 3, XV (1961) pp. 310-323; A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropiiischen Bibliotheken, dans Augustiniana II ( 1961) pp. 33-67; C.J. Leonard, A XIIIth century notion of the agent intellect: Giles of Rome, dans NSch 37 (1963) pp. 327-358; W. Se ko, Les oeuvres de Gilles de Rome conservées dans les mss. des Bibliothèques Polonaises, dans MPP II (1963) pp. 146-151; Z.K. Siemiatkowska, Gilles de Rome ou Jean de Dacie? La 'philosophia communis' du ms. KrakOw B.j. 1252, dans MPP n ( 1963) pp. 5-22; O. Mazal, Handschriften mittelalterlicher Ausustiner-Eremiten in der Osterreichischen Nationalbibliothek, dans Ausustinianum 4 (1964) pp. 268-270; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 332-334; id., Commentateurs, pp. 2-5; J. Riesco, El ser metajisio en el pensiamento de Esidio Romano, dans Salmanticensis 16 (1969) pp. 563-574;

66

(A)EGIDIUs RoMANDS P. Glorieux, Les premiers écrits de Gilles de Rome, dans RTAM 41 (1974) pp. 204-208; D. Quaglioni, 'Regimen ad populum' e 'Regimen regis' in Egidio Romano e Bartolo de Sassoferrato, dans BISIAM 87 (1978) pp. 201-228; J.M. Quinn, The concept of time in Giles of Rome, dans Augustiniana 28 (1978) pp. 310-352; V. Sorge, L'astrazione nelle gnoseologia di Egidio Romano, dans RFNS 72 (1980) pp. 670-68o; V. Sorge, Egidio Romano e la confutazione dell 'Averroismo, dans AAPN 29 (1980) pp. 117-133; G. Fioravanti, Servi, rustici, barbari: interpretazioni medievali della 'Politica' aristote/ica, dans ASNP n (1981) pp. 399-429; CHLMPh pp. 396-398, et passim; T. Losconcy, Language as evidencing man's distinctive/y human being in Giles of Rome, dans L'homme et son univers au moyen âge, éd. C. Wenin, Louvain-la-Neuve 1986, pp. 505-509; S. Dona ti, La dottrina di Egidio Romano sulla materia di corpi celesti. Discussioni sulla natura dei corpi celesti alla fine del tredicesimo secolo, dans Medioevo 12 (1986) pp. 229-280; S. Donati, Agidius von Rom Kritik an Thomas von Aquin Lehre der hylemorphen Zusammensetzung der Himmelskiirper, dans Thomas von Aquin. Werk und Wirkung ... , éd. A. Zimmermann, (= MiscMed 19) 1988, pp. 377-396; S. Donati, La dottrina delle dimensioni indeterminate in Egidio Romano, dans Medioevo 14 (1988) pp. 149-233; C. Trifogli, La dottrina delluogo in Egidio Romano, dans MS 14 (1988) pp. 235-290; C. Trifogli, La dottrina del tempo in Egidio Romano, dans DSTF 1 (1990) pp. 247-276; C. Trifogli, Continuità e discontinuità delle grandezze Jisiche in Egidio Romano, dans Nuncius 5, 2 (1990) pp. 53-73; C. Trifogli, Egidio Romano ela dottrina aristote/ica dell'infinito, dans DSTF 2 (1991) pp. 217-238; C. Trifogli, Giles of Rome on Natural Motion in the Void, in MS 54 (1992) pp.136-161; S. Donati, Studi per una cronologia delle opere di Egidio Romano, 1. Le opere prima de/1285- I commenti aristote li ci, 2. Note sull 'evoluzione della struttura e dello stilo dei commenti, dans DSTF1 (1990) pp. 1-112; 2 (1991) pp. 1-74; S. Donati, Das Problem einer wissenschaftlichen Erkenntnis der vergiinglichen Dinge bei Aegidius Romanus, dans MiscMed 21, 1991, pp. 383-405; G.C. Garfagnini, "Cuius est potentia eius est actus". 'Regnum' e 'Sacerdotium' nel pensiero di Egidio Romano e Giovanni da Parigi, dans Filosojia e cultura. Per Eugenio Garin, éd. M. Ciliberto et C. V asoli, Roma 1991, pp. 101-134; T.A. Losconcy, Giles of Rome, dans Dictionary of Literary Biography 115: Medieval Philosophers, éd. J. Hackett, Detroit/London 1992, pp. 214-221; O. Langholm, Economies in the Medieval Schools ... , LeidenfNew York/Koln 1992, pp. 375-390; et passim; A.D. Conti, Conoscenza e verità in Egidio Romano, dans DSTF3/I (1992) pp. 305-361; F. Del Punta, S. Dona ti, C. Luna, Egidio Romano, dans Dizionario biograjico degli Italiani, vol. 42, 1993, pp. 319-341; A. Soler, Ramon Llull and Pierre de Limoges, dans Traditio 48 (1993) p. 100; L.M. De Rijk, Der Streit über das "medium demonstrationis" ... , dans Argumentationstheorie ... , éd. K. Jacobi, LeidenfKoln/New York 1993, pp. 451-463; BAMAT 4 (1994) pp. 4-12; BAMAT 5 (1995) pp. 3-9. -A noter que depuis 1990 un volume annuel des Documenti e Studi sulla Tradizione Filosojica Medievale est consacré à Gilles de Rome.

(A)EGIDIUS ROMANUS

Cf. CUPI, 522 [1285); Il, 542 [1287); 556 [1286-87); 566 [1290); 583 [1293); 584 [1293); 586 [1293); 640 [1304); 642 [1304); 656 [1305); 683 [1310); 715 [1314); 716 [1314). Le recensement des manuscrits des oeuvres de Gilles de Rome est en cours, dans le cadre de l'édition des Opera omnia (publiés dans Corpus Philosophorum Medü Aevi, Testi e studi): Aegidü Romani, Opera Omnia I.I/1: CataloBo dei manoscritti, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, par B. Faes de Mottoni etC. Luna, Firenze 1987; Aegidii Romani, Opera Omnia I.I/2: CataloBo dei manoscritti, Italia (Firenze, Padova, Venezia), par F. Del Punta etC. Luna, Firenze 1989; Aegidii Romani, Opera Omnia I.I/3*: CataloBo dei manoscritti, Francia (Dipartimenti), par F. Del Punta etC. Luna, Firenze 1987; Aegidii Romani, Opera Omnia I.I/3**: CataloBo dei manoscritti, Francia (PariBi), parC. Luna, Firenze 1988; Aegidii Romani, Opera Omnia I.I/5*: CatalotJO dei manoscritti, Repubblica Federale di Germania (Monaco), par B. Faes de Mottoni, Firenze 1990; Aegidii Romani, Opera omnia 1, II De reBimine principum: CataloBO dei manoscritti, Città del Vaticano-Italia, par F. Del Punta etC. Luna, Firenze 1993.

ÜEUVRES:

(dans un ordre systématique; pour la chronologie des oeuvres, cf. Del Punta, Donati, Luna, op. cit. pp. 330-332)

Expositio in Aristotelis libros Posteriorum Inc. (ded.) Venerabili viro ex Anglorum spectabili prosapia oriundo, domino Stephano de Maulay, frater Egidius Roman us ... (pro!.) Philosophus in tertio de anima, valens ostendere modum cognoscendi intellectus nostri ... (text.) Omnis doctrina et omnis disciplina. Secundum modum communem exponendi huic libro sive huic operi non premittitur proemium ... Expl. tu ultima mea merces qui cum Patre et Spiritu sancto es un us Deus benedictus in secula seculorum. Amen. Ed. Padova 1478, Venezia 1488, 1491, etc. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16121 fo 1-74). Expositio supra libros Elenchorum lnc. (ded.) Ex illustri prosapia oriundo, domino Philippa filio preclari ... (pro!.) Alpharabius in logica sua valens quandam notitiam tradere de dialectica ... (text.) De sophisticis autem elenchis. Liber iste qui dicitur Elenchorum, sicut alii libri Philosophi po test dividi in partes duas ... Expl. et de his que bene dixit meretur gratias. Et in hoc terminatur Sententia super librum Elenchorum, in quo traditur notitia rationum et obliquitatum sophisticarum. Laus sit ipsi Christo ... in secula seculorum. Amen. Ed. Venezia 1496 (Hain 140), 1499, etc. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16154). Autres mss.: Salamanca, B. Univ. 1839 f0 119-194; Vaticano, Vat. lat. 825 fo 1-66v.

67

68

(A )EGIDIUS ROMANDS Cf. A. Tabarroni, "Fisura dictionis" e predicazione nel commenta ai "Sophistici Elenchi" di Esidio Romano, dans DSTF 2 ( 1991) pp. 183-215.

Questiones metaphysicales Inc. Omnes homines. Circa istam scientiam primo queritur utrum metaphysica sit finis vel beatitudo ipsius hominis ... Expl. ex parte quantitatis vel etatis velloci vel materie aliquo modo diverse. Ed. Venezia 1499, 1501, 1505, 1552. Mss.: voir Lohr (par ex. Oxford, Bodl. Digby 150 f0 149-196). Cf. A. Zimmermann, Ontolosie oder Metaphysik?, Leiden/Ki:iln 1965, pp. 131-147; G. Fioravanti, Il ms. 1386 Universitiitsbibliothek Leipzis. Esidio Romano, Sisieri di Brabante, Boezio di Dacia, dans Medioevo 10 (1984) pp. 1-40; A.D. Conti, Conoscenza e verità in Esidio Romano, dans DSTF 3, 1 (1992) pp. 305-361. Expositio in librum De causis Inc. (ded.) Ex illustri ac generosa prosapia oriundo viro magnifico domino Benedicto ... (pro!.) Philosophus in primo Metaphysice, postquam dixerat metaphysicam esse de primis causis entium ... (text.) Omnis causa primaria plus est influens super ... universalis. Auctor huic libro premittit quandam propositionem que est quasi .. . Expl. causa primaria plus est influens etc. Sic terminatur in uni tate et superfluitate sive in superabundantia cause prime que est Deus benedictus et sublimis cui est ho nor et gloria in secula seculorum. Amen. Ed. Venezia 1550. Mss.: voir Lohr (notammant Paris, BnF lat. 16122 ). Cf. A. Pattin, Le Liber de causis ... , dans TSFil28 (1966) pp. 124-125; G. Trapé, Il neoplatonismo di Esidio Romano ne! commenta al 'De causis', dans Aquinas 9 (1966) pp. 49-86; C. D'Ancona Costa, L'uso della 'sententia Dionysii' nel commenta di S. Tommaso e Esidio Romano alle proposizioni 3, 4, 6 del 'Liber de causis', dans Medioevo 8 (1982) pp. 1-42. S.ententia super libros Physicorum Inc. (pro!.) Naturalis scientia est aliqua scientiarum speculativarum, ut dicitur sexto metaphysice ... (text.) Quoniam quidem intelligere. Liber iste Physicorum quem pre manibus habemus dividitur in partes duas ... Expl. in cognitione igitur illius consistit summa felicitas, qui est Deus trin us et un us benedictus in secula seculorum. Amen. Ed. Padova 1483, 1493, Venezia 1496, etc. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16096, 16157). Cf. Trifogli, op. cit. supra. Sententia super libro De seneratione et corruptione Inc. (pro!.) Anima, ut testatur Philosophus, est quodammodo omnia ... (text.) De generatione autem et corruptione. Consuetudo est Philosophi suis libris premittere proemium, quod et in hoc libro fecit ...

(A)EGIDIUS RoMANUS Expl. omnis generationis est principium, causa et ratio, qui cum patre et spiritu sancto est un us Deus benedictus in secula seculorum. Amen. Ed. Napoli [1476], Padova 1480, Venezia 1493, etc. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16122, 16154, 16158). Cf. R. Wielocxk, Le ms. Paris Nat. lat. 16096 et la condamnatian du 7 mars 1277, dans RTAM 48 ( 1981) p. 232.

Questiones in primum de 8eneratione Inc. Universaliter itaque de generatione etc. Hic ad evidentiam textus declaranda sunt quattuor: primo ... Expl. inquantum est sub quantitate maiori arguitur per huiusmodi rationem quod non est generatio sed augmentum. Ed.: les mêmes que pour la Sententia. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16158; B. Maz. 3485). Sententia super libro de anima Inc. (ded.) Ex Romanorum spectabili ac illustri prosapia oriundo ... (pro!.) Philo sophus in secundo Physicorum volens investigare ... (text.) Bonorum honorabilium. Iste liber sicut alii libri Philosophi dividitur in duas partes ... Expl. ut significet aliquid al teri. Et in hoc terminatur sententia de anima. Laus sit ipsi Christo ... in secula seculorum. Amen. Ed. Pavia 1491; Venezia 1496, 1499 (Hain 131) etc.: éd. du prologue par M. Dykmans, Jacques Stefaneschi, élève de Gilles de Rome ... , dans RSCI 29 (1975) p. 545. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16121, 16616). Sententia super libro De bona fortuna lnc. (prol.) Quidam ordinavit in idem bonam fortunam felicitati ... (text.) Habitum autem utique erit his. Sicut communiter alios libros Philosophi dividimus in partes duas ... Expl. hic libellus morali negotio sit annexus. Et hec de bona fortuna sufficiant. Ed. Venezia 1496, 1525, 1551. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16158). Sententia super librum Rhetoricorum lnc. Quia qualis unusquisque est, talis sibi finis videtur ... Sicut scribitur in tertio libro artis rhetorice cui us expositionem intendimus ... Expl. habete artem traditam, iudicate super eam. Et sic finit sententia super librum Rhetoricorum Aristotelis. Laus sit ipso Christo ... in secula seculorum. Amen. Ed. Venezia s.d., 1481, Roma 1482, Venezia 1515 ( réimpr. Frankfurt 1968), 1555. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16681). Cf. J.R. O'Donnell, The commentary of Giles of Rome on the Rhetoric of Aristotle, dans Essays in medieval history presented to Bertie Wilkinson, Toronto 1969, pp. I39cl56; J.J. Murphy, The scholastic condemnation of rhetoric in the commentary of Giles of Rome on the Rhetoric of Aristotle, dans Arts libéraux et philosophie au moyen âBe, Montréal/Paris 1969, pp. 833-841;

69

70

(A)EGIDIUS ROMANDS

C. Marmo, "Hoc autem etsi potest tollerari ... ". Eaidio Romano e Tommaso d'Aquino su/le passioni dell'anima, dans DSTF 2 (1991) pp. 281-315; U. Staico, Retorica e po!itica in Eaidio Romano, dans DSTF 3 (1992) pp. 1-75.

De reaimine principum Inc. (ded.) Ex regia ac sanctissima prosapia oriundo suo domino speciali domino Philippo primogenito ... (text.) Clamat politicorum sententia omnes principatus non esse equaliter ... Expl. merebuntur pacem illam eternam in qua est suprema requies quam Deus ipse suis promisit fidelibus qui est benedictus in secula seculorum. Amen. Ed. Augsburg 1473, Roma 1482, Venezia 1498, 1502, etc. Mss.: voir Lohr (notamment Paris, BnF lat. 16121, 16123, 16124). Cf. e.a. W. Berges, Die Fürstenspieae! des hohen und spiiten Mitte!a!ters, Leipzig 1938; L.K. Born, The Perfect Prince: a study in thirteenth- and fourteenth-century ideals, dans Speculum 3 (1928) pp. 488-491; G. Bruni, Il "De reaimine principum" di Eaidio Romano, Studio Bib!ioar., dans Aevum 6 (1932) pp. 339-372; A. Bonekamp, De vorstenspieae!s. Schets over theorie en praktijk van de opvoedinB in de 13e eeuw, dans Tijdschrift voor Opvoedkunde 1 ( 1955-56) pp. 196-220; V. Courdaveaux, Aeaidii Romani de reaimine principum doctrina, Paris 1957; F. Ru bio, "De reaimine principum" de Eaidio Romano en !a !iteratura castellana de !a edad media, Madrid 1960; J.A. Wisman, L'epitome rei mi!itaris de Véaèce et sa fortune au moyen-âae, dans MA 85 (1979) pp.13-32;

D. van den Auweele, Un abréaé flamand du "De reaimine principum" de Gilles de Rome dans Sapientiae doctrina. Mé!anaes ... H. Bascour, Louvain 1980, pp. 327-358; C. Schrübbers, Reaimen und Homo Primitivus. Die Piidaaoaik des Aeaidius Romanus. 1, dans Auaustiniana 32 (1982) pp. 137-188; II, ibid. pp. 348-391; III, ibid. 33 (1983) pp. 112-141; R. Lambertini, A proposito delle "Oeconomica" in Eaidio Romano, dans Medioevo 14 (1988) pp. 315-370;

R. Lambertini, Phi!osophus videtur tanaere tres rationes. Eaidio Romano !ettore ed interprete della Po!itica ne! terzo !ibro de! De reaimine principum, dans DSTF 1 ( 1990) pp. 277-325; R. Lambertini, Il filosofo, il principe ela virtù. Note sulla ricezione e l'uso dell"'Ethica Nicomachea" ne! "De reaimine principum" de Eaidio Romano, dans DSTF 2 (1991) pp. 239-279; J. Miethke, Die Leaitimitiit der Politischen Ordnuna im Spiitmittela!ter: Theorien des frühen 14. Jahrhunderts (Aeaidius Romanus,johannes Quidort, Wilhelm von Ockam), dans Historia philosophiae medii aevi ... Festschrift für Kurt Flasch ... , éd. B. Mojsisch et O. Plu ta, Amsterdam/ Philadelphia 1991, pp. 643-674; C.F. Briggs, Texts, 'Tabu!ae', and Late Medieval Scho!arship: The Case of Gilles of Rome, "De reaimine principum", dans Manuscripta 36/3 (1992) pp. 163-177; R. Lambertini, Tra etica e po!itica: !a 'prudentia' de! principe ne! "De reaimine" di Eaidio Romano, dans DSTF 3 (1992) pp. 77-144; R. Lambertini, The Prince in the Mirror of Phi!osophy. About the Use of Aristot!e in Gi!es of Rome's "De reaimine principum", dans Veritas 38 (1993) pp. 275-286;

(A)Ecmms RoMANDS A. Arranz Guzman, La presencia de prelados en carBOS politicos y actividades de Bobernio durante el reinado de Pedro Ide Castilla, dans Estudios de historia y de arqeoloBia medievales 9 ( 1993) pp. 11-40;

C.F. Briggs, Manuscripts of Giles of Rome's "De reBimine principum" in EnBland, 1300-1500: A Handlist, dans Scriptorium 47, 1 (1993) pp. 6o-73; Staico, op. cit., pp. 12-28.

De differentia rhetorice, politice et ethice (epistola) lnc. Karissimo sibi in Christo fratri Oliverio ... Interrogastis me hon oret vos Deus ut de differentia rhetorice ethice et politice vobis ... Expl. sic legiste sunt quidam ydiote politici quia utuntur politica sine arte. Et hec vobis de quesito sufficiant. Ed. Napoli 1525 (et voir Hain 115, 116, 117); éd. critique par G. Bruni, The 'De differentia rhetoricae, ethicae et politicae' of AeBidius Romanus, dans NSch 6 (1932) pp. 1-18 (éd. 5-12). Cf. Staico, op. cit., pp. 48-75; Flüeler II, p. 1. De erroribus philosophorum Inc. Quoniam uno inconvenienti dato multa sequuntur ex uno malo fundamento ... Expl. ad ea que ibi sunt tradita potest eos reducere diligens inquisitor. Quod cum non nisi per te fi.eri potuerit tibi sit hon or et gloria in secula seculorum. Amen. Ed. J. Koch, Giles of Rome, Errores philosophorum. A critical text with notes and introduction. English translation by J.O. Riedl, Milwaukee 1944. Cf. P. Mandonnet, Le traité 'De erroribus philosophorum', dans RNP 14 (1907) pp. 533-552; P. Mandonnet, SiBer de Brabant et l'averroïsme latin au XIIF siècle, II, Louvain 1908-1911, pp. 3-25 (éd. pp. 18-25 ); W. Se ko, Quelques contributions à l'histoire de la littérature philosophique du XIve siècle, d'après le ms. 53/102 de la Bibl. du Grand Séminaire de Pelplin, dans MPP II (1963) p. 82; W. Se ko, Tomasza Wiltona 'Quaestio disputata de anima intellectiva', dans SMedW 5 (1964) p. 70;

P. Glorieux, dans RTAM 41 (1974) p. 203.

De partibus philosophie essentialibus Inc. Due sunt cause entium, intellectus et natura ... Expl. que argumentationes sophistice fulciri habent per habitudines locales que nec sunt probabiles nec congrue sed videntur esse congrue probabiles. Et hec suffi.ciant. Ed. Leipzig ca. 1490. Ms. München Clm 8001 fo 25-26v.

De intellectus possibilis pluralitate (plurificatione) contra Averroistas lnc. Quia nonnulli dubitant quomodo intellectus numeratur numeratione corporum ... Expl. que ad ipsius roborationem sunt adducte imponatur finis isti tractatui qui intitulatur De plurifi.catione possibilis intellectus.

71

72

(A)Ecmms RoMANUS Ed. H. Bullotta Barracco, Roma 1957; éd. Padova 1493, Venezia 1502, 1552. Autres mss.: Budapest, Univ. 17 fo 154-158; Salamanca, Univ. 2055 fo 154; Vaticano, Vat. lat. 8o6; 4426. Cf. S.L. Forte, A late thirteenth century collection of questions in Ms. Vat. lat. 14013, dans AFP 19 ( 1949) PP· 103, 109-IIO;

C.J. Ermatinger, Giles of Rome and Anthony of Parmain an anonymous question on the intellect, dans Manuscripta. St-Louis, 17 (1973) pp. 91-101; A. Conti, Intelletto e astrazione nella teoria della conoscenza di EBidio Romano, dans BISIAM 95 (1989) pp. 123-164; C. Luna, La lecture de Gilles de Rome sur le quatrième livre des Sentences. Les extraits du CLM 8005, dans RTAM 57 (1990) pp. 192-193; C. Luna, Osservazioni sulla 'reportatio' monacense del commenta di EBidio Romano sullibro II delle 'Sentenze', dans La critica del testo mediolatino, éd. C. Leonardi, Spoleto 1994, p. 409 (le ms. Clm. 8005 contient une première rédaction de cette question).

Contra B'adus et pluralitatem formarum lnc. (pro!.) Dixisti, Domine Iesu Christe, Dei virtus ... (text.) Queritur utrum ponere pl ures formas in uno composito repugnat ... Expl. in quo finem imponimus huic libro quem intitulari volumus contra gradus et pluralitates formarum. Laus ergo sit ipsi christo ... et omnium formarum exemplar et paradigma ... in secula seculorum amen. Ed. Venezia 1500 f0 95v-109. Mss. par ex. Paris, BnF lat. 15863 fo 83-nov; Roma, Angelica 619 fo 105-123v. Cf. R. Wielockx, Une réplique au Contra wadus de Gilles de Rome, dans RTAM 54 (1987) pp. 261-267.

De B'adibus formarum accidentalium lnc. Dilecto sibi in Christo fratri frater Egidius Roman us ordinis sancti Augustini, salutem in domino. Postulastis a me ut de questione illa an sit clare gradus in formis accidentalibus ... Ed. Napoli 1525 fo 18v-19v; éd. V. Cilento, La forma aristote/ica di una 'quaestio' medievale, Napoli 1962, pp. 99-105. Mss. München, Clm 3852 fo 49-50; Roma, Angelica 619; Vaticano, Vat. lat. 773 f0 9596; 2170 fo 48v (incomplet). Cf. V. Cilento, Medio Evo monastico e scolastica, MilanofNapoli 1961. De wadibus formarum in ordine ad Christi opera Inc. Questio est utrum ponere pl ures formas in composito repugnet aut consonet hiis que tenere debemus secundum fidem catholicam ... Ed. Napoli 1525 f0 19v-2ov; éd. V. Cilento, La forma aristote/ica di una 'quaestio' medievale, Napoli 1962, pp. I05-II4. Mss., voir ci-dessus (De wadibus formarum accidentalium). Cf. V. Cilento, Medio Evo (op. cit.). Questiones de esse et essentia (sive De primo principio) Inc. Questio est utrum sit clare piura principia simpliciter prima ...

(A)EGIDIUS ROMANUS

Expl. quia posito hoc tollitur ratio creature. Ed. Leipzig 1493, Venezia 1493, 1503. Mss. notamment Paris, BnF lat. 3121 A f0 92-103. Cf. A. Pattin, Gilles de Rome, o.e.s.a. (ca. 1243-1316) et la distinction réelle de l'essence et de l'existence, dans RUO 23 (1953) pp. 8o*-n6*; P.W. Nash, The accidentality of Esse according to Giles of Rome, dans Gregorianum 38 (1957) pp. 103-llj;

J.F. Wippel, The Relationship between Essence and Existence in Late-Thirteenth-Century Thought: Giles of Rome, Henry of Ghent, Godfrey of Fontaines and James of Viterbo, dans Philosophies of Existence: Ancient and Medieval, éd. P. Morewedge, New York 1982, pp. 131-164; S.D. Dumont, Giles of Rome and the 'De rerum principio' attributed to Vital du Four, dans AFH 77 (1984) pp. 81-109; G. Pini, La dottrina della creazione ela ricezione delle opere di Tommaso d'Aquino nelle "Questiones de esse et essentia" (qq. 1-7) di Egidio Romano, dans DSTF 3 (1992) pp. 271-361.

Theoremata de esse et essentia (résumé d'une dispute, suivi de questions disputées) Inc. (prooem.) Philosophus in secundo de generatione dicit facilius singulare inspiciemus si de universali prius accipiemus cognitionem ... (Theor. 1) Omne esse etc. Vel est purum perse existens vel est participatum in alio receptum. Auctor volens -detërminiieoe esse et essentia .~. (disp.) Ista opinio auctoris qui opinatur quod in rebus creatis esse realiter differt ... Ed. E. Hocedez, Aegidii Romani theoremata: De esse et essentia, Louvain 1930 (Museum Lessianum, sect. phil. 12); Z.K. Siemiatkowska, Avant l'exil de Gilles de Rome. Au sujet d'une dispute sur les "Theoremata de esse et essentia" de Gilles de Rome, dans MPP 7 (1960) pp. 367 (édition presque complète). Autre ms. Eichstatt, B. Un. 683 [0 154v-157v. Cf. Hocedez, op. cit. pp. (1)-(117); Z.K. Siemiatkowska, Au sujet d'un texte sur les "Theoremata de esse et essentia" de Gilles de Rome, dans MPP 2 (1958) pp. 19-21; W. Se ko, Quelques informations sur les manuscrits des "Theoremata de esse et essentia" de Gilles de Rome ... , dans MPP 3 (1959) pp. 22-24; W. Se ko, Un traité inconnu "De esse et essentia", dans AHDLMA 27 (1960) p. 233; J. Kuksewicz, Contribution au problème de l'influence de l'Albertisme sur l'Université de Cracovie au xve siècle, dans MPP II (1963) PP· jO et jj. (Questio) De medio demonstrationis (Appendice à l'Expositio supra libros Elenchorum) lnc. Questio est quid sit medium in demonstratione et videtur quod diffinitio subiecti ... Expl. et que demonstrationi sunt inutilia. Ed:. _\C~I1~Z_!_":_!j9_9_.. 1504, 1522; éd. '!itigu_c:p_~~ J. Pin borg, Diskussionen um die Wissenschaftstheorie an der Artistenfakultiit, dans MiscMed 10, 1976, pp. 240-268 (éd. 254-268). Mss. Paris, BnF lat. 16170 fo 21-22v; Vaticano, Vat. lat. 760 fo 75-77; 828 fo 125-127; 4426 fo lj-18.

Cf. Pinborg, op. cit.

73

74

(A)Ecmrus RoMANDS

De intentionibus in medio lnc. Questio (est) utrum lux sit realiter in medio vel intentionaliter et videtur quod realiter ... Expl. sed constat quod color ille non habebit esse reale sed intentionale. Ed. Napoli 1525 fo 22-23. Ms. Reims 488 f0 275-275v. Cf. J. Domanski, Duae quaestiones de intentionibus ... , dans MPP 14 (1970) pp. 99-112. Questio de deceptione lnc. Queritur utrum aliquis sciens possit male operari ... Expl. cogitet eum esse malum ratione cui us in eum remordere potest et hec ad argumenta sufficiant. Ed. G. Bruni, dans Analecta Auaustiniana 17,3 (1939) pp. 229-245. Cf. G. Bruni, Quomodo sciens potest mala facere secondo Eaidio Romano, dans L'homme et son destin ... , Louvain/Bruxelles 1958, pp. 663-671. De formatione corporis humani in utero Inc. Post tractatum de predestinatione et prescientia ... Expl. de declaratis autem atque inventis tibi qui es actor et conditor omnium sit laus honor et gloria in secula seculorum amen. Ed. Paris 1515, Venezia 1524. Mss. notamment Paris, BnF lat. 15863 fo 18v-56. Cf. A. Hewson, Giles of Rome and the Medieval Theory of Conception: A Study of the 'De formatione corporis humani in utero', London 1975 (University of London, Historical Studies 38); R. Martorelli Vico, Il 'De formatione corporis humani in utero' di Eaidio Romano. Indaaini intorno alla metodoloaia scientifica, dans Medioevo 14 (1988) pp. 291-314. De materia celi contra A verroistas Inc. Questio est utrum in celo sit materia vel si celum ... Expl. eo quod forma celi contrarietatem non habet. Ed. Padova 1493, Venezia 1500 fo 85-90v. Mss. par ex. Paris, BnF lat. 15863 fo 56-65. Cf. S. Donati, La dottrina di Eaidio Romano sulla materia dei corpi celesti. Discussioni sulla natura dei corpi celesti alla fine del tredicesimo secolo, dans Medioevo 12 ( 1986) pp. 229-280; S. Dona ti, Aeaidius von Roms Kritik an Thomas von Aquinas Lehre der Zusammensetzuna der Himmelskorper, dans MiscMed 19 (1988) pp. 377-396; S. Donati, La dottrina delle dimensioni indeterminate in Eaidio Romano (op. cit. supra); N. Schneider, Die Kosmoloaie des Franciscus de Marchia ... , LeidenfNew York/Këln 1991, pp. 156-161. De universalibus (douteux, peut-être inauthentique; plusieurs versions, e.g.:) Inc. Pratum floris et rorem celi da, ut in redundantia istius operis sint flores ... (ms. Firenze); In summa huius quattuor consideranda occurrunt, primum scilicet utrum universale quid in re sit ... (ms. Wrodaw); Quoniam secundum Philosophum in fine Posteriorum universale est principium artis ... (ms. Budapest)

(A)EGIDIUS ROMANUS

Expl. opinio pro scientia, garrulitas pro facundia, litigium pro doctrina. Ed. W. Se ko, Pseudo-AeBidii Romani 'Tractatus de universa!ibus' ad jidem codicum manuscriptorum, dans MPP 14 (1970) pp. 55-86 (éd. pp. 58-86). Mss. Wroclaw IV.Q,1 fo 53-61v; Budapest, Mus. nat. 269 fo 137v-146; Firenze, Conv. Soppr. B. 3137 fo 75-86v; Krak6w, Jagell. 1855 f0 134-143. Cf. W. Se ko, Les traités 'De universa!ibus' attribués à Gilles de Rome, dans AuBustiniana 12 ( 1962) pp. 443-450; W. Se ko, Un traité inconnu 'De esse et essentia', dans AHDLMA 27 (1960) pp. 240-241; W. Se ko, Pseudo-AeBidii Romani Tractatus de universa!ibus, dans MPP 14 (1970) pp. 55-86. -D'autres versions sont signalées par Bruni, dans RTAM (1935) pp. 175-176 (mss. Erlangen 213 fo 81-83; Vaticano, Vat. lat. 828 f0 I27-I28; cf. G. Bruni, AeBidii Romani quaestiones I-II circa unionem numera!em substantiarum, dans AAuB 17 (1939-40) pp. 197-207); et par Kuksewicz, dans MPP 4 (1960) p. 29 (ms. Wroclaw IV.Q,14). Expositio in !ibrum De physioBnomia (douteux) lnc. (ms. München) Cumin virtute superiorum et incorruptibilium corporum iste mundus inferior gubernetur ... (ms. Erfurt Q316) Quoniam autem et anime sequuntur corpora. Circa istum librum sex inquiruntur ... Expl. (Erfurt Q316) ex eis non est physiognomizandum. Et ideo ... expl. Deo gratias. Mss. München Clm 16456 f0 142v- 144 (la même version dans Graz, U.B. 976 fo 47v_ 49); Erfurt Amplon. Q316 fo 55v-68; une recension en vers se trouve dans Erfurt Q 236 fo I7v -20. Notabi!ia !ibri Ethicorum (douteux) lnc. Omnis ars et omnis doctrina. Moralis autem philosophia dividitur in tres partes, in monasticam que est de regimine uni us hominis ... Ms. Toledo, B. del Cabildo 17, 17 fo I-4v (titre(?): Notabilia libri Ethicorum edita per fratrem Egidium Romanum). N.B. Le commentaire mentionné par Glorieux (mss. Vat. lat. 832 et 2172) est inauthentique. Cf. R.A. Gauthier, Trois commentaires 'averroistes' sur l'Ethique à Nicomaque, dans AHDLMA 16 (1947-48) pp. 189-222. Expositio super !ibros Economicorum (douteux) lnc. Istum librum yconomicorum quem fecit Aristotiles dico pertinere ad regimen plurium in domo ... Expl. ut etiam iuste agat, sic enim faciendo singula iuste dispensabit. Ms. Milano, Ambros. F.50 sup. fo 1-14. Cf. G. Bruni, Cata!oBo critico ... ,dans Bib!iofi!ia 37 (1935) p. 293 n° 93; Flüeler Il, p. 1, 75-76 (il s'agirait d'une version différente du commentaire d'Albert de Saxe).

75

76

(A )Ecmrus RoMANUS

Expositio super libros Politicorum (fragments; douteux) Cf. P. Czartoryski, Quelques éléments nouveaux quant au commentaire de Gilles de Rome sur la Politique, dans MPP n (1963) pp. 43-48 (le ms. Wrodaw, B. Univ. IV.Q,52 f0 1-54, contient des auctoritates politicorum et notabilia et alosse interserte sancti eaidii, qui comprendraient des fragments du commentaire de Gilles de Rome). Ed. d'extraits, op. cit. pp. 47-48. Cf. M. Grabmann, Die mittelalterliche Kommentare zur Politik des Aristote/es, SBBay 1941, 10 pp. u-19, 30-31; P. Czartoryski, op. cit.. AUTRES OEUVRES:

de nombreux écrits théologiques, dont des quodlibeta et des sermons, un commentaire sur les Sentences, etc. (pour la chronologie des oeuvres, cf. les articles de S. Donati cités ci-dessus, et Del Punta, Donati et Luna, op. cit., col. 330-332). Outre les oeuvres citées ci-dessus, on peut citer plusieurs ouvrages d'authenticité douteuse, dont les Prolocutiones ad dicendum aliquid de maanitudine atque de tempore, les Questiones de demonstrabilitate substantie et la Questio 'Numquid per animam intellectivam homo ponitur in esse specifico'. Plusieurs autres textes sont inauthentiques, dont un commentaire sur les Analytica Priora (attribué à Gilles de Rome et édité sous son nom, mais qui est en fait l'oeuvre de Robert Kilwardby), un commentaire Super artem veterem (ou in artem veterem, éd. Venezia 1582, Bergamo 1594), un commentaire Super Meteora, un traité De causa lonaitudinis et brevitatis vite (cf. Del Punta etc., op. cit., pp. 333-334).

M

ELIAS,

[xme s.]

Auteur d'un commentaire sur les Topiques, il fut peut-être maître à la Faculté des arts de Paris. Il a été identifié à tort à Elias Bruneti (vers 1248-1256), qui semble être trop ancien, et à Elias de Plembosc, mais son identité reste incertaine. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 89; Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, III, pp. 147-149; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 404; B.J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Aaes, MünchenfWien 1984, p. 389. ÜEUVRE:

Sententia libri Topicorum (vers 1275-1280) Inc. Cum omnis scientia sit veri inquisitiva et hoc per rationem et modum disserendi ... Expl. oportet habere orationes factas universales, scilicet ad quas, et quia ad illas est difficile abundare continuo. Mss. Assisi, B. Corn. 322 fo 1-16v; Vaticano, Vat. lat. 2II5 f0 51-65v (mara.); Vat. lat. 4883 fO 56-88.

ELIAS AUTRES OEUVRES:

inconnues; les autres oeuvres mentionnées par Glorieux ne peuvent lui être attribuées.

0

ENGELBERTUS ADMONTENSIS,

[ca. 1250-1331)

Moine bénédictin à Admont vers 1265, il étudia la grammaire, la logique et la philosophie naturelle à l'école cathédrale de Prague, ensuite la philosophie et la théologie à Bologne; il retourna à Admont et devint abbé de St-Pierre de Salzbourg, puis d' Admont, en 1297; il se retira en 1327 et mourut en 1331. Ses oeuvres étaient probablement connues à Paris, du moins en partie. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts, n° 92; Chevalier, col. 1326; E. Schutz, Zur BeurteilunB EnBelbert von Admont, dans AKG 29 (1939) pp. 51-63; O. Menzel, BemerkunBen zur Staatslehre EnBelherts von Admont und ihre WirkunB, dans Corona quernea. FestBabe Karl Strecker, Leipzig 1941, pp. 390-408; G.B. Fowler, Intellectual Interests of EnBelbert of Admont, New York 1947; Sarton, III, 1948, p. 575; Thorndike, History, III, 1934, pp. 424, 433-434, 436-437; . G.B. Fowler, Manuscripts of EnBelhert of Admont (main/y in Austrian and German Libraries), dans Osiris II ( 1954) pp. 445-485; Fowler, EnBelbert d'Admont, dans DS IV, 26-27 ( 1959) col. 745-747; Fowler, Additional Notes on Manuscripts ofEnBelbert of Admont, dans RTAM 28 (1961) pp. 269-282; H. Schmidinger, dans DHGE 15 (1963) col. 198-199; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 404-405; id., Commentateurs, pp. 55-56; G.B. Fowler, A Medieval Thinker confronts Modern Perplexities. EnBelbert, abbot of Admont ... , . dans ABM 23 (1972) pp. 226-248; M. Hamm, Enaelbert von Admont ais Staatstheoriker, dans Studien und Mitteilunaen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner ZweiBe 85, 3-4 (1974) pp. 344-495; G.B. Fowler, The chronoloBY of the Writinas ofEnBelhert of Admont OSB (ca. 1250-1331), dans Paradosis. Studies in Memory of A.A. Quain, New York 1976, pp. 121-134; G.B. Fowler, Manuscript Admont 608 and EnBelbert of Admont (c. 1250-1331), dans AHDLMA 44 (1977) pp. 149-242; 45 (1978) pp. 225-306; 50 (1983) pp. 195-222; H. Schmidinger, Romana reBia potestas. Staats- und Reichsdenken bei Enaelbert von Admont und Enea Silvio Piccolomini, Basel 1978; Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon, Il, Berlin 1980, col. 535-549.

77

ENGELBERTUS ADMONTENSIS ÜEUVRES:

Compendium Aristote lis Ad Eudemium Ethice (en réalité un extrait) Inc. Quoniam autem non solum prudentia facit eupragiam et virtutem secundum quod dicimus benefortunatos ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 45 (1978) pp. 235-238. Cf. Fowler, op. cit. Compendium Aristotelis oeconomice lnc. Nota secundum Philosophum in 1. politicorum divitie sunt dupliees in suo genere, aut naturales aut artificiales ... Ed. G.B. Fowler, op. cit. supra, pp. 242-245. Cf. Fowler, op. cit.; Flüeler Il, p. 10. Compendium Aristotelis Libri politicorum sive leaalium institutorum Inc. Omnis civitas est quedam civium communitas boni alicuius gratia instituta. Hoc autem bonum ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 44 (1977), pp. 191-205. Cf. Fowler, op. cit.; Flüeler II, p. 10. Compendium Aristotelis rhetorice (précédé de l' Epistula ad Alexandrum) Inc. (pro!.) (Aristoteles Alexandro bene agere) Misisti michi scribendo quod sepe ... (text.) Tria sunt genera sermonum. Hoc quidem contionale ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 44 (1977) pp. 177-190. Cf. Fowler, op. cit. Compendium de arte belli ca (oeuvre préparatoire au De reaimine principum) Inc. Nota secundum Aristotelem in libro ethicorum et hic in libro politicorum, quia fundamenta bellorum sunt res in quibus ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 45 (1978) pp. 225-227. Cf. Fowler, op. cit. De Aristote lis bona Jortuna (excerpta) Inc. Quoniam autem morali philosopho de felicita te sermo est de bona fortuna erit ei utique considerandum ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 50 (1983), pp. 195-201. Cf. Fowler, op. cit. De Aristotelis Politica Inc. (mutilé) dictum est prius; quoniam et in liberis et in equalibus oportet esse idem. Sed non possibile est omnes principari nisi per unum aut secundum ... Ed. G.B. Fowler, op. cit. supra, pp. 219-222. Cf. Fowler, op. cit.

ENGELBERTUS ADMONTENSIS

De arte consilii Inc. Quesivisti a me eo quod consilium est rationis opus quoddam utrum potentia bene consiliendi sit ... Ed. G.B. Fowler, op. cit. supra, pp. 201-204. Cf. Fowler, op. cit. De causis et signis mutationis aeris et temporum Inc. Qui mutationis aeris et temporum ... (ou: Ornois mutatio aeris fit ex natura signorum aut stellarum que in eis sunt ... ,ms. Wien 5309) Mss. Admont 580; München, Clm. 2841; Clm. 25013; Wien, N.B. 5309. Cf. Fowler, Intellectual Interests (op. cit.) p. 186; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 480, n° 56. De causis longevitatis hominum ante diluvium Inc. Questionem difficilem et prolixam admodum pro sua intentione ... Expl. quod nec erubesco recipere nec recuso. Ed. B. Pez, Thesaurus anecd. nov. 1, 1, 1721, pp. 437-502. Mss. Reun 58 [0 242-244; Zwettl269 [0 138-153v. Cf. Fowler, Intellectual Interests (op. cit.) pp. 186-187; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 479, n° 52. De consilio vivendi loc. Consilium vite cupias qui discere rite ... Ed. G.B. Fowler, Ven. Engelberti Admontensis O.S.B. (ca. 1250-1331) tractatus metricus 'De consilio vivendi', dans Translatio studii. Manuscript and Library studies honoring O.L. Kapsner, O.S. B., Collegeville (Minn.) 1973, pp. 224-234. Cf. Fowler, Intellectual Interests (op. cit.) pp. 187-188; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 463. De Jascinatione Inc. (prof.) Cum secundum Philosophum in primo Posteriorum demonstrationis ... (text.) Nomine igitur fascinationis a communiter loquentibus solet significari et intelligi impressio ... Ed. G.B. Fowler, Engelberti Admontensis 'Tractatus de Jascinatione', dans RTAM 37 (1970) pp. 187-231. Cf. Fowler, Intellectual Interests (op. cit.) pp. 191-192; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 465. De musica lnc. (prol.) Propter amicorum et familiarium dilectionem ... (text.) Musica generaliter sumendo est scientia ... Ed. Gerbert, Scriptores eccl. de musica sacra, Il, 1784 (réimpr. 1931) pp. 196-197. Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 196-197; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 478; Fowler, dans RTAM 28 (1961) p. 271;

79

80

· ENGELBERTUS ADMONTENSIS

K. W. Niemoller, Die Anwendung musiktheoretischer Demonstrationsmodelle und die Praxis bei Engelbert von Admont, dans Methoden in Wissenschaft und Kunst des Mittelalters, Berlin 1970, pp. 206-230. De naturis animalium Inc. De naturis animalium multi non solum variis modis .... Expl. apparent nisi gutte. Ms. Admont 119 fo 29-47; 547 fo 82-120v. Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) p. 197; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 467. De ortu et fine Romani imperii Inc. (pro!.) Consedentibus et colloquentibus mecum aliquando ... (text.) Ad videndum itaque unde et qualis ab initio fuerit ... Ed. Th. Huffnagl, Regensburg 1725 (et plusieurs éditions antérieures). Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 198-199; Fowler, Manuscripts (op. cit.) pp. 462-463; Fowler, dans RTAM 28 (1961) p. 271; O. Menzel, op. cit. G. Paia, Interpretazione allegorica ed uso ideoloaico della prima profezia di Daniele ag li inizi del Trecento, dans MiscMed 12, 2, 1980, pp. 351-368; 1. Weiler, Das Ende des Imperium Romanum in der Sicht Engelberts von Admont, dans Forschungen zur Landes- und Kirchengeschichte. Festschrift HJ. Mezler-Andelberg ... , éd. H. Ebner et al., Graz 1988, pp. 513-516. De regimine principum Inc. (pral.) Philosophus dicit in secundo Rhetorice capitulo de possibili et impossibili ... (text.) De regimine itaque regum seu principum dicturi primo videamus quis sit regimen ... Ed. J.G.T. Huffnagl, Regensburg 1725; éd. d'extraits par Fowler dans AHDLMA 45 (1978) pp. 246-249. Mss.: voir Lohr p. 405. Cf. O. Menzel, op. cit.; M. Grabmann, Studien über den Einfluss der aristotelischen Philosophie auf die mittelalterlichen Theorien über das Verhiiltniss von Kirche und Staat, dans SBBay 1934, 2, pp. 37-38; W. Berges, Die Fürstenspiegel des hohen und spà'ten Mittelalters, Leipzig/Berlin 1938, p. 103; P. de Lapparent, L'oeuvre politique de François de Meyronnes ... , dans AHDLMA 13 (1940-42) pp. 14-15; Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 205-206; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 477-478; Fowler, dans RTAM 28 (1961) p. 273; E.J. Buschmann, Rex inquantum rex .. , dans Methoden in Wissenschaft und Kunst des Mittelalters, Berlin 1970, pp. 330-333.

ENGELBERTUS ADMONTENSIS

De regimine regum (cum epzstula Alexandri de regiminis interrogatione) (résumé du Secretum secretorum, apparenté au De regimine principum) Inc. (epist.) 0 doctor egregie, rector iustitie ... (text.) Scias, Alexander, quod rex est in regno sicut plu via in terra ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 44 (1977) pp. 207-242. Cf. Fowler, op. Clt., pp. 149-207. -De summo bono hominzs in hac vita lnc. Quoniam ut dicit Philosophus in primo Ethicorum ... Ed. B. Pez, Opuscula phzlosophica, Re gens burg 1725, pp. 1-66. Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 212; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 481. Un texte préliminaire a été édité par Fowler dans AHDLMA 44 (1977) pp. 174-175 (Inc. De summo bono diverse sunt opiniones inter philosophas). Dialogus concupiscentze et rationzs Inc. (prof) Quoniam ut dicit Seneca ... (text) Concupiscentia: "Quis est beatus quod omnes esse volumus ... Ed. B. Pez, Opuscula philosophica, Regensburg 1725, pp. 68-102. Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 187; Fowler, Manuscripts (op. cit.) pp. 481-482; Fowler, dans RTAM 28 (1961) p. 275. Epistula ad Alexandrum de methodo consilii lnc. (Aristoteles Alexandra regi magno discipline sue filio salutem) Confirmet te deus ad tuam salutem et suam in omnibus voluntatem ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 50 (1983) pp. 206-208. Nota de oeconomica (note préliminaire à plusieurs traités de l'auteur) lnc. Nota secundum philosophum in politicis, oeconomica est scientia dispensativa et regitiva dom us ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 44 (1977) p. !76. Cf. Fowler, op. cit, p. 152. Speculum virtutum ad Albertum et Ottonem duces Austrie Inc. (pral.) Excellentibus et gloriosis principibus ... (text.) Quia sicut Seneca ad Lucilium natura dedit homini rationem. Ed. B. Pez, Bibliotheca ascetica antiqua-nova, Regensburg 1723, vol. III, 3. Cf. O. Menzel, op. czt.; Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) pp. 209-211; Fowler, Manuscripts (op. cit.) pp. 469-471; Fowler, dans RTAM 28 (1961) pp. 278-279; F.P. Knapp, Mittelalterliche Erziihlgattungen im Lichte scholastischer Poetik, dans Exempel und Exempelsammlungen, éd. W. Haug et B. Wachinger, Tübingen 1991, pp. 1-22.

81

82

ENGELBERTUS ADMONTENSIS

Summa de mundo lnc. De eo quod misisti mihi interrogando utrum iste mundus casu vel natura seu providentia aliqua regatur ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 50 (1983) pp. 204-206. Summa sententie Tullii de officiis lnc. Officium est congru us actus uniuscuiusque persane per quem rationabiliter in finem pervenit quem in tendit ... Ed. G.B. Fowler, dans AHDLMA 50 (1983) pp. 209-218. Utrum sapienti competat ducere uxorem Inc. (pro!.) Narrat Satyrus qui virorum illustrium ... (text.) Sciendum itaque quod antiqui morales philosophi et poete nomen ... Ed. B. Pez, Opuscula philosophica, Regensburg 1725, p. 102 sqq. Cf. Fowler, Intellectuel Interests (op. cit.) p. 213; Fowler, Manuscripts (op. cit.) p. 476. AUTRES OEUVRES:

Nombreux écrits théologiques et de politique ecclésiastique. Deux commentaires sur Aristote ont été perdus: un Commentarius in Aristotelis De inundatione Nili et un Commentarius maanus in Aristote lis De mundo (cf. Lohr p. 405 ).

EVERARDUS voir Eberhardus

F S

FACINUS (BoNIFAcms) DE AsT,

[t après 1367]

Probablement né à Asti pendant le premier quart du XIVe siècle; ermite de StAugustin, il fut surnommé le Lombard. Etudia la théologie à Paris, où il commenta les Sentences, ainsi qu'à Bologne. Maitre en théologie à Paris, à la demande du pape Urbain V (en 1365). Ses commentaires de textes d'Aristote, bien que composés à Bologne, ont probablement été connus des maîtres ès arts de Paris; le commentaire sur la Physique a été dédié aux étudiants bolonais. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier I, col. 1453; H. Hurter, Nomenclator literarius theoloaiae catholicae, II, Innsbruck 1906, col. 735; A. Palmieri, Facino d'Aste, dans DTC V, 1913, col. 2065; D. Trapp, Auaustinian TheoloBY of the 14th Century, dans Auaustiniana 6 (1956) pp. 239-242; D. Trapp, dans LTK 3, 1959, col. 1337; A. Zumkeller, Die Auaustinerschule des Mittelalters, dans AAu 27 (1964) pp. 173, 175, 190-191, 231; D. Trapp, 'Modems' and 'modernists' in ms. Friboura Cordeliers 26, dans Auaustinianum 5 (1965) pp. 242, 244, 246-247, 264-265, 267-268; A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Auaustiner-Eremitenordens in mitteleuropàïschen Bibliotheken, Würzburg 1966, n° 240-242, 249; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 407; id., Commentateurs, p. 57; D. Gutiérrez, Los Auaustinos en la edad media, 1357-1517, I, 2, Roma 1977, p. 155; W. Courtenay, Friedrich von Reaensbura and Friboura Cordeliers 26, dans Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert in memoriam K. Michalski, éd. O. Plu ta, Amsterdam 1988, pp. 604-609; C. Casagrande, dans DBI 44,1994, pp. 105-106 (avec bibliographie supplémentaire). Cf. CUP III, n° 1301. ÛEUVRES:

Questiones in Aristotelis De anima (ou T ractatus de maximo et mini mo) (1363-65) Inc. Questio: utrum quelibet creatura in sua natura sit certis limitibus circumscripta ... Ms. Fribourg, Cordeliers 26, f0 9v-13v. Ed. en cours parR. Imbach (cf. BPhM 33 (1991) p. 59).

FACINUS DE AsT Cf. R. Imbach, Philosophiehistorische BedeutunB ... , dans Zur BeistiBen Welt der Franziskaner im 14. und 15. Jahrhundert. Die Bibliothek des Franziskanerklosters in FreiburBfSchweiz, éd. R. Imbach etE. Tremp, Freiburg 1995, pp. 38-41 (sur le ms. 26).

Questiones in Aristote lis libros Physicorum (1363-65) Inc. Utrum de naturalibus rebus possimus habere aliquam notitiam evidentem ... Ms. Fribourg, Cordeliers 26, [0 14-28v. Ed. en cours par 1. Bodnar (cf. R. lm bach, op. cit., p. 39 n. 33 ). AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur les Sentences.

M

FAUSTUS ANDRELINUS, [1462-1518]

Humaniste italien et poète latin, né à Forli; il arriva à Paris en 1488 et obtint en 1489 l'autorisation de la Faculté des arts de donner des leçons de poésie latine et de 'rhétorique'. Il devint bientôt poète de la cour royale, mais il a continué ses cours à la Faculté des arts jusqu'à sa mort (payé par le roi et plus tard aussi par la reine). Il a entretenu des rapports étroits avec Erasme pendant sa période parisienne. BIBLIOGRAPHIE:

G. Tournay-Thoen, Deux épîtres inédites de Fausto Andrelini et l'auteur du 'Julius Exclusus', dans Humanistica Lovaniensia 18 ( 1969) pp. 43-75; G. Tournay-Thoen, Faustus Andrelinus en Erasmus in het Parijse humanistenmilieu rond 1500, dans HandelinBen 'van de Koninklijke Zuidnederlansche Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 25 (1971) pp. 271-285; G. Tournoy-Thoen, Fausto Andrelini et la cour de France, dans L'humanisme français au début de la Renaissance, Paris 1973, pp. 65-79; G. Tournoy-Thoen, Publi Fausti Andrelini "Amores" sive "Livia", op. cit. infra, pp. 1-255; R. Weiss, Andrelini, Publio Fausto, dans DBI 3, Roma 1961, pp. 138-141. ÜEUVRES:

Amores sive Livia Inc. (tit.) Publii Fausti Andrelini Foroliviensis Poetae Laureati Regiique ac Canonici Baiocensis ad Christianissimum Invictissimumque Francorum Regem Ludovicum Duodecimum Carmen. (dedie.) Scilicet haec tenui modulata poemata cantu ... (text.) Quod, posthabitis arduis rebus, velit amores iuvenili ardori suo non inconvenientes praeludere. Qum autem maturiorem aetatem attigerit, graviora, si fata permiserint, aggredietur.- Horrida grandisonis alter canat arma cothurnis ... Ed. G. Tournoy-Thoen, Publi Fausti Andrelini "Amores" sive "Livia", Brussel 1982 (Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, Jaargang 44, Nr. 100) (avec une biobibliographie de l'auteur), pp. 265-450. Mss. notamment Paris, Arsenal 1208 (autographe).

FAUSTUS ANDRELINUS

De injluentia siderum et querela Parisiensis pavimenti Inc. (tit.) Publü Fausti Andrelini Foroliviensis poetae regiique ac canonici Baiocensis ad Guilelmum Budeum Parisiensem patricium Graeca et latina litteratura insignitum de influentia syderum et querela Parisiensis pavimenti ... Ed. Paris 1496 etc.; P.lacombe, La malpropreté des rues de Paris à la fin du xve siècle, dans Bulletin de la Société de l'Histoire de Paris et de l'Ile-de-France 30 (1903) pp. 173-175. Cf. G. Tournoy-Thoen, op. cit., pp. 201-202. De moralibus intellectualibusque virtutibus (1512-13) Inc. (tit.) Publii Fausti Andrelini ... oratorisque clarissimi poeticam atque oratoriam apud Parrhisios profitentis de virtutibus tum moralibus tum intellectualibus opus ... Ed. Paris, s.a.; Augsburg 1519. Mss. München, Univ. 2° cod. ms. 682 fo 37-68v; Paris, BnF lat. 8134 fo 188-203. Cf. G. Tournoy-Thoen, op. cit., pp. 203-205. Faustus universis scholasticis Parisiensibus Faustitatem (annonce de cours, avec mention d'une lectio regia et d'une lectio reginea) Ed. S. Randlinger, Vorlesungs-Ankündigungen von Ingolstiidter Humanisten aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts, dans Beitriige zur Geschichte der Renaissance und Reformation (Festschrift J. Schlecht), München/Freising 1917, pp. 361-362. Cf. G. Tournoy-Thoen, op. cit., p. 221. AUTRES OEUVRES:

de nombreuses oeuvres poétiques et des éditions d'auteurs latins, notamment des Fasti et Tristia d'Ovide (pour les mss. et les éditions, cf. Tournoy-Thoen, op. cit. pp. ll9-255 ).

S

fERNANDUS DE CORDOBA,

[ca.

1425-1486(~)]

Humaniste, savant prodige, théologien et maitre ès arts, il est venu à Paris en 1445 (on a une lettre d'un religieux du Collège St-Bernard sur sa visite et son effet sur l'Université de Paris, éd. l. Delisle, Le formulaire de Claimarais, dans Journal des Savants, 1899, pp. 194-195 (cf. pp. 180-184); reproduite par Bonilla, voir ci-dessous, pp. 73-74). BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 1485; A. Morel-Fatio, Maître Fernand de Cordoue et les humanistes italiens du xve siècle, dans Mélanges Julien Havet ... , Paris 1895, pp. 521-533; J. Havet, Maître Fernand de Cordoue et l'université de Paris au xve siècle, dans Havet, Oeuvres, II, Paris 1896, pp. 310-388 (avec liste de ses oeuvres); R. Poupardin, Deux ouvrages inconnus de Fernand de Cordoue, dans BEC 62 (1901) pp. 532-542; A. Bonilla y San Martin, Fernando de Cordoba (1425-1486?) y los origines del renacimiento filosofico en Espana, Madrid 191l (avec liste de ses oeuvres); Carreras Il, 1943, pp. 283-284 etc.;

86

fERNANDUS DE CORDOBA

M. Badiori, El gran Cardenal d'Espanya i ellullista antilullià Fernando de Cordoba, dans Estudios lulianos 2 ( 1958) pp. 313-316; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 407; id., Commentateurs, 1988, p. 57; V. Mun oz Delgado, Logica hispano-portuguesa hasta 1600, Salamanca 1972, pp. 61-63; Ch. Heusch, Index des commentateurs espagnols médiévaux d'Aristote (XII-XV s.), dans Atalaya 2 (1991) p. 163; J. Monfasani, Fernando of Cordova. A Biographical and Intellectual Profile, Philadelphia 1992 (Transactions of the American Philosophical Society 82/6). Cf. CUP Auct. II, col. 632-633 et n. 5; V, col. 125-126 et n. 4. ÜEUVRES:

De artificio omnis et investiBandi et inveniendi natura scibilis (Rome, ca. 1468-1469) Inc. (pro!.) Quos vides inter scholasticos et praestanti ingenio viras vel sustulisse penitus ... (text.) Quod primo loco pollicemur nos esse facturos iam exequimur ut in telligas .. . Expl. ut intelligas hanc rationem perceptionis ad exercitationem accommodari oportet. Ed. (partielle?) A. Bonilla, op. cit., App. 1 pp. III-LXXVI. Mss. Madrid 9250 (CC 78) f0 1-83; Vaticano, Vat.lat.l377; Venezia, Marc. (227) 381. De futuris continBentibus (Rome, ca. 1470-71) Inc. Inter eruditissimos viros hodie magna dissensione certatur utrum propositiones de futuro contingenti ... Expl. iuxta intentum sacrorum interpretum quod non modo falsi sed et heretici in terpretis est. Ed. L. Baudry, La querelle des futurs continBents (Louvain 1465-1475). Textes inédits, Paris 1950 (Etudes de philosophie médiévale 38) pp. 134-170. Cf. Baudry, op. cit., p. 35; C. Schabel, Peter de Rivo and the Quarre! over Future ContinBents at Louvain, dans DSTF 6 ( 1995) pp. 400-401. De laudibus Platonis ex Platonis testimoniis tum sacrorum interpretum tum ethnicorum adversus quosdam doctrinam eius et vitam carpere solitos (liste de 44 veritates) (Rome, ca. 1466-67) lnc. (pro!.) Pauci ad modum dies sunt priusquam tua iussa carpessens institueri excerpere ... (text.) Prima veritas est quod iure ab Augustino philosophorum Deus est appellatus ... Expl. plenissime constat Polycratum superiori loco tradidisse. Ed. Poupardin, op. cit. supra, pp. 533-537. Praefatio in Alberti MaBni De animalibus (Rome, 1478) Inc. Albertum ob nominis celebritatem et gloriam doctrine singularis cognomento magnum ... Expl. ut a piscium generibus primo loco positis nostra incipiat oratio. Ed. Roma 1478; A. Bonilla, op. cit. supra, App. pp. LXXVII-LXXX.

FERNANDUS DE CORDOBA AUTRES OEUVRES:

d'autres ouvrages philosophiques, qui sont perdus (cf. Monfasani, op. cit.); écrits de théologie et de politique ecclésiastique; un traité De secretis humanae dispositionis per urinam dignoscendis; peut-être une Suma de la fior de cerug{a (ms. Madrid, B.N. 3338 [0 147v-187; cf. J. Botella Llusia, La Medicina de Fernando de Cordoba ... ,dans Trabajos de la Ctitedra de Historia Cr{tica de la Medicina, VII, Madrid 1936, pp. 423-435); le commentaire sur la Métaphysique qui lui a été attribué est en fait de Ferrand d'Espagne.

0

fERRANDUS DE HISPANIA,

[fin xme-début XIVe s.J

Evêque de Calahorra, cité par Alfonsus Varga de Tolède, selon Kürzinger, Alfonsus Vargas Toletanus, 1930, pp. 97-99; maitre ès arts à Paris, selon Glorieux; il a été confondu avec Durand d'Espagne. Faut-ill'identifier au Ferrandus 'frater regis Aragonum" mentionné dans CUP 1, n° 503l En tout cas, ses travaux et ses opinions semblent avoir été connues à Paris (cf. Kuksewicz, op. cit.). BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts p. 135; Hauréau, dans Mémoires Acad. Inscr. 1881, 1, p. 467; F.M. Powicke, The Medieval Books of Merton College, Oxford 1931, p. 169 n.; Mandonnet, dans AHDLMA 8 (1933) p. 19; Carreras Il, 1943, pp. 493-494; C.J. Ermatinger, Notes on Some Early 14th Century Scholastic Philosophers, dans Manuscripta 4 (196o) pp. 29-34; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 407-408; id., Commentateurs, 1988, pp. 57-58; A. Zimmermann, Ein Averroist des spiiten XIII. Jahrhunderts: Ferrandus de Hispania, dans AGPh 50 (1968) pp. 154-164; Kaeppeli 1, 1970, pp. 379-382; A. Zimmermann, Ferrandus de Hispania. Ein Spanischer Averroist um 1300, dans Actas del V Congreso internacional de filosofia medieval, Madrid/CordobafGrenada 1972, pp. 1393-1399; C. Flüeler, dans BPhM 29 (1987) pp. 201-202; A. Zimmermann, Remarques et questions relatives à l'oeuvre de Ferrand d'Espagne, dans Ditilogo filosofico-religioso entre cristianismo, juda{smo e islamismo durante la Edad Media en la Pen{nsula Ibérica, Turnhout 1994 (Rencontres de philosophie médiévale 3) pp. 213-228; Z. Kuksewicz, La 'Quaestio de quidditate substantiarum sensibilium' d'un élève de Jean de Jandun, Pierre de Modène, dans AHDLMA 58 (1991, paru 1992) pp. 216-219; BAMAT 5, 1995, pp. 140-141. ÛEUVRES:

Commentarius in Aristotelis Economica (1295-1302/3; incertain) Inc. Antequam descendatur ad textum scientie yconomice tria sunt prenotanda. Primo quid sit subiectum in ea ... Expl. et in primo politicorum voluit illud intelligere.

88

fERRANDUS DE HISPANIA

Colophon: Explicit scriptum yconomice compositum a magistro Durando (super rasuram) de hispania Colibriensi episcopo. Deo gratias. Ms. Paris, BnF lat. 16133 f0 62-73v. Cf. P. Mandonnet, Guillaume de Moerbeke traducteur des Economiques, dans AHDLMA 8 (1933) pp. 21-29; Ermatinger, op. cit., pp. 29-30; H. Goldbrunner, Durandus de Alvemia, Nicolaus von Oresme und Leonardo Bruni: zu den ÜbersetzunBen der pseudo-aristotelischen Okonomik, dans AKG 50 (1968) pp. 202-203; Lohr, dans BPhM 14 (1972) p. 120; Se ko, 2, 1982, pp. 32-33; A. Slomczy ska, Repertorium commentariorum in Aristotelis Economica Latinorum quae in bibliothecis Europaeis asservantur, dans MPP 28 (1986, paru 1987) pp. 172-173; Flüeler n° 16 p. n (incertain); Heusch, Index, p. 162 (sous Durandus de Hispania); R. Lambertini, L'a rte delBovemo della casa. Note sul commento aB li 'Oeconomica' di Bartolomeo da VariBnana, dans Medioevo 17 (1991) p. 349, 356, 360-361,366-368, 372. Commentarius in Aristote lis Metaphysicam Inc. Sicut scribit Aristoteles quarto Ethicorum oportet non secundum suadentes ... Ms. Cambridge, Peterhouse 56, III fo 1-88v; Oxford, Merton Co liege 281, f0 40-150 (incomplet). Cf. F. Ehrle, Nikolaus Trivet ... , dans FestBabe C. Baeumker ... , Beitrage Suppl. 2, Münster i. W. 1923, pp. 39-40, 44; Ermatinger, op. cit., p. 31; A. Zimmermann, Verzeichnis, pp. 17, 31; A. Zimmermann, Die Kritik an Thomas von Aquin im Metaphysikkommentar des Ferrandus de Hispania, dans Atti del ConB'esso Internazionale: Tommaso d'Aquino ne/ suo settimo centenario, vol. Il, Tommaso d'Aquino ne/la storia del pensiero. Dai medioevo a OBBi, Napoli 1976, pp. 259-267; A. Zimmermann, Aristote et Averroès dans le commentaire de Ferrandus de Hispania sur la Métaphysique d'Aristote, dans Diotima 8 (1980) pp. 159-163; A. Zimmermann, Aristote et Averroès dans le commentaire de Ferrandus de Hispania sur la 'Métaphysique' d'Aristote, dans MPP 26 (1982) pp. 3-6; Z. Kuksewicz, La 'Quaestio de quidditate substantiarum sensibilium' (op. cit. supra). Expositio et questiones in librum A verrois De substantia orbis (incertain) Inc. Sicut Aristoteles dicit prohemio De anima artes non differunt ... Ms. Bologna, B. Univ. 1625, fo 1-22 (incomplet). Cf. B.F.M. Xiberta, Guiu Terrena, Carmelita de Perpinyà, Barcelona 1932, p. 49; Ermatinger, op. cit., pp. 31-33; Heusch, Index, p. 163 (sous Ferdinand us de Hispania). Un autre commentaire du même traité, attribué à un certain Fernand de Cordoue par Thorndike et Kibre (col. 688), se trouve dans le ms. Erfurt, Amplon. F. 346, fo 89-112 (inc., d'après Ermatinger: Sicut scribit Philosophus secundo Metaphysice vocari philosophiam ... ).

FERRANDUS DE H!SPANIA

Questio de specie intelligibili Inc. Queratur utrum forma intelligibilis differat ab actu intelligendi. Et arguitur quod sic, quia si forma intelligibilis ... Expl. Ad rationes apparet quid sit dicendum, nam apparet qualiter intellectus moveatur a phantasmate virtute intellectus agentis. Colophon: Explicit questio de specie intelligibili, utrum differat ab actu intelligendi, determina ta a ferrando de yspania. Ed. Z. Kuksewicz, Ferrandus Hyspanus "de specie intelligibili", dans Medioevo 3 (1977) pp. !87-235 (éd. pp. 200-235 ). Cf. Ermatinger, op. cit., pp. 29, 30-31; Kuksewicz, op. cit. AUTRES OEUVRES:

peut-être un commentaire sur les Sentences, cf. Stegmüller, Repert. comm. 1, p. 96.

S

fiRMINUS DE BELLAVALLE, (xive s.)

Astronome réputé, originaire du diocèse d'Amiens, auteur d'une réforme du calendrier en collaboration avec Jean de Murs, ses oeuvres étaient certainement connues à la Faculté des arts de Paris, même s'il n'y a peut-être pas enseigné luimême (Duhem parle d"' astronome parisien"). BIBLIOGRAPHIE:

P. Duhem, IV, 1916, pp. 41-42, 52-60; L. Thorndike, History, III, 1934, pp. 268-280, 304-309. ÛEUVRES:

Canon super tabulam ostendens distanciam vere coniunctionis et oppositionis a media (Canon tabularum permanentium) (avec Jean de Mursl) Inc. Omnis utriusque sexus armoniam celestem ... Expl. habebis partem proporcionalem quesitam. Colophon: Expliciunt canones permanencium. Mss. Vaticano, Pal. lat. 1354 f0 6ora-vb; 1376 f0 392ra-rb. Cf. L. Schuba, Die Quadrivium-Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek, Wiesbaden 1992, pp. 29, 102.

De mutatione aeris (Colliget astrologie) (vers 1318l) Inc. (pro!.) Quia in voluminibus sapientes antiqui de mutationibus aeris multa scripta fecerunt ... (text.) Duodecim sunt signa quorum qualitates universaliores ... Expl. infinita presagia apparebunt, hoc in eodem libro de presagiis usque ad finem. Ed. Venezia 1485 ( Opusculum repertorii pronosticon in mutationes aeris, anonyme); Paris 1539. Mss. Bern 488 fo 76-104v; Erfurt, Amplon. F. 395 f 75-98; Oxford, B.L. Laud. mise. 535 f0 68-136; Paris, BnF lat. 7482 f0 34-156; Segovia, B. Cath. 84; Vaticano, Pal. lat. 1340 fo 209v-242; 1416 fo 1-48 (daté de 1338); 1435 fo 145-173; Wien 5463 fo 183-222. Un ms. se trouvait dans la bibliothèque de Charles V.

90

fiRMINUS DE BELLAVALLE

Cf. L. Delisle, Recherches sur la librairie de Charles V, II, Paris 1907, n° 679, p. m*; Duhem, IV, pp. 41-42; Thorndike, III, pp. 271-280; Schuba, op. cit., pp. 6, 201, 222.

Epistula ad Clementem VI papam super reformatione kalendarii (1345, avec Jean de Murs) (consiste en un pré-rapport, une lettre et un résumé) Inc. Ad correctionem calendarii invente sunt tres vie quarum prima est quod solsticia et equinoctia ... Incipit epistula super reformacione antiqui calendarii directa domino pape clementi sexto per venerabiles et solemnes astrologos et magistros Ioannem de muris et firminum de bellavalle Anno do mini 1345 ... Explicit epistula. Incipit prohemium. In hoc autem opusculo quatuor sunt tractatus. In primo namque tractatu declarabitur quid est annus nerus ... Expl. hic repertum pascha quolibet anno debet semper celebrari. Ed. C. Schabel, John of Murs and Firmin of Beauval's Letter and Treatise on Calendar Reform for Clement VI, dans CIMAGL 66 (1996). Mss. (des trois textes): Wien, 5292 fo 210-217v, 221-229v; 5273 fo 102v-109v, 111-122; (des deux derniers): Oxford, Bodl. Canon. mise. 248 f0 23-27; Paris, BnF lat. 15104 fo II4v_ 121v; Wien 3162 fo 210v-219v; 5266 fo 73-77v. Cf. J. Plassard, Projets de réforme du calendrier à Paris au début du XIVe siècle, Ecole Nat. des Chartes, Positions des thèses, Paris 1975, pp. 178-181; C. Schabel, op. cit. Pronosticatio super coniunctione Satumi et Iovis a. 1345 (attribué dans certains mss. à Jean de Murs) Inc. Tres principes de milicia superiorum ex nobilissimo genere ... Expl. et tune sumpta licencia per aliam viam reversi sunt in regionem suam. Ed. H. Pruckner, Studien zu den astrologischen Schriften des Heinrichs von Langenstein, Leipzig 1933, pp. 220-221. Cf. Pruckner, op. cit., pp. 80-81; Thorndike, op. cit., pp. 306-307; G. Dahan, Les traductions latines médiévales des oeuvres de Gersonide, dans Gersonide et son temps. Science et philosophie médiévales, éd. G. Dahan, Louvain/Paris 1991 (1992) p. 368 (Collection de la Revue des Etudes Juives n), qui signale le ms. Paris, BnF lat. 7378A fo 63v-64. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

M

FoLPARDUS DE AMERONGHEN, [xve s.]

Originaire d' Amerongen (dans le diocèse d'Utrecht), maître ès arts à Paris en 1449, procureur de la Nation allemande en 1451, il fut licencié en droit civil et conseiller de l'évêque David de Bourgogne en 1459.

fOLPARDUS DE AMERONGHEN BIBLIOGRAPHIE:

D.Th. Enklaar, Het landelijk bestuur in het sticht Utrecht aan deze zijde van den Yselgedurende de regeerinB van bisschop David van Bour8ondië", dans Bijdra8en van het Instituut voor Middeleeuwsche Geschiedenis der Rijks-Universiteit te Utrecht 8 (1922) p. 169; Lohr, dans Traditio 23 (1967) p. 408; Lohr, dans BPhM 14 (1972) p. 120. Cf. CUP Auct. II col. 763-4 [1449], 994 [1451]; VI col. 154 et n. I4. OEUVRES:

Commenta rius in Aristotelis Perihermeneias (I449) Inc. Circa primum librum perihermenias Aristotelis primo movetur questio: Utrum de enuntiatione sit scientia tamquam de subiecto attributionis hui us scientie ... Colophon: Iste liber fini tus erat Parisius per manus Petri Pancouke qui proprie vocatur Zwancke de mane in collegio magistri Jacobi de Gouda die n• aprilis ... anno domini I450 ... sub venerabili magistro Folpardo. Ms. Avignon, B.M. 1099 f0 55-68. Commentarius in Boethii De divisione Inc. Utrum de divisibili sit scientia ab aliis distincta ... Expl. et hec de divisionibus Boethii. Colophon: lste liber ultimus logice fini tus erat Parisius per manus Petri Pancouke qui proprie vocatur Zwancke tertia die oct. anno 1450 sub venerabili magistro Folpardo Hameronge. Ms. Avignon, B.M. 1099 fo 51-54. AUTRES OEUVRES:

inconnues.

S

fRANCISCUS (RUBEUS) DE MARCHIA,

[ca.

1290-

après 1344]

Franciscain, appelé aussi Franciscus de Asculo, maitre en théologie à l'Université de Paris en 1320; lecteur au studium d'Avignon. Prit le parti de Michael de Cesena contre Jean XXII dans la controverse sur la pauvreté; expulsé de l'Ordre en 1329, réconcilié en 1344. BIBLIOGRAPHIE:

Chevalier, col. 1560, 1575; Überweg-Geyer, Il, p. 787; De Wulf, III, pp. 82, 93; Sarton, III, pp. 738-9; Duhem, VI, pp. 388-389; VII (passim); VIII, pp. 323-328; K. Michalski, Le criticisme et le scepticisme dans la philosophie du XIVe siècle, dans BIAP année 1925 ( I927) pp. 8o-8I;

91

92

fRANCISCUS DE MARCHIA

K. Michalski, La physique nouvelle et les différents courants philosophiques au XIve siècle, dans BIAP année 1927 (1928) pp. 94-95; 140-142; A. Teetaert, dans DTC 12, 2, 1935, col. 2104-2109; A. Maier, Die Impetustheorie der Scho!astik, Wien 1940, pp. 45-77; A. Maier, Die Vorliiufer Ga!ileis im 14. Jahrhundert, Roma 1949 (passim); A. Maier, Zwei Grundprob!eme der scho!astischen Naturphi!osophie. Das Prob!em der intensiven Grosse- Die Impetustheorie, Roma 1951 (passim); A. de Solano, Fray Francisco de la Marcay la contribucion franciscano medieval al proweso de las ciencias, dans Estudios Franciscanos 51 (1950) pp. 375-380; M. Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ases, Madison (Wise.) 1959, pp. 526-531; B. von Mehr, dans LTK 4,1960, pp. 240-241; A. Maier, Ausaehendes Mittela!ter, l-Ill, Roma 1964-1977 (passim); Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 4II-412; id., Commentateurs, pp. 60-61; G. Federici Vescovini, dans DSB V, pp. II3-II5; R. Ferguson, Francis of Marchia: the Historica! Context of His Understandina of the Nature of Theoloay. diss. Univ. of Wisconsin 1973; A. Maier, Scienza e.filoso.fia ne! medioevo. Saaai sui seco!i XIIIe XIV, Milano 1984, passim; N. Schneider, Eine unaedruckte Quiistio zur Erkennbarkeit des Unendlichen in einem MetaphysikKommentar des 14. Jahrhunderts, dans Aristotelische Erbe im Arabisch-lateinischen Mitte!alter. Übersetzunaen, Kommentare, Interpretationen (= MiscMed r8), éd. A. Zimmermann et G. Vuillemin-Diem, Berlin/New York 1986, pp. 96-n8; N. Schneider, Franciscus de Marchia über die Wirklichkeit der Materie (Metaph. VII q. 5). Ein Beitraa zur Naturphilosophie des 14. Jahrhunderts, dans FS 71 (1989) pp. 138-158; N. Schneider, Die Qua!itiit der Zah!en. Die aristotelische Zah!entheorie nach Metaph. V und ihre mitte!alter!iche Kommentieruna und Umdeutuna, dans DSTF 2 ( 1991) pp. 587-610; N. Schneider, Die Kosmoloaie des Franciscus de Marchia. Texte, Quel/en und Untersuchunaen zur Naturphilosophie des 14. Jahrhunderts, Leiden(Kolnf New York 1991 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 28); J.-M. Counet, La cosmoloaie de François de Marchia. A propos d'un ouvraae récent, dans BPhM 34 (1992) pp. 215-220; Francisci de Esculo Improbatio, éd. N. Mariani, Grottaferrata 1993 (Ed. Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas); R. Lambertini, Il mio reano non è di questo mondo. Aspetti della discussione sulla reaalità di Cristo dall'Improbacio di Francesco d'Ascoli ail' Opus nonaainta dierum di Gualielmo d'Ockham, dans Filoso.fia e Teoloaia nel Trecento. Studi in ricordo di Euaenio Kandi, éd. L. Bianchi, Louvainla-Neuve 1994, pp. 129-156; R. Lambertini, La proprietà di Adamo. Stato d'innocenza ed oriaine del dominium ne! Commenta alle Sentenze e nell'Improbacio di Francesco d'Ascoli, dans BISIAM 99(2 (1994) pp. 201-252; W. Dettloff, dans LThK 4 (1995) col. 49-50. Cf. CUPII, n° 886. ÛEUVRES:

Sententia et compilatio super libros Physicorum lnc. Ad evidentiam eorum que in libro primo Physicorum dicuntur, sciendum est quod iste liber prima sui divisione dividitur in partes duas ...

fRANCISCUS DE MARCHIA

Expl. scit ipse Deus benedictus cuisit honor et gloria in secula seculorum. Amen. Colophon (ms. Napoli) Explicit Summa et compilatio super libros Physicorum breviter et summarie compilata a reverendo magistro ... (vacat). Mss. Napoli, B.N. XI.E-47 [0 98-129v; Vaticano, Ottobon.lat. 1816, f0 30-49. Nota: le commentaire dans München, Clm 5874, n'est probablement pas de François de la Marche (information de Sten Ebbesen et Roberto Lambertini). Cf. V. Doucet, dans AFH 28 (1935) p. 498; A. Maier, Verschollene Aristoteleskommentare des 14. Jahrhunderts, dans Autour d'Aristote. Recueil ... offert à Mar. A. Mansion, Leuven 1955, pp. 516-519; G.J. Etzkorn, dans BPhM 23 (1981) p. 93; Schneider, Die KosmoloBie (op. cit.) p. 26; BAMAT 5, 1995, p. 146.

Questiones super Metaphysicam (Paris, 1319) 1. Version longue (1. l-VII qu. 12): Inc. Sicut dicit Philosophus tertio de anima, secantur scientie quemadmodum et res ... Expl. quod confirmatur per Philosophum qui dicit in textu: quale vero et quantum non necessarium nisi po testa te solum. Ad rationes: ad primam ( quere) (incomplet). Mss. Bologna, Coll. di Spagna fo 48-102v; Paris, B. Mazarine 3490 fo 1bis-57. II. Version abrégée: lnc. Utrum res secundum quod res vel aliud sit subiectum metaphisice. Quod non videtur quia illud quod est commune subiectis omnium scientiarum ... Expl. scibiles in nobis. Mss. Firenze, B. Laur. Fesul. 161 fo 63-73 (incomplet; cf. Doucet, dans AFH 28 (1935) p. 183); Vaticano, Vat. lat. 3130 fo 29-36v. III. Des questions dérivées du même commentaire (selon Lohr) se trouvent dans Padova, B. Anton. 173 fo 53v-55v, 59-60v; Vat. lat. 4871 fo 37 (2 questions, cf. Doucet, dans AFH 29 (1936) pp. 404-405). Cf. A. Zimmermann, AllBemeine Metaphysik und Teilmetaphysik nach einem anonymen Kommentar zur aristotelischen Ersten Philosophie aus dem 14. Jahrhundert, dans AGPh 48 (1966) pp. 190-206; P. Künzle, Mitteilun8en aus Codex Mazarine 3490 zum Schrifttum des Franziskaners Petrus Thomae ... , dans AFH 59 (1966) pp. 3-37; P. Künzle, Petrus Thomae oder Franciscus de Maironis?, dans AFH 61 (1968) pp. 462-463; A. Zimmermann, AnaloBe und univoke Bedeutun8 des Terminus 'ens' nach einem anonymen Metaphysikkommentar des 14. Jahrhunderts, dans Deus et homo ad mentem I. Duns Scoti. Acta tertii Conaressus Scotistici, Roma 1972, pp. 723-730. Ch. H. Lohr, New Material concerninB Franciscus de Marchia, 'Quaestiones super Metaphysicam', dans Antonianum 46 (1971) pp. 486-488; id., dans BPhM 14 (1972) p. 120; A. Zimmermann, Un8edruckte Kommentare, 1, 1971, pp. 37 et 140-145; A. Zimmermann, dans Studia scholastico-Scotica 5 (1972) pp. 724-730;

93

94

fRANC1SCUS DE MARCH1A

Schneider, Die Kosmoloaie (op. cit.) pp. 27-29; BAMAT3 (1993) n° 14II; 4 (1994) n° n8o; 5 (1995) n° II57. AUTRES OEUVRES:

un commentaire sur les Sentences; l'Improbatio (éd. Mariani, op. cit.); quelques autres écrits polémiques (cf. BPhM 33 (1991) p. 63 ); Questiones de quolibet (éd. Mariani, sous presse).

S

fRANCISCUS DE MAYRONIS, (

t vers 1328]

Originaire de Meyronnes, frère mineur du couvent de Digne; contemporain de Pierre Roger, ill ut les Sentences à Paris en 1320-1321, où il fut maître en théologie en 1323 et enseigna; en 1324 il résida à Avignon et fut envoyé en mission en Gascogne par le pape Jean XXII; Provincial de Provence, il mourut à Piacenza en 1328 environ. Il fut appelé notamment doctor acutus, doctor illuminatus. BIBLIOGRAPHIE:

Glorieux, Fac. arts n° 100 pp.135-136; Chevalier, col. 3171; P. Duhem, François de Meyronnes O.F.M. et la question de la rotation de la terre, dans AFH 6 (1913) pp. 23-25; P. Duhem, Le système du monde, VI, pp. 451-474; C. Langlois, dans HLF 36 (1927) pp. 305-342; 652-653; Überweg-Geyer, 1928, pp. 619-621; 787; R.P. Edouard d'Alençon, dans DTC 10, 1929, col. 1634-1645; Ch. V. Langlois, dans HLF 36 (1927) pp. 305-342; 652-653; C. Balic, A propos de quelques ouvraaes faussement attribués àJean Duns Scot, dans RTAM 2 (1930) p. 161, n. 4; B. Roth, Franz von Mayronis OFM. Sein Leben, seine Werke, seine Lehre vom Formalunterschied in Gott, Werl in Westf. 1936 (Franziskanische Forschungen 3); G. McColley et H.W. Miller, Saint Bonaventure, Francis Mayran, William Vorlona. and the Doctrine of a Plurality ofWorlds, dans Speculum 12 (1937) pp. 486-489; F. Claessens, Liste alphabétique des manuscrits de François de Mayronnes, dans La France franciscaine, 1939, pp. 57-68; P. de Lapparent, L'oeuvre politique de François de Meyronnes, ses rapports avec celle de Dante, dans AHDLMA 13 (1940-42) pp. 1-r;2; Sarton III, 1948, pp. 529-531; B. Nardi, La 'Monarchia' di Dante e Francesco di Meyronnes, dans CN 8 (1948) pp. 255-264; A.P. Caird, The Doctrine of Quiddities and Modes in Francis of Meyronnes (diss., 2 vols., non publiés), Toronto 1948; A. Maier, Zwei Grundprobleme der scholastischen Naturphilosophie, Roma 1951 (passim); E. Longpré, dans Catholicisme IV, 1956, col. I555-I557; F. Baethgen, Dante und Franz von Mayronis, dans DA 15 (1959) pp. 103-136; A.M. Hamelin, L'Ecole Franciscaine de ses débuts jusqu'à l'occamisme, Leuven/Lille 1961 (Analecta mediaevalia Namurcensia 12) pp. 70-71;

fRANCISCUS DE MAYRONIS

François de Meyronnes- Pierre Roger, Disputatio (1320-1321), éd. J. Barbet, Paris 1961; Lohr, dans Traditio 23 (1967) pp. 409-410; id., Commentateurs, pp. 58-60; J. Barbet, Un témoin de la discussion entre les écoles scotiste et thomiste selon François de Meyronnes, dans De doctrina Ioannis Duns Scoti, IV, Roma 1968, pp. 21-33; A. Maurer, Francis of Mayron's defense of epistemological realism, dans Studia mediaevalia et mariologica P. Carolo Balic OFM dicata, Roma 1971, pp. 203-225; A. Maurer et A.P. Caird, The Role of Infinity in the Thought of Francis of Meyronnes, dans MS 33 (1971) pp. 201-227; H. Rossmann, Die Quodlibeta und verschiedene sonstige Schriften des Franz von Meyronnes, OFM, dans FS 54 (1972) pp. 1-76; H. Rossmann, Die Hierarchie der Welt. Gestalt und System des Franz von Meyronnes OFM, mit besonderer Berücksichtigung seiner Schiipfungslehre, Werl in W. 1972 (Franziskanische Forschungen 23); Lohr, dans BPhM 14 (1972) p. 120; Totok II, 1973, p. 517; G. Federici Vescovini, dans DSB V, pp. 115-117; P. Vignaux, L'être comme perfection selon François de Meyronnes, dans De saint Anselme à Luther, Paris 1976, pp. 253-312; L. Cova, Francesco di Meyronnes e Walter Catton nella controversia scolastica sulla "notitia intuitiva de re non existente", dans Medioevo 2 (1976) pp. 227-251; A. Maierù, Logica aristote/ica e teologia trinitaria. Enrico Totting da Oyta, dans Studi sul XIV secolo in memoria di Anneliese Maier, éd. A. Maierù et A. Paravicini Bagliani, Roma 1981, pp. 481-512; A. Ufia Juirez, San Agustin en el siglo XIV: El "Milleloquium veritatis Sancti Augustini" ... , dans RET 41 (1981) pp. 267-286; C. Bérubé, La première école scotiste, dans Preuve et raisons à l'Université de Paris: logique, ontologie et théologie au XIve siècle, éd. Z. Kaluza et P. Vignaux, Paris 1984, pp. 9-24; E.P. Mahoney, Aristotle as "The Worst Natural Philosopher" (pessimus naturalis), "The Worst Metaphysician" (pessimus metaphysicus): His Reputation among Some Franciscan Philosophers (Bonaventure, Francis of Meyronnes, Antonius Andreas and Joannes Canonicus) and Later Reactions, dans Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty Michalski, éd. O. Plu ta, Amsterdam 1988, pp. 261-273; A. Maurer, Francis of Meyronnes' Defense of Epistemological Realism, dans Being and Knowing. Studies in Thomas Aquinas and Later Medieval Philosophers, Toronto 1990 (Papers in Mediaeval Studies 10) pp. 311-331; A. Maurer, The Role of Infinity in the Thought of Francis of Meyronnes, dans Being and Knowing ... (op. cit.) pp. 333-359; W.J. Courtenay, Capacity and Volition. A History of the Distinction of Absolute and Ordained Power, Bergame 1990 (Quodlibet 8) pp. 126-129; J. Barbet, dans DLF, 1992, pp. 465-466; O. Langholm, Economies in the Medieval Schools... , Leiden, 1992, pp. 420-429; M. Rossini, "Scientia Dei conditionata ". Francesco di Meyronnes e i futuri contingenti, dans Medioevo 19 (1993) pp. 287-322; W. Dettloff, dans LThK 4, 1995, col. 49; BAMAT 5, 1995, p. 146. Cf. CUP Il, n° 823.

95

fRANCISCUS DE MAYRONIS OEUVRES:

=

De esse essentie et existencie ( Vinculum) ( l. VIII des Quodlibeta) Inc. Ab inicio et ante secula crea ta sum. Quia vero nulla alia ante secula crea ta fuerant ... Mss. Bologna, Coll. di Spagna 47 fo 349-357v; Wroclaw, Bibl. Univ. B.1604. Cf. Langlois, op. cit. pp. 652-653. Expositio in VIII libros Physicorum Aristotelis Inc. Quoniam quidem contingit. lsta est prima veritas istius libri et est proemialis in qua auctor probat ... Expl. octava est quod est incorruptibilis ex quo est indivisibilis. Ed. Ferrara 1490; Venezia 1517, f0 57v-66v. Le commentaire a été utilisé par Mat. Silvagius dans sa Lectura seu expositio brevis memoriae mandanda, Venezia 1542. Mss. Düsseldorf, U. und Landesbibl. B 173 f0 10-236v; München, Nat.mus. 935 fo 278285 (inc. et expl. différents) (cf. Roth, op. cit. p. m). Passus super universalia, predicamenta et Perihermenias Inc. (pro!.) Arma militie nostre non sunt carnalia (corporalia non sunt), sed potentia Dei ... (text. Porph.) Passus primus in eo contentus est quod quinque sunt predicabilia, scilicet genus, species, ... (pred.) Secundo occurrit liber Predicamentorum Aristotelis in cuius exordio primus passus est quod equivoca dicuntur quorum nomen solum est commune ... (Perih.) Tertio occurrit primus liber Perihermenias in cui us exordio primus passus est quod ea que sunt in voce sunt earum que sunt in anima passionum note ... Expl. que est oppositio summa. Ed. Bologna 1479 (Hain 10536); Lerida 1485; Toulouse 1490; etc. Mss. voir Lohr (Autres mss.: Padova, Scaff. 25 fo 28-3ov; Tarragona, B. Prov. III (188) nr. 36c, 34d, 16a). Moralia sive liber de virtutibus Inc. Auditu auris audivi etc. Quia vero audicio divina ... Expl. non crucifigere Dominum nostrum Jhesum Christum cui est hon or etc. Ms. par ex. Cambridge, Univ. Dd.III-47 f