La bibliothèque du pape Eugène IV (1431-1447). Contribution à l'histoire du fonds vatican latin. Ediz. francese e latina 8821008460, 9788821008467

176 62 6MB

French Pages 501 [488] Year 2008

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

La bibliothèque du pape Eugène IV (1431-1447). Contribution à l'histoire du fonds vatican latin. Ediz. francese e latina
 8821008460, 9788821008467

  • Commentary
  • decrypted from 9E0EF6E231EEDDB0F9159E0C762521B6 source file
Citation preview

STUDI E TESTI 452

Jeannine Fohlen LA BIBLIOTHÈQUE DU PAPE EUGÈNE IV

(1431-1447) Contribution à l’histoire du fonds Vatican latin

CITTÀ DEL VATICANO B I B L I O T E C A A P O S T O L I C A V AT I C A NA 2008

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Descrizione bibliografica in www.vaticanlibrary.va

Stampato con il contributo dell’associazione American Friends of the Vatican Library

–––––– Proprietà letteraria riservata © Biblioteca Apostolica Vaticana, 2008 ISBN 978-88-210-0846-7

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

En souvenir du père Leonard E. Boyle, O.P. (1923-1999) préfet de la Bibliothèque Apostolique Vaticane (1983-1997) dont je n’oublierai jamais l’amitié bienveillante, le soutien efficace et l’humour affectueux

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TABLE DES MATIÈRES

Avant-Propos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Principaux ouvrages cités . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Table des planches hors-texte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 15 17

Ière Partie : Les Documents et l’Histoire Introduction : Comparaison de la liste et de l’inventaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 1 : Edition de la liste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 2 : Edition de l’inventaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 3 : Textes et incipit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 4 : Codicologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 5 : Paléographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 6 : Formation de la bibliothèque (1431-1447) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 7 : Dans la Bibliothèque Vaticane à partir de 1455 . . . . . . . . . . . . . . . Conclusion : Bilan des recherches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 31 36 86 96 109 119 136 156

IIème Partie : Les Catalogues des Manuscrits Note liminaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163

Chapitre 1 : Catalogue (par numéros de la liste ou de l’inventaire) des manuscrits disparus ou non identifiés, mais figurant dans au moins un inventaire postérieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapitre 2 : Catalogue (par cotes actuelles) de tous les manuscrits subsistants, y compris ceux non décrits dans l’inventaire de 1443 . . . . . . . . . . . .

165 177

Annexes Annexe I : Index des auteurs et oeuvres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Annexe II : Index des incipit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Annexe III : Les manuscrits d’Eugène IV dans les inventaires de l’ancien fonds : tableau permettant de suivre, depuis les numéros de 1443 et jusqu’aux cotes actuelles, l’emplacement des volumes dans les salles, les bancs et/ou les armoires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Annexe IV : Index codicologique des personnes et des matières : copistes, miniaturistes, emprunteurs, possesseurs, utilisateurs, signes d’origine ou de possessions (armes, colophons, cotes anciennes, ex-libris, mentions variées), manuscrits datés, manuscrits localisés . . . . . . . . . . . . . Annexe V : Index des mots-repère . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Annexe VI : Index des manuscrits cités . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

417 442

455

473 481 484

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AVANT-PROPOS

La bibliothèque d’Eugène IV a une très grande importance car elle forme le premier noyau du fonds Vatican latin, qui est le plus ancien de tous ceux constituant l’actuelle Bibliothèque Vaticane1, puisque son origine remonte à la fin de la première moitié du XVe s., quand les papes, en la personne de Martin V (1417-1431) et d’Eugène IV (1431-1447), se sont définitivement réinstallés à Rome. Mais cette bibliothèque est très mal connue, même si un inventaire, rédigé en 1443 quelques années avant le décès du pontife et publié il y a plus d’un siècle, décrit cette collection de trois-cent-cinquante-et-un manuscrits2; cet inventaire cependant a été peu utilisé et toujours de façon ponctuelle dans divers travaux aux objectifs très spécifiques, redonnant intégralement quelques articles : une fois pour les manuscrits de Grégoire XII3, huit fois pour les manuscrits classiques non identifiés4, douze fois pour les manuscrits classiques identifiés5, une fois pour les manuscrits de Martin V6 ou pour des volumes anciens7, une centaine de fois pour les manuscrits de Nicolas V8. D’autre part, une courte liste, intitulée Libri qui non repperiuntur, contient le texte de quarante-quatre 1 J. FOHLEN, Le Fonds Vatican latin, in Manuscrits classiques latins, III/1, Paris-Vatican

1991, 7-22. 2 Source : Arch. Segr. Vat., Collect. 490, f. 1-29v – Éd. E. MÜNTZ et P. FABRE, La Bibliothèque du Vatican au XVe s. d’après des documents inédits, Paris 1887, 9-32. 3 A. MERCATI, Biblioteca e arredi di capella di Gregorio XII, in Miscellanea Francesco

Ehrle, V, Vatican 1924, 132 (Vat. lat. 2639). 4 J. FOHLEN, Les manuscrits classiques dans le fonds Vatican latin d’Eugène IV (1443) à Jules III (1550), in Roma Humanistica, Studia in honorem ... Dni Iosaei Ruysschaert (= Humanistica Lovaniensia, 34 A), Louvain 1985, 34, 36, 37, 38, 39 et 43. 5 Manuscrits classiques latins, Paris-Vatican, III/1 (Vat. lat. 993, 1747, 1807, 1920, 2066, 2200, 2209, 2211 et 2880) et III/2 sous presse (Vat. lat. 2909, 2940 et 4245). 6 A. MANFREDI, Per la ricostruzione della biblioteca di Martino V, dans Alle origini delle

nuova Roma, Martino V (1417-1431), Rome 1992, 180 n. 67 (Vat. lat. 938). 7 A. MANFREDI, Ricerche di codici del medioevo romano per la nuova biblioteca papale del Quattrocento, in Roma nel rinascimento (1994), 54 (Vat. lat. 245 et 1351). 8 Source : Vich, Mus. Episcopal 201, f. 36-74 (copie contemporaine : Vat. lat. 3959, f. 326) – Éd. E. MÜNTZ et P. FABRE, La Bibliothèque du Vatican au XVe s. d’après des

documents inédits, Paris 1887, 48-124 (d’après le ms Vat. lat. 3959) – Rééd. A. MANFREDI, I codici latini di Niccolo V, edizione degli inventari e catalogo dei manoscritti, Vatican 1994, 3497 (d’après les deux mss).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10

AVANT - PROPOS

articles1. L’inventaire de 1443 et, dans une moindre mesure, la liste sont riches d’informations, non seulement sur les oeuvres (les auteurs, les titres, l’incipit du premier texte) mais encore sur le plan matériel (le support et la reliure, mais quelquefois aussi le format, la décoration et l’état du volume); l’inventaire donne beaucoup plus de renseignements que la liste sur l’écriture (avec une terminologie fascinante et pleine d’enseignements) et parfois aussi sur l’histoire (avec les mentions de dons ou de prêts). Une nouvelle édition de la liste et de l’inventaire est à la fois nécessaire et indispensable, d’abord pour remplacer les publications précédentes dont on verra plus loin les défauts propres, ensuite pour comparer les descriptions et les volumes identifiés, qui sont en grande partie conservés dans l’actuel fonds Vatican latin (et particulièrement dans les tranches numériques Vat. lat. 1-3194, 3555-4615 et 4626-4888). A signaler que le concile de Florence (juill. 1439) a eu une conséquence heureuse dans l’histoire de la Bibliothèque Vaticane : les délégués des diverses églises venus y assister ont offert à Eugène IV une cinquantaine de volumes en langues orientales (arabe surtout, mais aussi copte, bulgare ou arménien)2, mais ce groupe de manuscrits orientaux n’a pu, faute de compétence, être pris en compte dans l’inventaire. *

*

*

Les trois mille et quelques volumes conservés à la Bibliothèque Vaticane en 1550, avant le déménagement des collections effectué par Domenico Ranaldi dans la nouvelle bibliothèque construite sur l’ordre de Sixte V (1585-1590), constituent ce que l’on appelle habituellement l’ancien fonds Vatican latin3, qui a fait l’objet en un siècle de sept inventaires :

1 Source : Arch. Segr. Vat., Collect. 469 B, f. 9-12 – Éd. J. MONFRIN, A propos de la bibliothèque d’Eugène IV, in Mél. Ec. Fr. Rome, M.A., 99 (1987), 111-117. 2 Cf. A. HAMITLON, Eastern Churches and Western Scolarship, in Rome Reborn,

Washington (DC) 1993, 227-232. 3 J. BIGNAMI ODIER, La Bibliothèque Vaticane de Sixte IV à Pie XI, Vatican 1973, 1-77,

passim [Studi e Testi, 272]; P. PETITMENGIN, Recherches sur l’organisation de la Bibliothèque Vaticane à l’époque des Ranaldi (1547-1645), in Mél. arch. hist. Ec. fr. Rome, 25 (1963), 561623 et 3 tabl. h. t.; J. FOHLEN et P. PETITMENGIN, L’“ancien fonds” Vatican latin dans la nouvelle Bibliothèque Sixtine (ca. 1590-ca. 1610), Vatican 1996, passim [Studi e Testi, 362].

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AVANT - PROPOS











11

les deux premiers, on l’a vu1, décrivent l’un, vers 1443, les manuscrits d’Eugène IV (1431-1447) et l’autre la bibliothèque de Nicolas V (14471455), mais il a été rédigé par Cosme de Montserrat après la mort du pontife. le troisième et le quatrième inventaires ont été composés sous le règne de Sixte IV (1471-1484) par son bibliothécaire Bartolomeo Platina, en 1475 d’abord et il s’agit plutôt d’un récolement sommairement classé par matières ou par auteurs2, puis en 1481 après l’aménagement dans les trois salles de la nouvelle bibliothèque3. le cinquième a été effectué en 1518 sous Léon X (1513-1521) par le bibliothécaire Zenobio Acciaioli et le second custode Romolo Mammacino4. le sixième a été rédigé en 1533 sous Clément VII (1523-1534) par le premier custode Fausto Sabeo5. le septième enfin est l’oeuvre du bibliothécaire Ferdinando Ruano (1550)6.

Les trois premiers inventaires (1443, 1455 et 1475) ont donc fait l’objet, il y a plus d’un siècle, d’une publication dont personne ne conteste l’utilité en dépit des imperfections (il en existe une reproduction anastatique), mais qui n’en reste pas moins très médiocre et très insuffisante pour plusieurs raisons : – absence totale de numérotation des articles, ce qui alourdit les renvois, très peu fréquents du reste, d’un article à un autre (voire d’un inventaire à un autre). – erreurs de lecture, omissions et additions. – annotation clairsemée, inégale et peu précise.

1 Cf. supra, n. 2 et 7. 2 Source : Vat. lat. 3954 – Éd. E. MÜNTZ et P. FABRE, La Bibliothèque du Vatican au XVe

s. d’après des documents inédits, Paris 1887, 150-251 – cf. A. GRAFTON, The Vatican and its Library, in Rome Reborn, Washington (DC) 1993, pl. 31 [= f. 49v-50 et 76], 3 Source : Vat. lat. 3952 (inédit). 4 Source : Vat. lat. 3955 (inédit) – cf. GRAFTON, The Vatican and its Library, pl. 32 [= f.

1v-2]. 5 Source : Vat. lat. 3951 (inédit) – table (par Ferdinando Ruano) : Vat. lat. 3946 (iné-

dite). 6 Source : Vat. lat. 3967 — 3968 — 3969 (inédit) – cf. GRAFTON, The Vatican and its Library, pl. 39 [= Vat. lat. 3967, f. 49v]; J. FOHLEN et P. PETITMENGIN, L’“ancien fonds” Vatican latin dans la nouvelle Bibliothèque Sixtine (ca. 1590-ca. 1610), Vatican 1996, pl. I [= Vat. lat. 3967, f. 1], IIa [= Vat. lat. 3967, f. 18v en partie] et IIIa [= Vat. lat. 3967, f. 57 en partie].

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12

– –

AVANT - PROPOS

identifications peu nombreuses1. tables englobant les trois inventaires, mais incorrectes, insuffisantes et incomplètes.

Les inventaires inédits, qui reproduisent l’organisation par salles et par bancs2 que la bibliothèque pontificale devait garder, sauf modifications de détails, jusqu’au déménagement de 1590-1591, ont chacun leur intérêt propre : – celui de 1481 est le premier à suivre l’ordre topographique; il a certainement été utilisé pour un récolement des collections, comme le montrent les numéros (ou parfois la mention “deest”) ajoutés en tête de nombreux articles dans la Bibliotheca communis. – celui de 1518 reproduit le plus souvent les articles de 1481 mais il énumère parfois plusieurs textes; dans la Bibliotheca Parua Secreta, certaines armoires (les deux premières) ou “capsae” (celles du 1° banc, la première en totalité, la seconde en partie) ont reçu des numéros en marge. – celui de 1533, très laconique dans le contenu, est le seul qui, grâce à l’explicit-repère, autorise une identification certaine des manuscrits; il permet par comparaison avec celui de 1518 de mesurer l’étendue des déprédations commises lors du sac de Rome en 1527; les descriptions des volumes entreposés dans toutes les “capsae” de la Bibliotheca Parua Secreta se terminent par un numéro, qui correspond le plus souvent à l’ordonnancement de 1518 (en dépit des inévitables remaniements intervenus après la remise en ordre de la bibliothèque). – celui de 1550, comportant d’abord un index, très détaillé, est muni de numéros, aujourd’hui tombés en désuétude, mais qui se retrouvent parfois sur les volumes et en facilitent aussi l’identification. Une enquête concernant les manuscrits du pape Eugène IV, comme du reste tous les manuscrits de l’ancien fonds, est basée sur la confrontation entre les différentes descriptions d’un même volume dans les inventaires successifs : entrent ainsi en concurrence plusieurs séries de para1 Une seule fois, on le verra, pour l’inventaire de 1443, une trentaine de fois pour celui de 1455, aucune pour celui de 1475. 2 Dans la “Vecchia Sistina” (aujourd’hui transformée partie en salle de conférences et partie en musée), qui ouvre sur le Cortile dei Papagalli et dont les fenêtres donnent sur le Cortile del Belvedere, il y avait, outre une salle grecque, trois salles latines : la Bibliotheca Communis, la Bibliotheca Secreta et la Bibliotheca Pontificia; à partir de 1518, les trois salles latines sont respectivement appelées Bibliotheca Magna Publica, Bibliotheca Parua Secreta et Bibliotheca Magna Secreta

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AVANT - PROPOS

13

mètres communs (contenu, support, reliure) ou spécifiques (écriture et incipit en 1443 – format dans certains cas en 1443 et plus généralement en 1455 – emplacement topographique de 1481 à 1550 – numéros pour la Bibliotheca Parua Secreta en 1518 et 1533 – explicit-repère en 1533 – numéros en 1550). L’on s’aperçoit alors que les manuscrits décrits en 1443 ne figurent pas tous dans les inventaires ultérieurs, soit qu’ils aient disparu (après la mort du pape et au moment du siège de Rome en 1527), soit qu’ils aient été omis, notamment en 1455 (mais quelques-uns réapparaissent dans la liste des manuscrits déposés dans la chambre de Callixte III1) et en 1550 (mais ils ont quelquefois été reclassés comme nouvelles acquisitions au moment du déménagement effectué en 1590 par les Ranaldi2). *

*

*

Le présent travail est divisé en deux parties : –



la première partie (DOCUMENTS ET HISTOIRE) comprend, entre une introduction (comparaison de la liste et de l’inventaire) et une conclusion (bilan des recherches), sept chapitres : les deux premiers contiennent les nouvelles éditions de la liste (chap. 1) et de l’inventaire (chap. 2); les trois suivants étudient, de façon thématique, les renseignements fournis par les deux documents sur les textes et les incipit (chap. 3), la codicologie (chap. 4) et la paléographie (chap. 5); les deux derniers retracent l’histoire des manuscrits d’Eugène IV, d’abord de son vivant (chap. 6), puis une fois intégrés dans la Bibliothèque Vaticane (chap. 7). la deuxième partie (CATALOGUES DES MANUSCRITS) compte deux chapitres d’importance inégale : le premier, le plus bref, est un recensement (par numéros de la liste ou de l’inventaire) des manuscrits disparus, à condition qu’ils aient été décrits dans un ou plusieurs inventaires postérieurs à 1443 (chap. 1); le second, beaucoup plus ample, donne la description (par cotes actuelles) de tous les manuscrits subsistants, y compris ceux non décrits dans l’inventaire de 1443 (chap. 2). Le tout est complété par une série d’annexes :

1 Éd. A. MANFREDI, I codici latini di Niccolo V, 499-504, n° 801-824. 2 J. FOHLEN et P. PETITMENGIN, L’“ancien fonds” Vatican latin dans la nouvelle Bibliothè-

que Sixtine (ca. 1590-ca. 1610), Vatican 1996, 7-8.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

14

– – –



– –

AVANT - PROPOS

I : Index des auteurs et oeuvres. II : Index des incipit. III : Les manuscrits d’Eugène IV dans les inventaires de l’ancien fonds : tableau permettant de suivre, depuis les numéros de 1443 et jusqu’aux cotes actuelles, l’emplacement des volumes dans les salles, les bancs/ou les armoires. IV : Index codicologique des personnes et des matières : copistes, emprunteurs, possesseurs, utilisateurs, signes d’origine ou de possessions (armes, colophons, cotes anciennes, ex-libris, mentions variées), manuscrits datés, manuscrits localisés. V : Index des mots-repère. VI : Index des manuscrits cités *

*

*

Je remercierai d’abord Marie-Henriette Jullien de Pommerol, ingénieur honoraire à l’I.R.H.T., qui m’a dispensé de judicieux conseils et dont les travaux sur les bibliothèques pontificales d’Avignon et de Peñ iscola m’ont servi de modèle. J’ ai une grande dette envers trois collègues de la Bibliothèque Vaticane, devenus des amis, Mgr Louis Duval-Arnould, rencontré pour la première fois en 1970, puis Antonio Manfredi, dont le magnifique travail sur les manuscrits latins du pape Nicolas V fait désormais autorité, et enfin Paolo Vian : avec une grande amabilité, ils ont répondu à mes nombreuses demandes de renseignements et effectué des contrôles de détails sur les manuscrits eux-mêmes. Je suis tout particulièrement reconnaissante envers le père Leonard E. Boyle, OP (1923-1999), préfet de la Bibliothèque Vaticane (19841997), trop tôt disparu, qui a non seulement encouragé d’emblée un projet dont je lui avais soumis la première rédaction en 1996, mais encore m’a prodigué de judicieux conseils et surtout m’a accordé toutes facilités pour travailler aisément pendant mes trop brefs séjours à Rome; je remercie également les actuels directeurs de la Bibliothèque Vaticane, Mgr. Cesare Pasini, préfet, et le Dott. Ambrogio M. Piazzoni, vice-préfet, qui ont bien voulu accueillir le résultat de mes recherches dans la collection Studi e Testi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PRINCIPAUX OUVRAGES CITÉS

BERTÒLA, Codici latini = M. BERTÒLA, Codici latini di Niccolo V perduti o dispersi, in Mélanges Tisserant, V, Vatican 1924, 128-140 [Studi e Testi, 41]. BERTÒLA, Registri = M. BERTÒLA, I due primi registri di prestito della Biblioteca Apostolica Vaticana, Codici Vaticani latini 3964, 3966, Vatican 1942, XIX + 156 pp. et 172 pl. h. t. BIGNAMI ODIER, La Bibliothèque Vaticane = J. BIGNAMI ODIER, La Bibliothèque Vaticane de Sixte IV à Pie XI, Vatican 1973, XVIII + 477 pp. et XII pl. h. t. [Studi e Testi, 272]. Colophons de manuscrits = Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe s., éd. Bénédictins du Bouveret, I-VI, Fribourg 1965-1982. DE MARINIS, Legatura = T. DE MARINIS, La legatura artistica in Italia nei secoli XV e XVI, Florence 1960, 2 vol. EHRENSBERGER, Libri liturgici = H. EHRENSBERGER, Libri liturgici Bibliothecae Apostolicae Vaticanae manuscripti, Fribourg/Brisgau 1897, XII + 591 pp. FOHLEN = J. FOHLEN, Les manuscrits classiques dans le fonds Vatican latin d’Eugène IV (1443) à Jules III (1550), in Roma Humanistica, Studia in honorem ... Dni Iosaei Ruysschaert (= Humanistica Lovaniensia, 34 A), Louvain 1985, 3242. FOHLEN et PETITMENGIN = J. FOHLEN et P. PETITMENGIN, L’“ancien fonds” Vatican latin dans la nouvelle Bibliothèque Sixtine (ca. 1590-ca. 1610), Vatican 1996, 115 pp. et 4 pl. h. t. [Studi e Testi, 362]. IZBICKI = T. M. IZBICKI, A Collection of Ecclesiological manuscripts in the Vatican Library : Vat. lat. 4106-4193, in Miscellanea Bibliothecae Vaticanae, IV, Vatican 1990, 89-125 [Studi e Testi, 338]. KIBRE, Further Addenda = P. KIBRE, Further Addenda and Corrigenda to the revised edition of Lynn Thorndike and Pearl Kibre “A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin, 1963”, in Speculum, 43 (1968), 78-114. KIBRE, Hippocrates latinus = P. KIBRE, Hippocrates latinus : Repertorium of Hippocratic Writings in the Latin Middle Ages : I, in Traditio, 31 (1975), 99-126; II, in Traditio, 32 (1976), 257-292; III, in Traditio, 33 (1977), 253-295; IV, in Traditio, 34 (1978), 193-226; V, in Traditio, 35 (1979), 273-302; VI, in Traditio, 36 (1980), 347-372; VII, in Traditio, 37 (1981), 99-126. KUTTNER = S. KUTTNER, A Catalogue of the Roman and Canon Law Manuscripts in the Vatican Library, I (Vat. lat. 541-2299), Vatican 1986, XXXIII + 334 pp. et II (Vat. lat. 2300-2746), Vatican 1987, XXIX + 366 pp. [Studi e Testi, 322 et 328]. LAURENT = M.-H. LAURENT, Codices Vaticani latini 1135-1266, Vatican 1958, II + 555 pp. LEONARDI = C. LEONARDI, Codices Vaticani latini 2060-2117, Vatican 1978, VIII + 329 pp.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

16

PRINCIPAUX OUVRAGES CITÉS

MANFREDI = A. MANFREDI, I codici latini di Niccolo V, edizione degli inventari e catalogo dei manoscritti, Vatican 1994, XCII + 600 pp. et 11 pl. h. t. [Studi e Testi, 359]. Manuscrits classiques latins = Manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane, Éd. É. PELLEGRIN et collab., III/1, Paris-Vatican 1991, 684 pp. et 24 pl. h. t., et III/2 (sous presse). MARINI = L. G. MARINI, Degli archiatri Pontifici, Rome 1784, 2 vol. MARTORELL = F. MARTORELL, Un inventario della biblioteca di Calisto III, in Miscellanea Francesco Ehrle, V, Vatican 1924, 166-191 [Studi e Testi, 41]. MERCATI = A. MERCATI, Biblioteca e arredi di capella di Gregorio XII, in Miscellanea Francesco Ehrle, V, Vatican 1924, 128-165 [Studi e Testi, 41], réimpr. in A. MERCATI, Saggio di Storia et Letteratura, II, Rome 1982, 49-93 [Storia e Letteratura, 157]. MICHELONI = P. MICHELONI, La medicina nei primi tre mila codici del fondo Vaticano latino della Biblioteca Vaticana, Rome 1950, 116 pp. MONFRIN = J. MONFRIN, A propos de la bibliothèque d’Eugène IV, in Mél. Ec. Fr. Rome, M.A., 99 (1987), 101-121. MÜNTZ et FABRE = E. MÜNTZ et P. FABRE, La Bibliothèque du Vatican au XVe s. d’après des documents inédits, Paris 1887, VIII + 380 pp. [Bibliothèque des Ecoles françaises d’Athènes et de Rome, 48]. NOGARA = B. NOGARA, Codices Vaticani latini 1461-2059, Rome 1912, XVI + 499 pp. PELZER = A. PELZER, Codices Vaticani latini 679-1134, Vatican 1931, XXIII + 775 pp. Quinto centenario = Quinto centenario della Biblioteca Vaticana, 1475-1975, Vatican 1975, XXV + 143 pp. et 75 pl. h. t. THORNDIKE et KIBRE = L. THORNDIKE et P. KIBRE, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in latin, 2° éd., Londres 1963, 1930 col. VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI = M. VATTASSO et P. FRANCHI DE’ CAVALIERI, Codices Vaticani latini 1-678, Rome 1902, XV + 586 pp.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TABLE DES PLANCHES HORS-TEXTE Frontispice : Le pape Eugène IV (1431-1447): Onofrio Panvinio, XXVII Pontificum maximorum Elogia et imagines accuratissime ad vivum aeneis typeis delineatae, Romae, 1568, gravure n° 8 (reproduction du portrait peint par Jean Fouquet et aujourd’hui perdu). Pl. I : La liste des Libri qui non repperiuntur - Arch. Segr. Vat., Collect. 469 B, f. 1. Pl. II : L’inventaire de 1443 - Arch. Segr. Vat., Collect. 490, f. 1. Pl. III : Les armes d’Eugène IV a) d’azur à la bande d’argent, surmontées du chapeau de cardinal : Vat. lat. 159, f. 1 (XIVe s.). b) d’azur à la bande d’argent : Vat. lat. 1332, f. 1 (XVe s.). c) d’azur à la bande d’argent, au chef de gueules chargé de deux clefs d’or : Vat. lat. 299, f. 1 (XVe s.). Pl. IV : La terminologie des écritures (1) a) mala : Vat. lat. 940, f. 1 (XIIIe s.). b) minuta bona : Vat. lat. 2310, f. 1 (XIIIe s.). Pl. V : La terminologie des écritures (2) a) pexima : Vat. lat. 1104, f. 1 (XIVe-XVe s.). b) bona antiqua : Vat. lat. 1326, f. 1 (XVe s.). Pl. VI : Les manuscrits des prédécesseurs a) ex-libris d’Angelo Correr (le futur Grégoire XII, † 1409) : Vat. lat. 656, f. 1 (XIVe s.). b) Andreas, copiste de Grégoire XII : Vat. lat. 2639, f. 1 (a. 1376-1378). c) armes de Martin V († 1431) : Vat. lat. 938, f. 1 (a. 1419). Pl. VII : Un exemplaire de présentation : Iohannes Leonis, agenouillé devant le pape, lui remet le ms du De synodis et ecclesiastica potestate - Vat. lat. 4127, f. 1 (ca. 1437/38). Pl. VIII : Les manuscrits d’auteurs (1) a) Ludovicus de Strassoldo : Vat. lat. 4143, f. 27 (a. 1431). b) Henricus Kalteysen : Vat. lat. 999, f. 123v (a. 1437). Pl. IX : Les manuscrits d’auteurs (2) Marcus Automasinus : Vat. lat. 3572, f. 8v (a. 1441). Pl. X : Les manuscrits venus d’Avignon (1) a) Bobernicus, copiste de Martin de Lisbonne († 1383) : Vat. lat. 2679, f. 205 (a. 1381, Avignon). b) ms ayant appartenu à Pierre de Thury († 1410) : Vat. lat. 157, f. 411v (XIVe s.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

18

TABLE DES PLANCHES HORS-TEXTE

Pl. XI : Les manuscrits venus d’Avignon (2) a) ms emprunté par le carme Bernardo Boeri : Vat. lat. 4096, f. 191 (ca. 14131414). b) ms copié à Toulouse : Vat. lat. 1019, f. 180 (a. 1440). Pl. XII : Gestion de la bibliothèque a) mentions de “caisse” et de prêt : Vat. lat. 2660, f. [297v] (avt. 1435). b) mention “de domo” et cotes anciennes : Vat. lat. 4304, f. 1 (XIIIe s.). c) indication du contenu et cote de Ruano (1550) : Vat. lat. 656, f. 1 (XIVe s.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Ière PARTIE LES DOCUMENTS ET L’HISTOIRE

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTION

Les deux documents qui permettent de connaître les manuscrits rassemblés par le pape Eugène IV ont fait l’objet de deux travaux, aussi éloignés par le temps que par leur importance. L’inventaire de 1443, publié en 1887 par E. Müntz et P. Fabre1, mais pratiquement sans commentaire ni identifications, a été étudié, mais partiellement, en 1987 avec la liste des Libri qui non repperiuntur éditée pour la première fois par J. Monfrin2. Il faut cependant, pour ces deux textes, reprendre non seulement les éditions, fautives de part et d’autre3, mais aussi l’analyse, car un nouvel examen très minutieux des originaux m’a permis de modifier radicalement les hypothèses proposées par J. Monfrin4.

1) La liste des Libri qui non repperiuntur La liste des Libri qui non repperiuntur est contenue dans un petit cahier en papier (filigrane Briquet 5133 : Fabriano, 1442) de 4 ff. (anciennement foliotés 1-4), mesurant 200 u 100 mm. et écrit seulement sur les f. 9-10 (anciens f. 1-2), les autres étant restés blancs; le f. 9 (ancien 1) contient dix-huit articles, le f. 9v (ancien 1v) comprend vingt-et-un articles, mais le f. 10 (ancien 2) en compte seulement cinq, occupant à peine le tiers de la page. Les descriptions, étant donné leur brièveté et la faible largeur des feuillets, comptent plus fréquemment 3 lignes (25 fois) que 2 lignes (16 fois); le n° 13 compte 5 lignes, le n° 18 compte 4 lignes et le n° 25 est réduit à un seul mot, mais il est cancellé. Dans son édition, qui présente plusieurs erreurs (une dizaine de mélectures5, deux omis-

1 Source : Arch. Segr. Vat., Collect. 490, f. 1-29v – Éd. MÜNTZ et FABRE, 9-32. 2 Source : Arch. Segr. Vat., Collect. 469 B, f. 9-12 – Éd. MONFRIN, 111-117. 3 Cf. infra, chap. 1 (La liste des Libri qui non repperiuntur) et chap. 2 (L’inventaire de

1443). 4 Pour éviter toute confusion entre les deux documents, les numéros de la liste sont en italique tandis que ceux de l’inventaire sont en romain. 5 Il faut lire : Epistole et non Epistola et paruum et non primum (5), Martilogium et non Martiloquium (7), 101 et non 201 (11), 113 et non 213 (12), tractatus et non trastatus [sic] (13), blauio et non blanco (16, la cote du ms identifié donnée en note est en outre incom-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

22

INTRODUCTION

sions1 et trois additions2), J. Monfrin a identifié un seul volume3. Les quarante-quatre articles contiennent en principe six éléments (ou cinq lorsque le texte est anonyme ou considéré comme tel) : auteur et/ou titre, support, reliure, incipit du texte et cote (dans une succession discontinue, de 25 à 419, la cote est indiquée à la fin de chaque article par le mot signatus). Mais quelques-uns fournissent une partie seulement de ces informations : nom de l’auteur seul (25); le support, la reliure et l’incipit manquent dans un article (14) tout comme le support et l’incipit (32); le support est omis 8 fois (1, 4, 6, 8, 10, 16, 19 et 23), la reliure une fois (11), l’incipit trois fois (26, 33 et 40) et la cote une fois (25).

2) L’inventaire de 1443 L’inventaire de 1443 est un registre en papier (filigrane Briquet 5133 : Fabriano, 1442), mesurant 290 u 215 mm. et comptant deux feuillets de garde plus 76 feuillets numérotés, répartis en cinq cahiers (quatre cahiers de 8 feuillets doubles : f. I-II et 1-62, et un cahier de 7 feuillets doubles : f. 63-76); il est recouvert de parchemin avec un rabat et la reliure comporte des restes de fermoirs en cuir marron. On lit sur le plat inférieur, à condition de présenter le volume tête en bas, d’abord un titre : Inuentarium librorum d. fe re Eugenii pape IIII (également noté sur la tranche supérieure) et en dessous, mais d’une encre beaucoup plus noire et d’une main beaucoup plus tardive (XVIe s. ?), un nombre : 1415, quelquefois interprété comme 14454, mais dont je n’ai pu deviner la signification.

plète : lire Urb. lat. 1425 et non Urb. lat. 142), foleo et non folio (18), Libri et non Liber (21), Gulielmina et et non Gulielmina de (22), una et non une (26), uorsus et non uersus (35), pergameno et non papiro, eneis et non aureis (39). 1 Les mots omis sont coperta après papiro (20), fiunt signatus 297 après que (22) et [ex 256] après 266 (23). 2 Les mots ajoutés sont de après copertus (16), cum tabulis après pergameno (22) et co-

rio après copertus (34). 3 Il s’agit du n° 16 (Urb. lat. 1425). 4 F. EHRLE, Schatz, Bibliothek und Archiv des Päpste im XIV Jahrhunderts, in Archiv für

Litteratur- und Kirchengeschichte des Mittelalters, 1 (1885), 8, n° 11; T. GOTTLIEB, Ueber Mittelalterliche Bibliotheken, Leipzig 1890, 232, n° 639 : “Inuentarium de libris felicis recordationis d. Eugenii pape IIII (1445)”; P. GUIDI, Inventari di libri nelle serie dell’Archivio Vaticano (1287-1450), Vatican 1948, 70, n° 229 [Studi e Testi, 135] : “1445 – Inventario della biblioteca vaticana di Eugenio IV (libri 340)”; MONFRIN, 106.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTION

23

L’inventaire occupe les f. 1-29v du registre, pliés en quatre dans le sens de la largeur de façon à déterminer les marges latérales (il n’y a aucune réglure). A l’exception du f. 1, qui contient seulement trois articles parce que le rédacteur a commencé d’écrire au milieu de la page, et du f. 29v, qui contient un seul article, le dernier, il y a en général six articles par page, quelquefois sept, plus rarement cinq ou huit, exceptionnellement dix (au f. 7). Le nombre d’articles par page dépend bien évidemment de leur longueur respective : les descriptions occupent généralement deux ou trois lignes, lorsque le volume renferme un seul texte ou lorsque sont indiqués seulement le ou les premiers textes d’un volume en contenant plusieurs; mais la description peut compter de quatre à sept lignes, quand toutes les oeuvres contenues dans le manuscrit sont énumérées, ce qui est tout de même assez rare1. L’article-type comprend six éléments (ou cinq lorsque le texte est anonyme ou considéré comme tel) énumérés dans l’ordre suivant : auteur et/ou titre, support, reliure, écriture et incipit. Il y a cependant quelques disparités et de nombreuses omissions : – les disparités concernent d’une part le libellé de l’auteur et du titre2 et de l’autre la séquence support-écriture-reliure, qui est quelquefois ordonnée différemment : il y a ainsi huit fois support-reliure-écriture (197, 257, 273, 274, 302, 306, 334 et 335), quatre fois écriture-supportreliure (23, 34, 172 et 224), trois fois écriture-reliure-support (44, 194 et 339), deux fois reliure-écriture-support (116 et 162) et enfin une fois reliure-support-écriture (94). – les omissions, reprises aussi plus loin en détail3, sont très diverses : — — six fois quatre éléments : support, écriture, reliure et incipit (76, 128, 157, 170, 330 et 331). — — deux fois trois éléments : écriture, reliure et incipit (75); support, écriture et reliure (83). — — dix-neuf fois deux éléments : titre et écriture (155, 241, 242 et 243); titre et incipit (151); support et écriture (4, 69, 105 et 145); support et incipit (38 et 332); écriture et reliure (100, 127 et 348); écriture et incipit (81, 174, 340-342). — — cinquante-trois fois un élément : titre (64, 116, 153, 160, 195, 211, 215, 219, 282, 304 et 322); support (8, 184, 204, 216, 227, 234, 253, 255 et 311); écriture (70, 90, 91, 96, 101, 104, 117, 132, 138, 148, 1 On compte ainsi 4 lignes (6), 4 lignes et demie (1, 3 et 9), 5 lignes (19), 5 lignes et demie (2, 73 et 134), 6 lignes et demi (13), 7 lignes (32) et enfin 7 lignes et demie (33). 2 Elles seront analysées en détail dans le chap. 3 (Les Textes). 3 Selon les cas dans les chap. 3 (Les Textes), 4 (La Codicologie) ou 5 (La Paléographie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24

INTRODUCTION

149, 181, 186 et 296); reliure (43); incipit (29, 30, 48, 84, 103, 109, 124, 147, 156, 169, 284, 295, 315, 337-339, 349 et 350). En dehors des faiblesses générales déjà signalées1, l’édition Müntz et Fabre est entachée de plusieurs défauts : – il y a un seul manuscrit identifié2. – les erreurs de lecture, les omissions ou additions de mots déforment parfois complètement le sens d’un terme ou d’un membre de phrase : s’il s’agit des auteurs, des titres ou des incipit, les identifications des textes deviennent plus difficiles, sinon impossibles; on relève ainsi, parmi les plus importantes, deux bonnes douzaines d’erreurs de lecture3 (une seule est relative à la description matérielle, la majorité concerne les auteurs, les titres ou les incipit, les trois dernières, on le verra plus loin, se rapportent aux notes de prêt), neuf omissions4 (dont trois concernant les incipit) et quatre additions5. – dans l’article édité p. 28, l. 20-21 (286), il y a pour la description matérielle une erreur due à une confusion avec l’article suivant édité p. 28, l. 22-23 (287) : il ne faut pas lire in papiro littera cursiua cum tabulis et

1 Cf. supra, Avant-propos. 2 Il s’agit de l’article édité p. 19, l. 27-29 (141) qui correspond au ms Vat. lat. 4143. 3 La seule erreur relative à la description matérielle concerne l’écriture et il faut lire p.

29, 18 : peximarum et non paginarum (285). Pour les auteurs, les titres ou les incipit, lire p. 9, 28 : Iudich et non Iudith (1); p. 10, 5 : Hec omnia et non Habet omnia (3); p. 10, 22 : Trenorum et non Trirenorum (9); p. 11, 37 : arrogans et non arrogo (25); p. 12, 24 : de conceptu uirginali et non de conceptu originali (33); p. 13, 35 : Distinctiones magni et non Distinctiones magistri (52); p. 14, 8 : Hec summula et non Habet sumula (57); p. 15, 5-6 : eccle Ro et non ecclesiasticorum (71); p. 17, 3 : ethimologiarum et non ethimologicorum (102); p. 18, 10 : Patres nostri et non Patres mei (119); p. 19, 35 : Moyses quondam et non Menses quondam (144); p. 19, 38 : Calcer et non Calece (146); p. 21, 5 : Trauet et non Franch (165); p. 23, 12 : canonis et non canonice (198); p. 23, 33 : dietarum et non dictionum (207); p. 24, 9 : planctarum et non planetarum (212); p. 24,17 : Summe que et non Sententie que (216); p. 25, 11 : medicina equiuocatur et non medicina e quo causa; p. 25, 16 : precipuo et non campano (235); p. 26, dern. ligne : multum ex his et non multum Christianis (260); p. 27, 23 : sciunt et non faciunt (271); p. 28, 21 : Seruum et non Sermonum (286); p. 30, 8 : Vbi uenit et non Vbi uiuit (313); p. 30, 20 : uerbum suum et non filium suum (318); enfin p. 30, 21 et 22 : Prepositini et non Preposituri, Qui producit uentos et non Qui produnt unitos (319). 4 Ont été omis p. 12, 4 : quod après domini (28); p. 17, 20 : argenteis après clausuris (109); p. 19, 24 : bene après littera (140); p. 20, 8 : acti après Synodum (149); p. 21, 23 : sirico après cohopertus (172); p. 23, 20 : malarum après diuersarum (201); p. 26, 16 : Incipiunt après incipit (251); p. 28, 25 : comple après post (288) et p. 31, 2 : subnigro après rubeo (329). 5 Ont été ajoutés p. 10, 8 : in après libros (4); p. 14, 10 : et après Dilectis (58); p. 21, 22 : in après historiata (172) et p. 28, 6 : cursiua après littera (280).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTION

25

fundello, mais bien plutôt littera cursiua parua cohopertus corio nigro cum clauis. – l’article édité p. 31, l. 25-28 unit deux volumes différents, il forme en réalité dans le document, avec les deux articles édités p. 31, l. 29-30 et l. 31-33, un seul et même paragraphe de 9 lignes, assorti d’une mention marginale : plutôt que cette solution bâtarde, j’ai préféré traiter individuellemment chacun des quatre articles (339-342). – dans les notes de prêt, les éditeurs utilisent systématiquement le passé habuit, ne faisant aucune différence avec le présent habet; pour l’article édité p. 29, l. 14-15 (302), lire 1445 et non 1449; pour l’emprunteur des articles édités p. 29, n. 6 et 7 (305 et 306), lire Rouorella et non Ronorella (l’annotateur s’est du reste trompé car l’orthographe exacte de ce nom est Rouerella). Soixante articles sont accompagnés en marge par des notes de prêt, concernant en fait soixante-douze volumes1 et dont les divers libellés sont par ordre de fréquence : – trente-sept fois (concernant en fait 48 volumes) avec le passé habuit et une date (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 25, 34, 54, 61, 66, 67, 71, 102, 103, 116, 165, 189, 192, 195, 196, 199, 204, 207, 208, 213, 218, 228, 234, 235, 239, 250, 256, 264, 265, 302, 305, 336, 337, 339, 340, 341, 342 et 344). – quatorze fois (concernant en fait 15 volumes) avec le passé habuit sans date (48, 80, 83, 115, 180, 297, 300, 301, 308, 345, 346, 347, 348, 349 et 351). – six fois avec le présent habet sans date (29, 30, 99, 151, 330 et 331). – trois fois avec le présent habet et une date (79, 202 et 307). Il y a un seul exemple certain de doublon : les Sententiae de Pierre Lombard appartenant à Ludouicus de Orte, l’un des médecins du pape2, décrit d’abord au f. 28 (336), puis au f. 29 (350), avec une note marginale : alibi supra in precedenti folio restitutus fuit herede domini magistri Ludouici); il y en a peut-être trois autres : d’une part les n° 117 (Liber de institucionibus in pergameno glosatus tabulis discopertis incipit ‘Occupatis nobis’) et 130 (Liber de institucionibus in pergameno glosatus partim 1 Une seule note concerne les n° 339-342; dans d’autres cas, lorsque des volumes voisins ont été empruntés à la même date par la même personne, le rédacteur s’est borné à de discrètes accolades : pour chacun des n° 2-9 en référence à l’emprunteur du n° 1, et pour le n° 349 en référence à celui du n° 348. En outre, le nom et/ou la date sont parfois remplacés par “suprascriptus” et “die suprascripto” (ainsi le nom et la date dans les n° 80, 196, 208, 235 et 344, le nom dans les n° 67 et 331, la date dans les n° 83, 204 et 307) 2 Cf. MARINI, Degli archiatri pontifici, I, 136-137.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

26

INTRODUCTION

bona littera cum asseribus discopertis incipit ‘Occupatis nobis’), de l’autre les n° 192 (Liber Gulielmina et Cirurgia in pergameno diuersarum malarum litterarum sine tabulis incipit ‘Eorum autem que fiunt’) et 346 (Gulielmina et Cirogia in pergameno diuersarum litterarum sine cohopertorio incipit ‘Eorum autem que fiunt’) et enfin les n° 333 (Liber de postestate pape et Concilii, in papiro (cum barré) diuersarum litterarum, ligatus carte peccudina, incipit ‘Iussiones’) et 344 (Liber de postestate pape et Concilii, in papiro, mala littera teutonica, cohopertus pergameno, incipit ‘Iussiones’).

3) Comparaison des deux documents J. Monfrin supposait que la bibliothèque d’Eugène IV avait fait l’objet de quatre inventaires, complets ou partiels : – un premier inventaire avec cotes (A), recensant au moins 419 volumes, probablement rédigé à Florence fin 1441-début 1442, et aujourd’hui perdu. – une liste de 44 volumes (B), en déficit par rapport à l’inventaire précédent dont elle reprend les cotes, “probablement établie avant le départ du pape de Florence” (Arch. Segr. Vat., Collect. 469 B, f. 9-12). – un inventaire non numéroté de 351 volumes (C), avec diverses mentions de prêt dont certaines datées d’octobre 1443 à fév. 1447, “établi soit à l’arrivée du pape à Rome après septembre 1443 et l’on aurait porté en marge au fur et à mesure l’indication du prêt de certains volumes; il peut s’agir aussi d’un état de la bibliothèque après la mort d’Eugène IV; des mentions marginales enregistreraient alors le résultat d’une enquête sur les volumes manquants”. – une copie de l’inventaire C, établie “en tout état de cause” après la mort du pape (Arch. Segr. Vat., Collect. 490). Mais la comparaison conduit à d’autres conclusions. Sur le plan externe, la liste et l’inventaire ont non seulement un filigrane identique mais surtout la même écriture. Sur le plan interne, la liste est moins détaillée que l’inventaire, mais les deux documents fournissent, compte non tenu des omissions respectives, les mêmes éléments, pratiquement dans le même ordre et avec la même terminologie, notamment pour la reliure avec les expressions ligatus ou modo florentino1 : les similitudes

1 Cette expression est proportionnellement plus fréquente dans la liste (16 occurences soit 36 %) que dans l’inventaire (48 occurences soit 13, 6 %)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

27

INTRODUCTION

sont frappantes1, comme le montre ce choix d’articles décrits à la fois dans la liste et dans l’inventaire : Liste

Inventaire

2. Vita sancti Gregorii pape, in pergameno, littera grossa, copertus rubeo modo florentino, incipit Suscipe Romuleos, signatus 25.

347. Vita sancti Gregorii pape, in pergameno, littera optima grossa, cohopertus rubeo modo florentino, et est cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit Suscipe Romuleos.

11. Libellus priuilegiorum datorum monachis nigris, in pergameno, incipit Benedictus, signatus 101.

348. Libellus priuilegiorum datorum monacis nigris, in pergameno, et incipit Benedictus.

12. Vita Salonis [sic], in pergameno, littera antiqua, coperta rubeo modo florentino, incipit Sepenumero, signatus 113.

87. Vita Salonis [sic], in pergameno, littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, et incipit Sepenumero.

18. Dialogus sancti Gregorii pape, in pergameno, ligatus modo florentino cum litteris aureis in primo foleo, incipit Quadam die, signatus 217.

345. Dialogus sancti Gregorii pape, in pergameno, ligatus modo florentino, cum litteris aureis in primo foleo, littera perfecta antiqua, cum armis sanctissimi domini nostri, incipit Quadam die.

26. Pars una Biblie incipiens a parabulis Salamonis [sic], coperta rubeo scuro, ligata modo florentino, cum clausuris argenteis deaureatis, signatus 291.

349. Pars una Biblie incipiens a parabolis Salamonis [sic], in pergameno, pulcherrima littera grossa, solemniter miniata et solemniter istoriata, cohoperta rubeo scuro, ligata modo florentino, cum clausuris argenteis deaureatis.

41. Secunda pars Alexandri de Allis, in pergameno sine tabulis, incipit Completis tractatibus, signatus 389.

339. Secundum sentenciarum Alexandri de Alis, in littera parua, et pergameno, sine cohopertoriis.

L’évidence s’impose et il est bien difficile d’admettre, comme le suggère J. Monfrin, que la même personne ait pu, en utilisant le même papier et en décrivant les ouvrages de la même façon, établir la liste des 1 Marie-Henriette de Pommerol, ingénieur honoraire à l’I.R.H.T., a la première fait le rapprochement entre la liste et l’inventaire (cf. MONFRIN, 102 et n. 4).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

28

INTRODUCTION

volumes manquants à Florence (“probablement avant le départ du pape”), puis dresser l’inventaire des manuscrits subsistants à Rome (soit “à l’arrivée du pape” soit même “après la mort d’Eugène IV”); les deux documents ont été très certainement rédigés à Rome après le retour d’Eugène IV et j’ai pu en identifier l’auteur : il s’agit d’Arsène de Liège († 1457), camérier du pape (1431), abbé de Santa Maria Novella à Florence (1444), puis de San Paolo fuori le Mura à Rome (1446-1447)1, qui a également noté le titre sur la couverture et inscrit sur les volumes euxmêmes plusieurs indications2 : l’inventaire n’est donc pas une copie, comme le supposait J. Monfrin, mais un document original3 établi sûrement du vivant d’Eugène IV, car les formules sanctissimus dominus noster (10), sanctissimo domino nostro (19 et 169) et sanctissimi domini nostri (6, 8, 10, 20, 30, 38, 109, 134, 140, 176, 178, 182, 187, 240, 345 et 346) ne peuvent s’appliquer à un pontife décédé. La chronologie de l’opération est probablement la suivante : établie la première, la liste se base sur l’inventaire A, devenu obsolète à la suite du déménagement et aujourd’hui disparu, mais dont quelques volumes portent peut-être la cote ancienne; une fois les manuscrits examinés un par un et le nouvel inventaire achevé, Arsène de Liège a barré sur la liste non pas les douze volumes retrouvés, mais neuf seulement (les nos 12, 41 et 42 de la liste font exception) et ajouté les douze descriptions qui figurent toutes, sauf une (12 = 87), vers la fin de l’inventaire; il a en outre noté en marge, mais au fur et à mesure car leur encre en est plus ou moins jaunâtre, les diverses mentions de prêt. Si la liste, établie la première, ne décrit aucun texte postérieur à 14414, l’inventaire a été très probablement rédigé entre mai 1442 et oct. 1443; le terminus ad quem se déduit très facilement de la plus ancienne 1 Cf. MONFRIN, 119 n. 5. 2 Cf. infra, chap. 6 (Formation de la bibliothèque). 3 On peut éventuellement penser qu’il a fait d’abord l’objet d’une minute; ainsi Arsène

de Liège a commencé à reprendre pour le n° 255 la description de la reliure qui figurait dans le n° 254 : ... cohopertus corio nigro ..., mais il a corrigé à temps l’erreur commise : ... cohopertus corio nigro (corr. en albo) ...; il a également commencé à reprendre pour le n° 333 la description de la reliure qui figurait dans le n° 334 : ces deux volumes contiennent le même texte (Liber de potestate pape et concilii), sont tous deux en papier, mais la reliure et l’écriture diffèrent et ne sont pas énoncées dans le même ordre; on lit en effet dans le n° 334 : ... in papiro cum tabulis cohopertus corio rubeo littera grossa cursiua ... et dans le n° 333 : ... in papiro [cum barré] diuersarum litterarum ligatus carta peccudina ... : le mot barré dans le n° 333 provient certainement du n° 334. 4 MONFRIN, 102-103.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTION

29

note de prêt (28 octobre 1443 concernant le n° 116); le terminus a quo est basé sur trois séries de preuves : – d’abord, la datation expresse ou certaine de plusieurs textes ou manuscrits; J. Monfrin a cité deux exemples1 : le traité de Marcus Automasinus, De modis in iure studendo, copié à Florence en 1441 (186 = Vat. lat. 3572), la traduction du Contra Eunomium de Basile d’Ancyre, dont la préface a été rédigée par Bessarion fin 1440 ou au début de 1442 (182 = Vat. lat. 299); j’ai pu y ajouter quatre autres témoignages : entre 1440 et 1442 la Vita Athanasii Alexandrini de Iohannes Tortellius (184 = Vat. lat. 1215), en 1441 l’Itinerarium de Cyriaque d’Ancône (185 = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi 90 inf. 55) et la Laudatio beatae Monicae de Maffeo Vegio (188 = Vat. lat. 3601), en 1442 l’Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum de Juan de Torquemada (134 = Vat. lat. 4165). – ensuite, l’existence de deux réclamations envoyées par Eugène IV à Avignon, pour la récupération des livres, documents et objets qui y étaient encore conservés; alors que la première d’ordre général (20 juin 1441) ne semble pas avoir eu d’effets, la seconde plus précise (22 mai 1442) a eu un succès partiel, puisque, outre le Liber censuum de Cencius Camerarius (152 = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228), plusieurs manuscrits, ayant appartenant à l’évêque Martin de Lisbonne († 1383) ou au cardinal Pierre de Thury († 1410), tous deux partisans de l’antipape Clément VII (1378-1394), figurent ainsi dans l’inventaire2. – enfin, l’absence dans ce même inventaire de différents textes dédiés au pape, dont certains composés après le retour à Rome : le Libellus de ordinatione generalium conciliorum et unione Florentina de Fantinus Vallaresso, composé et copié à Chio en 1442 (Vat. lat. 4163); le Dialogus in Lactantium d’Antoine de Rho, en 1443 (Vat. lat. 227); le De monachis erudiendis de Girolamo Aliotti, en 1444 (Vat. lat. 1063); la Roma instaurata de Flavio Biondo, en 1444-1446; la Vita Coelestini papae V de Maffeo Vegio, en 1445; le De uero Romano imperio dû à Senator de Mello, év. de Malte, composé vers 1444/45 (NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38); à noter cependant que l’inventaire ne relève pas la traduction des Sermones de Basile le Grand par Guarino de Vérone, datée de 1438 (Vat. lat. 3707).

1 MONFRIN, 104-105. 2 Cf. infra, chap. 6 (Formation de la bibliothèque).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30

INTRODUCTION

Dans la liste comme dans l’inventaire, les manuscrits sont classés par grandes tranches thématiques1; le rapide aperçu donné par J. Monfrin pour la première est suffisant (patristique et théologie : 1-10, médecine : 16 et 20-25, classiques : 27 et 33-39), mais il est possible d’affiner un peu plus la brève analyse consacrée au second : – d’un côté, il y a quelques groupements plus homogènes, comme les Postillae de Nicolas de Lyre (1-11), la patristique (12-30), la théologie (5267) et surtout la médecine, qui forme un bloc compact d’une cinquantaine de volumes (189-239). – de l’autre, l’ordonnancement des matières n’obéit pratiquement à aucune logique : les manuscrits d’une même catégorie étant parfois répartis un peu comme au hasard à travers tout l’inventaire, comme l’hagiographie (20, 41, 74, 91, 95, 105, 109, 124, 157, 172, 176, 178, 184, 188, 347 et 351), la liturgie (85, 86, 111, 128, 129, 170, 171, 283, 284, 315 et 332) ou l’histoire (164, 166, 260, 261 et 338). – enfin, pour d’autres disciplines il s’agit souvent de petits ensembles, n’excluant pas des éléments isolés et séparés par des unités hétérogènes dont l’énumération serait fastidieuse : c’est le cas du droit, englobant au sens large du mot le droit civil, le droit canon, les synodes, les conciles et les documents à usage de la Curie (79-83, 112-123, 129-146, 247-259, 285-296 et 322-328), ou de la littérature profane, avec les classiques grecs, les classiques latins et les oeuvres d’humanistes (160-163, 241-243, 273-274, 301-308 et 329-331). Le désordre est encore aggravé parce que, comme on l’a vu, plusieurs volumes décrits dans la liste ont été copiés en vrac à la fin de l’inventaire.

1 MONFRIN, 103.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 1

LA LISTE DES “LIBRI QUI NON REPPERIUNTUR”*

[f. 9] Libri qui non repperiuntur inferius descripti sunt uidelicet 1 — Augustini secunda pars milleloquii, copertus viridi et incipit Labor, signatus 15. 2 — Vita sancti Gregorii pape, in pergameno littera grossa copertus rubeo modo florentino, incipit Suscipe Romuleos, signatus 25. 3 — Origenes super Cantica, in pergameno copertus corio albo, incipit Epitalamum [sic], signatus 43. 4 — Vita beati Johannis grisostomi, coperta corio rubeo ligatus modo florentino, incipit Domino sancto atque beatissimo, signatus 51. 5 — Epistole beati Cipriani et due epistolle [sic] leonis, in pergameno volumen paruum copertum rubeo modo florentino, incipit Domini admones, signatus 66.

* Source : Vaticano, Arch. Segr. Vat., Collect. 469 B, f. 9-12 – Les articles cancellés l’ont été par Arsène de Liège – Les abréviations ont été résolues et les majuscules restituées pour les noms d’auteurs et les titres d’oeuvres; précédée du signe =, la cote des volumes identifiés apparait en gras à la fin de l’article; les notes concernent surtout l’identification des textes et renvoient, le cas échéant, au numéro correspondant de l’inventaire. L’édition doit être complétée selon les cas par la II° Partie, chap. 1 (Catalogue des manuscrits disparus ou non identifiés) ou 2 (Catalogue des manuscrits susbsistants). Pour une concordance entre les mss identifiés et les numéros de la liste, cf. ANNEXE VI : Index des manuscrits cités. 1 Bartholomaeus de Vrbino, Milleloquium Augustini (pars 2) – La première partie de l’oeuvre est décrite dans l’inventaire (12). 2 L’incipit, qui est celui du poème précédant la Vita, correspond à Iohannes Diaconus,

Vita Gregorii Magni – Le volume est décrit dans l’inventaire (347). 3 Origenes, Commentarius in Cantica Canticorum (tr. lat. Rufini Aquileiensis). 4 Palladius Helenopolitanus, Dialogus de uita beati Iohannis Chrysostomi, tr. lat. Ambro-

sii Trauersarii ad Eugenium papam IV (BHL 4374). Cf. A. SOTTILI, Zur Biographie Giuseppe Bivios und Maffeo Vegios, in Mittellat. Jahrbuch, 4 (1967), 238 n. 98; d’après MONFRIN, 102, le premier exemplaire de dédicace perdu aurait été remplacé en 1434. 5 Cyprianus, Epistulae, suivies de Leo Magnus, Epistulae 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

32

CHAPITRE 1

6 — Libellus de ornatu spiritualium nuptiarum, copertus albo, incipit Flagitastis fratres, signatus 68. 7 — Martilogium, in pergameno copertus rubeo, incipit Circuncisio [sic] domini nostri, signatus 70. = Vat. lat. 377 8 — Liber de viciis et virtutibus de peccatis et remediis, copertus rubeo modo florentino, incipit Cum summa theologia, signatus 76. 9 — Questiones in theologia, in pergameno sine tabulis, incipit in secundo capitulo Hic primo queritur, signatus 89. 10 — Liber de sentenciis diuersorum doctorum in theologia, copertus viride, signatus 91, incipit Cum ante meam. 11 — Libellus priuilegiorum datorum monachis nigris, in pergameno incipit Benedictus, signatus 101. = Vat. lat. 3988 12 — Vita Salonis [sic], in pergameno littera antiqua coperta rubeo modo florentino, incipit Sepenumero, signatus 113. 13 — Questiones et reppeticiones Johannis andree in jure et tractatus qui intitulatur Tibriadis, in papiro diuersarum litterarum in tabulis cum fundello una fracta, incipit Expeditis, signatus 146. 14 — Alcune Informacion de Turchia, XXi cartarum, signatus 157. 15 — Libellus in astrologia, in papiro nullius valoris, incipit Ait Aristotelis, signatus 186.

6 Iohannes Ruysbrochius seu Iohannes Climacus (Ps.), Liber de ornatu spiritualium

nuptiarum (tr. lat. Guillelmi Iordani) – Le volume est décrit dans l’inventaire (343). 7 Ado Viennensis, Martyrologium – Le volume est décrit dans l’inventaire (351). 8 Peut-être Iohannes de Rupella, Summa. 9 Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Im librum Sententiarum. 10 Albinus cardinalis, Digesta pauperis scolaris (praef.). 11 Benedictus papa XII, Constitutiones pro monachis nigris – Le volume est décrit dans

l’inventaire (348). 12 Plutarchus, Vita Solonis (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris, ad Eugenium papam IV,

a. 1435). Cf. R. GIUSTINIANI, Sulle traduzioni delle vite di Plutarco nel Quattrocento, in Rinascimento, ser. II, 1 (1961), 18; MONFRIN, 102 – Le volume est décrit dans l’inventaire (87). 13 Le premier texte correspond à Iohannes Andreae, Nouella seu Expositio in IIm librum Decretalium; le second texte à Omar de Tiberiade, Liber de natiuitatibus et interrogationibus (tr. lat. Iohannis Hispalensis) – Non identifiés. 14 Informatio de Turchia – Non identifiable. 15 Aristoteles (Ps.), Secreta Secretorum, extr. De physiognomia (cf. THORNDIKE et KIBRE,

col. 72 et 767).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LISTE 6-26

33

16 — Petrus Thomasii de venenis ad Eugenium, copertus sirico blauio, incipit Quamquam beatissime pater, signatus 208. = Urb. lat. 1425 17 — Liber de potestate pape et concilii, in papiro copertus pergameno, incipit Iussiones, signatus 213. 18 — Dialogus sancti Gregorii pape, in pergameno ligatus modo florentino cum litteris aureis in primo foleo, incipit Quadam die, signatus 217. liste 26

6-

[fol. 9v] 19 — Libellus oracionis Etiopum, paruusculus, incipit Cuncti homines sine copertura, signatus 224. 20 — Praticha medicinalis, in pergameno et in papiro coperta rubeo, incipit Quoniam quidam, signatus 242. = Vat. lat. 2454 21 — Libri de Galieno, in pergameno cum tabulis et fundello, incipit Quoniam sentire quidem, signatus 254. 22 — Gulielmina et Cirogia [sic], in pergameno sine coperta, incipit Eorum autem que fiunt, signatus 257. 23 — Libellus diuersorum tractatuum in medicina, copertus carta peccudina, incipit Cum diuturno tempore, signatus 266 [ex 256]. [1533] 24 — Quidam liber in medicina, in pergameno sine copertura, incipit Terris aquam habentibus, signatus 267. 25 — Marsilius. 26 — Pars una biblie incipiens a parabulis Salamonis [sic], coperta rubeo scuro, ligata modo florentino, cum clausuris argenteis deaureatis, signatus 297. 16 Petrus de Thomasiis, Concilium de uniuersali praeseruatione contra uenena (ad Eugenium papam IV) – Le ms a été identifié dans l’éd. Monfrin. 17 Guillelmus de Montegaudio, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV – Le volume est peut-être décrit deux fois dans l’inventaire (333 et 344). 18 Gregorius Magnus, Dialogi – Le volume est décrit dans l’inventaire (345). 19 D’après MONFRIN, 114 n. 19, il s’agirait de l’Oratio prononcée le 2 sept. 1441 par Pe-

trus diaconus, représentant du monastère éthiopien de Jérusalem (mais l’incipit en serait légèrement différent : Omnes homines). 20 Constantinus Africanus, Viaticus – Le volume est décrit dans l’inventaire (205). 21 Galenus, De uirtutibus naturalibus (tr. lat.). 22 Guillelmus de Saliceto, Summa conseruationis; Rolandus Parmensis, Chirurgia – Le volume est peut-être décrit deux fois dans l’inventaire (192 et 346). 23 Cassius Felix, De medicina. 24 Liber in medicina – Non identifié. 25 Ce mot barré correspond peut-être à l’un des deux articles dans l’inventaire (228 et

238). 26 Biblia (2a pars) – Le volume est décrit dans l’inventaire (349).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

34

CHAPITRE 1

27 — Tragedie Senece, in pergameno coperte corio rubeo ligate modo florentino, incipit Hercules, signatus 298. = Vat. lat. 1641 28 — Ezechiel propheta glosatus, in pergameno copertus rubeo antiquo, incipit Et factum est, signatus 301. 29 — Istoria imperatorum romanorum, in papiro coperta albo, incipit Gaius Imperator et pontifex, signatus 319. 30 — Vulpianus jurisconsultus antiquus, in pergameno antiquus [sic] sine tabulis, incipit Vulpianus, signatus 322. 31 — Dantes, in papiro littera cursiua cum clauis copertus rubeo, incipit Nel mezo del camino, signatus 328. 32 — Biblia, mediocris coperta magis rubeo quam nigro modo florentino, signatus 337. 33 — Salustius, in pergameno copertus rubeo modo florentino cum clausuris argenteis, signatus 366. 34 — Liber de oratore, in papiro copertus rubeo, incipit Cogitanti mihi, signatus 368. = Vat. lat. 1705 35 — Plautus, in papiro copertus corio rubeo cum clauis, incipit In faciem vorsus, signatus 371. 36 — Libellus de finibus bonorum et malorum, in pergameno copertus subrubeo modo florentino, incipit Non sum, signatus 376. 37 — Ouidius de arte amandi, copertus rubeo in pergameno modo florentino, incipit Si quis, signatus 377.

27 L’incipit correspond à Albertinus Mussatus, Argumenta tragoediarum Senecae, sou-

vent placés en tête des Tragoediae de Sénèque. 28 Commentarius in Ezechielem – Non identifiable. 29 Historia imperatorum romanorum ? – Non identifié – Le volume est peut-être décrit

dans l’inventaire (330). 30 Pandectarum lib. XXXVIII – Le volume est peut-être décrit dans l’inventaire avec un

incipit plus long mais avec une reliure différente (131). 31 Dantes Aligherius, Commedia umana – Non identifiable. 32 Biblia – Non identifiable. 33 Sallustius, Opera – Non identifiable. 34 Cicero, De oratore. 35 L’incipit, qui correspond à un commentaire de l’Amphitruo de Plaute, se retrouve dans le ms Ottob. lat. 1510, f. 212 (cf. Manuscrits classiques latins, I, 600). 36 Cicero, De finibus – Non identifiable – L’incipit exact est Non eram. 37 Ouidius, Ars amatoria – Non identifiable.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LISTE 27-44

35

38 — Achademicha Augustini, in pergameno liber paruus ligatus modo florentino copertus rubeo, incipit O utinam, signatus 378. 39 — Libellus Tullii ad Brutum, in pergameno copertus rubeo modo florentino cum clauis ereis, incipit Cum e Cilicia, signatus 308 [sic]. [fol. 10] 40 — Missale secundum curiam, in pergameno copertum albo cum clauis argenteis deaureatis, signatus 383. 41 — Secunda pars Alexandri de Allis, in pergameno sine tabulis, incipit Completis tractatibus, signatus 395. = Vat. lat. 703 42 – Promptuarium ecclesie, in pergameno copertum corio rubeo modo florentino, incipit A summo celo, signatus 406. = Vat. lat. 1019 43 – Quedam epistola [sic] Gregorii, in pergameno ligata in carta pecorina, incipit Nuper cum, signatus 414. liste 2744

44 – Magister sententiarum, in pergameno copertus corio rubeo cum clauis, et incipit Cupientes aliquid etc, signatus 419.

38 Augustinus Hipponensis, Contra Academicos – Non identifiable. 39 Cicero, Brutus – Non identifiable. 40 Missale secundum curiam – Non identifiable. 41 Alexander Halensis, Commentarius in IIm librum Sententiarum – Le volume est

décrit, mais sans incipit, dans l’inventaire (339). 42 Bernardus de Rosergio, Promptuarium ecclesiae – Le volume est décrit, mais sans

incipit, dans l’inventaire (342). 43 Gregorius Magnus, Epistulae – Non identifiable. 44 Petrus Lombardus, Sententiae – Le volume est décrit deux fois dans l’inventaire (336

et 350, mais il s’agit d’un doublon).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 2

L’INVENTAIRE DE 1443*

Yesus Christus Amen [f. 1] 1 — Postilla Nicolai de Lira super Genesim, Exodi, Leuitici, Deutronomi [sic], Iosue, Iudichum, Ruth, Regum, Paralipomenon, Exdra, Neemiam, Hester, Iob et super Psalmistam, in pergameno, optima littera ultramontana, cohopertus corio rubeo, et cum scutis, qui incipit Hec omnia liber uite [note marg. : “Habuit Reuerendissimus dominus sancti Sixti die 25 nouembris 1443”]. = Vat. lat. 157 2 — Postilla Nicolai de Lira super libris Salamonis [sic], Isaye, Ieremie, Ezechielis, Danielis, Osee, Ioellis, Amos, Abdie, Ione, Michee, Naun, Abachuc, Sofonie, Agei, Zacharie, Thobie, Baruch, Iudith, Machabeorum, Sapientie, Ecclesiastici, Esdre, eiusdem littere ligatura et uolumino [sic] immediate suprascripti, et dicitur secunda pars, que incipit Ecce descripsi. [1455]

* Source : Vaticano, ASV, Collect. 490, f. 1-29v – Les abréviations ont été résolues et, le

cas échéant, les majuscules restituées pour les noms d’auteurs et les titres d’oeuvres; à la fin de l’article, est indiquée selon les cas soit la cote des volumes identifiés (en gras et précédée du signe =), soit la date de l’inventaire où le volume est décrit pour la dernière fois (en italique et entre crochets carrés); les notes comprennent toutes les informations (textuelles, codicologiques, paléographiques) justifiant le rapprochement avec les volumes identifiés ou figurant dans au moins un des inventaires postérieurs. L’édition doit être complétée selon les cas par la II° Partie, chap. 1 (Catalogue des manuscrits disparus ou non identifiés) ou 2 (Catalogue des manuscrits susbsistants). Pour une concordance entre les mss identifiés et les numéros d’inventaire, cf. ANNEXE VI : Index des manuscrits cités. 1 Nicolaus de Lyra, Postillae in Pentateucum, Iosue, Iudices, Reges, Paralipomenon, Esdram, Nehemiam, Iob, Esther et Psalmos – Le terme “optima ultramontana” correspond à l’écriture gothique du ms (XIVe s., France); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte : seul cet article comporte une mention marginale, l’emprunt des n° 2-9 étant simplement indiqué par une accolade. 2 En fait, la formule “eiusdem littere ligatura et uolumino [sic] immediate suprascripti” ne renvoie pas au n° 1, mais au n° 3, ces deux articles décrivant respectivement la secunda pars et la prima pars d’un exemplaire en deux volumes de Nicolas de Lyre; l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 1-8

37

3 — Postilla Nicolai de Lira super Genesim, Exodi, Leuitici, Numeri, Deutronomium [sic], Iosue, Iudicum, Regum, Paralipomenon, Esdre, Neemias, Iob, Hester et super Psalterio, in pergameno, bona littera ultramontana, cohopertus rubeo, dicitur prima pars, et incipit Hec omnia liber uite. [1455] [f. 1v] inventai re 1-8

4 — Postilla Nicolai de Lira in libro Sapiencie et alio, copertus corio rubeo cum clauis, et incipit Post libros Istoriales. = Vat. lat. 164 5 — Postilla Nicolai de Lira super Peralipomenon [sic], primi et secudi [sic] Esdre, Neemie, Ester, Prouerbiorum, Ecclesiastes, Canticorum, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo cum clauis, qui incipit Colligite fragmenta ne pereant. = Vat. lat. 160 6 — Postilla Nicolai de Lira super libris Genesis, Numeri, Leuitici, Esodi [sic], Deutronomi [sic], Iosue, Iudicum, Ruth, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo modo florentino, cum armis Sanctissimi domini nostri Eugenii in primo foleo, qui liber incipit Hec omnia liber uite. = Vat. lat. 158 7 — Postilla Nicolai de Lira super libris Iob et Salamonis [sic], in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo modo florentino, incipit Pacienciam habe. = Vat. lat. 161 8 — Postilla Nicolai de Lira super libris Regum, Paralipomenon, bona littera, copertus corio rubeo modo florentino, in cuius primo foleo sunt arma Sanctissimi domini nostri, et incipit Per me Reges. = Vat. lat. 159

3 Cf. supra, n° 2 – L’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 4 Nicolaus de Lyra, Postillae in libros Sapientiae, Ecclesiastici, Macchabaeorum, Tobiae,

Iudith et Esther – L’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte; Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au f. 1. 5 Nicolaus de Lyra, Postillae in Paralipomena, Esdram, Nehemiam, Esther, Prouerbia,

Ecclesiasten et in Cantica Canticorum – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 6 Nicolaus de Lyra, Postillae in Pentateuchum et libros Iosue, Iudicum et Ruth – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie); les armes sont peintes au f. 1; l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 7 Nicolaus de Lyra, Postillae in Iob et librum Salomonis – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique primitive du ms (XVe s., Italie); l’emprunteur est Juan de Tor-

quemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 8 Nicolaus de Lyra, Postillae in Reges et Paralipomena – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique primitive du ms (XVe s., Italie); les armes sont peintes au f. 1; l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

38

CHAPITRE 2

9 — Postilla Nicolai de Lira super libris Hieremie, Trenorum, super epistola Ieremie, super Ezechielis, Danielis, super historia Susane, super .XII. prophetis minoribus, in pergameno, optima littera, copertus corio rubeo cum clauis, et incipit Prophetam in gentibus dedite. = Vat. lat. 165 [f. 2] 10 — Postilla Nicolai de Lira super Isaia propheta, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo, fecit scribi Sanctissimus dominus noster Eugenius, cum clauis, cum armis Sanctissimi domini nostri in primo foleo, et incipit Incipit liber Isaie. 11 — Leuiticus, Numeri et Deutronomii [sic] glosati, in pergameno, optima littera, copertus nigro modo florentino, incipit Vocauit autem Moises. = Vat. lat. 61 12 — Augustini prima pars milleloquii a littera .A. usque .L., in pergameno, optima littera, copertus uiride, et incipit Abel, et habet alteram tabulam fractam [note marg. : “Habuit dominus Sancti Sixti die 26 nouembris 1443”].

9 Nicolaus de Lyra, Postillae in Ieremiam, Lamentationes Ieremiae, Ezechielem, Danielem et duodecim prophetas minores – Le terme “optima” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (a. 1385, Italie); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 10 Nicolaus de Lyra, Postillae in Isaiam = Non identifiable – Arsène de Liège a relevé le

titre du ms et non l’incipit du texte (Ierusalem euangelistam dabo). 11 Leuiticus, Numeri et Deuteronomium, cum glosa ordinaria – Le terme “optima” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe-XIVe s., France). 12 Bartholomaeus de Vrbino, Milleloquium Augustini, pars I – Le ms a disparu après

1447; Eugène IV possédait les deux parties du Milleloquium, identiquement reliées en vert, la première partie décrite en 1443 et la deuxième dans la liste des Libri qui non repperiuntur (1); les seuls manuscrits de l’“ancien fonds” à contenir cette oeuvre sont les mss Vat. lat. 518 et 519 (tous les deux du XIVe s.); actuellement divisés chacun en deux tomes, ils ne constituent pas pour autant les deux parties du même exemplaire : le ms Vat. lat. 518, qui comprend les lemmes Abel-Luxuria, ne peut, malgré l’hypothèse de A. Manfredi, correspondre au ms décrit dans l’inventaire d’Eugène IV, car en 1443 l’un des plats de la reliure verte est brisé, alors qu’en 1455 la reliure est en cuir rouge estampé : “[In secundo armario a dextera] Item unum liber forme regalis in quo Milleloquium beati Augustini usque ad M litteram, cohopertus corio rubeo impresso cum quatuor serraturis de cupro” (MANFREDI, 71, n° 115); le ms Vat. lat. 519, qui comprend les lemmes Labor-Zizania, ne peut (malgré l’incipit identique) correspondre au n° 1 dans la liste; il est également décrit en 1455 : “[In secundo armario a dextera] Item unum volumen forme regalis dictum Milleloquium Augustini, cohopertum corio rubeo impresso cum quatuor angulis de cupro” (MANFREDI, 64-65, n° 107); en outre l’ex-libris en partie gratté du f. 544 : “Iste liber pertinet domino nostro pape”, en écriture gothique “bononiensis”, date du XIVe s. et le volume n’est pas relié en cuir vert mais en cuir rouge estampé; l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 9-17

39

13 — Augustinus super Genesi, de doctrina christiana, contra Faustum manicheum, omelia super epistola Iohannis, prima feria de paciencia, 4 libri de consensu euangelistarum, Sermo eiusdem de accedentibus ad graciam, liber eiusdem de tempore barbarico, liber de decem mandatis, liber confessionum, omnes in uno uolumine, in pergameno, bona littera cursiua, copertus albo, et incipit Omnis diuina scriptura. = Vat. lat. 450 inventai re 9-17

14 — Augustinus de trinitate sine retractacione, in pergameno, satis bona littera, cum assidibus et fundello, et incipit Libros de Trinitate. = Vat. lat. 417 15 — Augustinus de Ciuitate dei, in pergameno, optima littera, copertus rubeo, et est ualde pulcer, et incipit Gloriosissimam Ciuitatem. = Vat. lat. 437 [f. 2v] 16 — Sermones sancti Augustini de corpore domini, de Verbis apostoli, item liber dialogorum Chrisostomi et Basilii qui intitulatur de dignitate sacerdotali, item Bernardus de consciencia, Augustinus contra manicheos, in pergameno, bona littera, copertus uiride, et incipit Audiuimus ueracem magistrum. = Vat. lat. 477 + Vat. lat. 502 17 — Tabula super libris Augustini de ciuitate dei per alfabetum, auctoritates biblie secundum ordinem librorum ipsius biblie que sunt in libro Augustini de

13 Augustinus Hipponensis, De genesi ad litteram (sans le prologue tiré des Retractationes), les autres textes sont les suivants : De doctrina christiana, Contra Faustum Manicheum, In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus, Sermo 352, De consensu euangelistarum, Sermo 119, Sermo 9 et Confessiones – Le terme “bona cursiua” correspond à l’écriture humanistique cursive du ms (XVe s., Italie). 14 Augustinus Hipponensis, De trinitate – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 15 Augustinus Hipponensis, De ciuitate Dei – Les termes “optima” et “ualde pulcer”

correspondent à l’écriture humanistique ronde très régulière et à l’initiale historiée du f. 1 (S. Augustin) du ms (XVe s., Italie). 16 Augustinus Hipponensis, Sermo de corpore Domini, suivi après divers sermons par

Iohannes Chrysostomus, De sacerdotio, Bernardus Claraeuallensis, De conscientia et Augustinus Hipponensis, Contra Manicheos – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothicohumanistique du ms (XIVe s., Italie); la liste détaillée des textes, qui figure au f. Iv du ms Vat. lat. 477 : “In isto uolumine continentur ea que secuntur. Augustini sermones. Dyalogorum sancti Iohannis Crisostomi et sancti Basilii episcopi qui intitulatur de dignitate sacerdotali. Liber beati Bernardi de conscientia. Liber Augustini de moribus ecclesie contra manicheos”, suffit à prouver le démembrement du volume primitif, survenu à la fin du XVIIIe s. pour remplacer un ms disparu, contenant le Contra Pelagianum d’Augustin (provenant de Nicolas V, décrit dans l’inventaire de 1550 sous le n° 2410 et portant aujourd’hui la cote Vat. lat. 10667, cf. MANDREDI, 67-68, n° 110). 17 Robertus Kilwardby, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei – Le titre du second texte, au f. 2 : “Auctoritates biblie secundum ordinem librorum ipsius biblie que sunt in libro Augustini de ciuitate Dei”, correspond exactement aux libellés de 1481, 1518 et 1550.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

40

CHAPITRE 2

ciuitate dei, in pergameno, copertus corio rubeo, bene ligatus cum clauis, et incipit Vt de infrascripta tabula. = Vat. lat. 444 18 — Bernardus de consideracione ad Eugenium, in pergameno, optima littera, et bene ligatus modo florentino cum clausuris argenteis, et incipit Subiit animum. [1455] 19 — Liber in quo multi tractatus beati Bernardi, soliloquiorum Augustini et de laudibus gloriose Virginis et Iohannis euangeliste, qui donatus fuit Sanctissimo domino nostro a fratre quodam de Aquila ordinis heremitarum, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo cum clauis, et incipit Cum uero essem. = Vat. lat. 675 20 — Vita sancti Dominici confessoris, in pergameno, littera antiqua bona, cum armis Sanctissimi domini nostri, copertus rubeo modo florentino, et incipit Multifarie. = Vat. lat. 1218 21 — Moralia Gregorii, in pergameno, bona littera grossa moderna, copertus corio rubeo, uolumen magnum, et sunt ualde pulcra, et incipit Reuerentissimo [sic] et sanctissimo. = Vat. lat. 578 [f. 3] 22 — Gregorius super Ezechielem, in pergameno, bona littera, copertus corio albo, et incipit Dilectissimo fratri Mariano episcopo. = Vat. lat. 608 23 — Pastorale Gregorii, optima littera, in pergameno, copertus uiride, et incipit Pastoralis cura. [1475]

18 Bernardus Claraeuallensis, De consideratione ad Eugenium papam – Un autre exem-

plaire est décrit sous le n° 254 (Vat. lat. 659). 19 Flores ex Bernardi Claraeuallensis operibus; viennent ensuite Augustinus Hipponensis (Ps.), Liber Soliloquiorum animae; Bernardus Claraeuallensis (Ps.), Formula honestae uitae; Flores ex dictis patrum de uita et laudibus B.M.V. et S. Iohannis euangelistae – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 20 Theodoricus de Appoldia, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine

praedicatorum quem instituit – Le terme “antiqua bona” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie); les armes sont peintes au f. 1. 21 Gregorius Magnus, Moralia in Iob – Les termes “bona grossa moderna”, “magnum”

et “ualde pulcra” correspondent à la grosse écriture gothique “bononiensis” (3 mm.), aux dimensions (433 u 277 mm.) et aux initiales historiées qui ornent le début de chaque livre du ms (XIVe s., Italie). 22 Gregorius Magnus, Homiliae in Ezechielem – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe-XIIIe s., France). 23 Gregorius Magnus, Regula pastoralis.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 17-30

41

24 — Anselmi monologium et duodecim tractatus eiusdem, item XXIs tractatus beati Augustini, in pergameno, littera cursiua, copertus corio uiride, et incipit Quidam fratres. = Vat. lat. 656 25 — Ambrosius de officiis, de proprietatibus animalium, de diuinis sacramentis, de misteriis, de ieiunio pastorali, in pergameno, bona littera, copertus rubeo, et incipit Non arrogans [note marg. : “Habuit dominus cardinalis sancti Sixti 25 nouembris 1443”]. = Vat. lat. 290 26 — Exameron Ambrosii, in pergamene [sic], bona littera, sine tabulis, et incipit Tantum inanis. = Vat. lat. 270 27 — Ambrosius super beati immaculati, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo, et incipit Magnificentissimi. = Vat. lat. 276 [f. 3v] inventai re 17-30

28 — Ieronimus in Osue [sic] et ceteris profetis minoribus, in pergameno, optima littera antiqua, copertus rubeo, et incipit Verbum domini quod factum est. = Vat. lat. 331 29 — Epistole Ieronimi, in pergameno, optima littera italica, copertus corio rubeo cum scutis et clauis, ualde pulcre, donauit dominus Episcopus Vincentinus, = Vat. lat. 342 et incipiunt [note marg. : “Habet dominus Paulus Barbo”]. 30 — Epistole Ieronimi, in pergameno, optima littera antiqua, copertus corio rubeo modo florentino, cum clauis argenteis, et armis Sanctissimi domini 24 Anselmus Cantuariensis, Monologium (sans la préface à Lanfranc), suivi de nom-

breux opuscules du même auteur et d’Augustin – Le terme “cursiua” correspond à l’écriture cursive du ms (XIVe s., Italie). 25 Ambrosius Mediolanensis, De officiis, suivi du Physiologus (seu De naturalibus ani-

malium), Ambrosius Mediolanensis, De sacramentis, De mysteriis, De ieiunio pastorali – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe-XVe s., Italie); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 26 Ambrosius Mediolanensis, Hexameron – Le terme “bona” correspond à l’écriture minuscule caroline du ms (XIe-XIIe s., Italie). 27 Seuerianus, Sermo, suivi d’Ambrosius Mediolanensis, Commentarius in Ps. 118 – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., Italie). 28 Hieronymus presbyter, Commentarius in duodecim prophetis minoribus – Le terme “optima antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., France). 29 Hieronymus presbyter, Epistulae – Les termes “optima italica” et “ualde pulcre” cor-

respondent à l’écriture humanistique ronde et aux deux miniatures (f. 1 : S. Jérôme; f. 212 : le pape Damase) du ms (XVe s., Italie), qui a été donné à Eugène IV par Francesco Malipiero († 1451), év. de Vicence depuis 1433; l’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462). 30 Hieronymus presbyter, Epistulae = Non identifiable – Le volume a été donné à Eugène IV par un év. de Cavaillon (non identifié); l’emprunteur est un autre des neveux d’Eugène IV, Pietro Barbo († 1471), le futur Paul II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

42

CHAPITRE 2

nostri, donauit Episcopus Cauilonensis, et incipiunt [note marg. : Habet Reuerendissimus dominus sancte Marie Noue”]. 31 — Secunda secunde sancti Thome de Aquino, in pergameno, perfectissima littera grossa, copertus corio rubeo, cum clausuris argenteis deaureatis, et incipit Post comunem [sic]. = Vat. lat. 738 32 — Omelie Origenis super libris immediate Exodi, Genesi, Leuitici, et super libris Regum. Item tractatus Gregorii Nazanzeni, Apologeticus de natale domini, de Luminibus, de pentecostes, de spiritu sancto, de reconciliacione monacorum, Ieremie de grandinis uastacione, liber de anima, Cassiodorus in uno uolumine, in pergameno, bona littera, copertus corio uiride, uolumen satis magnum, et incipit In principio. = Vat. lat. 208 [f. 4] 33 — Mansure [sic] Iohannis Damasceni, sermo Crisostomi, quam [sic] nemo leditur nisi a se ipso, Tractatus de auiditate, de casu diaboli, de libertate arbitrii, de conceptu uirginali, de origenali [sic] peccato, de processione spiritus sancti, epistola de sacrificio azimi et fermentati, epistola de sacramentis ecclesiasticis, Liber de concordia presciencie et de [sic] predestinacionis, epistola de incarnacione uerbi et cetera et omnes alii, in pergameno, diuersarum litterarum, copertus uiride, et incipit Deum nemo uidit unquam. = Vat. lat. 310 34 — Concordancie Biblie, bona littera, in pergameno, et sine tabulis, et incipiunt A. a. ab [note marg. : “Habet dominus sancti Sixti 25 nouembris 1443”]. 35 — Postilla siue scriptum super .XII. profetis minoribus, in pergameno, littera competens, cum tabulis sine corio, et incipit Stabat mare. = Vat. lat. 4225

31 Thomas Aquinas, Summa theologica (IIa IIae) – Le terme “perfectissima littera grossa” correspond à la grosse écriture “bononiensis” (5 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 32 Origenes, Homiliae in Genesim (tr. lat. Rufini Aquileiensis), suivies de Gregorius Na-

zanzienus, Orationes octo et Cassiodorus, De anima – Les termes “bona” et “satis magnum” correspondent à l’écriture gothique “bononiensis” et aux dimensions (367 u 248 mm) du ms (XIVe s., Italie). 33 Iohannes Damascenus, De fide orthodoxa (tr. lat. Burgundionis Pisani), suivi de Iohannes Chrysostomus, Quod nemo leditur nisi a se ipso, et Anselmus Cantuariensis, Opuscula – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures gothiques régulières du ms (XIIIe-XIVe s., Italie). 34 Concordantiae Bibliae = Non identifié – L’emprunteur est Juan de Torquemada

(† 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte – Le ms a disparu après 1447. 35 Guillelmus de Melitona, Postillae super XII prophetis minoribus – Le terme “competens” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 30-42

43

36 — Correctiones super biblia, in pergameno, bona littera, uolumen paruum, cum tabulis discopertis, et incipit Frater Ambrosius. [1475] 37 — Crisostomus ad Stagirum monacum, Sermones contra Iudeos, Sermones quod deus sit incomprensibilis, in pergameno, littera antiqua optima, copertus rubeo modo florentino, et incipit Sunt quidem plurimi. = Vat. lat. 402 38 — Biblia completa, pulcherrima, coperta ueluto rubeo cum scutis et clauis argenteis deaureatis, cum smalto in medio aserum, cum armis Sanctissimi domini nostri, littera italica satis grossa et pulcherrima. [1533] [f. 4v] 39 — Additiones super postilla Nicolai de Lira super Genesi, in pergameno, littera cursiua, sine tabulis, et incipit Quid tibi uis. [1455] 40 — Quidam libellus super Cantica, in pergameno, bona littera, sine tabulis, incipit Qui contra hominem. = Vat. lat. 1293 inventai re 30-42

41 — Liber Iohannis archiepiscopi Pragensis de beata uirgine, in pergameno, optima littera ultramontana, copertus rubeo cum clauis ereis [sic], uolumen satis magnum, et incipit Ad perpetuam rei memoriam. = Vat. lat. 1122 42 — Psalterium glosatum, in pergameno, optima littera, copertus corio rubeo et uiride cum scutis, et est pulchrum uolumen, est Augustinus Cassiodorus, et incipit Cum omnes prophetas. = Vat. lat. 694

36 Hieronymus presbyter, Epistula 53 ad Paulinum. 37 Iohannes Chrysostomus, Ad Stagirum monachum de prouidentia Dei (tr. lat. Ambrosii

Traversarii), suivi par deux textes du même auteur : In Iudaeos homiliae et De incomprehensibili Dei natura – Le terme “optima antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 38 Biblia. 39 Paulus de Sancta Maria, Additiones super postillas Nicolai de Lyra super Genesim (cf.

F. STEGMÜLLER, Repertorium biblicum medii aevi, IV, Madrid 1954, n° 6329). 40 Rupertus Tuitiensis, Commentum in Cantica Canticorum – Les termes “libellus” et “bona” correspondent à la minceur (59 ff.) et à la petite écriture régulière du ms (XIVe-XVe s., Italie). 41 Iohannes de Iezenstein, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis – Le terme “optima ultramontana” correspond, exceptionnellement, à une origine non pas française mais germanique; le terme “satis magnum” correspond aux dimensions (365 u 260 mm.) du ms (fin XIVe s., Allemagne). 42 Petrus Lombardus, Commentarius in Psalmos – Les termes “optima” et “pulchrum” correspondent à l’écriture gothique régulière et aux quatre initiales ornées (f. 69, 73, 74 et 82v) du ms (XIIIe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

44

CHAPITRE 2

43 — Exposicio super epistolis Canonicis, in pergameno, littera non bona, et incipit Sapiencia hedificauit. = Vat. lat. 4233 44 — Libri Regum et Palipomenon [sic] glosate [sic], bona littera, cohoperte [sic] corio rubeo, in pergameno, cum clauis, et est uolumen magnum, et incipit Viginti duas litteras. = Vat. lat. 68 45 — Postilla fratris Alberti magni super prophetas minores, in pergameno, bona littera, copertus corio uiride, incipit Duodecim prophetarum. = Vat. lat. 713 [f. 5] 46 — Lucas glosatus, in pergameno, bona littera, copertus rubeo, et incipit Inter cetera et est exposicio Thome. = Vat. lat. 796 47 — Exposicio Apocalipsis abbatis Ioachim, in papiro, bona littera, in tabulis cum fundello, et incipit Clemens episcopus. = Vat. lat. 3821 48 — Sermones sancti Efrem, in pergameno, littera antiqua, cohopertus nigro modo florentino, incipit [note marg. : “Habuit dominus Franciscus de Padua”] = Vat. lat. 258 49 — Tractatus de Inquisicione heretica, in pergameno, competenti littera et grossa, cum tabulis fractis et fundello, et incipit Tractatus presens. = Vat. lat. 4032 50 — Dialogus Occham de credentibus fautoribus et recoptatoribus [sic] hereticorum, in pergameno, mala littera, copertus albo, et incipit In omnibus curiosis. = Vat. lat. 4096

43 Augustinus de Ancona, Expositio in epistulis canonicis – Le terme “non bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., Italie) – Un autre commentaire sur les Epistulae canonicae, dû à Nicolaus de Lyra, est décrit sous le n° 56 (Vat. lat. 1303). 44 Liber Regum, cum praefatione Hieronymi presbyteri – Les termes “bona” et “magnum” correspondent à l’écriture gothique et aux dimensions (445 u 305 mm.) du ms (XIIIe-XIVe s., France). 45 Albertus Magnus, Postillae in duodecim prophetas minores – Le terme “bona” correspond à la petite écriture gothique du ms (XIVe s., France). 46 Thomas Aquinas, Cathena aurea in Lucam euangelistam – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique régulière du ms (XIIIe-XIVe s., Italie). 47 Ioachim de Flora, Expositio in Apocalypsim – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIVe s., Italie). 48 Ephraemus Syrus, Sermones (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Cosmum Mediceum) –

Le terme “antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (a. 1435, Florence); l’emprunteur est Franciscus de Lignamine († 1462), év. de Padoue. 49 Bernardus Guidonis, Practica inquisitionis (ca. 1323) – Le terme “competenti et grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 50 Guillelmus Ockham, Dialogi – Le terme “mala” correspond à l’écriture gothique cursive des ff. 1-188v du ms (XIVe s., France).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 43-56

45

51 — Liber de nobilitate anime et custodia sui, et est tercia pars libri qui intitulatur de donis, in pergameno, bona littera, cohopertus blauo, uolumen magnum, et incipit Expeditus per dei gratiam. = Vat. lat. 1176 52 — Distinctiones magni [sic] Cantoris Parisiensis secundum alfabetum, item interpretacionis [sic] nominum Ebreorum per alphabetum, in pergameno, bona littera, cum fundello albo, et incipit Abel dicitur Ecclesie. = Vat. lat. 1004 [f. 5v] 53 — Distinctiones fratris Mauricii, in pergameno, competenti littera, cohopertus uiride, et incipit Circa abiectionem. = Vat. lat. 980 54 — Libellus de descriptione fidei hereticorum, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, uolumen paruum, et incipit Tempus faciendi [note marg. : “Habet dominus sancti Sixti die 25 nouembris 1443”]. 55 — Liber de uniuersalibus, item tractatus de corpore Christi, in pergameno, bona littera grossa, ligatus in carta grossa peccudina, incipit Libellus. = Vat. lat. 4313 inventai re 43-56

56 — Exposicio super epistolis Canonicis, in pergameno, littera bona grossa, sine tabulis, incipit Quatuor sunt. = Vat. lat. 1303

51 Raymundus de Pennaforti, Summa de poenitentia, lib. III – Les termes “bona” (mal-

gré le singulier il y a plusieurs copistes) et “magnum” correspondent à l’écriture gothique “bononiensis” et aux dimensions (420 u 302 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 52 Petrus Cantor, Distinctiones – Le terme “bona” (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) correspond aux petites écritures régulières du ms (XIIIe s., Italie). 53 Mauricius Pruuiniensis, Distinctiones – Le terme “competens” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 54 Guido Terrena (?), Summa de haeresibus – D’après B. F. M. XIBERTA, OCarm, Guiu

Terrena, carmelita de Perpinyã, Barcelone 1932, 78, l’attribution de cette oeuvre à Guido Terrena est plus que douteuse; un volume contenant le même texte, provenant de la bibliothèque d’Urbain VI (n° 373), a passé ensuite dans le “studium” de l’antipape Benoît XIII : “Item liber De erroribus diuersorum hereticorum incipit ‘Tempus faciendi’ et finit in secunda columna ‘Exodi Levitici Numeri’ – Fuit traditus domino cardinali Sancti Laurencii pro provisione” (il s’agit de Ximenes Dahe, décédé le lendemain de jour où il avait été créé cardinal au titre de Saint-Laurent en 1422; cf. M.-H. JULLIEN DE POMMEROL et J. MONFRIN, La Bibliothèque pontificale à Avignon et à Peñiscola pendant le Grand Schisme d’Occident et sa dispersion, Rome 1991, I, 368 n. 1 et II, 668, n° 295); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte; le ms a probablement disparu après 1447. 55 De uniuersalibus, De corpore Christi – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIVe s., France). 56 Nicolaus de Lyra (Petrus de Tarentasia?), Expositio super epistolis canonicis – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique “bononiensis” (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie) – Un autre commentaire sur les Epistulae canonicae, dû à Augustinus de Ancona, est décrit sous le n° 43 (Vat. lat. 4233).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

46

CHAPITRE 2

57 — Summa concordancie scriptorum canonicorum et theologorum, in pergameno, bona littera, copertus uiride, et incipit Hec sumula. = Vat. lat. 2672 58 — Ars sermocinandi, in pergameno, bona littera, cum tabulis sine cohopertura, incipit Dilectis plurimum diligendis. = Vat. lat. 1157 59 — Liber in theologia, cuius principium Vetustissima ueterum, in pergameno, littera parua, sine tabulis. = Vat. lat. 4304 [f. 6] 60 — Liber de erudicione religionis, in papiro, mala littera, cohopertus albo, et incipit Preterea nihil enim habet. [1533] 61 — Liber Vgonis de sacramentis et plures alii tractatus eiusdem, in pergameno, optima littera ultramontana, uolumen magnum, cohopertus albo, et incipit Librum de sacramentis [note marg. : “Habuit dominus sancti Sixti die 25 nouembris 1443”]. = Vat. lat. 677 62 — Liber de exemplis sacre scripture, item temata de sanctis et dominicis diebus fratris Nicolai de Dominicis, in pergameno, competenti littera, cohopertus corio olim rubro modo quasi nigro lacerato, habet catenulam, et incipit Creatio rerum fuit. = Vat. lat. 963 63 — Liber in quo sunt plures tractatus in diuersis materiis theologie, item Seneca de remediis casuum fortuitorum, item prouerbia eiusdem, item epistole Senece ad Paulum, in pergameno, diuersarum litterarum malarum, cohopertus corio nigro sine tabulis, et incipit Quoniam dictum est. = Vat. lat. 4245

57 Hermannus de Praga, Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum – Le terme “bona” correspond à l’écriture bâtarde du ms (XIVe s., France). 58 Petrus de Capua, Alphabetum in arte sermocinandi – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 59 Petrus de Capua, Summa theologiae – Le terme “parua” correspond à la petite écriture régulière (1 mm.) du ms (XIIIe s., Italie). 60 De eruditione religionis = Non identifiable. 61 Hugo de Sancto Victore, De sacramentis fidei christianae – Les termes “optima ul-

tramontana” et “magnum” correspondent à l’écriture régulière et aux dimensions (350 u 250 mm.) du ms (XIIe s., France); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 62 Nicolaus de Hanapis, Liber de exemplis Sacrae Scripturae, suivi de Nicolaus de Gorran, OP, Themata de sanctis et dominicis diebus – Le terme “competens” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 63 Augustinus Hipponensis (Ps.), De spiritu et anima, suivi de Seneca, De remediis fortuitorum; Publilius Syrus, Sententiae (souvent attribuées à Sénèque); Seneca (Ps.), Epistulae ad Paulum – Le terme “diuersarum litterarum malarum” correspond aux diverses écritures cursives du ms (XIIIe s., Italie), recueil factice de plusieurs parties.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 57-70

47

64 — Tertulianus, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Qui fidem resurrectionis. = Vat. lat. 191 65 — Suma [sic] Thome Braduardi contra Pellagianos, in pergameno, littera cursiua, cohopertus uiridi, et incipit Magnorum. = Vat. lat. 1038 66 — Almachanus contra mendicantes, in pergameno, bona littera cursiua, copertus corio uiridi, et incipit Sapienciam [note marg. : “Habuit dominus prothonotarius de Mantua 10 marcii 1444”]. = Vat. lat. 1037 67 — Concordancie casuum theologorum et canonicorum, in pergameno, bona littera quasi cursiua, cohopertus corio uiride quasi albo, incipit Hoc opusculum [note marg. : “Habuit suprascriptus dominus cardinalis sancti Sixti die XXV nouembris 1443”]. = Vat. lat. 1016 [f. 6v] 68 — Summa Raymundi de penitencia, in pergameno, non bona littera, cohopertus albo, uolumen paruum, et incipit Quoniam ut ait. = Vat. lat. 2708 69 — Liber astrologie, in pergameno, lacerato, et incipit Primum capitulum prime partis. [1455] inventai re 57-70

70 — Tabula obligacionum Camere, in pergameno, cohoperta corio albo, et incipit Tabula obligacionum. [1550]

64 Tertullianus, De carne Christi, suivi de nombreux textes du même auteur – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique penchée du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège

n’a pas signalé les armes peintes au f. 1. 65 Thomas Bradwardine, Summa contra Pelagianos – Le terme “cursiua” correspond à

l’écriture cursive du ms (a. 1357, Paris). 66 Guillelmus de Sancto Amore, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae – Le titre erroné de l’inventaire provient très certainement de la note figurant au f. I du ms : “Liber Almacani contre mendicantes tax ad VI fran”; ce feuillet appartient en fait au ms Vat. lat. 1033 (copié en 1303 et contenant bien Richardus Fitzralph Armachanus, Contra mendicantes) et il a dû être relié en tête du ms Vat. lat. 1037 avant 1443, car tous les inventaires reproduisent la même erreur; le terme “bona cursiua” correspond à l’écriture cursive du ms (XIVe s., France du Sud); l’emprunteur n’a pas été identifié. 67 Hermannus de Praga, Opusculum de casibus diuersis – Le terme “bona quasi cursiua” correspond à l’écriture bâtarde du ms (XIVe s., France); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 68 Raymundus de Pennaforti, Summa de casibus poenitentiae – Les termes “non bona” et “paruum” correspondent à l’écriture régulière et aux dimensions (187 u 133 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 69 Liber astrologiae = Non identifié. 70 Tabula obligationum Camerae Apostolicae = Non identifié – Le ms, décrit dans tous

les inventaires, a probablement été transféré à l’Archivio Segreto Vaticano.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48

CHAPITRE 2

71 — Regestrum et reppertorium certarum litterarum et priuilegiorum ecclesie romane, in pergameno, bona littera, sine tabulis, incipit Credo in unum deum [note marg. : “Habuit dominus cardinalis Valentinus 13 octobris 1444”]. = Vat. lat. 620 72 — Constituciones ecclesiastice in uulgari, in pergameno, bona littera, cum asseribus copertus corio olim rubeo cum clauis, et incipit La prouezuta. 73 — Vita Zenofontis, apologia Zenofontis, oracio Demostenis in Philippum, uita Ciceronis, liber Basilei ad iuuones [sic], laudes scriptorum tam grecorum quam latinorum, testamenta duodecim patriarcharum, ex greco in latinum conuersa per Leonardum Aretinum, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio albo, incipit Zenophontis. = Vat. lat. 1807 74 — Vita beati Antonii in uersibus Maffei Vegii, in pergameno, non bona littera, ligatus modo florentino corio rubeo, paruus liber, incipit Virgo decus. = Vat. lat. 3600 [f. 7] 75 — Libellus de miseria humane condicionis, in pergameno, decem cartarum parui ualoris, incipit. 76 — Libellus de diuersis rebus, nullius ualloris. 77 — Quidam liber in theologia, in pergameno, mala littera, et sine tabulis, incipit Omnis theologia. = Vat. lat. 4305 78 — Liber de modo celebrandi missam, in pergameno, optima littera grossa, cohopertus pano sirico antiquissimo, incipit Paratus. = Vat. lat. 4769 71 L’incipit correspond à Gregorius Magnus, Symbolum fidei, suivi des Epistulae incomplètes – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XVe s., Italie); l’emprunteur est le cardinal Alfonso Borgia, futur Callixte III (1455-1458). 72 Constitutiones ecclesiasticae (in uulgari) = Non identifié. 73 Xenophon, Tyrannus (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini), suivi de Xenophon, Apologia pro Socrate (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini), Demosthenes, Oratio Olynthiaca III contra Philippum ad Athenienses, Leonardus Brunus, Vita Ciceronis seu Cicero nouus, Basilius Magnus, De utilitate studii in libros gentilium (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini), Quintilianus, Institutio oratoria (extr. des liv. X et XII), Testamenta duodecim patriarcharum (tr. lat. Roberti Grosseteste) – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 74 Maphaeus Vegius, Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda (ad Eugenium papam IV) – Les termes “non bona” et paruus” correspondent à l’écriture humanistique cursive et aux dimensions (210 u 150 mm.) du ms (XVe s., Italie) 75 Innocentius III, De miseria humanae conditionis = Non identifié. 76 De diuersis rebus = Non identifiable. 77 L’incipit correspond à un Tractatus de bono et malo – Le terme “mala” correspond à l’écriture gothico-humanistique du ms (XIVe s., Italie). 78 Missale – Le terme “optima littera grossa” correspond à la grosse écriture gothique (10 mm.) du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 71-87

49

79 — Constituciones pertinentes ad Cameram apostolicam, in pergameno, littera cursiua, cohopertus uiride, incipit In Ciuitate [note marg. : “Habet dominus Franciscus de Padua pro camera apostolica 23 nouembris 1443”]. 80 — Forma iuramenti officialium Ecclesie romane, in pergameno, cohopertus corio rubeo, incipit Ego sacrosancte [note marg. : “Habuit suprascriptus die suprascripto pro camera apostolica”]. 81 — Tres libri in papiro spectantes ad Cancellariam et cameram apostolicam, ligati in cartis pergamenis. 82 — Instructiones sinodales, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, et incipit In nomine domini incipit. 83 — Liber de modo distribuendi peccuniam [sic] officialibus Romane curie, et incipit Dominus Vicecancellarius [note marg. : “Habuit suprascriptus dominus Franciscus pro camera apostolica die suprascripto”]. 84 — Omelia in galico, in papiro, copertus corio rubeo, incipit Erunt signa. = Vat. lat. 4364 [f. 7v] 85 — Matutinale, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, bene miniatum, et incipit Domine labia mea aperies. inventai re 71-87

86 — Pontificale, in pergameno, bona littera grossa ultramontana, cohopertus rubeo antiquo modo florentino, cum duobus clauis argenteis, et incipit Presbyter qui consecrandus est. 87 — Vita Salonis [sic], in pergameno, littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, et incipit Sepenumero.

79 Constitutiones pertinentes ad Cameram apostolicam = Non identifié – L’emprunteur

est Franciscus de Lignamine († 1462), év. de Padoue. 80 Forma iuramenti officialium Ecclesiae Romanae = Non identifié – L’emprunteur est Franciscus de Lignamine († 1462), év. de Padoue 81 Libri spectantes ad Cancellariam et Cameram apostolicam = Non identifiable. 82 Instructiones synodales = Non identifié. 83 De modo distribuendi pecuniam officialibus Romanae Curiae = Non identifié – L’em-

prunteur est Franciscus de Lignamine († 1462), év. de Padoue. 84 Homiliae (gallice). 85 Matutinale = Non identifié. 86 Pontificale = Non identifié. 87 Plutarchus, Vita Solonis (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris, ad Eugenium papam IV,

a. 1434) – Le ms, décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (12), a disparu après 1447 – R. GIUSTINIANI, Sulle traduzioni delle vite di Plutarco nel Quattrocento, dans Rinascimento, ser. II, 1 (1961), 18; MONFRIN, 102.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

CHAPITRE 2

88 — Theofrastus de impressionibus, in pergameno, littera antiqua, cohopertus corio rubeo, et incipit Etsi per indignum. 89 — Processus domini Iohannis pro Communi Vincentino, in pergameno, satis bona littera, ligatus modo florentino, cohopertus rubeo cum clausura argentea, incipit Vincencia si quidem. = Vat. lat. 3625 90 — Libellus de fletu Luciani, in papiro, cohopertus corio rubeo, et incipit Vetustissima. = Vat. lat. 3570 [f. 8] 91 — Vita beati Honorati, in pergameno, sine tabulis, laceratus, et incipit Cum diabolus. = Vat. lat. 4014 92 — Quidam libellus fratris Alexii ordinis minorum, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, et incipit Beatissimo ac sanctissimo. [1533] 93 — Sermo de corpore Christi fratris Alberti de Sartiano, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, et incipit Credo uos patres. 94 — Sermo domini Laurentii de Florencia de temptacione Iesu, cohopertus quasi nigro corio modo florentino, in pergameno, bona littera antiqua, et incipit Beatissimo. = Vat. lat. 3706

88 Theophrastus, De caracteribus (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris ad Franciscum de

Lignamine, ca. 1430) – Le ms a disparu après 1447. 89 Iohannes Vincentinus, Processus pro communi Vincentino – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture humanistique ronde un peu penchée du ms (ap. 1430, Italie), qui a conservé sa reliure originale. 90 Lucianus, De luctu (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris ad Eugenium papam IV) – Le terme “libellus” correspond à la minceur (24 ff.) du ms (XIVe s., Italie). 91 Vita S. Honorati Arelatensis – Le terme “laceratus” correspond à l’état du ms (XIVe

s., Italie), dont plusieurs feuillets sont déchirés dans les angles. 92 Alexis de Geregno seu Seregno, OFM († 1448), De rebus diuinis (ad Eugenium papam

IV). 93 Albertus de Sarteano, OFM († 1450), Oratio I de Eucharistiae sacramento – Sur l’au-

teur et le texte, cf. E. CERULLI, Alberto Berdini (in religione Alberto de Sarteano), in Dizion. Biogr. degli Italiani, 8, 1966, 800-804; un exemplaire en parchemin de ce texte se trouve aujourd’hui à Killiney, Franciscan Libr. B. 56 (XVe s.), f. 1-16v (C. SCHMITT, Manuscrits franciscains de Killiney, in Arch. Francisc. Histor., 57 (1964), 182, KRISTELLER, Iter italicum, III, 198 et I. FENNESSY, OFM, The B manuscripts in the Franciscan Library Killiney, in Dùn Muire Killiney 1945-95, Dublin 1995, 170), mais il ne correspond pas au ms d’Eugène IV car il contient divers sermons ou lettres postérieurs à 1443. 94 Laurentius de Florentia, Sermo de temptatione Ihesu (ad Eugenium papam IV) – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie), qui a conservé sa reliure originale; Arsène de Liège a relevé le début de la préface et non celui du texte (Ductus est Ihesus in desertum).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 88-102

51

95 — Vita beati Iohannis Gualbertis abbatis Vallisumbrose, in pergameno, optima littera, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis, et incipit Plerumque rogatus. [1533] 96 — Liber de paupertate Christi et apostolorum editus a fratre Nicolao ordinis minorum, in papiro, cohopertus albo, uolumen magnum, et incipit Quoniam secundum. = Vat. lat. 4008 [f. 8v] 97 — Isidorus de diuersis rebus, in pergameno, littera antiqua grossa, sine tabulis, qui incipit Cum in nomine. = Vat. lat. 1351 98 — Glosa super Valeriomaximo [sic], credo quod sit Beneuenutus, in pergameno, competenti littera, cohopertus corio rubro sine asseribus, et incipit Vrbis Rome. = Vat. lat. 1931 99 — Cronica Eusebii super addicionibus Prosperi, in pergameno, optima littera, cohopertus corio albo, incipit Eusebius [note marg. : “Habet dominus Paulus Barbo”]. = Vat. lat. 245 100 — Quidam liber in galico, in papiro, modici ualoris, et incipit Lo primer comandamento. = Vat. lat. 4799 inventai re 88102

101 — Libellus fratris Bernardini de Senis de purgatorio, in pergameno, cohopertus rubeo modo florentino, et incipit Omne quod potest. 102 — Isidorus ethimologiarum, in pergameno, littera grossa satis bona, cohopertus corio olim uiridi, incipit Dum a me litteras [note marg. : “Habuit dominus cardinalis sancti Sixti die XXV nouembris 1443”]. = Vat. lat. 623 95 Atto Pistoriensis, Vita Iohannis Gualberti abbatis Vallumbrosae. 96 Chronica et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres

minores, Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII. – Le terme “magnum” correspond aux dimensions (418 u 290 mm.) du ms (XVe s., Allemagne). 97 L’incipit est celui du Concilium Aquisgranense (a. 816), viennent ensuite de nombreux petits textes canoniques, attribués surtout à Isidore de Séville – Le libellé de l’inventaire s’explique par la note du f. 1 : “Liber Ysidori de diuersis rebus”; le terme “antiqua grossa” correspond à la grosse écriture caroline (3 mm.) du ms (XIe s., Italie). 98 Beneuenutus Campesanus, Commentarius in Valerium Maximum – L’hypothèse d’Arsène de Liège concernant l’auteur du commentaire est bien exacte; le terme “competens” (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) correspond aux diverses écritures gothiques du ms (XIVe s., Italie). 99 Eusebius Caesariensis, Chronicon seu De temporibus (tr. lat. Hieronymi presbyteri) – Le terme “optima” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (a. 1441, Italie); l’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462). 100 Commentarius in decem praeceptis (hispanice). 101 Bernardinus Senensis, Sermo 65 = Non identifié. 102 Isidorus Hispalensis, Etymologiae – Le terme “grossa satis bona” correspond à la petite écriture régulière (2 mm.) du ms (XIIe s., Italie); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

52

CHAPITRE 2

[f. 9] 103 — Catholicon, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus albo, incipit [note marg. : “Habuit dominus sancti Sixti die XXI decembris 1443”]. = Vat. lat. 1473 104 — Albertanus de modo dicendi et tacendi, Seneca de forma honeste uite, Palladius de agricultura, opera [sic] imperalia a magistro Geruasio, in uno uolumine, in pergameno, cohopertus corio nigro, incipit Inicio et medio. = Vat. lat. 993 105 — Legenda beati Gregorii archiepiscopi maioris Armenie, in corio nigro, incipit Quadam prerogatiua. 106 — Cithara spiritualis consolacionis, in papiro, mala littera, cohopertus corio rubeo, incipit Quia Beate pater olim improuise. = Vat. lat. 999 107 — Lectura Gotifredi super Inforciato, in pergameno, competenti littera, sine tabulis, incipit In principio. = Vat. lat. 2621 108 — Speculum legatorum Gulielmi Durandi, in pergameno, bona littera, sine tabulis, liber .XXV. cartarum, incipit Reuerendo in Christo. 109 — Vita beati Bernardi abbatis, in pergameno, littera grossa, cohopertus nigro, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis deauratis, cum armis Sanctissimi domini nostri. = Vat. lat. 676

103 Iohannes Balbi Ianuensis, Catholicon – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte – Un autre exemplaire, en parchemin, est décrit sous le n° 156 (Vat. lat. 1472). 104 Albertanus Brixiensis, De doctrina loquendi et tacendi, suivi de Martinus Bracarensis, Formula uitae honestae (très fréquemment attribuée à Sénèque); Palladius, Opus agriculturae; Geruasius Tilburiensis, Otia imperialia. 105 Legenda Gregorii archiepiscopi marioris Armeniae = Non identifié. 106 Henricus Kalteysen, OP, Cithara spiritualis consolationis (ad Eugenium papam, a. 1437) – Le terme “mala” correspond à l’écriture humanistique cursive du ms (a. 1437, Bologne) – Sur l’auteur, qui a participé au concile de Bâle, cf. E. OVERGAUW, Auteur ou copiste? – L’autographe du deuxième discours d’Henri Kalteisen, OP, contre les Hussites (Bâle, 7-8 avril 1433)), in La collaboration dans la production de l’écrit médiéval. Actes du XIII° colloque du Comité international de paléographie latine, éd. H. Spilling, Paris 2003, 315-319 [Matériaux pour l’histoire publiés par l’Ecole des Chartes, 4]. 107 Odofredus, Lectura in Infortiatum – Le terme “competens” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 108 Guillelmus Durand, Speculum iudiciale (extr.) = Non identifié – Un autre exemplaire, complet, est décrit sous le n° 300 (Vat. lat. 2629); deux autres exemplaires partiels sont décrits sous les n° 122 et 247. 109 Guillelmus de Sancto Theoderico, Vita Bernardi Claraeuallensis, suivie de plusieurs textes concernant S. Bernard – Le terme “grossa” correspond à la grosse écriture gothique “bononiensis” (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie); les armes sont peintes au bas du f. 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 103-116

53

[f. 9v] 110 — Ieronimus contra Iouianum, in pergameno, bona littera antiqua, ligatus cum tabulis, cohopertus corio albo, incipit Pauci admodum. = Vat. lat. 371 111 — Liber lectionarius, in pergameno, perfecta littera, cohopertus corio rubeo, ligatus modo florentino, incipit Scriptum est. = Vat. lat. 1273 112 — Liber de ellectione [sic] summi pontificis, in pergameno, littera grossa et perfecta, cohopertus rubeo, cum clauis, ligatus modo florentino, et incipit In nomine domini. 113 — Decretum, in pergameno, littera ultramontana, cohopertus rubeo, et incipit Quoniam superuenientibus. 114 — Mercurialis Iohannis Andree et questiones Calderini, in papiro, bona littera, cum asseribus et fundello, et incipit Non [ex Nouum] est nouum. = Vat. lat. 2539 inventai re 103116

115 — Liber magnus in quo continentur plures tractatus Iohannis de Lignano, in pergameno, bona littera, solemniter meniatus, cohopertus rubeo, incipit De Christo [note marg. : “Habuit Reuerendissimus dominus sancte Marie Noue”]. = Vat. lat. 2639 [f. 10] 116 — Innocentius, mediocris, cohopertus albo, competens littera, in pergameno, et incipit Legitur in Ezechiele [note marg. : “Habuit dominus Alexander filii magistri Angelini die 28 octobris 1443”]. = Vat. lat. 1443 110 Hieronymus presbyter, Aduersus Iouinianum – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture caroline du ms (XIe s., Italie). 111 Commune sanctorum – Le terme “perfecta” correspond à l’écriture “bononiensis” du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes dans l’initiale du f. 1. 112 De electione summi Pontificis = Non identifié. 113 Decretum = Non identifié. 114 Iohannes Andreae, Quaestiones mercuriales de regulis iuris; Iohannes Calderinus et

Gaspar Calderinus, Quaestiones – Le terme “bona” (malgré le singulier il y a deux copistes) correspond aux écritures gothiques cursives du ms (a. 1429, Italie). 115 Iohannes de Lignano, Tractatus uarii – Les termes “magnus”, “bona” et “solemniter

miniatus” correspondent aux dimensions (440 u 263 mm.), à l’écriture gothique “bononiensis” et aux nombreuses peintures qui décorent les f. 2v-3v et la moitié du f. 4 du ms (a. 1376/1378, Italie); Arsène de Liège a relevé le titre (De Christo et ipsius aduentu) du premier traité (De aduentu Christi) et non l’incipit du texte (Et primo circa nomen); l’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Pietro Barbo († 1471), le futur Paul II. 116 Innocentius papa IV, Apparatus in libros V Decretalium – Les termes “competens” et “mediocris” correspondent à l’écriture gothique et aux dimensions (354 u 232 mm) du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur n’a pas été identifié – Deux autres exemplaires sont décrits sous les n° 250 (Vat. lat. 1439) et 322 (Vat. lat. 1441).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

54

CHAPITRE 2

117 — Liber quidam legalis de institucionibus, in pergameno, glosatus, tabulis discopertis, et incipit Occupatis nobis. = Vat. lat. 1435 118 — Summa domini Iohannis de Blanasco in iure, in pergameno, mala littera, tabulis cum fundello, incipit Ego Iohannes. = Vat. lat. 2329 119 — Distinctiones Biblie [sic], Summa Bernardi episcopi Fauentini super decretalibus, breuiarium ad omnes materias in iure canonico, in pergameno, littera parua non bona, cohopertus corio uiride lacerato, incipit Patres nostri. = Vat. lat. 2691 120 — Summa Gufredi super titulis decretalium, in pergameno, littera competenti minuta, cohopertus albo, incipit Glosarum diuersitas. = Vat. lat. 2310 121 — Reppertorium nouelle super decretalibus, in pergameno, mala littera, uolumen longum et strictum, cum asseribus et fundello, incipit Fides. = Vat. lat. 2700 [f. 10v] 122 — Liber legalis, et ut credo est ultima pars Speculi, in pergameno, bona littera nouiter scripta, cohopertus corio uiride, incipit in capite Scias quod, et habet alteram tabulam fractam. 123 — Consuetudines curie Romane in procedendo in causis, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipit Cum aduocacionis. = Vat. lat. 2661

117 Authenticum – Un autre exemplaire, non identifié, est décrit sous le n° 130. 118 Iohannes de Blanasco, Summa de actionibus – Le terme “mala” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe-XIVe s., Italie). 119 Ricardus Anglicus (Ps.), Distinctiones in Decretum Gratiani, suivi de Bernardus Papiensis, Summa decretalium et Petrus Ilerdensis, Breuiarium iuris canonici – Le terme “parua non bona” (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) correspond aux petites écritures gothiques (1,5 et 2 mm.) du ms (XIIIe s., Italie). 120 Gaufridus de Trani, Summa super rubricis Decretalium – Le terme “minuta” correspond à la petite écriture gothique (1,5 mm.) du ms (XIIIe s., Italie) – Un autre exemplaire,

sans nom d’auteur, est décrit sous le n° 266 (Vat. lat. 2311). 121 Repertorium Apparatus Innocentii IV – Les termes “mala” et “longum et strictum” correspondent à l’écriture cursive et aux dimensions (371 u 143 mm.) du ms (XVe s., Alle-

magne). 122 Guillelmus Durand, Speculum iudiciale (pars ultima) = Non identifié – Un autre

exemplaire complet est décrit sous le n° 300 (Vat. lat. 2629); deux autres exemplaires partiels sont décrits sous les n° 108 et 247. 123 Bonaguida de Aretinis, Summa introductoria super officio aduocationis in foro ecclesiastico – Le terme “diuersarum litterarum” correspond aux différentes écritures gothiques du ms (XIIIe-XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 117-131

55

124 — Vita sancti Francisci, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio rubeo modo florentino, cum clausuris. = Vat. lat. 1219 125 — Quedam Consilia circa ecclesias Regni Francie, in papiro, cohopertus corio albo, mala littera cursiua, incipit Consilium. = Vat. lat. 3891 126 — Liber de exposicionibus dictionum, in pergameno, littera cursiua, cohopertus corio uiride sine asseribus, in iure [sic], et incipit Non negocientur Christiani. = Vat. lat. 2679 127 — Tractatus copiosus contra Lta errores Grecorum, in papiro, et incipit De Grecis errantibus. = Vat. lat. 4067 [f. 11] 128 — Quoddam diurnum, laceratissimum, nullius ualloris. 129 — Questiones et reppetitiones, in papiro, diuersarum malarum litterarum, cum asseribus et fundello, altera tabula fracta, et incipit Liber secretorum. = Vat. lat. 2660 inventai re 117131

130 — Liber de institucionibus, in pergameno, glosatus partim, bona littera, cum asseribus discopertis, incipit Occupatis nobis. 131 — Liber legalis, qui incipit Vulpianus inforciati, in pergameno, glosatus, bona littera, cohopertus corio albo antiquo, incipit in primo foleo Alii dicunt. = Vat. lat. 1414

124 Bonauentura, Vita Francisci Assisiensis – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au bas du f. 1. 125 Consilia circa ecclesias regni Franciae – Le terme “mala cursiua” correspond à l’écriture cursive du ms (XVe s., France). 126 L’incipit, mutilé, est celui de Iohannes Iohannis, Memoriale Decreti – Le terme

“cursiua” correspond à l’écriture cursive du ms (a. 1381, Avignon). 127 Andreas Didaci de Escobar, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum (ad Eugenium papam IV, a. 1437) – Arsène de Liège a relevé le titre en guise d’incipit, le texte commence par Coram ergo personis Christianorum. 128 Diurnale = Non identifiable. 129 Quaestiones et repetitiones in iure ciuili – Le terme “diuersarum malarum” correspond aux différentes écritures cursives du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège a relevé

comme incipit le premier titre de la table inscrite au f. I, mais les feuillets contenant le texte correspondant ont disparu aujourd’hui. 130 Authenticum = Non identifié – Un autre exemplaire est décrit sous le n° 117 (Vat.

lat. 1435). 131 Infortiatum – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., Angleterre).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

56

CHAPITRE 2

132 — Apparatum [sic] Archidiaconi super Sextum, in pergameno, tabulis discopertis, incipit Venerabilibus. = Vat. lat. 1452 133 — Item codicis septimi libri Clementinarum sine glosis, in pergameno, littera bona, cum tabulis cohopertus corio albo, incipit Iohannes episcopus. = Vat. lat. 2506 [f. 11v] 134 — Apparatus domini Cardinalis Sancti Sixti de Turrecremata nuncupati super decretum unionis Grecorum, in pergameno, bona littera, bene ameniatus antiquo more, cum armis Sanctissimi domini nostri, cohopertus corio quasi nigro, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis et deauratis, incipit Sanctissimo et beatissimo ac clementissimo. = Vat. lat. 4165 135 — Tractatus super celebracione Concilii prouincialis, in pergameno, mala littera cursiua, cohopertus rubeo, incipit In nomine domini nostri Yhesu. = Vat. lat. 4148 136 — Decreta Concilii Constanciensis, in papiro et pergameno mixtim, bona littera, cohoperta rubeo, uolumen magnum, incipiunt Introitus domini Iohannis. = Vat. lat. 1335 137 — Facundus contra Mocianum, eiusdem littera et eodem modo ligatus, cohopertus rubeo, incipit Cum in preiudicium. = Vat. lat. 573 138 — Quedam decreta conciliorum, in papiro, cohoperta uiride, que sic incipiunt Origo generalis. = Vat. lat. 4173

132 Guido de Baysio, Apparatus in librum Sextum. 133 Constitutiones Clementinae – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 134 Iohannes de Turrecremata, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis

Graecorum (ad Eugenium papam IV) – Les termes “bona” et “bene ameniatus” correspondent à l’écriture humanistique ronde et au décor (au f. 1 : encadrement à “bianchi girari” et au f. 1v : initiale d’or à “bianchi girari” dans laquelle sont peintes les armes) du ms (a. 1442, Italie), qui a conservé sa reliure originale dont seul le dos a été refait. 135 Tractatus de celebratione concilii prouincialis – Le terme “mala cursiua” correspond à l’écriture cursive du ms (XVe s., Allemagne). 136 Concilium Constantiense – Les termes “in papiro et pergameno mixtim”, “bona” et

“magnum” correspondent à la structure des cahiers (les feuillets extérieurs et intérieurs de chaque senion sont en parchemin, les autres en papier), à l’écriture régulière et aux dimensions (434 u 290 mm.) du ms (a. 1424, Italie). 137 Facundus Hermianensis, Pro defensione trium capitulorum ad Iustinianum impera-

torem libri XII – L’expression “eiusdem littera” renvoie au n° 136 et le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 138 Guillelmus Fillastre, Gesta Concilii Constantiensis.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 132-145

57

[f. 12] 139 — Sexta sinodus Constantinopolitana, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo corio modo florentino, que sic incipit Diualis. = Vat. lat. 1326 140 — Libellus de potestate pape et Concilii editus a domino cardinali Sancti Sixti, in pergameno, bona littera, bene ligatus, cum clausuris argenteis, cum armis Sanctissimi domini nostri pape Eugenii, qui sic incipit Quoniam uis ut ait. 141 — Tractatus magistri Ludouici de Foroiulii de potestate pape, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, cum clauis paruissimis, incipit Vereri non debeo. = Vat. lat. 4143 142 — Summa de ecclesiastica potestate Augustini de Ancona, in pergameno, optima littera, cohopertus corio blauio, incipit Sanctissimo. inventai re 132145

143 — Similis liber, in pergameno, optima littera, cohopertus corio rubeo, cum scutis et clauis paruis, incipit Sanctissimo ac beatissimo. = Vat. lat. 938 144 — Liber de processione Spiritus Sancti Vgonis Ceseriani [sic], in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo, qui sic incipit Moyses quondam. = Vat. lat. 821 [f. 12v] 145 — Libellus de processione Spiritus Sancti, cohopertus ueluto rubeo, incipit Cum intelligerem. 139 Concilium Constantinopolitanum III – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au f. 1. 140 Raphaël de Pornaxio seu Iohannes de Turrecremata, OP (Ps.), De potestate papae et concilii generalis (ad Eugenium papam IV) – Le ms, qui était probablement l’exemplaire de présentation, a disparu après 1447; selon R. CREYTENS, Raphaël de Pornaxio, OP, auteur du “De potestate papae et concilii generalis” faussement attribué à Jean de Torquemada OP, in Arch. Frat. Praed., 13 (1943), 108-137, tous les exemplaires connus de ce texte sont en effet sur papier. 141 Ludouicus de Strassoldo, OFM, Dialogus de papali potestate (ad Eugenium papam IV) – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique régulière du ms (a. 1431, Italie). 142 Augustinus de Ancona, Summa de ecclesiastica potestate – Le ms a disparu après 1447 – Un autre exemplaire est décrit sous le n° 143 (Vat. lat. 938). 143 Augustinus de Ancona, Summa de ecclesiastica potestate – Le terme “optima” correspond à l’écriture gothique tardive du ms (a. 1419, Italie) – Un autre exemplaire est décrit sous le n° 142. 144 Hugo Aetherianus, De processione Spiritus Sancti – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., Italie). 145 Georgius Trapezuntius, Contra Graecos de processione Spiritus Sancti (tr. lat. Bolani Candiani ad Eugenium papam IV) – Le ms, dont la reliure en velours rouge laisse à penser

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

CHAPITRE 2

146 — Liber Manuelis Calcer [sic] de processione Spiritus Sancti e greco in latinum traductus per fratrem Ambrosium Camaldulensem, in pergameno, optima littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, cum clausuris argenteis, incipit Domino sancto. = Vat. lat. 4064 147 — Testus Sentenciarum, pulcherrimus, in pergameno, littera perfectissima, solemniter meniatus, cohopertus ueluto rubeo, uolumen magnum, cum scutis et clausuris argenteis deauratis. = Vat. lat. 681 148 — Processus Concilii generalis in ciuitate Austria, in papiro, cohopertus carta peccudina, incipit Quoniam a pluribus. = Vat. lat. 4153 149 — Processus per sacram Synodum acti contra Petrum de Luna, in papiro, cohopertus carta peccudina, incipit Processus per sacram. 150 — Tractatus de processione Spiritus Sancti, in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio rubeo, incipit Licet Grecorum. = Vat. lat. 4065 [f. 13] 151 — Lactancius, in pergameno, littera bona, cohopertus rubeo modo florentino, incipit [note marg.: “Habet dominus uicecancellarius”]. 152 — Censuale romane ecclesie, acta Gregorii undecimi, certa priuilegia ecclesie et quedam alia, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus ueluto rubeo, et cum clausuris argenteis, qui sic incipit Ecclesie Romane. = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228 qu’il était l’exemplaire de présentation, a disparu après 1447; deux autres mss contiennent le même texte : St-Peterburg, Bibl. Rzymsko-Katolickiej Akademii (a. 1469, Rome), aujourd’hui disparu, et London, British Libr., Harl. 2508 (XVe s.), f. 9v-24. Éd. de la préface du traducteur d’après ce dernier ms par J. MONFASANI, Collectanea Trapezuntiana, Binghamton (NY) 1984, 260-261. 146 Manuel Calecas, De processione Spiritus Sancti (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Martinum papam V) – Le terme “optima antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (a. 1424, Florence). 147 Petrus Lombardus, Sententiae – Les termes “perfectissima”, “magnum” et “solemniter meniatus” correspondent à l’écriture gothique “bononiensis”, aux dimensions (435 u 283 mm) et aux miniatures (f. 1, 96, 169v et 223) du ms (XIVe s., Italie). 148 Petrus Amelii, Contra petentes concilium generale in facto schismatis (a. 1379). 149 Processus contra Petrum de Luna = Non identifié – Un exemplaire de ce texte, non mentionné dans l’inventaire, figure en deuxième position dans le n° 136 (Vat. lat. 1335, f. 151-186v). 150 Bartholomaeus Constantinopolitanus seu Pantaleon (Ps.), Tractatus contra Graecos – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 151 Lactantius, Opera = Non identifiable – L’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Francesco Condulmer († 1453), vice-chancelier depuis 1437. 152 Cencius Camerarius, Liber censuum Ecclesiae Romanae – Le terme “bona littera grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) de la partie ancienne du ms (XIIIe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 146-161

59

153 — Titiliuius [sic], in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo, cum clauis eneis, incipit Populus Romanus. [1518] 154 — Ethichorum [sic] Aristotelis quam transtulit Aretinus, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Aristotelis. = Vat. lat. 3001 155 — Boetius in latino et greco, in papiro, cohopertus rubeo, incipit Carmina. = Vat. gr. 328 156 — Catholicon, in pergameno, bona littera, bene ligatus, cohopertus rubeo, cum scutis et clauis eneis. = Vat. lat. 1472 157 — Passio sancti Gaudencii episcopi et martiris, in papiro, .VIII. foleorum. [f. 13v] 158 — Liber de sancta Sinodo Calcedonensi, in papiro, diuersarum malarum litterarum cursiuarum, cohopertus carta peccudina, cuius prima rubrica incipit Rescriptum de fide. = Vat. lat. 4166 inventai re 146161

159 — Epistole Clementis, in pergameno, satis bona littera antiqua, cum tabulis discopertis, quarum principium sic incipit Qualis condemmacio. = Vat. lat. 3829 160 — Marcus Paulus, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo modo florentino, incipit Librum. = Vat. lat. 3153 161 — Item .VI. quinterni carte membrane, in quibus sunt scripte alique oraciones Tulli et Tullius de amicitia, quorum tale est principium Nouum crimen. = Vat. lat. 1747 153 Florus, Epitome de Tito Liuio. 154 Aristoteles, Ethica (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini ad Cosmum Mediceum) – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 155 Boethius, Consolatio philosophiae (cum tr. gr. Maximi Planudi). 156 Iohannes Balbi Ianuensis, Catholicon – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, en papier, est décrit

sous le n° 103 (Vat. lat. 1473). 157 Passio S. Gaudentii episcopi et martyris = Non identifiable. 158 Concilium Chalcedonense – Le terme “diuersarum cursiuarum malarum” correspond aux différentes écritures humanistiques cursives du ms (XVe s., Italie). 159 Isidorus Mercator (Ps.), Decretales – Le terme “satis bona antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., Italie). 160 Marcus Paulus, De conditionibus et consuetudinibus orientalium regionum (tr. lat.

Francisci Pippini Bononiensis, OP) – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 161 Cicero, Oratio pro Q. Ligario, suivie des Orationes pro M. Marcello, pro rege Deiotaro, in L. Catilinam et du De amicitia – Le terme “VI quinterni” correspond approximativement aux 46 ff. du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

60

CHAPITRE 2

162 — Petrarce Inuectiua in medicos et alia opuscula, cohopertus corio rubeo, bona littera, in pergameno, finit sic Tercius idus Marcii. = Vat. lat. 4527 163 — Petrarcha de uita solitaria, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, incipit Paucos homines. = Vat. lat. 4529 [f. 14] 164 — Liber Istoriarum Syrie et Passagii, in pergameno, optima littera, cohopertus rubeo, cum clauis magnis ereis [sic], et incipit Periculosum. = Vat. lat. 2002 165 — Traueh [sic] super Boetio, in papiro, competenti littera, ligatus in cartis, cohopertus corio uiride, et incipit Explanacionem [note marg. : “Habuit Iohannes Osnaburgensis 4 augusti 1444”]. 166 — Acquisicio Ierusalem, in pergameno, bona littera antiqua, cum tabulis contractis et fundello, cohopertus corio rubeo, incipit Vniuersos. = Vat. lat. 2001 167 — Liber de ellectione [sic] summi pontificis, de Ceremoniis papalibus et Cardinalium et aliis cerimoniis ut regine coronacionis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, et incipit Qualiter proceditur. = Urb. lat. 469 168 — Tullius de officiis, paradosse et alii [ex aliis] tractatus et certe questiones, in papiro partim in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis discopertis, et incipit Comprehendit. = Vat. lat. 2880 162 Franciscus Petrarca, Inuectiuae in medicos, suivi de différents opuscules – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique cursive du ms (a. 1405, Florence); le volume étant mutilé au début, Arsène de Liège a donné, ce qui est une exception, l’explicit du dernier texte au lieu de l’incipit du premier. 163 Franciscus Petrarca, De uita solitaria – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 164 Guillelmus Tyrensis, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum – Le terme “optima” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., France). 165 Nicolaus Treuet, Commentarius in Boethii Consolationem philosophiae = Non identifié – L’emprunteur n’a pas été identifié; le ms a disparu après 1447. 166 Robertus de Sancto Remigio, Historia Hierosolymitana – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIe s., Allemagne). 167 Iacobus Caetanus, Ordo romanus seu Caerimoniale Pontificum – L’incipit est celui de la table des rubriques (f. 1-3v), qui précède les textes proprement dits (f. 4-81), dont le détail correspond bien au contenu du ms (f. 53 : “Sequuntur cerimonie et sollempnitatis solite seruari in creatione nouorum cardinalium” et f. 72 : “De inunctione Regine”); le terme “bona littera” correspond à l’écriture humanistique cursive du ms (XVe s., Italie). 168 Le premier texte (Auicenna, Canones, fragm.) étant mutilé au début, l’incipit est celui du 2° paragraphe; viennent ensuite Cicéron, De officiis et Paradoxa ad Brutum; Iohannes Saxo, Commentarius in Alcabitii Isagogicum astrologicum; des Quaestiones perspectiuae communis; puis Iohannes Buridanus, Quaestiones super libros Aristotelis et enfin Iohannes Enscheden, Summa iudicialis de accidentibus mundi. Les termes “partim in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 162-176

61

169 — Psalterium, in pergameno, non magnum uolumen, ultramontana littera satis grossa, cohopertus uiride sirico, cum clausuris argenteis deaureatis, quod donauit dominus Morinensis Sanctissimo domino nostro. [1518] [f. 14v] 170 — Breuiarium, pro camera Sanctissimi domini nostri, ualde pulchrum. = VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957) 171 — Passionarius, uolumen paruum, in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio rubeo antiquo, et uocatur Legende siue Voragene [sic]. = Vat. lat. 1224 172 — Liber in quo est legenda sancti Antonii istoriata, littera grossa optima, in pergameno, cohopertus sirico pauonacio, cum clausuris magnis argenteis desuper aureatis. = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 173 — Liber de naturis animalium, in pergameno, bona littera, cohopertus corio uiride, incipit In nomine domini nostri Yhesu Christi. = Vat. lat. 2993 174 — Obligaciones, in papiro, cohoperte pergameno. 175 — De Conflictu Regis Aragonensis, in pergameno, perfecta littera antiqua, cohopertus sirico uiride, uolumen .XVI. cartarum, incipit Velem o quam. [f. 15] inventai re 162176

176 — Vita beati Placidi martiris, in pergameno, littera antiqua et quasi cursiua, ligatus modo florentino, cohopertus nigro, cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit In Claro et renitenti. = Vat. lat. 1222

pergameno partim in papiro” et “diuersarum cursiuarum” correspondent à un recueil factice de six parties (XIVe et XVe s., Italie), ayant supports différents et diverses écritures cursives. 169 Psalterium – Le ms, copié en France, a été donné à Eugène IV par Jean le Jeune

(† 1451), év. de Térouanne ou de Morinie (de 1436 à 1439). 170 Breuiarium romanum. 171 Iacobus a Varagine, Legenda aurea. 172 Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca) – Les termes “istoriata” et

“grossa optima” correspondent aux nombreuses miniatures (200 environ) et à la grosse écriture (4 mm.) du ms (XVe s., Italie). 173 Aristoteles, De naturis animalium (tr. lat. Michaelis Scotti) – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe s., Italie). 174 Obligationes = Non identifiable. 175 De conflictu Regis Aragonum = Non identifié. 176 Petrus de Montecassino, Passio SS. Placidi et sociorum eius (BHL 6859) – Le terme “antiqua bona et quasi cursiua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s.,

Italie); les armes sont peintes au f. 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

62

CHAPITRE 2

177 — Epistole sancti Ieronimi, in pergameno, littera antiqua alba et quasi caduca, cohopertus rubeo, ligatus modo florentino, satis magnum uolumen, que fuerunt portate de Senis, et incipit Dormientem. = Vat. lat. 354 178 — Vita uel dialogus beati Martini, in pergameno, satis bona littera antiqua, cohopertus modo florentino, in cuius principio sunt arma Sanctissimi domini nostri, incipit Seuerus Desiderio. 179 — Epistole beati Pauli glosate, in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio uiride, incipit Principia rerum. = Vat. lat. 695 180 — Sermones sanctorum Bernardi et Leonis pape, in pergameno, littera cursiua perfectissima, ligatus [ex legatus] modo florentino, cohopertus rubeo, incipit Sermo contra Euticem [note marg. : “Habuit dominus Matheus pro sancto Iohanne Lateranensi”]. 181 — Liber de potestate pape et Concilii editus per dominum Petrum de Luna, in papiro, cohopertus carta peccudina, incipit Presens tractatus. = Vat. lat. 4124 [f. 15v] 182 — Liber beati Basilii contra Eunomium, in pergameno, littera satis bona, corio florentino, et in prima carta scriptus de auro cum armis Sanctissimi domini nostri Eugenii, incipit Beatissimo patri. = Vat. lat. 299 183 — Liber Iohannis Leonis aduersus perfidias scismaticorum, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus nigro uel quasi modo florentino, incipit Etsi non sine. [1455]

177 Hieronymus presbyter, Epistulae – Les termes “antiqua alba et quasi caduca” et “satis magnum” correspondent à l’écriture caroline, presque effacée sur plusieurs feuillets, et aux dimensions (375 u 255 mm.) du ms (XIe s., Italie). 178 Sulpicius Seuerus, Vita Martini Turonensis (BHL 5610) – Le volume a disparu après 1447, car le ms Vat. lat. 1209 (XVe s.), qui contient le même texte, ne porte pas les armes d’Eugène IV. 179 Petrus Lombardus, Collectanea in Epistulas Pauli – Le terme “satis bona” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 180 Bernardus Claraeuallensis, Sermones, suivis de Leo Magnus, Sermones = Non iden-

tifié – L’emprunteur n’a pas été identifié. 181 Petrus de Luna seu Benedictus antipapa XIII, De potestate papae et concilii. 182 Basilius de Ancyra seu Basilius Magnus (Ps.), Contra Eunomium (tr. lat. Georgii

Trapezuntii ad Eugenium papam IV) – Les termes “satis bona” et “in prima carta scriptus de auro” correspondent à l’écriture humanistique ronde et au f. 1, écrit en lettres d’or, du ms (XVe s., Italie); les armes sont peintes au f. 1; Arsène de Liège a relevé l’incipit de la préface dédiée par le cardinal Bessarion à Eugène IV. 183 Iohannes Leonis, Liber aduersus perfidias schismaticorum (cf. T. KAEPPELI, Scriptores ordinis Praedicatorum Medii Aevi, II, Rome 1975, n° 2431).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 177-189

63

184 — Vita sancti Anatasii [sic] episcopi Alexandrini, littera antiqua non nimis bona, cohopertus nigro uel quasi, ligatus modo florentino, incipit Non ab re. = Vat. lat. 1215 185 — Libellus Ciriaci de barbaris, in pergameno, littera antiquissima, cohopertus sirico blauo, paucarum cartarum, incipit Postquam de rebus. = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55 186 — Libellus Marci Automasini de modis in iure studendo, paucarum cartarum, cohopertus pergameno [sic], corio rubeo, cohopertus modo florentino, incipit Sanctissime pater. = Vat. lat. 3572 187 — Libellus domini Iacobi Zeno de morte sororis Sanctissimi domini nostri, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus sirico pauonacio, incipit Mestus et luctuosissimus. [f. 16] 188 — Libellus Mafei Vegii de laude beate Monache [sic], in pergameno, littera antiqua, cohopertus corio quasi nigro modo florentino, incipit Hec tibi que princeps. = Vat. lat. 3601 inventai re 177189

189 — Scriptum Gentilis super 2i et 4i et alii tractatus, in papiro, diuersarum malarum litterarum, cum asseribus et fundello, incipit Nos dicemus [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die VI nouembris 1443”].

184 Iohannes Tortellius, Vita Athanasii Alexandrini (ad Eugenium papam IV) – Le terme “antiqua non nimis bona” correspond à l’écriture humanistique semi-cursive du ms (XVe s., Italie). 185 Cyriacus Anconitanus, Itinerarium (ad Eugenium papam IV) – Les termes “libellus” et “antiquissima” correspondent à la minceur (9 ff.) et à l’écriture gothico-humanistique du ms (a. 1441, Italie). 186 Marcus Automasinus, De modis in iure studendo – Le terme “libellus ... paucarum cartarum” correspond à la minceur (8 ff.) du ms (a. 1441, Florence), qui a conservé sa reliure originale; Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au f. 1. 187 Iacobus Zeno, Libellus de morte sororis Sanctissimi domini nostri – Le ms, qui d’après la reliure en soie devait être l’exemplaire de présentation, a disparu après 1447; une autre copie de ce texte se trouve dans le ms Milano, Bibl. Ambros., Trotti, 471 (XVe s.), f. 19-49 (cf. KRISTELLER, Iter italicum, I, 350). 188 Maphaeus Vegius, Laudatio beatae Monicae (ad Eugenium papam IV) – Les termes

“libellus” et “antiqua” correspondent à la minceur (22 ff.) et à l’écriture humanistique, légèrement inclinée, du ms (a. 1441, Florence), qui a conservé sa reliure originale. 189 L’incipit correspond à Gentilis de Fulgineo, Commentarius in Auicennae Canones = Non identifié (cf. L. THORNDIKE et P. KIBRE, col. 294) – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

64

CHAPITRE 2

190 — Liber de ingenio sanitatis et multi alii tractatus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum una tabula cohoperta albo, incipit Librum de sanitatis ingenio. = Vat. lat. 2378 191 — Item liber de ingenio sanitatis, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis discopertis, incipit Librum de sanitatis ingenio. = Vat. lat. 2379 192 — Liber Gulielmina et Cirugia [sic] in pergameno, diuersarum malarum litterarum, sine tabulis, incipit Eorum autem que fiunt [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 4 nouembris 1443”]. 193 — Scriptum Mundini, in pergameno, diuersarum litterarum, cum aseribus [sic] discopertis, incipit Omnes qui. = Vat. lat. 4466 [f. 16v] 194 — Cantica cum comento [sic], anforisma [sic] Iohannis Damasceni in medicina, littera grossa, in pergameno, et littera minuta etiam, cum clauis, incipit Inquit Aboolyt. = Vat. lat. 2439 195 — Turisianus, in pergameno, mala littera, cum asseribus cum fundello albo, incipit Librum Galieni [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii 1446”]. = Urb. lat. 244 196 — Conciliator medicinalium discordiarum, in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cohopertus corio rubeo, incipit Quod necessarium [note marg. : “Habuit suprascriptus die suprascripto”]. 190 Galenus, De ingenio sanitatis (tr. lat. Gerardi Cremonensis), suivi de nombreux traités du même auteur – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures régulières du ms (XIVe s., Italie) – Deux autres exemplaires du même texte sont décrits sous les n° 191 (Vat. lat. 2379) et 204. 191 Galenus, De ingenio sanitatis (tr. lat. Gerardi Cremonensis) – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie) – Deux autres exemplaires du même texte sont décrits sous les n° 190 (Vat. lat. 2378) et 204. 192 Guillelmus de Saliceto, Summa conseruationis; Rolandus Parmensis, Chirurgia = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise – Le ms est décrit dans la liste de Libri qui non repperiuntur (22) mais il peut s’agir aussi du n° 346. 193 Mundinus de Foroiuliensis, Commentarii in Hippocratem et in Galenum – Le terme “diuersarum “ correspond aux diverses écritures du ms (XIVe s., Italie), recueil factice de plusieurs parties. 194 Auicenna, Cantica (tr. lat. Armengaudi Blasii, avec le prologue de Benroisius et le commentaire d’Auerroes), suivi de Iohannes Serapio, Liber Aphorismorum – Les termes “grossa” et “minuta” correspondent aux différentes écritures gothiques (3/4 mm. pour le texte et 2 mm. pour le commentaire) du ms (avt. 1372, Italie). 195 Petrus Turisianus, Plusquam commentum in librum Galeni qui Microtechni intitulatur – Le terme “mala” correspond à la petit écriture gothique régulière du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 196 Petrus de Abbano, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum

(cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 1253) = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 190-203

65

197 — Liber in medicina diuersarum rerum, in papiro et pergameno, cum asseribus et fundello, diuersarum malarum litterarum, incipit Vt scribit. 198 — Liber Canonis medecine translatus in Tolleto, in pergameno, satis bona littera, cohopertus albo, uolumen satis magnum, incipit Dico quod medecina. = Vat. lat. 2412 199 — Diuersorum auctorum in medecina, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis discopertis, incipit Medicorum non solum [note marg. : “Habet suprascriptus magister Nicolaus die 4 nouembris 1443”]. [f. 17] 200 — Diuersorum auctorum in medecina in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cum asseribus fractis antiquitate, incipit Operacio medecine. = Vat. lat. 2459 201 — Scripta librorum Galieni et questiones, in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cum tabulis et fundello, altera tabula fracta, et incipit Nutrimentum. inventai re 190203

202 — Liber diuersorum auctorum in medecina, in pergameno, littera antiqua, cum tabulis discopertis, incipit Quatuor sunt uenti [note marg. : “Habet magister Nicolaus de Asisio die 4 nouembris 1443”]. 203 — Primus de Auicena, in pergameno, satis bona littera, cohopertus rubeo, incipit Dico quod medecina.

d’Eugène IV, Nicolas d’Assise – Un autre exemplaire, avec le prologue Vnum in ternario, est décrit sous le n° 239 (Vat. lat. 2447). 197 Quaestiones super quinque libros physicorum Aristotelis et aliquid sexti (cf. THORNDIKE et

KIBRE, col. 1623) = Non identifié.

198 Auicenna, Canones, liv. I (tr. lat. Gerardi Cremonensis) – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothique régulière du ms (XIVe s., Italie) – Trois autres exemplaires du

liv. I des Canones sont décrits sous les n° 203, 213 et, peut-être, 282. 199 Galenus, De locis affectis (cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 863) = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 200 Iohannes de Sancto Amando, Expositio in Antidotarium Nicolai – Le terme “diuersarum malarum” correspond aux différentes écritures cursives du ms (XIVe s., Italie). 201 Hippocrates, De alimento (tr. lat. Nicolai Regiensis), cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 968 = Non identifié. 202 Hippocrates (Ps.), Epistula ad Antiochum regem (recensio j), cf. THORNDIKE et

KIBRE, col. 1182 = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 203 Auicenna, Canones I (tr. lat. Gerardi Cremonensis) = Non identifié – Trois autres exemplaires du liv. I des Canones sont décrits sous les n° 198 sans nom d’auteur (Vat. lat. 2412), 213 et, peut-être, 282.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

66

CHAPITRE 2

204 — Galienus de ingenio sanitatis, satis bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Nero carissime [note marg. : “Habuit magister Nicolaus suprascriptus die suprascripto”]. 205 — Viaticus cum glosis Gerardi, in pergameno, satis bona littera grossa et minuta, cohopertus corio rubeo, incipit Quoniam quidam. = Vat. lat. 2454 [f. 17v] 206 — Comenti de Galieno, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Creauit deus. = Vat. lat. 2417 207 — Ysaac uniuersalium dietarum, in pergameno, mala littera, cum tabulis discopertis, incipit Quod imprimis coegit [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 4 nouembris 1443”]. = Vat. lat. 5367 208 — De utilitate particularum liber, in pergameno, diuersarum litterarum, cohopertus corio uiridi lacerato, incipit Quia liber Galieni [note marg. : “Habuit suprascriptus die suprascripto”]. 209 — Una pratica de Galieno, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et fundello, incipit Quoniam quid non solum. = Vat. lat. 2387 210 — Cirogia Galieni [sic], in papiro, non bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Propositum est. = Vat. lat. 4469 204 Galenus, De ingenio sanitatis (tr. lat.; cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 910) = Non iden-

tifié – L’incipit Nero carissime, différent de celui de la traduction par Gerardus Cremonensis (cf. n° 190 = Vat. lat. 2378 et 191 = Vat. lat. 2379), se rencontre dans d’autres manuscrits, par exemple Paris, BnF, lat. 15456 (XIIIe s.); l’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 205 Constantinus Africanus, Viaticus (cum comment. Gerardi Cremonensis) – Le ms

est décrit dans la Liste des libri qui non repperiuntur (20) – Le terme “satis bona grossa et minuta” correspond aux deux écritures gothiques (3 mm. pour le texte et 2 mm. pour le commentaire) du ms (a. 1388, Italie) – Un autre exemplaire, non glosé, est décrit sous le n° 230 (Vat. lat. 2450). 206 Auicenna, De uiribus cordis (tr. lat. Arnaldi de Villanova) – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIVe s., Italie). 207 Isaac Israëlita, Dietae uniuersales – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 208 Galenus, De utilitate particularum (tr. lat. Nicolai Regiensis, prologue), cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 1223 = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise.

209 Galenus, De passionibus uniuscuiusque particulae (tr. lat. Nicolai Regiensis) – Le

terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique “bononiensis” (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 210 Il s’agit en fait de Guillelmus de Saliceto, Chirurgia – Le terme “non bona” correspond à la petite écriture assez régulière du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, avec indication correcte de l’auteur, est décrit sous le n° 214 (Vat. lat. 4468).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 204-217

67

211 — Mesue imperfectus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipit In nomine dei misericordis. = Vat. lat. 4460 [f. 18] 212 — Pauli medici de curacione, in pergameno, bona littera grossa, cum tabullis [sic] et fundello, incipit Quemadmodum planctarum. = Vat. lat. 4461 213 — Primus et quintus de Auicena, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, cum clauis, incipit Dico quod medecina. 214 — Cirugia [sic] Gulielmi, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Propositum est. = Vat. lat. 4468 inventai re 204217

215 — Auerois, in pergameno, non bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Quoniam uentilata fuit. = Vat. lat. 2430 216 — Galienus de modis complexionum, bona littera satis grossa, cum tabulis et fundello, incipit Summe que fiunt. = Vat. lat. 2375 217 — Ethicorum [sic] Aristotelis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, cum clauis, incipit Omnis ars. = Vat. lat. 2996

211 Iohannes Mesue, Practica – Les termes “imperfectus” et diuersarum” correspon-

dent au texte mutilé de la fin et aux différentes écritures gothiques “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie). 212 Paulus Aeginensis, Epitomae medicae liber – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture régulière (3 mm.) du ms (XIIIe s., Italie). 213 Auicenna, Canones, liv. I et V (tr. lat. Gerardi Cremonensis) = Non identifié – Trois

autres exemplaires du liv I des Canones sont décrits sous les n° 198 (Vat. lat. 2412), 203 et, peut-être, 282. 214 Guillemus de Saliceto, Chirurgia – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, attribué à tort à Galien, est décrit sous le n° 210 (Vat. lat. 4469). 215 Auerroes, Colliget (tr. lat. Bonacosae) – Le terme “non bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., Italie); l’incipit Quoniam uentilata fuit est légèrement différent de celui donné par THORNDIKE et KIBRE, col. 1171 (Quando uentilata fuit super me) – Un autre exemplaire, avec l’incipit Quando uentilata, est décrit sous le n° 237 (Vat. lat. 2432). 216 Galenus, De complexionibus (tr. lat. Gerardi Cremonensis), suivi de nombreux textes du même auteur – Le terme “bona satis grossa” correspond à l’écriture gothique assez grosse (2 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 217 Aristoteles, Ethica noua (tr. lat. Roberti Grosseteste) – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

68

CHAPITRE 2

[f. 18v] 218 — Almansor et Mesue, in pergameno, bona littera, cohopertus corio albo antiquo, incipit Creator omnium deus [note marg. : “Habet magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii 1445”]. 219 — Magister Laurentius de Prato, in papiro, bonarum diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello rubeo, incipit Bonum sicut habetur. = Vat. lat. 2164 220 — Prima particula libri Galieni, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello lacerato, incipit Non est mihi necesse. = Vat. lat. 2388 221 — Liber in medecina, in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cum tabulis discopertis, altera tabula fracta, incipit Differencie febrium. = Vat. lat. 4450 222 — Cirogia [sic] Abucasis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride antiquo, incipit Postquam compleui. = Vat. lat. 4467 223 — De animalibus et uiribus animalium, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Iam expleuimus. = Vat. lat. 2420 [f. 19] 224 — Compendium aliquorum librorum Galieni, non bona littera cursiua, in pergameno, cum tabulis discopertis, incipit Vt ea que a nobis sunt. 225 — Viaticus glosatus, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Cum omne elementum. = Vat. lat. 4432 218 Rasis, De re medica ad Almansorem (tr. lat. Gerardi Cremonensis); Iohannes Mesue, Grabadin medicinarum particularum (?) = Non identifié (cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 722) – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 219 L’incipit correspond à Iohannes Buridanus, Quaestiones super librum Physicorum – Arsène de Liège a confondu l’auteur du texte et le possesseur du volume (le médecin Lorenzo Sassoli, de Prato); le terme “bonarum diuersarum” correspond aux différentes écritures cursives du ms (XIVe s., Italie). 220 Galenus, De simplicibus medicinae libri V (tr. lat. Constantini Africani) – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., Italie). 221 Il s’agit en fait d’un Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium – Le terme “diuersarum malarum” correspond aux diverses écritures cursives du ms (XIVe s., Italie). 222 Albucasis, Chirurgia (tr. lat. Gerardi Cremonensis) – Le terme “bona” (malgré le singulier il y a deux copistes) correspond aux diverses écritures gothiques du ms (XIVe s., Italie). 223 Auicenna, De anima (Canones, liv. VI – tr. lat. Gundissalini?) – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., Italie). 224 Iohannes de Sancto Amando, Diuisiones et summaria sententiarum librorum Hippocratis et Galeni = Non identifié (cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 1617). 225 L’incipit correspond à Gerardus Cremonensis, Commentum in Constantini Africani

Viaticum – Arsène de Liège n’a pas signalé le second texte du ms (Galenus, De differentiis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 218-233

69

226 — Tabula super exposicionibus nominum Ebreorum, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus uiride, incipit Qualiter tam predicacionibus. [1533] 227 — Breuiarium Serapionis, non bona littera grossa, cohopertus corio albo, incipit Incipiamus cum auxilio dei. = Vat. lat. 2424 228 — Recete Marsilii super prima quarti, in papiro, littera cursiua, cum tabulis et fundello, incipit Super Capitulum febrium [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii 1446”]. = Vat. lat. 4444 229 — Liber Panteni, in pergameno, non nimis bona littera, cohopertus corio rubeo, cum clauis, incipit Cum tocius pater sciencie. = Vat. lat. 2456 [f. 19v] inventai re 218233

230 — Viaticus, in pergameno, bona littera, cohopertus corio beratino, et incipit Quoniam quidem ut. = Vat. lat. 2450 231 — Pratica Carsati [sic], in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio albo lacerato, incipit Medinalis [sic] scarsitus. = Vat. lat. 4421 232 — Super Iohanicis, in pergameno, littera non bona, cum altera tabula rosa, et incipit in sumitate [sic] primi folei Egretudo [sic] que ossa occidit. 233 — Cirogia [sic] magistri Rolandi in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio nigro, incipit Medicina equocatur [sic]. = Vat. lat. 4473 febrium); le terme “bona” (malgré le singulier il y a deux copistes) correspond aux écritures gothiques régulières du ms (XIVe s., Italie). 226 Tabula super expositionibus nominum Hebraeorum = Non identifié. 227 Iohannes Serapio, Practica seu Breuiarium (tr. lat. Gerardi Cremonensis) – Le

terme “non bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique peu soignée (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 228 Marsilius de Sancta Sophia, Recepta ex 1a fen IV libri Canonis Auicennae collecta – Le terme “cursiua” correspond à l’écriture cursive très négligée du ms (XIVe s., Italie); l’em-

prunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 229 Constantinus Africanus, Pantegni Theorica (tr. lat. Desiderii de Montecassino) – Le terme “non nimis bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe s., Italie). 230 Constantinus Africanus, Viaticus – Le terme “bona” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, avec gloses, est décrit sous le n° 205 (Vat. lat. 2454). 231 Petrocellus Salernitanus, Practica – Le terme “bona antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie); Arsène de Liège s’est trompé dans sa transcription, l’incipit donné par le ms est Medicinalis scarsatus, mais l’incipit exact du texte est Medicinalis tractatus (cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 859). 232 Thaddaeus Florentinus, Commentum in Iohannitii Isagogem = Non identifié. 233 Rolandus Parmensis, Chirurgia – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture

régulière du ms (XIVe s., Italie); Arsène de Liège s’est trompé dans sa transcription, l’incipit exact du ms est Medicina equiuocatur.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

70

CHAPITRE 2

234 — Liber canonis tercius Auicene de egritudinibus, bona littera, cohoportus [sic] corio albo, incipit Inquit Galienus [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii (ex Februarii) 1446”]. = Vat. lat. 2415 235 — Sinonoma [sic] magistri Simonis de Ianua super uniuersos libros in medicina, in pergameno, bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Domino suo precipuo [note marg. : “Habuit suprascriptus die suprascripto”]. [f. 20] 236 — Liber Tegni Galieni cum alio tractatu in principio, in pergameno, diuersarum litterarum grossarum et minutarum, copertus corio albo lacerato, cum clauis, et incipit Potum Constantini Affricani. 237 — Liber Colliget Auerrois, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et fundello, incipit Quando uentilata fuit super me. = Vat. lat. 2432 238 — Marsilius super Tegni, in papiro, diuersarum litterarum minutarum, cum tabulis et fundello, incipit Incepturus libri Galieni. = Vat. lat. 2486 239 — Incipit Conciliator discordiarum, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo, incipit Vnum in trenario [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio 2 Ianuarii [ex Februarii] 1446”]. = Vat. lat. 2447 240 — Opusculum Gaufredi de statu ac moribus urbis curieque Romane, in pergameno, optima littera antiqua, cohopertus corio nigro modo florentino, cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit Pastor apostolicus. = Vat. lat. 3593 234 Auicenna, Canones, liv. III (tr. lat.) – Le terme “bona” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nico-

las d’Assise. 235 Simo Ianuensis, Synonyma medicinae seu Clauis sanitationis = Non identifié (cf.

THORNDIKE et KIBRE, col. 466) – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise. 236 L’incipit correspond à Constantinus Africanus, (titre non identifié), suivi de Gale-

nus, Microtegni = Non identifié. 237 Auerroes, Colliget (tr. lat. Armengaudi Blasii) – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, avec un incipit légèrement différent et plus long, est décrit sous le n° 215 (Vat. lat. 2430). 238 Marsilius de Sancta Sophia, Commentarius in Galenum – Le terme “diuersarum minutarum” correspond aux différentes petites écritures cursives (2 mm.) du ms (XVe s., Italie). 239 Petrus de Abbano, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise – Un autre exemplaire, sans le prologue Vnum in ternario, est décrit sous le n° 196. 240 Henricus Herbipolensis, De statu curiae Romanae seu Disputationes Gaufridi et Aprilis de Roma – Le terme “optima antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie); les armes sont peintes au f. 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 234-249

71

241 — Valerius Maximus, in papiro, cohopertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Vrbis Rome. = Vat. lat. 1920 [f. 20v] 242 — Salustius insimul cum Tullio de senectute, in papiro, sine cohopertura, incipit Falso queritur. 243 — Iuuenalis insimul cum uno Oracio Flacco, in papiro, in carta peccudina, incipit Semper ego auditor. 244 — Augustinus super aliquos psalmos, in pergameno, littera grossa, uolumen magnum, cohopertus corio blauio, incipit Psalmus breuis est. = Vat. lat. 452 245 — Epistole beati Bernardi ad diuersas personas, in pergameno, littera cursiua, cohopertus rubeo, cum clauis eneis, incipit Satis et plusquam. [1455] inventai re 234249

246 — Tercius Bonauenture, in pergameno, non bona littera, cum asseribus discopertis cum fundello uiride, incipit Deus autem. = Vat. lat. 911 247 — Glose in iure ciuili, in pergameno, diuersarum litterarum cursiuarum, cohoperte carta peccudina incolata, et incipiunt Formauit deus hominem. [f. 21] 248 — Apparatus seu lectura domini Bartoli de Sassoferrato, in papiro, littera cursiua, cohopertus nigro, incipit Quoniam hic non est caput libri. = Vat. lat. 2596 249 — Glosa Iohannis Andree, in pergameno, bona littera, cum tabulis et fundello, uolumen magnum, incipit Rex pacificus.

241 Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia – Le ms a conservé sa reliure origi-

nale. 242 Sallustius, Bellum Iugurthinum; Cicero, De senectute – Le ms a disparu après 1447

(cf. FOHLEN, 39, n° 54). 243 Iuuenalis, Saturae; Horatius, Opera – Le ms a disparu après 1447 (cf. FOHLEN, 37,

n° 38) 244 Augustinus Hipponensis, Enarrationes in Psalmos LI-LXXXVIII – Les termes

“grossa” et “magnum” correspondent à la grosse écriture gothique “bononiensis” (4 mm.) et aux dimensions (545 u 380 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 245 Bernardus Claraeuallensis, Epistulae. 246 Bonauentura, Commentarius in IIIm librum Sententiarum – Le terme “non bona” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 247 Guillelmus Durand, Speculum iudiciale (extr. : liv. IV) = Non identifié – Un exemplaire complet est décrit sous le n° 300 (Vat. lat. 2629); deux autres exemplaires partiels sont décrits sous les n° 122 et 108. 248 Bartolus de Saxoferrato, Lectura in Infortiatum, Pars I – Le terme “cursiua” correspond à l’écriture humanistique semi-cursive du ms (XVe s., Italie). 249 Iohannes Andreae, Glossa super Sextum = Non identifié.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

72

CHAPITRE 2

250 — Lectura super libris decretalium, id est Innocencius, in pergameno, bene meniata, optima littera, cohoperta uiride, uolumen satis magnum, incipit Legitur in Ezechiele [note marg. : “Habuit dominus Bartolomeus Paruta acolitus sanctissimi domini nostri 13 decembris 1443”]. = Vat. lat. 1439 251 — Lectura Cini, in papiro, littera mala cursiua, uolumen magnum, cophertus [sic] corio beratino lacerato, incipit Incipiunt brocardicha. = Vat. lat. 2591 252 — Liber nescio de quo in iure ueteri, in pergameno, bona littera, .XLta. cartarum, sine cohopertorio, incipit non potest sciri quia principium laceratum est. 253 — Cinus in legibus, littera non nimis bona, cohopertus corio albo antiquo, uolumen magnum, incipit Intellectus studiose. = Vat. lat. 2284 [f. 21v] 254 — Liber Bernardi de consideracione, in pergameno, littera grossa bona, cohopertus corio nigro grosso diuersis formis impresso, incipit Subiit animum dictare. = Vat. lat. 659 255 — Nicolaus de Lira super psalterium, littera satis bona, cohopertus corio [nigro barré] albo antiquo, incipit Propheta magnus surrexit. = Vat. lat. 163 256 — Tragedie Senece, in pergameno, bona littera, cohoperte carta peccudina grossa, incipiunt Soror tonantis [note marg. : “Habuit Garsias magister 4 Augusti 1444”]. 250 Innocentius papa IV, Apparatus in libros V Decretalium – Les termes “bene mi-

niata”, “optima” et “satis magnum” correspondent aux grandes initiales ornées du début de chaque livre, aux écritures gothiques (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) et aux dimensions (427 u 268 mm.) du ms (XIIIe-XIVe s., France); l’emprunteur est un acolyte d’Eugène IV, Bartolomeo Paruta – Deux autres exemplaires sont décrits sous les n° 116 (Vat. lat. 1443) et 322 (Vat. lat. 1441). 251 Brocardica et principales materiae Cini Pistoriensis, suivi de Cinus Pistoriensis, Lectura in codicem – Les termes “mala cursiua” et “magnum” correspondent à l’écriture cursive et aux dimensions (408 u 297 mm.) du ms (a. 1357, Italie). 252 Liber nescio de quo in iure ueteri = Non identifiable. 253 Cinus Pistoriensis, Lectura in codicem – Les termes “non nimis bona” et “magnum” correspondent à l’écriture gothique et aux dimensions (404 u 273 mm.) du ms (XIVe s., Ita-

lie); l’incipit est celui de la préface composée par le copiste, Rudigerus de Polonia, et dont ce volume représente l’unique exemplaire. 254 Bernardus Claraeuallensis, De consideratione ad Eugenium papam – Le terme “grossa bona” correspond à la grosse écriture régulière (3 mm.) du ms (XIIe s., France) –

Un autre exemplaire est décrit sous le n° 18 (attesté pour la dernière fois en 1455). 255 Nicolaus de Lyra, Postillae in Psalmos – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIVe s., France). 256 Seneca, Tragoediae (l’incipit est celui de l’Hercules furens) – L’emprunteur n’a pas été identifié.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 250-263

73

257 — Instituta glosata, in pergameno, sine cohopertura, bona littera, incipit Imperatoriam magestatem. = Vat. lat. 1431 258 — Compendium filosofie moralis, in pergameno, littera cursiua, cohopertum rubeo, incipit Prime partis. = Vat. lat. 4278 259 — Liber septimus digestorum, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus corio quasi rubeo, uolumen satis magnum, incipit Stipulacio non potest. = Vat. lat. 2605 [f. 22] 260 — Expedicio sancti sepulcri, in pergameno, littera bona antiqua grossa, cohopertus rubeo, cum clauis, uolumen satis magnum, incipit Diu multum ex his. = Vat. lat. 1999 inventai re 250263

261 — Iosephus in libris Iudaicili [sic] belli, in pergameno, littera bona grossa, cohopertus corio albo, incipit Quoniam bellum. = Vat. lat. 1991 262 — Liber casuum decretalium, in pergameno, litterarum minutarum satis bonarum, cohopertus albo, incipit Principio. = Vat. lat. 2343 263 — Lectura domini Gulielmi de Cunio, in pergameno, bona littera, et bene meniatus, cum tabulis et fundello, incipit Rubrica ista dicit. = Vat. lat. 2622

257 Institutiones (cum glosis) – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, sans gloses, est décrit sous le n° 265 (non identifié). 258 Hieremias de Montagnone, Compendium philosophiae moralis. 259 Bartolus de Saxoferrato, Lectura in secundam Digesti noui partem – Les termes “di-

uersarum” et “satis magnum” correspondent aux différentes écritures cursives et aux dimensions (413 u 295 mm.) du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège a relevé les premiers mots du titre en guise d’incipit. 260 Albertus Aquensis, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII – Les termes “bona an-

tiqua grossa” et “satis magnum” correspondent à la grosse écriture très régulière (3 mm.) et aux dimensions (410 u 295 mm.) du ms (XIIe s., Italie); l’incipit Diu multum ex his est celui de l’éd. Pat. lat. 166, col. 389-716; un autre incipit Saepius accensus desiderio eiusdem est donné dans l’éd. Recueil des historiens des croisades, Hist. occ., 4, 265-713. Cf. S. DE SANDRI, Itinera Hierosolymitana Crucesignatorum (saec. XII-XIII), 1 : Tempore Primi Belli Sacri – 2 : Tempore regum Francorum (1100-1187), Jérusalem 1978-1980, 2 vol., IX + 378 et XLII + 495 p. 261 Flauius Iosephus, De bello Iudaïco (tr. lat. Rufini Aquileiensis) – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 262 Iohannes de Deo, Casus decretalium cum concordantia Decreti – Le terme “minuta-

rum satis bonarum” correspond aux différentes petites écritures (1,5 et 2 mm.) du ms (XIIIe s., Italie). 263 Guillelmus de Cuneo, Lectura in codicem – Les termes “bona” et “bene meniatus” correspondent à l’écriture gothique “bononiensis” et aux deux initiales historiées (f. 3) du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

74

CHAPITRE 2

264 — Nouella Iohannis Andree, in papiro, diuersarum litterarum, cohoperta albo, incipit Cum eram paruulus, sed in primo foleo incipit Constitucio [note marg. : “Habuit dominus Bartolomeus Paruta die primo februarii 1444”]. 265 — Instituta, in pergameno, bona littera satis, cum tabulis et fundello, incipit Imperatoriam magestatem [note marg. : “Habuit dominus Alexander filius magistri Angelini die VI nouembris 1443”]. [f. 22v] 266 — Suma [sic] super decretalibus, in pergameno, littera minuta bona, sine tabulis, incipit Glosarum diuersitas. = Vat. lat. 2311 267 — Seneca de beneficiis, in pergameno, diuersarum litterarum, cohopertus corio albo, incipit Inter multos et varios. = Vat. lat. 2211 268 — De uita et moribus filosoforum, in pergameno, littera minuta non bona, cohopertus carta peccudina, incipit Primum itaque dicam. 269 — Liber decretalium, in pergameno, glosatus, bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Gregorius. = Vat. lat. 1381 270 — Liber de noui operis nunciacione, in pergameno, glosatus, bona littera, et cohopertus corio rubeo, incipit Hec edicto premittitur. = Vat. lat. 1424 271 — Liber diuersorum tractatuum in theologia, in papiro, diuersarum litterarum cursiuarum, cohopertus corio rubeo, incipit Multi multa sciunt.

264 Iohannes Andreae, Nouella super VI° decretalium = Non identifiable – L’emprun-

teur est un acolyte d’Eugène IV, Bartolomeo Paruta; le ms a disparu après 1447. 265 Institutiones = Non identifié – L’emprunteur n’a pas été identifié – Un autre exemplaire, avec gloses, est décrit sous le n° 257 (Vat. lat. 1431). 266 Gaufridus de Trani, Summa super Decretalibus – Le terme “minuta bona” correspond à la petite écriture régulière (1 mm.) du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire,

avec nom d’auteur, est décrit sous le n° 120 (Vat. lat. 2310). 267 Seneca, De beneficiis – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures gothiques du ms (XIVe s., Italie). 268 De diuisione et laude philosophiae = Non identifié – Le ms a disparu après 1447 – Le même texte, suivi des Vitae philosophorum, se trouve dans le ms Firenze, B.N.C., Conv. Sopp., G. 4. 1111 (cf. KRISTELLER, I, 160) qui est en papier et ne peut correspondre au ms d’Eugène IV qui est en parchemin. 269 Decretales – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe-XIVe s.,

France du Sud). 270 Digestum nouum – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIVe s., Italie). 271 Bernardus Claraeuallensis, Meditationes = Non identifié.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 264-278

75

[f. 23] 272 — Exposiciones euangeliorum et transitus Iheronimi, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus corio albo, cum tribus clausuris, incipit Patri Reuerendissimo. [1533] 273 — Seneca ad Nouacianum de ira, in pergameno, sine cohopertura, bona littera, incipit Exigisti a me. = Vat. lat. 2209 274 — Declamaciones Senece, in pergameno, sine cohopertorio, satis bonarum litterarum, incipiunt Exigistis. [1475] 275 — Tractatus in theologia, sermones Augustini, in papiro, diuersarum litterarum cursiuarum, cum tabulis et fundello, incipit Veteris ac noue legis. = Vat. lat. 687 276 — Treni glosati, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipiunt Quomodo sedet. = Vat. lat. 110 277 — Libellus de diuersis ordinacionibus ecclesiasticis, in pergameno, satis bona littera, 40 cartarum, cohopertus carta peccudina, incipit Quando Episcopus Cardinalis. = Vat. lat. 4741 [f. 23v] inventai re 264278

278 — Liber Francisci Petrarce de remediis utriusque fortune, in papiro, bona littera cursiua, cohopertus corio rubeo, cum clauis, incipit Franciscus Petrarcha. = Vat. lat. 4521

272 Expositiones euangeliorum, suivies de Hieronymus presbyter, Vita et Transitus = Non identifié. 273 Seneca, Dialogi – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique un peu arrondie du ms (XIVe s., Italie). 274 Seneca rhetor, Declamationes. 275 Iohannes de Fonte, OFM, Conclusiones ex Petri Lombardi libris Sententiarum, suivies d’Augustinus Hipponensis, Sermones – Le terme “diuersarum cursiuarum” correspond aux diverses écritures cursives du ms, recueil factice de deux parties (XIVe s. et XVe s., Italie). 276 Lamentationes Ieremiae (cum glosis) – Le terme “bona” correspond à l’écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 277 Latinus de Malabranca, Caerimoniale Pontificale Romanum – Les termes “satis bona” et “40 cartarum” correspondent à l’écriture gothique des f. 1-12 (XIIIe s., Italie) et à la

minceur (32 ff.) du ms. 278 Petrus Paulus Vergerius, Vita Francisci Petrarcae, suivi de Franciscus Petrarca, De remediis utriusque fortunae – Le terme “bona cursiua” correspond à l’écriture humanistique semi-cursive du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

76

CHAPITRE 2

279 — Queremonia [sic] Fedrici [sic] imperatoris contra papam, in pergameno, littera cursiua, cohoperta corio rubeo, incipit Fedricus. = Vat. lat. 3999 280 — Virgilii Centones, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Iamdudum. = Vat. lat. 1667 281 — Liber de uirtutibus naturalibus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis discopertis, incipit Quia sentire et moueri. = Vat. lat 2384 282 — Auicena, in pergameno, bona littera, balucatus et retractus in capite, cohopertus carta peccudina lacerata, incipit Imprimis deo gratias. 283 — Missale unum magnum, in pergameno, antiquissimum, littera antiqua, sine principio, cohopertum corio nigro, incipit Pastores loquebantur. = Vat. lat. 4770 [f. 24] 284 — Missale unum, in pergameno, satis bona littera, sine epistolis et euangeliis, cum tabulis discopertis. = Vat. lat. 4768 285 — Sextus, in papiro, peximarum litterarum diuersarum, cum tabulis discopertis, incipit Bonifacius episcopus. = Vat. lat. 2500 286 — Recolecte domini Angeli de Perusio, in papiro, littera cursiua parua, cohopertus corio nigro, cum clauis, incipit Seruum fugitiuum. = Vat. lat. 2615

279 Petrus de Vinea, Epistulae – Le terme “cursiua” correspond à l’écriture cursive de chancellerie du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège a relevé l’adresse en guise d’incipit, le texte commence par Collegerunt pontifices. 280 Proba, Centones Vergilianae – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothicohumanistique du ms (XIVe s., Italie). 281 Galenus, De uirtutibus naturalibus (tr. lat.) – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures gothiques du ms (XIVe s., Italie). 282 Auicenna, Canones (tr. lat. Gerardi Cremonensis) = Non identifié (cf. THORNDIKE et KIBRE, col. 705) – Trois autres exemplaires du liv. I des Canones sont décrits sous n° 198 (Vat. lat. 2412), 203 et 213. 283 Missale benedictinum – Les termes “antiquissimum” et “antiqua” correspondent à l’ancienneté et à l’écriture caroline du ms (XIe s., Italie). 284 Missale uotiuum – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture arrondie du ms (XVe s., Italie). 285 Liber Sextus – Le terme “peximarum diuersarum” correspond aux différentes écritures humanistiques cursives du ms (XVe s., Italie) – Un autre exemplaire, en parchemin et non glosé, est décrit sous le n° 323 (Vat. lat. 2499). 286 Angelus de Vbaldis, Recollectae secundae partis Codicis – Le terme “cursiua parua” correspond à la petite écriture humanistique cursive (1,5 mm.) du ms (a. 1424, Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 279-295

77

287 — Sallicetus super quinto codicis, in papiro, littera cursiua minuta, cum tabulis et fundello, incipit Continua rubricam. = Vat. lat. 2618 288 — Leges, consilia et tractatus, in papiro, diuersarum litterarum, carta peccudina, cum una fibia, incipit Quoniam post comple. = Vat. lat. 2656 289 — Odofredus in Iureciuili [sic], in pergameno, satis bona littera, sine tabulis, in principio laceratus siue rosus, incipit Quia sepe. [f. 24v] 290 — Liber diuersorum tractatuum in Iureciuili [sic], in papiro, littera cursiua, cohopertus corio blauo, incipit Per omnia. = Vat. lat. 2625 291 — Recollecte et reppeticiones in Iureciuili [sic], in papiro, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipiunt Premissis casibus. = Vat. lat. 2589 inventai re 279295

292 — Liber recollectarum, in papiro, mala littera, cum tabulis et fundello, incipit Codicis domini Iustiniani. = Vat. lat. 2624 293 — Formularius bullarum, in papiro, diuersarum litterarum cursiua littera, cohopertus carta peccudina, incipit Venerabili patri Episcopo. = Vat. lat. 3940 294 — Formularius in notaria, in papiro, littera cursiua, cohopertus carta peccudina, incipit Iudex. 295 — Duo libri stricti et longi in quibus sunt recollecte in papiro, littera cursiua, cohoperti carta peccudina.

287 Bartholomaeus de Saliceto, Lectura in Vm Codicis librum – Le terme “cursiua minuta” correspond à la petite écriture cursive (1,5 mm.) du ms (XVe s., Italie). 288 Tancredus de Bononia, Practica seu Summa compendiosa – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures cursives du ms (XIVe-XVe s., Italie); la leçon erronée

du ms a été reprise par Arsène de Liège, l’incipit exact du texte est Quoniam post compilationem. 289 Odofredus, Tractatus de iure ciuili = Non identifié. 290 Nicolaus Spinellus, Lectura in Infortiatum – Les “diuersi tractatus” sont pour la

plupart des traités de Bartolus de Saxoferrato; le terme “cursiua” correspond à l’écriture cursive peu soignée du ms (XIVe-XVe s., Italie). 291 Dinus de Mugello, De regulis iuris – Le terme “diuersarum” correspond aux différentes écritures cursives du ms (XVe s., Italie). 292 Recollectae ex Lecturis in Codicem – Le terme “mala” (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) correspond aux écritures humanistiques peu soignées du ms (XVe s., Italie). 293 Formularius bullarum – Le terme “diuersarum litterarum littera cursiua” corres-

pond aux différentes écritures cursives du ms (ca. 1389-1395, Italie), dont l’ancienne reliure en parchemin a été remontée sur onglet à la fin du volume. 294 Formularius in notaria = Non identifié – Le ms, décrit de 1481 à 1550, a probablement été transféré à l’Archivio Segreto Vaticano. 295 Recollectae in iure = Non identifiable.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

78

CHAPITRE 2

[f. 25] 296 — Liber paucarum cartarum in papiro, cohopertus pergameno, de Correctione bullarum, incipit Sanctissimo. 297 — Tercia pars sancti Thome, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Quia saluator noster [note marg. : “Habuit dominus Matheus pro congregatione sancti Iohannis Lateranensis”]. = Vat. lat. 749 298 — Suma [sic] extracta de Iohanina, in pergameno, non bona littera, cohoperta corio albo, cum tabulis, incipit De simonia. = Vat. lat. 2306 299 — Liber ordinacionis uidelicet de prauitate Discori [sic] Alexandrini, in pergameno, littera optima antiqua, cum tabulis, cohopertus corio subnigro, ligatus modo florentino, cum clauis eneis, incipit Posteaquam. = Vat. lat. 1344 300 — Speculum Iudiciale magistri Gulielmi Durantis, in pergameno, optima littera, uolumen magnum, cum tabulis et fundello lacerato, incipit Reuerendo in Christo patri [note marg. : “Habuit dominus Franciscus de Padua. Florentie restituit”]. = Vat. lat. 2629 301 — Virgilius, in pergameno, littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, cum clausuris argenteis, et incipit Titire tu patule. [note marg. : “Habuit dominus Iohannes Barozius sed dicit non se sed Angelum Carazolum habuisse”]. [1518] [f. 25v] 302 — Genologie [sic] deorum, in papiro, cohoperte uiride, littera cursiua, cum tabulis, incipit Si satis [note marg. : “Habuit Garsias familiaris domini Cipriani cubicularii die 21 Ianuarii 1445”]. = Vat. lat. 2940

296 De correctione bullarum = Non identifié. 297 Thomas Aquinas, Summa theologica, IIIa – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothique du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur n’a pas été identifié. 298 Guillelmus de Kayotho, Compendium summae confessorum Iohannis de Friburgo abbreuiatae – Le terme “non bona” correspond à l’écriture gothique négligée du ms (XIVe s., Italie). 299 Dioscorus Alexandrinus, Ordo narrationis de prauitate – Le terme “optima antiqua” correspond à l’écriture régulière du ms (fin XIIe s., France). 300 Guillelmus Durand, Speculum iudiciale – Les termes “optima” et “magnum” correspondent à l’écriture gothique “bononiensis” et aux dimensions (441 u 273 mm.) du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est Franciscus de Lignamine († 1462), év. de Padoue – Trois exemplaires partiels sont décrits sous les n° 108, 122 et 247. 301 Vergilius, Opera – L’un des emprunteurs, Giovanni Barozzi, est un petit-neveu d’Eugène IV. 302 Iohannes Boccacius, Genealogiae deorum gentilium – Le terme “cursiua” correspond à l’écriture cursive des premiers feuillets du ms (XVe s., Italie), mais la partie prin-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 296-309

79

303 — Liber de natura deorum, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello uiride, et incipit Cum multe res. = Vat. lat. 2909 304 — Ouidius de fastis, paruum uolumen, in pergameno, satis bona littera, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Tempora. [1455] 305 — Oraciones Eschinis et Demostenis, in papiro, littera cursiua modo antiquo, cohopertus rubeo, incipit Quanti conatus [note marg. : “Habuit dominus B. Rouorella [sic] die VII decembris 1443”]. 306 — Tullius de officiis, de senectute, de amicitia, paradossa, in pergameno, cohopertus subrubro, cum clauis, littera perfecta antiqua, incipit Quamquam te Marce fili etc. 307 — Libellus Leonardi Aretini, in papiro, diuersarum litterarum littera cursiua, cum tabulis, cohopertus albo, incipit Inter clamosos [note marg. : “Habuit dominus B. Rouorella [sic] die suprascripto”]. = Vat. lat. 2066 [f. 26] 308 — Libellus uite Marci Antonii, in pergameno, littera antiqua bona, cohopertus subrubeo, incipit Marci Antonii [note marg. : “Habuit dominus Nerius auditor domini Camerarii”]. = Vat. lat. 1885 inventai re 296309

309 — Scriptum uel glose super primum Sententiarum, in pergameno, mala littera, cohopertus corio (rubeo cum barré) blauo, cum clauis, incipit In nomine omnipotentis. = Vat. lat. 940

cipale, avec le texte de Boccace dont Arsène de Liège a relevé l’incipit, est en gothicohumanistique (XIVe s., fin); l’emprunteur n’a pas été identifié. 303 Cicero, De natura deorum – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothique régulière du ms (XIIIe s., Italie). 304 Ouidius, Fasti = Non identifiable. 305 Aeschines, Oratio contra Ctesiphontem in Demosthenem (tr. lat. Leonardi Bruni Are-

tini; cf. F. DE MARCO, Un nuovo codice di Leonardo Bruni traduttore, in Aevum, 33 (1959), 274-277) – L’emprunteur est Bartolomeo Rouerella († 1476), secrétaire d’Eugène IV de 1442 à 1447; le ms a disparu après 1447. 306 Cicero, De officiis, De senectute, De amicitia, Paradoxa ad Brutum = Non identifié. 307 Plato, Epistulae I-XXII (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini ad Cosmum Mediceum) – Le

terme “diuersarum cursiua” correspond aux différentes écritures humanistiques cursives du ms, recueil factice de quatre parties (XVe s., Italie); l’emprunteur est Bartolomeo Rouerella († 1476), secrétaire d’Eugène IV de 1442 à 1447. 308 Plutarchus, Vita Marci Antonii (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) – Les termes “libellus” et “antiqua bona” correspondent à la minceur (58 ff.) et à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 309 Petrus Aureoli, Commentarius in Im librum Sententiarum – Le terme “mala” correspond à l’écriture gothique du ms (XIIIe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

80

CHAPITRE 2

310 — Filosofia Aristotelis, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus corio partim rubeo partim nigro, incipit Omnes homines. = Vat. lat. 2085 311 — Boetius de trinitate, de ebdomadibus, de duabus naturis, cohopertus uiride, cum tabulis et clauis, littera bona et grossa, incipit Omnium. = Vat. lat. 560 312 — Vgolinus super quarto libro Sententiarum, in pergameno, littera mala, cohopertus olim rubeo, cum tabulis et scutis, incipit Exemplum. = Vat. lat. 1094 313 — Scripta diuersorum doctorum, in pergameno, diuersarum litterarum, cohopertus albo, sine tabulis, et incipit Missit [sic] uerbum suum. [f. 26v] 314 — Vgo de Sancto Victore super Ierachiam [sic] beati Dionisii, in pergameno, littera antiqua bona grossa, cohopertus albo, cum tabulis, incipit De differencia mundane. = Vat. lat. 179 315 — Psalterium partim in latino partim in greco, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et clauis, cohopertus corio rubeo. = Vat. lat. 81 316 — Questiones Gregorii Ariminensis super primo Sententiarum, in pergameno, pexima littera, cum tabulis et clauis, choopertus [sic] corio rubeo, et incipiunt Circa prologum. = Vat. lat. 1104 317 — Albertus Alifas super Sententiis, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis, cohopertus uiride, incipit Vtrum commensuracio. = Vat. lat. 1111

310 Aristoteles, Metaphysica (tr. lat. Guillelmi de Moerbeke) – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture gothique (3 mm.) du ms (XIIIe s., France du Sud). 311 Boethius, De trinitate, De ebdomadibus, De duabus naturis – Le terme “bona grossa” correspond aux grosses écritures régulières (4 mm. pour le texte et 3 mm. pour le commentaire) du ms (XIVe s., France). 312 Hugolinus de Malabranca, Commentarius in IVm librum Sententiarum – Le terme “mala” correspond à la petite écriture gothique du ms (XIVe s., Italie). 313 Thomas Aquinas, Commentarius in IVm librum Sententiarum = Non identifié. 314 Hugo de Sancto Victore, Expositio in Ps. Dionysii Hierarchiam caelestem – Le terme “antiqua bona grossa” correspond à la grosse écriture régulière (3 mm.) du ms (XIIe s.,

France). 315 Psalterium gallicanum, una cum uersione LXX interpretum – Le terme “bona grossa” correspond à la grosse écriture régulière (3 mm.) de la partie latine du ms (XIIe s., Fran-

ce). 316 Gregorius Ariminensis, Lectura in Im librum Sententiarum – Le terme “pexima” correspond à la petite écriture cursive du ms (XIVe-XVe s., Italie). 317 Robertus Halifax, Commentarius in Im et IIm libros Sententiarum – Le terme “satis bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 310-325

81

318 — Lectura super tercium et quartum Sententiarum, in pergameno, non bona littera, tabulis discopertis, incipit Vbi uenit. = Vat. lat. 914 319 — Summa Prepositini, in pergameno, diuersarum litterarum non bonarum, sine tabulis, incipit Qui producit uentos. = Vat. lat. 1174 [f. 27] 320 — Epistole Senece ad Lucillum, in pergameno, competenti littera, cohoperte corio albo, sine tabulis, incipiunt Lucius Anneus Seneca. = Vat. lat. 2200 321 — Marsilius super tribus primi Auicene, in papiro, uolumen magnum et grossum, littera cursiua satis bona, cum tabulis et fundello, incipit In principio presentis lecture. = Vat. lat. 2487 322 — Innocentius, in pergameno, perfecta littera, cum asseribus, cohopertus albo corio, incipit Legitur in Ezechiele. = Vat. lat. 1441 323 — Sextus glosatus, in pergameno, bona littera, cum asseribus, cohopertus corio olim uiride, incipit Bonifacius episcopus. = Vat. lat. 2499 324 — Octaua synodus, in pergameno, littera quasi antiqua, cohopertus corio quasi subnigro modo florentino, incipit Quia diuina prouidencia. = Vat. lat. 1332 inventai re 310325

325 — Septima sinodus, in pergameno, bona littera tamen diuersa, cohopertus corio subnigro, incipit Domino Coangelico. = Vat. lat. 1330 318 Bonauentura, Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum – Le terme “non bona” correspond à la petite écriture régulière du ms (XIIIe s., Italie). 319 Praepositinus Cremonensis, Summa contra haereticos – Le terme “diuersarum non bonarum” correspond aux différentes écritures régulières du ms (XIIIe s., Italie). 320 Hieronymus presbyter, Vita Senecae, texte suivi de Seneca, Epistulae ad Lucilium – Le terme “competenti” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie). 321 Marsilius de Sancta Sophia, Commentarius in Auicennam – Les termes “magnum

et grossum” et “cursiua satis bona” correspondent aux dimensions (428 u 293 mm.), à l’épaisseur (254 ff.) et à l’écriture cursive du ms (XIVe s., Italie). 322 Innocentius papa IV, Apparatus in libros V Decretalium – Le terme “perfecta” correspond à l’écriture gothique régulière du ms (XIIIe s., France) – Deux autres exemplaires

sont décrits sous les n° 116 (Vat. lat. 1443) et 250 (Vat. lat. 1439). 323 Liber Sextus (cum glosis) – Le terme “bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XIVe s., Italie) – Un autre exemplaire, en papier et non glosé, est

décrit sous le n° 285 (Vat. lat. 2500). 324 Concilium Constantinopolitanum IV – Le terme “quasi antiqua” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège n’a pas signalé les armes

peintes au bas du f. 1. 325 Concilium Nicaenum II – Le terme “bona tamen diuersa” (malgré le singulier il y a plusieurs copistes) correspond aux différentes écritures humanistiques du ms (XVe s., Italie); Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au bas du f. 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

82

CHAPITRE 2

[f. 27v] 326 — Vita sancti Prosdocimi confessoris, in pergameno, littera formata bona, cohopertus nigro modo florentino, incipit Beatissimus. = Vat. lat. 3723 327 — Liber fratris Iohannis Leonis de sinodis et ecclesiastica potestate, in pergameno, bona littera, cohopertus subrubeo modo florentino, incipit Rerum diuinarum. = Vat. lat. 4127 328 — Liber contra errores Bossinensium, in papiro, mala littera, cohopertus carta peccudina, incipit Primus articulus. 329 — Liber Francisci Petrarce, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio rubeo subnigro modo florentino, Aliquandiu pater beatissime incipit. 330 — Liber Romanorum imperatorum [note marg. : “Habet dominus Paulus Barbo”]. 331 — Tullius de officiis, de paradossis [note marg. : “Habet suprascriptus”]. [f. 28] 332 — Vnum missale, pulcherrimum, littera ualde grossa, notabiliter meniatum, habet tantummodo missas festiuas, cohopertus ueluto pauonacio, cum clausuris argenteis satis magnis, cum una turri intus et capello cardinalisco. [1518] 333 — Liber de potestate pape et Concilii, in papiro, (cum barré) diuersarum litterarum, ligatus carta peccudina, incipit Iussiones.

326 Vita S. Prosdocimi confessoris – Le terme “formata bona” correspond à l’écriture gothique “bononiensis” du ms (XVe s., Italie), qui a gardé sa reliure originale; Arsène de Liège n’a pas signalé les armes peintes au bas du f. 1. 327 Iohannes Leonis, OP, De synodis et ecclesiastica potestate (ad Eugenium papam IV – Le terme “bona” correspond à l’écriture humanistique ronde du ms (XVe s., Italie), qui a gardé sa reliure originale. 328 Iohannes de Turrecremata, OP, Probationes 38 articulorum quos tenent Hussitae = Non identifié. 329 Franciscus Petrarca, Epistulae Seniles, VII, 1 (ad Urbanum papam V) = Non identi-

fié. 330 Liber imperatorum Romanorum = Non identifiable – Le volume est peut-être décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (29) – L’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462). 331 Cicéro, De officiis, Paradoxa ad Brutum = Non identifiable – L’emprunteur est l’un des neveux d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462). 332 Missale. 333 Guillelmus de Montegaudio, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV = Non

identifié – Le ms, décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (17), figure une seconde fois sous le n° 344, mais il s’agit peut-être du même volume.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 326-341

83

334 — Liber de potestate pape et Concilii, in papiro, cum tabulis, cohopertus corio rubeo, littera grossa cursiua, incipit Reuerendissimo in Christo patri. 335 — Secunda pars de dictis Tullii, in papiro, diuersarum litterarum cursiuarum, ligatus in carta peccudina, incipit Nares eo quod. 336 — Magister sententiarum magistri Ludouici de Ortis, in pergameno, bona littera satis grossa, cohopertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Cupientes aliquid de [note marg. : “Habuit dominus Iacobus Zeno subdiaconus 11 marcii 1444 restitutus herede magistri Ludouici mandato domini nostri”]. 337 — Quidam libellus parui ualoris in medecina, et habet aliquos psalmos intus, uidetur unum breuiarium portatile, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis, cohopertus corio olim [note marg. : “Habuit dominus Alfonsus 17 decembris 1443”]. [f. 28v] 338 — Aliqua gesta pontificum et aliqua iura Camere apostolice super feudis, in pergameno, littera satis bona cursiua, cohopertus rubeo modo florentino, incipiunt. [1455] 339 — Secundum sentenciarum Alexandri de Alis, in littera parua, et pergameno, sine cohopertoriis. = Vat. lat. 703 340 — Item quandam lecturam super quartum sententiarum, in pergameno, sine cohopertoriis, cuius folea tot sunt combusta quod uix legi possit in multis locis. inventai re 326341

341 — Item quendam librum antiquum, in pergameno scriptum, in quo sunt plura quodlibeta doctorum theologie, cohopertus corio albo. = Vat. lat. 1032

334 De potestate papae et concilii = Non identifié. 335 Cicero, Florilegia, 2a pars – Sur ce florilège, et sur ce ms qui a disparu après 1447,

cf. FOHLEN, 7 n. 26 et 34, n° 22. 336 Petrus Lombardus, Sententiae – Le volume, décrit puis biffé dans la liste des Libri

qui non repperiuntur (44), appartenait à Ludovicus de Ortis, médecin du pape, et a été rendu à son héritier; il est décrit une nouvelle fois sous le n° 350. 337 Non identifiable – L’emprunteur n’a pas été identifié. 338 Gesta Pontificum, suivi de Iura Camerae apostolicae super feudis = Non identifiable. 339 Alexander Halensis, Commentarius in IIm librum Sententiarum – Le ms est décrit

avec l’incipit (Completis tractatibus) dans la liste des Libri qui non repperiuntur (41); le terme “parua” correspond à la petite écriture gothique (1 mm.) du ms (XIVe s., Italie). 340 Lectura super IVm librum Sententiarum = Non identifiable. 341 Godefridus de Fontibus, Quodlibeta V-XIV.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

84

CHAPITRE 2

342 — Item quendam librum in pergameno, scriptum nouum, cohopertum de rubeo, in quo est tractatus de potestate pape compillatus per dominum prepositum Theolosanum [sic] [note en marge des n° 339-342 qui ont été copiés en un seul paragraphe : “Istos libros habuit Reuerendissimus dominus Cardinalis sancti Sixti die XVIII Februarii 1447”]. = Vat. lat. 1019 343 — Libellus de ornatu spiritualium nuptiarum, in pergameno, littera competente, cohopertus albo, incipit Flagitastis fratres. 344 — Liber de potestate pape et Concilii, in papiro, mala littera teutonica, cohopertus pergameno, incipit Iussiones [note marg. : “Habuit suprascriptus dominus Cardinalis ut in suprascripto capitulo continetur”]. 345 — Dialogus sancti Gregorii pape, in pergameno, ligatus modo florentino, cum litteris aureis in primo foleo, littera perfecta antiqua, cum armis sanctissimi domini nostri, incipit Quadam die [note marg. : “Habuit dominus Matheus pro sancto Iohanne Lateranensi”]. [f. 29] 346 — Gulielmina et Cirogia [sic], in pergameno, diuersarum litterarum, sine cohopertorio, incipit Eorum autem que fiunt [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio”].

342 Bernardus de Rosergio, Promptuarium ecclesiae – Le ms est décrit avec l’incipit (A summo celo) dans la liste des Libri qui non repperiuntur (42) et le terme “scriptum nouum” correspond bien à la date de copie du ms (a. 1440, France); l’emprunteur des n° 339-342 est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 343 Iohannes Ruysbrochius seu Iohannes Climacus (Ps.), Liber de ornatu spiritualium

nuptiarum (tr. lat. Guillelmi Iordani) – Le ms, qui est décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (6), a probablement disparu après 1447. 344 Guillelmus de Montegaudio, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV = Non

identifié – Le ms, qui est décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (17) figurait, d’après la note marginale de l’inventaire, une première fois sous n° 333, mais l’écriture et la reliure sont indiquées de façons différentes; l’emprunteur est Juan de Torquemada († 1468), cardinal au titre de Saint-Sixte. 345 Gregorius Magnus, Dialogi – Le ms est décrit puis biffé dans la liste des Libri qui

non repperiuntur (18); l’emprunteur n’a pas été identifié; le volume a disparu après 1447, les mss Vat. lat. 596 (XIIe-XIIIe s.) et 600 (XIVe s.), contenant le même texte, ne portent pas les armes d’Eugène IV. 346 Guillelmus de Saliceto, Summa conseruationis; Rolandus Parmensis, Chirurgia = Non identifié – L’emprunteur est l’un des médecins d’Eugène IV, Nicolas d’Assise – Le ms est peut-être décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (22); un volume analogue, peut-être le même, est décrit sous le n° 192.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INVENTAIRE 342-351

85

347 — Vita sancti Gregorii pape, in pergameno, littera optima grossa, cohopertus rubeo modo florentino, et est cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit Suscipe Romuleos [note marg. : “Habuit dominus Episcopus Senensis”]. 348 — Libellus priuilegiorum datorum monacis nigris, in pergameno, et incipit Benedictus [note marg. : “Habuit dominus Arsenius pro monasterio sancti Pauli”]. = Vat. lat. 3988 349 — Pars una Biblie incipiens a parabolis Salamonis [sic], in pergameno, pulcherrima littera grossa, solemniter miniata et solemniter istoriata, cohoperta rubeo scuro, ligata modo florentino, cum clausuris argenteis deaureatis. [1518] 350 — Magister sentenciarum magistri Ludouici de Orto, in pergameno, bona littera satis grossa, cohopertus corio rubeo, cum clauis etc. [note marg.: “Alibi supra in precedenti folio restitutus fuit herede domini magistri Ludouici”]. inventai re 342351

[f. 29v] 351 — Martilogium, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, incipit Circucisio [sic] domini nostri [note marg. : “Habuit dominus episcopus Senensis”]. = Vat. lat. 377

347 L’incipit, qui est celui du poème précédant la Vita, correspond à Iohannes Diaconus, Vita Gregorii magni – Le ms est décrit puis biffé dans la liste des Libri qui non repperiuntur (2); l’emprunteur est Cristoforo de Sancto Marcello († 1444), év. de Sienne; le volume a probablement disparu après 1447, les mss Vat. lat. 1207 et Vat. lat. 1208, contenant le même texte, ne portent pas les armes d’Eugène IV. 348 Benedictus papa XII, Constitutiones pro monachis nigris – Le ms est décrit puis biffé dans la liste des Libri qui non repperiuntur (11); le terme “libellus” correspond à la minceur (30 ff.) du ms (XIVe s., Italie); l’emprunteur est Arsène de Liège († 1457), rédacteur de la liste et de l’inventaire. 349 Biblia (2a pars) – Le ms est décrit dans la liste des Libri qui non repperiuntur (26);

l’emprunteur, signalé par une simple accolade renvoyant à l’article précédent, est Arsène de Liège († 1457), rédacteur de la liste et de l’inventaire. 350 Petrus Lombardus, Sententiae – Le volume a déjà été décrit sous le n° 336. 351 Ado Viennensis, Martyrologium – Le ms est décrit puis biffé dans la liste des Libri qui non repperiuntur (7); le terme “bona” correspond à l’écriture cursive du ms (XIIe s.,

Italie); l’emprunteur est Cristoforo de Sancto Marcello († 1444), év. de Sienne.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 3

LES TEXTES Selon les informations fournies par les volumes et selon ses connaissances personnelles, Arsène de Liège a présenté, dans la liste et l’inventaire, le contenu et l’incipit de diverses façons1.

I) Le contenu 1) La liste Trois articles seulement indiquent deux auteurs et/ou textes (5, 13 et 22); plus de la moitié des articles donne un titre d’oeuvre; lorsqu’il y a un nom d’auteur, il apparaît au nominatif dans trois articles où il précède le titre de l’oeuvre (3, 16 = Urb. lat. 1425, et 37); mais il est le plus souvent au génitif, le titre venant une fois après (1), mais huit fois avant (5, 13, 18, 27, 38, 39, 41 = Vat. lat. 703, et 43); le nom de l’auteur est donné seul, au nominatif, dans six articles, Dantes (31), Ezechiel (28), Marsilius (25), Plautus (35), Sallustius (33) et Vulpianus (30). Des termes génériques sont souvent employés, sept fois libellus (6, 11 = Vat. lat. 3988, 15, 19, 23, 36 et 39) ou liber, au singulier dans cinq articles (8, 10, 17, 24 et 34) et au pluriel dans un seul (21). Trois articles signalent que le volume décrit fait partie d’un tout, Milleloquium Augustini, pars 2 (1), Pars una biblie incipiens a parabulis Salamonis [sic] (26) et Secunda pars Alexandri de Aliis (41 = Vat. lat. 703). Un article est rédigé en italien (14); un autre mentionne la présence de gloses, Ezechiel glosatus (28). 2) L’inventaire Les articles indiquent, dans leur très grande majorité, un auteur et un titre; lorsque le contenu est partiellement ou totalement détaillé, les 1 Les manuscrits identifiés sont signalés au fur et à mesure en gras.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES TEXTES

87

différentes oeuvres présentes dans un même manuscrit font parfois l’objet d’une énumération complète, même si elles sont assez nombreuses, et il peut y avoir ainsi trois titres (3, 16, 19, 37, 119, 152, 167 et 311), quatre titres (104, 168 et 306), voire cinq (25), sept (73), neuf (32), dix (13) ou douze titres (33); qu’il y ait un seul titre, suivi d’autres oeuvres non précisées, ou plusieurs textes, le rédacteur a employé et parfois concurrement : – soit une indication précise : in simul (242 et 243), in uno uolumine (32 = Vat. lat. 208 et 104 = Vat. lat. 993), item répété avant chaque texte (16 = Vat. lat. 477+502, 24 = Vat. lat. 656, 52 = Vat. lat. 1004, 55 = Vat. lat. 4313 et 62 = Vat. lat. 963) et omnes in uno uolumine (13 = Vat. lat. 450). – soit une formule plus générale, après la ou les deux premières oeuvres : cum alio tractatu in principio (236), et alia opuscula (162 = Vat. lat. 4527), et alii tractatus (189), et alii tractatus et certe questiones (168 = Vat. lat. 2880), et duodecim tractatus eiusdem (24 = Vat. lat. 656), et multi alii tractatus (190 = Vat. lat. 2378), et omnes alii (33 = Vat. lat. 310), et plures alii tractatus eiusdem (61 = Vat. lat. 677) et et quedam alia (152 = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228). – soit un pluriel un peu vague : Liber diuersorum tractatuum (271 et 290 = Vat. lat. 2625), multi tractatus (19 = Vat. lat. 675), plures tractatus (63 : Vat. lat. 4245 et 115 = Vat. lat. 2639) et Scripta diuersorum doctorum (313). Le nom d’auteur est au nominatif dans une quarantaine d’articles1, où il précède le titre de l’oeuvre; mais il est le plus souvent au génitif, quelquefois suivi2, plus généralement précédé du titre de l’oeuvre (une bonne centaine d’articles)3. Par deux fois, et parce que les articles voisins traitent du même auteur, le nom de ce dernier n’est pas répété : Item... (191 = Vat. lat. 2379, renvoyant au 190 = Vat. lat. 2378) ou Similis liber... (143 = Vat. lat. 938, renvoyant au 142).

1 Cf. les n° 13-15, 18, 22, 25, 27, 28, 37, 66, 88, 97, 102, 104, 110, 137, 163, 165, 168, 204,

207, 216, 238, 244, 253, 255, 261, 267, 273, 287, 289, 304, 306, 311, 312, 314, 317, 321 et 331. 2 Cf. les n° 12, 24, 162, 212 et 280. 3 Cf. les n° 1-10, 16, 19, 21, 23, 26, 29-33, 41, 45, 47, 48, 50, 52, 53, 61, 65, 68, 74, 89, 90,

92-94, 99, 101, 107, 108, 114, 115, 118-120, 132, 134, 140-142, 144, 146, 154, 159, 177, 180, 182, 183, 185-189, 193, 210, 214, 217, 220, 222, 224, 227, 228, 231, 233-237, 240, 245, 246, 248, 249, 251, 254, 256, 263, 264, 274, 278, 279, 286, 297, 300, 305, 307, 308, 310, 316, 319, 320, 327, 329, 335, 339 et 345.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

88

CHAPITRE 3

Arsène de Liège a utilisé dans huit articles des formules plus originales pour désigner l’auteur et/ou le titre : compillatus per dominum prepositum Tholosanum (342 = Vat. lat. 1019), editus a domino cardinali Sancti Sixti (140), editus a fratre Nicolao ordinis minorum (96 = Vat. lat. 4008), editus per dominum Petrum de Luna (181 = Vat. lat. 4124), et uocatur Legenda siue Voragene (171 = Vat. lat. 1224), Primus de Auicenna (203), Primus et quintus de Auicenna (213) et Una pratica de Galieno (209 = Vat. lat. 2387). Dans une quinzaine d’articles cependant, le nom de l’auteur n’est accompagné d’aucun titre, ce sont par ordre alphabétique : Auerois (215 = Vat. lat. 2430)1, Auicenna (182)2, Boetius (155 = Vat. gr. 328), Innocencius (116 = Vat. lat. 1443 et 322 = Vat. lat. 1441)3, Iuuenalis (243), Lactancius (151), Marcus Paulus (160 = Vat. lat. 3153), Mesue (211 = Vat. lat. 4460), Sallustius (242), Tertulianus (64 = Vat. lat. 191), Titiliuius [sic] (153), Turisianus (195 = Urb. lat. 244), Valerius Maximus (241 = Vat. lat. 1920) et Virgilius (301). Arsène de Liège a confondu le possesseur du ms, le médecin Laurentius de Prato, avec l’auteur du texte, Jean Buridan (219 = Vat. lat. 2164). En outre, si le texte est anonyme, ou l’auteur non identifié, il a traduit sa perplexité, ou son ignorance, par l’emploi des indéfinis (avec diverses variantes grammaticales) : on trouve ainsi deux fois Aliqua (161 = Vat. lat. 1747 et 338) et douze fois Quidam (40 = Vat. lat. 1293, 77, 92, 100 = Vat. lat. 4799, 117 = Vat. lat. 1435, 125 = Vat. lat. 3891, 128, 138 = Vat. lat. 4173, 337, 338, 340 et 341). Les problèmes qu’il a rencontrés se reflètent dans le libellé liber nescio de quo in iure ueteri (252). A quatre reprises, il a proposé une identification, qui s’est révélée exacte : est Augustinus Cassiodorus (42 = Vat. lat. 694), est exposicio Thome (46 = Vat. lat. 796), Glosa super Valerio Maximo, credo quod sit Beneuenutus (98 = Vat. lat. 1931) et Lectura super libris decretalium id est Innocencius (250 = Vat. lat. 1439). Que l’auteur soit ou non indiqué, le titre est parfois introduit par quelques mots bien spécifiques (par exemple Epistole, Expositio, Lectura,

1 Le n° 237 (Vat. lat. 2432), qui contient le même auteur, donne le titre de l’oeuvre. 2 Les n° 203 et 234 (Vat. lat. 2415), qui contiennent le même texte, donnent le nom de

l’ auteur. 3 Le n° 250 (Vat. lat. 1439), qui contient le même texte, précise le titre.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES TEXTES

89

Postilla, Summa, Tabula ou Vita) mais la plupart du temps, et faute de mieux, par des termes plus généraux : – le plus souvent Liber dans 67 articles1, ou Libellus dans 18 articles, avec plus ou moins de précisions2, ainsi : Libellus de descriptione fidei hereticorum (54), Liber de eruditione religionis (60), Liber de naturis animalium (173 = Vat. lat. 2993), Libellus Ciriaci de barbaris = 185 (FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55) et Liber de exposicione dictionum (215 = Vat. lat. 2430). – onze fois Tractatus (19 = Vat. lat. 675, 24 = Vat. lat. 656, 32 = Vat. lat. 208, 49 = Vat. lat. 4032, 115 = Vat. lat. 2639, 127 = Vat. lat. 4067, 135 = Vat. lat. 4148, 141 = Vat. lat. 4143, 150 = Vat. lat. 4065, 275 = Vat. lat. 687 et 290 = Vat. lat. 2625). – trois fois Scriptum (189, 193 = Vat. lat. 4466 et 309 = Vat. lat. 940). – deux fois Scripta (201 et 313). Bien qu’elles soient assez nombreuses (une bonne vingtaine pour les textes médicaux, une demi-douzaine pour les textes patristiques), les traductions ont été indiquées comme telles à quatre reprises seulement, à savoir : ex greco in latinum conuersa per Leonardum Aretinum (73 = Vat. lat. 1807), quam transtulit Aretinus (154 = Vat. lat. 3001), traductus per fratrem Ambrosium Camaldulensem (146 = Vat. lat. 4064) et translatus in Tolleto (198 = Vat. lat. 2412). Un article et un seul précise que le texte est complet : Biblia completa (38); quatre autres signalent, diversement, que le texte est déficient : habet tantummodo missas festiuas (332), Mesue imperfectus (211 = Vat. lat. 4460), sine epistolis et euangeliis (284) et sine principio (283). Un autre souligne que l’oeuvre est importante sinon par son ampleur du moins par son contenu : Tractatus copiosus contra Lta errores Grecorum (127 = Vat. lat. 4067)3. Huit articles soulignent que le volume, ou le texte, considéré font partie d’un tout : Augustini prima pars milleloquii (12), dicitur prima pars (3), 1 Cf. les n° 19, 41, 51, 55, 59-63, 69, 77, 78, 83, 96, 100, 111, 112, 115, 117, 122, 126, 130,

131, 143, 144, 146, 158, 164, 167, 172, 173, 181-183, 190-192, 197, 198, 202, 208, 221, 229, 234, 236, 237, 252, 256, 249, 262, 269-271, 278, 281, 290, 292, 296, 299, 303, 327-330, 333, 334 et 344. – Le même terme désigne parfois aussi l’élément matériel; cf. infra, chap. 4 (La Codicologie). 2 Cf. les n° 40, 54, 75, 76, 90, 92, 101, 140, 145, 186-188, 277, 307, 308, 337, 343 et 348

– Ce sont souvent des mss comprenant un petit nombre de feuillets; cf. infra, chap. 4 (La Codicologie). 3 Arsène de Liège a repris en fait le titre du ms, qui compte seulement 97 feuillets.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

90

CHAPITRE 3

est tercia pars liber qui intitulatur de donis (51 = Vat. lat. 1176), et dicitur secunda pars (2), et ut credo est ultima pars speculi (122), Pars una biblie incipiens a parabolis Salamonis (346), Secunda pars de dictis Tullii (335) et Tercia pars sancti Thome (297 = Vat. lat. 749). Un seul article mentionne la forme littéraire du texte : Vita beati Antonii in uersibus Maffei Vegii (74 = Vat. lat. 3600). Un seul également signale qu’il n’y a pas de gloses : Item codicis septimi libri Clementinarum sine glosis (133 = Vat. lat. 2506), tandis qu’une quinzaine d’autres en indique la présence : – soit dans les textes bibliques ou liturgiques : Epistole beati Pauli glosate (179 = Vat. lat. 695), Leuiticus, Numeri et Deutronomii [sic] glosati (11 = Vat. lat. 61), Libri Regum et Palipomenon [sic] glosate (44 = Vat. lat. 68), Lucas glosatus (46 = Vat. lat. 796), Psalterium glosatum (42 = Vat. lat. 694) et Treni glosati (276 = Vat. lat. 110). – soit dans les textes juridiques : Instituta glosata (257 = Vat. lat. 1431), Liber de institucionibus ... glosatus partim (130), Liber de noui operis nunciacionis ... glosatus (270 = Vat. lat. 1424), Liber decretalium ... glosatus (269 = Vat. lat. 1381), Liber legalis ... glosatus (131 = Vat. lat. 1414), Liber quidam legalis de institutionibus glosatus (117 = Vat. lat. 1435) et Sextus glosatus (323 = Vat. lat. 2499). – soit dans les textes médicaux : Viaticus cum glosis Gerardi (205 = Vat. lat. 2454) et Viaticus glosatus (225 = Vat. lat. 4432). Si la quasi-totalité des oeuvres recensées est en latin, d’autres langues sont précisées à cinq reprises : in gallico (84 = Vat. lat. 4364 et 100 = Vat. lat. 4799)1, in latino et greco (155 = Vat. gr. 328 et 315 = Vat. lat. 81) et in uulgari (72). Sur les 390 titres énumérés d’une manière ou d’une autre dans l’inventaire2, on compte une bonne centaine de textes anonymes et près de 280 titres correspondant en tout à 175 auteurs : – la très grande majorité des auteurs (140 environ, soit à peu près les quatre-cinquièmes) est représentée par une seule oeuvre; viennent ensuite, par ordre de fréquence croissante mais loin derrière, dix-sept auteurs avec deux titres, sept avec trois titres (Aristote, Avicenne, Bonaventure, Jean André, Juan de Torquemada, Marsile de SainteSophie et Pierre Lombard), trois avec quatre titres (Boèce, Grégoire le Grand et Justinien), six avec cinq titres (Grégoire de Nazianze, 1 Le ms Vat. lat. 4799 contient en fait un texte en catalan. 2 Cf. ANNEXE I : Table des auteurs et des oeuvres.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES TEXTES

91

Jérôme, Jean Chrysostome, Pétrarque, Sénèque et Thomas d’Aquin) et deux avec six titres (Ambroise de Milan et Bernard de Clairvaux); Cicéron atteint sept occurrences, Galien huit, Nicolas de Lyre onze et enfin Augustin quinze. – il y a par ailleurs peu de copies en double (une quinzaine d’auteurs et de textes seulement) ou en triple (une dizaine d’auteurs ou de textes).

II) Les incipit 1) La liste Sur quarante-quatre articles, six seulement ne donnent pas l’incipit (14, 25, 26, 32, 33 et 40); les trent-huit incipit indiqués sont tous en latin, sauf un en italien (31). Le nombre de mots retenus s’échelonne entre un et quatre; les incipit avec deux ou trois mots, les plus fréquents, sont à égalité avec treize articles chaque fois : d’un côté (2, 5, 6, 15, 18-20, 34, 36-38, 41 = Vat. lat. 703, et 43); de l’autre (7-10, 16, 21, 23, 24, 28, 35, 39, 42 = Vat. lat. 1019 et 44); huit articles donnent un seul mot (1, 3, 11 = Vat. lat. 3988, 13, 17, 27 et 30); enfin quatre autres indiquent quatre mots (4, 22, 29 et 31). 2) L’inventaire Il y a seulement trente-quatre articles sans incipit1, tous les autres donnent un incipit en latin, sauf deux en langue vulgaire (72 et 100 = Vat. lat. 4799). Le nombre de mots retenus varie entre un et six : il y le plus souvent deux mots (cent-vingt-cinq-fois)2, puis trois mots (cent-une fois)3; l’incipit réduit à un mot est à peine plus fréquent que l’incipit à

1 Cf. les n° 29, 30, 38, 48, 75, 76, 81, 103, 109, 124, 128, 147, 151, 156, 157, 169, 170-172,

174, 284, 295, 315, 330-332, 337, 338, 339-342, 349 et 350. 2 Cf. les n° 2, 7, 15, 18, 23-26, 31, 32, 35, 36, 43, 45-47, 49, 53, 54, 56, 57, 59, 67, 70, 72, 74, 77, 79, 80, 83, 84, 91, 95, 96, 98, 105, 107, 110, 111, 113, 115, 117-120, 122, 123, 129131, 133, 138, 144-146, 150, 152, 153, 159, 161, 163, 167, 178, 179, 181, 182, 186, 189, 193197, 200, 204-206, 210, 212, 214, 217, 221-223, 231, 234, 240-242, 246, 249, 251, 253, 256258, 261, 265, 266, 272, 276, 278, 283, 285-287, 289-291, 298, 302, 305, 307, 308, 310, 316318, 323, 325, 327, 328, 343, 345 et 347. 3 Cf. les n° 4, 8, 10, 11, 13, 14, 16, 19, 21, 34, 37, 39, 40, 42, 44, 50, 52, 58, 61-64, 68, 88,

89, 92, 93, 97, 100, 101, 104, 108, 112, 114, 116, 126, 127, 136, 137, 141, 143, 148, 149, 158, 175, 180, 183-185, 187, 198, 199, 202, 203, 207, 208, 213, 215, 216, 218, 219, 225, 226, 228, 230, 235, 236, 238, 239, 243-245, 247, 250, 254, 255, 259, 263, 268, 270, 271, 273, 277, 282, 288, 292, 293, 297, 301, 303, 309, 313, 314, 319, 320, 322, 324, 329, 335, 336 et 351.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

92

CHAPITRE 3

quatre mots (quarante-et-une fois1 contre trente-neuf2); les incipit longs constituent des exceptions (cinq fois cinq mots3 et trois fois six mots4). La comparaison des deux documents montre d’une part que les incipit de la liste permettent d’identifier deux articles incomplets de l’inventaire: A summo celo (42/342 = Vat. lat. 1019); Completis tractatibus (41/339 = Vat. lat. 703) et de l’autre que six incipit sont communs (Benedictus: 11/348 = Vat. lat. 3988); Circucisio [sic] domini nostri (7/351 = Vat. lat. 377); Eorum autem que fiunt (22/192 et/ou 346); Flagitastis fratres (6/343); Iussiones (17/333 et/ou 344); Suscipe Romuleos (2/347). Même s’il n’a pas transcrit effectivement le ou les premiers mots du texte, Arsène de Liège a utilisé une vingtaine de variantes pour introduire l’incipit (le singulier ou le pluriel étant fonction de la désignation des oeuvres)5 : – la plus répandue est le simple mot incipit (deux-cent-deux-fois)6 ou incipiunt (sept fois)7; vient ensuite la formule et incipit (quatre-vingttreize fois)8 ou et incipiunt (cinq fois)9. – mais on rencontre d’autres libellés plus variés : cuius prima rubrica incipit (158 = Vat. lat. 4166), cuius principium (59 = Vat. lat. 4304), et incipit in summitate primi folei (232), incipit ’Cum eram paruulus’ sed in primo foleo incipit ’Constitucio’ (264), incipit in capite (122), incipit in primo foleo (131 = Vat. lat. 1414), quarum principium sic 1 Cf. les n° 12, 20, 27, 55, 65, 66, 73, 78, 87, 90, 94, 99, 121, 125, 132, 139, 142, 154, 155,

160, 164-166, 168, 177, 201, 262, 269, 274, 279, 280, 294, 296, 299, 304, 311, 312, 326, 333, 344 et 348. 2 Cf. les n° 1, 3, 5, 6, 9, 17, 22, 33, 41, 51, 60, 69, 71, 82, 85, 86, 102, 140, 176, 188, 190-

192, 209, 211, 220, 227, 229, 232, 233, 260, 267, 275, 281, 300, 306, 321, 334 et 346. 3 Cf. les n° 28, 106, 134, 135 et 237. 4 Cf. les n° 173, 224 et 248. 5 Les articles 48 et 151, qui comportent seulement un mot d’introduction sont en

italique dans la suite du texte et des notes. 6 Cf. les n° 7, 11, 40, 45, 48, 55, 56, 58, 64, 67, 71, 73, 74, 75, 77-80, 84, 89, 99, 102, 103,

104-108, 110, 111, 115, 118-121, 123, 125, 130, 132-135, 137, 141-143, 145, 146, 148-150, 151, 153-155, 160, 163, 166, 173, 175, 176, 178-200, 202-229, 231, 233-235, 237-240, 242246, 248-251, 253-255, 257-263, 265-273, 275, 277-283, 285-290, 292-294, 296-300, 302, 304312, 314, 317-319, 321-329, 333-335, 343-347 et 351. 7 Cf. les n° 136, 256, 274, 276, 291, 320 et 338. 8 Cf. les n° 3, 4, 8, 9, 10, 12-28, 31-33, 35-37, 39, 41-44, 46, 47, 49-54, 57, 60-63, 65, 66,

68-70, 72, 82, 83, 85-88, 90-96, 98, 100, 101, 112-114, 116, 117, 126, 127, 129, 164, 165, 167, 168, 177, 201, 230, 236, 241, 301, 303, 313, 336 et 348. 9 Cf. les n° 29, 30, 34, 247, 316 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES TEXTES

93

incipit (159 = Vat. lat. 3829), que incipit (2), que sic incipit (139 = Vat. lat. 1326), que sic incipiunt (138 = Vat. lat. 4173), qui incipit (1 = Vat. lat. 157, 5 = Vat. lat. 160 et 97 = Vat. lat. 1351), qui liber incipit (6 = Vat. lat. 158), qui sic incipit (140, 144 = Vat. lat. 821 et 152 = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228) et quorum tale est principium (161 = Vat. lat. 1747). Une fois seulement, Arsène de Liège a d’une part relevé les derniers mots de l’avant-dernier texte (162 = Vat. lat. 4527, en fait le ms est acéphale et la partie manquante a été copiée dans la marge du f. 1) et de l’autre signalé une impossibilité de lecture : incipit non potest sciri quia principium laceratum est (252). A trois reprises, le même incipit, à vrai dire souvent peu caractéristique, concerne deux textes différents : In principio : 32 (= Vat. lat. 208, Origenes, Homiliae in Genesim) et 107 (= Vat. lat. 2621, Odofredus, Lectura in Infortiatum). Sanctissimo : 142 (Augustinus de Ancona, Summa de ecclesiastica potestate) et 296 (un traité De correctione bullarum). Vrbis Rome : 98 (Vat. lat. 1931, Benevenutus Campesanus, Commentarius in Valerium Maximum, il s’agit du lemme) et 241 (Vat. lat. 1920, Valère Maxime, Facta et dicta memorabilia, il s’agit de l’incipit du texte).

Mais Arsène de Liège a quelquefois fait preuve de négligence ou d’étourderie : – en donnant pour le même texte un incipit de longueur différente : Augustinus de Ancona, De potestate ecclesia : Sanctissimo (142) et Sanctissimo ac beatissimo (143 = Vat. lat. 938). Bernard de Clairvaux, De consideratione ad Eugenium papam : Subiit animum (18) et Subiit animum dictare (254 = Vat. lat. 659). Constantinus Africanus, Viaticus : Quoniam quidem (205 = Vat. lat. 2454) et Quoniam quidam ut (230 = Vat. lat. 2450). Guillaume Durand, Speculum iudiciale : Reuerendo in Christo (108) et Reuerendo in Christo patri (300 = Vat. lat. 2629).

– en commettant des erreurs de lecture et/ou de transcription ou même en recopiant des incipit parfois incompréhensibles : Medinalis scarsitus au lieu de Medicinalis scarsatus, mais l’incipit exact du texte est Medicinalis tractatus (231 = Vat. lat. 4421, Petrocellus Salernitanus, Practica). Multifarie au lieu de Multipharia (20 = Vat. lat. 1218, Theodoricus de Appoldia, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine praedicatorum quem instituit).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94

CHAPITRE 3

Piualis au lieu de Diualis (139 = Vat. lat. 1326, Concilium Constantinopolitanum III). Quia diuina prouidencia au lieu de Quia superna prouidentia (324 = Vat. lat. 1332, Concilium Constantinopolitanum IV). Quoniam post comple, mais l’incipit exact du texte est Quoniam post compilationem (288 = Vat. lat. 2656, Tancredus de Bononia, Practica seu Summa compendiosa). Summe que fiunt au lieu de Summe que sunt (216 = Vat. lat. 2375, Galenus, De complexionibus).

– en donnant l’adresse, la préface ou le titre au lieu de l’incipit de l’oeuvre : Aristotelis (praef.) au lieu de Omnis ars omnes (154 = Vat. lat. 3001, Aristotelis, Ethica). Cum in nomine (praef.) au lieu de Tonsure ecclesiastice usus (97 = Vat. lat. 1351, Concilium Aquisgranense). De Graecis errantibus (titre) au lieu de Coram ergo personis Christianorum (127 = Vat. lat. 4067, Andreas Didaci de Escobar, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum). Domino coangelico (praef.) au lieu de Conueniente sancta et uniuersali sinodo (325 = Vat. lat. 1330, Concilium Nicaenum II). Domino sancto (praef.) au lieu de Quoniam quidem (146 = Vat. lat. 4064, Manuel Calecas, De processione Spiritus Sancti). Fedricus (adresse) au lieu de Collegerunt pontifices et pharisei (279 = Vat. lat. 3999, Petrus de Vinea, Epistulae). Rerum diuinarum (praef.) au lieu de Quod totius potestatis (327 = Vat. lat. 4127, Iohannes Leonis, De synodis et ecclesiastica potestate). Sanctissimo ac beatissimo ac clementissimo (praef.) au lieu de Et ea que beatitudo tua circa Grecorum reductionem (134 = Vat. lat. 4165, Iohannes de Turrecremata, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum). Vereri non debeo (praef.) au lieu de Dum a media (141 = Vat. lat. 4143, Ludouicus de Strassoldo, Dialogus de papali potestate.

La simple lecture de l’index des incipit permet de constater la diversité des premiers textes1 contenus dans les manuscrits d’Eugène IV. – huit incipit renvoient à deux exemplaires de la même oeuvre : Bonifacius episcopus : Liber Sextus (285 = Vat. lat. 2500 – 323 = Vat. lat. 2499). Eorum autem que fiunt : Guillelmus de Saliceto, Summa conseruationis (192 et 346, il s’agit peut-être d’un doublon).

1 Cf. ANNEXE II : Incipitaire.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES TEXTES

95

Glosarum diuersitas : Gaufridus de Trani, Summa super rubricis Decretalium (120 = Vat. lat. 2310 – 266 = Vat. lat. 2311). Imperatoriam magestatem : Institutiones (257 = Vat. lat. 1431 – 265). Iussiones : Guillelmus de Montegaudio, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV (333 et 334, il s’agit peut-être d’un doublon). Librum de sanitatis ingenio : Galenus, De ingenio sanitatis (190 = Vat. lat. 2378 – 191 = Vat. lat. 2379). Occupatis nobis : Nouellae (117 = Vat. lat. 1435 – 130). Propositum est : Guillelmus de Saliceto, Chirurgia (210 = Vat. lat. 4469 – 214 = Vat. lat. 4468).

– trois autres correspondent à trois exemplaires de la même oeuvre : Dico quod medecina : Auicenna, Canones, liv. I (198 = Vat. lat. 2412 – 203 – 213). Hec omnia liber uite : Nicolas de Lyra, Postillae in Genesim (1 = Vat. lat. 157 – 2 – 6 = Vat. lat. 158). Legitur in Ezechiele : Innocentius IV, Apparatus in libros V Decretalium (116 = Vat. lat. 1443 – 250 = Vat. lat. 1439 – 322 = Vat. lat. 1441).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 4

LA CODICOLOGIE Avec plus ou moins de détails, la liste et l’inventaire fournissent sur les volumes de nombreux renseignements codicologiques; la comparaison avec les inventaires ultérieurs et les manuscrits identifiés permet de contrôler et de justifier le bien-fondé de ces informations, réparties par commodité sous trois rubriques : l’élément matériel (support, presque toujours, mais aussi feuillets, cahiers, format, état du volume), la reliure (plats, couvrure, couleurs) et la décoration1.

I) L’élément matériel 1) La liste La plupart des articles précise le support, mais l’indication manque dans douze articles (1, 4, 6, 8, 10, 14, 16 = Urb. lat. 1425, 19, 23, 25, 26 et 32); on compte vingt-quatre volumes en parchemin, toujours in pergameno (2, 3, 5, 7 = Vat. lat. 377, 9, 11 = Vat. lat. 3988, 12, 18, 21, 22, 24, 27, 28, 30, 33, 36, 37, 38, 39, 40, 41 = Vat. lat. 703, 42, 43 et 44), sept volumes en papier, toujours in papiro (13, 15, 17, 29, 31, 34 et 35) et un manuscrit mixte, in pergameno et in papiro (20). Il y a une seule indication de feuillets, XXi cartarum (14), et quatre mentions de formats, mediocris (32), paruum (5), paruus (38) et paruusculus (19), plus une seule appréciation, négative, nullius ualoris (15). 2) L’inventaire La quasi totalité des articles indique le support; cette précision manque dans vingt-et-un articles seulement2; la grande majorité des manus1 Les manuscrits identifiés sont signalés au fur et à mesure en gras. 2 Cf. les n° 4, 8, 38, 76, 83, 105, 128, 137, 145, 170, 184, 204, 216, 227, 234, 253, 255, 311

et 330-332.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA CODICOLOGIE

97

crits est en parchemin1, toujours in pergameno sauf une fois carte membrane (161 = Vat. lat. 1747); il y en a cinquante-huit en papier2 (toujours in papiro); le parchemin et le papier se côtoient dans trois articles, in papiro et pergameno mixtim (136 = Vat. lat. 1335, où les feuillets extérieurs et intérieurs des sénions sont en parchemin, les autres en papier), in papiro partim in pergameno (168 = Vat. lat. 2880, recueil de six parties dont seules la première et la dernière sont en parchemin) et in papiro et pergameno (197). Une soixantaine d’articles désigne indifféremment l’élément matériel par liber, libellus ou uolumen : – le terme liber est utilisé neuf fois, surtout pour indiquer un recueil de plusieurs textes3 : Liber diuersorum tractatuum (271 et 290 = Vat. lat. 2625), Liber in quo multi tractatus (19 = Vat. lat. 675), Liber in quo sunt plures tractatus (63 = Vat. lat. 4245), Liber ... in quo continentur plures tractatus (115 = Vat. lat. 2639), libri in quibus... (195 = Urb. lat. 244), librum ... in quo est (342 = Vat. lat. 1019), librum ... in quo sunt plura (341 = Vat. lat. 1032) et Tres libri (81). – le terme libellus signale, une vingtaine de fois, des manuscrits peu épais et les huit volumes identifiés comptent effectivement entre 8 et 59 feuillets : Libellus Ciriaci de barbaris (185 = FIRENZE, Bibl. Med.Laurenz., Gaddi 90 inf. 55, 9 ff.), Libellus de descriptione fidei hereticorum (54), Libellus de diuersis ordinationibus ecclesiasticis (277 = Vat. lat. 4741, 22 ff.), Libellus de diuersis rebus (76), Libellus de fletu Luciani (90 = Vat. lat. 3570, 24 ff.), Libellus de miseria humane conditionis (75), Libellus de ornatu spiritualium nuptiarum (343), Libellus de potestate pape et concilii (140), Libellus de processione Spiritus Sancti (145), Libellus domini Iacobi Zeno (187), Libellus fratris Bernardini de Senis (101), Libellus Mafei Vegii (188 = Vat. lat. 3601, 22 ff.), Libellus Marci Automasini ... paucarum cartarum = 186 (Vat. lat. 3572, 8 ff.), Libellus priuilegiorum datorum monacis nigris = 348 (Vat. lat. 3988, 30 ff.), Libellus uite Marci Antonii (308 = Vat. lat. 1885, 58 1 Cf. les n° 1-3, 5-7, 9-37, 39-46, 48-59, 61-75, 77-80, 82, 85-89, 91-95, 97-99, 101, 102, 104, 107-113, 115-124, 126, 130-135, 139-144, 146, 147, 150-154, 156, 159-164, 166, 167, 169, 171-173, 175-180, 182, 183, 185-188, 190-196, 198-203, 205-209, 211-215, 217, 218, 220-226, 229-233, 235-237, 239, 240, 244-247, 249, 250, 252, 254, 256-258, 260-263, 265270, 273, 274, 276, 277, 279-284, 289, 297-301, 303, 304, 306, 308-310, 312-320, 322-327, 329, 336-340 et 342-348. 2 Cf. les n° 47, 60, 81, 84, 90, 96, 100, 103, 106, 114, 125, 127, 129, 138, 148, 149, 155,

157, 158, 165, 174, 181, 189, 210, 219, 228, 238, 241-243, 248, 251, 259, 264, 271, 272, 275, 278, 285-288, 290-296, 302, 305, 307, 321, 328, 333-335 et 341. 3 Le même terme introduit parfois le contenu du volume (cf. supra, chap. 3 : Les Textes).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

98

CHAPITRE 4

ff.), Quidam libellus ... in medicina (337), Quidam libellus fratris Alexii (92) et Quidam libellus super cantica (40 = Vat. lat. 1293, 59 ff.); une exception cependant où ce mot indiquerait plutôt la variété des opuscules d’un même auteur que l’épaisseur du volume : Libellus Leonardi Aretini (307 = Vat. lat. 2066). – le terme uolumen est au contraire, sauf trois articles qui utilisent l’expression liber (74, 115 et 295), réservé à l’indication du format, précisé dans trente-deux articles par les termes suivants : longum et strictum (121, au singulier, et 295, au pluriel), magnum (21, 44, 51, 61, 98, 136, 147, 244, 249, 251, 253, 283, 300 et 321), magnus (115), mediocris (116), non magnum (169), paruum (36, 54, 68, 74, 171 et 304) et satis magnum (32, 41, 177, 198, 250, 259 et 260). S’agissant du format, vingt-deux manuscrits ont été identifiés et – à l’exception d’un format inhabituel, longum et strictum (121 = Vat. lat. 2700, 379 u 143 mm.) – les catégories indiquées, et qui correspondent aux dimensions suivantes : magnum (545/441 u 380/293 mm.), satis magnum (427/367 u 295/248 mm.) et paruum (225/187 u 150/133 mm.), sont apparemment moins cohérentes que les quatre formats donnés systématiquement par l’inventaire de 1455 (regalis, mediocris, communis et parua)1; si l’on compare les descriptions des deux inventaires, on constate que les volumes indiqués en 1443 comme étant satis magnum ou magnum sont rangés par l’inventaire de 1455 (quand du moins ils y figurent) dans les catégories mediocris ou regalis ou ultra formam regalem; le terme parua est synonyme dans les deux inventaires; le tableau suivant donne les libellés et les numéros de 1443, la nomenclature de 1455 (en italique), les cotes actuelles et les dimensions des volumes : 121

longus

Vat. lat. 2700

379 u 143 mm.

magnum

21

regalis

Vat. lat. 578

433 u 277 mm.



44

regalis

Vat. lat. 68

445 u 305 mm.



51

regalis

Vat. lat. 1176

420 u 302 mm.



61

[omis]

Vat. lat. 677

350 u 250 mm.



96

regalis

Vat. lat. 4008

418 u 290 mm.



115

[omis]

Vat. lat. 2639

440 u 263 mm.



136

regalis

Vat. lat. 1335

434 u 290 mm.



244

ultra formam regalem

Vat. lat. 452

545 u 380 mm.



251

regalis

Vat. lat. 2591

408 u 297 mm.

longum et strictum

1 J’ai démontré ailleurs qu’elles correspondaient respectivement aux dimensions suivantes : 450/383 u 300/253 mm. – 380/334 u 260/230 mm. – 338/260 u 228/167 mm. – 248/178 u 180/118 mm. (FOHLEN, 3 n. 15).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

99

LA CODICOLOGIE



253

regalis

Vat. lat. 2284

404 u 273 mm.



300

regalis

Vat. lat. 2629

441 u 273 mm.



321

[omis]

Vat. lat. 2487

428 u 293 mm.

298

parue

[omis]

Vat. lat. 2306

225 u 150 mm.

68

paruum

Vat. lat. 2708

187 u 133 mm.

74

[omis]

Vat. lat. 3600

210 u 150 mm.

32

mediocris

Vat. lat. 208

367 u 248 mm.



41

[omis]

Vat. lat. 1122

365 u 260 mm.



177

regalis

Vat. lat. 354

375 u 255 mm.



250

[omis]

Vat. lat. 1439

427 u 268 mm.



259

[omis]

Vat. lat. 2605

413 u 295 mm.



260

[omis]

Vat. lat. 1999

410 u 295 mm.

paruum – satis magnum

Le nombre de feuillets, exact ou approximatif, est indiqué dans huit articles : – quatre sans autres précisions : VIIII foliorum (157), XLta cartarum (252), XVI cartarum (175) et XXV cartarum (108). – quatre avec le terme libellus : 40 cartarum (277 = Vat. lat. 4741, 32 ff.), decem cartarum (75), paucarum cartarum (185 = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55, 9 ff., et 186 = Vat. lat. 3572, 8 ff.). Il y a une seule indication de cahiers : Item VI quinterni (161 = Vat. lat. 1747, qui compte 46 ff., soit à peu près 6 quaternions, le terme quinternus étant utilisé probablement comme mot générique pour “cahier”). L’épaisseur du volume est indiquée une seule fois : grossum (321 = Vat. lat. 2487, qui compte 254 ff.). Certains articles portent sur le volume un jugement de valeur rarement positif : antiquissimum (283 = Vat. lat. 4770, du XIe s.), antiquum (341 = Vat. lat. 1032, du XIVe s.); mais le plus souvent négatif : modici ualoris (100 = Vat. lat. 4799), nullius ualoris (76 et 128) et parui ualoris (75 et 337). D’autres signalent le mauvais état de conservation : balucatus et retractus in capite (282), cuius folea tot sunt combusta quod uix legi possit in multis locis (340), in principio laceratus siue rosus (289), laceratissimum (128) et laceratus (91 = Vat. lat. 4014, dont plusieurs feuillets sont en effet abîmés dans les angles).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

100

CHAPITRE 4

II) La reliure Sauf quelques exceptions indiquées plus loin, toutes les reliures anciennes ont disparu1 et l’analyse de la terminologie les concernant, même si elle est très instructive, offre seulement un intérêt documentaire. 1) La liste Quatre articles omettent la reliure (11, 14, 15 et 25); trois autres en signalent l’absence, sine coperta (22) et sine copertura (19 et 24). Quand elle est décrite, la reliure est désignée le plus souvent, vingt-sept fois, par le terme copertus (1-3, 6-8, 10, 16, 17, 23, 28, 31, 33-37, 39 et 44), et ses variantes grammaticales coperta (12, 20, 26, 29 et 32), ou copertum (5, 40 et 42), tandis que deux articles utilisent seulement le mot ligatus (18), ou ligata (43), et que trois autres emploient simultanément les deux termes (4, 27 et 38). Il y a deux reliures en parchemin : carta peccudina (23) et in carta pecorina (43). Les plats, toujours in tabulis, sont signalés quatre fois, deux pour en préciser l’absence, sine tabulis (9 et 30), deux pour des demireliures, dont l’une en mauvais état, cum tabulis et fundello (21) et in tabulis cum fundello una fracta (13). Il y a une reliure en soie bleue : sirico blauio (16), mais les autres reliures étaient certainement en cuir, bien que la mention in corio soit donnée 6 fois seulement (3, 4, 24, 35, 42 et 44); on compte ainsi – une vingtaine de reliures rouges : rubeo le plus souvent (2, 7, 8, 12, 20, 27, 31, 33-35, 37-39, 42 et 43), ou avec les variantes magis rubeo quam nigro (32), rubeo antiquo (28), rubeo scuro (26) et subrubeo (36). – quatre reliures blanches : albo (3, 6, 29 et 40). – deux reliures vertes : uiridi (1 et 10). – en outre quatorze articles signalent des reliures modo florentino (2, 4, 5, 8, 12, 18, 27, 32, 33, 36-39 et 42). Les ornements de la reliure sont indiqués dans sept articles :

1 Elles ont été, à diverses époques, après le déménagement dans la nouvelle bibliothèque (Salone Sistino, Prima Secreta, Ultima Secreta) démontées et remplacées par des reliures plus ou moins standard, aux armes du pape régnant et du cardinal-bibliothécaire en fonctions; il est donc inutile de donner les cotes correspondant aux volumes identifiés.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA CODICOLOGIE

101

– cinq fois les boulons (clauus), dont trois fois sans précision : cum clauis (31, 35 et 44); deux fois avec des détails sur le métal : cum clauis argenteis deaureatis (40) et cum clauis eneis (39). – deux fois les fermoirs : cum clausuris argenteis (33) et cum clausuris argenteis deaureatis (26). 2) L’inventaire Une quinzaine d’articles est dépourvue d’informations sur la reliure1, mais cette omission ne signifie pas que le manuscrit correspondant en ait été dépourvu. Huit autres articles en précisent l’absence de trois façons : sine cohopertoriis (339 et 340), sine cohopertorio (252, 274 et 346) et sine cohopertura (242, 257 et 273). La reliure, quel qu’en soit le type (souple ou sur ais de bois) et la couvrure (parchemin, cuir ou étoffe), est indiquée huit fois par le mot ligatus seul2, le plus souvent par le mot cohopertus seul (cent-soixante-seize fois3, plus les variantes grammaticales et/ou graphiques)4, mais seize fois par les deux mots concurremment5; quatre articles cependant n’utilisent ni l’un ni l’autre de ces deux termes (105, 182, 243 et 288); quatre autres portent une appréciation sur la reliure : bene (17, 18, 140 et 156); à noter aussi l’expression eodem modo ligatus : 137 (renvoyant au 136). Une vingtaine d’articles mentionne des reliures en parchemin : – deux fois sans autre précision : carta peccudina (288) et in carta peccudina (243). – quatre fois avec ligatus : carta peccudina (333), in carta grossa peccudina (55), in carta peccudina (335) et in cartis pergamenis (81). 1 Cf. les n° 43, 69, 75, 76, 83, 100, 127, 128, 157, 161, 194, 289, 330, 331 et 348. 2 Cf. les n° 18, 55, 74, 81, 95, 140, 333 et 335. 3 Cf. les n° 1, 3, 6, 48, 51-54, 60-65, 67, 68, 73, 78-80, 82, 85-90, 92-94, 96, 98, 101-104,

106, 109-113, 115, 119, 120, 122, 124-126, 131, 133-135, 137, 139, 141-156, 158, 160, 167, 169, 171-173, 175-181, 183-188, 196, 198, 203, 205, 208, 213, 217, 218, 222, 226, 229-231, 233, 234, 239-241, 244, 245, 248, 251, 253-255, 259-262, 267, 268, 270-272, 278, 282, 286, 290, 293, 294, 296, 299, 301, 304-317, 322-329, 332, 334, 336-338, 341, 344, 347, 350 et 351.

162227, 277, 343,

4 Elles dépendent quelquefois, mais pas toujours, de l’énoncé des textes : masculin, fé-

minin, neutre, singulier ou pluriel. On a ainsi les variantes : cohoperta (70, 136, 138, 190, 250, 264, 279 et 298); cohoperte (174, 247, 256, 302 et 320); cohoperti (295); cohopertum (258, 283 et 342); coperta (38); copertus (4-13, 15, 16, 19-25, 27-30, 32, 33, 37, 41, 42, 44-46, 50, 57, 66, 72, 84 et 236). 5 Cf. les n° 17, 89, 109, 110-112, 134, 137, 156, 165, 176, 177, 180, 184, 299 et 349.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

102

CHAPITRE 4

– quinze fois avec cohopertus : carta peccudina (148, 149, 158, 181, 268, 277, 2931, 294, 295 et 328), carta peccudina grossa (256), carta peccudina incolata (247), carta peccudina lacerata (282) et pergameno (174, 296 et 344). Trois termes sont utilisés, mais de façon très inégale, pour désigner les plats : le plus fréquent est tabulis, avec 91 occurences2; en second lieu vient asseribus, avec 15 occurrences3; le mot assidibus est employé 1 fois seulement (14). Les demi-reliures sont décrites dans quarante articles (14, 47, 49, 52, 114, 118, 121, 123, 129, 166, 189, 195, 197, 201, 209, 211, 212, 215, 216, 219, 220, 223, 228, 235, 237, 238, 246, 249, 263, 265, 269, 275, 280, 287, 291, 292, 297, 300, 303 et 321); l’on y trouve, sauf dans un article qui se borne à donner la couleur du dos (52), les indications suivantes : – les plats (tabulis, asseribus ou assidibus), dont quelques articles précisent le mauvais état : altera tabula fracta (129 et 201), contractis (166) et fractis (49). – le dos (fundello), avec parfois l’indication de la couleur : albo (195), rubeo (166 et 219), uiridi (246 et 305) ou de la mauvaise conservation : lacerato (220 et 300). Sur les cinquante-six articles signalant à la fois les plats et la couvrure, on peut distinguer trois catégories : – leur présence simultanée est mentionnée de onze façons différentes dans vingt articles (12, 72, 110, 122, 133, 190, 298, 299, 302, 307, 311, 312, 314-317, 322, 323, 334 et 337)4. – la présence de plats et l’absence de couvrure sont notées avec cinq formulations différentes dans vingt-sept articles (35, 36, 58, 117, 130,

1 L’ancienne reliure en parchemin du ms Vat. lat. 3940 a été conservée et montée sur onglet à la fin du volume. 2 Cf. les n° 12, 26, 34-36, 39, 40, 47, 49, 56, 58, 59, 71, 77, 91, 97, 107, 108, 110, 117, 118,

122, 123, 130, 132, 133, 159, 166, 168, 190-192, 199, 201, 202, 204, 206, 207, 209-212, 214216, 219-221, 223-225, 228, 232, 235, 237, 238, 249, 263, 265, 266, 269, 275, 276, 280, 281, 284, 285, 287, 289, 291, 292, 297-300, 302, 303 307, 311-321, 334 et 337. 3 Cf. les n° 72, 98, 114, 121, 126, 129, 130, 189, 193, 195, 197, 200, 246, 322 et 323. 4 Ce sont par ordre alphabétique : cohoperta corio ... cum tabulis (298), cohoperte ... cum

tabulis (302), cohopertus ... cum tabulis (311, 312 et 314), cohopertus corio ... alteram tabulam fractam (122), copertus ... alteram tabulam fractam (12), cum asseribus cohopertus corio (322 et 323), cum asseribus copertus corio (72), cum tabulis cohopertus (307 et 317), cum tabulis cohopertus corio (110, 133, 299, 334 et 337), cum tabulis ... cohopertus corio (315, 316) et cum una tabula cohoperta (190).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA CODICOLOGIE

103

132, 159, 168, 191, 193, 199, 200, 202, 204, 206, 207, 210, 214, 221, 224, 225, 232, 276, 281, 284, 285 et 318)1. – l’absence de plats et la présence de couvrure sont indiquées avec cinq formules différentes dans neuf articles (63, 98, 119, 126, 208, 231, 236, 313 et 320)2. Une bonne centaine d’articles, décrivant des reliures en cuir, omet d’indiquer les plats3, mais la comparaison avec les inventaires ultérieurs montre que plusieurs de ces volumes en étaient cependant munis4. Les reliures en étoffe sont très rares : – cinq en velours : ueluto, dont quatre rouges, rubeo (38, 145, 147 et 152) et une violette, pauonacio (332). – six en soie, une très ancienne, sirico antiquissimo (78), une bleue, sirico blauo (185), deux violettes, sirico pauonacio (172 et 187) et deux vertes, sirico uiride (169 et 175). La très grande majorité des reliures est donc en cuir (corio), même si le matériau de la couvrure n’est pas toujours indiqué5; il y a seulement deux exemples de reliures bicolores, partim rubeo partim nigro (319) et rubeo et uiride (42); les autres reliures sont toutes monochromes et les

1 Ce sont par ordre alphabétique : cum altera tabula rosa (232), cum asseribus discopertis (130 et 193), cum asseribus fractis antiquitate (200), cum tabulis discopertis (36, 117, 132, 159, 168, 191, 199, 202, 204, 206, 207, 210, 214, 224, 225, 276, 281, 284, 285 et 318), cum tabulis discopertis, altera tabula fracta (221), cum tabulis sine cohopertura (58) et cum tabulis sine corio (35). 2 Ce sont par ordre alphabétique : cohoperta ... sine tabulis (320), cohopertus ... sine tabulis (313), cohopertus corio ... lacerato (119, 208, 231 et 236), cohopertus corio ... sine tabulis (63) et cohopertus corio ... sine asseribus (98 et 126). 3 Ce sont les n° 1, 3-13, 15-25, 27-33, 37, 38, 41, 42, 44-46, 48, 50, 51, 53, 54, 57, 60-62, 64-68, 70, 73, 74, 78-80, 82, 84-90, 92-96, 99, 101-106, 109, 111-113, 115, 116, 119, 120, 124, 125, 131, 134-147, 150-156, 160, 162-164, 167, 169, 171-173, 175-180, 182-188, 196, 198, 203, 205, 208, 213, 217, 218, 222, 226, 227, 229-231, 233, 234, 236, 239-241, 244, 245, 248, 250, 251, 253-255, 258-262, 264, 267, 270-272, 278, 279, 283, 286, 290, 298, 301, 304-306, 308-310, 324-327, 329, 332, 334, 336, 338, 341-343, 345, 347 et 349-351. 4 L’inventaire de 1455 mentionne tantôt des ais de bois, dans les articles correspondant

aux n° 48, 68, 103, 104, 106, 152, 154, 155, 156, 179, 217 et 241 (cum ligni postibus ou cum postibus ligni), tantôt des plats de carton contrecollé dans les articles correspondant aux n° 70, 96, 125, 248, 267 et 279 (cum postibus engrutatis); celui de 1475 donne tabulis chartaceis (article correspondant au n° 267) et sine tabulis (article correspondant au n° 279); celui de 1481 mentionne tabulis charteis (article correspondant au n° 70). 5 Les articles qui comportent explicitement la mention corio sont en italique dans la suite du texte et des notes.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

104

CHAPITRE 4

couleurs du cuir (dont l’inventaire précise souvent le ton ou l’usure) sont par ordre de fréquence : – le rouge (101 fois), généralement rubeo, quelquefois rubro (1, 3, 4-10, 15, 17, 19, 20, 21, 25, 27, 28, 29-31, 37, 41, 44, 46, 64, 74, 80, 84, 85, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 98, 101, 106, 111, 112, 113, 115, 124, 135-137, 139, 141, 143, 144, 146, 150, 151, 153, 154-156, 160, 162, 163, 164, 166, 177, 180, 186, 196, 203, 205, 229, 239, 241, 245, 258, 260, 270, 271, 278, 279, 301, 304, 305, 315, 316, 334, 336, 338, 342, 347, 350 et 351), plus les variantes olim rubeo (72 et 312), olim rubro quasi nigro (62), quasi rubeo (250), rubeo antiquo (86 et 171), rubeo scuro (329), rubeo subnigro (340) et subrubeo (306, 308 et 327). – le blanc (39 fois), généralement albo (13, 22, 50, 60, 61, 68, 70, 73, 96, 99, 103, 110, 116, 120, 125, 133, 190, 198, 227, 231, 234, 236, 261, 262, 264, 267, 272, 298, 307, 313, 314, 320, 322, 341 et 343), plus la variante albo antiquo (131, 218, 253 et 255) . – le vert (34 fois), généralement uiride, plus rarement uiridi (12, 16, 23, 24, 32, 33, 45, 53, 54, 57, 65, 66, 79, 82, 119, 122, 126, 138, 165, 167, 173, 179, 208, 213, 217, 226, 250, 302, 311 et 317), plus les variantes olim uiride (102 et 323), uiride antiquo (222) et uiride quasi albo (67). – le noir (22 fois), généralement nigro (11, 48, 63, 104, 105, 109, 176, 233, 240, 248, 254, 283, 286 et 326), plus les variantes nigro uel quasi (183 et 184), quasi nigro (94, 134 et 188), quasi subnigro (324) et subnigro (299 et 325). – le bleu (5 fois), blauio (142 et 244) et blauo (51, 290 et 309). – le gris (2 fois), beratino (230 et 251). On peut constater, pour les divers articles correspondant à un même volume dans les inventaires successifs, des variations de vocabulaire sans qu’il y ait eu changement de couleur; ces différences concernent surtout les teintes claires : les adjectifs uiridi, blauo ou albo employés en 1443 sont ainsi remplacés au choix dans les autres inventaires par pallida, croceo, gilbo, albo, celestino, ceruleo ou azuro; trois exemples suffiront : – le ms Vat. lat. 656 (24) est uiridi en 1443, pallida en 1455, gilbo en 1475, uiridi en 1481, gilbo en 1518, uiridi en 1533 et albo en 1550. – le ms Vat. lat. 1176 (51) est blauo en 1443, uiridi en 1455 et en 1475, celestino en 1481 et 1518, uiridi en 1533 et azuro en 1550. – le ms Vat. lat. 1473 (103) est albo en 1443 et 1455, celestino de 1475 à 1518, ceruleo en 1533 et azuro en 1550. Parmi les reliures en cuir, il faut réserver une mention spéciale aux reliures dites modo florentino, relevées dans quarante-huit articles. Il s’agit presque toujours d’exemplaires luxueux, contenant des oeuvres

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA CODICOLOGIE

105

offertes ou dédiées à Eugène IV, parfois ornés de miniatures et/ou portant les armes; neuf d’entre eux (30, 86, 101, 111, 112, 151, 180, 329 et 338) n’ont pas été identifiés; dix ont disparu soit après la mort du pape (87, 178, 345 et 347), soit après 1455 (18, 183 et 304), soit au moment du sac de Rome en 1527 (301 et 349), soit ultérieurement (95). Les vingt-neuf autres manuscrits sont toujours à la Bibliothèque Vaticane, parmi lequels vingt-deux ont ultérieurement reçu une nouvelle reliure1 tandis que sept volumes ont gardé leur reliure originales, en cuir rouge (maintenant bruni) ou noir sur plats de bois ou de carton (89 = Vat. lat. 3625, 94 = Vat. lat. 3706, 134 = Vat. lat. 4165, 186 = Vat. lat. 3572, 188 = Vat. lat. 3601, 326 = Vat. lat. 3723 et 327 = Vat. lat. 4127), auxquels il faut ajouter un volume (241 = Vat. lat. 1920), non désigné dans l’inventaire comme étant relié modo florentino. Ces reliures, effectuées souvent à Florence, se distinguent par l’incrustation sur les plats de rondelles en cuir de couleurs vives2 : les plats du ms Vat. lat. 3601 sont ornés dans le motif central de quatre rondelles, et dans le haut et dans le bas de deux rangées de quatre rondelles alternativement bleues et rouges; les rondelles ont disparu des plats du ms Vat. lat. 4165, mais leurs emplacements restent encore très visibles : cinq dans le motif central, deux rangées de huit en haut et autant en bas. Les ornements de la reliure sont indiqués à plusieurs reprises : outre une chainette, catenula (62) et une fibule, fibia (288), on mentionne surtout – des boulons (clauus) dans trente-cinq articles, dont 25 fois simplement : cum clauis (4, 5, 9, 10, 17, 19, 29, 44, 72, 112, 194, 213, 217, 229, 236, 241, 260, 278, 286, 306, 311, 315, 316, 336 et 350) et 10 fois avec diverses précisions sur le matériau, la taille ou le nombre : cum clauis argenteis (30), cum clauis argenteis deaureatis (38), cum clauis eneis (153, 156, 245 et 299), cum clauis magnis eneis (164), cum clauis paruis (143), cum clauis paruissimis (141) et cum duobus clauis argenteis (86).

1 Ce sont les mss Vat. lat. 61 (11), 158 (6), 159 (8), 161 (7), 191 (64), 258 (48), 299

(182), 354 (177), 402 (37), 676 (109), 1215 (184), 1218 (20), 1219 (124), 1222 (176), 1326 (139), 1332 (324), 1344 (299), 3001 (154), 3153 (160), 3593 (240), 3600 (74) et 4064 (146). 2 Comme le confirment deux catalogues d’expositions : Mostra storica della legatura

artistica in Palazzo Pitti, Florence 1922, où le n° 68 (Bibl. Ricc. 706) est dit “seminato di puntini”; Biblioteca Medicea Laurenziana, Mostra di legature, sec. XV-XX, Florence 1978, où le terme “rondelle” est employé une demi-douzaine de fois (n° 4 : Antinori 150; n° 5 : Antinori 22; n° 9 : Edili 24; n° 11 : Gaddi Rel. 134; n° 16 : Strozzi 65; n° 17 : Biscioni 28)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

106

CHAPITRE 4

– des fermoirs (clausura) dans dix-huit articles, dont 2 fois simplement : cum clausuris (124 et 140) et 16 fois avec des détails sur le matériau, la taille ou le nombre, cum clausura argentea (89), cum clausuris aeneis (154), cum clausuris argenteis (18, 95, 146, 152 et 301), cum clausuris argenteis deaureatis (31, 109, 147, 169 et 349), cum clausuris argenteis et deaureatis (134), cum clausuris argenteis satis magnis (332), cum clausuris magnis argenteis desuper aureatis (172) et cum tribus clausuris (272). Certaines reliures ont reçu un décor, généralement des armes, cum scutis (1, 29, 42, 143, 147 et 156), avec deux fois des précisions, cum scutis cum smalto in medio asserum (38) et cum una turri intus et capello cardinalisco (332); il y a un seul exemple de cuir estampé, diuersis formis impresso (2541).

III) La décoration 1) La liste Un seul article précise la décoration du volume, cum litteris aureis in primo folio (18) et la description a été reprise de façon identique dans l’inventaire (345), qui décrit le même volume. 2) L’inventaire L’aspect luxueux ou la décoration des manuscrits sont notés une quinzaine de fois, et la variété des formules (en dehors de toutes considérations grammaticales) traduit parfois l’admiration d’Arsène de Liège; un des volumes ainsi qualifiés n’a pas été identifié (85 : bene miniatum), trois autres ont disparu en 1527 (38 : pulcherrimum, 332 : notabiliter meniatum et 349 : solemniter miniata solemniter historiata). Mais l’examen des dix manuscrits identifiés justifie pleinement les mentions des articles correspondants : – bene ameniatus (134 = Vat. lat. 4165, encadrement à “bianchi girari”, orné de deux angelots, d’un lévrier et d’un lapin, et prolongeant l’initiale d’or à “bianchi girari” au f. 1; buste du pape peint dans l’initiale d’or à “bianchi girari” au f. 1v). – bene meniata (250 = Vat. lat. 1439, grandes initiales ornées au début de chaque livre).

1 Cette indication est plus fréquente dans l’inventaire de 1455.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA CODICOLOGIE

107

– bene meniatus (263 = Vat. lat. 2622, deux initiales historiées, avec feuilles d’acanthe et pastilles d’or au f. 3). – istoriata (172 = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143, 200 miniatures illustrant la vie de S. Antoine). – pulchrum uolumen (42 = Vat. lat. 694, initiales ornées aux f. 69, 73, 74 et 82v). – solemniter meniatus (115 = Vat. lat. 2639, nombreuses peintures à pleine page aux f. 2v-3v; une peinture à demi-page au f. 4; nombreuses initiales ornées et/ou historiées, et 147 = Vat. lat. 681, miniatures aux f. 1, 96, 169v et 223). – ualde pulcer (15 = Vat. lat. 437, au f. 1, grande initiale historiée : S. Augustin en manteau rouge, tenant de la main droite un livre relié en vert, de la main gauche une crosse d’or, coiffé d’une tiare d’or et auréolé d’un nimbe d’or). – ualde pulchra (21 = Vat. lat. 578, une quarantaine de miniatures au début du prologue et de chaque livre). – ualde pulchre (29 = Vat. lat. 342, encadrements à “bianchi girari” et miniatures aux f. 1 et 212). Par deux fois le premier feuillet du volume mérite une mention spéciale, cum litteris aureis in primo foleo (345), in prima carta scriptus de auro (182 = Vat. lat. 299, dont les f. 1-4v sont effectivement écrits en lettres d’or). Les armes du pape, qui font partie de la décoration, sont signalées pour quinze volumes, avec de légères variantes dans le libellé1 : l’un d’eux n’a pas été identifié (30); six autres ont disparu après la mort du pape (140, 178, 345 et 347) ou après 1475 (10) ou enfin en 1527 (38); les huit derniers sont toujours à la Bibliothèque Vaticane (6, 8, 20, 109, 134, 176, 182, 240). Arsène de Liège a omis toutefois de signaler la présence des armes dans neuf articles, tous identifiés (4 = Vat. lat. 164, 64 = Vat. lat. 191, 111 = Vat. lat. 1273, 124 = Vat. lat. 1219, 139 = Vat. lat. 1326, 186 = Vat. lat. 3572, 324 = Vat. lat. 1332, 325 = Vat. lat. 1330 et 326 = Vat. lat. 3723); comme la première de ces omissions concerne un volume aux armes cardinalices, il s’agit certainement d’une négligence et non d’armes ajoutées après la rédaction de l’inventaire. 1 Ce sont par ordre alphabétique : cum armis sanctissimi domini nostri (20, 30, 38, 109, 134, 176, 240, 345 et 347), cum armis sanctissimi domini nostri Eugenii (182), cum armis sanctissimi domini nostri Eugenii in primo foleo (6), cum armis sanctissimi domini nostri in primo foleo (10), cum armis sanctissimi domini pape Eugenii (140), in cuius primo foleo sunt arma sanctissimi domini nostri (8) et in cuius principio sunt arma sanctissimi domini nostri (178).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

108

CHAPITRE 4

Vingt-et-un manuscrits subsistants portent les armes Condulmer (d’azur à la bande d’argent); mis à part les mss Vat. lat. 158, 159 et 164 où les armes sont accompagnées du chapeau de cardinal (et ont par conséquent été acquis avant l’élection), l’examen des dix-huit autres manuscrits montre qu’Eugène IV a fait apposer deux types d’armes sur les volumes lui ayant appartenu : – douze fois les armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées : — — parfois sans aucun autre ornement : Vat. lat. 1219, 1222, 3572 et 3723, plus deux mss ne figurant pas dans l’inventaire : Vat. lat. 227 (au milieu la tiare, à droite de la croix de Jérusalem et à gauche les clefs de S. Pierre) et 3707. — — parfois placées dans une couronne de lauriers (Vat. lat. 676) ou au centre d’un médaillon (rouge dans les mss Vat. lat. 1218 et 1332, bleu dans les mss Vat. lat. 191 et 1326), ou simplement dans l’initiale (Vat. lat. 4165). – six fois les armes au chef de gueules chargé de deux clefs croisées d’argent : Vat. lat. 299, 1273 (dans l’initiale du f. 1), 1330 et 3593 (dans un médaillon de gueules cerclé d’or), plus un ms décrit seulement dans la liste (Urb. lat. 1425) et un autre ne figurant pas dans l’inventaire (Vat. lat. 4163, dans un médaillon polylobé).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 5

LA PALÉ OGRAPHIE La liste donne seulement quatre indications paléographiques, une pour les différentes mains : diuersarum litterarum (13) deux pour le genre : antiqua (12) et cursiua (31) et une pour le module : grossa (2)1. Les indications paléographiques fournies par l’inventaire sont beaucoup plus riches, puisque sur 351 articles, 42 seulement en sont dépourvus2; à noter en outre deux articles qui renvoient à la description voisine : eiusdem littere (2 référant au 3, et 137 référant au 136). L’étude des écritures sera divisée en deux parties : – la nomenclature de l’inventaire. – la comparaison de cette nomenclature avec les manuscrits identifiés.

I) Nomenclature de l’inventaire La distinction est très régulièrement faite, mais ne correspond pas toujours à la réalité, entre les volumes copiés par une seule main, avec le singulier littera, et les recueils hétérogènes ou composites, dûs à plusieurs copistes, avec le pluriel litterarum (274), ou mieux la formule diuersarum litterarum (38 fois); cette dernière expression, qui figure seule dans 19 articles3, est assortie, on le verra plus loin, de divers qualificatifs dans 19 autres articles. A noter en outre, pour ces écritures variées, une fois l’usage du singulier, bona littera tamen diuersa (325), et deux fois la juxtaposition du singulier et du pluriel, diuersarum litterarum littera cursiua (293 et 307). 1 Les n° 2 et 12 ont été repris dans l’inventaire, où ils portent respectivement les n° 347

et 87. 2 Cf. les n° 4, 17, 69, 70, 75, 76, 80, 81, 83, 84, 90, 91, 96, 100, 101, 104, 105, 117, 127,

128, 132, 138, 145, 148, 149, 155, 157, 161, 170, 174, 181, 186, 241, 242, 243, 296, 330, 331, 340, 341, 342 (Vat. lat. 1019, où la formule scriptum nouum désigne plus probablement la date de composition et/ou de copie que l’écriture) et 348. 3 Cf. les n° 33, 103, 123, 168, 190, 193, 199, 208, 211, 259, 264, 267, 272, 281, 288, 291, 313, 333 et 346.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110

CHAPITRE 5

Les termes employés concernent soit l’aspect général, soit le type, soit l’origine, soit le module, et la classification des articles se fait tout naturellement en trois séries, selon qu’ils présentent un, deux ou trois qualificatifs : la première est la plus nombreuse, avec 203 articles; la deuxième est nettement moins riche, avec 82 articles; la troisième est représentée seulement par 5 articles. 1) Qualificatifs simples Les qualificatifs simples (203 articles) se répartissent en quatre groupes (aspect général, type, module, origine) et il est plus commode de les classer par ordre alphabétique dans chaque groupe. Ils désignent surtout l’aspect général (162 articles), quelquefois le type (32 articles), plus rarement le module (8 articles) ou l’origine (1 article). ASPECT GÉ NÉ RAL : 10 formules pour 162 articles (137 au singulier et 13 au pluriel). bona : 76 articles (5, 6, 7, 8, 10, 16, 19, 22, 25, 26, 27, 32, 34, 36, 40, 44, 45, 46, 47, 51, 52, 54, 57, 58, 64, 71, 72, 82, 85, 92, 93, 108, 114, 115, 122, 130, 131, 133, 134, 136, 137, 140, 141, 151, 153, 156, 160, 162, 163, 167, 173, 213, 214, 217, 218, 219, 222, 225, 230, 234, 235, 239, 249, 252, 256, 257, 263, 269, 270, 273, 276, 282, 323, 325, 327 et 351)1. competens : 9 articles (35, 53, 62, 98, 107, 116, 165, 320 et 343)2. mala : 21 articles (50, 60, 63, 77, 106, 118, 121, 129, 189, 192, 195, 196, 197, 200, 201, 207, 221, 292, 309, 312 et 328)3. non bona : 10 articles (43, 68, 74, 210, 215, 232, 246, 298, 318 et 319)4. non nimis bona : 2 articles (229 et 253). optima : 14 articles (9, 11, 12, 15, 18, 23, 42, 95, 99, 142, 143, 164, 250 et 300). perfecta : 2 articles (111 et 322). perfectissima : 1 article (147). pexima : 2 articles (285 et 316)5.

1 Le n° 122 précise bona nouiter scripta, le n° 137 renvoie au n° 136 avec eiusdem, le n°

219 est au pluriel, avec diuersarum bonarum et le n° 325 précise tamen diuersa. 2 Les n° 35, 116 et 343 donnent competens, les autres competenti. 3 Les n° 63, 129, 189, 192, 196, 197, 200, 201 et 221 sont au pluriel, avec diuersarum

malarum. 4 Le n° 319 est au pluriel, avec diuersarum non bonarum. 5 Le n° 285 est au pluriel, avec peximarum diuersarum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA PALÉ O GRAPHIE

111

satis bona : 25 articles (14, 89, 150, 171, 179, 182, 198, 203, 204, 206, 220, 223, 233, 255, 265, 274, 277, 280, 284, 289, 297, 303, 304, 317 et 337)1. TYPE : 3 formules pour 32 articles (28 au singulier et 4 au pluriel). antiqua : 10 articles (48, 87, 88, 176, 177, 188, 202, 283, 301 et 324)2. antiquissima : 1 article (185). cursiua : 21 articles (24, 39, 65, 79, 126, 228, 245, 247, 248, 258, 271, 275, 279, 290, 293, 294, 295, 302, 305, 307 et 335)3. MODULE : 4 formules pour 8 articles (6 au singulier et 2 au pluriel). grossa : 3 articles (109, 244 et 332)4. grosssa et minuta : 2 articles (194 et 236)5. minuta : 1 article (238)6. parua : 2 articles (59 et 339). ORIGINE : 1 article au singulier. ultramontana : 1 article (113). 2) Qualificatifs doubles Les qualificatifs doubles (82 articles, dont 80 au singulier et 2 au pluriel) sont classés en cinq groupes associant l’aspect général et le type (39 articles), l’aspect général et le module (31 articles), l’aspect général et l’origine (7 articles), le type et le module (4 articles), et enfin le module et l’origine (1 article); comme précédemment, les qualificatifs sont classés dans l’ordre alphabétique (même si l’inventaire ne donne pas toujours les termes de ces diverses associations dans le même ordre). ASPECT GÉ NÉ RAL ete 1 au pluriel).

+ TYPE : 11 formules pour 39 articles (38 au singulier

1 Le n° 265 donne bona satis et le n° 274 est au pluriel, avec satis bonarum. 2 Trois articles ajoutent des précisions, les n° 176 (et quasi cursiua), 177 (alba et quasi

caduca) et 324 (quasi). 3 Les n° 247, 271, 275 et 335 sont au pluriel, avec diuersarum cursiuarum; les n° 293 et 307 joignent le pluriel et le singulier, avec diuersarum cursiua; le n° 305 précise cursiua modo antiquo. 4 Le n° 332 précise ualde grossa. 5 Le n° 194 donne grossa, et minuta etiam et le n° 236 est au pluriel, avec diuersarum

grossarum et minutarum. 6 Le n° 238 est au pluriel, avec diuersarum minutarum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

CHAPITRE 5

antiqua non nimis bona : 1 article (184). bona antiqua, : 14 articles (20, 73, 94, 110, 124, 139, 144, 154, 166, 183, 187, 231, 308 et 329)1. bona cursiua : 4 articles (13, 66, 67 et 278)2. cursiua perfectissima : 1 article (180). cursiua satis bona : 2 articles (321 et 338)3. formata bona : 1 article (326). mala cursiua : 4 articles (125, 135, 158 et 251)4. non bona cursiua : 1 article (224). optima antiqua : 6 articles (28, 30, 37, 146, 240 et 299)5. perfecta antiqua : 3 articles (175, 306 et 345). satis bona antiqua : 2 articles (159 et 178). ASPECT GENERAL + MODULE : 15 formules pour 31 articles (30 au singulier et 1 au pluriel). bona grossa : 13 articles (55, 56, 152, 191, 209, 212, 226, 237, 254, 261, 310, 311 et 315)6. bona satis grossa : 3 articles (216, 336 et 350). competens minuta : 1 article (120). competens et grossa : 1 article (49). grossa et perfecta, : 1 article (112). grossa satis bona : 1 article (102) minuta bona : 1 article (266). minuta non bona : 1 article (268). minutarum satis bonarum : 1 article (262). non bona grossa : 1 article (227). optima grossa : 3 articles (78, 172 et 347)7. parua non bona : 1 article (119). perfectissima grossa : 1 article (31). 1 Les n° 20 et 308 donnent antiqua bona. 2 Le n° 67 donne bona quasi cursiua. 3 Le n° 338 donne satis bona cursiua. 4 Le n° 158 est au pluriel, avec diuersarum malarum cursiuarum. 5 Le n° 37 donne antiqua optima. 6 Le n° 254 donne grossa bona, 7 Le n° 172 donne grossa optima.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA PALÉ O GRAPHIE

113

pulcherrima grossa : 1 article (349) satis bona grossa et minuta : 1 article (205). ASPECT GÉ NÉ RAL + ORIGINE : 4 formules pour 7 articles au singulier. bona ultramontana : 2 articles (2 et 3)1. mala teutonica : 1 article (344). optima italica : 1 article (29). optima ultramontana : 3 articles (1, 41 et 61). TYPE + MODULE : 4 formules pour 4 articles au singulier. antiqua grossa : 1 article (97). cursiua minuta : 1 article (287). cursiua parua : 1 article (286). grossa cursiua : 1 article (334). ORIGINE + MODULE : 1 formule pour 1 article au singulier. ultramontana satis grossa : 1 article (169). 3) Qualificatifs triples 4 formules pour 5 articles au singulier. bona antiqua grossa : 2 articles (260 et 314)2. bona grossa moderna : 1 article (21). bona grossa ultramontana : 1 article (86). italica satis grossa et pulcherrima : 1 article (38). *

*

*

Sur le plan paléographique, la terminologie utilisée dans l’inventaire est assez variée, non par le choix même des adjectifs (11 pour l’aspect général, 7 pour le type, 6 pour le module et 3 pour l’origine) mais par la richesse des combinaisons (avec une quarantaine de formulations différentes); une trentaine de formules sont en outre représentées par un seul article. Mais cette diversité ne doit pas faire illusion, car les qualificatifs les plus fréquemment employés sont aussi les moins caractéristiques. Au

1 Le n° 2 renvoie au n° 3 avec eiusdem littere. 2 Le n° 314 donne antiqua bona grossa.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

CHAPITRE 5

singulier ou au pluriel et seules ou en association1, les expressions utilisées se classent comme suit : – pour l’ASPECT GÉ NÉ RAL , le terme bona, qui n’est guère spécifique, se détache très nettement (114 articles), suivi de loin par satis bona (32 articles), optima (28 articles), mala (26 articles), non bona (14 articles) et competens (11 articles); il y a un petit nombre d’adjectifs franchement laudatifs, perfecta (6 articles), perfectissima (3 articles) et pulcherrima (2 articles), ou franchement péjoratifs, non nimis bona (3 articles) et pexima (2 articles). – pour le TYPE, les adjectifs les plus employées sont antiqua (39 articles) et cursiua (35 articles), qui en distancent largement d’autres : antiquissima, moderna, formata (utilisés dans un article seulement). – pour le MODULE, vient en tête le mot grossa (35 articles), suivi mais de loin par minuta (7 articles), satis grossa (5 articles), parua (4 articles) et grossa et minuta (3 articles). – pour l’ORIGINE, l’appellation ultramontana (7 articles)2 se détache nettement des deux autres : italica (2 articles) et teutonica (1 article).

II) Comparaison avec les mss identifiés L’inventaire des manuscrits conservés dans la bibliothèque du pape Eugène IV n’est certes pas le seul à donner une qualification pour l’écriture. On peut citer, entre autres et par ordre chronologique : en 1426, celui de la bibliothèque des Visconti-Sforza3; en 1430, 1446 et 1474/1478, les inventaires du couvent San Domenico de Pérouse4; en 1449, celui de la Biblioteca Antoniana de Padoue5; en 1453, celui de la

1 Ne sont jamais employés seuls les termes formata, italica, nouiter scripta, pulcherrima, quasi cursiua, satis grossa et teutonica. 2 Ce terme, qui désigne généralement des volumes originaires de France, s’applique, une fois au moins, à un exemplaire copié en Bohème au XIVe s. : 41 (Vat. lat. 1122). 3É d. É . PELLEGRIN, La Bibliothèque des Visconti-Sforza, Paris 1955, 75-289; sur les 965 articles, une soixantaine seulement donne des informations sur l’écriture, avec une terminologie rappelant parfois celle donnée par l’inventaire de 1443 (antiqua, bona, formata, grossa, minuta, minutissima, optima). 4d É. T.

KAEPPELI, OP, Inventari di libri di San Domenico di Perugia (1430-1480), Rome 1962, notamment p. 34 pour l’inventaire de 1474/1478; trois inventaires sur quatre (ceux de 1430, 1446 et 1474/1478) mentionnent l’écriture. 5d É. K. W . HUMPHREYS, The Library of the Franciscans of the convent of St. Antony, Padua, at the beginning of the fifteenth century, Amsterdam 1966, 70-184; l’inventaire de 1396 (éd. 24-68) ne donne aucune information sur l’écriture.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA PALÉ O GRAPHIE

115

bibliothèque Ste Justine de Padoue1; en 1481, celui de la Biblioteca degli Intronati à Sienne2. Le vocabulaire utilisé est généralement analogue, mais comme les manuscrits d’Eugène IV, relativement assez faciles à identifier, sont presque tous regroupés dans la même bibliothèque, il est peut-être l’un des rares inventaires de ce type à permettre des comparaisons intéressantes entre la terminologie employée et l’écriture correspondante. Il est évidemment impossible d’analyser en détail tous les qualificatifs utilisés3; je me bornerai à étudier deux séries d’exemples : l’une prend comme base de départ deux adjectifs de l’inventaire (écriture antiqua, écriture cursiua), l’autre s’appuie sur les manuscrits identifiés (module de l’écriture, écriture italienne “bononiensis”, écriture humanistique ronde). 1) L’écriture “antiqua” Le terme antiqua, cela est bien connu, recouvre indifféremment dans les inventaires du XVe s. les manuscrits en écriture caroline et ceux en humanistique ronde : l’inventaire de 1443 ne fait pas exception et le mot y apparait 39 fois, toujours au singulier (seul dans 10 articles; en association double dans 27 autres; en association triple dans 2 autres encore); cinq volumes n’ont pas été identifiés (30, 175, 202, 306 et 329); sept autres ont disparu, soit après la mort du pape (87, 88, 178, 187 et 345), soit après 1455 (183) ou en 1527 (301); sur les vingt-sept manuscrits subsistants, il y a ainsi – trois mss du XIe s., tous italiens (97 = Vat. lat. 1351, 110 = Vat. lat. 371 et 283 = Vat. lat. 4770). – huit mss du XIIe s., dont quatre italiens (144 = Vat. lat. 821, 159 = Vat. lat. 3829, 177 = Vat. lat. 354 et 260 = Vat. lat. 1999); trois français (28 = Vat. lat. 331, 299 = Vat. lat. 1344 et 314 = Vat. lat. 179); un allemand (166 = Vat. lat. 2001). – un ms du XIIIe s., italien (231 = Vat. lat. 4421). – quinze mss du XVe s., tous italiens (20 = Vat. lat. 1218, 37 = Vat. lat. 402, 48 = Vat. lat. 258, 73 = Vat. lat. 1807, 94 = Vat. lat. 3706, 124 = 1d É. G.

CANTONI ALZATI, La Biblioteca di S. Giustina di Padova, Padoue 1982, notamment 23; cf. aussi S. ZAMPONI, Modelli di catalogazione e lessico paleografico nell’inventario di S. Giustina di Padova, in Ital. Med. Uman., 27 (1984), 161-174. 2d É. K.

W . HUMPHREYS, The Library of the Franciscans of Siena in the late fifteenth century, Amsterdam 1978, notamment 12-13. 3 Les précisions nécessaires ont été données en note de l’édition, cf. supra, chap. 2 (Edition de l’inventaire).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116

CHAPITRE 5

Vat. lat. 1219, 139 = Vat. lat. 1326, 146 = Vat. lat. 4064, 154 = Vat. lat. 3001, 176 = Vat. lat. 1222, 184 = Vat. lat. 1215, 188 = Vat. lat. 3601, 240 = Vat. lat. 3593, 308 = Vat. lat. 1885 et 324 = Vat. lat. 1332). 2) L’écriture “cursiua” L’adjectif cursiua apparait 38 fois (seul dans 21 articles, dont 6 au pluriel; en association dans 17 autres, dont 1 au pluriel); neuf volumes n’ont pas été identifiés (79, 180, 224, 247, 258, 271, 298, 334 et 338); six autres ont disparu, soit après la mort du pape (305 et 335), soit après 1455 (39 et 245), soit après 1475 (295); l’examen des vingt-cinq manuscrits identifiés montre que ce terme semble être assez objectif et correspondre, sauf un ms du XIVe s. en écriture gothique (258 = Vat. lat. 4278) et un autre du XVe s. en humanistique ronde (176 = Vat. lat. 1222), à la nomenclature encore en usage et l’on compte ainsi : – dix mss du XIVe s., dont trois français (66 = Vat. lat. 1037, 67 = Vat. lat. 1016 et 126 = Vat. lat. 2679) et sept italiens (24 = Vat. lat. 656, 65 = Vat. lat. 1038, 228 = Vat. lat. 4444, 251 = Vat. lat. 2591, 278 = Vat. lat. 4521, 302 = Vat. lat. 2940 et 321 = Vat. lat. 2487). – un ms des XIVe-XVe s., italien (290 = Vat. lat. 2625). – sept mss du XVe s., dont un allemand (135 = Vat. lat. 4148), un français (125 = Vat. lat. 3891) et cinq italiens (13 = Vat. lat. 450, 248 = Vat. lat. 2596, 279 = Vat. lat. 3999, 286 = Vat. lat. 2615 et 287 = Vat. lat. 2618). – cinq mss italiens (où le pluriel diuersarum désigne soit les diverses écritures d’un recueil homogène soit les différentes parties d’un recueil factice), dont deux des XIVe-XVe s. (168 = Vat. lat. 2880 et 275 = Vat. lat. 687) et trois du XVe s. (158 = Vat. lat. 4166, 293 = Vat. lat. 3940 et 307 = Vat. lat. 2066). 3) Le module de l’écriture Le module apparait 49 fois (seul dans 8 articles, dont 2 au pluriel; en association double dans 36 autres, dont 1 au pluriel; en association triple dans 5 autres encore); huit volumes n’ont pas été identifiés (86, 102, 112, 236, 332, 334, 336 et 350); six autres ont disparu, soit après la mort du pape (268 et 347), soit en 1527 (38, 169 et 349), soit après 1533 ou 1550 (226), mais l’examen des trente-cinq manuscrits subsistants permet de constater que, quelles que soient la date ou l’origine, les désignations de l’inventaire correspondent à des mesures constantes : – 3 mm. pour le terme grossa dans douze mss italiens : un du XIe s. (97 = Vat. lat. 1351), un du XIIe s. (261 = Vat. lat. 1991), deux du XIIIe s.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA PALÉ O GRAPHIE

117

(152 = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228 et 212 = Vat. lat. 4461) et huit du XIVe s. (21 = Vat. lat. 578, 49 = Vat. lat. 4032, 56 = Vat. lat. 1303, 191 = Vat. lat. 2379, 209 = Vat. lat. 2387, 227 = Vat. lat. 2424, 237 = Vat. lat. 2432 et 260 = Vat. lat. 1999); dans quatre mss français, trois du XIIe s. (254 = Vat. lat. 659, 310 = Vat. lat. 2085 et 315 = Vat. lat. 81) et un du XIVe s. (55 = Vat. lat. 4313) – A noter cependant cinq exceptions, concernant toutes des mss italiens, du XIVe s. sauf le premier, les lettres mesurant soit 4 mm. (172 = FIRENZE, Bibl. Med.Laurenz., Med. Pal. 143, copié ap. 1426, 244 = Vat. lat. 452 et 311 = Vat. lat. 560), soit 5 mm. (31 = Vat. lat. 738), voire 10 mm (78 = Vat. lat. 4769). – 2 mm. pour le terme satis grossa, dans un ms italien du XIVe s. (216 = Vat. lat. 2375). – 1 mm. à 2 mm. pour les termes minuta et parua, dans neuf mss italiens : un du XIIe s. (262 = Vat. lat. 2343), deux du XIIIe s. (119 = Vat. lat. 2691 et 120 = Vat. lat. 2310), deux du XIVe s. (59 = Vat. lat. 4304 et 266 = Vat. lat. 2311) et quatre du XVe s. (238 = Vat. lat. 2486, 286 = Vat. lat. 2615, 287 = Vat. lat. 2618 et 339 = Vat. lat. 703). – les deux modules grossa et minuta sont accolés à deux reprises dans deux mss italiens du XIVe s. (194 = Vat. lat. 2439 et 205 = Vat. lat. 2454), le premier terme correspond à 3/4 mm., le second à 2/1,5 mm. 4) L’écriture gothique “bononiensis” Parmi les manuscrits identifiés, il y en a 31 copiés en écriture “bononiensis”; cette écriture, caractéristique du XIVe s. italien, est qualifiée dans l’inventaire de neuf façons différentes qui sont par ordre de fréquence : – quinze occurrences, soit la moitié des cas, pour bona (5 = Vat. lat. 160, 6 = Vat. lat. 158, 19 = Vat. lat. 675, 25 = Vat. lat. 290, 32 = Vat. lat. 208, 51 = Vat. lat. 1176, 115 = Vat. lat. 2639, 133 = Vat. lat. 2506, 156 = Vat. lat. 1472, 163 = Vat. lat. 4529, 214 = Vat. lat. 4468, 217 = Vat. lat. 2996, 257 = Vat. lat. 1431, 263 = Vat. lat. 2622 et 323 = Vat. lat. 2499). – deux occurrences chaque fois pour bona grossa (56 = Vat. lat. 1303 et 209 = Vat. lat. 2387) competens (53 = Vat. lat. 980 et 62 = Vat. lat. 963), grossa (109 = Vat. lat. 676 et 244 = Vat. lat. 452) et optima (9 = Vat. lat. 165 et 300 = Vat. lat. 2629). – une occurence chaque fois pour bona grossa moderna (21 = Vat. lat. 578)1, diuersarum (211 = Vat. lat. 4460), formata bona (326 = Vat. 1 Ce triple qualificatif montre qu’un inventaire du milieu XVe s. pouvait considérer comme “moderna” une écriture du XIVe s.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

CHAPITRE 5

lat. 3723), perfecta (111 = Vat. lat. 1273), perfectissima (147 = Vat. lat. 681), perfectissima grossa (31 = Vat. lat. 738) et satis bona (317 = Vat. lat. 1111). 5) L’écriture humanistique ronde Parmi les manuscrits identifiés, il y en a 23 copiés en écriture humanistique ronde; cette écriture, caractéristique du XVe s. italien, est qualifiée dans l’inventaire de onze façons différentes; ce sont par ordre de fréquence : – d’abord pour les descriptions incluant le terme antiqua (13 articles, soit la majorité) : — — 7 occurrences pour antiqua bona ou bona antiqua (20 = Vat. lat. 1218, 73 = Vat. lat. 1807, 94 = Vat. lat. 3706, 124 = Vat. lat. 1219, 139 = Vat. lat. 1326, 154 = Vat. lat. 3001 et 308 = Vat. lat. 1885). — — 3 occurrences pour antiqua optima, ou optima antiqua (37 = Vat. lat. 402, 146 = Vat. lat. 4064 et 240 = Vat. lat. 3593). — — 1 occurrence chaque fois pour antiqua (48 = Vat. lat. 258), ou antiqua bona et quasi cursiua (176 = Vat. lat. 1222), ou quasi antiqua (324 = Vat. lat. 1332). – puis pour les autres adjectifs (10 articles) : — — 4 occurrences pour bona (134 = Vat. lat. 4165, 137 = Vat. lat. 573, 160 = Vat. lat. 3153 et 327 = Vat. lat. 4127). — — 2 occurrences chaque fois pour optima (15 = Vat. lat. 437 et 99 = Vat. lat. 245) et satis bona (89 = Vat. lat. 3625 et 182 = Vat. lat. 299). — — 1 une occurrence chaque fois pour competens (320 = Vat. lat. 2200) et optima italica (29 = Vat. lat. 342). *

*

*

Aussi incomplète soit-elle – car l’idéal serait bien évidemment de montrer la photographie grandeur nature d’une page au moins de chaque volume – l’analyse des différents termes qualifiant l’écriture des manuscrits conservés dans la bibliothèque d’Eugène IV permet ainsi de confirmer voire même de renouveler les enquêtes faites sur d’autres inventaires et sur d’autres collections.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 6

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE Né en 1383 à Venise, Gabriel Condulmer1, après un passage comme moine bénédictin dans la congrégation vénitienne San Giorgio in Alga a été, grâ ce à son oncle Grégoire XII Correr (1406-1415), successivement évêque de Sienne en 1407 et cardinal-prêtre au titre de San Clemente le 9 mai 1408. É lu pape le 3 mars 1431 pa r le conclave réuni à Santa Maria sopra Minerva, couronné le 11 mars sous le nom d’Eugène IV, le nouveau pontife, devant les rivalités opposant les grandes familles romaines, a dû s’enfuir clandestinement de Rome le 4 juin 1434 pour se réfugier à Florence. Un premier séjour florentin allait durer deux ans (1434-1436), suivi par deux longues visites d’abord à Bologne (18 avr. 1436-14 janv. 1438) puis à Ferrare pour le concile réuni dans cette ville (18 janv. 1438 au 10 janv. 1439); après un nouveau séjour de quatre ans à Florence (janv. 1439-mars 1443) et quelques mois à Sienne (10 mars-14 sept. 1443), le pape regagna le 19 septembre 1443 Rome où il mourut le 23 fév. 1447. Dans les toutes dernières années de son pontificat, Eugène IV a attiré l’attention de deux artistes; le premier italien, Filarete, a sculpté pour la basilique St-Pierre une porte de bronze (avec l’effigie du pape); le second français, Jean Fouquet, a peint pour la sacristie de l’église dominicaine Santa Maria sopra Minerva (où avait eu lieu le conclave de 1431) un portrait du pape, aujourd’hui perdu2. Le tombeau du pontife, attribué à 1 Les principaux articles bio-bibliographiques concernant Eugène IV sont par ordre chronologique : P. MONCELLE, Eugène IV, pape, in Dict. Théol. Cathol., V, Paris 1939, col. 1492-1496; P. PASCHINI, Eugenio IV, in Enciclopedia cattolica, V, Rome 1950, 802-804; H.-M. FERET, Eugène IV, pape, in Catholicisme, IV, Paris 1956, col. 677-679; P. DE VOOGHT, Eugène IV, pape, in Dict. Hist. Géogr. Eccl., XV, Paris 1963, col. 1355-1359; D. HAY, Eugenio IV, in Dizion. Biogr. Ital., XLIII, Rome 1993, col. 496-502; C.-H. UGINET, Eugène IV, in Dictionnaire de la papauté, éd. P. Levillain, Paris 1994, 642-645. 2 Mais connu par deux copies : une peinture sur bois, exécutée vers 1553-1556, par Cristofano dell’Altissimo (Firenze, Galleria degli Uffizi, Inv. 1890, n° 2982) – une gravure dans le recueil de Onofrio Panvinio, XXVII Pontificum maximorum Elegia et imagines

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

120

CHAPITRE 6

Isaia de Pise, se trouvait dans la basilique St-Pierre puis, après la reconstruction de cette dernière, a été déplacé dans le réfectoire de la “Confraternità Pio Sodalizio Piceno”, à côté de l’église San Salvatore in Lauro1. Eugène IV a donc régné seize ans (1431-1447) pendant une période où la Papauté traversait plusieurs crises majeures2 et dont l’écho se fait entendre dans plusieurs souscriptons de copistes : liquidation du schisme d’Avignon; lutte pour la prééminence entre le Pape et le Concile de Bâ le, qui devait aboutir à une rupture le 9 janv. 1438 et à l’élection le 5 nov. 1439 de l’antipape Félix V (Amédée VIII de Savoie); union avec les Grecs, proclamée à Florence le 6 juill. 1439 mais malheureusement sans lendemain; hérésie hussite; rivalité entre les Anjou et les Aragon pour la Sicile3. Les résidences successives occupées par Eugène IV, durant un pontificat très agité4, fournissent, pour évoquer la formation de sa bibliothèque, un cadre chronologique tout désigné : avant l’élection de 1431; les premières années romaines (1431-1434); le premier séjour florentin (1434-1436); le séjour bolonais et ferrarais (1436-1439); le second séjour florentin et le passage à Sienne (1439-1443); les dernières années romaines (1443-1447). accuratissime ad vivum aeneis typis delineatae, Rome 1568, gravure n° 8. La bibliographie concernant le portrait peint par Fouquet est très abondante et je citerai seulement Jean Fouquet, Catalogue de l’exposition, Paris, BnF, 2003. 1 Rome, 15 P.za di San Salvatore in Lauro (PASCHINI, Enciclopedia cattolica, V, col. 803,

en donne une photographie de mauvaise qualité) – Le tombeau porte l’inscription suivante : “VRBS VENETVM DEDIT ORTVM / QVID ROMA VRBIS ET ORBIS / IVRA DET OPTANTI / CAELICA REGNA DEI – MEMORIAE / EVGENII IIII / SVMMI ATQVE OPTIMI PONTIFICIS / HIC IN PACE GRAVIS IN BELLIS PRO CHRISTI ECCLESIAE IMPIGER / IN INIVRIIS PATIENS RELIGIOSORVM AMATOR AC IN ERVDITOS VIROS MVNIFICVS / CONCILII BASILEENSIS INSOLENTIAM / ADVERSVS PONTIFICIAM ROMANAM POTESTATEM / CONCILIO FLORENTIAE CELEBRATO REFRENAVIT AC FREGIT IN QVO / IOHANNES PALAELOGVS GRAECIAE IMPERATOR / ROMANAM CAPVT AGNOSCENS / EIVS PEDIBVS SE MVLTASQVE EXTERNAS ET REMOTAS NATIONES / HUMILL. SVBSTRAVIT / CONGREGATIO CANONICORVM S. GEORGII IN ALGA / VENET. FVNDATORI RELIGIOSSIMO PIETATIS CAUSSA / P.C.”. 2 Par exemple, et par ordre chronologique, J. GILL, Eugenius, Pope of Christian Union, W estminster (MD) 1961, XI +226 p. et 1 pl. h. t.; P. OURLIAC, Eugène IV (1383-1447), in Hommes d’Etat, Paris 1970, 94-97 (réimpr. dans Etudes d’histoire du droit médiéval, Paris 1974, 357-360); E. MARINO, Eugenio IV e la storiografia di Flavio Biondo, in Memorie domenicane, 90 (1973), 241-287; M. MIGLIO, Storiografia pontificia del Quattrocento, Bologne 1975, 10, 11, 81, 95, 102-103, 111, 136, 141, 220-221, 228, 241, 253. 3 Cf. W . KÜCHLERE, Alfons V von Aragon und das Basler Konzil, in Gesammelte Aufsätze

zur Kulturgeschichte Spaniens, 23 (1967), 131-146. 4 Cf. J. FOHLEN, Le Pontificat d’Eugène IV (1431-1447) vu par les copistes de manuscrits, in Scriptorium, 57/1 (2003), 108-136.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

121

L’histoire de la bibliothèque est tributaire des renseignement fournis à la fois par l’inventaire de 1443 et par les manuscrits identifiés (date et lieux de copie, copistes, possesseurs antérieurs, bibliographie), mais quelquefois aussi par les inventaires ultérieurs lorsque les volumes ayant passé dans la nouvelle Bibliothèque Vaticane ont disparu ou n’ont pas été identifiés1. 1) Avant l’élection de 1431 Parmi les acquisitions antérieures à l’élection d’Eugène IV, on peut à coup sûr signaler une bonne trentaine de volumes : – dix-huit mss ayant appartenu à son oncle, le pape Grégoire XII Correr (1406-1415)2, comprenant des auteurs ou des textes plus souvent patristiques ou théologiques, moins souvent juridiques. — — douze mss sont d’origine italienne : Vat. lat. 179 (Hugues de Saint-Victor, Expositio in Ps. Dionysii Hierarchiam caelestem, du XIIe s., provenant de l’abbaye cistercienne Santa Maria della Sambucina au dioc. de Bisignone, prov. de Cosenza), Vat. lat. 270 (Ambroise de Milan, Hexameron, du XIe-XIIe s.), Vat. lat. 450 (Augustin, Opera, du XVe s.), Vat. lat. 656 (Anselme de Cantorbery et Augustin, Opera, du XIIIe s.), Vat. lat. 980 (Mauricius Pruviniensis, Distinctiones, du XIIIe s.), Vat. lat. 1094 (Hugolinus de Malabranca, Commentarius in IVm librum Sententiarum, du XIIIe s.), Vat. lat. 1104 (Grégoire de Rimini, Lectura in Im librum Sententiarum, du XIVe-XVe s., avec un ex-libris dont on déchiffre quelques mots “... in ciuitatibus Venetiarum”), Vat. lat. 1174 (Prévotin de Crémone, Summa contra haereticos, du XIIIe s.), Vat. lat. 2621 (Odofredus, Lectura in Infortiatum, du XIIIe s., provenant d’Antonio de Vetulis, de Viterbe), Vat. lat. 2639 (Iohannes de Legnano, Tractatus uarii, copié en 1376 par Andreas, enluminé par Nicolas de Bologne et appartenant à Antonio de Senis), Vat. lat. 4245 et Vat. lat. 4305 (deux recueils composites provenant de Stefano Goberno, év. de Calvi [† 1413]). 1 Les mss identifiés sont cités sous leurs cotes actuelle (en gras), les autres sous leurs

numéros d’inventaire (en romain). Pour la concordance entre les mss identifiés et les numéros de la liste des Libri qui non repperiuntur et de l’inventaire, cf. ANNEXE VI : Index des manuscrits cités. 2 Cf. MERCATI, 128-165 (133-144 : inventaire de 1411, contenant 216 articles; 144-147 : inventaire de 1412, avec 37 articles; certains articles se retrouvent dans les deux inventaires); tous les manuscrits de Grégoire XII n’ont cependant pas rejoint la bibliothèque d’Eugène IV : les mss Vat. lat. 383 et 1033 (correspondant respectivement aux n° 103 et 99 de son inventaire) figurent dans les collections pontificales seulement à partir de Nicolas V (cf. MANFREDI, 47-48, n° 76, et 291, n° 463).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

CHAPITRE 6

cinq autres sont d’origine française : Vat. lat. 331 (Jérôme, Commentarius in duodecim prophetas minores, du XIIe s.), Vat. lat. 608 (Grégoire le Grand, Homiliae in Ezechielem, du XIIe-XIIIe s.), Vat. lat. 940 (Petrus Aureolus, Commentarius in Im librum Sententiarum, du XIVe s., provenant d’un monastère français de Carmes, non identifié), Vat. lat. 1038 (Thomas Bradwardine, Summa contra Pelagianos, copié en 1357 à Paris par Baptista de Dyest) et Vat. lat. 2310 (Gaufridus de Trani, Summa super Decretalibus, du XIIe s.). — — le dernier est d’origine anglaise : Vat. lat. 1414 (un Infortiatum, du XIIe s., portant l’ex-libris de l’anglais Nicolas Ryssheton [† 1413]. – sept mss italiens contenant Nicolaus de Lyra, Postillae in Testamentum uetus, six du XIVe s. : Vat. lat. 158, Vat. lat. 159 (copié par G. de Cordoue), Vat. lat. 160, Vat. lat. 161 (également copié par G. de Cordoue), Vat. lat. 163 et Vat. lat. 165, et un du XVe s. : Vat. lat. 164 (copié par Iacobus de Muggia, clerc du diocèse de Trieste); à noter que les mss Vat. lat. 158, 159 et 164 portent les armes cardinalices. – deux traductions du grec par Ambrogio Traversari : Vat. lat. 402 (Jean Chrysostome et Basile d’Ancyre ou le Ps. Basile le Grand, le second texte dédié à Gabriel Condulmer) et Vat. lat. 4064 (Manuel Calecas, De processione Spiritus Sancti, exemplaire de présentation, copié à Florence en 1424 par Antonio Mario). – trois mss d’origine vénitienne : Vat. lat. 310 (Jean Damascène, Jean Chrysostome et Augustin, Opuscula, acheté en 1364 par Ludouicus de Sancto Martino, franciscain à Venise), Vat. lat. 911 (Bonaventure, Commentarius in IIIm librum Sententiarum, du XIIIe s., provenant des Franciscain d’Udine) et Vat. lat. 2439 (Avicenne et Iohannes Sérapion, du XIVe s. et acheté en 1372 à Bartolomeo de Gubbio par le médecin trévisan Nicolaus de Noctiis). ——

2) Les premières années romaines (1431-1434) Après son élection, Eugène IV a très probablement recueilli deux volumes provenant de son prédécesseur Martin V (1417-1431) : Vat. lat. 938 (Augustin d’Ancône, Opera, copié en 1419 par Iacobus Nicolay pour l’év. d’Ajaccio, Lucas d’Offida, et offert par ce dernier à Martin V, dont il porte les armes) et Vat. lat. 3891 (Consilia circa ecclesias regni Franciae, copié en France avant 1423 et provenant de François de Conzié1).

1 François de Conzié († 1432), d’abord archev. de Narbonne, puis camérier de Martin V, cf. Dict. Hist. Géogr. Eccl., XIII, Paris 1936, col. 789-800 et A. MANFREDI, Per la ricostruzione della biblioteca di Martino V, in Alle origini della nuova Roma, Martino V (1417-1431), Roma 1992, 167, 170-173 et 176-178.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

123

Pendant les premières années romaines ont pu être acquis quatre mss : Vat. lat. 993 (Albertanus de Brescia et Avicenne, du XIVe s, et provenant de Thomas Polton, év. de Chichester [† 1426]), Vat. lat. 2539 (Iohannes Andreae, Quaestiones mercuriales de regulis iuris, copié à Rome en 1429) et Vat. lat. 4143 (Ludouicus de Strassoldo, Dialogus de papali potestate, autographe de l’auteur, copié en 1431), plus le n° 88 (Theophraste, De caracteribus, vers 1430). – après 1433, les mss Vat. lat. 342 (Jérôme, Epistulae, du XVe s. et donné par Francesco Malipiero [† 1451], év. de Vicence depuis 14331), Vat. lat. 1335 (Concilium Constantiense, copié en 1424), Vat. lat. 2629 (Guillaume Durand, Speculum iudiciale, du XIVe s., provenant de Stephanus Aliotti de Prato [† 1433], et portant, ce qui est très rare, deux ex-libris témoignant de l’appartenance à Eugène IV) et Vat. lat. 2940 (Boccace, Genealogiae deorum gentilium, du XIVe s. et provenant de Francesco Piendibeni, év. d’Arezzo [† 1433]). – deux volumes ayant appartenu à des basiliques romaines : Vat. lat. 1351 (Concilium Aquisgranense, du XIe s. et provenant de San Lorenzo in Damaso) et Vat. lat. 1157 (Petrus de Capua, Alphabetum in arte sermocinandi, du XIIIe s. et provenant de Santa Croce di Gerusalemme). 3) Le premier séjour à Florence (1434-1436) A Florence, la bibliothèque d’Eugène IV était gérée par Arsène de Liège († 1457)2, qui a rédigé, comme on l’a vu plus haut, la liste des Libri qui non repperiuntur et l’inventaire, et qui a signalé en marge de ce dernier de nombreux emprunts; il a été en outre témoin pour deux prêts (l’un en 1435 et l’autre en 1445)3; il a inscrit, ensemble ou séparèment, diverses mentions sur les volumes eux-mêmes : sa signature dans le ms Vat. gr. 328 (f. Iv : “Arsenius”), l’indication du contenu dans le ms Vat. lat. 258 (verso du plat supérieur : “[Sermones] sancti Effrem”)4, des informations concernant la localisation (de domo)5; le rangement dans les caisses, une bonne vingtaine désignées par des lettres majuscules et qui 1 L’inventaire précise quod donauit episcopus Vincentinus. 2 Camérier du pape (1431), abbé de Santa Maria Novella à Florence (1444), puis de San

Paolo fuori le Mura à Rome (1446-1447); cf. MONFRIN, 119 n. 5. 3 Cf. infra, les mss Vat. lat. 2660 et 2432. 4 Le mot Sermones est aujourd’hui caché par l’étiquette portant la cote actuelle. 5 Cette expression se trouve dans cinq mss : Vat. lat. 1351 (f. 1), 2209 (f. 1), 2621 (f. 1),

4166 (f. I) et 4304 (f. 1). D’après un renseignement donné à A. Manfredi par le prof. A. Campana, cette note indique les mss provenant de la bibliothèque d’Eugène IV et utilisés au concile de Florence.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

CHAPITRE 6

semblent concerner la période florentine1, car si une caisse est indiquée pour le prêt du ms Vat. lat. 2660 en 1435, il n’y a aucune mention pour celui de 1445/1447; des cotes (chiffres romains ou chiffres arabes) qui pourraient, mais il n’y a aucun moyen de le prouver, correspondre à l’inventaire perdu des manuscrits2. Les manuscrits acquis pendant cette première période florentine sont les suivants : – vers 1434, FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 (Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca), copie du ms La Valette, Malta Publ. Libr., exécutée en 1426, et offerte au pape par Jean de Montchenu, cellerier de l’abbaye Saint-Antoine de Vienne, dans le dioc. de Vienne). – trois oeuvres dédiées au pape vers 1434, les n° 87 (Plutarchus, Vita Solonis), 140 (Raphaël de Pornaxio seu Juan de Torquemada, OP (Ps.), De potestate papae et concilii generalis) et 187 (Jacopo Zeno, Libellus de morte sororis sanctissimi domini nostri)3, – avant 1435, le ms Vat. lat. 2660 (Quaestiones et repetitiones in iure ciuili, emprunté en oct. 1435)4. – après 1435, le ms Vat. lat. 258 (Ephraem Syrus, Sermones, copié à Florence le 18 déc. 1435). – trois mss du XIVe s. ayant appartenu à Coluccio Salutati († 1406) : Vat. lat. 444 (Robertus Kilwardby, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei), Vat. lat. 1032 (Godefroy de Fontaines, Quodlibeta V-XIV) et Vat. lat. 2996 (Aristote, Ethica noua, provenant du dominicain florentin Matteo Bruni). – quatre mss médicaux, portant des notes de contrôle à Padoue : Vat. lat. 2387 (Galien, De passionibus uniuscuiusque particulae, avec une 1 J’ai relevé six références à des caisses : “F” (Vat. lat. 2708, f. Iv), “I” (Vat. lat. 2310, f. Iv), “J” (Vat. lat. 2660, f. 297), “K” (Vat. gr. 328, f. Iv), “M” (Vat. lat. 1351, f. 1) et “X” (Vat. lat. 2621, f. 117v). 2 Elles se trouvent dans une bonne douzaine de mss, une fois en chiffres romains et en chiffres arabes : “LXXXIII” et “83” (Vat. lat. 4304, f. 1) – neuf fois en chiffres arabes : “28” (Vat. lat. 4032, f. 1), “116” (Vat. lat. 161, f. 1, cancellée), “116” (Vat. lat. 1931, f. I), “326” (Vat. lat. 2066, f. I), “332” (Vat. lat. 2209, f. 1, cancellée), “345” (Vat. lat. 2306, f. 184v), “382” (Vat. lat. 4527, f. 81), “448” (Vat. lat. 4741, f. 1), “510” (Vat. lat. 4450, f. 1) et “603” (Vat. lat. 4153, f. 1) – quatre fois en chiffres romains : “LII” (Vat. lat. 4014, f. 1), “LVIII” (Vat. lat. 1037, f. I), “LXXXVII” (Vat. lat. 310, f. Iv) et “CXXXV” (Vat. lat. 1351, f. 1). 3 Iacobus Zeno († 1481), év. de Bellune-Feltre de 1447 à 1460, puis de Padoue de 1460 à sa mort. 4 Cf. la note du f. [297] : “Ex cassa J. Die uicesima septima octobris anno XXXV Dominus Arsenius monachus concessit hoc uolumen Magistro Andree medico d. n.”. Sur l’emprunteur, cf. MARINI, 137-141.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

125

note de 1397); puis trois mss avec une note de 1399, ayant appartenu à deux médecins florentins, membres de la famille del Garbo : Vat. lat. 2164 (Jean Buridan, Quaestiones super librum Physicorum, copié en Italie par deux scribes allemands dans la maison de Dino del Garbo [† 1410]), Vat. lat. 2487 (Marsile de Sainte-Sophie et Avicenne, copié par Niccolo de Lucca et Thomas de Garbo) et Vat. lat. 4466 (Mundinus de Foroiuliensis, Commentarii in Hippocratem et in Galenum, appartenant à Dino del Garbo). – quatre mss médicaux ayant appartenu au médecin Iohannes de Spello : Vat. lat. 2454 (Constantinus Africanus, Viaticus, du XIVe s., provenant de Filippo Stefani), Vat. lat. 2459 (Iohannes de Sancto Amando et autres textes médicaux, du XIVe s.), Vat. lat. 4421 (Petrocellus Salernitanus, Practica, du XIIe s.) et Vat. lat. 4473 (Rolandus Parmensis, Chirurgia, du XIVe s.). – sept mss de droit civil, qui comportent les mêmes armes non identifiées et dont les souscriptions de copistes offrent, sauf celle du ms Vat. lat. 2624, une invocation à la bienheureuse Marguerite1 : Vat. lat. 2591 (Cinus Pistoriensis Lectura in Codicem, copié pour son propre usage en 1356/1357 par le padouan Oliuerius de Regio et acheté à Ancône à une date non précisée par Nicolaus de Sonnino), Vat. lat. 2596 (Bartolus de Saxoferrato, Lectura in Infortiatum), Vat. lat. 2605 (Bartolus de Saxoferrato, Lectura in secundam Digesti noui partem), Vat. lat. 2615 (Angelus de Vbaldis, Recollectae secundae partis Codicis, copié en 1423 par Nicolaus de Sonnino), Vat. lat. 2618 (Bartholomaeus de Saliceto, Lectura in Vm Codicis librum), Vat. lat. 2624 (des Recollectae ex lecturis in Codicem) et Vat. lat. 2656 (Tancredus de Bononia, Practica seu Summa compendiosa). – cinq mss variés : Vat. lat. 2066 (traductions de Leonardo Bruni, copiées à Florence au XVe s.), Vat. lat. 4014 (Vita S. Honorati Arelatensis, du XIVe s.), Vat. lat. 4153 (Petrus Amelii, Contra petentes concilium generale in facto schismatis, du XVe s.), Vat. lat. 4166 (Concilium Chalcedonense, du XVe s.) et Vat. lat. 4304 (Petrus de Capua, Summa theologiae, du XIIIe s.). 4) Les années bolonaises (1436-1438) Une demi-douzaine de manuscrits sont venus enrichir la bibliothèque pendant la période bolonaise :

1 Il pourrait s’agir de la bienheureuse Marguerite de Città di Castello (prov. de Pérouse), cf. M.-H. LAURENT, La plus ancienne légende de la B. Marguerite de Città di Castello, in Arch. Frat. Praed., 10 (1940), 109-131.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

CHAPITRE 6

– deux exemplaires autographes copiés à Bologne en 1437 et dédiés au pape : Vat. lat. 999 (Henricus Kalteysen, OP, Cithara spiritualis consolationis) et Vat. lat. 4067 (Andreas Didaci de Escobar, Tractatus contra quinquaginta errores Grecorum). – plusieurs volumes possédés par des maisons religieuses de Bologne ou des environs : Vat. lat. 377 (Adon de Vienne, Martyrologium, du XIIe s., provenant de la Chartreuse), Vat. lat. 2306 (Guillelmus de Kayotho, Compendium summae confessorum Iohannis de Friburgo abbreuiatae, du XIVe s., provenant sûrement des Dominicains), Vat. lat. 2691 (recueil de droit canon, du XIIIe s., provenant peut-être des Dominicains) et Vat. lat. 4770 (Missale benedictinum, du XIe s., provenant du monastère San Bartolomeo di Musiano, près de Bologne), 5) Le second séjour à Florence et le passage à Sienne (1439-1443) De la seconde période florentine, on peut dater l’acquisition des volumes suivents : – à une date non précisée, le ms Vat. lat. 3600 (Maffeo Veggio, Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda, texte dédié au pape en 1439). – en 1439, deux traductions dédiées au pape : Vat. lat. 3707 (Basilius Magnus, Sermones, non décrit en 1443)1 et le n° 145 (Georgius Trapezuntius, Contra Graecos de processione Spiritus Sancti); trois mss de conciles : Vat. lat. 1326 (Concilium Constantinopolitanum III, copié par Dominicus de Pollinis, avec les armes simples), Vat. lat. 1330 (Concilium Nicaenum II, avec les armes au chef de gueules) et Vat. lat. 1332 (Concilium Constantinopolitanum IV, avec les armes simples). – en 1440 le ms Vat. lat 299 (Basilius Magnus, Opera, avec les armes au chef de gueules). – vers 1440, trois mss hagiographiques avec les armes simples : Vat. lat. 1218 (Theodoricus de Appoldia, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine praedicatorum quem instituit), Vat. lat. 1219 (Bonaventure, Vita Francisci Assisiensis) et Vat. lat. 1222 (Petrus de Montecassino, Passio SS. Placidi et sociorum). – quatre mss copiés en 1441 : Vat. lat. 245 (Eusèbe, Chronicon seu De temporibus), Vat. lat. 3572 (Marcus Automasinus, De modis in iure studendo), Vat. lat. 3601 (Maffeo Veggio, Laudatio beatae Monicae) et FIRENZE, Bibl Med.-Laurenz., Gaddi 90 inf. 55 (Ciriaque d’Ancône, Itinerarium).

1 La traduction est de 1438.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

127

– entre 1441 et 1443, tout d’abord trois volumes ayant appartenu à deux membres de la famille de Monza, Girolamo, acolyte du pape, avec les mss Vat. gr. 328 (Boèce, Consolatio philosophiae, copié en 1416) et Vat. lat. 1931 (Beneuenutus Campesanus, Commentarius in Valerium Maximum, du XIVe s), et Biagio, avec le ms Vat. lat. 1435 (Authenticum, copié en 1296, avec une note de contrôle de 1400), puis les mss Vat. lat. 371 (Jérôme, Opera, du XIe s et donné au pape par Giacomo de Narni, abbé de Subiaco de 1438 à 1444) et Vat. lat. 417 (Augustin, De trinitate, du XIIIe s). – en 1442, le ms Vat. lat. 4165 (Juan de Torquemada, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum). – après 1442, le ms Vat. lat. 1215 (Giovanni Tortelli, Vita Athanasii Alexandrini). A la suite de la bulle édictée le 22 mai 1442 et par laquelle Eugène IV a donné l’ordre de faire rapporter d’Avignon à Florence des livres, privilèges et autres objets, dont certains provenaient du Latran et du Vatican1, quatorze volumes ont certainement rejoint la bibliothèque pontificale après cette date : – une dizaine de mss divers, souvent d’origine française et parfois anciens : Vat. lat. 61 (Leuiticus, Numeri et Deuteronomium, du XIIIeXIVe s.), Vat. lat. 68 (Libri Regum et Paralipomenon, du XIIIe-XIVe s.), Vat. lat. 81 (Psalterium gallicanum, una cum uersione LXX interpretum, du XIIe s.), Vat. lat. 560 (Boethius, Opera, du XIVe s.), Vat. lat. 659 (Bernard de Clairvaux, Opera, du XIIe s.), Vat. lat. 677 (Hugues de Saint-Victor, Opera, du XIIe s.), Vat. lat. 1037 (Guillaume de Saint-Amour, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae, du XIVe s.), Vat. lat. 1344 (Dioscorus Alexandrinus, Ordo narrationis de prauitate, du XIe s.), Vat. lat. 2002 (Guillaume de Tyr, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum, du XIIe s.), Vat. lat. 4096 (Guillaume d’Ock ham, Dialogi, du XIVe s., prêté par son possesseur en 1413-1414 au carme Bernardo Boeri2) et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228 (recueil factice – dont les premiers feuillets contiennent Cencius Camerarius, Liber censuum Ecclesiae Romanae – copié en Italie partie au XIIIe s. et au XIVe s., puis complété en France au XVe s. et provenant de la bibliothèque d’Urbain V).

1 Cf. supra, Introduction. 2 Sur ce personnage, qui résidait à la cour d’Avignon, cf. G. WESSELS, Acta capitulorum

generalium ordinis fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, I, Rome 1912, 151 et 160.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

CHAPITRE 6

– neuf mss du XIVe s. ayant appartenu à l’évêque Martin de Lisbonne († 1383)1 et dont plusieurs ex-libris ont été contresignés par l’inquisiteur Nicolaus Eymeric († 1399) : Vat. lat. 713 (Albert le Grand, Opera, provenant des Dominicains de Tarascon), Vat. lat. 914 (Bonauenture, Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum), Vat. lat. 963 (Nicolaus de Hanapis et Nicolaus de Gorran, Sermones, provenant comme le ms Vat. lat. 4032 de Pierre de La Jugie, archev. de Narbonne de 1347 à 1375), Vat. lat. 1016 (Hermannus de Praga, Opusculum de casibus diuersis, dont le copiste a également écrit le ms Vat. lat. 2672), Vat. lat. 1176 (Raymundus de Pennaforti, Summa de poenitentia, lib. III, copié en partie par Iohannes Petri), Vat. lat. 2085 (Aristote, Opera), Vat. lat. 2672 (Hermannus de Praga, Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum, dont le copiste a également écrit le ms Vat lat. 1016), Vat. lat. 2679 (Jean de Jean, Memoriale Decreti, copié à Avignon en 1381 d’après le ms Paris, BnF, lat. 3921), Vat. lat. 4032 (Bernard Gui, Practica inquisitionis, provenant comme le ms Vat. lat. 963 de Pierre de La Jugie, archev. de Narbonne de 1347 à 1375) et Vat. lat. 4233 (Augustin d’Ancône, Expositio in epistulis Canonicis). – cinq mss juridiques : Vat. lat. 1019 (Bernardus de Rosergio, Promptuarium ecclesiae, copié à Toulouse en 1440), Vat. lat. 1439 (Innocent IV, Apparatus in libros V Decretalium, du XIIIe-XIVe s.), Vat. lat. 1441 (Innocent IV, Apparatus in libros V Decretalium, du XIIIe s., avec l’exlibris d’un étudiant toulousain daté de 1333), Vat. lat. 2311 (Gaufridus de Trani, Summa super Decretalibus, du XIIIe s.) et Vat. lat. 2329 (Iohannes de Blanasco, Summa de actionibus, du XIIIe-XIVe s.). – trois mss provenant du cardinal Pierre de Thury († 1410)2 et contenant des Postillae de Nicolas de Lyre : Vat. lat. 157 et les n° 2 et 3, donnés après 1455 par Callixte III au roi d’Aragon.

1 Prieur de l’église de Guimanares (dioc. de Braga), Martin a été successivement év. de Silves (1373-1379), puis de Lisbonne (1373-1383); il avait pris parti pour l’antipape Clément VII (1378-1394), et seule la mort l’a empêché de recevoir le chapeau de cardinal – Deux autres volumes de la Bibliothèque Vaticane portent l’ex-libris de Martin de Lisbonne : Borgh. 346 (cf. M.-H. JULLIEN DE POMMEROL et J. MONFRIN, La bibliothèque pontificale à Avignon et à Peñiscola, II, Rome 1991, 964) et Chigi A. VIII. 249, qui a passé d’abord chez les Franciscains de Tuscanella (cf. J. RUYSSCHAERT, La bibliothèque des Franciscains de Tuscanella, in Bull. I. R. H. T., 1967-1968, 258 n. 2). 2 Ev. de Maillezais en 1382, cardinal en 1385, Pierre de Thury était, comme Martin de Lisbonne, un partisan de l’antipape Clément VII (cf. EUBEL, Hierarchia catholica medii aevi, I, 26 n° 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

129

Enfin c’est probablement au moment de son passage à Sienne en mars-septembre 1443 qu’Eugène IV a emporté le ms Vat. lat. 354 (Jérôme, Epistulae, du XIe s.)1. 6) Le retour à Rome et les dernières années (1443-1447) Après le retour à Rome, il y a eu quatre acquisitions, volumes composés ou écrits trop tard pour figurer dans l’inventaire de 1443 : Vat. lat. 4163 (Fantinus Vallaresso, Libellus de ordinatione generalium concilium et unione Florentina, composé et écrit à Candie en 1442); Vat. lat. 227 (Antonius da Rho, Dialogi in Lactantium) et Vat. lat. 1063 (Hieronymus Aliotti, De monachis erudiendis), tous deux écrits en 1444; NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38 (Senator de Mello, De uero Romano imperio Celeidos libri XV, dédié à Eugène IV vers 1444/1445)2. * * * Il faut y ajouter enfin – d’une part, huit volumes acquis pendant l’une ou l’autre des périodes florentines, mais aujourd’hui non identifiés ou disparus, dont six mss avec les armes : 10 (Nicolas de Lyre, Postillae in Isaiam)3, 30 (Jérôme, Epistulae)4, 38 (Biblia)5, 176 (Sulpice Sévère, Vita Martini Turonensis)6, 345 (Grégoire le Grand, Dialogi)7 et 347 (Jean Diacre, Vita Gregorii Magni)8; et deux sans les armes : 18 (Bernard de Clairvaux, De consideratione ad Eugenium papam) et 39 (Paulus de Sancta Maria, Additiones super Postillas Nicolai de Lyra in Genesim, texte composé entre 1429 et 1431)9.

1 L’inventaire précise que fuerunt portate de Senis 2 Le premier ms est décrit pour la première fois en 1518, les deux autres en 1455, le

quatrième, exemplaire de présentation avec une miniature de dédicace, a disparu après 1447. 3 L’inventaire précise fecit scribi Sanctissimus dominus noster Eugenius et cum armis

Sanctissimi domini nostri. 4 L’inventaire précise armis Sanctissimi domini nostri et donauit episcopus Cauilonen-

sis. 5 L’inventaire précise cum armis Sanctissimi domini 6 L’inventaire précise cum armis Sanctissimi domini 7 L’inventaire précise cum armis Sanctissimi domini 8 L’inventaire précise cum armis Sanctissimi domini

nostri. nostri. nostri. nostri.

9 L’inventaire précise pro camera Sanctissimi domini nostri.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

130

CHAPITRE 6

– de l’autre, une vingtaine de mss identifiés (qui, sauf indications contraires, ont été copiés au XVe s.) : — — quatre mss avec les armes : Vat. lat. 191 (Tertullien, Opera, ms copié d’après un exemplaire appartenant au cardinal Giordano Orsini), Vat. lat. 676 (Guillaume de Saint Thierry, Vita Bernardi Claraeuallensis, du XIVe s.), Vat. lat. 3593 (Henricus Herbipolensis, De statu curiae Romanae seu Disputatio Gaufredi et Aprilis de Roma) et Vat. lat. 3723 (Vita S. Prosdocimi confessoris). — — trois mss sans les armes : Vat. lat. 675 (Flores ex Bernardi Clarauallensis operibus, du XIVe s., donné au pape par un ermite de l’ordre de S. Augustin, originaire d’Aquilà)1, Vat. lat. 3625 (Iohannes Vincentinus, Processsus pro communi Vincentino) et VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957) (Breuiarium secundum consuetudines Romanae curiae). — — six mss d’origine florentine : Vat. lat. 2447 (Petrus de Abbano, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum, du XIVe s., ayant appartenu à Philippus de Sesto, originaire de Colle Val d’Elsa), Vat. lat. 2506 (Constitutiones Clementinae, du XIVe s. et portant sur le feuillet de garde des noms typiquement florentins), Vat. lat. 3153 (Marco Polo, De conditionibus et consuetudinibus orientalium regionum, copié avant 1420 sur le ms Firenze, BNC, Conv. Sopp., C. 7. 1170), Vat. lat. 3570 (Lucien, De luctu), Vat. lat. 3706 (Laurentius de Florentia, Sermo de temptatione Ihesu) et Vat. lat. 4527 (Franciscus Petrarcha, Opera, copié en 1405 par Simone Allydoxiis, incarcéré dans la prison des “Stinche”). — — six mss d’origine allemande (ce qui est assez rare dans la bibliothèque) : Vat. lat. 1122 (Iohannes de Iezenstein, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis, du XIVe s.), Vat. lat. 2001 (Robertus de Sancto Remigio, Historia Hierosolymitana, du XIIe s.), Vat. lat. 2700 (Repertoria uaria), Vat. lat. 4008 (Chronica et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres minores et Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII), Vat. lat. 4124 (Petrus de Luna seu Benedictus antipapa XIII, De potestate papae et concilii) et Vat. lat. 4148 (Tractatus de celebratione concilii prouincialis). *

*

*

1 L’inventaire précise donatus fuit Sanctissimo domino nostro a fratre quodam de Aquila ordinis heremitarum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

131

On a vu plus haut que la bibliothèque a été ouverte aux emprunteurs, dès les premières années florentines : en 1435, Andrea de Palazago1, médecin d’Eugène IV, pour des Quaestiones et repetitiones in iure ciuili (Vat. lat. 2660), mais le prêt semble avoir été plus fréquent après le retour à Rome : outre l’emprunt, signalé sur le ms, par Bartholus du 17 nov. 1445 au 1 fév. 1447 d’un exemplaire d’Auerroes (Vat. lat. 2432), il y a, dans l’inventaire, soixante-huit mentions marginales2, dont quarantetrois sont datées entre le 28 oct. 1443 et le 19 fév. 1447, corrrespondant à soixante-et-onze volumes3. Il y a eu vingt emprunteurs4, qui selon leurs fonctions à la cour pontificale et/ou leurs goûts personnels, visent une catégorie bien déterminée d’ouvrages : le meilleur exemple est Nicolas d’Assise5, un autre médecin du pape, qui a emprunté uniquement des livres de médecine; d’autres se montrent plus éclectiques : ainsi Juan de Torquemada s’intéresse à la patristique (3 volumes), à la théologie et à la morale (7 volumes), au droit canon et civil (2 volumes) et aux commentaires bibliques (2 volumes). Les emprunteurs sont les suivants, par ordre alphabétique : – un protonotaire de Mantoue, non autrement identifié : le 10 déc. 1444, Guillaume de Saint-Amour, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae (Vat. lat. 1037). – Alexander, fils de maître Angelinus, non autrement identifié : un ms le 6 nov. 1443, Innocent IV, Apparatus in libros V Decretalium (Vat. lat. 1443), un autre le 28 oct. 1443, des Institutiones (265). – Alphonsus, non autrement identifié : le 17 nov. 1443, un livre de médecine, contenant quelques psaumes (337).

1 Cf. MARINI, 137-141. 2 Je rappelle qu’il y a neuf accolades renvoyant aux articles précédents : celles des n° 2-9

renvoient au n° 1, celle du n° 349 au n° 348. 3 A propos de ces mentions de prêt, J. Monfrin a fait l’observation suivante (107 n. 14) : “Habet signifie sans ambiguïté que le livre est encore entre les mains de l’emprunteur, habuit laisse la possibilité qu’il ait été restitué au moment de la rédaction de la note, mais je ne crois pas que l’on puisse tirer grand chose de cette remarque”; la suite de cette étude en montrera au contraire la pertinence : j’ai réussi, pour les articles assortis de la mention habuit, à repérer, au moins dans une vingtaine de cas, la cote actuelle ou la date de disparition des mss concernés, tandis que, à l’exception des ms Vat. lat. 245 (99) et Vat. lat. 342 (28), je n’ai pu identifier aucun des volumes assortis de la mention habet, les emprunteurs ne les ayant probablement jamais restitués 4 Les emprunteurs ont été identifiés par MONFRIN, 118-120, avec abondante bibliogra-

phie. 5 Cf. MARINI, 141.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

132

CHAPITRE 6

– Alphonsus Borgia1 : le 13 oct. 1444, Grégoire le Grand, Epistulae (Vat. lat. 620). – Arsène de Liège († 1457) : à une date non précisée, Benedictus papa XII, Constitutiones pro monachis nigris (Vat. lat. 3988) et une partie de Bible (349). – Bartolomeo Paruta, acolyte du pape : un ms le 13 déc. 1443, Innocent IV, Apparatus in libros V Decretalium (Vat. lat. 1439); un autre le 1 fév. 1444, Giovanni Andreae, Nouella super VI° Decretalium (264). – Bartolomeo Rouerella († 1476)2 : le 7 déc. 1444, Eschine et Démosthène, Orationes (305) et Xenophon, Tyrannus (Vat. lat. 2066). – Cristoforo de Sancto-Marcello († 1444)3 : à une date non précisée, Ado Viennensis, Martyrologium (Vat. lat. 377) et Iohannes diaconus, Vita Gregorii Magni (347). – Francesco Condulmer (ca. 1390-1453)4 : à une date non précisée, un Lactance, dont le titre n’est pas indiqué (151). – Francesco de Lignamine († 1462)5 : le 23 nov. 1443 pour la chambre apostolique, des Constitutiones pertinentes ad Cameram Apostolicam (79), une Forma iuramenti officialium Ecclesiae Romanae (80) et le Liber de modo distribuendi pecuniam officialibus Romanae curiae (83); à une date non précisée, Ephraem Syrus, Sermones (Vat. lat. 258) et Guillaume Durand, Speculum iudiciale (Vat. lat. 2629, le volume ayant été rendu à Florence). – Garsias, familier de l’abbé Cipriano d’Este, non autrement identifié : un ms le 23 nov. 1444, Sénèque, Tragoediae (256); un autre le 21 janv. 1445, Boccace, Genealogiae deorum gentilium (Vat. lat. 2940).

1 Le futur Callixte III, pape de 1455 à 1458 (cf. Dizion. Biogr. Ital., XVI, Rome 1973, 769-773). 2 Bartolomeo Rouerella (1406-1476), secrétaire du pape de 1442 à 1447, év. d’Adria

(1444), archev. de Ravenne (1461), cardinal-prêtre au titre de San Clemente (1461); son tombeau se trouve dans l’aile nord de la basilique (cf. L. E. BOYLE, A Short Guide to St Clement’s, Rome, 7° éd., Rome 1987, 34); il est le copiste du ms Barb. lat. 119 (a. 1431), cf. Manuscrits classiques latins, I, 154-155 3 Successivement év. de Cervia (1431), de Rimini (1435) et de Sienne (1444), vice-

chancelier en l’absence de Francesco Condulmer. 4 Neveu d’Eugène IV, protonotaire apostolique, cardinal-prêtre au titre de San Clemente (1431), vice-chancelier et archev. de Besançon (1437), év. de Vérone (1438), cardinalévêque au titre de Porto et Santa Rufina (1445) : cf. Dizion. Biogr. Ital., XXVII, Rome 1982, 761-765. 5 Ev. de Ferrare (1446) et de Bellune (1460). L’inventaire précise pour le second emprunt : Habuit dominus Franciscus de Padua. Florentie restituit. Les deux mss ont été restitués avant son décès et figurent dans l’inventaire de 1455

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

133

– Giovanni Barozzi († 1466)1 : à une date non précisée, un Virgile (301, emprunt qui a été mis sur le compte d’Angelo Carazzoli, d’une famille probablement originaire de Naples). – Iacopo Zeno, lié à la famille Condulmer : le 24 mars 1444, Pierre Lombard, Sententiae (336, le volume, appartenant en fait à Lodovico d’Orto, médecin du pape, a été rendu sur ordre à son héritier). – Iohannes d’Osnabruck , non autrement identifié : le 4 août 1444, Nicolas Treuet, Commentarius in Boethii Consolationem philosophiae (165). – Iohannes de Torquemada (1388-1468), pour 22 volumes de 1443 à 14472 : — — quinze le 25 nov. 1443, à savoir neuf mss de Nicolas de Lyre, Postillae in Testamentum uetus (Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164 et 165 et les n° 2 et 3); six mss variés : Ambroise, De officiis (Vat. lat. 290), Concordantiae Bibliae (34), Hermannus de Praga, Opusculum de casibus diuersis (Vat. lat. 1016), Hugues de Saint-Victor, De sacramentis fidei christianae (Vat. lat. 677), Isidore, Etymologiae (Vat. lat. 623) et Guido Terrena (?), Summa de haeresibus (54). — — un le 26 nov. 1443, Bartholomaeus de Urbino, Milleloquium Augustini, pars II (12). — — un le 21 déc. 1443, Jean Balbi, Catholicon (Vat. lat. 1473). — — cinq le 18 fév. 1447, Alexandre de Hales, Commentarius in IIm librum Sententiarum (Vat. lat. 703), Bernardus de Rosergio, Promptuarium ecclesiae (Vat. lat. 1019), Godefroy de Fontaines, Quodlibeta V-XIV (Vat. lat. 1032), une Lectura super IVm librum Sententiarum (340) et Guillaume de Montjoie, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV (344). – Mathaeus, non autrement identifié, à l’intention de Saint-Jean-deLatran : à une date non précisée, Bernard de Clairvaux et Léon le Grand, Sermones (180), Grégoire le Grand, Dialogi (345) et Thomas d’Aquin, Summa theologica, IIIa (Vat. lat. 749). – Nerius, un autre des médecins du pape3, auditeur du camérier Ludovico Scarampo Mezzarota : à une date non précisée, Plutarque, Vita Marci Antonii (Vat. lat. 1885). 1 Petit-neveu d’Eugène IV, év. de Bergame (1449) et archev. de Venise (1465) : cf.

Dizion. Biogr. Ital., VI, Rome 1964, 500-501; la note est concise mais révélatrice de la contestation : Habuit dominus Iohannes Barozius sed dicit non se sed Angelum Carazolum habuisse. Le ms a disparu en 1527. 2 Ce dominicain, maître du Sacré Palais en 1431, cardinal au titre de San Sisto (1439) puis au titre de Santa Maria in Trastevere (1446), joua un rôle très important au concile de Bâ le et un rôle décisif au concile de Florence. Les volumes empruntés par Juan de Torquemada ont été restitués les uns avant son décès et sont décrits en 1455 (Vat. lat. 158, 159, 160, 164, 165, 623, 703 et 1473), les autres après son décès et sont décrits en 1475 (Vat. lat. 157, 161, 290, 677 et 1016). 3 Cf. MARINI, 142-143.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

134

CHAPITRE 6

– Nicolas d’Assise1, un autre médecin du pape, pour 15 manuscrits de médecine de 1443 à 1446; — — six le 4 nov. 1443, Galien, De locis affectis (199), De ingenio sanitatis (204) et De utilitate particularum (208), Guillaume de Saliceto, Summa conseruationis et Roland de Parme, Chirurgia (192), Ps. Hippocrate, Epistulae ad Antiochum regem (202), Isaac Israëlita, Dietae uniuersales (Vat. lat. 5367). — — un le 6 nov. 1443, Gentilis de Fulgineo, Commentarius in Auicennae Canones (189). — — sept le 2 janv. 1446, Avicenne, Canones, liv. III (Vat. lat. 2415), Marsile de Sainte Sophie, Recepta ex 1a fen IV libri Canonis Auicennae collecta (Vat. lat. 4444), deux exemplaires de Petrus de Abbano, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum (Vat. lat. 2447 et 196), Petrus Turisianus, Plusquam commentum in librum Galieni qui Microtechni intitulatur (Urb. lat. 244), Rasis et Iohannes Mesue (218) et Simo Ianuensis, Synonyma medicinae seu Clauis sanitationis (235). — — à une date non précisée, Guillaume de Saliceto, Summa conseruationis et Roland de Parme, Chirurgia (346). – Paolo Barbo (1416-1462)2 : à une date non précisée, Cicéron, De officiis et Paradoxa ad Brutum (331), Eusèbe, Chronicon seu De temporibus (Vat. lat. 245), Jérôme, Epistulae (Vat. lat. 342) et un Liber Romanorum imperatorum? (330) – Pietro Barbo (1417-1471)3 : à une date non précisée, Iohannes de Lignano, Tractatus uarii (Vat. lat. 2639) et Jérôme, Epistulae (30). A l’extrême fin du règne d’Eugène IV, on a vu que la restitution d’un dernier volume a été inscrite par l’emprunteur, en présence d’Arsène de Liège, sur le ms Vat. lat. 2432 (Averroes, Colliget)4. * * *

1 Cf. MARINI, 141. 2 Un second neveu d’Eugène IV (cf. Dizion. Biogr. Ital., VI, Rome 1964, 254-255). Le

premier ms, restitué avant son décès, est décrit en 1455, le second, restitué après son décès, est décrit en 1475 3 Un troisième neveu d’Eugène IV, frère du précédent, cardinal au titre de Santa Maria

Novella (1440), puis de San Marco, pape sous le nom de Paul II de 1464 à 1471. 4 Cf. la note du f. I : “Ego Bartholus habui mutuo hunc librum 17 nouembris 1445 et restitui presente domino Arsenio prima februarii 1447”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA FORMATION DE LA BIBLIOTHÈQUE

135

Neuf mss décrits, sauf une exception, dans la liste et/ou l’inventaire ont connu des destins divers après la mort du pape; trois ont été achetés par Federico de Montefeltre : Urb. lat. 244, 469 et 1425; un autre par Aldo Manuzio : Vat. lat. 5367; cinq enfin ont rejoint respectivement Florence : Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 et Gaddi plut. 90 inf. 55; Bibl. Ricc. 228, Naples : Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38 et Venise : Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957). Mais plus de quatre-vingt volumes décrits dans l’inventaire de 1443 n’ont pas été identifiés, sauf erreurs ou omissions, dans les inventaires ultérieurs : – quatorze mss, exemplaires de dédicace (avec des miniatures ou les armes du pontife ou une reliure de luxe), ont effectivement disparu après la mort d’Eugène IV (10, 85, 86, 87, 101, 112, 140, 145, 151, 175, 178, 180, 187 et 329). – sept mss contenant des textes administratifs se trouvent peut-être aux Archives Vaticanes (72, 81, 82, 268, 294, 295 et 296). – vingt-huit mss n’ont pas été restitués par des emprunteurs sinon indélicats du moins négligents : deux exemplaires de luxe (30 et 345) et vingt-quatre volumes ordinaires (34, 54, 79, 80, 83, 165, 189, 192, 196, 199, 202, 204, 208, 218, 235, 236, 264, 265, 305, 330, 331, 337, 344 et 346); à noter toutefois un ms rendu à son propriétaire, mais décrit deux fois par erreur (336 et 350). – trente-sept mss n’ont pu être identifiés, car ils contiennent des oeuvres très répandues et/ou des informations trop insuffisantes (12, 75, 76, 88, 93, 105, 108, 113, 122, 128, 130, 142, 149, 157, 174, 197, 201, 203, 213, 224, 232, 242, 243, 247, 249, 252, 271, 282, 289, 306, 313, 328, 333, 334, 335, 340 et 343).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 7

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE De 1455 à 1550, une fois incorporés dans la Bibliothèque Vaticane créée par Nicolas V et réorganisée par Sixte IV, les volumes provenant d’Eugène IV, ou du moins ceux qui subsistaient, en ont suivi le sort commun ; les inventaires successifs indiquent parfois une distribution thématique et/ou topographique et leur analyse permet, étape par étape, d’étudier le classement de ces volumes et de dénombrer, quand faire se peut, les omissions et les disparitions1.

I) La premiere Bibliothèque Vaticane 1) Inventaire de 1455 La bibliothèque de Nicolas V (1447-1455), riche de 800 manuscrits, était abritée dans trois salles: l’une pour les manuscrits grecs (la Bibliotheca graeca)2 et deux autres consacrées aux manuscrits latins3. Une seule des salles latines a été décrite en 1455 par Cosme de Montserrat4; s’agissant des manuscrits d’Eugène IV, l’on y trouve seulement 153 mss ayant figuré dans l’inventaire de 1443 (131 volumes identifiés et 22 volumes disparus), soit moins de 20% du total: deux d’entre eux, signalés par un astérisque, y sont décrits pour la première fois (Vat. lat. 227 et 1063); mais les inventaires d’une autre armoire, contenant particulièrement des manuscrits de médecine5 et/ou de l’autre salle latine n’ont pas 1 L’ANNEXE IV, Les manuscrits d’Eugène IV dans les inventaires de l’ancien fonds, donne pour chaque volume, en partant du numéro de 1443, l’emplacement et le n° en 1455, les pages et lignes de l’édition en 1475, l’emplacement respectif en 1518, 1533 et 1550 (y compris le n° de Ruano) et la cote actuelle pour les mss identifiés. 2 Elle contenait environ 350 manuscrits, décrits dans un inventaire après la mort du pape (source : Vich, Mus. Episcopal 201, f. 3-18; éd. MÜNTZ et FABRE, 315-343). 3 Cf. L. E. BOYLE, Per la fondazione della Biblioteca Vaticana, dans MANFREDI, XVII. 4 Cf. MANFREDI, XLV-LVIII (étude) et 3-497 (édition). 5 Quelques volumes décrit dans l’inventaire de Nicolas V ont fait l’objet d’une annota-

tion; ainsi le n° 498 est suivi de deux articles exponctués, assortis chacun d’une mention

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

137

été retrouvés si jamais ils ont existé et une centaine de manuscrits appartenant à Eugène IV y étaient probablement rangés; on verra plus loin que ces volumes, en particulier ceux qui ont été rendus après le décès de leurs emprunteurs respectifs, devaient réapparaître soit dans le récolement effectué en 1475 par Bartolomeo Platina (plus de quatre-vingt, la très grande majorité), soit dans l’inventaire par salles et par bancs dû au même Platina en 1481 (quinze seulement). La bibliothèque organisée par Nicolas V comportait huit armoires, six à droite et deux à gauche, avec quelques indications thématiques (cidessous en italique); les volumes étaient respectivement rangés dans les armoires suivantes: – 1° arm. droite (Ecriture sainte et commentateurs) : dix-huit mss (Vat. lat. 61, 68, 110, 158, 159, 160, 163, 164, 165, 208, 276, 694, 695, 713, 963, 1303, 3821 et 4233) et dix volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 36, 38, 39, 169, 183, 226, 272 et 349). – 2° arm. droite (Augustinus, Hieronymus, Gregorius, Ambrosius) : quatorze mss (Vat. lat. 270, 331, 354, 371, 377, 417, 444, 450, 452, 477+502, 578, 608, 656 et 687) et deux volumes disparus (18 et 23). – 3° arm. droite (Thomas, Albertus magnus, Libri diuersorum) : trois mss (Vat. lat. 738, 749 et 796). – 4° arm. droite (Magister Sententiarum, Alexander Halensis, Bonauentura, Iohannes Scotus) : huit mss (Vat. lat. 681, 911, 940, 1004, 1032, 1104, 1111 et 4304). – 5° arm. droite (Théologie, Hagiographie, Conciles, Histoire) : trente mss (Vat. lat. 191, 245, 573, 676, 821, 938, 1037, 1038, 1063*, 1157, 1174, 1176, 1218, 1219, 1222, 1326, 1330, 1332, 1335, 1344, 1807, 1885, 1991, 2001, 4065, 4096, 4127, 4143, 4173 et 4313) et trois volumes disparus (95, 183 et 338). – 6° arm. droite (Morale, Droit canon, Droit civil) : trente-et-un mss (Vat. lat. 258, 560, 993, 999, 1381, 1424, 1435, 2284, 2306, 2310, 2311, 2329, 2343, 2500, 2591, 2596, 2615, 2618, 2629, 2672, 2679, 2691, 2700, 2708, 3829, 3891, 3999, 4008, 4032, 4165 et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228) et trois volumes disparus ou non identifiés, le premier figurant seulement dans la liste (31) et les autres dans l’inventaire (70 et 92). marginale : “Est traductum ad armarium primum prope genuale a sinistra intrando” pour le premier et “Et in predicto armario est istud” pour le second, tandis que trois autres notes accompagnent les n° 500 : “Est traductum ad armarium predictorum librorum medicine”, 501 : “Et idem de isto” et 504 : “Est traductum ad primum armarium prout superius dixi de medicina” (cf. MANFREDI, 312-313 et 316).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

138

CHAPITRE 7

– 1° arm. gauche (Aristote et commentateurs, Astronomie, Classiques grecs et latins) : treize mss (Vat. gr. 328, Vat. lat. 227*, 1472, 1473, 1667, 1920, 1931, 2066, 2085, 2164, 2940, 2993 et 4245) et quatre volumes disparus ou non identifiés (69, 153, 301 et 304). – 2° arm. gauche (Sénèque, Pétrarque, Cyprien, Isidore de Séville, Bernard de Clairvaux) : quatorze mss (Vat. lat. 179, 299, 623, 659, 675, 1351, 2200, 2209, 2211, 2996, 3001, 4067, 4527 et 4529) et trois volumes disparus (18, 245 et 274). 2) Les manuscrits du Studium de Callixte III Dans l’inventaire de ces vingt-quatre volumes, dressé après la mort du pape en 1458, sont décrits trois exemplaires provenant d’Eugène IV (Vat. lat. 620, 1452 et 2539)1. 3) Inventaire de 1475 En 1475, à la demande de Sixte IV, Bartolomeo Platina a effectué un récolement des manuscrits, sommairement répartis en cinquante-cinq sections, tantôt par auteurs (Augustinus, Chrysostomus, Hieronymus, Nicolaus de Lyra, Seneca, Thomas), tantôt par matières (Census cum Registris, Expositiones et glossae, Lecturae in jure ciuili, Libri medicine, Textus iuris ciuilis), chaque section comptant de 3 (Alexander de Ales, Gregorius Nazanzenius, Prosper) à 125 articles (Historici). Il n’est pas toujours facile d’identifier les volumes avec certitude, d’un côté parce que plusieurs articles ont été soit biffés de leur section primitive et retranscrits dans une autre section, soit tout simplement rajoutés dans l’une ou l’autre section (même s’ils avaient déjà été décrits en 1455), de l’autre parce que les descriptions sont parfois très voisines ou même tout à semblables2. Cependant, comme elle est plus détaillée que la nomenclature de 1455, cette nouvelle classification permet de caractériser mieux encore la bibliothèque d’Eugène IV. Dans cet inventaire, on compte au moins six omissions (Vat. lat. 299, 1335, 1435, 2306, 2700 et 4032) et au moins neuf disparitions (2, 3, 18,

1 Ed. MANFREDI, 499-504, sous le titre Lista aggiuntiva. 2 Une douzaine de sections ne contient aucun ms provenant d’Eugène IV (Paulus, Gre-

gorius Nazanzenus, Leo papa, Athanasius, Cyrillus, Iohannes Cassianus, Prosper, Scotus, Egidius romanus, Alexander de Ales, Opera sacra, Astrologi et geometre).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

139

39, 69, 183, 245, 304 et 338)1. Outre le ms Vat. lat. 3707, décrit pour la première fois, et le ms Vat. gr. 328, rangé avec les manuscrits grecs sous l’intitulé Interpretationes de latino in grecum, figurent ainsi, selon l’ordre des rubriques, 227 mss provenant d’Eugène IV, dont 210 identifiés et 17 aujourd’hui disparus (l’astérisque signale les mss omis en 1455) : – Expositiones et glosse : treize mss (Vat. lat. 61, 68, 81*, 110, 158, 159, 694, 695, 1293*, 1303, 3821, 4225* et 4233) et un volume disparu (272). – Libri et scripta in sentenciis : sept mss (Vat. lat. 681, 703*, 914*, 940, 1094*, 1104 et 1111). – Libri in theologia : dix-sept mss (Vat. lat. 310*, 677*, 963, 980*, 999, 1004, 1016*, 1019*, 1032, 1037, 1038, 1122*, 1176, 4065, 4067, 4304 et 4305*) et trois volumes disparus (36, 60* et 92), – Libri sermonum : trois mss (Vat. lat. 258, 1157 et 4364*). – Rationalia diuinorum officiorum : quatre mss (Vat. lat. 4741*, 4768*, 4769* et 4770*). – Hieronymus : cinq mss (Vat. lat. 331, 342*, 354, 371 et 377) et trois volumes disparus (38, 226 et 349). – Ambrosius : trois mss (Vat. lat. 270, 276 et 290*). – Gregorius : quatre mss (Vat. lat. 578, 608, 620* et 1273*) et un volume disparu (23*). – Augustinus : neuf mss (Vat. lat. 417, 437*, 444, 450, 452, 477+502, 656, 687 et 4245). – Thomas : quatre mss (Vat. lat. 738, 749, 796 et 1218). – Chrysostomus : un ms (Vat. lat. 402*). – Eusebius : un ms (Vat. lat. 245). – Bernardus : deux mss (Vat. lat. 659 et 675). – Dionisius : un ms (Vat. lat. 179). – Cyprianus : un ms (Vat. lat. 821). – Boetius : un ms (Vat. lat. 560). – Basilius : un ms (Vat. lat. 3707*). – Origenes : un ms (Vat. lat. 208). – Tertullianus : un ms (Vat. lat. 191). – Isidorus : un ms (Vat. lat. 623). – Ambrosius monacus Florentinus : un ms (Vat. lat. 4064*). – Bonauentura : deux mss (Vat. lat. 911 et 1219). – Albertus magnus : un ms (Vat. lat. 713). – Nicolaus de Lyra : six mss (Vat. lat. 157*, 160, 161*, 163, 164 et 165).

1 Pour les n° 2, 3 et 39, BERTÒLA, Codici, 134 et 135; pour le n° 304, FOHLEN, 9 et 38, n° 47.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

140

CHAPITRE 7

– Libri ecclesiastici : un ms (FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143*) et deux volumes disparus (169 et 332*). – De conciliis : neuf mss (Vat. lat. 1326, 1330, 1332, 3891, 4127, 4148*, 4153*, 4166* et 4173). – De facultate pontificum et imperatorum : treize mss (Vat. lat. 573, 676, 938, 1222, 1224*, 1351, 3829, 3988*, 3999, 4008, 4014*, 4124* et 4143) et un volume disparu (95). – De registris et censibus : deux mss (Vat. lat. 3940* et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228) et un volume disparu (70). – Textus iuris ciuilis : trois mss (Vat. lat. 1414*, 1424 et 1431*). – Lecture in iure ciuili : treize mss (Vat. lat. 2284, 2329, 2589*, 2591, 2596, 2605*, 2615, 2618, 2622*, 2624*, 2625*, 2656* et 2660*). – Textus iuris canonici : quatre mss (Vat. lat. 1381, 2499*, 2506* et 2629). – Lecture in iure canonico : quatorze mss (Vat. lat. 1174, 1439*, 1443*, 1452*, 2310, 2311, 2343, 2500, 2539*, 2639*, 2672, 2679, 2691 et 2708). – Libri in philosophia : six mss (Vat. lat. 2085, 2164, 2996, 3001, 4096 et 4313). – Franciscus Petrarcha : trois mss (Vat. lat. 4521*, 4527 et 4529). – Plato : un ms (Vat. lat. 2066). – Opera uaria : trois mss (Vat. lat. 227, 1344 et 1999*). – Libri medicine : vingt-neuf mss (Vat. lat. 2375*, 2378*, 2379*, 2384*, 2387*, 2388*, 2412*, 2415*, 2417*, 2420*, 2424*, 2430*, 2432*, 2439*, 2447*, 2454*, 2456*, 2459*, 2486*, 2487*, 2993, 4432*, 4450*, 4460*, 4461*, 4466*, 4467*, 4468* et 4473*) et un volume non identifié décrit seulement dans la liste (23*). – Seneca : quatre mss (Vat lat. 1641, 2200, 2209, 2211) et un volume disparu (274). – Opera diuersarum facultatum : quatre mss (Vat. lat. 993, 1472, 1473 et 2940). – Opera M. Tulli et Quintiliani reliquorumque oratorum : quatre mss (Vat. lat. 1705*, 1747*, 2880* et 2909*). – Historici : six mss (Vat. lat. 1807, 1885, 1920, 1931, 1991 et 2001) et un volume disparu (153). – Poete : un ms (Vat. lat. 1667) et deux volumes disparus (256* et 301). 4) Inventaire de 1481 En 1480-1481, Bartolomeo Platina a réorganisé les quatre salles qui abritaient les manuscrits; trois d’entre elles existaient depuis Nicolas V (la salle grecque et deux salles latines), mais la quatrième est une créa-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

141

tion de Sixte IV1; la première salle latine, dite Bibliotheca Communis, contenait seize bancs (Banchi), neuf à gauche et sept à droite; la seconde, dite Bibliotheca Secreta, comportait six bancs, trois armoires (Armari) et plusieurs caisses (Capsae), deux sous les premier, second et sixième bancs, une sous les troisième, quatrième et cinquième bancs, plus quatre caisses sous les épaulières (Spallerae); la nouvelle salle, dite Bibliotheca Pontificia, comptait douze bancs. Les séries thématiques étaient représentées dans chacune des salles2, A partir de 1481, les différents inventaires, et surtout les exemplaires utilisés par les bibliothécaires ou les custodes, présentent d’une part des erreurs ou des oublis et portent de l’autre des traces de remaniements ou de numérotations3. De nombreux manuscrits provenant des pontifes antérieurs n’ont pas toujours fait l’objet de descriptions individuelles, surtout quand ils sont de petit format ou de mince épaisseur : en 1481 dans la Secreta, pour la 2° caisse du 2° banc et pour la 2° caisse du 6° banc4; ou encore en 1533, d’une part dans la Parua Secreta, pour la 1° caisse du 6° banc, de l’autre dans la Magna Secreta, pour la 10° caisse du 1° banc5; ces manuscrits n’ont pas davantage, sauf exceptions, été décrits en 1518 ou en 1533 et il faudra paradoxalement attendre 1550 pour retrouver les articles correspondants; c’est le cas d’une douzaine de volumes prove1 Cf. L. E. BOYLE, Per la fondazione della Biblioteca Vaticana, dans MANFREDI, XVIII. 2 Par exemple la Bible et les commentaires bibliques (Communis : 1° banc à gauche; Se-

creta : 1° banc; Pontificia : 1° et 2° bancs) ou le droit (Communis : 8° et 9° bancs à gauche; Secreta : 2° armoire; Pontificia : 10° et 11° bancs) ou encore la médecine (Communis : 2° banc à droite; Secreta : 4° caisse de l’épaulière). 3 Pour ces numérotations, cf. BERTÒLA, Registri, XIV-XV: pour la Bibliotheca Commu-

nis, on trouve soit la mention deest, soit une numérotation sans ordre (allant de 1 à 808), qui correspondrait, sauf quelques erreurs, à l’ordre des volumes dans l’inventaire publié par Fabio Vigili et qui aurait été ajoutée après 1512 par R. Mammacino; pour la Bibliotheca Parua Secreta, les volumes de certaines capsae auraient reçu une numérotation indépendante, qui subsiste seulement en 1518 pour la 1° capsa du 1° banc et qui a été reprise en 1533, en désordre et avec quelques erreurs, parce que la disposition des volumes avait changé. 4 Vat. lat. 3952, 170 : “Sunt praeterea libelli dono dati et dicati Eugenio quarto, Nicolao

V, Calisto tertio, Pio secundo, Paulo secundo et Sixto quarto Pontificibus Romanis numero centum et XX. Ex membranis serico et uelluto etc.”, et 183v: “Sunt libri sine nomine ad quinquaginta parui et modici quidem ualoris ex membranis et papyro” (cette mention a été corrigée ultérieurement par la note suivante : “Positi in sexta capsa Spallerae Pontificie et sunt numero centum quinque”). 5 Vat. lat. 3951, 38, 11-12 : “Et multi alii libelli in papiro et in membranis in rubeo nigro et paonatio in quarto et octauo folio ascendentes in numero 31”, et 64, 12-13 : “Viginti septem libelli quorum aliqui sunt ex membranis nonnulli autem ex papyro partim impressi et partim manuscripti in uariis coloribus”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

142

CHAPITRE 7

nant d’Eugène IV (Vat. lat. 1215, 2001, 2002, 2306, 3153, 3570, 3593, 3600, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723 et 4741). Entre 1475 et 1481, on peut constater au moins deux omissions (Vat. lat. 1063 et 4165) et quatre disparitions (23, 36, 256 et 274)1. Une dizaine de volumes, omis à la fois en 1455 et 1475 ou seulement en 1475, font leur réapparition et sont signalés par un astérisque; ils ont tous été rangés dans les caisses de la Secreta. Par ailleurs c’est en 1481 que le ms Vat. lat. 4163 est décrit pour la première fois dans la Communis. et que le ms Vat. gr. 328 a été rangé dans le 4° banc de la Bibliotheca graeca. Deux-cent-trente-deux manuscrits provenant d’Eugène IV (219 identifiés et 13 disparus) ont été répartis entre les trois salles latines . Soixante-dix-sept volumes volumes (74 identifiés et 3 disparus) ont été mis dans la Communis, surtout dans les bancs de gauche (une quarantaine) et beaucoup moins dans les bancs de droite (une trentaine, mais aucun dans les 1° et 4°) : – 1° BS (Testamentum uetus et nouum cum Expositoribus) : douze mss (Vat. lat. 68, 81, 157, 160, 161, 164, 165, 694, 695, 713, 796 et 1303) et un volume disparu (38). – 2° BS (Hieronymus, Augustinus) : quatre mss (Vat. lat. 331, 354, 371 et 477+502). – 3° BS (Augustinus, Ambrosius, Gregorius) : cinq mss (Vat. lat. 208, 608, 620, 821 et 1273). – 4° BS (Iohannes Chrysostomus, Eusebius Pamphilus, Bernardus Claraeuallensis) : cinq mss (Vat. lat. 258, 299*, 402, 659 et 675). – 5° BS (In Sententiis) : deux mss (Vat. lat. 1094 et 1104). – 6° BS (In Theologia) : sept mss (Vat. lat. 310, 963, 980, 1032, 1038, 1122 et 4064). – 7° BS (Canones, Synodus et Concilia) : cinq mss (Vat. lat. 1344, 1439, 2700*, 4127 et 4163*). – 8° BS (In iure canonico) : trois mss (Vat. lat. 938, 1335* et 2629). – 9° BS (In iure ciuili) : trois mss (Vat. lat. 1431, 2284 et 2622). – 2° BD (In Astrologia et Mathematica) : dix-neuf mss (Vat. lat. 2375, 2378, 2379, 2387, 2388, 2412, 2415, 2417, 2420, 2424, 2430, 2432, 2439, 2447, 2456, 4461, 4467, 4468 et 4473). – 3° BD (Poetae) : un ms (Vat. lat. 1641). – 5° BD (Historici) : un volume disparu (153). – 6° BD (Historici Ecclesiastici) : six mss (Vat. lat. 676, 1218, 1222, 1351, 1991 et 4096) et un volume disparu (95). 1 Pour les n° 256 et 274, cf. FOHLEN, 16 et 39, n° 56 et 58.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

143

– 7° BD (Grammatici et uarii Auctores) : deux mss (Vat. lat. 993 et 1472). Cent-quarante-trois manuscrits (134 identifiés et 9 disparus ou non identifiés) ont trouvé place dans la Secreta, quelques-uns dans les bancs (une quinzaine), mais surtout dans les armoires (une soixantaine) et les diverses caisses (soixante-dix environ) : – 1° B. (Testamentum uetus et nouum) : deux mss (Vat. lat. 417 et 452) et un volume disparu (349). – 2° B. (In theologia et in Sententiis) : un ms (Vat. lat. 2200). – 3° B. (In Philosophia) : un ms (Vat. lat. 2487). – 4° B. (In iure canonico et ciuili) : un ms (Vat. lat. 437). – 5° B. (Canones, concilia et historia ecclesiastica) : quatre mss (Vat. lat. 1326, 1330, 1332 et 4148). – 1° arm. (Res Sacrae et uarii auctores) : dix mss (Vat. lat. 270, 276, 377, 444, 450, 656, 1441*, 1443, FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 et VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957), et deux volumes disparus (169 et 332). – 2° arm. (Ius canonicum, Ius ciuile) : trente mss (Vat. lat. 1016, 1381, 1414, 1435*, 2310, 2311, 2329, 2343, 2499, 2500, 2506, 2539, 2589, 2591, 2596, 2605, 2615, 2618, 2621*, 2624, 2625, 2656, 2660, 2661*, 2672, 2679, 2691, 2708, 3829 et 4032*). – 3° arm. (Expositores in Sententiis et uarii auctores) : treize mss (Vat. lat. 110, 163, 245, 687, 703, 914, 940, 1111, 1293, 2209, 2211, 3821 et 4233*) et deux volumes disparus (226 et 272). – 1° cap. 1 B (In Theologia) : huit mss (Vat. lat. 677, 999, 1004, 1037, 4065, 4067, 4245 et 4304) et deux volumes disparus (60 et 92). – 2° cap. 1 B (Variae facultates) : dix mss (Vat. lat. 191, 227, 623, 1473, 1931, 2066, 2940, 4521, 4527 et 4529). – 1° cap. 4 B (Historici) : trois mss (Vat. lat. 1807, 1885 et 1920). – 2° cap. 2 B (aucune indication) : un ms (Vat. lat. 560). – 1° cap. 5 B (Constitutiones et Regulae) : trois mss (Vat. lat. 3940, 3988 et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228) et un volume disparu (70). – 2° cap. 5 B (aucune indication) : un ms (Vat. lat 3001). – 1° cap. 3 B (In Philosophia) : quatre mss (Vat. lat. 2164, 2993, 2996, 4278*). – 1° cap. 6 B (Historici ecclesiastici) : quatre mss (Vat. lat. 1224, 3999, 4008 et 4014). – 1° cap. Spall (Poete, M. Tullius Cicero) : cinq mss (Vat. lat. 1667, 1705, 1747, 2880 et 2909) et un volume décrit seulement dans la liste (23). – 2° cap. Spall (In Diuino officio) : cinq mss (Vat. lat. 1157, 4364, 4768, 4769 et 4770).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

144

CHAPITRE 7

– 3° cap. Spall (Concilia et canones, De potestate ecclesiastica) : six mss (Vat. lat. 3891, 4124, 4143, 4153, 4166 et 4173). – 4° cap. Spall (In Medicina, in Astrologia) : douze mss (Vat. lat. 2384, 2450*, 2454, 2459, 2486, 4421*, 4432, 4444*, 4450, 4460, 4466 et 4469*). Vingt-deux manuscrits enfin (21 identifiés et 1 disparu) ont été rangés dans la Pontificia (dans tous les bancs sauf les 3° et 12°, ce dernier content les mss grecs) : – 1° B. (Testamentum uetus et nouum) : deux mss (Vat. lat. 61 et 159). – 2° B. (Expositiones in ueteri et nouo testamento) : deux mss (Vat. lat. 158 et 4225). – 4° B. (Hieronymus) : deux mss (Vat. lat. 342 et 578). – 5° B. (In theologia) : quatre mss (Vat. lat. 179, 681, 911 et 1219). – 6° B. (In theologia) : deux mss (Vat. lat. 1176 et 4313). – 7° B. (In theologia, Thomas) : deux mss (Vat. lat. 738 et 749). – 8° B. (In philosophia) : un ms (Vat. lat. 2085) et un volume disparu (301). – 9° B. (Cosmographi, Oratores, Rhetores, Historici, Poete, Grammatici) : deux mss (Vat. lat. 573 et 1999). – 10° B. (In iure canonico) : deux mss (Vat. lat. 1174 et 1452). – 11° B. (In iure ciuill) : deux mss (Vat. lat. 1424 et 2639). 5) Inventaire de 1518 A partir de 1518 et jusqu’en 1550, les trois salles sont appelées respectivement Bibliotheca Magna Publica, Biblotheca Parua Secreta et Bibliotheca Magna Secreta. Dans l’inventaire de 1518, on peut constater l’omission de vingt-trois exemplaires : deux dans la Magna Publica, un ms (Vat. lat. 1335) et un volume disparu (38); vingt-et-un dans la Parua Secreta, d’un côté cinq mss (Vat. lat. 1330, 1332, 2487, 4148 et 4527) et deux volumes disparus (60 et 70), de l’autre douze mss (Vat. lat. 110, 163, 245, 687, 703, 914, 1111, 1293, 2209, 2211, 3821 et 4233) et deux volumes disparus (226 et 272), entreposés dans la 3° armoire qui contient en 1518 uniquement des mss grecs. Dans la Parua Secreta, les descriptions des mss Vat. lat. 1807 et 2066 sont fusionnées en un seul article1 et les mss Vat. lat. 1063 et 4165 (omis en 1475 et 1481) font leur réapparition.

1 Cf. FOHLEN, 6 n. 24.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

145

Romolo Mammacino, rédacteur de l’inventaire de 1518, a classé les volumes vers 1512 dans un ordre différent de celui institué par Platina en 1481 : c’est probablement lui qui a inscrit, dans l’inventaire de 1481 et en tête de chaque article pour la Communis, les numéros 1-808 et quelques mentions “deest”. Entre 1512 et 1518, dans la Parua Secreta, les desccriptions des mss placés dans la 1° et la 2° arm. et dans diverses capsae (celles des 1°, 2° et 4° bancs, la première caisse du 3° banc et la première caisse de l’épaulière) ont reçu une numérotation continue, recommençant chaque fois au n° 1 mais parfois incomplète; ont été affectés ainsi d’un numéro une quarantaine de mss provenant d’Eugène IV : sept mss dans la 1° arm. (Vat. lat. 270, 276, 377, 444, 450 et 656, plus un volume disparu, 169), vingt-deux dans la 2° arm. (Vat. lat. 1016, 1414, 1435, 1443, 2310, 2311, 2329, 2343, 2500, 2539, 2589, 2591, 2596, 2621, 2624, 2625, 2656, 2660, 2661, 2672, 2679 et 2708), six dans la 1° caisse du 1 banc (Vat. lat. 677, 999, 1004, 1037, 4065 et 4245), deux dans la 2° caisse du 1° banc (Vat. lat. 1473 et 2940), un volume disparu dans le 1° caisse du 4° banc (92) et enfin trois dans la 2° caisse du 6° banc (Vat. lat. 1157, 4364 et 4770) 6) Inventaire de 1533 Cet inventaire est le plus utile pour l’identification des manuscrits, parce qu’il donne un mot-repère (mais ce dernier ne correspond pas toujours à celui du ms, par suite de mauvaises lectures ou de confusion avec l’article voisin); les descriptions sont quelquefois restées à l’état de minutes, où le texte est abrégé : l’identification du volume est certaine même si le feuillet est omis, mais requiert la comparaison avec les autres inventaires quand le mot-repère n’est pas donné1; en outre l’ordre prévu par Platina un demi-siècle auparavant n’est pas resté immuable, et des changements sont intervenus, probablement après 1527, lorsqu’il a fallu remettre en ordre la bibliothèque bouleversée par le passage des pillards. Dans l’inventaire de 1533, on peut constater l’omission d’au moins 7 volumes : un dans la Magna Publica (Vat. lat. 4127), cinq dans la Parua Secreta (Vat. lat. 377, 1016, 2672, 3988 et 4432) et un dans la Magna Secreta (Vat. lat. 277), mais surtout la disparition, au moment du sac de

1 En ce qui concerne les mss d’Eugène IV, une trentaine de mss avec le mot-repère seul, mais une dizaine de mss sans indication de feuillet et sans mot-repère (tous dans la 3° arm. de la Bibliotheca Parua Secreta, sauf un dans le 7° banc de la Bibliotheca Magna Secreta).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

146

CHAPITRE 7

Rome en 1527, de sept manuscrits au moins1, munis bien souvent de reliures en velours ou en soie et rangés dans la Magna Publica (153), dans la Parua Secreta (FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 et VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957) et les n° 169 et 332), ou encore dans la Magna Secreta (301 et 349). Les numéros des articles dans chaque armoire ou caisse, même s’ils ne figuraient pas tous en 1518, ont parfois été repris en 1533 mais l’ordre des volumes a été modifié; dans vingt-cinq cas ce n° correspond bien à celui de 1518, mais dans une douzaine d’autres il y une unité de différence, tantôt en plus tantôt en moins2. L’inventaire de 1533 décrit en outre une Camera Parua Secreta, apparemment distincte des salles précédentes, dans les armoires de laquelle ont été rangés, entre autres, dix-neuf volumes ayant appartenu à Eugène IV : – 2° arm. : un ms (Vat. lat. 310). – 3° arm. : six mss (Vat. lat. 1332, 1335, 1344, 2909, 4166 et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228). – 5° arm. : cinq mss (Vat. lat. 938, 4032, 4124, 4143 et 4148). – 6° arm. : sept mss (Vat. lat. 1326, 1330, 2700, 3891, 4153, 4163 et 4173). 7) Inventaire de 1550 Le dernier custode en charge de la Libreria Vecchia, Ferdinando Ruano, allait apporter plusieurs modifications dans l’organisation de la bibliothèque. – de nombreux manuscrits ont changé d’emplacement3 : on peut, sans entrer dans des détails fastidieux concernant les bancs, les armoires ou les caisses, dénombrer une bonne trentaine de volumes provenant d’Eugène IV et ayant passé d’une salle dans une autre : — — deux de la Magna Publica à la Magna Secreta (Vat lat. 1273 et 2284).

1 Pour les n° 153, 172 et 301, cf. FOHLEN, 36, n° 31 et 42, n° 78; pour le n° 172, cf. BERTÒLA,

Codici, 39, 20-23.

2 Les équivalences pour ces numéros figurent en note dans la II° Partie, chap. 2 (Catalo-

gue des manuscrits subsistants). 3 Il y avait eu aussi des changements entre 1481 et 1518 ou entre 1518 et 1533, mais de moindre envergure.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

147

trois de la Parua Secreta à la Magna Publica (Vat. lat. 1224, 1885 et 4278). — — vingt-trois de la Parua Secreta à la Magna Secreta (Vat. lat. 110, 163, 191, 245, 270, 276, 437, 444, 450, 560, 623, 656, 687, 1037, 1063, 1219, 1293, 3821, 3999, 4008, 4165 et 4233). — — un de la Magna Secreta à la Magna Publica (Vat lat. 681). — — cinq de la Magna Secreta à la Parua Secreta (Vat. lat. 911, 1999, 2085, 2311 et 2487). – sur les dix-neuf volumes entreposés en 1533 dans la Camera Parua Secreta, Ruano en a oublié cinq1, en a placé sept dans la Parua Secreta (Vat. lat. 1326, 1330, 1344, 2909, 4032, 4143 et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228) et sept dans la Magna Secreta (Vat. lat. 310, 938, 1332, 1335, 4124, 4163 et 4173). – quatorze volumes de petit format provenant d’Eugène IV, et qui n’avaient pas été, sauf quelques exceptions, décrits dans les inventaires précédents, ont été rangés en 1550 dans la Bibliotheca Parua Secreta, un dans la 1° arm. (Vat. lat. 2306), deux dans le 1° pupitre (Vat. lat. 2001 et 2202), un dans la 1° capsa du 1° pupitre (Vat. lat. 1215), huit dans la 2° capsa du 1° pupitre (Vat. lat. 3570, 3593, 3600, 3601, 3625, 3706, 3707 et 3723), un autre dans la 3° capsa du 2° pupitre (Vat. lat. 4741), mais le dernier (Vat. lat. 3153) a été tout simplement oublié par Ruano2. – pour la première fois depuis un siècle (puisque dans l’inventaire perdu d’Eugène IV les volumes avaient un numéro) chaque manuscrit a reçu une cote (les n° 1-886 dans la Magna Publica, les n° 887-2255 dans la Parua Secreta et les n° 2256-3096 dans la Magna Secreta); cette cotation, que Ruano espérait définitive, a duré en fait une quarantaine d’années, jusqu’au déménagement en 1590/1591 dans la nouvelle bibliothèque3. Les manuscrits ainsi cotés par Ruano ont probablement tous été munis d’une étiquette de papier ou de parchemin, portant une brève indication du contenu, suivie du numéro d’ordre. La réfection des reliures a entraîné le plus souvent la disparition de ces étiquettes. Vingt-deux manuscrits provenant d’Eugène IV ont conservé leurs étiquettes anciennes, en parchemin ou en papier, la plupart en grosse écriture ronde et quelques-unes en écriture plus cursive, actuellement collées sur les reliures, sur le revers du plat supérieur ou sur un feuillet de garde : ——

1 Il s’agit des mss Vat. lat. 2700, 3891, 4148, 4153 et 4166, reclassés après le déménagement par D. Ranaldi comme des nouvelles acquisitions et munis de cotes avec astérisques. 2 Comme il le sera du reste par Ranaldi dans les listes complémentaires de la seconde bibliothèque vaticane. 3 Cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 4.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

148 Vat. lat. 245 Vat. lat. 310 Vat. lat. 444 Vat. lat. 452 Vat. lat. 608 Vat. lat. 656 Vat. lat. 676 Vat. lat. 796 Vat. lat. 1019 Vat. lat. 1094 Vat. lat. 1931

CHAPITRE 7

R.2549 R.2807 R.2401 R.2399 R.185 R.2430 R.708 R.198 R.2662 R.270 R.2228

Vat. lat. 1999 Vat. lat. 3570 Vat. lat. 3601 Vat. lat. 3625 Vat. lat. 3706 Vat. lat. 3723 Vat. lat. 4127 Vat. lat. 4143 Vat. lat. 4163 Vat. lat. 4165 Vat. lat. 4233

R.892 R.1179 R.1161 R.1157 R.1183 R.1271 R.2643 R.1893 R.2644 R.2685 R.2314

8) Prêts de manuscrits Avant même le rangement des manuscrits dans la nouvelle bibliothèque, le prêt avait été autorisé par Sixte IV; si quelques-uns de ces emprunts ont été notés dans l’inventaire de 1481, il existe deux registres de prêts1 : les quittances écrites par les intéressés, ou leurs intermédiaires, mentionnent, sauf exceptions, la date de l’emprunt, parfois aussi celle de la restitution, les bibliothécaires ou custodes ayant accordé le prêt et/ou ayant certifié le retour du volume, l’auteur et/ou le titre des volumes, voire la mention d’un objet déposé en gage, et souvent plusieurs informations complémentaires dont quelques-unes permettent une identification certaine (support, reliure, emplacement topographique). S’agissant des volumes ayant appartenu à Eugène IV, j’ai repéré entre 1475 et 1525 une quarantaine de quittances en latin sauf une fois en italien (Vat. lat. 299), datées ou datables2. Les informations complémentaires signalées sont les suivantes : – une quinzaine d’intermédiaires (Vat. lat. 299, 402, 993, 1094, 1326, 1330, 1332, 1335, 1920, 1999, 3001, 3821, 4124, 4163, 4166, 4527 et FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 et Bibl. Ricc. 228). – quatorze fois seulement la date de prêt (Vat. lat. 299, 993, 1122, 1335, 1747, 1991, 4124, 4163, 4166, 4521, 4527 et FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143), et vingt fois la date du prêt et celle de la restitution (n° 23, 38 et 332; Vat. lat. 402, 444, 450, 940, 1094, 1326, 1330, 1332, 1335, 1747, 1920, 1999, 3001, 3821, 4124, 4165 1 Source : Vat. lat. 3964 et 3966; éd. intégrale avec fac-similés des quittances, nombreuses identifications et plusieurs index par BERTÒLA, Registri. 2 Le texte de ces quittances est publié en note des mss concernés, selon les cas dans la II° Partie, chap. 1 (Catalogue des manuscrits non identifiés ou disparus) ou 2 (Catalogue des manuscrits identifiés).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

149

et 4173), ce qui permet de constater, lorsque les dates de prêts et de retour sont précisées, que les emprunts sont de durée variable, rarement quelques jours, plutôt entre quelques mois et un an, rarement au delà d’un an. – une dizaine de fois un dépôt de garantie, soit une pièce de monnaie (Vat. lat. 1335) soit le plus souvent un objet précieux : en or, un cachet (Vat. lat. 450) ou en argent : une tasse (Vat. lat. 299, 1335, 1999 et 4163), un drageoir (Vat. lat. 4166), ou une cuillère (Vat. lat. 4163). – six fois une indication topographique correspondant bien à l’emplacement du volume dans l’un ou l’autre des catalogues (les n° 70 et les mss Vat. lat. 1330, 1335, 1999, 4124, 4163, FIRENZE, Bibl. Med.Laurenz., Med. Pal. 143 et Bibl. Ricc. 228). – les responsables en charge du prêt et qui inscrivaient aussi la date de restitution, sont presque toujours mentionnés, sauf sept fois avec simplement “custodibus” ou “custode” (Vat. lat. 299, 1330, 1999, 4163, 4165, 4166 et FIRENZE, Bibl. Ricc. 228), par leurs noms, leurs fonctions ou leurs dignités; les personnages cités sont les suivants1 : — — huit bibliothécaires : Bartolomeo Platina († 1481) pour les n° 38 et 332 et les mss Vat. lat. 402, 444, 1094, 1747, 3821, 4173 et 4521; Bartolomeo Manfredi, dit Aristophilus († 1484) pour les mss Vat. lat. 940 et 4173; Cristoforo Persona, prieur de Sainte-Balbine († 1485) pour le ms Vat. lat. 1063; Giovanni Lorenzi, de Venise (démissionnaire en 1492) pour le ms Vat. lat. 4527; Juan de Fuensalida, év. de Terni (démissionnaire en 1498) pour les mss Vat. lat. 1122 et 3001; Gaspare Torella, év. de Saint-Juste en Sardaigne († 1504) pour le ms Vat. lat. 1335; Giuliano Maffei, év. de Bertinoro († 1510) pour le ms Vat. lat. 450; Filippo Beroaldo le jeune († 1518) pour les mss Vat. lat. 1999 et 4124; Zenobio Acciaiuoli († 1519) pour le ms Vat. lat. 4124. — — un custode : Iosia da Ripatransone (de 1476 à sa mort en 1478) pour le ms Vat. lat. 608. — — deux premiers custodes : Demetrio Guazzelli († 1511) pour les mss Vat. lat. 1335, 4173 et 4521; Fausto Sabeo († 1559) pour le ms Vat. lat. 4163. — — deux seconds custodes : Jean Chadel († 1512) pour les n° 38 et 332 et les mss Vat. lat. 1326, 1330, 1332, 1335 et 1920; Romolo Mammacino (destitué en 1532) pour les mss Vat. lat. 993, 1326, 1330 et 1332.

1 Pour la bibliographie concernant bibliothécaires et custodes, cf. BIGNAMI ODIER, passim, qui ne cite pas Leonardo de Sergano, l’un des deux employés subalternes

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

150

——

CHAPITRE 7

deux employés subalternes : Guillaume de Boisjagu, pour le ms Vat. lat. 1747; Leonardo de Sergano, pour le ms FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143.

Une quarantaine de personnes ont utilisé des mss provenant d’Eugène IV, généralement un volume, plus rarement deux (le cardinal Egidio Canisio) ou trois (les cardinaux Bernardino de Carjaval et Pietro Accolti), tandis qu’une dizaine de volumes a été empruntée plusieurs fois1; on compte ainsi parmi les emprunteurs : – deux papes : — — Sixte IV : le 14 oct. 1482, la Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca) (FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143). — — Clément VII : le 30 avr. 1530, Geruasius Tilburiensis, Otia imperalia (Vat. lat. 993). – six cardinaux : — — Agostino Trivulzio († 1548) : le 25 avr. 1519, Petrus de Luna seu Benedictus antipapa XIII, De potestate papae et concilii (Vat. lat. 4124). — — Bernardino de Carjaval († 1523) : du 12 nov. au 1 déc. 1517, Albertus Aquensis, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII (Vat. lat. 1999); du 8 juill. au 19 août 1500, le Concilium Nicaenum II et le Concilium Constantiense (Vat. lat. 1330 et 1335). — — Egidio Canisio († 1532) : le 2 mars 1525, Basile de Ancyra seu Basile le Grand (Ps.), Contra Eunomium (Vat. lat. 299); le 10 avr. 1525, Fantinus Vallaresso, Libellus de ordinatione generalium conciliorum et unione Florentina (Vat. lat. 4163). — — Giovanni Arcimboldi († 1488) : du 10 avr. au 28 mai 1480, Joachim de Flore, Expositio in Apocalypsim (Vat. lat. 3821). — — Lorenzo Pucci († 1531) : le 31 mai 1522, le Concilium Nicaenum II (Vat. lat. 1330). — — Pietro Accolti († 1532) : du 30 mars 1512 au 26 sept. 1518, le Concilium Constantinopolitanum III, le Concilium Nicaenum II et le Concilium Constantiense (Vat. lat. 1326, 1330 et 1332). – deux archevêques : — — Iacopo Serra, archev. de Torres : le 9 sept. 1497, Iohannes de Iezenstein, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis (Vat. lat. 1122). — — Pietro Rocca, archev. de Salerne en 1471 († 1482) : du 6 mars au 31 oct. 1479, Robertus Kilwardby, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei (Vat. lat. 444). 1 Le ms Vat. lat. 1330 a été emprunté trois fois; le n° 332 et les mss Vat. lat. 1335, 1747, 1999, 4124, 4163 et 4173 ont été empruntés deux fois.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

151

– six évêques : — — Angelo Colocci, év. de Nocera : le 20 janv. 1517, Albertus Aquensis, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII (Vat. lat. 1999). — — Antoine de Pignerol, OFM, év. de Fano en 1482 († 1499) : du 4 nov. 1481 au 30 juin 1482, Petrus Aureolus, Commentarius in Im librum Sententiarum (Vat. lat. 940). — — Giangiacomo Sclafenati, év. de Parme († 1497) : le 7 juill. 1483, Valère-Maxime, Facta et dicta memorabilia (Vat. lat. 1920). — — Iacobus de Gherardi, év. de Volterra († 1516) : du 13 mai au 1° juill. 1482, Guillaume Fillastre, Gesta Concilii Constantiensis (Vat. lat. 4173). — — Jacques Sadolet, év. de Carpentras († 1547) : du 30 sept. 1525 au 16 avr. 1526, Juan de Torquemada, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum (Vat. lat. 4165). — — Pietro Balbi, év. de Tropea en 1465 († 1479) : du 27 sept. 1479 au 16 mai 1480, Jean Chrysostome, Opera (Vat. lat. 402). – une dizaine de personnes appartenant à l’entourage pontifical : — — Antonio della Rovere, neveu de Sixte IV : du 3 sept. 1477 au 20 oct. 1480 un Missale (332). — — Cristoforo Barozzi : le 9 mars 1524, Cencius Camerarius, Liber censuum Ecclesiae Romanae (FIRENZE, Bibl. Ricc. 228). — — Cristoforo Sancto, bénéficier de la basilique St-Pierre : du 28 sept. 1476 au 28 janv. 1477, Guillaume Fillastre, Gesta Concilii Constantiensis (Vat. lat. 4173). — — Filippo Beroaldo, bibliothécaire : du 25 août 1518 au 17 avr. 1519, Petrus de Luna seu Benedictus antipapa XIII, De potestate papae et concilii (Vat. lat. 4124). — — Francesco Brevio, auditeur en 1482 († 1508) : du 23 août 1494 au 23 juin 1495, Aristote, Ethica, tr. lat. Leonardi Bruni (Vat. lat. 3001). — — Giacomo Solleciti, médecin de Sixte IV et d’Innocent VIII1 : du 26 fév. au 7 mai (1485 ?), Cassius Felix, De medicina (23). — — Gianfilippo de Lignamine, familier de Sixte IV : le 4 janv. 1476, Pétrarque, De remediis utriusque fortunae (Vat. lat. 4521). — — Iacobus de Cotthem, prêtre du dioc. de Cambrai et pénitencier de Sixte IV : du 31 mars au 29 juin 1478, Hugolinus de Malabranca, Commentarius in IVm librum Sententiarum (Vat. lat. 1094). — — Iohannes de Salas, portugais, scriptor apostolique († 1488) : entre 1475 et 1488, Grégoire le Grand, Homiliae in Ezechielem (Vat. lat. 608).

1 Probablement omis en 1443 et 1455, ce ms est décrit de 1475 à 1533.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

152

CHAPITRE 7

Jean Guichard, chanoine de Besançon, acolyte en 1481 : du 21 oct. au 17 déc. 1481, un Missale (332). — — Tommaso Inghirami, bibliothécaire : du 8 janv. au 1° juill. 1516, Cicéron, Orationes (Vat. lat. 1747). – une dizaine de prêtres ou de membres appartenant à divers ordres religieux : — — Bernardinus de Prato, OFM : le 1 juin 1512, Concilium Constantiense (Vat. lat. 1335). — — Filippo Gara : vers 1484, Hieronymus Aliotti, De monachis erudiendis (Vat. lat. 1063). — — Franco de Giberti, de Gênes : du 17 au 21 juill. 1504, Augustin, Opera (Vat. lat. 450). — — Giuliano Cecci († 1513) : le 18 oct. d’une année non précisée, mais entre 1475 et 1481, Cicéron, Orationes (Vat. lat. 1747). — — Guichard de Villeminot, chanoine de Besançon : du 14 janv. au 16 juin 1479, une Biblia (38). — — Jean de Gaurie, clerc du diocèse de Vannes : vers 1520, une Tabula libri obligationum Camerae Apostolicae (70). — — Juan Arzeus, chanoine de Valence : vers 1545, Fantinus Vallaresso, Libellus de ordinatione generalium conciliorum et unione Florentina (Vat. lat. 4163). — — Tommaso de Vio, OP, maître général de 1508 à 1518 († 1534) : le 15 nov. 1512, Concilium Calcedonense (Vat. lat. 4166). – apparemment un seul laïc, Francisco de Roias, ambassadeur du roi d’Espagne : le 17 juill. 1486, Pétrarque, Inuectiuae in medicos (Vat. lat. 4527). ——

II) La seconde Bibliothèque Vaticane Les collections pontificales ont beaucoup augmenté après 1550, et les nouvelles acquisitions ont été répertoriées dans des listes additionnelles thématiques, munies chacune de cotes avec astérisques1. La construction d’une nouvelle bibliothèque est devenue indispensable et les volumes ont trouvé place dans l’immense Salone Sistino et les deux salles annexes, la Prima Secreta et l’Ultima Secreta.

1 Sur ces listes complémentaires, contenues dans le ms Vat. lat. 8185, cf. P. PETITMEN-

Recherches sur l’organisation de la Bibliothèque Vaticane à l’époque des Ranaldi (15471645), in Mél. arch. hist. Ec. fr. Rome, 75 (1963), 580-600 et FOHLEN et PETITMENGIN, 7. GIN,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

153

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

Avant même le déménagement dans les nouveaux locaux, Domenico Ranaldi a entrepris le reclassement des manuscrits, en fusionnant l’ancien fonds et les nouvelles acquisitions, ce qui a provoqué, outre des omissions et des disparitions, une déroutante confusion, car de nombreux mss provenant de l’ancien fonds ont été inclus dans les nouvelles acquisitions et, même si quelques-uns avaient été décrits en 1550, la cote avec astérisque a remplacé tout simplement le numéro de Ruano. S’agissant des mss ayant appartenu à Eugène IV, on compte, outre un volume non identifié ou disparu (70 = R. 2083), vingt mss, tous sauf trois omis par Ruano, munis de cotes avec astérisques1 : le tableau suivant donne la cote actuelle, éventuellement entre crochets carrés le numéro de Ruano, puis la cote avec astérisque : Vat. lat. 68 [R.5]

0*

Vat. lat. 3891

36*

Vat. lat. 573 [R.2585]

000*

Vat. lat. 3940

288*

Vat. lat. 963 Vat. lat. 1016 [R.1920] Vat. lat. 2375 Vat. lat. 2424 Vat. lat. 2439 Vat. lat. 2447 Vat. lat. 2700 Vat. lat. 3572

2* 22* 4* 6* 9* 12* –* 49*

Vat. lat. 3988 Vat. lat. 4064 Vat. lat. 4065 Vat. lat. 4148 Vat. lat. 4153 Vat. lat. 4166 Vat. lat. 4467 Vat. lat. 4473

300* 183* 27* 6* 7* 18* 25* 25*

Les reclassements effectués par Domenico Ranaldi et son cousin Alessandro ont entrainé l’attribution aux volumes de nouvelles cotes2; le Salone Sistino contient les mss Vat. lat. 1-2490 et la succession, apparemment anarchique, de la cotation dans les deux Secretae est due à Alessandro Ranaldi : il a commencé par la Prima Secreta, avec les mss Vat. lat. 2491-3194 (ancien fonds et nouvelles acquisitions), puis il a passé dans l’Ultima Secreta avec les mss Vat. lat. 3195-3453 (provenant de Fulvio Orsini), les mss Vat. lat. 3454-3554 (provenant du cardinal Carafa) et les mss Vat lat. 3555-4194 (ancien fonds et nouvelles acquisitions) et il est revenu ensuite dans la Prima Secreta avec les mss Vat. lat. 4195-4615 (ancien fonds et nouvelles acquisitions), les mss Vat. lat. 4616-4725 (pro-

1 Les mss Vat. lat. 270, 3153, 3891 et 4153 doivent être ajoutés à la liste donnée par

FOHLEN ET PETITMENGIN, 7. 2 Elles sont restées définitives depuis quatre siècles malgré les réaménagements successifs des magasins.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

154

CHAPITRE 7

venant de spogli) et les mss Vat. lat. 4726-4888 (ancien fonds et nouvelles acquisitions)1. Deux-cent-trente-sept volumes provenant d’Eugène IV, qu’ils aient été ou non décrits dans l’un ou l’autre des inventaires antérieurs au reclassement, se sont trouvés répartis dans les nouvelles salles de la façon suivante : – Salone Sistino : cent-quarante-huit mss, soit — — cent-un dans les pupitres de droite (Vat. lat. 61, 68, 81, 110, 157, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 179, 191, 208, 227, 245, 258, 270, 276, 290, 299, 310, 331, 342, 354, 371, 377, 402, 417, 437, 444, 450, 452, 477+502, 560, 573, 578, 608, 620, 623, 656, 659, 675, 676, 677, 681, 687, 694, 695, 703, 713, 738, 749, 796, 821, 911, 914, 938, 940, 963, 980, 993, 999, 1004, 1016, 1019, 1032, 1037, 1038, 1063, 1094, 1104, 1111, 1122, 1157, 1174, 1176, 1215, 1218, 1219, 1222, 1224, 1273, 1293, 1303, 1326, 1330, 1332, 1335, 1344, 1351, 1381, 1414, 1424, 1431, 1435, 1439, 1441, 1443 et 1452). — — quarante-sept dans les pupitres de gauche (Vat. lat. 1472, 1473, 1641, 1667, 1705, 1747, 1807, 1885, 1920, 1931, 1991, 1999, 2001, 2002, 2066, 2085, 2164, 2200, 2209, 2211, 2284, 2306, 2310, 2311, 2329, 2343, 2375, 2378, 2379, 2384, 2387, 2388, 2412, 2415, 2417, 2420, 2424, 2430, 2432, 2439, 2447, 2450, 2454, 2456, 2459, 2486 et 2487). – Prima Secreta : cinquante-huit volumes répartis comme suit : — — 1° arm. droite : quatre mss (Vat. lat. 2499, 2500, 2506 et 2539). — — 2° arm. droite : vingt mss (Vat. lat. 2589, 2591, 2596, 2605, 2615, 2618, 2621, 2622, 2624, 2625, 2629, 2639, 2656, 2660, 2661, 2672, 2679, 2691, 2700 et 2708). — — 1° arm. gauche : deux mss (Vat. lat. 2880 et 2909). — — 2° arm. gauche : cinq mss (Vat. lat. 2940, 2993, 2996, 3001 et 3153). — — 5° arm. gauche : huit mss (Vat. lat. 4225, 4233, 4245, 4278, 4304, 4305, 4313 et 4364). — — 6° arm. gauche : quatorze mss (Vat. lat. 4421, 4432, 4444, 4450, 4460, 4461, 4466, 4467, 4468, 4469, 4473, 4521, 4527 et 4529). — — 6° arm. droite : cinq mss (Vat. lat. 4741, 4768, 4769, 4770 et 4799). – Ultima Secreta : trente-et-un volumes, répartis comme suit :

1 Cf. le tableau dans FOHLEN et PETITMENGIN, 7.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DANS LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE

—— —— ——

155

armoire des “petits livres”1 : neuf mss (Vat. lat. 3570, 3572, 3593, 3600, 3601, 3625, 3706, 3707 et 3723). armoire de “Virgile” : treize mss (Vat. lat. 3821, 3829, 3891, 3940, 3988, 3999, 4008, 4014, 4032, 4064, 4065, 4067 et 4096). 5° arm. gauche : neuf mss (Vat. lat. 4124, 4127, 4143, 4148, 4153, 4163, 4165, 4166 et 4173).

Pour en terminer avec l’histoire des mss d’Eugène IV, il reste à signaler que, à la fin du XVIIIe s., la disparition du Vat. lat. 502 (Ruano 2410)2 a été compensé sur le plan numérique par le démembrement d’un volume lui ayant appartenu : les 62 derniers feuillets du Vat. lat. 477 forment le nouveau Vat. lat. 502.

1 Ces manuscrits, ayant petit format (260/188 u 185/120 mm.) et mince épaisseur (entre 54 et 8 ff.), n’ont pas fait l’objet de descriptions détaillées entre 1455 et 1533 (sauf une exception dans l’inventaire de 1475 pour le ms Vat. lat. 3707 et une autre dans l’inventaire de 1533 pour le ms Vat. lat. 3572). 2 Ce ms est revenu à la Bibliothèque Vaticane à la fin du XIXe s. avec la collection léguée par le professeur J. Heywood et porte aujourd’hui la cote Vat. lat. 10667 (cf. MANFREDI, 67-68, n° 110).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CONCLUSION

BILAN DES RECHERCHES La double analyse de la liste et de l’inventaire ainsi que l’étude des manuscrits subsistants permettent de dresser un bilan des recherches et de répondre aux trois questions suivantes : – que représente la bibliothèque du pape Eugène IV sur le plan intellectuel ? – quelles sont les informations apportées par les volumes identifiés ? – dans quelles proportions a-t-elle été conservée ? *

*

*

Les réponses à la première question, tirées uniquement de la liste et de l’inventaire, sont très circonstanciées et enrichissantes. C’est une bibliothèque extrêmement variée, tant par le très large éventail des auteurs et des titres que par le nombre restreint d’exemplaires contenant la même oeuvre, et où les domaines représentés sont très diversifiés : la littérature religieuse (bible et commentaires bibliques, patristique, droit canon, théologie, morale et sermons, hagiographie, histoire et géographie, liturgie) vient évidemment en premier lieu, suivie par la littérature profane (médecine, droit civil, classiques grecs et latins, humanistes) et enfin par les textes politiques et les documents administratifs. 1) La littérature religieuse comprend cent-soixante-dix volumes : – une quarantaine de manuscrits pour la Bible et les commentaires bibliques : huit exemplaires d’un côté et de l’autre une trentaine de volumes pour seize auteurs (notamment Nicolas de Lyre). – une trentaine de manuscrits patristiques, commentaires bibliques exclus : huit pour les Pères grecs (six auteurs); vingt-et-un pour les Pères latins (huit auteurs, notamment Augustin et Jérôme). – une trentaine de manuscrits de droit canon : cinq exemplaires des textes et vingt-sept exemplaires des commentaires (quatorze auteurs, surtout Guillaume Durand, Innocent IV et Jean André).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

BILAN DES RECHERCHES

157

– vingt-cinq manuscrits de théologie : une dizaine pour les Sententiae de Pierre Lombard et leurs commentaires; autant sur divers points de doctrine, et notamment Thomas d’Aquin; cinq relatifs aux hérésies. – une trentaine de manuscrits pour la morale et les sermons : vingtdeux manuscrits (quinze auteurs, surtout Bernard de Clairvaux) dans le premier cas; cinq manuscrits (sept auteurs) dans le second. – dix-sept manuscrits hagiographiques : onze auteurs (Maffeo Vegio est présent pour deux oeuvres) et cinq textes anonymes. – cinq manuscrits d’histoire et géographie, consacrés sauf deux aux Croisades et au royaume de Jérusalem. – treize manuscrits liturgiques. 2) La littérature profane est représentée par environ cent-trente volumes : – une soixantaine de manuscrits de médecine, ce qui constitue sans aucun doute l’originalité première de la bibliothèque d’Eugène IV : une bonne quarantaine de volumes contient les principaux auteurs (notamment douze manuscrits de Galien et sept d’Avicenne); une douzaine renferme leurs commentaires (et surtout Marsile de SainteSophie). – vingt-deux manuscrits de droit civil : six exemplaires des textes et seize exemplaires des commentaires (une quinzaine d’auteurs et une demi-douzaine d’anonymes). – une quarantaine de manuscrits pour les classiques grecs et latins : les traductions des premiers (neuf volumes pour huit auteurs) sont presque toutes dues à des humanistes; les autres, y compris les extraits ou les commentaires, sont présents dans une trentaine de volumes (concernant dix-sept auteurs, avec entre autres huit volumes pour Cicéron et cinq pour Sénèque). – huit manuscrits pour la littérature humanistique. 3) Les questions politiques ayant agité le pontificat d’Eugène IV sont importantes et les volumes y faisant référence ont été parfois copiés sur son ordre ou offerts en hommage : – une quinzaine de manuscrits concerne l’épineuse question de la primauté du pape ou du concile : peu de textes mais surtout des écrits polémiques (Augustin d’Ancône, Guillaume de Montjoie et plusieurs oeuvres anonymes). – une dizaine de manuscrits traite de l’union avec les Grecs : quatre textes conciliaires et une demi-douzaine de textes divers.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

158

CONCLUSION

4) Les documents administratifs ou diplomatiques sont contenus dans une bonne vingtaine de manuscrits, presque tous anonymes. *

*

*

Les réponses à la deuxième question sont malheureusement très brèves et peu gratifiantes. 1) C’est une bibliothèque créée de toutes pièces pendant les séjours à Florence et en Ombrie : Eugène IV, qui avait cependant conservé certains des volumes recueillis par ses prédécesseurs, Grégoire XII (1406-1415) et Martin V (1417-1431), et fait revenir vers 1442 plusieurs manuscrits d’Avignon, a très fréquemment demandé copie des textes qui l’intéressaient ou dont il avait besoin pour sa politique ou son délassement; il a reçu en outre les oeuvres de ses contemporains, souvent écrites pour les mêmes motifs, politiques ou personnels. Il y a bien eu quelques dons, mais il est impossible de savoir si les achats ont joué un rôle important. 2) C’est une bibliothèque ne donnant guère d’informations précises sur l’origine des manuscrits qui la composent mais qui est certainement moderne et italienne : – sur le plan chronologique, il y a une seulement une quarantaine de mss anciens, provenant pour la plupart de Martin de Lisbonne ou de Grégoire XII (trois du XIe s., neuf du XIIe s., un du XIIe-XIIIe s., seize du XIIIe s., sept du XIIIe-XIVe s.) contre cent-vingt-trois mss récents (soixante-cinq du XIVe s., cinq du XIVe-XVe s. et cinquante-trois du XVe s.); il y a une trentaine de mss datés ou datables (un du XIIIe s., neuf du XIVe s. et vingt-deux du XVe s.). – sur le plan géograhique, les manuscrits italiens sont en très grande majorité (cent-soixante-dix environ), contre une vingtaine d’exemplaires français (dont une demi-douzaine ont appartenu à Martin de Lisbonne ou à Grégoire XII), six allemands et un anglais (provenant de Grégoire XII); il y a seulement ving-deux manuscrits localisés : dixhuit en Italie (huit à Florence, cinq à Bologne, deux à Rome, et un chaque fois à Marruto, Padoue et Venise), trois en France (Avignon, Paris et Toulouse) et un en Crète. – sur le plan historique, s’il y a une vingtaine d’exemplaires aux armes d’Eugène IV, il y a un seul volume avec un ex-libris au nom du pape; on trouve, d’une part, une trentaine de copistes (presque tous des italiens, sauf trois allemands travaillant dans la péninsule et un autre en Allemagne, et deux français), un miniaturiste et un correcteur et, de l’autre, une soixantaine de possesseurs antérieurs, parmi lesquels une dizaine de personnes morales (la bibliothèque pontificale d’Avignon,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

BILAN DES RECHERCHES

159

les couvents des Chartreux et des Dominicains de Bologne, le couvent des Franciscains de Pérouse, les basiliques San Lorenzo in Damaso et Santa Croce di Gerusalemme à Rome, les abbayes cisterciennes de Santa Maria della Sambucina et de Santa Maria di Ferrara, le couvent des Dominicains de Tarascon, le couvent des Franciscains d’Udine et la bibliothèque capitulaire de Vérone) mais surtout des personnes physiques, deux papes (Grégoire XII et Martin V), plusieurs prélats (cardinaux, archevêques ou évêques), des membres de la curie et plusieurs médecins (Daniel de Sancta Sophia, Dinus de Garbo, Iohannes de Spello, Laurentius Sassoli, Nicolaus de Noctis, Thomas de Garbo). Les emprunteurs, une cinquantaine environ, sont en grande majorité des ecclésiastiques, mais on y trouve trois laïcs, les médecins du pape. *

*

*

Les réponses à la troisième question sont plutôt positives. En effet, sauf erreurs ou omissions, il a été possible d’identifier deuxcent-quarante-sept manuscrits ayant appartenu à Eugène IV : trois figurent seulement dans la liste et cinq sont arrivés après 1443, mais les deux-cent-trente-neuf autres, soit environ les deux-tiers (68 %) de la collection réunie par le pape, ont été décrits dans l’inventaire. Sauf neuf exemplaires appartenant aujourd’hui soit à diverses bibliothèques italiennes (Florence, Naples ou Venise) soit à divers fonds de la Bibliothèque Vaticane (notamment le fonds Urb. lat.), tous les manuscrits ayant appartenu à Eugène IV, y compris les volumes inventoriés pour la première fois en 1455, en 1475 ou en 1481, sont toujours conservés dans le fonds Vatican latin dont ils représentent, il ne faut pas l’oublier, le noyau le plus ancien. *

*

*

Malgré, ou peut-être à cause, des évènements politiques ayant jalonné son règne, Eugène IV avait rassemblé, outre les legs reçus de Grégoire XII et Martin V, une bibliothèque très personnelle : celle d’un homme d’état doublé d’un humaniste, très intéressé par les sciences médicales ou très soucieux de sa santé, et recueillant les oeuvres qui étaient nécessaires à sa politique et celles qui lui étaient généreusement offertes ou dédiées; c’était un ensemble vivant, correspondant à une forte personnalité, et non pas, contrairement aux collections réunies plus tard par Nicolas V

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

160

CONCLUSION

(1443-1455), Sixte IV (1471-1484) et Jules II (1503-1513) – chacun du reste profitant des acquisitions antérieures –, le musée d’un bibliophile ou d’un érudit, désireux d’amasser à la fois plusieurs copies d’un même texte ou des manuscrits vénérables.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IIème PARTIE LES CATALOGUES DES MANUSCRITS

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

NOTE LIMINAIRE

I] Les MANUSCRITS DISPARUS OU NON IDENTIFIÉS, mais figurant dans au moins un des inventaires postérieurs, sont classés selon leurs numéros dans la liste ou dans l’inventaire de 1443; après les éventuelles informations concernant leur origine et leur histoire, sont donnés les articles des autres inventaires; la bibliographie ne veut pas être exhaustive. II] Les MANUSCRITS IDENTIFIÉS sont classés dans l’ordre des cotes actuelles et les descriptions comprennent cinq parties : 1) Description matérielle : volontairement réduite à l’essentiel (support, date, nombre de feuillets, colonnes, dimensions et décoration, reliures originales), elle comprend en outre l’explicit-repère (ce n’est pas toujours celui du f. 1) lorsqu’il est donné dans l’inventaire de 1533, plus le cas échéant, l’incipit-repère pour les manuscrits de Grégoire XII. 2) Contenu : les auteurs, commentateurs ou traducteurs et les titres sont indiqués sous la forme la plus normalisée possible; l’incipit est redonné quand il figure dans l’inventaire de 1443; sauf exceptions, ne sont fournis aucuns renseignements complémentaires sur les lacunes matérielles, les omissions textuelles et/ou la classe de l’exemplaire dans la tradition de l’oeuvre concernée. 3) Origine : pays d’origine, type d’écriture; mentions de “pecia” ou de cahiers; transcription des colophons, notes datées ou simples annotations de copistes. 4) Possesseur(s) : ex-libris, signatures, armes (les armes d’Eugène IV Condulmer : d’azur à la bande d’argent, figurant dans les mss sont indiquées, selon les cas, de deux façons : armes simples – armes au chef de gueules), mentions de vente, d’achat, de prêt et de mise en gage – les quittances de prêts sont éditées en note du ms correspondant avec la référence aux registres où elles figurent (Vat. lat. 3964 ou Vat. lat. 3966) et à l’édition Bertòla. – Sont intégralement publiés les articles correspondants à chaque volume dans les différents inventaires (la liste des Libri qui non repperiuntur, les inventaires de 1443, 1455, 1475, 1481, 1518, 1533 et 1550) :

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

164

NOTE LIMINAIRE

a) les références aux inventaires (les inédits sont tous conservés dans le fonds Vatican latin et j’en ai seulement donné la cote) sont les suivantes : pour la liste, le nº de la nouvelle édition (Iº Partie, chap. 1). en 1443, le nº de la nouvelle édition (Iº Partie, chap. 2). en 1455, le nº de l’éd. Manfredi. en 1475 (3954), les feuillets et les lignes, plus les pages et les lignes de l’éd. Müntz et Fabre (parfois défectueuse mais plus facilement accessible). – en 1481 (3952), les feuillets et les lignes (j’ai adopté la foliotation moderne au crayon). – en 1518 (3955) et 1533 (3951), les feuillets et les lignes. – en 1550 (3967, 3968, 3969), le numéro de Ruano en tête de l’article, les feuillets et les lignes. – – – –

b) les abréviations utilisées sont de deux sortes : – pour les salles : BComm : Bibliotheca Communis (en 1481) Bgr : Bibliotheca graeca (de 1481 à 1550) BMP : Bibliotheca Magna Publica (de 1518 à 1550) BMS : Bibliotheca Magna Secreta (de 1518 à 1550) BPont : Bibliotheca Pontificia (en 1481) BPS : Bibliotheca Parua Secreta (de 1518 à 1550) BSec : Bibliotheca Secreta (en 1481) CPS : Camera Parua Secreta (en 1533).

– pour les meubles : arm (armario), B (Banco), BS (Banco a sinistra), BD (Banco a dextra), c (capsa), P (Pluteo), par (ad parietem), PD (Pluteo a dextra), PS (Pluteo a sinistra), Spall (Spallera).

5) Bibliographie : il s’agit surtout des catalogues imprimés du fonds Vatican latin, quand ils existent, et des publications thématiques utilisés pour l’identification des manuscrits (droit, médecine, classiques, manuscrits de Nicolas V, études particulières, etc.), à l’exclusion des travaux ne donnant aucune information sur l’histoire des volumes; elle ne veut pas non plus être exhaustive. Les manuscrits cités dans les descriptions et dans les notes sont en gras lorsqu’ils ont appartenu à Eugène IV, en romain dans les autres cas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 1

MANUSCRITS DISPARUS OU NON IDENTIFIES I) La liste n° 23 Libellus diuersorum tractatuum in medicina, copertus carta peccudina, incipit Cum diuturno tempore, signatus 266 [ex 256]. Le ms, contenant Cassius Felix, De medicina, omis en 1443 et 1455, est décrit de 1475 à 1533; il a été emprunté du 26 fév. au 7 mai d’une année non précisée par Giacomo Solleciti (XVe s.), médecin de Sixte IV et d’Innocent VIII1. 1443 : omis. 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Cassius Felix. Ex membranis sine tabulis (3954, 48v, 28; éd. 215, 25). 1481 : [BSec, 1 c Spall] Cassius Felix et Breuiarius Joannis de S. Paulo. Ex membranis sine tabulis (3962, 195, 19-20). 1518 : [BPS, 1 c Spall] Cassii Foelicis medicina et liber Galieni de secretis Hippocratis, liber Albefasiel et liber dionimidorum [sic] Galieni et Johannis de Sancto Paulo breuiarium cum quibusdam receptis. Ex papiro in chartis (3955, 74, 32-34 : il y a erreur manifeste pour le support). 1533 : [BPS, 1 c Spall] Cassii Felicis medicina. Ex membranis in coiro in fine .I. pagine superdictum ... n° 46 (3951, 44v, 5).

n° 31 Dantes, in papiro littera cursiua cum clauis copertus rubeo, incipit Nel mezo del camino, signatus 328. Le ms, contenant la Commedia Umana de Dante, omis en 1443, est décrit seulement dans l’inventaire de 1455. 1443 : omis.

1 Texte de la quittance : “Die XXVI februarii dominus Iacobus S. D. N. physicus habuit libellum in medicina, videlicet Cassium Felicem ex membranis sine tabulis. Ita est – Restituit VIII idus mai” (BERTÒLA, Registri, 22, 18-20).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

166

CHAPITRE 1

1455 : [In sesto armario a dextera] Item unum volumen in papiro cum duabus serraturis forme communis et cum ligni postibus, copertum coreo vermillo nuncupatus liber Dantis” (n° 669). Bibliographie : BERTÒLA, Codici latini, 139; MANFREDI, 419 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et a indiqué par erreur que le ms est en parchemin).

II) L’inventaire n° 2 Postilla Nicolai de Lira super libris Salamonis [sic], Isaye, Ieremie, Ezechielis, Danielis, Osee, Ioellis [sic], Amos, Abdie, Ione, Michee, Naun, Abachuc, Sofonie, Agei, Zacharie, Thobie, Baruch, Iudith, Machabeorum, Sapientie, Ecclesiastici, Esdre, eiusdem littere ligatura et uolumino [sic] immediate suprascripti, et dicitur secunda pars, que incipit Ecce descripsi. Le ms, copié en France et qui appartenait probablement au cardinal Pierre de Thury, a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468); donné par Callixte III au roi d’Aragon, il est décrit seulement en 1455. 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen magnum in quo est Glosa Nicolai de Lira. Incipit suprer librum parabolarum Salamonis [sic] et continuatur usque ad completamentum Biblie, supra litteram sunt tres ymagines Salamonis [sic] etc. Incipit ’Ecce descripsi eam tibi tripliciter’, coopertum coreo nigro cum serraturis IIIIor de cupro majoris forme regalis [note marginale : “s. d. n. dedit hunc domino Regi Aragonum etc”] (n° 6). Bibliographie : BERTÒLA, Codici latini, 134; MANFREDI, 7-8.

n° 3 Postilla Nicolai de Lira super Genesim, Exodi, Leuitici, Numeri, Deutronomium [sic], Iosue, Iudicum, Regum, Paralipomenon, Esdre, Neemias, Iob, Hester et super Psalterio, in pergameno, bona littera ultramontana, cohopertus rubeo, dicitur prima pars, et incipit Hec omnia liber uite. Le ms, copié en France et qui appartenait probablement au cardinal Pierre de Thury, a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468); donné par Callixte III au roi d’Aragon, il est décrit seulement en 1455. 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen magnum simile predicto. Et est primum volumen Glose Nicolai de Lira incipientis a Genesi continuans usque ad psalterium inclusive, sub simili legatura et serraturis 2° volumine suprascripto [note marg. : “s. d. n. dedit hunc domino Regi Aragonum etc.”] (n° 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA LISTE 31 - L’INVENTAIRE 36

167

Bibliographie : BERTÒLA, Codici latini, 134; MANFREDI, 7-8.

n° 18 la liste 31 l’inventa ire 36

Bernardus de consideracione ad Eugenium, in pergameno, optima littera, et bene ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis, et incipit Subiit animum. Le ms, qui aurait été donné à Eugène IV par Ambrogio Traversari, est décrit seulement en 1455. 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum liber beati Bernardi ad Eugenium De emendacione pontificum (n° 773). Bibliographie : C. L. STINGER, Humanism and the Church Fathers, Ambrogio Traversari (1386-1439) and Christian Antiquity in the Italian Renaissance, Albany (NY) 1977, 169-170; MANFREDI, 482-483

n° 23 Pastorale Gregorii, optima littera, in pergameno, copertus uiride, et incipit Pastoralis cura. Le ms est décrit seulement en 1455 et 1475. 1455 : [In secundo armario a dextera] Item unus liber Pastoralis editus a sancto Gregorio, ex pergameno parve forme, copertum [sic] aluta viridi cum duabus serraturis (n° 184). 1475 : [Gregorius] Eiusdem pastorale. Ex membranis in albo (3954, 13, 25; éd. 177, 8). Bibliographie : MANFREDI, 117 (n’a pas identifié le ms en 1475).

n° 36 Correctiones super biblia, in pergameno, bona littera, uolumen paruum, cum tabulis discopertis, et incipit Frater Ambrosius. Le ms est décrit seulement en 1455 et 1475. 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber parve forme et valoris appellatus Correctio super Bibliam (n° 67). 1475 : [Libri in theologia] Correctiones in Biblia. Ex membranis in tabulis (3954, 5v, 27; éd. 168, 35). Bibliographie : MANFREDI, 41 (a identifié le volume avec le ms Vat. lat. 4240, copié au XIVe s. en Italie, dont l’incipit correspond bien à celui de 1443; mais les dimensions : 290 u 180 mm., ne conviennent pas au format “paruus” de 1443 et de 1455; en outre l’article de 1533, dont le mot-repère correspond au ms Vat. lat. 4240, indique un volume relié “in albo”, alors que le ms est relié de 1443 à 1475 “in tabulis”).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

168

CHAPITRE 1

n° 38 Biblia completa, pulcherrima, coperta ueluto rubeo cum scutis et clauis argenteis deaureatis, cum smalto in medio aserum, cum armis Sanctissimi domini nostri, littera italica satis grossa et pulcherrima. Le ms, décrit en 1455, 1475 et 1481, est omis en 1518 et décrit pour la dernière fois en 1533; il a été emprunté par Guichard de Villeminot, chanoine de Besançon, du 14 janv. au 16 juin 14791. 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen magnum maius forma regali in quo est Biblia completa et littera magna formata. In principio prologi cum imagine beati Ieronimi, coperta de veluto rubeo cum scutis et gafetis de argento in scutis scriptum Biblia (n° 3). 1475 : [Hieronymus] Eiusdem Biblia [add. : “Ex membranis in velluto rubeo cum duabus serraturis argenteis”] (3954, 10, 24; éd. 174, 15). 1481 : [BComm, 1° BS] Biblia. Ex membranis in velluto rubeo cum IIbus serraturis argenteis [add. marg. : “1” et note marg. d’une autre main : “Amota et posita in Bibliotheca Secreta et eius loco Biblia in duobus uoluminibus in membranis annotata in fine huius Banchi”] (3952, 1, 3). 1518 : omis. 1533 : [BMS, 1° B] Biblia. Ex membranis in uelluto rubeo in fine .I. pagine iustificationes (3951, 21v, 13). Bibliographie : MANFREDI, 4-5.

n° 39 Additiones super postilla Nicolai de Lira super Genesi, in pergameno, littera cursiua, sine tabulis, et incipit Quid tibi uis. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber mediocris forme in quo sunt Additiones super postilla magistri Nicolai de Lira a magistro Paulo episcopo Burgensi, copertum corio albo cum duobus gafetis (n° 61). Bibliographie : BERTÒLA, Codici latini, 135; MANFREDI, 37.

n° 60 Liber de erudicione religionis, in papiro, mala littera, cohopertus albo, et incipit Preterea nihil enim habet.

1 Texte de la quittance : “Die XXIX ianuarii 1479. Hego [sic] Guichardus Wileminodi canonicus Bisontinus recepi ha [sic] domino Platina per manus domini Ioannis Chadeli biblian [sic] hunam [sic] in viluto rubeo con [sic] seraturis duabus ex mambrannis [sic] in cerico rubeo. Ita est G. supradictus – Restituit XVI iunii” (BERTÒLA, Registri, 17, 13-16).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L’INVENTAIRE 38-70

169

Le ms, omis en 1455, est décrit en 1475 et 1481, omis en 1518 et décrit pour la dernière fois en 1533. 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Libellus de eruditione religionis. Ex papiro sine tabulis (3954, 7, 19; éd. 171, 3). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Liber de eruditione religionis. Ex papiro in tabulis charteis albis (3952, 155, 9). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 2 c 1 B] De eruditione eruditionis [sic]. Ex papiro in albo finiens in 2a carta cecitate ... n° 46 (3951, 52, 3).

n° 69 Liber astrologie, in pergameno, lacerato, et incipit Primum capitulum prime partis. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unus liber parvus copertus ex pergameno et est de pergameno, nuncupatus Tractatus astrologie (n° 717). Bibliographie : MANFREDI, 444 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443).

n° 70 Tabula obligacionum Camere, in pergameno, cohoperta corio albo, et incipit Tabula obligacionum. l’inventa ire 3870

Le ms est décrit en 1455 et 1481, omis en 1518 et décrit en 1533 et 1550; il a été emprunté vers 1520 par Jean de Gaurie, clerc du dioc. de Vannes1. 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber communis forme ex pergameno absque serraturis cum postibus engrutatis copertus corio croceo, nuncupatus Tabula libri obligationum camere nostri domini pape (n° 558). 1475 : [De registris et censibus] Tabula obligacionum Camere S. D. N. Pape. Ex membranis in albo (3954, 37v, 12-13; éd. 201, 3). 1481 : [BSec, 1 c 5 B] Tabula obligationum camere apostolicae. Ex membranis in tabulis charteis uiridis (3952, 172v, 21-22). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Tabula obligationum camere. Ex membranis in albo ... n° 27 (3951, 107, 12 : il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné).

1 Texte de la quittance : “Tabula libri obligationum Camere extracta ex prima capsa sexti banchi. Ita est. Iohannes Gaurie familiaris domini regentis [cancellarii] “(BERTÒLA, Registri, 94, 23-24).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

170

CHAPITRE 1

1550 : [BPS, 2 arm] N° 2083. Tabula libri obligationum camere secundum alphabetum ordinata. Ex membranis in albo (3968, 69v). Bibliographie : MANFREDI, 349 (n’a pas identifié le ms en 1533).

n° 92 Quidam libellus fratris Alexii ordinis minorum, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, et incipit Beatissimo ac sanctissimo. Le ms est décrit de 1455 à 1533. 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber parvi voluminis ex pergameno cum una serratura et ligni postibus, copertus coreo rubeo, nuncupatum Tractatus de variis fidei misterii ad dominum Eugenium quartum (n° 572). 1475 : [Libri in theologia] Frater Alexius ordinis minorum de rebus diuinis. Ex membranis in rubeo (3954, 7, 9-10; éd. 170, 32-33). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Alexius ordine predicatorum ad Eugenium IIII. Ex membranis in rubeo [note marg. : “in eodem volumine”] (3952, 156, 15). 1518 : [BPS, 1 c 4 B] 48. Alexius de rebus divinis. Ex membranis in rubro (3955, 60, 5). 1533 : [BPS, 1 c 4 B] Alexius de rebus divinis. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta decreuit ... n° 48 (3951, 49v, 24). Bibliographie : MANFREDI, 357-358.

n° 95 Vita beati Iohannis Gualbertis abbatis Vallisumbrose, in pergameno, optima littera, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis, et incipit Plerumque rogatus. Le ms est décrit de 1455 à 15331. 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum duabus serraturis argenteis deaureatis copertum coreo nigro et in medio unius postis habet serraturas duas argenteas deaureatas nuncupatum Istoria beati Johannis Vallis Ambrose [sic] (n° 389). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Vita Johannis Gualberti. Ex membranis in pavonatio (3954, 35, 29; éd. 197, 39). 1481 : [BComm, 6° BD] Vita B. Iohannis Gualberti. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “754”] (3952, 37v, 10). 1518 : [BMP, 6° BD] Vita B. Iohannis Gualberti. Ex membranis in rubro (3955, 23, 12). 1 D’après A. MANFREDI, le ms Chigi, F. VIII. 210 (parch., XIIe s., 19 ff., 275 u 180 mm.), qui contient le même texte, ne convient ni pour le format “paruus” de 1455 ni pour le motrepère de 1533.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L’INVENTAIRE 70-169

171

1533 : [BMP, 6° BD] Vita B. Iohannis Gualberti. Ex membranis in pauonatio in fine .I. pagine scripta (3951, 19, 16). Bibliographie : MANFREDI, 246-247.

n° 153 Titiliuius [sic], in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo, cum clauis eneis, incipit Populus Romanus. Le ms, qui est décrit seulement jusqu’en 1518, a probablement disparu pendant le siège de Rome en 1527. 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum 4or serraturis et cum ligni postibus, copertum coreo nigro, nuncupatum Lucius Anneius Florus De tota historia Titi Livii (n° 648). 1475 : [Historici] Lucius Florus. Ex membranis in pavonatio (3954, 53, 25; éd. 221, 33). 1481 : [BComm, 5° BD] Lucius Florus. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “702”] (3952, 21v, 32). 1518 : [BMP, 5° BD] L. Florus. Ex membranis in rubeo (3955, 21v, 32). Bibliographie : FOHLEN, 7, 19 et 36, n° 31; MANFREDI, 407 (n’a pas identifié le ms en 1443, 1475 et 1481).

n° 169 Psalterium, in pergameno, non magnum uolumen, ultramontana littera satis grossa, cohopertus uiride sirico, cum clausuris argenteis deaureatis, quod donauit dominus Morinensis Sanctissimo domino nostro. l’inventa ire 70169

Le ms, d’origine française et qui avait été donné à Eugène IV par le cardinal Jean le Jeune († 1451), décrit seulement de 1455 à 1518, a probablement disparu pendant le siège de Rome en 1527. 1455 : [In primo armario a dextera] Item aliud volumen communis forme, ex pergameno, copertum panno viridi colori cum duabus serraturis argenteis deaureatis, nuncupatum Textus Psalterii (n° 78). 1475 : [Libri ecclesiastici] Psalterium figuratum. Ex membranis in serico viridi cum una clausura (3954, 31v, 11-12; éd. 193, 13). 1481 : [BSec, 1 arm] Psalterium figuratum cum une serratura manu argentea. Ex membranis in serico uiridi (3952, 112v, 21-22). 1518 : [BPS, 1 arm] 96. Psalmista. Ex membranis in serico uiridi cum una serratura argentea perfecta et alia imperfecta (3955, 79, 1-2). Bibliographie : MANFREDI, 48-49.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

172

CHAPITRE 1

n° 183 Liber Iohannis Leonis aduersus perfidias scismaticorum, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus nigro uel quasi modo florentino, incipit Etsi non sine. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Dialogus de remediis scismaticis (n° 401) Bibliographie : MANFREDI, 254.

n° 226 Tabula super exposicionibus nominum Ebreorum, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus uiride, incipit Qualiter tam predicacionibus. Le ms est décrit, sauf en 15181, jusqu’en 1533. 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber parvus appellatus Tabula super expositionibus nominum hebreorum Biblie per alphabetum cum tabulis de pappiro [sic] sine serraturis copertus viridi antiquo (n° 64). 1475 : [Hieronymus] Tabula in expositione nominum hebreorum Biblie. Ex membranis in albo (3954, 10v, 1-2; éd. 174, 24-25). 1481 : [BSec, 3 arm] Expositio nominum hebreorum. Ex membranis (3952, 141, 9). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Expositio nominum hebraicorum. Ex membranis in tabulis ... n° 99 (3951, 106v, 12 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). Bibliographie : MANFREDI, 39 (a reproduit l’erreur de Müntz et Fabre en lisant pour l’incipit “Quia” au lieu de “Qualiter” en 1443).

n° 245 Epistole beati Bernardi ad diuersas personas, in pergameno, littera cursiua, cohopertus rubeo, cum clauis eneis, incipit Satis et plusquam. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum 4or serraturis et una clausura, copertum coreo rubeo, nuncupatum epistole beati Bernardi (n° 765). Bibliographie : MANFREDI, 477-478.

1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L’INVENTAIRE 183-274

173

n° 256 Tragedie Senece, in pergameno, bona littera, cohoperte carta peccudina grossa, incipiunt Soror tonantis [note marg. : “Habuit Garsias magister 4 Augusti 1444”]. Le ms, qui a été emprunté le 4 août 1444 par Garsias, est omis en 1455 et décrit en 1475. 1455 : omis. 1475 : [Poete] Tragediae Senecae. Ex membranis sine tabulis (3954, 55, 28; éd. 224, 35). Bibliographie : FOHLEN, 16 et 39, n° 56.

n° 272 Exposiciones euangeliorum et transitus Iheronimi, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus corio albo, cum tribus clausuris, incipit Patri Reuerendissimo. Le ms est décrit, sauf en 15181, jusqu’en 1533. 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen communis forme, ex papiro, cum tribus serraturis et cum ligni postibus, copertum coreo albo, nuncupatum Expositio super Evangelia (n° 99). 1475 : [Expositiones et glosse] Expositio super Euangelia. Ex papiro in albo (3954, 2v, 7; éd. 164, 7). 1481 : [BSec, 3 arm] Expositio super Euangelistis. Ex papiro in albo (3952, 128v, 11). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Expositio incerti auctoris super Euangeliis. Ex papiro in albo ... n° 4 (3951, 103v, 19-20 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). Bibliographie : MANFREDI, 59 (signale que le Transitus Hieronymi est contenu dans le ms Arch. S. Pietro, D. 179, f. 24v-49v) l’inventa ire 183274

n° 274 Declamaciones Senece, in pergameno, sine cohopertorio, satis bonarum litterarum, incipiunt Exigistis. Le ms est décrit jusqu’en 1475. 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unus liber pauci voluminis communis forme ex pergameno sine postibus, nuncupatus Liber de clamatione [sic] Senece (n° 791). 1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

174

CHAPITRE 1

1475 : [Seneca] Declamationes eiusdem. Ex membranis sine tabulis (3954, 49v, 8; éd. 216, 30). Bibliographie : FOHLEN, 16 et 39 n° 58; MANFREDI, 492-493.

n° 301 Virgilius, in pergameno, littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, cum clausuris argenteis, et incipit Titire tu patule [note marg. : “Habuit dominus Iohannes Barozius sed dicit non se sed Angelum Carazolum habuisse”]. Le ms, emprunté à une date non précisée soit par Giovanni Barozzi soit par Angelo Carazzolo et décrit seulement jusqu’en 1518, a probablement disparu pendant le siège de Rome en 1527. 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum 4or serraturis argenteis et cum ligni postibus, copertum coreo rubeo, nuncupatum Opera Virgilii (n° 649). 1475 : [Poete] Opera Virgilii. Ex membranis in rubeo (3954, 55, 19; éd. 224, 26). 1481 : [BPont, 8° B] Virgilius. Ex membranis in rubeo [add. : “cum clausuris argenteis”; en marge de cet article et du suivant, note correspondant à l’emplacement dans l’inventaire de 1518 : “Positi sunt in sequenti banco”] (3952, 101, 3). 1518 : [BMS, 9° B] Virgilius. Ex membranis in rubro cum IIII serraturis argenteis (3955, 42v, 25). Bibliographie : FOHLEN, 7, 19 et 42, n° 78; MANFREDI, 407 (a rejeté l’hypothèse).

n° 304 Ouidius de fastis, paruum uolumen, in pergameno, satis bona littera, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Tempora. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unus liber parvus cum duabus serraturis et cum ligni postibus, copertus coreo rubeo, nuncupatus Liber Ovidii (n° 704). Bibliographie : FOHLEN, 7, 9 et 38, n° 47; MANFREDI, 437-438.

n° 332 Unum missale, pulcherrimum, littera ualde grossa, notabiliter meniatum, habet tantummodo missas festiuas, cohopertus ueluto pauonacio, cum clausuris argenteis satis magnis, cum una turri intus et capello cardinalisco. Le ms, omis en 1455 et décrit seulement jusqu’en 1518, a probablement disparu pendant le sac de Rome en 1527; il a été emprunté du 3 sept. 1477 au 20

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L’INVENTAIRE 274-349

175

oct. 1480 par Antonio della Rovere, le neveu de Sixte IV, puis du 21 oct. au 17 déc. 1480 par Jean Guichard, chanoine de Besançon, acolyte en 1481 († 1507)1. 1455 : omis. 1475 : [Libri ecclesiastici] Missale. Ex membranis in serico rubeo cum clausuris quatuor (3954, 30v, 6; éd. 191, 27). 1481 : [BSec, 1 arm] Missale cum quatuor serraturis argenteis. Ex membranis in serico carmesino (3952, 111, 12-13). 1518 : [BPS, 1 arm] 97. Missale. Ex membranis in serico rubeo trito cum duabus pendentibus in argenteis (3955, 79, 3).

n° 338 Aliqua gesta pontificum et aliqua iura Camere apostolice super feudis, in pergameno, littera satis bona cursiua, cohopertus rubeo modo florentino, incipiunt. Le ms est décrit seulement en 1455. 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum 4or serraturis coreo rubeo copertum intitulatumque Gesta paparum (n° 356). Bibliographie : MANFREDI, 223 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443). l’inventa ire 274349

n° 349 Pars una Biblie incipiens a parabolis Salamonis [sic], in pergameno, pulcherrima littera grossa, solemniter miniata et solemniter istoriata, cohoperta rubeo scuro, ligata modo florentino, cum clausuris argenteis deaureatis. Le ms, décrit seulement jusqu’en 1518, a disparu pendant le siège de Rome en 1527. 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme in quo continetur secunda pars Biblie incipiens a parabolis Salomonis, cum litteris de auro et historiis, incipit prologus ’Iungat epistola’, coopertum coreo rubeo cum serraturis de argento deaureato et in fine est Expositio vocabulorum Biblie (n° 8). 1475 : [Hieronymus] Secunda pars biblie incipiens a parabolis Salomonis usque in finem. Ex membranis in nigro (3954, 10v, 3-4; éd. 174, 27-28). 1 Texte des quittances : “Habuit dominus Antonius de Ruvere S. D. N. nepos missale

unum commodo pro exemplari copertum velluto rubeo, die III septembris 1477 – Restituit Iohanni Chadeli die XX octobris 1480” et “Ego Vichardus accepi a Bartolomeo Platina bibliothecario S. D. nostri pape Missale unum ex mambranis [sic] in veluto raso qarmisino [sic] cum duabus araturis [sic] argenteis, promicto reddere ad suy requestam die XXI mensis octobri – Restituit XVI° kalendas ianuarias 1481” (BERTÒLA, Registri, 11, 12-14 et 20, 28-29/21, 1-2).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

176

CHAPITRE 1

1481 : [BSec, 1 B] Secunda pars Bibliae a parabolis Salomonis ad Apocalypsin cum figuris. Ex membranis in nigro (3952, 73, 7-8). 1518 : [BMS, Spall] Secunda pars Bibliae a parabolis Salomonis ad Apocalipsim cum figuris. Ex membranis in nigro (3955, 45, 6-7). Bibliographie : M. BERTÒLA, Codici latini, 135; MANFREDI, 9 (a ajouté par erreur une indication topographique dans l’article de 1475 et donné sans indication topographique, sous la référence S2 par laquelle il désigne toujours l’inventaire de 1481, l’article correspondant de l’inventaire de 1518, qu’il ne cite jamais par ailleurs).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CHAPITRE 2

CATALOGUE DES MANUSCRITS SUBSISTANTS

BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

Urb. lat. 244 Parch., XIVe s., I + 165 ff., 2 col., 399 u 250 mm. f. 2-164 : PETRUS TURISIANUS, Plusquam commentum in librum Galeni qui Microtechni intitulatur. inc. : “Librum Galieni...”. Origine : italienne, petite écriture gothique régulière. Possesseurs : note d’estimation au f. 164 : “Plusquam commentum Trusiani [sic] super Tegni precii ducatorum 13 Aui[nione] et sit forum competens”; autre note grattée : “Artebella ducis (?)”; le ms, emprunté le 2 janv. 1446 par le médecin Nicolas d’Assise, a été acquis après 1447 par Federico de Montefeltre (1422-1482), qui a fait ajouter au f. 1 les bandeaux avec ses armes (bandé d’or et d’azur de 6 pièces) et ses emblèmes. 1443 : Turisianus, in pergameno, mala littera, cum asseribus cum fundello albo, incipit Librum Galieni [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii 1446”] (n° 195). Bibliographie : C. STORNAJOLO, Codices Urbinati latini, I, Rome 1902, 233-234 (a daté le ms du XVe s.).

Urb. lat. 469 Parch., XVe s., I + 82 ff. (f. Iv, 2-3 et 81v-82 blancs), 264 u 180 mm. Au f. 3v, dans un cercle brun rouge, titre en capitales et en lignes alternées or et bleu : “IN HOC / CODICE / CONTINETUR / OPUS CERIMONIALE / SUMMORUM PON / TIFICUM”. f. 1-3v : Index rubricarum. inc. : Qualiter proceditur...”. f. 4-81 : IACOBUS CAETANUS, Ordo romanus seu Caerimoniale Pontificum. Origine : italienne, écriture humanistique cursive.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

178

CHAPITRE 2

Possesseurs : le ms a été acquis après 1447 par Federico de Montefeltre (14221482), qui a fait ajouter au f. 3 ses armes (cf. supra, Urb. lat. 244) avec les initiales “FE. DUX”. 1443 : Liber de ellectione [sic] summi pontificis, de Ceremoniis papalibus et Cardinalium et aliis cerimoniis ut regine coronacionis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, et incipit Qualiter proceditur (n° 167)1. Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 559; C. STORNAJOLO, Codices Urbinati latini, I, Rome 1902, 474-475.

Urb. lat. 1425 Parch., XVe s. (a. 1438), I + 52 ff. (f. 52v blanc), 209 u 155 mm. Au f. 1, bordure à “bianchi girari”, rinceaux de couleurs et pastilles d’or, ornée d’un papillon et de deux personnages grotesques. Au f. I, titre de l’oeuvre : “Petrus Thomasius de preseruatione a venenis”. f. 1-52 : PETRUS DE THOMASIIS, Concilium de uniuersali praeseruatione contra uenena (ad Eugenium papam IV)2. inc. : “Quamquam beatissime pater...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. D’après la note du f. 52, le volume a été copié à Venise le 19 fév. 1438 (n. st.) : “Datum est Venetiis XI Kl. Martii M° CCCC° XXXVII”. Possesseurs : au f. 1, armes au chef de gueules3, surmontées de la tiare; le ms, qui figure seulement dans la liste des Libri qui non repperiuntur, a été acquis après 1447 par Federico de Montefeltre (cf. supra, Urb. lat. 244) : une étiquette collée sur le f. I porte une des cotes anciennes du fonds Urbinate : “Scanz. 4a, Ord. 4°, Cass. 26, n° 24”. Liste : Petrus de Thomasii De uenenis ad Eugenium copertus sirico blauio incipit Quamquam beatissime pater, signatus 208 (n° 16). Bibliographie : O. GÜNTHER, Eine Rede bei eines medizinischen Dokter promotio in Padua aus dem Anfang der 15 Jahrhunderts, in Südhoff Archiv für der Gesch. der Medizin, 10 (1917), 102 (simple mention); C. STORNAJOLO, Codices Urbinati latini, III, Rome 1921, 322-323; MONFRIN, 113 (a identifié le ms dans la liste). 1 Le détail des textes correspond bien aux diverses rubriques dans l’article de 1443 : “Sequuntur cerimonie et sollempnitatis solite seruari in creatione nouorum cardinalium” (f. 53), “De inunctione Regine” (f. 72). 2 O. GÜNTHER, op. cit. infra, signale un autre ms du même texte : München, Bayer. Staatsbibl., clm 339 (XVe s.), f. 208-217 (cf. Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, I.2, Munich 1892, 88); pour un troisième ms : Stuttgart, Württemb. Landesbibl., Med. et Phys., Q 70 (XVe s.), f. 1-39v, cf. P. O. KRISTELLER, Iter italicum, III, col. 706a. 3 Les armes avec le chef de gueules figurent aussi dans les mss Vat. lat. 299, 1273, 1330, 3593 et 4163.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

URB. LAT 469 - VAT. GR. 328

179

Vat. gr. 328 Papier, XVe s. (a. 1416), 100 ff., 2 col., 298 u 215 mm. Le texte grec est sur la colonne de droite, le texte latin sur celle de gauche. f. 2 : eidon// f. 1-92v : BOETHIUS, Consolatio philosophiae (cum tr. gr. Maximi Planudis). inc. : “Carmina...”. f. 93-99 : CATO (Ps.), Disticha (cum tr. gr. Maximi Planudis). Origine : italienne, écriture gothico-humanistique pour la partie latine. Le copiste Michael de Lampoude (?) signe au f. 92 : “Pera" edwqh th" paroush" puktido". ceiri talaipwron, Micael te tou lampou et “Facta fine pia laudetur Virgo Maria. Deo gratias. Amen”, ainsi qu’au f. 99 : “Ton daktuloi" grayanta ton ke kthma … h tria" trisolbiw" + etou" ..kd, h n”. Possesseurs : Girolamo de Monza1, acolyte du pape Eugène IV, dont les ex-libris sont au f. I (raturé) : “Hic Boetius est mei Hieronimi de Modoetia acolitus sanctissimi domini nostri pape” et deux fois (dont une en grec) au f. 100v : “Ego Ieronymus de Modoetia accollitus [sic] sanctissimi domini nostri pape fui factus accollitus [sic] in prima die anni MCCCC 41, Florentie per sanctissimum dominum Eugenium diuina prouidentia papam quartum” et “Gerwnimos de Modetia grafi die VI oktwbris 1440 [sic]”; au f. Iv, note d’Arsène de Liège : “Ex cassa K. Arsenius”2 et au f. 75v, signature en grec du custode Jean Chadel : “Iwou tou katelou”; le ms est décrit dans tous les inventaires3. urb. lat 469 vat. gr. 328

1443 : Boetius in latino et greco, in papiro, cohopertus rubeo, incipit Carmina (n° 155). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen ex papiro forme communis absque serraturis cum ligni postibus, copertum coreo rubeo, nuncupatum Boetius de consolatione cum quadam glosa (n° 658). 1475 : [Interpretationes de latino in grecum] Boetius de consolatione et Cato. papiro in rubeo (3954, 66, 7; éd. 237, 18). 1481 : [BGr, 4° B] 153. Boetius de consolatione et Cato. Ex papyro in rubeo (3952, 56, 22). 1518 : [BGr, 4° B] 185. Boetius de consolatione et Cato. Ex papyro in rubro (3955, 30, 5). 1533 : [BGr, 5° B] 46. Boetius de consolatione et Cato. Ex papiro in rubro eidon (3951, 79v, 22 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1548 : [BGr, 4° B] N° 205. Boetius de consolatione philosophica in grecum uersus a Planude monacho (3965, 63v). 1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 1931 et peut-être de la même famille que Blasio

de Monza, possesseur du ms Vat. lat. 1435. 2 Même indication de caisses dans les mss Vat. lat. 1351, 2310, 2621, 2660 et 2708. 3 En 1455, bien qu’il y ait un inventaire des mss grecs, le ms figure encore parmi les

mss latins; de 1475 à 1548, il est décrit dans les inventaires des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

180

CHAPITRE 2

Bibliographie : M. VOGEL et V. GARDTHAUSEN, Die grieschischen Schreiber des Mittelalters und der Renaissance, Leipzig 1909 (réimpr. anastatique Hildesheim, 1966), 314 et n. 3; G. MERCATI et P. FRANCHI DE’ CAVALIERI, Codices Vaticani graeci codd. 1-329, Rome 1923, 490491; R. DEVREESSE, Le fonds grec de la Bibliothèque Vaticane des origines à Paul V, Vatican 1965, 62, 89, 194, 276 et 396; MANFREDI, 412-413 (n’a identifié ni le ms ni les articles de 1475, 1481 et 1533 et n’a publié ni l’ex-libris du f. I ni les notes d’Arsène de Liège et de Jean Chadel); M. R. DILTS, M. L. SOSOWER et A. MANFREDI, Librorum Graecorum Bibliothecae Vaticanae Index Nicolao De Maiorano compositus et Fausto Sabeo collatus Anno 1533, Vatican 1998, 36 [Studi e Testi, 384] .

Vat. lat. 61 Parch., XIIIe-XIVe s., 261 ff. (f. 86v, 194v et 260v-261v blancs), pleine page ou 2 à 3 col., 424 u 292 mm. f. 1 : caro// f. 2-86 : Leuiticus. inc. : “Vocauit autem Moises...”. f. 87-194 : Numeri. f. 195v-260 : Deuteronomium. Origine : française, écriture gothique de deux modules (pour le texte et pour les gloses). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Leuiticus, Numeri et Deutronomii [sic] glosati, in pergameno, optima littera, copertus nigro modo florentino, incipit Vocauit autem Moises (n° 11). 1455 : [In primo armario a dextera] Item volumen forme regalis, in quo Leviticus, Numeri et Deuteronomii cum glosa ordinaria, corio semirubeo impresso cum 4or serraturis (n° 41). 1475 : [Expositiones et glosse] Glossa ordinaria librorum Leuitici, Numeri et Deuteronomii. Ex membranis in pauonazio (3954, 1, 25-26; éd. 162, 1617). 1481 : [BPont, 1° B] Glossa interlinearis super Leuiticum, Numeri et Deuteronomii libros. Ex membranis in pauonacio (3952, 104, 11-12). 1518 : [BMS, 1° B] Glossa interlinearis super Leuiticum, Numeri et Deuteronomii libros. Ex membranis in nigro (3955, 37, 10-11). 1533 : [BMS, 1° B] Leuiticus cum glossa ordinaria. Ex membranis in nigro caro (3951, 115, 8 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 1° P] N° 2261. Leuiticus, Numeri et Deuteronomi cum glossa ordinaria. Ex membranis in virido (3969, 1v, 2-3). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 66; MANFREDI, 26-27.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. GR. 328 - VAT. LAT. 81

181

Vat. lat. 68 Parch., XIIIe-XIVe s., 291 ff. (+ 202bis; f. 196v et 291v blancs), 1 à 3 col., 445 u 305 mm. Aux f. 13, 52v, 93v, 153v, 197v et 239v, initiales historiées. f. 1 : scripturarum// f. 1-196 : Libri Regum (cum prologo Hieronymi et glossa ordinaria). inc. : “Viginti duas litteras...”. f. 197-291 : Libri Paralipomenon (cum prologis et glossa ordinaria). Origine : française, écriture gothique de plusieurs modules (texte et gloses). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires1. 1443 : Libri Regum et Palipomenon [sic] glosate [sic], bona littera, cohoperte [sic] corio rubeo, in pergameno, cum clauis, et est uolumen magnum, et incipit Viginti duas litteras (n° 44). 1455 : [In primo armario a dextera] Item aliud volumen forme regalis, est textus cum glosa ordinaria Regum et Paralipomenon, corio rubeo impresso cum 4or serraturis (n° 11). 1475 : [Expositiones et glosse] Glossa ordinaria Regum et Paralipemenon. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 1, 30; éd. 162, 21-22). 1481 : [BComm, 1° BS] Libri Regum et Paralypomenon cum glossa ordinaria. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “5”] (3952, 13, 9-10). 1518 : [BMP, 1° BS] Libri regum et Paralypomenon cum glossa ordinaria. Ex membranis in rubro (3955, 1, 6). 1533 : [BMP, 1° BS] Glossa ordinaria Regum et Paralypomenon. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine scripturarum (3951, 1, 14). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 5. Glossa ordinaria cum textu Regum et Paralipomenon. Ex membranis in rubro (3967, 1, 9). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 69; MANFREDI, 11. vat. gr. 328 vat. lat. 81

Vat. lat. 81 Parch., XIIe s., II + 163 ff. (+ f. 40bis; f. I-Iv et IIv blancs), 2 col., 270 u 184 mm. f. 1 : puluis// f. II : Adpraecatio de S. Catherina f. 1-149 : Psalterium gallicanum, una cum uersione LXX interpretum. f. 149v-163 : Cantica uaria. f. 163-163v : ATHANASIUS (Ps.), Symbolum (fragm.). expl. mut. : “… unamquamque personam//”. Origine : française, grosse écriture régulière pour le texte latin (3 mm.). 1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 0* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

182

CHAPITRE 2

Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Psalterium partim in latino partim in greco, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et clauis, cohopertus corio rubeo (n° 315). 1455 : omis. 1475 : [Expositiones et glosse] Psalterium grecum simul et latinum. Ex membranis in rubeo (3954, 1v, 26-27; éd. 163, 13). 1481 : [BComm, 1° BS] Psalterium graecum et latinum. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “52”] (3952, 14v, 1). 1518 : [BMP, 1° BS] Psalterium grecum et latinum. Ex membranis in rubro (3955, 1v, 21). 1533 : [BMP, 1° BS] Psalterium grecum et latinum. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine puluis (3951, 2, 16). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 37. Psalterium graecum et latinum. Ex membranis in rubro (3967, 2v, 10). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 76; P. SALMON, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane, I, Vatican 1968, 29-30, n° 55; MANFREDI, 49 (simple mention).

Vat. lat. 110 Parch., XIIIe s., 100 ff., 3 col., 196 u 129 mm. Indication du contenu au f. 1 : “Expositio Trenorum id est lamentationes Hieremie”1. f. 1-2 : “Pascasius. Sunt cantica canticorum…”. f. 2v : Hymnus (cum neumis). inc. : “Gloria cantorum legis censura silentis / Omne bonum terre letis floremque ponentes…”. f. 3-65v : Lamentationes Ieremiae (cum glossis). inc. : “Quomodo sedet…”. f. 65v-99v : Ecclesiastes (cum glossis). f. 100-100v : Medicamenta. Origine : italienne, petites écritures régulières de deux modules (pour le texte dans la colonne médiane, pour les gloses dans les colonnes latérales). Possesseurs : au f. 100, note de possesseur (?) datée de 1426 : “Die XX mensis Iunii V Ind. M° IIII° XXVI natus fuit Petrimulus filius Nicolutii hora meridiei”; le ms est décrit, sauf en 15182, dans tous les inventaires. 1443 : Treni glosati, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipiunt Quomodo sedet (n° 276).

1 Texte identique à l’article de 1481 et inscrit, selon Manfredi, par le rédacteur Salvatore de Cagli. 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 81-157

183

1455 : [In primo armario a dextera] Unus liber parvus, ex pergameno, absque serraturis et cum uno poste tantum, sine coreo, nuncupatus Expositio Trenorum (n° 100). 1475 : [Expositiones et glosse] Expositio Trenorum. Ex membranis in vna tabula (3954, 2v, 26; éd. 164, 26). 1481 : [BSec, 3 arm] Expositio Trenorum id est Lamentationes Hieremiae. Ex membranis (3952, 140v, 3-4). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Expositio Lamentationes Hieremiae. Ex membranis in tabulis ... n° 120 (3951, 106v, 19 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 2° P] N° 2316. Expositio lamentationes Hieremiae. Ex membranis in rubro (3969, 4, 5). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 100-101; MANFREDI, 59-60 (n’a pas signalé la note du f. 100).

Vat. lat. 157 Parch., XIVe s., 411 ff. (+ 128bis), 2 col., 456 u 309 mm. Au f. 1, à gauche, en bas et à droite, bordure de filets bleus et rouges avec feuillage d’or trilobé, quatre miniatures et une initiale historiée; nombreuses initiales ornées avec filets et feuillage; dessins aux f. 64v-67 (l’arche d’alliance), 65 (chandelier à sept branches), 68v (le grand-prêtre), 76v et 95v (plans du temple). vat. lat. 81-157

f. 1 : in quantum// f. 1-411v : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Hec omnia liber uite...”. (f. 1-43 : In Genesim; f. 43-76v : In Exodum; f. 77-94 : In Leuiticum; f. 94-114 : In Numeros; f. 114-133v : In Deuteronomium; f. 133v-146 : In Iosue; f. 146158 : In Iudices; f. 158-160 : In Ruth; f. 160-228 : In Libros Regum; f. 228253v : In Libros Paralipomenon; f. 253v-257v : In Esdram; f. 257v-264v : In Nehemiam; f. 264v-269v : In Esther; f. 269v-303v : In Iob; f. 303v-411v : In Psalmos). Origine : française, écriture gothique. Possesseurs : le cardinal Pierre de Thury († 1410)1, d’après la note du XVe s. au f. 411v : “Volumen istud cum duobus sequentibus est reuerendissimi domini domini de Thurenno cardinalis”; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par le car-

1 Pierre de Thury († 1410), év. de Maillezais en 1382, créé cardinal-prêtre au titre de Ste

Suzanne en 1388 par l’antipape Clément VII (1378-1394). Les deux volumes auxquels cette note fait allusion, également d’origine française et décrits en 1443 sous les n° 2 et 3, ont été donnés par Callixte III (1455-1458) au roi d’Aragon (cf. supra, II° Partie, chap. 1 : Catalogue des manuscrits disparus ou non identifiés).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

184

CHAPITRE 2

dinal Juan de Torquemada († 1468) et restitué après son décès1, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira super Genesim, Exodum, Leuiticum, Deutronomi [sic], Iosue, Iudich, Ruth, Regum, Paralipomenon, Exdra, Neemiam, Hester, Iob et super Psalmistam, in pergameno, optima littera ultramontana, cohopertus corio rubeo, et cum scutis, qui incipit Hec omnia liber uite [note marg. : “Habuit Reuerendissimus dominus sancti Sixti die 25 nouembris 1443”] (n° 1). 1455 : omis. 1475 : [Nicolaus de Lyra] Glossa Nicolai a Genesi vsque ad Psalterium. Ex membranis in nigro (3954, 30, 10-11; éd. 191, 15). 1481 : [BComm, 1° BS] Postilla Nicolai de Lyra super Pentateucon, Iosue, Iudicum, Ruth, Regum, Paralypomenon, Esdra, Neemie, Hester, Iob et psalmos. Ex membranis in nigro [add. marg. : “20”] (3952, 14, 5-7). 1518 : [BMP, 1° BS] Postilla Nicolai de Lyra super Pentateucon, Iosue, Iudicum, Ruth, Regum, Paralypomenon, Esdra, Nemia, Hester, Iob et libros Salomonis. Ex membranis in nigro (3955, 1v, 5-6). 1533 : [BMP, 1° BS] Postilla Nicolai de Lira super Pentateucum, Iosue, Iudicum, Regum, Paralipomenon. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine in quantum (3951, 1v, 15-16). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 191. Nicolai de Lyra Postilla in quindecim libros Bibliae. Ex membranis in rubro (3967, 19, 4). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 124; MANFREDI, 8 (simple mention à propos des volumes donnés par Callixte III).

Vat. lat. 158 Parch., XIVe s., I + 215 ff. (f. 214v-215v blancs), 2 col., 368 u 262 mm. Au f. 1, en haut et à gauche, bordure de feuilles d’acanthe et de pastilles d’or, en bas bandeau similaire; plusieurs initiales d’or sur fonds de couleurs; dessins aux f. 88v (arche d’alliance), 89v (table de proposition), 90 (chandelier à sept branches), 92v et 93v (grand-prêtre). Au f. I, indication du contenu : “Expositio super libros Iudicum et Ruth et aliqua aliis” (XVe s.). f. 1 : obserua// f. 1-214 : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Hec omnia liber uite...”. (f. 1-60 : In Genesim; f. 60-103 : In Exodum; f. 103v-125 : In Leuiticum; f. 125149v : In Numeros; f. 149v-175v : In Deuteronomium; f. 175v-193v : In Iosue; f. 194-212 : In Iudices; f. 212-214 : In Ruth).

1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 157-159

185

Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : au f. 1, dans un médaillon polylobé vert bordé d’or, armes simples surmontées d’un chapeau de cardinal1; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès2, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira super libris Genesis, Numeri, Leuitici, Esodi [sic], Deutronomi [sic], Iosue, Iudicum, Ruth, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo modo florentino, cum armis Sanctissimi domini nostri Eugenii in primo foleo, qui liber incipit Hec omnia liber uite (n° 6). 1455 : [In primo armario a dextera] Item volumen in quo Postilla seu exposicio Genesis, Numeri, Leviticus, Deuteronomi, Iosue, Iudicum, Ruth, corio rubeo impresso cum 4or serraturis (n° 55). 1475 : [Expositiones et glosse] Liber Genesis cum glossa. Ex membranis in rubeo (3954, 1v, 25; éd. 163, 12). 1481 : [BPont, 2° B] Postilla Nicolai de Lyra super libros Genesis, Exodi, Leuitici, Numeri, Deuteronomi, Iosue, Iudicum et Ruth. Ex membranis in pauonacio [add. marg. : “In eodem uolumine”] (3952, 105, 3-5). 1518 : [BMS, 2° B] Postilla Nicolai de Lyra super libros Genesis, Exodi, Leuitici, Numer[orum], Deuteronomi, Iosue, Iudicum et Ruth. Ex membranis in rubro (3955, 37v, 10-11). 1533 : [BMS, 1° B] Nicolai de Lyra postilla super Genesim, Exodum, Leuiticum, Numeros, Deuteronomium, Iosue, Iudicum et Ruth. Ex membranis in rubeo obseruatum [sic] (3951, 116, 1-3 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 1° P] N° 2269. Nicolai de Lyra Expositio super libris Genesis, Exodus, Leuitici, Numeri, De Uteronomo [sic], Iosue, Iudicum et Ruth. Ex membranis in rubro (3969, 1v, 16-17). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 124-125 (ont daté le ms du XVe s.); MANFREDI, 33-34. vat. lat. 157-159

Vat. lat. 159 Parch., XIVe s., I + 144 ff. (f. Iv, 92v et 144-144v blancs), 2 col., 373 u 268 mm. Au f. 1, initiale d’or sur fond de couleurs prolongée en marge par un bandeau de feuilles d’acanthe et de pastilles d’or; au début de chaque oeuvre ou de chaque livre (f. 28v, 49, 72v, 93, 123v, 130 et 138), initiales roses (sauf au f. 93 où l’initiale est jaune) sur fond bleu ornée de feuilles d’acanthe. Au f. I, indication du contenu : “Expositio super libros regum” (XVe s.). f. 1 : potest// 1 Mêmes armes cardinalices dans les mss Vat. lat. 159 et 164. 2 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677,

703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

186

CHAPITRE 2

f. 1-143v : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Per me Reges...”. (f. 1-92 : In Libros Regum; f. 93-123v : In Libros Paralipomenon; f. 123v-138 : In Esdram; f. 138-143v : In Esther). Origine : italienne, écriture humanistique primitive. Le copiste signe au f. 92ra : “Explicit expositio super libros regum. Hic est finis anni primi. G.” et au f. 143vb : “Cordubensis G.”1. Possesseur : au f. 1, dans un médaillon quadrilobé vert bordé d’or, armes simples surmontées d’un chapeau de cardinal2; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès3, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira super libris Regum, Paralipomenon, bona littera, copertus corio rubeo modo florentino, in cuius primo foleo sunt arma Sanctissimi domini nostri, et incipit Per me Reges (n° 8). 1455 : [In primo armario a dextera] Item aliud volumen forme regalis, ubi textus cum glosa ordinaria Regum, Paralipomenon, Esdre, Nemie, Hester, cum armis domini Eugenii, corio rubeo impresso coopertum cum serraturis de cupro (n° 18). 1475 : [Expositiones et glosse] Libri Regum cum glossa ordinaria. Ex membranis in pauonazio (3954, 1v, 18; éd. 162, 9). 1481 : [BPont, 1° B] Nicolaus de Lyra super IIIIor libros Regum et Paralypomenon. Ex membranis in pauonacio (3952, 104, 22-23). 1518 : [BMS, 2° B] Nicolaus de Lyra super libris Regum et Paralypomenon. Ex membranis in rubro (3955, 37v, 11-12). 1533 : [BMS, 2° B] Nicolaus de Lyra super Iob [sic] libros Regum et Paralypomenon. Ex membranis in rubeo potest (3951, 116, 4-5 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 1° P] N° 2272. Nicolai de Lyra expositio super libris Regum et Paralypomenon. Ex membranis in rubro (3969, 1v, 19). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 125; MANFREDI, 14-15 (n’a identifié ni le ms, qu’il pense disparu, ni les articles de 1443 à 1533).

Vat. lat. 160 Parch., XIVe s., 77 ff., 2 col., 355 u 258 mm. f. 1 : autem//

1 Egalement copiste du ms Vat lat. 161. 2 Mêmes armes cardinalices dans les mss Vat. lat. 158 et 164. 3 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677,

703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 159-161

187

f. 1-77v : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Colligite fragmenta ne pereant...”. (f. 1-21v : In Libros Paralipomenon; f. 21v-27 : In Esdram; f. 27-33v : In Nehemiam; f. 33v-38v : In Esther; f. 38v-59 : In Prouerbia; f. 59-69v : In Ecclesiasten; f. 69v-77v : In Cantica Canticorum). Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès1, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira super Peralipomenon [sic], primi et secudi [sic] Esdre, Neemie, Ester, Prouerbiorum, Ecclesiastes, Canticorum, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo, cum clauis, qui incipit Colligite fragmenta ne pereant (n° 5). 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber forme regalis in quo Postilla Nicolai de Lira super librum Paralipomenon post Hesdre, Nemias, Hester, Proverbia, Ecclesiates, Cantica Canticorum, corio rubeo impressus cum 4 serraturis (n° 58). 1475 : [Nicolaus de Lyra] Nicolaus de Lyra super libros Paralypomenon. Ex membranis in rubeo (3954, 30, 15; éd. 191, 19 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Paralypomenon, Esdra, Nemia, Hester et libros Salomonis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “22”] (3952, 14, 8-9). 1518 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Paralypomenon, Esdra, Nemia, Hester et libros Salomonis. Ex membranis in rubro (3955, 1v, 7-8). 1533 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Paralipomenon. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine autem (3951, 1v, 24). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 192. Nicolai de Lyra super libros Paralipomenon et librum Salomonis. Ex membranis in rubro (3967, 19, 15). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 125; MANFREDI, 35-36 (a lu “periant” au lieu de “pereant” en 1443 et “Ecclesiasticus” au lieu de “Ecclesiastes” en 1455). vat. lat. 159-161

Vat. lat. 161 Parch., XIVe s. (fin), 98 ff. (pas de f. 15, 50 et 72 par erreur; + f. 24bis; f. 96v-98v blancs), 2 col., 374 u 261 mm. Au f. 1, initiale de couleur sur fond bleu et vert avec pastilles d’or. f. 1 : regatur// f. 1-96 : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Pacienciam habe...”.

1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

188

CHAPITRE 2

(f. 1-47 : In Iob; f. 47v-75 : In Prouerbia; f. 75-87 : In Ecclesiaten; f. 87-96 : In Cantica canticorum). Origine : italienne, écriture humanistique primitive. Le copiste signe aux f. 47 et 96 : “Cordubensis G.”1. Possesseurs : en haut du f. 1, cote ancienne (?) cancellée : “116”2; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué après son décès3, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira super libris Iob et Salamonis [sic], in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo modo florentino, incipit Pacienciam habe (n° 7). 1455 : omis. 1475 : [Nicolaus de Lyra] Postilla Nicolai de Lyra. ex membranis in rubeo super Job et libris Salomonis (3954, 30, 1; éd. 191, 16-17 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 1° BS] Postilla Nicolai de Lyra super Iob et libros Salomonis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “24”] (3952, 14, 14-15). 1518 : [BMP, 1° BS] Postilla Nicolai de Lyra super Iob et libros Salomonis. Ex membranis in rubro (3955, 1v, 11). 1533 : [BMP, 1° BS] Postilla Nicolai de Lyra super Iob et libros Salamonis [sic]. Ex membranis in rubeo finiens in .I. pagine regatur (3951, 2, 3). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 194. Nicolai de Lyra Postilla super Iob et libris Salomonis. Ex membranis in rubro (3967, 19, 8). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 126.

Vat. lat. 163 XIVe

Parch., s. (ap. 1326), II +158 ff. (f. 132v blanc), 308 u 234 mm. Les f. I, 1 et 158, employés comme feuillets de garde, proviennent d’un autre ms du XIVe s.4. Titre au f. II : “Postilla Nicolai de Lira super Danielem”. f. 2-132 : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Psalmos. inc. : “Propheta magnus surrexit...”. f. 133-156v : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Danielem.

1 Egalement copiste du ms Vat. lat. 159. 2 Les mss Vat. lat. 1931, 2066, 2209, 2306, 4032, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent

également une cote en chiffres arabes. 3 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344). 4 Peut-être du ms Vat. lat. 158, d’après la mention du f. 1v correspondant à l’emplacement de ce dernier volume en 1481 : “In primo pluteo bibliothecae magnae pontificiae”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 161-164

189

Origine : française, écriture assez régulière. Au f. 132 : “Explicit postilla super libros Psalmorum edita a fratre Nicolao de Lyra ordine fratrum minorum sacre theologie doctore anno domini M° CCC XXVI°” et au f. 156v, copiée deux fois dont l’une rubriquée, note de copiste : “Explicit hic liber sit scriptor crimine liber”. Possesseurs : au f. 132, mention de prix : “Iste liber costitit III florenos [un mot illisible]”; le ms est décrit, sauf en 15181, dans tous les inventaires. 1443 : Nicolaus de Lyra super Psalterium, littera satis bona, cohopertus corio albo antiquo, incipit Propheta magnus surrexit (n° 255). 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme, ex pergameno, absque serraturis, copertum corio albo, appellatum Lira super Psalterium et Danielem (n° 69). 1475 : [Nicolaus de Lyra] Eiusdem postilla in Danielem. Ex membranis in albo (3954, 30, 7; éd. 191, 12). 1481 : [BSec, 3 arm] Nicolaus de Lyra super Danielem prophetam. Ex membranis [add. : “in tabulis”] (3952, 142, 15). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Nicolaus de Lyra super Danielem. Ex membranis in tabulis ... n° 103 (3951, 106v, 13-14 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 1 c par] N° 3036. Nicolaus de Lyra postille super Danielem. Ex membranis in rubro (3969, 53, 16). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 126-127; MANFREDI, 42-43.

Vat. lat. 164 Parch., XVe s. (début), 87 ff. (f. 87v blanc), 2 col., 351 u 248 mm. Au f. 1, en haut et à gauche bordure de feuilles d’acanthe avec pastilles d’or, en bas bandeau similaire entourant les armes; initiales d’or sur fond de couleurs (f. 1) ou de couleurs sur fond d’or (f. 14, 50 et 68v). vat. lat. 161-164

f. 1 : doctrinam// f. 1-87 : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Post libros ystoriales...”. (f. 1-14 : In Sapientiam; f. 14-50 : In Ecclesiasticum; f. 50-68 : In Macchabaeos; f. 68v-74v : In Tobiam; f. 74v-82 : In Iudith; f. 82-87 : In Esther). Origine : italienne, petite écriture gothique. Le copiste, Iacobus, originaire de Muggia2, signe au f. 87 : “Iacobus Plebanus Mugle Tergestine dyocesis scripsit”. Possesseur : au f. 1, dans un médaillon polylobé d’or bordé de bleu, armes sim-

1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 2 Prov. de Trieste.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

190

CHAPITRE 2

ples surmontées d’un chapeau de cardinal1; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès2, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Postilla Nicolai de Lira in libro Sapiencie et alio, copertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Post libros Istoriales (n° 4). 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber forme mediocris in quo Postilla magistri Nicolai de Lira super librum Sapientie, Machabeorum, Thobie et Hester, corio rubeo impresso cum 4 serraturis (n° 57). 1475 : [Nicolaus de Lyra] Eiusdem Postilla super libros Sapientie, machabeorum [add. : “et Thobiae”] et Hester. Ex membranis in pauonazio (3954, 30, 5-6; éd. 191, 10-11). 1481 : [BComm, 1° BS] Nicolaus de Lyra super libros Sapientiae et Machabeorum, Thobiae et Hester. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “48”] (3952, 14, 10-11). 1518 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra super libris Sapientiae et Machabeorum, Thobiae et Hester. Ex membranis in rubro (3955, 1v, 9). 1533 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra in libros Sapientiae, Machabeorum. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine doctrina [sic] (3951, 2, 2). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 193. Nicolai de Lyra Postilla super libros Sapientiae, Maccabeorum, Tobiae, Iudith, Hester [”Iob et Salomonis” barré]. Ex membranis in rubro (3967, 19, 6-7). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 127; Colophons de manuscrits, III, n° 7879; MANFREDI, 35.

Vat. lat. 165 Parch., XIVe s. (a. 1385), 248 ff., 2 col., 350 u 248 mm. Au f. 1, en haut et à gauche, bordures de feuilles d’acanthe et de pastilles d’or, en bas bordure similaire, au milieu de laquelle est assis un personnage nu, entouré de deux serpents (l’un vert, l’autre jaune) qui lui mordent les épaules; au début de chaque livre (f. 1, 54, 62, 69, 142, 180, 183, 184v, 198v, 203, 211v, 215, 221, 223v, 227, 230 et 232), initiales historiées de couleurs sur fonds d’or et de couleurs; plans du temple aux f. 119v-120, 129v et 132v; nombreux emplacements blancs réservés pour des dessins (f. 72-73, 141-141v, 248-248v). f. 1 : subiectum// f. 1-248 : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Prophetam in gentibus dedite...”. 1 Mêmes armes cardinalices dans les mss Vat. lat. 158 et 159. Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. aussi les mss. Vat. lat. 191, 1219, 1326, 1330, 1332, 3572 et 3723). 2 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 164-165

191

(f. 1-54v : In Ieremiam; f. 62-69 : In Baruch; f. 69v-141 : In Ezechielem; f. 142180 : In Danielem; f. 180-184v : In historiam Susannae; f. 184v-248v : In duodecim prophetas minores). Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Note du copiste au f. 141 : “Explicit iste liber sit scriptorum crimine liber” et colophon au f. 248v : “Explicit postilla magistri Nicolai de Lyra ordinis minorum super Malachiam prophetam millesimo IIIc LXXXVto 21 febr.”, suivi de trois vers : “Si bene postillas lector contaberis illas Mentis fauillas non habebis forte pusillas Hic liber est scriptus qui scripsit sit benedictus”. Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès1, est décrit dans tous les inventaires.

vat. lat. 164-165

1443 : Postilla Nicolai de Lira super libris Hieremie Trenorum, super epistola Ieremie super Ezechielis Danielis super historia Susane super .XII. prophetis minoribus, in pergameno, optima littera, copertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Prophetam in gentibus dedite (n° 9). 1455 : [In primo armario a dextera] Item aliud volumen forme mediocris, in quo postilla Nicolai de Lira supra Ieremiam, Ezechielem et Danielem et super 12 prophetis minoribus, coopertum corio rubeo cum 4or serraturis (n° 30). 1475 : [Nicolaus de Lyra] Eiusdem Postilla in Hieremiam, Ezechiam [sic], Danielem et .XII. Prophetas. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 30, 8-9; éd. 191, 13-14). 1481 : [BComm, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Hieremiam, Ezechielem, Danielem et XII prophetas. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “21”] (3952, 14, 12-13). 1518 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Hieremiam, Ezechielem, Danielem et .XII. prophetas. Ex membranis in rubro (3955, 1v, 10). 1533 : [BMP, 1° BS] Nicolaus de Lyra in Hyeremiam et Ezecchielem. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine subiectum (3951, 2, 4). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 195. Nicolaus de Lyra super Hieremiam, Baruch, Ezechielem, Danielem, Susannam. Eiusdem super XII prophetas minores. Ex membranis in rubro (3967, 19v, 1-2). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 127-128 (ont lu “magni” au lieu de “magistri” dans le colophon); MANFREDI, 21-22.

1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

192

CHAPITRE 2

Vat. lat. 179 Parch., XIIe s., 103 ff., 2 col., 312 u 220 mm. f. 1 : sumpti// f. 2 : //acceperunt f. 1-103v : HUGO DE SANCTO VICTORE, Expositio in Ps. Dionysii Hierarchiam caelestem. inc. : “De differencia mundane...”. Origine : française, grosse écriture régulière (3 mm.). Possesseurs : l’abbaye cistercienne Santa Maria della Sambucina (fin XIIe-déb. XIIIe s.)1, dont l’ex-libris est au f. 1 : “Liber fratrum Sambucine si qui eum furatus fuerit anathema sit”; le pape Grégoire XII2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Vgo de Sancto Victore super Ierachiam [sic] beati Dionisii, in pergameno, littera antiqua bona grossa, cohopertus albo, cum tabulis, incipit De differencia mundane (n° 314). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme cum 4or serraturis ex pergameno, copertum coreo nigro, nuncupatum Hugo super Dyonisium De celesti ierarchia (n° 753). 1475 : [Dionysius] Vgo in celestem hierarchiam eiusdem. Ex membranis in corio nigro (3954, 20v, 14-15; éd. 184, 22)3. 1481 : [BPont, 5° B] Hugo super hierarchiam Dionysii. Ex membranis in nigro (3952, 109, 9). 1518 : [BMS, 5° B] Vgo de S. Victore super Hierarchiam B. Dionysii. Ex membranis in nigro (3955, 38v, 19). 1533 : [BMS, 5° B] Hugo super Hierarchiam Dionysii Areopagitis. Ex membranis in nigro sumpti (3951, 117, 1-2 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 7° P] N° 2442. Hugonis expositio super Angelicam Hierarchiam Dionysii. Ex membranis in nigro (3969, 16, 13-14). 1 Dioc. de Bisignone, dans l’actuelle province de Cosenza (F. VAN DER MEER, Atlas de

l’ordre cistercien, 1965 Paris-Bruxelles, 296); pour la datation de l’ex-libris, cf. F. TRONCARELLI et E. B. DI GIOA, Scrittura, testo, immagine in un manoscritto gioachimita, in Scrittura et Civiltà, 5 (1981), 183; cette abbaye possédait également au moins quatre mss du XIIIe s. : Chigi, A. VIII. 231, Oxford, Corpus Christi Coll. 255 A, Roma, Bibl. Corsin., 41 F. 2 (cf. A. M. ADORISIO, Una conferma della produzione libraria a S. Maria della Sambucina e a Cosenza, in Studi Medievali, ser. 3, 29 (1988), 261-265) et Oxford, Bodl. Libr., Canon. patr. lat. 158. 2 Le volume correspond au n° 92 de son inventaire : “Hugo de sancto Victore super ye-

rarchiam. In secundo folio acceperunt” (éd. MERCATI, 138, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent également les mss Vat. lat. 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 3 Un autre article peut également correspondre à ce volume : “Vgo in Hierarchiam Dionysii. Ex membranis in nigro” (3954, 20v, 17; éd. 184, 23).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 179-191

193

Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 139; MANFREDI, 468-469.

Vat. lat. 191 XVe

Parch., s., I + 170 ff. (+ f. 112bis), 248 u 172 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari” avec, dans la marge droite, un personnage à cheval jouant de la trompette et des chérubins aux ailes d’or; initiales d’or à “bianchi girari” aux f. 15, 51v, 59v, 62, 69v, 82v, 91v, 95, 103v, 112v, 122v et 160. Au f. I, titre de l’oeuvre : “Tertulianus chartaginensis” (XVe s.); au f. Iv, index du XVIe s. f. 1 : pannos// vat. lat. 179-191

f. 1-170v : TERTULLIANUS, Opera. inc. : “Qui fidem resurrrectionis...”. (f. 1-15 : De carne Christi; f. 15-51v : De carnis resurrectione; f. 51v-59v : De corona militis; f. 59v-62 : Ad Martyras; f. 62-69 : De poenitentia; f. 69v-79 : De uirginibus uelandis; f. 79-87v : De cultu foeminarum; f. 88-94v : Ad uxorem; f. 94v-103 : De fuga in persecutione; f. 103v-106 : Ad Scapulam; f. 106-112 : De exhortatione castitatis; f. 112v-122v : De monogamia; f. 122v-129 : De pallio; f. 129-137 : De patientia; f. 137-160 : Aduersus Praxeam; f. 160-170v : Aduersus Valentinianos). Origine : italienne, écriture humanistique penchée. Selon A. Manfredi, le volume aurait été copié pour Eugène IV d’après un exemplaire appartenant au cardinal Giordano Orsini († 1438). Possesseur : au f. 1, dans un médaillon polylobé bleu cerclé d’or, armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Tertulianus, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Qui fidem resurrectionis (n° 64). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme de pergameno cum duabus serraturis cohopertum coreo rubeo nuncupatum Summa Terturiani [sic] de carne Christi (n° 459). 1475 : [Tertullianus] Eiusdem de carne Christi et alii tractatus. Ex membranis in rubeo (3954, 26, 8-9; éd. 187, 28). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Q. Septimi Tertulliani de carne Christi et carnis resurrectione. De corona militis. Ad Martyrias. De poenitentia. De uirginibus uelandis. //f. 173v// De habitu muliebri. De cultu foeminarum. Ad uxorem. De persecutione. Ad Scapulam. De exhortatione castitatis. De Monogamia. De Pallio. Aduersus Praxeam et Aduersus Valentinianos. Ex membranis in rubeo (3952, 173, 26-28/173v, 1-5). 1518 : [BPS, 1° B] Q. Septimi Tertulliani de Carne Christi. de carnis resurrectione. de Corona militis. Liber ad Martyrias. De poenitentia. De uirginibus 1 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. les mss Vat. lat. 164, 1219, 1326, 1330, 1332, 3572 et 3723).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

194

CHAPITRE 2

uelandis. De habitu muliebri. De cultu feminarum. Ad uxorem libri duo. De persecutione. Liber ad Scapulam. De Exhortatione castitatis. De monogamia. De Pallio. De patientia. Aduersus Praxeam. Aduersus Valentinianos. Ex membranis in rubro (3955, 46v, 20-25). 1533 : [BPS, 1° B] Tertulliani Cartaginensis de carne Christi. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine pannos (3951, 21, 3). 1550 : [BMS, 7° P] N° 2470. Tertulianus de carne Christi. Idem de carne et resurrectione. Idem de corona militis. Idem de poenitentia. Idem de uirginibus uelandis. Idem de habitu muliebre. Idem de cultu foeminarum. Eiusdem libri II ad uxorem. //f. 19v// Idem de persecutione. Eiusdem liber I ad scapulam. Idem de exortatione castitatis. Idem de mongania [sic]. Eiusdem de palio. Idem de Patientia Dei. Idem aduersus Prasseam. Eiusdem liber aduersus Valentinianum. Eiusdem libri V aduersus Marchionem. Eiusdem epistulae [sic]. Ex membranis in rubro (3969, 19, 17-24/19v, 110)1. Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 149-150; MANFREDI, 288-289.

Vat. lat. 208 Parch., XIVe-XVe s., VII + 290 ff., 2 col., 367 u 248 mm. f. 3 : celis// f. 1-246v : ORIGENES, Homiliae in Testamentum uetus (tr. lat. Rufini Aquileiensis). inc. : “In principio...”. (f. 1-29v : In Genesim; f. 30-56 : In Exodum; f. 56-99v : In Leuiticum; f. 99v157 : In Numeros; f. 157-186v : In Iosue; f. 186v-196v : In Iudices; f. 196v202v : In Cantica Canticorum; f. 202v-207 : In Libros Regum; f. 207-216v : In Isaiam; f. 216v-241 : In Ieremiam; f. 241-246v : In Ezechielem). f. 246v-280v : GREGORIUS NAZANZIENUS, Orationes octo. (f. 246v-258 : Apologeticus; f. 258-261 : De natale Domini; f. 261-264v : De luminibus; f. 264v-267v : De Pentecosten; f. 267v-270 : De Ieremiae dictis; f. 270273v : De reconciliatione et unitate monachorum; f. 273v-277 : De grandinis uastatione: f. 277-280v : In semet ipso de agro regressus). f. 280v-289 : CASSIODORUS, De anima. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. 1 La description de 1550 va à la ligne pour chaque texte et un trait horizontal sépare la

mention “Eiusdem liber aduersus Valentinianum” des deux suivantes : les textes en question ne figurent pas dans le ms Vat. lat. 191, mais dans le ms Vat. lat. 190, du XVe s. (attesté seulement depuis 1475 et portant le n° 2468 dans l’inventaire de 1550). Outre le ms Vat. lat. 190, deux autres volumes ont un contenu analogue : Firenze, Bibl. Med.-Laurenz., Santa Croce plut. 18 dext. 8, du XIIIe s. (A. M. BANDINI, Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Laurentianae, IV, Florence 1777, col. 432-437) et Paris, BnF, lat. 1769, du XIVe s. (Catalogue général des manuscrits latins de la Bibliothèque Nationale, II, Paris 1940, 154165).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 191-227

195

Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Omelie Origenis super libris immediate Exodi Genesi Leuitici et super libris Regum. Item tractatus Gregorii Nazanzeni Apologeticus de natale domini, de Luminibus, de pentecostes, de spiritu sancto, de reconciliacione monacorum, Ieremie de grandinis uastacione, liber de anima, Cassiodorus in uno uolumine, in pergameno, bona littera, copertus corio uiride, uolumen satis magnum, et incipit In principio (n° 32). 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen regalis forme, ex pergameno cum 4or serraturis, copertum corio rubeo, appellatum Origines [sic] super Pentatheucum et super prophetas maiores cum aliquibus opusculis Gregorii Nazanzeni [sic] (n° 71). 1475 : [Origenes] Origenes in Pentatheucum et aliorum opera. Ex membranis in rubeo (3954, 24v, 8-9; éd. 187, 5). 1481 : [BComm, 3° BS] Origenes super Pentateucum, Iesunaue, Regum, Isaia, Hieremia et Ezechiele. B. Gregorii Nazianzeni Apologeticus et Cassiodorus de anima. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “133”] (3952, 19v, 1517). 1518 : [BMP, 3° BS] Origenes super Pentateucon, Iesu naue, Regum, Isaiam, Hieremia, Ezechiele. B. Gregorii Nazianzeni Apologeticus et Cassiodorus de anima. Ex membranis in rubro (3955, 4v, 17). 1533 : [BMP, 3° BS] Origenes in prophetas et quadam opera Gregorii. Ex membranis in rubeo in fine .III. pagine celis (3951, 4v, 11). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 151. Origenes homelie in Genesim, Exodum, Leuiticum, Numerum et Iesunaue et in libros Iudicos et in Cantica Canticorum et in libros Regum, Isaiam, Hieremiam et Ezechielem. Item Gregorii Nazanzeni apologeticus liber. Idem de epiphani seu [corr. en “et”] natali Domini. Idem de luminibus. Item de Pentecosten et Spiritu Sancto. Item Hieremiae dicta. Item Gregorius Nazanzenus de reconciliatione monachorum. Item de grandinis uastacione. Idem in semet ipsum de agro reuersum. Item Cassiodori libri XVI de anima. Ex membranis in rubro (3967, 15, 6-17). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 163-164; MANFREDI, 44. vat. lat. 191-227

Vat. lat. 227 Parch., XVe s., 199 ff. (f. 1-4 et 199v blancs), 288 u 187 mm. Au f. 4v, peinture à demi-page : dans un encadrement de feuilles d’acanthe roses, vertes, bleues et mauves, l’auteur, agenouillé, offre son oeuvre au pape Eugène IV, couronné de la tiare et accompagné de cardinaux et de prélats. f. 5-199 : ANTONIUS RAUDENSIS, Dialogi in Lactantium (ad Eugenium papam IV – a. 1444). Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

196

CHAPITRE 2

Possesseur : au bas du f. 4v, armes simples, surmontées au milieu de la tiare pontificale, à droite de la croix de Jérusalem et à gauche des clefs de saint Pierre; le ms qui est, d’après D. Rutherford, op. cit. infra, l’exemplaire de dédicace, est décrit, à partir de 1455 seulement1 et sauf en 1533, dans tous les inventaires. 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen forme mediocris ex pergameno cum quatuor serraturis argenteis deaureatis cum ligni postibus, copertum veluto violato, nuncupatum Anthonius Raudensis in Lactancium (n° 656). 1475 : [Opera varia] Antonius Raudensis in Lactantium. Ex membranis in serico rubeo (3954, 47v, 13; éd. 214, 1). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Frater Antonius Raudensis contra Lactantium. Ex membranis in uelluto rubeo (3952, 173, 16-17). 1518 : [BMS, 4° B] Antonii Raudensis Theologi ad Eugenium papam IIII dialogus in Lactantium Firmanum. Ex membranis in velluto rubeo (3955, 39, 16-17). 1533 : omis. 1550 : [BMS, 1 c ad par] N° 3022. Antonii Ruidensis [sic] dialogi in Lactantium. Ex membranis in rubro (3969, 52v, 6). Bibliographie : P. PASCHINI, in Enciclopedia cattolica, V, Vatican 1950, pl. LI [= f. 4v]; VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 172; Miniature del Rinascimento. Quinto centenario della Biblioteca Vaticana, Vatican 1950, 55, n° 99 et pl. XVII [= f. 4v]; Quinto centenario, 7, n° 11; J. HANKINS, The Popes and Humanism, in Rome Reborn, Washington (DC) 1993, 80, pl. 68 [= f. 4v-5]; D. RUTHERFORD, A Finding List of Antonio da Rho’s Works and related primary Sources, in Ital. Med. Uman., 33 (1990), p. 94 et n. 92; MANFREDI, 411; J. FOHLEN, La Tiare et le Bonnet; quelques portraits des papes aux XVe s. et XVIe s., in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, 11 (2004), 371 (simple mention).

Vat. lat. 245 XVe

Parch., s. (a. 1441), I + 104 ff., 313 u 208 mm. Au f. I, sur une étiquette collée, indication du contenu et du n° incomplet de 1550 : “Eusebius de temporibus cum additionibus Prosperi. 254[9]”. f. 1 : probabilem// f. 1-103 : EUSEBIUS CAESARIENSIS, Chronicon seu De temporibus (tr. lat. Hieronymi presbyteri). inc. : “Eusebius...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Souscription datée de copiste au f. 103 : “EXPLICIT CRONICA EUSEUBII [sic] HIERONIMI PRESBITERI. VALEAS. TRANSCRIPTA ET COMPLETA SUMMA DILIGENTIA PRIDIE KALENDAS APRILIS ANNI DOMINI M° C° C° C°

1 Sur l’absence de ce ms en 1443, cf. supra, I° Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 227-258

197

C° XLI° MVNDI VERO VT CLARE IN PRESENTI VOLUMINE COLLIGITUR VI DCXL° DICAS DEO LAVDEM QVI LEGIS IN EVM”.

Possesseur : le ms, qui a été emprunté par un neveu d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462)1 et restitué avant son décès, est décrit, sauf en 15182, dans tous les inventaires. 1443 : Cronica Eusebii super addicionibus Prosperi, in pergameno, optima littera, cohopertus corio albo, incipit Eusebius [note marg. : “Habet dominus Paulus Barbo”] (n° 99). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo albo nuncupatum Cronica Eusebii (n° 392). 1475 : [Eusebius] Eiusdem de temporibus. Ex membranis in albo (3954, 19v, 14; éd. 183, 20). 1481 : [BSec, 3 arm] Eusebius de temporibus. Ex membranis in gilbo (3952, 145, 9). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 1 c 5 B] Eusebius de temporibus. Ex membranis in gilbo finiens in prima carta probabilem ... n° 34 (3951, 62, 3). 1550 : [BMS, 9° P] N° 2549. Eusebius de temporibus cum superadditionibus Prosperi. Ex membranis in albo (3969, 25v, 12-13). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 178; MANFREDI, 248-249.

Vat. lat. 258 XVe

Parch., s. (a. 1435), I + 104 ff., 282 u 201 mm. Initiales d’or à “bianchi girari” (celle du f. 1 est ornée d’un angelot et d’un papillon, celle du f. 3 de deux papillons). vat. lat. 227-258

f. 2 : illa// f. 1-104v : EPHRAEMUS SYRUS, Sermones (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Cosmum Mediceum). Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Le copiste, le florentin Domenico de Pollinis3, signe et date au f. 104v : “Expletum die XVIIII° decembris per me Dominicum Florentinum anno M. CCCC. XXXV”.

1 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 342 et de deux volumes disparus ou non identifiés (330 et 331). 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 3 Egalement copiste pour Eugène IV du ms Vat. lat. 1326, Dominicus de Pollinis a exé-

cuté plusieurs autres volumes : en 1433 le ms Ross. 560; en 1439 les mss Vat. lat. 314 (en partie seulement) et Oxford, Bodl. Libr., Canon. class. lat. 187 (non signé); en 1441 les mss Firenze, Bibl. Ricc. 124, 289 et 509; en 1447 le ms Chigi, M. VII. 116; en 1450 le ms Torino, Bibl. Naz. 652 [E. III. 24] (cf. Colophons de manuscrits, I, n° 3465-3470).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

198

CHAPITRE 2

Possesseurs : au f. I, note d’estimation : “F IIII est.”; d’après Manfredi, il s’agit de l’exemplaire de présentation; le ms, qui a été emprunté par Francesco de Lignamine, év. de Padoue († 1462) et restitué avant son décès1, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Sermones sancti Efrem, in pergameno, littera antiqua, cohopertus nigro modo florentino, incipit [note marg. : “Habuit dominus Franciscus de Padua”] (n° 48). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum quatuor serraturis cum ligni postibus, copertum coreo rubeo, nuncupatum Sermones sancti Efrem (n° 553). 1475 : [Libri sermonum] Sermones sancti Euphemi [sic]. Ex membranis in nigro (3954, 8, 22; éd. 172, 16). 1481: [BComm, 4° BS] B. Ephren Sermones. Ex membranis in rubeo [deux add. marg. : “209” et “Est in camera quia fractus est anulus”] (3952, 22v, 14). 1518 : [BMP, 4° BS] B. Effren liber est exemptus a catenis liber. Ex membranis in rubro (3955, 5v, 24). 1533 : [BMP, 4° BS] Sermo de Effren [sic] de penitentia. Ex membranis in rubeo finiens in .II. pagine illa (3951, 5v, 24). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 175. Effrem sermones de poenitentia et hora nouissima et Die Iudicii et retributione. Idem de Iudicio et resurrectione et charitate et compunctione //f. 18// Idem de uita et exercitatione monastica. Idem de uita monastica. Eiusdem uarii sermones n° 15. Ex membranis in rubro (3967, 17v, 22-24/18, 1-3). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 187; A. C. DE LA MARE, New Research on Humanistic Scribes in Florence, in A. GARZELLI, Miniatura fiorentina del Rinascimento, I, Florence 1985, 492-493; A. MANFREDI, Codici di Tito Livio nella biblioteca di Niccolo V, in Ital. Med. Uman., 34 (1991), 282 n. 19; MANFREDI, 345-346; A. MANFREDI, Ricerche di codici del medioevo romano per la nuova biblioteca papale del quattrocento, in Roma nel Rinascimento, Rome 1994, 48-49 et n. 14.

Vat. lat. 270 Parch., XIe-XIIe s., I + 143 ff., 320 u 205 mm. Au f. Iv, dans un encadrement de bandeaux multicolore, titre en capitales rubriquées : “INCIPIT EXAMERON SANCTI AMBROSII EPISCOPI LIBER PRIMUS”; initiales jaunes avec rinceaux muticolores au début de chaque livre (f. 1, 17, 34, 51, 66, 94 et 116v). f. 1 : esse// f. 2 : //equitatis studio f. 1-143v : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Hexameron. inc. : “Tantum inanis...”. 1 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 2629 et de trois volumes disparus ou non identifiés (79, 80 et 83).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 258-276

199

Origine : italienne, écriture minuscule caroline. Possesseurs : au f. I un ex-libris en partie gratté : “Iste liber exameron est [illisible]”; le pape Grégoire XII1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Exameron Ambrosii, in pergamene [sic], bona littera, sine tabulis, et incipit Tantum inanis (n° 26). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item alter liber nominatus Exameron, ex pergamneo supradicte forme [= mediocris], cum duabus serraturis, cohopertum coreo albo (n° 195). 1475 : [Ambrosius] Exameros Ambrosii. Ex membranis in albo (3954, 12, 8; éd. 175, 33). 1481 : [BSec, 1 arm] Ambrosii Exameron. Ex membranis in gilbo (3952, 128v, 4). 1518 : [BPS, 1 arm] 11. Ambrosii hexameros [sic]. Ex membranis in gilbo (3955, 77v, 14). 1533 : [BPS, 1 arm] Exameron beati Ambrosii. Ex membranis in gilbo finiens in prima carta esse ... n° 12 (3951, 66v, 25)2. 1550 : [BMS, 8° P] N° 2506. Ambrosii Exameron. Ex membranis in albo (3969, 22v, 11). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 197; Quinto centenario, 5, n° 6; MANFREDI, 124-125 (a identifié le ms dans l’inventaire de Grégoire XII). vat. lat. 258-276

Vat. lat. 276 Parch., XIIe s., 261 ff. (f. 261-261v blanc), 201 u 131 mm. f. 1 : inquit// f. 1-2v : SEVERIANUS, Sermo. inc. : “Magnificentissimi...”. f. 3-258 : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Commentarius in Ps. 118. f. 258v-259v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermo de Pentecoste. f. 259v-260 : HIERONYMUS presbyter, Epistulae (extr. : ep. 121 ad Algasiam, extr.). Origine : italienne, écriture régulière, les f. 258-260 sont en écriture bénéventaine. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Ambrosius super beati immaculati, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo, et incipit Magnificentissimi (n° 27).

1 Le volume correspond au n° 115 de son inventaire : “Exameron Ambrosii. In secundo

folio equitatis studio” (éd. MERCATI, 139, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 2 En 1518 et en 1533, les numéros ne corrrespondent pas, mais il s’agit bien du même volume.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

200

CHAPITRE 2

1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen parvum, forme diminute, ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo croceo, nuncupatum Ambrosius super Psalmum ’Beati immaculati’ (n° 84). 1475 : [Ambrosius] Ambrosius in Psalmum Beati immaculati. Ex membranis in rubeo (3954, 12, 10-11; éd. 175, 35). 1481 : [BSec, 1 arm] Tractatus b. Ambrosii super Psalmo Beati immaculati. Ex membranis in gilbo (3952, 128v, 5-6). 1518 : [BPS, 1 arm] 15. Ambrosii tractatus super psalmo Beati immaculati. Ex membranis in gilbo (3955, 77v, 18). 1533 : [BPS, 1 arm] Tractatus beati Ambrosii super beati immaculati. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta inquit ... n° 16 (3951, 66, 20)1. 1550 : [BMS, 8° P] N° 2501. Ambrosii expositio super beati immaculati. Ex membranis in rubeo (3969, 22v, 4-5). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 199-200; MANFREDI, 52.

Vat. lat. 290 Parch., XIVe-XVe s., 59 ff. (f. 49v blanc), 318 u 227 mm. Aux f. 1, 38v et 50, initiales historiées se prolongeant en marge par des feuilles d’acanthe f. 2 : in// f. 1-38v : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, De officiis. inc. : “Non arrogans...”. f. 38v-43 : Physiologus seu De naturalibus animalium. f. 43-57 : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Opera (f. 43-45v : De diuinis sacramentis; f. 45v-49 : De mysteriis; f. 50-57 : De ieiunio pastorali). f. 57v-59v : GERBERTUS, De informatione episcoporum, seu AMBROSIUS MEDIOLANENSIS (Ps.), Liber Pastoralis (incomplet de la fin). Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468)2 et restitué après son décès, est décrit, sauf en 1455 et 1481, dans tous les inventaires. 1443 : Ambrosius de officiis, de proprietatibus animalium, de diuinis sacramentis, de misteriis, de ieiunio pastorali, in pergameno, bona littera, copertus rubeo, et incipit Non arrogans [note marg. : “Habuit dominus cardinalis sancti Sixti 25 nouembris 1443”] (n° 25). 1455 : omis. 1 En 1518 et en 1533, les numéros ne corrrespondent pas, mais il s’agit bien du même volume. 2 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 623, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 276-299

201

1475 : [Ambrosius] Eiusdem de officiis. Ex membranis in pauonazio (3954, 8, 12; éd. 175, 36). 1481 : omis. 1518 : [BMS, 4° B] Ambrosius de officiis et pastorale incompletum. Ex membranis in rubro (3955, 39, 30). 1533 : [BMS, 4° B] Ambrosius de officiis. Ex membranis in rubeo in II (3951, 117v, 19 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé et l’indication in II doit être interprétée comme “in fine .II. pagine in”). 1550 : [BMS, 8° P] N° 2511. Ambrosii liber de officiis. Ex membranis in rubro (3969, 23, 19). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 211.

Vat. lat. 299 Parch., XVe s., 166 ff., 250 u 164 mm. Aux f. 1 et 4v, qui sont écrits en lettres d’or, un encadrement à “bianchi girari” avec un angelot jouant de la trompette, quatre papillons et un escargot (f. 1) ou deux angelots dont l’un joue de la trompette (f. 4v); titres en lettres d’or et initiales d’or à “bianchi girari” aux f. 1, 3, 4v, 32, 70 et 107v (celle du f. 4v est historiée : S. Basile avec la mitre et la crosse); titre en lettres d’or au f. 62v; initiales d’or à “bianchi girari” aux f. 63 et 69v. vat. lat. 276-299

f. 1 : concederet// f. 1-3 : IOHANNES BESSARIO, Praefatio ad Eugenium papam IV. inc. : “Beatissimo patri...”. f. 3-4 : GEORGIUS TRAPEZUNTIUS, Praefatio ad Iohannem Bessarionem. inc. : Accepi litteras tuas...”. f. 4-164v : BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.), Opera (tr. lat. Georgii Trapezuntii). (f. 4-107v : Contra Eunomium; f. 107v-164v : De Spiritu Sancto) Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Le copiste est peut-être Antonio Mario, qui a inscrit au f. 164v en lettres alternées noires et rouges une invocation : “VALEAS IN DOMINO QVI LEGIS”1. Possesseur : au f. 1, armes au chef de gueules2; le ms, qui est l’exemplaire de présentation, est décrit, sauf en 1475, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 2 mars 1525, par Scipione, familier du cardinal Egidio Canisio († 1532)3. 1 Antonio Mario, qui est probablement l’un des trois copistes du ms Vat. lat. 1330, a signé le ms Vat. lat. 4064, où se lit la même invocation en capitales noires et rouges alternées (sur ce copiste, actif de 1410 à 1453, cf. Colophons de manuscrits, I, n° 1125-1158, qui ne citent pas les trois mss ayant appartenu à Eugène IV). 2 Les armes avec le chef de gueules figurent aussi dans les mss Urb. lat. 1425, Vat. lat. 1273, 1330, 3593 et 4163. 3 Texte de la quittance : “Io Scipione familiare de monsignor reverendissimo Egidio, in

nome de sua signoria reverendissima, ha hauto da li custodi de la libraria el beato Basilio

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

202

CHAPITRE 2

1443 : Liber beati Basilii contra Eunomium, in pergameno, littera satis bona, corio florentino, et in prima carta scriptus de auro, cum armis Sanctissimi domini nostri Eugenii, incipit Beatissimo patri (n° 182). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, parve forme, nuncupatum traductio Basilii contra Eunomium (n° 760). 1475 : omis. 1481 : [BComm, 4° BS] B. Basilius contra Eunomium, de Spiritu Sancto. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “171”] (3952, 21v, 1-2). 1518 : [BMP, 4° BS] B. Basilius contra Eunomium, de Spiritu Sancto. Ex membranis in rubro (3955, 5, 24). 1533 : [BMP, 4° BS] B. Basilius contra Eunomium de spiritu sancto. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine concederet (3951, 5, 12). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 52. Basilii contra Eunomium, de spiritu sancto libri IIII. Eiusdem ad Amphilochium episcopum de spiritu sancto capitula 30. Ex membranis in rubro (3967, 3v, 21-22). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 215-216; J. MONFASANI, Collectanea Trapezuntiana, Binghamton (NY) 1984, 62 (description) et 160-161 (a édité la préface de Georges de Trébizonde); MANFREDI, 474.

Vat. lat. 310 Parch., XIIIe-XIVe s., X + 162 ff., 2 col., 302 u 212 mm. Au f. Iv, index partiel du contenu : “Diuersa originalia. Damescenus et quedam opuscula Io Crisostomi et Ansselmi [sic]”. Sur une étiquette collée au f. I, indication partielle du contenu et n° de 1550 : “2807. Io. Damasceni lib. de orthodoxa fide et alia aliorum. 2807”. Au f. X une indication topographique : “Ex VIII Pluteo Bibliothecae Magnae Secretae”1. f. 1 : artifex// f. II-IX : Glossarium philosophicum. inc. : “Accidens. Quod unum accidens sit in diuersis...”. f. IXv : Capitula libri Iohannis Damasceni. f. 1-24v : IOHANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa (tr. lat. Burgundionis Pisani ad Eugenium papam III). inc. : “Deum nemo uidit unquam...”. f. 25-30v : IOHANNES CHRYSOSTOMUS, Quod nemo leditur nisi a se ipso. f. 30v-116v : ANSELMUS CANTUARIENSIS, Opuscula.

De Spiritu Sancto contra Eunomium e ho li lassata une tazza in pegnio de argento, a di .II. de marzo M. D. XX. V – Restituit librum et patera est restituta – Ita est. Scipio Bon. suprascriptus” (3966, 24v; éd. BERTÒLA, Registri, 63, 20-24, n’a pas identifié le ms). 1 Cette indication ne correspond pas aux classements antérieurs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 299-310

203

(f. 30v-35v : Dialogus de ueritate; f. 35v-40 : Dialogus de libero arbitrio; f. 4055 : De conceptu uirginali et originali peccato; f. 55-71v : Cur Deus homo; f. 72-80 : De processione Spiritus Sancti contra Graecos; f. 80-81 : De azymo et fermentato; f. 81-82 : De sacramentorum diuersitate; f. 82-89 : De concordia praescientiae et praedestinationis et gratia Dei cum libero arbitrio; f. 89-93v : De fide Trinitatis et de incarnatione Verbi; f. 93v-96v : Proslogion [mutilé de la fin]; f. 97-100 : Proslogion; f. 100-116v : Monologion). f. 116v-145 : EADMERUS monachus, Liber de Anselmi similitudinibus. f. 145-146 : GAUNILO monachus, Pro insipiente. f. 146-150v : ANSELMUS CANTUARIENSIS, Opera. (f. 146-148 : Liber apologeticus contra Gaunilonem; f. 148-148v : De homine bono et malo; f. 148v-150v : Epistula 17 et Meditatio 11). f. 151-155v : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Meditationes. f. 155v-162 : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, De bono mortis. Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques régulière. Le ms a en partie les mêmes textes que le ms Vat. lat. 656, mais dans un ordre différent. vat. lat. 299-310

Possesseurs : le franciscain Lodovico de Sancto Martino, de Venise, qui, d’après l’ex-libris du f. 162v, a acheté le volume en 1364 au florentin Giovanni Zati : “Ad usum ffratris Ludouici de Sancto Martino de Veneciis minorum emptus a quodam Iohanne Francisci Zati florentino anno domini 1364 3 die marcii presentibus ffratribus Iohanne Buzatto de Lug (?) et Zanebono de Venetiis ubi tunc cum isto alios plures libros emi”; au f. Iv, cote ancienne (?) : “LXXXVII”1; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Mansure [sic] Iohannis Damasceni, sermo Crisostomi, quam [sic] nemo leditur nisi a se ipso, Tractatus de auiditate [sic], de casu diaboli, de libertate arbitrii, de conceptu uirginali, de origenali [sic] peccato, de processione spiritus sancti, epistola de sacrificio azimi et fermentati, epistola de sacramentis ecclesiasticis, Liber de concordia presciencie et de [sic] predestinacionis, epistola de incarnacione uerbi et cetera et omnes alii, in pergameno, diuersarum litterarum, copertus uiride, et incipit Deum nemo uidit unquam (n° 33). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Opera Johannis Damasceni de Fide orthodoxa. Ex membranis in viridi (3954, 6, 3-4; éd. 169, 2)2. 1481 : [BComm, 6° BS] Damasceni liber sententiarum et Anselmi multi tractatus. Ex membranis in uiridi [deux add. marg. : “310” et “est in camera”] (3952, 27, 9-10)3. 1 Les mss Vat. lat. 377, 1037, 1351, 4014 et 4304 portent aussi une cote en chiffres romains. 2 En 1475, il y a une autre description plus détaillée de ce volume, ajoutée puis biffée :

“[Libri in theologia] Damascenus de veritate, de Fide orthodoxa, et Anselmi multi Tractatus. Ex membranis in viridi” (3954, 6v, 31-32; éd. 170, 22-23). 3 La deuxième note correspond au reclassement de 1533.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

204

CHAPITRE 2

1518 : [BMP, 6° BS] Damasceni liber sententiarum et Anselmi multi tractatus. Ex membranis in uiridi. Remotus est cathenis (3955, 8, 24). 1533 : [CPS, 2 arm] Damascenus de fide orthodoxa. Ex membranis dissolutus artifex (3951, 112, 20-21 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 2 c 1 P] N° 2807. Io. Damasceni liber de orthodoxa fidei. Item Ioannis Chrysostomi sermo quo nemo leditur etc. Item Anselmi Tractatus de ueritate. Eiusdem tractatus de libero arbitrio. Eiusdem tractatus de casu diaboli. Idem de conceptu uirginali. Idem cur Deus homo. Idem de processione spiritus sancti. Idem de sacrificio azimi et fermentati. Idem concordantia praedestinationis [sic] et praescientie et gratia Dei. Idem de incarnatione uerbi. Eiusdem liber proslogion. Eiusdem liber monologium. Eiusdem tractatus de similitudinibus. Item Ambrosii de bono mortis. Ex membranis in tabulis fractis (3969, 41, 4-19). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 225-227; E. M. BUYTAERT, Damascenus latinus, on Item 417 of Stegmüller’s Repertorium Commentariorum, in Franciscan Studies, 13 (1953), 64, n° 66 (description partielle); E. M. BUYTAERT, Saint John Damascene, De Fide Orthodoxa, St-Bonaventure (NY) 1955, XXXIV-XXXV, description partielle [Franciscan Institute Publications, Text Series n° 8].

Vat. lat. 331 Parch., XIIe s., I + 262 ff. (f. 1 et 262v blancs), 286 u 188 mm. f. 2 : //narem laodicenum f. 2 : abraham// f. 1v-262 : HIERONYMUS presbyter, Commentarius in duodecim prophetas minores (cum indice). (texte) inc. f. 3 : “Verbum domini quod factum est...”. Origine : française, écriture très régulière. Possesseurs : le pape Grégoire XII1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Ieronimus in Osue [sic] et ceteris profetis minoribus, in pergameno, optima littera antiqua, copertus rubeo, et incipit Verbum domini quod factum est (n° 28). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen explanationum beati Ieronimi in XII prohetias scilicet Osee etc., ex pergameno, forme mediocris, coopertum coreo rubeo cum quatuor serraturis (n° 172). 1475 : [Hieronymus] Eiusdem in XII prophetas. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 10, 9; éd. 174, 2-3).

1 Le volume correspond au n° 123 de son inventaire : “Hieronimum [sic] super prophetis paruis. In secundo folio narem laodicenum” (éd. MERCATI, 140, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 310-342

205

1481 : [BComm, 2° BS] B. Hieronymus in XII prophetis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “60”] (3952, 15, 13). 1518 : [BMP, 2° BS] B. Hieronymus in XII prophetis. Ex membranis in rubro (3955, 2, 8). 1533 : [BMP, 2° BS] Hieronymus in XII prophetis. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine abratiam [sic] (3951, 2v, 2). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 19. Hieronymus in XII prophetas. Ex membranis in rubro (3967, 2, 15). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 237-238; MANFREDI, 26-27. vat. lat. 310-342

Vat. lat. 342 Parch., XVe s., II + 382 ff. (pas de f. 29 ni de f. 209 par erreur; f. 208v et 211v blancs), 347 u 247 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari” sortant d’un grand vase peint dans le bas, et grande initiale historiée (112 u 99 mm.) : S. Augustin, en robe rose, avec une auréole, assis dans une cathèdre, devant une table-bibliothèque garnie de livres et sur laquelle se trouve un lutrin avec plusieurs volumes; au f. 212, encadrement à “bianchi girari”, dans le bas deux “putti” soutiennent une couronne de lauriers (les armes n’ont pas été exécutées), et initiale historiée : le pape Damase, en robe blanche et manteau vert, coiffé de la tiare, écrit à S. Augustin. f. 1 : non// f. 1-208 et 212-382v : HIERONYMUS presbyter, Epistulae plurimae1. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseurs : le ms, qui a été donné au pape par Francesco Malipiero († 1451), év. de Vicence en 1433, a été emprunté par le neveu d’Eugène IV, Paolo Barbo († 1462)2 et restitué avant son décès; il est décrit, sauf en 1455 dans tous les inventaires. 1443 : Epistole Ieronimi, in pergameno, optima littera italica, copertus corio rubeo, cum scutis et clauis, ualde pulcre, donauit dominus Episcopus Vincentinus, et incipiunt [note marg. : “Habet dominus Paulus Barbo”] (n° 29). 1455 : omis. 1475 : [Hieronymus] Eiusdem Epistole ad Paulam et Eustochium. Ex membranis in pauonazio (3954, 11, 3-4; éd. 175, 12). 1481 : [BPont, 4° B] Epistolae b. Hieronymi. Ex membranis in rubeo (3962, 96, 9). 1518 : [BMS, 4° B] Epistolae b. Hieronimi. Ex membranis in rubro (3955, 39v, 4). 1 Pour le détail des textes, cf. VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, op. cit. infra. 2 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 245 et de deux volumes disparus ou non iden-

tifiés (330 et 331).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

206

CHAPITRE 2

1533 : [BMS, 4° B] Hieronymi Epistule. Ex membranis in rubeo non (3951, 117v, 18 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 4° P] N° 2370. Hironymi [sic] epistulae ad plurimos. Ex membranis in rubro (3969, 9, 13). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 245-247.

Vat. lat. 354 Parch., XIe s., II + 329 ff. (pas de f. 168 par erreur; + f. 101bis et 250bis; f. 328329v blancs), 375 u 255 mm. Aux f. 1 et 1v, initiales à rinceaux et palmettes. f. 2 : me// f. I-IIv : Tabula epistularum Hieronymi. f. 1-327v : HIERONYMUS presbyter, Epistulae. inc. : “Dormientem...”. Origine : italienne, écriture caroline, presqu’effacée sur plusieurs feuillets. Possesseur : le ms, qui a été apporté de Sienne, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Epistole sancti Ieronimi, in pergameno, littera antiqua alba et quasi caduca, cohopertus rubeo, ligatus modo florentino, satis magnum uolumen, que fuerunt portate de Senis, et incipit Dormientem (n° 177). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen Epistolarum numero CXXXI quarum prima est Damasii papae ad Ieronimum, ex pergameno forme regalis, cohopertum coreo rubeo cum quatuor serraturis (n° 168). 1475 : [Hieronymus] Eiusdem Epistole ad Damasum. Ex membranis in rubeo (3954, 10v, 30; éd. 175, 39). 1481 : [BComm, 2° BS] Epistolae B. Hieronymi. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “65”] (3952, 15, 25)1. 1518 : [BMP, 2° BS] B. Hieronymi epistolae. Ex membranis in rubro (3955, 2, 17 ou 22 : il y a deux articles identiques). 1533 : [BMP, 2° BS] Epistole Hyeronimi. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine me (3951, 3, 7). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 48. Hieronymi epistolae ad diuersos. Item Damasii epistola ad Hieronymum. Item Augustini epistola ad Hieronymum. Item Hieronymi explanatio fidei. Eiusdem disputatio de ratione animae. Eiusdem expositio fidei Niceni concilii. Item Epiphanii ad Iohannem Constantinopolitanum episcopum epistola. Item Hieronymi apologus ad Pamachium. Ex membranis in rubro (3967, 3v, 2-9). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 266-267; MANFREDI, 108 (n’a pas identifié les articles de 1475 et 1481). 1 Il y a un autre article dans l’inventaire de 1481 pouvant correspondre à ce ms : “B. Hieronymi epistolae. Ex membranis in rubro [add. marg. : “91”] (3952, 15v, 2).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 342-371

vat. lat. 342-371

207

Vat. lat. 371 Parch., XIe s., I + 130 ff. (pas de f. 80 par erreur; + 65bis; f. I blanc), 253 u 173 mm. Aux f. Iv, 1 et 92v, initiales briques, jaunes et vertes à rinceaux réservés. f. 2 : ita uirgi// f. 1-129v : HIERONYMUS presbyter, Opera. inc. : “Pauci admodum...”. (f. 1-92v : Aduersus Iouinianum; f. 92v-115v : Epistulae 49, 48 et 51; f. 115129v : De perpetua uirginitate B. Mariae). f. 120v : Hymnus in laudem Ihesu Christi. inc. : “Virgine uirgo salus nos perderget [sic] labe reatus...”. f. 130 : NICODEMUS, Oratio ad Crucifixum. inc. : “Ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi, ecce deus noster...”. Origine : italienne, écriture caroline1. Au f. 129v, copiées deux fois de deux mains différentes, signature (?) de copiste : “Crescentius scripsit annos per mille uiuat Crescentius ille”. Possesseurs : Giacomo Cordoni, de Narni, abbé de Subiaco (1438-1444), dont l’exlibris en partie gratté est au f. 129v : “Liber mei Iacobi abbatis Sublacensis”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Ieronimus contra Iouianum, in pergameno, bona littera antiqua, ligatus cum tabulis, cohopertus corio albo, incipit Pauci admodum (n° 110). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item liber contra Iuvinianum, ex pergameno forme mediocris, copertum coreo albo cum quatuor serraturis (n° 173). 1475 : [Hieronymus] Idem contra Jouinianum. Ex membranis in albo [corr. en “gilbeo”] (3954, 11, 11; éd. 175, 18). 1481 : [BComm, 2° BS] B. Hieronimus contra Iouinianum, Apologeticus ad Pammachium et contra Elidium [sic] de perpetua uirginitate B. Mariae. Ex membranis in albo [add. marg. : “192”] (3952, 15v, 3-5). 1518 : [BMP, 2° BS] B. Hieronimus contra Iouinianum, Apologeticus ad Pammagium et contra Elidium [sic] de perpetua uirginitate B. Mariae. Ex membranis in albo (3955, 2, 21-22). 1533 : [BMP, 2° BS] Hyeronimus contra Iouinianum. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine nauigii [sic ] (3951, 3, 2). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 45. Hieronymus contra Iouinianum. Eiusdem liber ad Pammachium. Eiusdem liber contra Heluidium de beatae Mariae perpetua uiginitate. Ex membranis in rubro (3967, 3, 5-7). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 289; MANFREDI, 110-111 (a repris l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en lisant “Pauca” au lieu de “Pauci” en 1443 et a indiqué les f. 189v et 190v pour les notes de copiste et de possesseur).

1 L’origine italienne du ms a été confirmée par le professeur Jean Vezin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

208

CHAPITRE 2

Vat. lat. 377 Parch., XIIe s., II + 92 ff., 2 col., 305 u 220 mm. Les f. I-II et 89-92 de garde (à lire dans l’ordre I, 89, 92 et II) proviennent d’un sacramentaire du Xe s. f. 1 : CHROMATIUS (Ps.) et HELIODORUS (Ps.), Epistula ad Hieronymum presbyterum; HIERONYMUS presbyter (Ps.), Epistula ad Ps. Chromatium et Ps. Heliodorum. f. 1-88 : ADO VIENNENSIS, Martyrologium. inc. : “Circusicio [sic] domini nostri...”. Origine : Italie (Centre ?), écriture cursive. Possesseurs : le couvent des Chartreux de Bologne1, dont l’ex-libris du XVe s. est au f. 1 : “Martilogium [sic] beati Ieronimi conuentus cartusiensis prope Bononiam”; au f. I, note incomplète et barrée (XVe s.) renvoyant très certainement au pontificat d’Eugène IV : “pontificatus sui anno septimo kal. nouembris”2; au f. IIv, cote ancienne : “XVIII”3; le ms, qui figurait dans la liste des Libri qui non repperiuntur et qui a été emprunté à une date non précisée par Christophorus de Sancto-Marcello († 1444), est décrit, sauf en 1533, dans tous les inventaires.

vat. lat. 371-402

Liste : Martilogium, in pergameno copertus rubeo, incipit Circuncisio [sic] domini nostri, signatus 70 (n° 7). 1443 : Martilogium, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, incipit Circucisio [sic] domini nostri [note marg. : “Habuit dominus episcopus Senensis”] (n° 351). 1455 : [In secundo armadio a dextera] Item alter liber nominatus Martirologium beati Hieronymi, ex pergameno forme supradicte [= mediocris], copertus coreo albo sine serraturis (n° 176). 1475 : [Hieronymus] Eiusdem Martyrologium. Ex membranis in albo (3954, 11, 15; éd. 175, 22). 1481 : [BSec, 1 arm] Martyrologium b. Hieronymi. Ex membranis in albo (3952, 126v, 12). 1518 : [BPS, 1 arm] 131. Hieronimi Martilogium [sic]. Ex membranis in cooperta alba fracta (3955, 79v, 5). 1533 : omis 1550 : [BMS, 4° P] N° 2360. Hieronymus martilogium [corr. en “martirologium”]. Ex membranis in albo (3969, 8, 11). Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 173-174; VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 293-294; MANFREDI, 112-113 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443).

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 370 (XIVe s.) et 1997 (XIIIe-XIVe s.). 2 Soit le 1 nov. 1437, le pape a séjourné à Bologne du 8 avr. 1436 au 14 janv. 1438. 3 Les mss Vat. lat. 310, 1037, 1351, 4014 et 4304 portent aussi une cote en chiffres romains.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 371-402

209

Vat. lat. 402 Parch., XVe s. (avt. 1431), I + 211 ff. (f. 211v blanc), 249 u 168 mm. Aux f. 1, 2, 22v, 42v, 61v, 66, 76, 83, 90v, 99v, 110v, 118v, 144v, 153 et 166v, initiales d’or à “bianchi girari” sur fonds de couleur (celle du f. 2 est ornée d’un papillon et d’un oiseau). f. 4 : ostensam// f. 1-165v : IOHANNES CHRYSOSTOMUS, Opera (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Petrum Lusitaniae principem). inc. : “Sunt quidem plurimi...”. (f. 1-1v : Praefatio translatoris; f. 1v-61 : Ad Stagirum monachum de prouidentia Dei; f. 61v-99v : De incomprehensibili Dei natura; f. 99v-165v : In Iudaeos Homiliae). f. 166-211 : BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.), De uera uirginitate (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Gabrielem Condulmerum)1. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 27 sept. 1479 au 16 mai 1480 par Bernardus de Lucca, secrétaire de Pietro Balbi († 1479), év. de Tropea en 14652. 1443 : Crisostomus ad Stagirum monacum, Sermones contra Iudeos, Sermones quod deus sit incomprensibilis, in pergameno, littera antiqua optima, copertus rubeo modo florentino, et incipit Sunt quidem plurimi (n° 37). 1455 : omis. 1475 : [Chrysostomus] Eiusdem ad Stagium [sic] monachum de Prouidentia Dei. Ex membranis in rubeo (3954, 18v, 23-24; éd. 182, 30-31). 1481 : [BComm, 4° BS] B. Ioannis Chrysostomi sermones. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “195”] (3952, 21, 12). 1518 : [BMP, 4° BS] B. Ioannis Chrysostomi sermones. Ex membranis in rubro (3955, 5, 10). 1533 : [BMP, 4° BS] Io. Chrisostomi sermones. Ex membranis in rubeo in fine .IIII. pagine ostensam (3951, 5, 6). 1550 : [BMP, 2° PS] N° 110. Ioannis Chrysostomi libri III ad Stargyrium [sic] monachum. //f. 10// Eiusdem sermo quod incomprehensibilis sit Deus. Eiusdem Sermones VI contra Iudeos [add. : “ac iudaizantes christianos”]. Item Basilius de uera integritate uirginitatis. Ex membranis in rubro (3967, 9v, 14/10, 1-3).

1 La dédicace du traducteur est adressée à “suscipiendo Patre Gabrieli”, mais en marge de ces mots un annotateur a ajouté en écriture cursive : “hic demum in summum pontificem electus Eugenius appellatus est”. 2 Texte de la quittance : “Ego Bernardus predictus de Luca habui a domino Platina bibliothecario Sermones beati Iohannis Chrisostomi ex membranis in rubeo, nomine reverendi patris domini mei predicti episcopi Tropiensis, die XXVII septembris 1479 – restituit XVII° Kalendas iunii” (BERTÒLA, Registri, 19, 7-9, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

210

CHAPITRE 2

Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 311.

Vat. lat. 417 XIIIe

s., 184 ff., 272 u 181 mm. Table du contenu au f. 1 : “In isto libro Parch., continentur liber sancti Augustini de Trinitate et Liber eiusdem de fide ad Petrum et exposicio simboli [sic] dupliciter”, analogue à l’inventaire de 1550. f. 1-150 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De trinitate (cum retractationibus et capitula). inc. : “Libros de Trinitate...”. f. 150-165 : FULGENTIUS RUSPENSIS, De fide ad Petrum. f. 165-184v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Opuscula. (f. 165-172 : Expositio symboli; f. 172-174v : Sermones duo; f. 174v-184v : De symbolo contra Iudaeos, paganos et Arianos). Origine : allemande, écriture régulière. Possesseur : le ms, annoté par le cardinal Giulio Cesarini († 1444), est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Augustinus de trinitate siue retractacione, in pergameno, satis bona littera, cum assidibus et fundello, et incipit Libros de Trinitate (n° 14). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item alter liber de Trinitate et De fide ad Petrum et sermo contra Iudeos, ex pergameno, cohopertus coreo rubeo cum quatuor serraturis (n° 153). 1475 : [Augustinus] Retractatio eiusdem de trinitate et de fide ad Petrum. Ex membranis in pauonazio (3954, 14v, 19-20; éd. 178, 31-32). 1481 : [BSec, 1° B] B. Augustini de Trinitate ad Petrum. Ex membranis in rubro (3952, 85, 22). 1518 : [BMS, 6° B] Beati Augustini de Trinitate, ad Petrum de fide, Expositio symboli eiusdem. Eiusdem contra Iudeos, Pelagianum et Arrianos. Ex membranis in rubro (3955, 40, 14-15). 1533 : [BMS, 5° B] Augustini de Trinitate. Ex membranis in rubeo ... non (3951, 118v, 13 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 6° P] N° 2434. Augustini liber de Trinitate. Eiusdem liber de fide ad Petrum. Item Augustini expositio symboli contra Iudaeos, Paganos et Arrianos. Ex membranis in rubro (3969, 15, 17-20). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 322-323; MANFREDI, 99-100.

Vat. lat. 437 Parch., XVe s., 254 ff., 410 u 280 mm. Au f. 1, bordure sur deux côtés à “bianchi girari”, au bas bandeau à “bianchi girari” avec médaillon préparé pour des armes qui n’ont pas été exécutées, et grande initiale historiée : S. Augustin en manteau rouge, tenant de la main droite un livre relié en vert, de la main gauche une crosse d’or, coiffé d’une tiare d’or et auréolé d’un nimbe d’or. f. 1 : propter//

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 402-444

211

f. 1-253 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De ciuitate Dei. inc. : “Gloriosissimam Ciuitatem...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde très régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Augustinus de Ciuitate dei, in pergameno, optima littera, copertus rubeo, et est ualde pulcer, et incipit Gloriosissimam Ciuitatem (n° 15). 1455 : omis. 1475 : [Augustinus] Eiusdem de Ciuitate Dei. Ex membranis in rubeo (3954, 14v, 6; éd. 178, 22). 1481 : [BSec, 4° B] Augustinus de Trinitate [sic] Dei. Ex membranis in pauonacio (3952, 85, 20) 1518 : [BPS, 4° B] Augustinus de Ciuitate Dei. Ex membranis in nigro (3955, 50, 26) 1533 : [BPS, 4° B] Augustinus de ciuitate [sic]. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine propter (3951, 26, 14). 1550 : [BMS, 5° P] N° 2392. Augustinus liber de ciuitate Dei. Ex membranis in rubeo (3969, 11, 15). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 329. vat. lat. 402-444

Vat. lat. 444 XIVe

Parch., s., II + 108 ff. (f. 108v blanc), 307 u 222 mm. Sur une étiquette collée au verso du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Tabula super libros de ciuitate Dei et alios. 2401”. f. 1 : adulterium// f. 1-90 : ROBERTUS KILWARDBY, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei. inc. : “Vt de infrascripta tabula...”. f. 90v-103v : Auctoritates Bibliae secundum ordinem librorum ipsius Bibliae que sunt in libro Augustini de ciuitate Dei. f. 104-108 : Initia capitulorum operis de ciuitate Dei. Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseurs : Coluccio Salutati (1331-1406)1, qui a indiqué au f. I la cote et le nombre des feuillets : “197. Carte CVIII” et dont l’ex-libris gratté est au f. 108v : “Liber Colucii Pierii”; le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 6 mars au 31 oct. 1479 par Pietro Rocca († 1482), archev. de Salerne en 14712.

1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 2996. 2 Texte de la quittance : “Ego Petrus archiepiscopus Salernitanus habui a domino Bar-

tolomeo Platyna Concordantias Biblie ex membranis in rubeo et tabulam super Augustino in libros De civitate Dei ex membranis et rubeo, die 6 marcii 1479 – Restituit ultimo octobris” (3964, 17v; éd. BERTÒLA, Registri, 18, 13-15, a identifié par erreur le second volume

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

212

CHAPITRE 2

1443 : Tabula super libris Augustini de ciuitate dei per alfabetum, auctoritates biblie secundum ordinem librorum ipsius biblie que sunt in libro Augustini de ciuitate dei, in pergameno, copertus corio rubeo, bene ligatus, cum clauis, et incipit Vt de infrascripta tabula (n° 17). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno forme mediocris, cohopertum coreo rubeo cum quatuor serraturis et intitulatur Tabula super libro Augustini De civitate Dei (n° 137). 1475 : [Augustinus] Tabula in Augustinum de Ciuitate dei. Ex membranis in albo [corr. en “rubeo”] (3954, 14, 13-14; éd. 177, 37-38). 1481 : [BSec, 1 arm] Tabula super libros b. Augustini de ciuitate et auctoritates Bibliae quas ipse Augustinus introducit. Ex membranis in rubro (3952, 132, 18-19). 1518 : [BPS, 1 arm] 58. Tabula super libros b. Augustini de ciuitate et auctoritates Bibliae quas ipse Augustinus introducit. Ex membranis in gilbo (3955, 3, 24-25). 1533 : [BPS, 1 arm] Tabula super Augustini de Ciuitate Dei. Ex membranis in rubro finiens in prima carta adulterium ... n° 11 (3951, 66v, 21-22). 1550 : [BMS, 5° P] N° 2401. Tabula super libros de ciuitate Dei b. Augustini. Item auctoritates Bibliae secundum ordinem librorum ipsius Bibliae quae sunt in libro Augustini de ciuitate Dei. Ex membranis in rubro (3967, 5v, 17). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 332; B. L. ULLMAN, The Humanism of Coluccio Salutati, Padoue 1963, 179-180, n° 72 et pl. XIII, 2 [= f. 1 en partie]; MANFREDI, 8788 (a omis l’indication des salles en 1481 et 1533).

Vat. lat. 450 Parch., XVe s. (déb.), 254 ff. (f. 128v-130v et 254v blancs), 2 col., 399 u 253 mm. f. 1 : essencia// f. 2 : //tium temporis f. 1-194v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Opera. inc. : “Omnis diuina scriptura...”. (f. 1-45v : De genesi ad litteram; f. 46-65v : De doctrina christiana; f. 65-128 : Contra Faustum manicheum; f. 131-149 : In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus; f. 149-151v : Sermo 352 de poenitentia; f. 151v-194v : De consensu euangelistarum). f. 194v-206v : QUODVULTDEUS, Sermones 3. f. 206v-254 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Confessiones.

avec le ms Vat. lat. 443 (XVe s.), aux armes du cardinal d’Estouteville († 1483) et qui a toujours été placé dans la BMP).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 344-450

213

Origine : italienne, écriture humanistique cursive. Au f. 254, note de “stationarius”1 : “continet quinternos stacionis 31 1/2”. vat. lat. 344-450

Possesseurs : le pape Grégoire XII2; le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 17 au 21 juill. 1504 par le gênois Franco de Gibertis3. 1443 : Augustinus super genesi, de doctrina christiana, contra Faustum manicheum, omelia super epistola Iohannis, prima feria de paciencia, 4 libri de consensu euangelistarum, Sermo eiusdem de accedentibus ad graciam, liber eiusdem de tempore barbarico, liber de decem mandatis, liber confessionum, omnes in uno uolumine, in pergameno, bona littera cursiua, copertus albo, et incipit Omnis diuina scriptura (n° 13). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno, forme regalis cohopertum aluta alba cum quatuor serraturis et intitulatur liber sancti Augustini super Genesim ad litteram (n° 123). 1475 : [Augustinus] Eiusdem super Genesim ad litteram. Ex membranis in albo (3954, 14v, 17-18; éd. 178, 30). 1481 : [BSec, 1 arm] B. Augustinus super Genesim ad litteram, de doctrina christiana, contra Faustum manicheum, super epistola Iohannis apostoli, de penitentia, de consensu euangelistarum, de accedentibus ad gratiam et eiusdem confessiones. Ex membranis in albo (3952, 131v, 3-7). 1518 : [BPS, 1 arm] 91. Augustinus super Genesim ad litteram. Ex membranis in albo (3955, 78v, 27). 1533 : [BPS, 1 arm] Augustinus super Genesim ad litteram. Ex membranis in albo finiens in prima carta essentia .... n° 91 (3951, 69, 21). 1550 : [BMS, 5° P] n° 2413. Augustinus super Genesim ad literam. Eiusdem liber de doctrina Christiana. Idem contra Faustum Manicheum. Eiusdem liber de paenitentia. Eiusdem tractatus de interpretatione epistolae S. Iohannis apostoli ad Partos. Eiusdem libri 4or de consensu euangelistarum. Eiusdem sermo de accedentibus ad gratiam. Eiusdem de tempore Barbarico. Eiusdem liber de decem cordis hoc est de X mandatis. Ex membranis in albo (3969, 12v, 1-10). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 337-338; R. BRAUN, Opera Quodvulteo Carthaginiensi episcopo tributa, Turnhout 1976, CIII, description partielle [Corpus Christianorum, 60]; MANFREDI, 76-77 (a identifié le ms dans l’inventaire de Grégoire XII). 1 Note analogue dans le ms Vat. lat. 656, qui provient également de Grégoire XII. 2 Le volume correspond au n° 49 de son inventaire : “Augustinus super genesi et aliis. In

secundo folio cm [sic] temporis” (éd. MERCATI, 136, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 3 Texte de la quittance : “Die XVII Iulii 1504. Ego Francus de Gibertis Genuensis (?) confiteor habuisse a reverendo domino episcopo Bertonensi librum unum Augustini super Genesim ad literam in membranis mutuo, restituendum ad suum beneplacitum et pro pignore dimissi sigiletum unum aureum cum uno safilio intaliato et in fidem scripsi mea manu die qua supra – Restitui 21 iulii” (3966, 30v; éd. BERTÒLA, Registri, 67, 16-20, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

214

CHAPITRE 2

Vat. lat. 452 Parch., XIVe s., 180 ff. (+ 27bis, 29bis et 60bis; f. 180v blanc), 545 u 380 mm. Sur une étiquette collée au revers du plat supérieur, indication partielle du contenu et n° de 1550 : “Augustinus super psalmos a psalmo 51 usque ad 88. 2399”. f. 2 : mors// f. 1-180 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Enarrationes in Psalmos LI-LXXXVIII (incomplet). inc. : “Psalmus breuis est...”. expl. incomplet : “... et generationem tuam. Putamus”. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (4 mm.). Possesseurs : l’abbaye cistercienne Santa Maria di Ferrara1, dont l’ex-libris (XVe s.) est au f. 1 : “Liber sancte Marie de Ferrarie qui eum furatus fuerit anathema sit amen”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Augustinus super aliquos psalmos, in pergameno, littera grossa, uolumen magnum, cohopertus corio blauio, incipit Psalmus breuis est (n° 244). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno ultra formam regalem et intitulatur Tractatus Aurelii Augustini episcopi de Psalmo LI, cohopertum aluta livida cum quatuor serraturis (n° 122). 1475 : [Augustinus] Eiusdem in psalmos. Ex membranis in celesti (3954, 15, 22; éd. 179, 17). 1481 : [BSec, 1° B] B. Augustini super Psalmis. Ex membranis in celestino (3952, 85, 17). 1518 : [BMS, 6° B] Augustinus super Psalmos. Ex membranis in albo (3955, 40, 34). 1533 : [BMS, 6° B] Augustinus super Psalmos. Ex membranis in ceruleo mors (3951, 119, 4 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé) 1550 : [BMS, 5° P] N° 2399. Augustinus expositio super psalmis a psalmo quinquagesimo primo usque ad LXXXVIII°. Ex membranis in albo et azuro (3969, 11v, 9-10). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 338-339; MANFREDI, 75-76.

Vat. lat. 477 Parch., XIVe s., II + 74 ff. (f. 73v-74v blancs), 2 col., 284 u 200 mm. Au f. Iv, table du contenu : “In isto uolumine continentur ea que secuntur Augustini sermones, dyalogorum sancti Iohannis Crisostomi et sancti Basilii episcopi qui intitulatur de dignitate sacerdotali, liber beati Bernardi de conscientia, liber Augustini de moribus ecclesie contra manicheos” (XVe s.). 1 Fille de Fossanova, auj. Ferraria, dioc. de Teano (cf. F. VAN DER MEER, Atlas de l’ordre cistercien, Paris-Bruxelles 1965, 279).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 452-477

vat. lat. 452-477

215

f. 2 : bapto// f. 1-73 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermones. inc. : “Audiuimus ueracem magistrum...”. Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseur : le ms, décrit dans tous les inventaires, a été démembré à la fin du XVIIIe s. et la seconde partie a reçu la cote Vat. lat. 5021. 1443 : Sermones sancti Augustini de corpore domini, de uerbis apostoli, item liber dialogorum Chrisostomi et Basilii qui intitulatur de dignitate sacerdotali, item Bernardus de consciencia, Augustinus contra manicheos, in pergameno, bona littera, copertus uiride, et incipit Audiuimus ueracem magistrum (n° 16). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item alter liber eiusdem forme [= mediocris] cohopertus coreo rubeo cum quatuor serraturis et sunt sequentes tractatus : sermo sancti Augustini De corpore Domini et De uerbis apostoli cum timore et tremore et alii quamplures sermones, item Iohannes De dignitate sacerdotali, item liber Bernardi De consciencia, item liber beati Augustini De moribus Ecclesie catholice contra Manixeos [sic] (n° 133). 1475 : [Augustinus] Sermones beati Augustini et dialogus Chrisostomi et Bernardus de consciencia. Ex membranis in rubeo (3954, 14v, 28/15, 1; éd. 178, 37-38). 1481 : [BComm, 2° BS] Ps. Augustinus de uerbis apostoli, Iohannes Chrysostomi Dialogus et Basilii ac Bernardus de conscientia. Ex membranis in rubeo intitulatur Augustini sermones cum suprascriptis [add. marg. : “99”] (3952, 16, 4-6). 1518 : [BMP, 2° BS] B. Augustini de verbis apostolicis, Iohannes Chrysostomus dialogus et Basilii ac Bernardus de conscientia. Ex membranis in rubro (3955, 2v, 3-4). 1533 : [BMP, 2° BS] Augustini sermones. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine bapto (3951, 3, 21). 1550 : [BMP, 2° PS] N° 93. Augustini Sermones de uerbis apostoli. Eiusdem Sermo de actibus apostolorum. Eiusdem Sermones de uerbis apostolorum S. Petri Iacobi et Ioannis. Eiusdem Sermo de uerbis psalmorum Preciosa in conspectu Domini. Item Ioannis Chrysostomi et Basilii dialogus de dignitate sacerdotali. Item Bernardus de conscientia. Item Augustinus contra Manicheos de moribus ecclesiae catholicae. Ex membranis in rubro (3967, 8, 16-22). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 356-357; MANFREDI, 84-85.

1 L’ancien ms Vat. lat. 502 (XVe s.), contenant le Contra Pelagianum d’Augustin et décrit dans les inventaires de 1455 à 1550 (où il portait le n° 2410), a été acquis par le collectionneur John Heywood († 1900) et a fait retour au début du XXe s. à la Bibliothèque Vaticane, où il porte ajourd’hui la cote Vat. lat. 10667 (cf. MANFREDI, 67-68, n° 100).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

216

CHAPITRE 2

Vat. lat. 502 Parch., XIVe s., 62 ff. (f. 36v et 61-62v blancs), 2 col., 284 u 205 mm. f. 1-36 : IOHANNES CHRYSOSTOMUS, De sacerdotio. f. 37-44v : De interiori domo seu De conscientia aedificanda. f. 45-60v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Contra Manicheos. Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseur : ce ms, qui constituait la seconde partie du ms Vat. lat. 477, a remplacé au XVIIIe s. un ms disparu. Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 384 (ont daté le ms du XVe s.); MANFREDI, 84-85.

Vat. lat. 560 Parch., XIVe s., 135 ff., 367 u 267 mm. f. 1 : fructus// f. 1-175v : BOETHIUS, Opera (cum comentariis Gilberti Porretani). inc. : “Omnium...”. (f. 1-68v : De trinitate; f. 68v-92v : De ebdomadibus; f. 93-175v : De duabus naturis). f. 176-282 : De trinitate ex auctoritatibus diuersorum Patrum (cum commentario Gilberti Porretani). Origine : française, grosses écritures régulières (4 mm. pour le texte et 3 mm. pour le commentaire). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Boetius de trinitate, de ebdomadibus, de duabus naturis, cohopertus uiride, cum tabulis et clauis, littera bona et grossa, incipit Omnium (n° 311). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno, cum una serratura cum angulis de cupro, copertum coreo croceo, nuncupatum Boetius De Trinitate et De ebdomadibus et duabus naturis (n° 547). 1475 : [Boetius] Idem de trinitate, de dogmatibus [sic] et duabus naturis. Ex membranis in albo (3954, 21v, 11-12; éd. 185, 9-10). 1481 : [BSec, 2 c 2 B] Boetius de Trinitate et de sententia s. Trinitatis. Ex membranis in gilbo (3952, 172, 19-20). 1518 : [BPS, 2 c 2 B] Boetius de Trinitate. Ex membranis in gilbo (3955, 62v, 9).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 502-578

217

1533 : [BPS, 2 c 1 B] Boetius de Trinitate. Ex membranis in gilbo finiens in prima carta fructus... n° 95 (3951, 53, 10)1. 1550 : [BMS, 9° P] N° 2542. Boetius de Trinitate. Idem de ebdomadibus. Item de duabus naturis et una persona Christi contra Nestorium et Vticensem. Idem de unitate et uno. Ex membranis in albo (3969, 25, 15-19). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 420-421; MANFREDI, 340-341.

Vat. lat. 573 vat. lat. 502-578

Parch., XVe s., II + 158 ff. (f. I-IIv et 158v blancs), 285 u 200 mm. Au f. I, titre : “Facundus episcopus ad imperatorem”. f. 1-158 : FACUNDUS HERMIANENSIS, Pro defensione trium capitulorum ad Iustinianum imperatorem libri XII. inc. : “Cum in praeiudicium...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1533, dans tous les inventaires2. 1443 : Facundus contra Mocianum, eiusdem littera [= bona] et eodem modo ligatus, cohopertus rubeo, incipit Cum in preiudicium (n° 137). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo nuncupatum sancti Facundi episcopi ad Imperatorem (n° 411). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Sanctus [sic] Facundus ad Imperatorem Augustum. Ex membranis in pauonazio (3954, 35v, 10-11; éd. 198, 17-18). 1481 : [BPont, 9° B] Facundus ad Iustinianum imperatorem. Ex membranis in rubeo (3952, 114, 26). 1518 : [BMS, 9° B] Facundus episcopus Narmensis ad Imperatorem Iustinianum contra Mocianum. Ex membranis in rubro (3955, 42v, 12-13). 1533 : omis. 1550 : [BMS, 10° P] N° 2585. Facundi episcopi liber contra Mocianum haeresem. Ex membranis in rubro (3969, 28, 7). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 426; MANFREDI, 260.

Vat. lat. 578 Parch., XIVe s., 338 ff. (f. 338v blanc), 433 u 280 mm. Au début du prologue et de chaque livre (f. 1, 2, 4v, 9, 17v, 24, 33, 43, 50v, 57v, 69, 79, 85v, 91v, 97, 102, 110, 117v, 125, 130v, 141v, 149v, 171, 178, 184v, 190v, 200, 209v, 215v, 224v, 1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 95 de cette “capsa”. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

218

CHAPITRE 2

233v, 245v, 252v, 262, 268v et 275), initiales historiées avec bordures d’acanthes et de pastilles d’or (celle du f. 1 représente S. Grégoire le Grand, assis dans une cathèdre, coiffé de la tiare et à l’oreille duquel la colombe du StEsprit dicte le texte) f. 1 : protinus// f. 1-274v : GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob. inc. : “Reuerentissimo [sic] et sanctissimo...”. f. 275-338 : THOMAS AQUINAS, Commentarius in Iob. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (3 mm.). Le copiste, Andrea, signe au f. 330v : “Qui (add. interlin. : “id est Andreas”) scripsit hunc librum collocetur in Paradisum”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Moralia Gregorii, in pergameno, bona littera grossa moderna, copertus corio rubeo, uolumen magnum, et sunt ualde pulcra, et incipit Reuerentissimo [sic] et sanctissimo (n° 21). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen magnum, forme regalis, copertum coreo rubeo seu seminigro impressum cum 4or serraturis ubi continentur Moralia beati Gregorii super Job in XXXV libris et in fine est Scriptum beati Thome super Job, est cum angulis de cupro impressum litteris et rosa in medio (n° 186). 1475 : [Gregorius] Eiusdem moralia, et Thomas super Job. Ex membranis in pauonazio (3954, 13, 20-21; éd. 177, 5). 1481 : [BPont, 4° B] Moralia B. Gregorii et B. Thomae de Aquino postillae in Iob. Ex membranis in pauonacio (3952, 108v, 5-6). 1518 : [BMS, 4° B] Moralia Bti Gregorii papae et Postillae Bti Thomae Aquinatis in Iob. Ex membranis in nigro (3955, 39, 8-9). 1533 : [BMS, 4° B] Bti Gregorii Moralia et Thomae Aquinatis Postilla in Iob. Ex membranis in pauonacio protinus (3951, 117v, 3-4 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 9° P] N° 2535. Gregorii Moralia cum expositione b. Thomae Aquinatis. Ex membranis in uirido (3969, 25, 7). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 429-430; Colophons de manuscrits, I, n° 596; San Tommaso e san Bonaventura nella Biblioteca Vaticana. Mostra in occasione del VII centenario (1274-1974), Vatican 1974, 96, n° 113 et pl. XXIII [= f. 275]; MANFREDI, 118-119 (n’a pas signalé la souscription du copiste).

Vat. lat. 608 Parch., XIIe-XIIIe s., 104 ff. + 1 f. blanc (+ f. 51bis; f. 104v blanc), 2 col., 345 u 242 mm. Nombreuses initiales de couleurs avec palmettes et rinceaux. Sur une étiquette collée au f. [105], indication du contenu et n° de 1550 : “Gregor. homel. in prima et secunda parte Ezechiel. 185”. f. 2 : //senti enim

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 578-620

219

f. 3 : requisiuit// f. 1-104 : GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Ezechielem. inc. : “Dilectissimo fratri Mariano episcopo...”. Origine : française1, écriture régulière. Possesseurs : le pape Grégoire XII2; le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté entre 1475 et 1488 par le portugais Iohannes de Salas († 1488), scriptor apostolique3. 1443 : Gregorius super Ezechielem, in pergameno, bona littera, copertus corio albo, et incipit Dilectissimo fratri Mariano episcopo (n° 22). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris ex pergameno cum duabus serraturis cohopertum coreo albo nuncupatum Gregorius super Ezechielem (n° 158). 1475 : [Gregorius] Eiusdem omelie in prima parte Ezechielis prophete. Ex membranis in albo (3954, 13, 11-12; éd. 176, 36-37). 1481 : [BComm, 3° BS] B. Gregorius super Ezechielem. Ex membranis in albo [add. marg. : “147”] (3952, 19, 18). 1518 : [BMP, 3° BS] B. Gregorius super Ezechielem. Ex membranis in albo (3955, 4, 22). 1533 : [BMP, 3° BS] Gregorius in Ezzachielem [sic]. Ex membranis in albo in fine .III. pagine requisiuit (3951, 4, 20). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 185. Gregorii homeliae in primam et secundam partem Ezechiel. Ex membranis in albo (3967, 18v, 19). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 449; MANFREDI, 102-103; FOHLEN et PETITMENGIN, pl. II (= [f. 105]).

Vat. lat. 620 vat. lat. 578-620

Parch., XIIe s., 120 ff., 302 u 212 mm. f. 3 : solli// f. 1 : GREGORIUS MAGNUS, Symbolum fidei. inc. : “Credo in unum deum...”. 1 L’origine du ms a été confirmée par le professeur Jean Vezin. 2 Le volume correspond au n° 7 de son inventaire : “Gregorius super Ezechielem. In se-

cundo folio senti enim” (éd. MERCATI, 134, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 3 Texte de la quittance : “Ego Iohannes de Salas scriptor apostolicus confiteor me re-

cepisse a venerabili domino Iosia Omelias beati Gregorii super Ezechielem, restituendas sibi ad suum beneplacitum. In cuius rei testimonium hanc cedulam manu propria scripsi. Iohannes de Salas – Restituit mihi Iosie” (3964, 10v; éd. BERTÒLA, Registri, 12, 10-13, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

220

CHAPITRE 2

f. 1-120v : GREGORIUS MAGNUS, Epistulae (incomplètes). expl. mut. : “... ad piissimorum dominorum//”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseur : le ms, qui a été emprunté par le cardinal Alfonso Borgia (futur Callixte III, 1455-1458) et restitué après son décès1, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Regestrum et reppertorium certarum litterarum et priuilegiorum ecclesie romane, in pergameno, bona littera, sine tabulis, incipit Credo in unum deum [note marg. : “Habuit dominus cardinalis Valentinus 13 octobris 1444”] (n° 71). 1455 : omis. 1475 : [Gregorius] Eiusdem regestrum. Ex membranis in rubeo (3954, 13, 25; éd. 177, 7) 1481 : [BComm, 3° BS] Epistolae B. Gregorii. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “126”] (3952, 19v, 3). 1518 : [BMP, 3° BS] Epistolae B. Gregorii. Ex membranis in rubeo (3955, 4, 33). 1533 : [BMP, 3° BS] Epistolae b. Gregorii. Ex membranis in rubeo in fine .III. pagine solli (3951, 4v, 31). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 190. Gregorii epistulae. Ex membranis in rubro (3967, 18v, 24). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 467-468; KUTTNER, I, 13-14.

Vat. lat. 623 Parch., XIIIe-XIVe s., IV + 156 ff. (f. 156v blanc), 2 col., 315 u 224 mm. f. 1 : dicti// f. I-IV : Tabula capitulorum. 1-156 : ISIDORUS HISPALENSIS, Etymologiae. inc. : “Dum a me litteras...”. Origine : italienne, petite écriture régulière (2 mm.). Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468)2 et restitué avant son décès, est décrit dans tous les inventaires. 1 Le volume est décrit dans le catalogue de ses mss à rendre à la bibliothèque pontificale : “Item unus alius liber in membranis qui dicitur Regestrum seu Repertorium priuilegiorum Ecclesiae Romanae beati Gregorii” (éd. E. MÜNTZ et P. FABRE, Les arts à la cour des papes pendant le XVe et le XVIe siècles, I, Paris 1878, 215; MARTORELL, 167 n. 2). 2 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 677, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 620-656

221

1443 : Isidorus ethimologiarum, in pergameno, littera grossa satis bona, cohopertus corio olim uiride, incipit Dum a me litteras [note marg. : “Habuit dominus cardinalis sancti Sixti die XXV nouembris 1443”] (n° 102). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno absque serraturis, copertum coreo croceo, nuncupatum Ysidorus in libro Ethimologiarum (n° 757). 1475 : [Isidorus] Eiusdem Isidori. Ex membranis in viridi (3954, 26v, 10; éd. 188, 6)1. 1481 : [BSec, 2 c 1 B] B. Isidori Ethymologia. Ex membranis in gilbo (3952, 172v, 22). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Isidori Ethimologiae. Ex membranis in gilbo (3955, 60v, 29). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Isidori Ethimologie. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta dicti ... n° 17 (3951, 51v, 13)2. 1550 : [BMS, 9° P] N° 2548. Isidori Ethimologiarum libri XX. Ex membranis in albo (3969, 25v, 11). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 469-479; MANFREDI, 471-472 (a suggéré que ce ms correspondait à l’article de 1443). vat. lat. 620-656

Vat. lat. 656 Parch., XIVe s., I + 199 ff. (f. 2-2v et 199v blancs), 2 col., 315 u 217 mm. Au f. 1, encadrement de feuilles d’acanthe et de pastilles d’or. Au f. 1v, table détaillée du contenu. Aux f. 1 et 19v, traces de cuir vert. Sur une étiquette fixée dans la couture avant le f. 1, indication du contenu et n° de 1550 : “Anselmi monologion et alia eiusdem et Augustinus. 2430”. Au f. 139, indication topographique : “Ex pluteo 27 inferiore”3. f. 1 : eandem// f. 2 : //nihilominus f. 3-14v : ANSELMUS CANTUARIENSIS, Opera. inc. : “Quidam fratres...”. (f. 3-12 : Monologion; f. 12-14v : Proslogion). f. 14v-15 : GAUNILO monachus, Pro insipiente.

1 Si un autre article de 1475 peut correspondre à ce volume, c’est plus probablement le suivant : “[Isidorus] Ethimologie Isidori. Ex membranis in albo” (3954, 26v, 3; éd. 187, 32), et non celui retenu par MANFREDI, 471 : “[Opera diversarum facultatum] Etymologiae Isidori. Ex membranis in albo” (3954, 51, 21; éd. 219, 1 – l’article a été ajouté). 2 En 1518, malgré les erreurs de numérotation, le ms correspond bien à l’article 17 de

cette “capsa”. 3 Cette indication ne correspond cependant pas à l’emplacement du ms dans le “Salone Sistino”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

222

CHAPITRE 2

f. 15-57v : ANSELMUS CANTUARIENSIS, Opuscula. (f. 15-16v : Liber apologeticus contra Gaunilonem; f. 16v-27 : Cur Deus homo; f. 27v-31 : De fide Trinitatis et de incarnatione Verbi; f. 31-36v : De concordia praescientiae et praedestinationis et gratia Dei cum libero arbitrio; f. 36v-39v : Dialogus de ueritate; f. 39v-45 : Dialogus de casu diaboli; f. 45-49v : De conceptu uirginali et originali peccato; f. 49v-55 : De processione Spiritus Sancti contra Graecos; f. 55v-57v : Dialogus de libero arbitrio). f. 58-72v : EADMERUS monachus, Liber de Anselmi similitudinibus. f. 73-166v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Opuscula. (f. 73-77v : De correptione et gratia; f. 77v-81v : De perfectione iustitiae; f. 81v87 : De natura et gratia; f. 87v-103 : De libero arbitrio; f. 103-105 : De immortalitate animae; f. 105-112v : De diuinatione daemonum; f. 112v-115 : De praedestinatione et gratia; f. 115-120 : Ep. 120 de uidendo Deo; f. 120-129v : Enchiridion; f. 129v-143v : Retractationes; f. 143v-147 : Aduersus quinque haereses; f. 147v-157v : Hypomnesticon; f. 158-164 : De fide et operibus; f. 164-166v : Sermo 361 de poenitentia; f. 167-167v : Sermo de agone Christiano; f. 167v-171v : De agone Christiano; f. 171v-181 : De uera religione; f. 181188v : Soliloquium; f. 188v-194v : De sancta uirginitate; f. 194v-197 : De praesentia Dei; f. 197-198v : Sermo 356 de moribus clericorum). Origine : italienne, écriture cursive. Au bas du f. 139, note de “stationarius”1 du XIVe s. : “Iste liber continet in cartis quinternos 19 et I quaternum qui continent in scripture quinternos stacionis 26 et medium quaternum et I columpnam”. Le ms a en partie les mêmes que le ms Vat. lat. 310, mais dans un ordre différent. Possesseurs : Angelo Correr (le futur pape Grégoire XII)2, dont l’ex-libris est au f. 1 : “Iste liber est reuerendisimi [sic] domini domini Angeli Corario dignisimi [sic] episcopi Castelani et pertinet ad matrem suam restituatur ei libere”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Anselmi monologium et duodecim tractatus eiusdem, item XXIS tractatus beati Augustini, in pergameno, littera cursiua, copertus corio uiride, et incipit Quidam fratres (n° 24). 1455 : [In secundo armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno ejusdem [= regalis] forme, cohopertum aluta pallida cum quatuor serraturis et continentur in hoc volumine sequentes tractatus primo De correctione et gracia, De perfectione iustitie hominis, De natura et gratia, De libero arbitrio, De immortalitate animae, De divinacione demonum, De libero arbitrio et gracia Dei, De predestinacione, De videndo Deum, item Enchiridion, item Retractationum, item contra quinque hereses, item Ypomnesticon, De fide et operibus, De penitencia, De agone christiano, 1 Note analogue dans le ms Vat. lat. 450, qui provient également de Grégoire XII. 2 Le volume correspond au n° 48 de son inventaire : “Tractatus Anselmi et sancti Au-

gustini. In secundo folio nihilominus” (éd. MERCATI, 135, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent également les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 656

vat. lat. 656

223

De vera religione, item Soliloquium, De sancta virginitate, De presencia Dei, De moribus clericorum (n° 126)1. 1475 : [Augustinus] Monolopium [sic] beati Augustini et Anselmi. Ex membranis in gilbo (3954, 16, 3-4; éd. 180, 10). 1481 : [BSec, 1 arm] B. Anselmi monologion, prologion, contra respondentem pro insipiente, Cur deus homo, De incarnatione uerbi, De prescientie concordia et predestinationis et gratia Dei, De ueritate, De casu diaboli, De conceptu uirginale et origine mundi, De spiritu sancto et indiuidua Trinitate, De libertate arbitrii et similitudinibus. Ac B. Augustini De correctione et gratia, De perfectione iustitie hominis, De natura et gratia, De libero arbitrio, De immortalitate animae, De diuinacione Demonum, De libero arbitrio et gratia Dei, De praedestinatione, De uidendo Deum, Enchyridion, Retractationum, Contra quinque hereses, Hipponnesticon, De fide et operibus, De penitentia, De Agone christiano, De uera religione, Soliloquium, De sancta uirginitate, //f. 132// De presentia Dei et De moribus clericorum. Ex membranis in uiridi (3952, 131v, 15-29/132, 1-2). 1518 : [BPS, 1 arm] 88. Monologium et multa alia Augustini et b. Anselmi. Ex membranis in gilbo (3955, 78v, 24). 1533 : [BPS, 1 arm] Monologium beati Anselmi. Ex membranis in uiridi finiens in prima carta caude [sic pour eandem] ... n° 88 (3951, 67v, 19). 1550 : [BMS, 6° P] N° 2430. Anselmi Monologium. Eiusdem Prologion. Idem contra respondentem pro insipiente. Idem cur Deus homo. Idem de incarnatione uerbi. Idem de praedestinatione concordiae et praedestinatione et gratia Dei. Idem de ueritate. Idem de casu diaboli. Idem de conceptu uirginalis et origine mundi. Idem de Spiritu sancto et indiuidua Trinitate. Idem de libertate arbitrii. Idem de similitudinibus. Idem Augustinus de correptione et gratia. Idem de perfectione et institutione hominis. Idem de natura et gratia. //f. 14v// Idem de libero arbitrio. Eiusdem libellus de immortalitate animae. Idem de damnatione demonum. Idem de libero arbitrio et gratia Dei. Idem de praedestinatione. Idem de uidendo Deum. Eiusdem Enchiridion. Eiusdem retractationes. Eiusdem libellus contra quinque hereses. Eiusdem Yponesticon. Idem de fide et operibus. Idem de agone Christiano. Idem de uera religione. Eiusdem Soliloquiorum liber. Idem de Sancta uirginitate. Idem de praesentia Dei. Eiusdem libellus de moribus clericorum. Ex membranis in albo (3969, 14, 9-24/14v, 1-18). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 510-512; A. MANFREDI, Primo umanesimo e teologi antichi, dalla Grande Chartreuse alla biblioteca papale, in Ital. Med. e Uman., 32 (1989), 193-194; MANFREDI, 78-80 (a indiqué par erreur “f. 3v” au lieu de “f. 3” et a lu “fractis” au lieu de “fratres” pour l’article de 1443).

1 Cosme de Montserrat, qui a rédigé l’inventaire de 1455, a totalement oublié les textes d’Anselme.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

224

CHAPITRE 2

Vat. lat. 659 Parch., XIIe s., 124 ff. (f. 112-112v blancs), 2 col., 323 u 229 mm. f. 2 : obliuiscens// f. 1v-124 : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Opuscula. inc. : “Subiit animum dictare...”. (f. 1v-48 : De consideratione ad Eugenium papam; f. 49-61 : De diligendo Deo; f. 61-71v : De moribus et officiis episcoporum; f. 71v-86v : De gradibus humilitatis; f. 86v-102 : De praecepto et dispensatione; f. 102-111 : Apologia ad Guillelmum; f. 111-111v : Retractatio in tractatum de gradibus humilitatis; f. 113-124 : De gratia et libero arbitrio). Origine : espagnole, grosse écriture régulière (3 mm.). Possesseurs : le couvent franciscain de Val de Dios de Santiago (le f. 1 contient une liste de 40 volumes, empruntés au milieu du XIIIe s. par deux des moines)1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber Bernardi de consideracione, in pergameno, littera grossa bona, cohopertus corio nigro grosso diuersis formis impresso, incipit Subiit animum dictare (n° 254). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo nigro, nuncupatum Bernardus de consideracione (n° 764). 1475 : [Bernardus] Eiusdem de consideratione ad Eugenium. Ex membranis in nigro (3954, 20, 8-9; éd. 183, 20). 1481 : [BComm, 4° BS] Bernardus abbas de consideratione ad Eugenium, de diligendo Deum, de XII gradibus superbiae, de praeceptis et dispensatione et de retractationibus gradibus humilitatis. Ex membranis in nigro [add. marg. : “210”] (3952, 22, 23-26). 1518 : [BMP, 4° BS] Bernardus abbas de consideratione ad Eugenium, de diligendo Deum, de XII gradibus superbiae, de praeceptis et dispensatione et de retractationibus gradibus humilitatis. Ex membranis in nigro (3955, 5v, 21-23). 1533 : [BMP, 4° BS] Bernardus Abbas de consideratione. Ex membranis in nigro in fine .II. pagine obliuiscens (3951, 5v, 16). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 166. Bernardi de consideratione libri V. Eiusdem homiliae IIIIor in Lucam. Idem de diligendo Deo. Idem de humilitatis gradu. Idem de duodecim gradibus Superbiae. Idem de precepto et dispensatione. Eiusdem apologeticus liber. Eiusdem retractio in librum de gradi-

1 Je n’ai pu consulter les deux éditions de cette liste : Dom DE BRUYNE, Une liste de manuscrits prêtés au XIIIe s. à des frères mineurs, in Antonianum, 5 (1930), 219-222; le P. M. DE CASTRO, La biblioteca de los Franciscanos de Val de Dios de Santiago (1227-1230), in Antica Ibero Americano, 55 (1993), 151-162.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 656-675

225

bus humilitatis. Idem de gratia Dei et libero arbitrio. Ex membranis in rubro (3967, 16v, 2-9). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 515; MANFREDI, 477 (a donné au ms une origine anglaise et n’a pas identifié le couvent cistercien).

Vat. lat. 675 vat. lat. 656-675

Parch., XIVe s., 146 ff., 2 col., 311 u 226 mm. f. 1 : deo// f. 1-90v : Flores ex Bernardi Claraeuallensis operibus. inc. : “Cum non essem...”. f. 91-101v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.), Liber Soliloquiorum animae. f. 101v-103v : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS (Ps.), Formula honestae uitae. f. 103v-146 : Flores ex dictis Patrum de uita et laudibus B. Mariae Virginis et S. Iohannis euangelistae Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms, qui a été donné à Eugène IV par un ermite augustin, originaire d’Aquila, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber in quo multi tractatus beati Bernardi, soliloquiorum Augustini et de laudibus gloriose Virginis et Iohannis euangeliste, qui donatus fuit Sanctissimo domino nostro a fratre quodam de Aquila ordinis heremitarum, in pergameno, bona littera, copertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Cum uero [sic] essem (n° 19). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Flores ex beato Bernardo (n° 762). 1475 : [Bernardus] Eiusdem flores de laudibus Virginis. Ex membranis in rubeo (3954, 20, 10-11; éd. 183, 31). 1481 : [BComm, 4° BS] B. Bernardi abbati Flores, Augustini Soliloquia et de laudibus beatae Mariae Virginis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “211”] (3952, 22, 27-28). 1518 : [BMP, 4° BS] Bernardi abbatis flores, Augustini Soliloquia et de laudibus beatae Mariae Virginis. Ex membranis in rubro (3955, 5v, 24-25). 1533 : [BMP, 4° BS] Bernardus Abbas flores. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine do [sic] (3951, 5v, 17). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 165. Bernardi flores. Augustini Soliloquiorum liber. //f. 10v// Item de laudibus uirginis Mariae. Ex membranis in rubro (3967, 10, 14-24/10v, 1). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 532-533; MANFREDI, 475-476.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

226

CHAPITRE 2

Vat. lat. 676 Parch., XVe s., 100 ff. (f. 100-100v blancs), 258 u 180 mm. Aux f. 1, 3, 33, 56, 57, 71, 89v et 91v, encadrements de feuilles d’acanthe et pastilles d’or, ornés d’un angelot tendant un arc, de deux papillons et de deux oiseaux multicolores (f. 1), d’un oiseau, d’un chien couché et de deux papillons (f. 3), d’un angelot à collier de corail, d’un oiseau et de deux papillons (f. 33), d’un angelot et de deux oiseaux (f. 57), d’un angelot et de trois oiseaux (f. 71), de trois oiseaux (f. 89v) et d’un oiseau (f. 91v); au f. 1, initiale historiée (le pape coiffé de la tiare); au f. 3, initiale de couleurs sur fond d’or; aux f. 33, 56, 57, 71, 89 et 91v, initiales sur fond d’or et de couleurs; les premiers mots du texte, au f. 3, sont écrits dans un bandeau vertical (90 u 80 mm.) en lettres blanches sur fond bleu. Sur une étiquette collée au revers du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Bernardi abbatis vita. 708”. f. 1 : dis// f. 1-99v : GUILLELMUS sis.

DE

SANCTO THEODORICO et alii, Vitae Bernardi Claraeuallen-

Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (3 mm.). Possesseur : le ms, qui est l’exemplaire de présentation, porte au bas du f. 1, dans dans un médaillon d’azur cerclé d’une couronne de lauriers, les armes simples, surmontées de la tiare et des clefs; il est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Vita beati Bernardi abbatis, in pergameno, littera grossa, cohopertus nigro, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis deauratis, cum armis Sanctissimi domini nostri (n° 109). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen ex pergameno communis forme cum duabus serraturis antiquis argenteis deauratis, copertum coreo rubeo, appellatum Vita sancti Bernardi Abbatis (n° 421). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Vita Bernardi abbatis. Ex membranis in pauonazio (3954, 34v, 16; éd. 196, 34). 1481 : [BComm, 6° BD] Vita B. Bernardi Abbatis Clareuallensis. Ex membranis in pauonatio [add. marg. : “753”] (3952, 49v, 6-7). 1518 : [BMP, 6° BD] Vita B. Bernardi Claraeuallensis. Ex membranis in pauonatio (3955, 23, 10). 1533 : [BMP, 6° BD] Vita b. Bernardi Abbatis. Ex membranis in pauonacio in fine .I. pagine dis (3951, 19, 14). 1550 : [BMP, 4° PD] N° 708. Bernardi abbatis vita. Ex membranis in rubro (3967, 49v, 16). Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 82 (ont identifié l’article de 1455 et la cote actuelle); VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 533-534; Miniature del Rinascimento. Quinto centenario della Biblioteca Vaticana, Vatican, 1950, 54, n° 97; A. PONCELET, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910, 27; Quinto centenario, 7, n° 12; MANFREDI, 266; J. FOHLEN, La Tiare et le Bonnet; quelques portraits des papes aux XVe s. et XVIe s., in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, 11 (2004), 271 et pl. 1 [= f. 1].

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 676-677

227

Vat. lat. 677 Parch., XIIe s., 162 ff., 2 col., 350 u 250 mm. vat. lat. 676-677

f. 1 : pertinerit// f. 1-159 : HUGO DE SANCTO VICTORE, Opera. inc. : “Librum de sacramentis...”. (f. 1-134 : De sacramentis fidei christianae; f. 134v-156 : De eruditionis didascalicae; f. 156-159 : De sapientia animae Christi). f. 159-162v : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermo. inc. : “Labor alius carnis alius conpunctionis alius caritatis...”1. expl. mutilé : “... unusquisque animas uestras//”. Origine : française, écriture régulière. Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 24 nov. 1443 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468)2 et restitué après son décès, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber Vgonis de sacramentis et plures alii tractatus eiusdem, in pergameno, optima littera ultramontana, uolumen magnum, cohopertus albo, et incipit Librum de sacramentis [note marg. : “Habuit dominus sancti Sixti die 25 nouembris 1443”] (n° 61). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Vgo de sacramentis. Ex membranis in albo (3954, 6, 30; éd. 171, 8). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Summa Hugonis de S. Victore de sacramentis, Didascalicon et responsio eiusdem de anima Christi. Ex membranis in uiridi (3952, 167v, 13-15). 1518 : [BPS, 1 c 1 B] 5. Vgonis summa de sacramentis. Eiusdem didascalon. Responsio de anima Christi. Incompletus. Ex membranis in albo (3955, 59, 17-18). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Ugonis summa. Ex membranis in albo finiens in prima carta pertinerent [sic] ... n° 5 (3951, 49, 21). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1562. Hugonis de Sancto Victore summa de sacramentis. Eiusdem Didascalion id est de studio legendi. Eiusdem responsio ad Galterii interrogationes de anima Christi. Ex membranis in albo (3968, 34v, 2-5). Bibliographie : VATTASSO et FRANCHI DE’ CAVALIERI, 534.

1 Même incipit dans le ms Vallbona de les Monges, Mon. Cist. de S. Maria (XIIe-XIIIe s.), f. 109. 2 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 703, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

228

CHAPITRE 2

Vat. lat. 681 Parch., XIVe s., 302 ff. (f. 302v blanc), 2 col., 435 u 283 mm. Miniatures et peintures aux f. 1, 96, 169v (vertus théologales et cardinales) et 223 (sacrements de l’ordination et de la confirmation). f. 1 : pertinax// f. 1-302 : PETRUS LOMBARDUS, Sententiae. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseurs : aux f. 1, 95v, 170 et 220v, armes non identifiées : parti, au I d’or à une demi-aigle de sable, au II bandé d’or, de gueules et de sable; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Testus Sentenciarum, pulcherrimum, in pergameno, littera perfectissima, solemniter meniatus, cohopertus ueluto rubeo, uolumen magnum, et cum scutis et clauis argenteis deaureatis (n° 147). 1455 : [In quarto armario a dextera] Primo quoddam volumen ex pergameno forme regalis copertum carmesino cum 4or serraturis et est textus magistri Sententiarum (n° 260). 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Magister Sentenciarum. Ex membranis in velluto pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 3v, 12; éd. 165, 20). 1481 : [BPont, 5° B] Magister Sententiarum. Ex membranis in uelluto rubeo (3952, 103, 5). 1518 : [BMS, Spal] Magister Sententiarum. Ex membranis in uilluto rubeo (3955, 45, 3). 1533 : [BMS, 5° B] Magister Sententiarum. Ex membranis in pauonatio pertinax (3951, 118, 8 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMP, 5° PS] N° 247. Magister Sententiarum. Ex membranis in rubro (3967, 23, 3). Bibliographie : PELZER, 2-3; B. DEGENHART et A. SCHMITT, Marino Sanudo und Paolino Veneto, in Römische Jahrbuch für Kunstgeschichte, 14 (1973), 81 et pl. 108 [= détail du f. 201v]; MANFREDI, 167 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et a indiqué pour les armes le seul f. 170).

Vat. lat. 687 Papier (sauf f. 173-178 en parch.), XIVe-XVe s. (sauf f. 173-178 du XIVe s. et f. 115-128 de la fin XVe s.), 178 ff. (+ f. 38bis; f. 60v-63v, 103v-105v, 106v, 109v113v, 114v, 124v-128v, 141-172v et 177v-178v blancs), 215 u 150 mm. Recueil de six parties : 1) f. 1-60 (2 col.); 2) f. 64-105; 3) f. 106-113; 4) 115-128 (XVe s., fin)1; 5) f. 129-172; 6) f. 173-178.

1 Le copiste des f. 115-124, Iohannolus de Bancho, signe et date au f. 115v : “Iohannolus de Bancho scripssit [sic] Racio pasche ab a. 1401 usque ad annos 1499...” (Colophons de manuscrits, III, n° 8796).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 681-694

229

1 — f. 1-60 : IOHANNES DE FONTE, OFM, Conclusiones ex Petri Lombardi libris Sententiarum. inc. : “Veteris ac noue legis...”. 2 — f. 64-103 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermones ad fratres in heremo. 3 — f. 107-109 : Exhortatio ad tribuendum se Deo. inc. : “Volo me tribuere deo...”. 4 — f. 115-124 : Computum. 5 — f. 129-172 : Astronomica et astrologica complura. 6 — f. 173-177: ARNULFUS DE BOERIIS, Speculum monachorum seu BONAVENTURA (Ps.), Carmen de doctrina proficiendi. Origine : italienne, diverses écritures cursives, certaines peu soignées. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 15181, dans tous les inventaires.

vat. lat. 681-694

1443 : Tractatus in theologia, sermones Augustini, in papiro, diuersarum litterarum cursiuarum, cum tabulis et fundello, incipit Veteris ac noue legis (n° 275). 1455 : [In secundo armario a dextera] Unum [sic] parvus liber ex papiro in dorso copertus coreo albo cum serratura una, nuncupatus Sermones Augustini ad fratres heremitas (n° 163). 1475 : [Augustinus] Eiusdem ad heremitas Sermones et alia opuscula. Ex papiro in tabulis semicopertis (3954, 15, 8-9; éd. 179, 7-8). 1481 : [BSec, 3 arm] Questiones et Sermones B. Augustini ad Heremitas et quaedam alia. Ex papyro in tabulis (3952, 144v, 4-5). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Quedam lectura super pm et 2m Sententiarum. Ex papyro in tabulis (3951, 104v, 1-2 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 2 c 1 P] N° 2837. Magistri Sententiarum questiones. Item Augustini sermones ad fratres heremitas. Ex papiro in tabulis (3969, 42v, 9-11). Bibliographie : PELZER, 7-9; MANFREDI, 105 (n’a pas identifié les articles de 1481 et 1533).

Vat. lat. 694 Parch., XIIIe s., 224 ff., 2 col., 377 u 288 mm. Aux f. 69, 73, 74 et 82v, initiales ornées. Au f. 172v, une note justifie le libellé de 1443 : “Nota quod usque ad istum locum ubicumque supra litteram sunt duo puncta sic .. est expositio Augustini ubi uero tria sic ... est expositio Ieronimi ubi autem duo per talem modum ! est expositio Cassiodori ab isto autem loco usque in finem sicut in hiis litteris rubeis apparet et sicubi inueneris tria puncta sic ... est expositio Remigii”. f. 1-223 : PETRUS LOMBARDUS, Commentarius in Psalmos. inc. : “Cum omnes prophetas...”. 1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

230

CHAPITRE 2

Origine : italienne, écriture gothique régulière. Possesseurs : au f. 224v, ex-libris en partie illisible : “Iste liber est deputatus [....]”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Psalterium glosatum, in pergameno, optima littera, copertus corio rubeo et uiride, cum scutis, et est pulchrum uolumen, est Augustinus Cassiodorus, et incipit Cum omnes prophetas (n° 42). 1455 : [In primo armario a dextera] Item aliud volumen forme regalis in quo Psalterium glosatum coopertum corio viridi et rubeo (n° 31). 1475 : [Expositiones et glosse] Psalterium glossatum. Ex membranis in viridi (3954, 1v, 14; éd. 163, 1). 1481 : [BComm, 1° BS] Psalterium cum glossa ordinaria. Ex membranis in rubeo [deux add. marg. : “et uiridi” et “8”] (3952, 13, 21). 1518 : [BMP, 1° BS] Psalterium cum glossa ordinaria. Ex membranis in rubro et uiridi (3955, 1, 15). 1533 : [BPS, 3 arm] Magistri Sententiarum expositio in Psalterium. Ex membranis in albo ... 12 (3951, 103, 9-10 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 4 c 2 P] N° 1357. Magistri Sententiarum expositio ordinaria in Psalterium. Ex membranis in albo (3968, 24, 4). Bibliographie : PELZER, 15; MANFREDI, 22 (n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1481 et 1533).

Vat. lat. 695 Parch., XIIIe s., 254 ff. (pas de f. 125-225 par erreur), 2 col., 298 u 205 mm. f. 1 col. 1 : destruc// f. 1-254 : PETRUS LOMBARDUS, Collectanea in epistulas Pauli. inc. : “Principia rerum...”. Origine : italienne, petite écriture assez régulière. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Epistole beati Pauli glosate, in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio uiride, incipit Principia rerum (n° 179). 1455 : [In primo armario a dextera] Item unus liber communis forme, ex pergameno cum duabus serraturis et cum ligni postibus, copertum coreo albo, nuncupatum Expositio super epistolas Pauli et Evangelia (n° 96). 1475 : [Expositiones et glosse] Expositio in epistolas Pauli. Ex membranis in albo [corr. en “gilbo”] (3954, 2v, 11; éd. 164, 11). 1481 : [BComm, 1° BS] Postilla ordinaria magistri Sententiarum super Epistolas Pauli. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “46”] (3952, 13v, 18-19). 1518 : [BMP, 1° BS] Postilla ordinaria magistri Sententiarum super epistolas Pauli. Ex membranis in rubro (3955, 1, 32).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 694-703

231

1533 : [BMP, 1° BS] Postilla ordinaria super epistolis Pauli Magistri Sententiarum. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine destruc (3951, 1v, 5). 1550 : [BMP, 5° PS] N° 250. Magister Sententiarum postilla super epistolas Pauli. Ex membranis in rubro (3967, 23, 6). Bibliographie : PELZER, 15-16; MANFREDI, 57-58 (n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1475, 1481 et 1533).

Vat. lat. 703 Parch., XIVe s., 108 ff., 2 col., 311 u 219 mm. vat. lat. 694-703

f. 1-107 : ALEXANDER HALENSIS, Commentarius in IIm librum Sententiarum. inc. : “Completis tractatibus...”. f. 107v-108 : Tabula quaestionum. Origine : italienne, petite écriture gothique (1 mm.). Possesseurs : aux f. 86v et 90v, notes de possesseur (?) : “fratris Ia”; le ms, qui figure avec l’incipit dans la liste des Libri qui non repperiuntur, a été emprunté le 18 fév. 1447 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué après son décès1; il est décrit, sauf en 1455 et 15182, dans tous les inventaires. Liste : Secunda pars Alexandri de Allis in pergameno sine tabulis incipit Completis tractatibus, signatus 389 (n° 41). 1443 : Secundum sentenciarum Alexandri de Alis, in littera parua, et in pergameno, sine cohopertoriis [note en marge des articles 339-342 qui ont été copiés en un seul paragraphe : “Istos libros habuit Reuerendissimus dominus Cardinalis sancti Sixti die XVIII Februarii 1447”] (n° 339). 1455 : omis. 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Scriptum in secundo sentenciarum. Ex membranis in albo (3954, 4, 3; éd. 166, 8). 1481 : [BSec, 3 arm] Secunda pars Alexandri de Ales. Ex membranis in rubeo (3951, 143v, 22-23). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Pars secundae. Ex membranis in gilbo ... 7 (3951, 103, 15 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1582. Alexandri de Hales secunda pars sumae. Ex membranis in albo (3968, 35v, 18). Bibliographie : PELZER, 26-27.

1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623,

677, 1016, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344). 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

232

CHAPITRE 2

Vat. lat. 713 Parch., XIVe s., 146 ff., 2 col., 332 u 233 mm. f. 12v : dixit// f. 1-146v: ALBERTUS MAGNUS, Postillae in Testamentum uetus. inc. : “Duodecim prophetarum...”. (f. 1-117 : In duodecim prophetas minores; f. 117-146v : In Lamentationes Ieremiae et in Baruch). Origine : France du Sud, petite écriture gothique. Possesseurs : le couvent des Dominicains de Tarascon1, dont l’ex-libris est au f. 146v : “Iste postille super duodecim prophetarum sunt conuentus Tharasconi ordinis praedicatorum”; l’év. Martin de Lisbonne († 1383)2, dont l’ex-libris est également au f. 146v : “M. M. Episcopus Vlixbonensis frater N. Eymerici”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Postilla fratris Alberti magni super prophetas minores, in pergameno, bona littera, copertus corio uiride, incipit Duodecim prophetarum (n° 45). 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber mediocris forme in quo postilla fratris Alberti praedicatoris super XII prophetas minores, corio albo cum 4 serraturis (n° 53). 1475 : [Albertus magnus] Eiusdem postilla in Prophetas [add. interl. : “minores”]. Ex membranis in albo (3954, 28v, 6; éd. 189, 23). 1481 : [BComm, 1° BS] Albertus in prophetis minoribus, Trenorum, Baruch propheta. Ex membranis in gilbo [add. marg. : “38”] (3952, 13v, 4-5). 1518 : [BMP, 1° BS] Albertus in prophetis minoribus, Trenorum, Baruch propheta. Ex membranis in gilbo (3955, 1, 24). 1533 : [BMP, 1° BS] Albertus in prophetis minoribus. Ex membranis in albo in fine .II. pagine dixit (3951, 1v, 6)3. 1550 : [BMP, 4° PS] N° 230. Albertus in XII prophetas minores. Ex membranis in albo (3967, 22, 12). Bibliographie : PELZER, 34-36; MANFREDI, 32.

Vat. lat. 738 Parch., XIVe s., 410 ff. (f. 4v et 410-410v blancs), 2 col., 435 u 294 mm. Au f. 5ra, initiale historiée, représentant S. Thomas. f. 1 : alio// 1 Egalement possesseur du ms Paris, BnF, lat. 3054 (XIIIe s.). 2 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679,

4032 et 4233. 3 Le mot-repère ne se trouve pas à la fin du f. 2, mais corrrespond en réalité à la réclame du premier cahier (f. 12v).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 703-749

vat. lat. 703-749

233

f. 1-4 : THOMAS AQUINAS, Summa theologica, IIe IIae (capitula). f. 5-409 : .THOMAS AQUINAS, Summa theologica, IIe IIae. (texte) inc. : “Post communem...”. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (5 mm.). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Secunda secunde sancti Thome de Aquino, in pergameno, perfectissima littera grossa, copertus corio rubeo, cum clausuris argenteis deaureatis, et incipit Post comunem [sic] (n° 31). 1455 : [In tertio armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno supradicte forme [= regalis], cum 4or serraturis argenteis deaureatis et intitulatur Secunda secunde (n° 202). 1475 : [Thomas] Eiusdem Secunda Secunde. Ex membranis in rubeo (3954, 17, 4; éd. 180, 27)1. 1481 : [BPont, 7° B] Secunda pars Summae b. Thomae. Ex membranis in rubeo cum serraturis IIIIor argenteis (3952, 111, 3-4). 1518 : [BMS, 7° B] Secunda pars b. Thomae Aquinatis. Ex membranis in rubro (3955, 41, 14). 1533 : [BMS, 7° B] Beati Thome secunda pars summe. Ex membranis in rubeo alio (3951, 119v, 9 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 4 c 7 P] N° 2972. Thomas de Aquino Summe 2a pars. Ex membranis in rubro (3969, 49v, 4). Bibliographie : PELZER, 58; MANFREDI, 130-131 (a donné au ms une origine française et n’a pas renvoyé aux inventaires de 1443 et 1475).

Vat. lat. 749 Parch., XIVe s., 214 ff. (+ f. 161bis et 181bis), 2 col., 343 u 258 mm. f. 1-183v : THOMAS AQUINAS, Summa theologica, IIIa. inc. : “Quia saluator noster...”. f. 183v-186v : Index capitulorum. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseur : le ms, qui a été emprunté par Matheus pour la congrégation de SaintJean-de-Latran2, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Tercia pars sancti Thome, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Quia saluator noster [note marg. : “Habuit dominus Matheus pro congregatione sancti Iohannis Lateranensis”] (n° 297).

1 Il y a deux autres articles identiques pouvant correspondre à ce volume (3954, 17, 13 et 18v, 2; éd. 182, 1 et 17). 2 Egalement emprunteur de deux volumes disparus ou non identifiés (180 et 315).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

234

CHAPITRE 2

1455 : [In tertio armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno, mediocris forme, coopertum coreo rubeo, 4or serraturis et intitulatur Summa tercie partis (n° 218). 1475 : [Thomas] Tercia pars Beati Thome. Ex membranis in rubeo (3954, 17, 13; éd. 180, 33)1. 1481 : [BPont, 7° B] Tertia pars summae B. Thomae. Ex membranis in rubeo (3952, 111, 8). 1518 : [BMS, 7° B] Tertia pars summe Thomae Aquinatensis. Ex membranis in rubro (3955, 41, 8). 1533 : [BMS, 7° B] Bti Thomae Tertia pars summe. Ex membranis in rubeo (3951, 120, 3 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 4 c 7 P] N° 2949. Thomas de Aquino questionum pars IIIa. Ex membranis in rubro (3969, 48, 6). Bibliographie : PELZER, 64; MANFREDI, 139-140 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a pas identifié les articles de 1475, 1481 et 1533).

Vat. lat. 796 Parch. XIIIe-XIVe s., 320 ff. (f. 200v et 320v blancs), 2 col., 360 u 252 mm. Deux initiales historiées représentant les évangélistes en train de rédiger leur texte (au f. 1 : Luc, accompagné d’une tête de boeuf, avec l’inscription “LVCAS” dans un phylactère; au f. 201, Jean, accompagné d’un aigle, avec l’inscription “IOHANNES” dans un phylactère). Sur une étiquette collée au revers du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Thome Cathena aurea super Lucam. 198”. f. 1 : labo// f. 1-320 : THOMAS AQUINAS, Cathenae in euangelistas. inc. : “Inter cetera...”. (f. 1-200 : Cathena aurea in Lucam euangelistam; f. 201-320 : Cathena aurea in Iohannem euangelistam). Origine : italienne, écriture gothique régulière. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Lucas glosatus, in pergameno, bona littera, copertus rubeo, et incipit Inter cetera, et est exposicio Thome (n° 46). 1455 : [In tertio armario a dextera] Item aliud volumen mediocris forme, ex pergameno, cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Cathena aurea beati Thome super Lucam (n° 206).

1 Il y a trois autres exemplaires de l’oeuvre dans l’inventaire de 1475 : “Eiusdem tercia pars. Ex membranis in rubeo” (3954, 17, 8; éd. 180, 29), ou “Eiusdem tercia pars cum additionibus. Ex membranis in rubeo” (3954, 17, 10-11; éd. 180, 31), ou “Eiusdem tercia pars. Ex membranis in pavonatio” (3954, 17v, 8; éd. 181, 23).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 749-821

235

1475 : [Thomas] Eiusdem cathena aurea super Lucam. Ex membranis in nigro (3954, 18, 1-2; éd. 182, 1). 1481 : [BComm, 1° BS] B. Thomae catena aurea in Lucam euangelistam. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “18”] (3952, 13v, 26-27). 1518 : [BMP, 1° BS] Thomae catena aurea in Lucam euangelistam. Ex membranis in nigro (3955, 1v, 2). 1533 : [BMP, 1° BS] B. Thome catena aurea in Lucam euangelistam. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine labo (3951, 2, 20). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 198. Thomae Cathena aurea super Lucam. Ex membranis in rubro (3967, 19v, 5). Bibliographie : PELZER, 124-125; San Tommaso e san Bonaventura nella Biblioteca Vaticana. Mostra in occasione del VII centenario (1274-1974), Vatican 1974, 33-34; MANFREDI, 133. vat. lat. 749-821

Vat. lat. 821 XIIe

Parch., s., I + 153 ff., 284 u 193 mm. Aux f. 1 et 89, initiales de couleur sur fond d’or1. f. 3 : quidem// f. 1-153v : HUGO AETHERIANUS, De processione Spiritus Sancti. inc. : “Moyses quondam...”. Origine : italienne, grosse écriture régulière, encre assez brunâtre. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de processione Spiritus Sancti Vgonis Ceseriani [sic], in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo, qui sic incipit Moyses quondam (n° 144). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Summa Hugonis Etheriani de processione spiritus sancti (n° 483). 1475 : [Cyprianus] Vgo Etherianus de Processione spiritus sancti. Ex membranis in rubeo (3954, 21, 11; éd. 184, 35-36 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 3° BS] Hugo Eteranus de processione Spiritus Sancti. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “164”] (3952, 20, 5). 1518 : [BMP, 3° BS] Vgo Eteranus de processione Spiritus Sancti. Ex membranis in rubro (3955, 4v, 21). 1533 : [BMP, 3° BS] Hugo Etrectanus [sic] de processione Spiritus Sancti. Ex membranis in tabulis in fine .III. pagine quidem (3951, 4v, 16). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 184. Hugonis libri III de processione Spiritus Sancti in quorum duobus prioribus est disputatio an Spiritus Sanctus a Patre solo procedat etc. in 3 est firmarum rationum gratiarum etc. Ex membranis in rubro (3967, 18v, 16-18). 1 De style italien, selon une information donnée par le professeur Jean Vezin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

236

CHAPITRE 2

Bibliographie : PELZER, 177-178; MANFREDI, 303.

Vat. lat. 911 XIIIe

Parch., mm.

s., 186 ff. (pas de f. 182 par erreur; f. 186v blanc), 2 col., 302 u 211

f. 1 : natiuitas// f. 1-4v : Index commentarii. f. 5-205v : BONAVENTURA, Commentarius in IIIm librum Sententiarum. (titre rubr.) f. 1 : “Liber tercius Bonauenture”. (texte) inc. f. 5 : “Deus autem...”. Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseurs : le couvent franciscain d’Udine1, dont l’ex-libris est au f. 186 : “Iste liber tertius bonauenture pertinet conuentui Utiny ordinis minorum”; d’après la note au bas du f. 5, le volume a été prêté à un religeux du même ordre : “Iste tercius Bonauenture deputatus est fratri [grattage] post [ce mot barré] de ordine minorum post cuius decessum debetur (?) reuerti prouincie beati Antonii”; au bas du f. 1, ont été rajoutées les armes de Sixte IV : d’azur au chêne de sinople2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Tercius Bonauenture, in pergameno, non bona littera, cum asseribus discopertis cum fundello uiride, incipit Deus autem (n° 246). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno eiusdem forme [= communis], copertum coreo rubeo cum 4or serraturis et est liber tercius (n° 302)3. 1475 : [Bonaventura] Tertius Bonauenture. Ex membranis in pauonazio (3954, 27v, 4; éd. 188, 24) 1481 : [BPont, 5° B] Tertius Bonauenture. Ex membranis in rubeo (3952, 109, 18). 1518 : [BMS, 5° B] Tertius Bonauenture. Ex membranis in rubro (3955, 40, 4). 1533 : [BMS, 5° B] Bonauenture 3us. Ex membranis in rubeo natiuitas (3951, 118v, 2 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 4 c 2 P] N° 1355. Bonauenturae liber tertius. Ex membranis in rubeo (3968, 24, 1). Bibliographie : PELZER, 313-314; MANFREDI, 191 (n’a identifié ni le ms ni les articles de 1475 et 1533). 1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 909 (XIIIe s.). 2 Sixte IV a également fait rajouter ses armes sur deux autres mss provenant d’Eugène

IV (Vat. lat. 1335 et 1991). 3 Deux autres articles de la même armoire peuvent correspondre à ce ms : “Item aliud volumen eiusdem forme ex pergameno, copertum coreo rubeo cum 4or serraturis et est liber tercius” ou : “Item aliud volumen eiusdem forme ex pergameno, copertum coreo rubeo cum 4or serraturis et est liber tercius” (MANFREDI, 192, n° 303 et 304).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 821-938

237

Vat. lat. 914 Parch., XIIIe s., 138 ff. (pas de f. 72 par erreur; + f. 123bis), 2 col., 285 u 195 mm. f. 1-138v : BONAVENTURA, Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum. inc. : “Vbi uenit...”. vat. lat. 821-938

Origine : française, petite écriture régulière. Possesseurs : l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont la signature est au f. 186v : “Manu mea Episcopus M emit Vlixbonensis fr. N Eymerici testis”; le ms est décrit, sauf en 1455 et 15182, dans tous les inventaires. 1443 : Lectura super tercium et quartum Sententiarum, in pergameno, non bona littera, tabulis discopertis, incipit Vbi uenit (n° 318). 1455 : omis. 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Lectura in III° et IIII° Sententiarum. Ex membranis in tabula [corr. en “tabulis”] (3954, 4, 16-17; éd. 166, 20). 1481 : [BSec, 3 arm] Bonauentura super III° et IIII° Sententiarum. Ex membranis [add. : “in tabulis”] (3952, 143v, 10-11). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Bonauentura super III° et 4° Sententiarum. Ex membranis in tabulis ... n° 94 (3851, 106, 18-19 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 7 c 4 P] n° 1490. Bonauentura super 3m et 4m Sententiarum. Ex membranis in tabulis (3968, 31v, 2). Bibliographie : PELZER, 315-316.

Vat. lat. 938 Parch., XVe s. (a. 1419), I + 301 ff. (f. I-Iv, 1 et 299-299v blancs), 2 col., 337 u 236 mm. Aux f. 1v, 2 et 247v, encadrement de feuilles d’acanthe et pastilles d’or; aux f. 1v, 2, 247v et 281, initiales historiées se prolongeant en marge par une bordure de feuilles d’acanthe et pastilles d’or; autres initiales de couleur sur fond d’or. f. 2 : nouo// f. 1v-298v et 300-301v : AUGUSTINUS DE ANCONA, Opera. inc. : “Sanctissimo ac beatissimo...”. (f. 1v-247 : Summa de ecclesiastica potestate; f. 247v-278 : Tractatus super Aue Maria; f. 279-298v: Tractatus super Magnificat; f. 300-301v : Summa de ecclesiastica potestate [fragment]).

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679, 4032 et 4233. 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

238

CHAPITRE 2

Origine : italienne, petite écriture gothique tardive. Le ms a été copié en 1419 pour l’augustin Lucas de Offida1 († 1438), év. d’Ajaccio en 1429, par Iacobus Nicolay, qui signe et/ou date à plusieurs reprises au f. 241 : “Finito fine pia laudetur virgo Maria”, au f. 247 : “Qui dedit hoc scribi nomenque suum docet ibi Est decies quinque sit quinque decem decies sit As quia supplet iunctum Lucas tibi ducit Augustinensem fratrem dictum quod uidi”, suivi de 6 vers et d’une invocation : “Nomen qui scrip

si quis cognoscere gliss sit

Sillaba tunc que Metrum sequent

it queuis requirere gess Iuncta quoque dat documen

um

tum Celi per quod elemen quoque uentrem tunc sibi iung at at” Sub caudam port Versum Iacobus tibi const “Qui scripsit scripta sua dextera sit benedicta” Ianitor est prim Colus submerg

au f. 278 : “Scriptori Christe quam liber explicit iste Inspirare pie digneris dona sophye”, et au f. 298v : “Finitum et scriptum est hoc opus per manus Iacobi Nicolay et alia praecedencia huic operi de alma [...] ad peticionem et requisicionem [...] fratris Luce lectoris de Offida [...] arte pre aliis splend[...] M° CCCC XIX mense ma[...] hora 18 quando predict[...] predicacionem hominibus ante [...]”, suivi d’un distique : “Qui scribit scribat semper cum domino uiuat Viuat in celis cum sancto Bartholomeo”

1 Prov. d’Ascoli-Piceno.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 938-940

239

Possesseurs : l’augustin Lucas de Offida (cf. supra, Origine), qui l’a offert au pape Martin V (1417-1431), dont les armes ont été peintes au bas des f. 1v et 2 : d’azur à la colonne d’or, surmontée de la tiare pontificale; le ms est décrit dans tous les inventaires.

vat. lat. 938-940

1443 : Similis liber, in pergameno, optima littera, cohopertus corio rubeo, cum scutis et clauis paruis, incipit Sanctissimo ac beatissimo (n° 143). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme, copertum coreo rubeo cum 4or serraturis, appellatum Augustinus de Anchona De ecclesiastica Potestate, ex pergameno tantum (n° 341). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Augustinus de Anchona de ecclesiastica potestate. Ex membranis in rubeo (3954, 35, 16-17; éd. 197, 26-27). 1481 : [BComm, 8° BS] Questiones fratris Augustini de Anchona de ecclesiastica potestate. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “390”] (3952, 19, 6-7). 1518 : [BMP, 8° BS] Questiones fratris Augustini de Ancona de ecclesiastica potestate. Ex membranis in rubro (3955, 10v, 7). 1533 : [CPS, 5 arm] Augustinus de Ancona de ecclesiastica potestate. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine nouo (3951, 34v, 3)1. 1550 : [BMS, 11° P] N° 2646. Augustinus de Ancona de ecclesiastica potestate. //f. 32v// Eiusdem tractatus super Aue Maria. Eiusdem tractatus super Magnificat etc. Ex membranis in rubro (3969, 32, 23/32v, 1-2). Bibliographie : PELZER, 365-368; Quinto centenario, 6, n° 8; MANFREDI, Per la ricostruzione della biblioteca di Martino V, in Alle origini della nuova Roma, Rome 1992, 165-166 et 178181; MANFREDI, 212.

Vat. lat. 940 Parch., XIVe s., 349 ff. (f. 349v blanc), 2 col., 338 u 245 mm. Au f. 1, initiale de couleur sur fond d’or, prolongée en encadrement dans les marges gauche, inférieure et droite, avec des feuilles d’acanthe et des fleurettes. Lire les f. 267274 dans l’ordre suivant : 267, 270, 269, 268, 272, 271, 273 et 274 (plusieurs notes marginales restituent l’ordre de lecture). f. 2 : //et naturalis scientia f. 1-343v : PETRUS AUREOLUS, Commentarius in Im librum Sententiarum. inc. : “In nomine omnipotentis...”. f. 344-349 (add.) : Tabula notabilium. Origine : française, petite écriture gothique. Possesseurs : au f. 343, ex-libris gratté lu aux rayons : “Iste liber est magistri Iohannis [...] de [...] Prouincialis fratrum de Carmelo in prouincia Francie. Precio

1 Comme le f. 1 est écrit seulement au verso, le mot-repère a été pris en fait au f. 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

240

CHAPITRE 2

XX florenorum”; le pape Grégoire XII1; le ms est décrit, sauf en 15182, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 4 nov. 1481 au 30 juin 1482 par Antoine de Pignerol, OFM3. 1443 : Scriptum uel glose super primum Sententiarum, in pergameno, mala littera, cohopertus corio [rubeo cum barré] blauo, cum clauis, incipit In nomine omnipotentis (n° 309). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno paulo minoris forme quam regalis, copertum coreo livido cum 4or serraturis et est aliud Scriptum super primum Sententiarum editum per fratrem Petrum Aureoli ordinis fratrum minorum (n° 265). 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Scriptum in primo Sententiarum fratris Petri Aureoli. Ex membranis in turchino (3954, 3v, 13-14; éd. 165, 21-22). 1481 : [BSec, 3 arm] Scriptum fratris Petri Aureoli super primo Sententiarum. Ex membranis in celestino (3952, 143, 18-19). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Scriptum super primum Sententiarum fratris Petri Aureoli. Ex membranis in ceruleo ... n° 2 (3951, 104v, 21-22 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 7 cap. 4 P] N° 1500. Petri Aureoli scriptum super primum Sententiarum. Ex membranis in azuro (3968, 31v, 13). Bibliographie : PELZER, 374-376; MANFREDI, 170.

Vat. lat. 963 Parch., XIVe s., I + 169 ff. (f. 169 blanc), 2 col., 359 u 258 mm. f. 4 : accidit// f. 1-50v : NICOLAUS DE HANAPIS, Liber de exemplis Sacrae Scripturae (cum tabula rubricarum). inc. : “Creatio rerum fuit...”. f. 53v-168v : NICOLAUS DE GORRAN, Themata de sanctis et dominicis diebus (cum tabula rubricarum).

1 Le volume correspond au n° 120 de son inventaire : “Aureoli primi. In secundo folio et naturalis scientia” (éd. MERCATI, 132 et 139, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 3 Texte de la quittance : “Ego magister Antonius de Pinerolio ordinis minorum accepi

mutuo a domino Bartholomeo Aristophilo bibliothecario infrascriptos libros ... Item Petrum Aureoli Super primo Sententiarum ex membranis in celestino... 1481, 4a nouembris – Restituit pridie kalendas iulii (3964, 24; éd. BERTÒLA, Registri, 24, 24-30, n’a pas identifié le ms) – Antoine de Pignerol est possesseur du ms Vat. lat. 894 (XIVe s.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 940-980

241

Origine : France du Sud, écriture gothique. Au f. 168v, invocation de copiste : “Explicit iste liber scriptor sit crimine liber”. vat. lat. 940-980

Possesseurs : au f. I (à lire en retournant le volume), note de prix : “LIII f. VI q. VI”; Petrus de Iudicis1, archev. de Narbonne (1347-1375), dont l’ex-libris est au f. I (à lire également en retournant le volume) : “Liber de exemplis sacre scripture compositus per fratrem Nicholaum de Hanapis de ordine predicatorum et tabula pulcra precedens et themata Nicholai de Dominicis cum aliquibus prosequucionibus [sic] et tabula de predictis thematibus. Et est iste liber Petri Iudicis Sancte Narbonnensis ecclesie archiepiscopi”, et plus bas : “Iste liber est domini Petri Iudicis sancte Narbonensis ecclesie archiepiscopi”; l’év. Martin de Lisbonne († 1383)2, dont l’ex-libris est au f. 169v : “M. M. Episcopus Vlixbonensis emit, frater Nicolaus Eymerici testis”; le ms est décrit, sauf en 1550, dans tous les inventaires3. 1443 : Liber de exemplis sacre scripture, item temata de sanctis et dominicis diebus fratris Nicolai de Dominicis, in pergameno, competenti littera, cohopertus corio olim rubeo modo quasi nigro lacerato, habet catenulam, et incipit Creatio rerum fuit (n° 62). 1455 : [In primo armario a dextera] Item liber mediocris forme De exemplis sacre Scripture a Nicolaus de Napis [sic] et eiusdem Themata de sanctis et dominicis diebus, copertus rubeo lacerato antiquo sine serraturis (n° 65). 1475 : [Libri in theologia] De Exemplis sacre Scripture. Ex membranis in nigro (3954, 7, 6; éd. 170, 29). 1481 : [BComm, 6° BS] De exemplis sacrae scripturae. Ex membranis in nigro [add. marg. : “285”] (3952, 27, 16). 1518 : [BMP, 6° BS] De exemplis Sacrae Scripturae. Ex membranis in nigro (3955, 8, 29). 1533 : [BMP, 6° BS] De exemplis sacre Scripture. Ex membranis in nigro in fine .IIII. pagine accidit (3951, 8v, 4). Bibliographie : PELZER, 419-422; MANFREDI, 39-40 (a donné au ms une origine espagnole).

Vat. lat. 980 Parch., XIVe s., I + 247 ff. (+ f. 62bis; f. 246-247v blancs), 2 col., 340 u 229 mm. Au f. 1, initiale historiée prolongée en marge par un dragon allongé. f. 2 : //Abissus penitencie f. 4 : quod// 1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 4032 et des mss Avignon, Bibl. Mus. Calvet 1348 (XIVe s.), Narbonne, Trésor de Saint-Just 3 (a. 1350), Paris, BnF., lat. 3050 (XIIIe s.) et 3054 (XIIIe s.) et Reims, Bibl. mun. 502 (XIVe s.). 2 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679,

4032 et 4233. 3 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 2* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

242

CHAPITRE 2

f. 1-245v : MAURICIUS PRUVINIENSIS, Distinctiones. inc. : “Circa abiectionem...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseurs : le pape Grégoire XII1; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Distinctiones fratris Mauricii, in pergameno, competenti littera, cohopertus uiride, et incipit Circa abiectionem (n° 53). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Distinctiones fratris Mauritii. Ex membranis in albo [corr. en “nigro reinquinternato”] (3954, 5v, 11; éd. 168, 18-19). 1481 : [BComm, 6° BS] Distinctiones Mauritii. Ex membranis in nigro [add. marg. : “287”] (3952, 27, 20). 1518 : [BMP, 6° BS] Distinctiones Mauritii. Ex membranis in nigro (3955, 8, 33). 1533 : [BMP, 6° BS] Distinctiones Moritii [sic]. Ex membranis in fine .IIII. pagina quod (3951, 8v, 6). 1550 : [BMP, 6° PS] N° 314. Fratris Mauritii distinctiones. Ex membranis in rubro (3967, 26, 8). Bibliographie : PELZER, 442-443 (a daté le ms du XIIIe s.).

Vat. lat. 993 Parch., XIVe s. (sauf les f. 125-126 du XVe s.), 126 ff. (le f. 48 a disparu), 376 u 230 mm. f. 1 : Tullius// f. 1-47v : ALBERTANUS BRIXIENSIS, Opera. inc. : “Inicio et medio...”. (f. 1-4 : De doctrina loquendi et tacendi; f. 4-16v : Liber consolationis et consilii; f. 17-39 : De dilectione Dei et proximi; f. 39-47v : Sermones 5). f. 49-49v : MARTINUS BRACARENSIS seu SENECA (Ps.), Formula uitae honestae. f. 51-74v : PALLADIUS, Opus agriculturae. f. 75-124v : GERVASIUS TILBURIENSIS, Otia imperialia. vat. lat. 980-993

Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possessurs : Thomas Polton, év. de Chichester (1421-1426)2, dont l’ex-libris en partie gratté est au f. 1 : “Liber pro usus (?) domini Thome episcopi Cicestrien-

1 Le volume correspond au n° 164 de son inventaire : “Distincciones fratris Mauricii cum corio uiridi colori. In secundo folio Abissus penitencie” (éd. MERCATI, 141, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 2 Egalement possesseur du ms London, Brit. Libr., Cotton, Nero E. V (XVe s.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 980-993

243

cis”; le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté le 30 avr. 1530 par Niccolò de Aragona († avt. 1539), auditeur de la Rote, pour Clément VII († 1534)1. 1443 : Albertanus de modo dicendi et tacendi, Seneca de forma honeste uite, Palladius de agricultura, opera [sic] imperalia a magistro Geruasio, in uno uolumine, in pergameno, cohopertus corio nigro, incipit Inicio et medio (n° 104). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris ex pergameno cum una serratura cum ligni postibus, copertum coreo croceo, nuncupatum Albertanus De modo tacendi et dicendi (n° 552). 1475 : [Opera diuersarum facultatum] Albertanus. Ex membranis in gilbo (3954, 51, 23; éd. 219, 3 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 7° BD] Albertanus Brixiensis de modo dicendi et tacendi, De amore Dei et proximi et de uitae forma, Palladius Rutilius de Agricultura et magister Geruasius de //f. 52// operibus [sic] imperialibus. Ex membranis in gilbo [corr. en “rubeo”; add. marg. : “772” et “in eodem uolumine”] (3952, 51v, 25-27 et 52, 1)2. 1518 : [BMP, 7° BD] Albertanus Brixiensis de modo dicendi et tacendi, de amore Dei et proximi, et de uite forma, Palladius Rutilius de agricultura et magister Geruasius. Ex membranis in rubro (3955, 24, 14-16). 1533 : [BMP, 7° BD] Albertanus de doctrina dicendi et tacendi. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine Tullius (3951, 20, 9). 1550 : [BMP, 3° PD] N° 648. Albertanus [add. : “Causidicus Brixiensis de Sancta Agatha”] de doctrina dicendi et tacendi. Eiusdem liber de consolatione [add. : “ad instructionem filiorum suorum”]. Idem de amore Dei et proximi. Eiusdem sermo de Sancta Agatha [corr. en : “de confirmatione uite et alia”]. Item Petrus Damiani rima de omnibus ordinibus3. Item Seneca de formula honestae uitae. Item Palladii Rutilii opus de agricultura. Item magistri Geruasii opera [add. : “de otiis”] imperialia [corr. en “imperialibus”]. Ex membranis in rubro (3967, 45v, 3-10). Bibliographie : PELZER, 470-472; FOHLEN, 7, 29 et 43 (simples mentions); Manuscrits classiques latins, III/1, 53-54; MANFREDI, 344-345.

1 Texte de la quittance : “Ego Nicolaus de Aragona, Rote auditor, habui a domino Rom-

mulo custode bibliothece de mandato Smi D. pro negotiis suis ... Gervasius De operibus [sic] imperialibus in membranis, die ultima aprilis 1530 ... – Restituit” (3966, 25; éd. BERTÒLA, Registri, 63, 34/64, 1-4, a identifié le ms). 2 A l’origine, l’article concernant ce ms était d’un seul tenant, mais les descriptions d’autres volumes ont été ajoutées sur les dernières lignes du f. 51v. 3 Ce texte correspond peut-être au f. 48 disparu.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

244

CHAPITRE 2

Vat. lat. 999 Papier (sauf f. 1 en parch.), XVe s. (a. 1437), 125 ff. (f. 124-125v blancs), 2 col., 292 u 208 mm. f. 1v col. 1 : capiti// f. 1v-123v : HENRICUS KALTEYSEN, OP, Cithara spiritualis consolationis (ad Eugenium papam IV – a. 1437). inc. : “Quia beate pater olim improuise...”. à la fin du texte : “Explicit cythare spiritualis consolationis dicta adiuxta in tribulationibus compilata per fratrem Henricum Kaltesen cursorie nimis prauitatis heretice inquisitorem ac sacre theologie professorem ordinis predicatorum inmeritum anno domini 1437 etc”. Origine : italienne, écriture humanistique cursive. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Cithara spiritualis consolacionis, in papiro, mala littera, cohopertus corio rubeo, incipit Quia Beate pater olim improuise (n° 106). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber forme communis ex papiro cum duabus serraturis et cum ligni postibus, copertus coreo vermillo, nuncupatus Cytara spiritualis consolacionis fratris Henrici Caltesen (n° 573). 1475 : [Libri in theologia] Cithara spiritualis consolationis fratris Henrici. Ex papiro in rubeo (3954, 6v, 24-25; éd. 170, 15-16). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Cithara spiritualis consolationis fratris Henrici Kaltesen. Ex papiro in rubeo (3952, 168, 16-17). 1518 : [BPS, 1 c 1 B] 29. Cythara spiritualis per fratrem Henricum Kaltesen. Ex papiro in rubro (3955, 59v, 9). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Cythara spiritualis. Ex papiro in rubeo in fine prime carte capiti .... n° 39 (3951, 49v, 7). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1573. Cythara spiritualis consolationis a fratre Henrico Caltysiense [sic] compilata. Ex papiro in albo (3968, 35v, 1-2). Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 94 n. 5 (ont identifié le ms en 1455); PELZER, 482; MANFREDI, 358.

Vat. lat. 1004 Parch., XIIIe s., 125 ff. (f. 82-82v blancs), 305 u 210 mm. Recueil de deux parties : 1) f. 5-81; 2) f. 1-4 et 83-125, 2 col. f. 5 (1er du texte) : et cetera// vat. lat. 9991004

1 — f. 5-81v : PETRUS CANTOR, Distinctiones. titre : “Distinctiones magni [sic] Cantoris Parisiensis”. inc. : “Abel dicitur ecclesie...”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 999-1004

245

2 — f. 1-4v : REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae (fragm.). inc. : “Aaz apprehendes...”. expl. mut. : “... siue sollemnis siue festiuitas aut solempnitas//”. f. 83-125 : REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae. inc. : “Aaz apprehendes...”. Origine : italienne, petites écritures régulières. Possesseurs : Sinigerio de Tarente (XVe s.), qui a mis le volume en gage d’après la mention du f. 125v : “Io. Iuliano seruidore di Maestro Sinigerio de Taranta o sschrito di mia propria (?) mano per achonoscere el dito libro”; le ms est décrit dans tous les inventaires1. 1443 : Distinctiones magni [sic] Cantoris Parisiensis secundum alfabetum, item interpretacionis [sic] nominum Ebreorum per alphabetum, in pergameno, bona littera, cum fundello albo, et incipit Abel dicitur Ecclesie (n° 52). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item unus liber communis forme, ex pergameno cum una serratura et cum ligni postibus, copertus coreo in dorso albo, nuncupatus Distinctiones magistri Cantoris parisiensis (n° 309). 1475 : [Libri in theologia] Distinctiones magni [sic] Cantoris Parisiensis. Ex membranis [add. : “in tabulis”] (3954, 6, 31; éd. 169, 26). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Distinctiones magni [sic] Cantoris Parisiensis et interpretationes nominum hebreorum. Ex membranis in tabulis (3952, 166v, 20-21). 1518 : [BPS, 1 c 1 B] 20. Distinctiones magistri Cantoris Parisiensis et interpretationes nominum hebreorum. Ex membranis in tabulis (3955, 59, 3334). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Distinctiones magistri Cantoris. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta etc ... n° 20 (3951, 49v, 6). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1565. Magni [sic] Cantoris Parisium distinctiones secundum alphabetum ordine – N° 1566. Item interpretationes nominum hebreorum incipientes ad A littera. Ex membranis in tabulis (3968, 35, 5-7). Bibliographie : PELZER, 487-488; MANFREDI, 194-195; FOHLEN et PETITMENGIN, 5 n. 22.

1 Les deux parties du ms ont été décrits dans l’inventaire de 1550 comme formant deux volumes séparés.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

246

CHAPITRE 2

Vat. lat. 1016 Parch., XIVe s. (2° moitié), III + 262 ff. (f. IIIv et 5v blancs; foliotation ancienne en chiffres romains), 2 col., 296 u 216 mm. Les f. I-II et 261-262 sont constitués par des fragments de comptes italiens du XVe s.1. f. 1-214 : HERMANNUS DE PRAGA, Opusculum de casibus diuersis (cum glossis). inc. : “Hoc opusculum...”. f. 215-259v : Repertorium in opusculo Hermanni de Praga. Origine : France du Sud (?), écriture bâtarde. Le ms a été écrit par le même copiste que le Vat. lat. 2672. Possesseurs : l’év. Martin de Lisbonne († 1383)2, dont les ex-libris sont aux f. 214v : “XXVIII fl. II. M episcopus Vlixbonensis emit etc. fr N Eymerici testis” et 260v : “XXVIII fl. 1 sol. ex. M episcopus Vlixbonensis emit etc. fr N Eymerici testis”; au f. 260, note de prêt en hébreu; le ms, qui a été emprunté le 25 nov. 1443 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468) et restitué après son décès3, est décrit, sauf en 14554 et en 1533, dans tous les inventaires5. 1443 : Concordancie casuum theologorum et canonicorum, in pergameno, bona littera quasi cursiua, cohopertus corio uiride quasi albo, incipit Hoc opusculum [note marg. : “Habuit suprascriptus dominus cardinalis sancti Sixti die XXV nouembris 1443”] (n° 67). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Concordantie noui et veteris Testamenti. Ex membranis in uiridi (3954, 6, 36; éd. 169, 2 – l’article a été ajouté). 1481 : [BSec, 2 arm] Casus decretalium. Ex membranis in tabulis albeis (3952, 122v, 20). 1518 : [BPS, 2 arm] 104. Concordantie canonum. Ex membranis in uiridi (3955, 81v). 1533 : omis.

1 On lit les noms suivants : “Binducio Gratiani castellano Sassari”, “Lando Angeli,

castellano Sassari”, “Brunettino castellano turris [.....] ciuitatis Massane”. 2 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1176, 2085, 2672, 2679, 4032 et 4233. 3 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623,

677, 703, 1019, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344). 4 L’article de 1455 donné par MANFREDI, 38-39, n° 63 : “[In primo armario a dextera]

Item liber parvus appellatus Concordancia theologorum et decretorum, copertus corio rubeo cum 4 gafetis”, ne peut convenir au ms Vat. lat. 1016, dont les dimensions ne correspondent pas avec le terme “paruus”, et dont la reliure n’est pas “in rubeo”. 5 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 22* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1016-1019

247

1550 : [BPS, 1 arm] N° 1920. Hermanni de Praga Tractatus super opusculo de casibus diuersis. Ex membranis in tabulis (3968, 61v, 11-12). Bibliographie : PELZER, 515-516; J. BRINKTRINK, Hermann von Praga, ein vergessener Kanonist und Theolog der 14 Jahrhunderts, in Miscellanea F. Ehrle, I, Rome 1924, 366-373; G. MERCATI, Intorno a due codici Vaticano di Ermanno di Praga, in Miscellanea F. Ehrle, I, Rome 1924, 459-462, pl. 2 [= f. 214v, détail] et pl. 3 [= f. 260v, détail]; KUTTNER, I, 33-34.

Vat. lat. 1019 Parch., XVe s. (a. 1440), II + 180 ff. (+ f. 1bis; f. 180v blanc), 305 u 210 mm. Sur le f. Iv de garde, étiquette avec l’indication du contenu et le n° de 1550 : “Bernardus Rogerio [sic] promptuarium ecclesiae. 2662”. vat. lat. 10161019

f. 1 : sanctificeret// f. 1-180 : BERNARDUS DE ROSERGIO, Promptuarium ecclesiae. inc. : “A summo celo...”. Origine : française, écriture gothique cursive. Le ms a été copié à Toulouse en 1440, d’après le colophon du f. 180 : “Patratum fuit Tholose hoc promptuarium die prima marcii anno a natiuitate domini nostri Ihesu Christi millesimo quadringentesimo quadragesimo”. Possesseurs : le ms, emprunté le 18 fév. 1447 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468)1 qui a fait peindre ses propres armes au f. 1 (d’or au château de sable fenêtré de gueules à la bordure d’azur fleurdelisée d’or), a été restitué après son décès; il est décrit dans la liste et, sauf en 1455 et en 1481, dans tous les inventaires. Liste : Promptuarium ecclesie, in pergameno copertum corio rubeo modo florentino, incipit A summo celo, signatus 406 (n° 42). 1443 : Item quendam librum in pergameno, scriptum nouum, cohopertum de rubeo, in quo est tractatus de potestate pape compillatus per dominum prepositum Theolosanum [sic] [note en marge des articles 339-342 qui ont été copiés comme un seul paragraphe : “Istos libros habuit Reuerendissimus dominus Cardinalis sancti Sixti die XVIII Februarii 1447”] (n° 342). 1455 : omis2.

1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1032 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344). 2 Le seul ms contenant ce texte décrit en 1455 correspond au ms Vat. lat. 1021, dans lequel le colophon original, au nom d’Eugène IV et daté de mars 1446, a été corrigé au nom de Nicolas V et daté de fév. 1447, on lit au f. 119 : “Fuit hic liber compilatus et completus Rome anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto [sur grattage : “VII Kalendas aprilis”] pontificatus domini [sur grattage : “Nicolai”] quarti [corr. en “quinti”] anno [sur grattage : “primo”] ...” (MANFREDI, 269-270, n° 426).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

248

CHAPITRE 2

1475 : [Libri in theologia] Promptuarium ecclesie. Ex membranis in pauonazio (3954, 5, 15; éd. 167, 16). 1481 : omis. 1518 : [BMS, 5° B] Promptuarium ecclesie a Bernardo de Rosergio compositum. Ex membranis in rubro (3955, 40, 1). 1533 : [BMS, 5° B] Promptuarium ecclesie magistri Ecclesie Tolosane. Ex membranis in rubeo sanctificor [sic] (3951, 118, 20-21 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2662. Bernardi de Rogerio [sic] promptuarium ecclesie. Ex membranis in rubeo (3969, 34, 1-2). Bibliographie : PELZER, 520-521; T. IZBICKI, Notes on the manuscript library of Cardinal Iohannes de Turrecremata, in Scriptorium, 35/2 (1981), 309 (brève mention).

Vat. lat. 1032 XIVe

Parch., s., 256 ff. (+ f. 131bis et 229bis; f. 24v et 131bisv blancs), 2 col., 349 u 241 mm. (sauf f. 131 : 95 u 88 mm.). Au f. 35, initiale historiée (le maître enseignant à ses disciples) se prolongeant en marge par des bandeaux rouges et bleus ornés d’animaux et de créatures fantastiques. f. 4 : XIX// f. 1-34v : Indices plurimi in Quodlibeta XIV. f. 35-244 : GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodlibeta V-XIV. Origine : italienne, écriture gothique. Nombreuses mentions de “pecie” (cf. PELZER, Godefroid de Fontaines...). Possesseurs : Coluccio Salutati († 1406), qui indique au f. 1 le nombre de feuillets : “152. Carte CCLXIIIIor (ex “CCLXII”)” et qui signe au f. 256 : “Liber Colucii Pyeri de Stignano”; le ms, qui a été emprunté le 18 fév. 1446 par Juan de Torquemada († 1468) et restitué avant son décès1, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Item quendam librum antiquum, in pergameno scriptum, in quo sunt plura quodlibeta doctorum theologie, cohopertus corio albo (n° 341). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme, copertum coreo albo cum serraturis quatuor, appellatum Quodlibeta Gofridi (n° 323). 1475 : [Libri in theologia] Quodlibetum Gothfredi. Ex membranis in albo (3954, 7v, 18; éd. 171, 32). 1481 : [BComm, 6° BS] Quodlibetum Gotfredi. Ex membranis in gilbo [add. marg : “293”] (3952, 26, 8). 1 La note de prêt est en marge des n° 339-342 qui ont été copiés en un seul paragraphe :

“Istos libros habuit Reuerendissimus dominus Cardinalis sancti Sixti die XVIII Februarii 1447”. Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1019 et 1473 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1019-1037

249

1518 : [BMP, 6° BS] Quodlibetum Gotfredi. Ex membranis in gilbo (3955, 7v, 7). 1533 : [BMP, 6° BS] Quodlibetum Gotifredi. Ex membranis in gilbo in fine .IIII. pagine XIX (3951, 7v, 6). 1550 : [BMP, 6° PS] N° 304. Gotfredi XIIII quodlibetum. Ex membranis in albo (3967, 26v, 6). Bibliographie : A. PELZER, Godefroid de Fontaines, les manuscrits de ses Quolibets conservés à la Vaticane et dans quelques autres bibliothèques, in Rev. Néoscolastique de Philos., août-nov. 1913, 31-43 (description complète et étude très détaillée des mentions de “pecie”); PELZER, 538-541 (a donné par erreur “1446” pour la mort de Salutati); B. ULLMAN, The Humanism of Coluccio Salutati, Padoue 1963, 185-186, n° 83; MANFREDI, 201-202 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et a donné au ms une origine française).

Vat. lat. 1037 XIVe

Parch., s., III + 144 ff. (+ f. 56bis et 88bis; f. IIv-IIIv et 144-144v blancs), 285 u 219 mm. Le n° de 1550 a été inscrit au f. Iv : “3070”. vat. lat. 10191037

f. 1 : predicatoribus// f. 1-131 : GUILLELMUS DE SANCTO AMORE, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae. titre : “Collectio catholice et canonice scripture...”. inc. : “Sapienciam...”. f. 131-143v : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De opere monachorum. Origine : France du Sud, écriture cursive. Possesseurs : au f. I de garde, cote ancienne (?) : “LXVIII”1 et deux notes d’estimation : “extimatus VIII florenos” et “Liber Almacani [sic] contra mendicantes tax ad VI fran”; le ms, qui a été emprunté le 10 mars 1444 par le protonotaire de Mantoue, est décrit dans tous les inventaires2. 1443 : Almachanus contra mendicantes, in pergameno, bona littera cursiua, copertus corio uiridi, et incipit Sapienciam [note marg. : “Habuit dominus prothonotarius de Mantua 10 marcii 1444”] (n° 66). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum corio viridi, nuncupatum Collectio scripture catholice contra curiosos religiosos (n° 352). 1 Les mss Vat. lat. 310, 377, 1351, 4014 et 4304 portent aussi une cote en chiffres romains. 2 Si les inventaires de 1455 et 1475 donnent le titre du f. 1, les autres donnent le titre du

f. I de garde, provenant du ms Vat. lat. 1033 (a. 1303) contenant effectivement le De quaestionibus Armenorum de Richard Fitzralph, év. d’Armagh (1347-1360), et dont le verso porte un acte promulgué entre 1352 et 1357 par Innocent VI (1352-1362), concernant Gilles de Bethaillé, curé de la paroisse Saint-Adrien, et adressé à l’archevêque de Toulouse (Stephanus Aldobrandi, 1350-1360) et aux évêques de Béziers (Hugo de la Jugie, 1349-1371) et de Lavaur (Archambaldus de Lautrico, 1348-1357).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

250

CHAPITRE 2

1475 : [Libri in theologia] Collectio catholice scripture. Ex membranis in viridi (Vat. lat. 3954, 7v, 11; éd. 171, 25). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Almacanus. Ex membranis in viridi (3952, 167, 25). 1518 : [BPS, 1 c 1 B] 32. Armacanus contra mendicantes. Ex membranis in viridi (3955, 59v, 12). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Armacanus. Ex membranis in uiridi finiens in prima carta predicatoribus ... n° 32 (3951, 49v, 17). 1550 : [BMS, 5 c ad par] N° 3070. Armachani liber contra mendicantes. Ex membranis in uirido (3969, 56v, 11). Bibliographie : PELZER, 544-546; KUTTNER, I, 33-34; MANFREDI, 220-221.

Vat. lat. 1038 Parch., XIVe s. (a. 1357), 175 ff. (+ f. 54bis), 2 col., 372 u 255 mm. f. 2 : //doctos artis f. 4 : autem// f. 1-175v : THOMAS BRADWARDINE, Summa contra Pelagianos. inc. : “Magnorum...”. Origine : française, écriture cursive. Le ms a été achevé en 1357 à Paris par Baptista de Dyest, qui signe et date au f. 175v : “Explicit istud opus de causa dei contra Pelagium et de uirtute causarum uirtute [sic] dei causa [sic] causarum perscriptum Parysius anno domini M° CCC LVII in crastino sancto Lamberti episcopi Leodiensis cuius dyocesis fuit scriptor. Inchoat artiste manus hoc opus id scio quis te Complet. Baptiste de Dyest nomen gerit iste Et finis te scriptor laudat pie Christe.” (en bleu) “Explicit summa magistri Thome Bradwardyni (en rouge) de causa dei contra Pelagianos anno domini M° CCC° LVII°”. Possesseurs : le pape Grégoire XII1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Suma [sic] Thome Braduardi contra Pellagianos, in pergameno, littera cursiua, cohopertus uiride, et incipit Magnorum (n° 65). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Summa magistri Thome Braduardini Anglici (n° 441). 1475 : [Libri in theologia] Summa magistri Thome de causa dei contra Pelagium. Ex membranis in pauonazio (3954, 6, 14-15; éd. 169, 12-13) 1 Le volume correspond au n° 57 de son inventaire : “Summa magistri Thome Bradwardi. In secundo folio doctos artis” (éd. MERCATI, 132 et 136, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1037-1063

251

1481 : [BComm, 6° BS] Summa magistri Thome Branduardini [sic] Anglici contra Pelagianos. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “279”] (3952, 27, 2-3). 1518 : [BMP, 6° BS] Summa egregii doctoris Brauardini de causis contra Pelagium. Ex membranis in gilbo (3955, 8, 18). 1533 : [BMP, 6° BS] Summa magistri Thome Brauardini. Ex membranis in rubeo in fine .IIII. pagine autem (3951, 8, 19). 1550 : [BMP, 5° PS] N° 293. Braduardini contra Pelagianos summa. Ex membranis in rubro (3967, 24v, 18). Bibliographie : PELZER, 546-547; Colophons de manuscrits, I, n° 1627; MANFREDI, 278-279 (n’a pas signalé le colophon du f. 175v). vat. lat. 10371063

Vat. lat. 1063 Parch., XVe s., 154 ff. (f. 5-5v blanc), 216 u 140 mm. f. 1 : romana// f. 1-163 : HIERONYMUS ALIOTTI, De monachis erudiendis (ad Eugenium papam IV — a. 1444). Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms, qui est probablement l’exemplaire de dédicace au pape, copié trop tard pour figurer dans l’inventaire de 1443, est décrit, sauf en 1475 et 1481, dans tous les inventaires; il a été emprunté vers 1484-1485 par Filippo Gara1. 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme cum 4or serraturis ex pergameno, copertum coreo nigro, nuncupatum De monachis erudiendis (n° 442). 1475 : omis. 1481 : omis. 1518 : [BPS, 5° B] Hieronymus monachus Aretinus ad Eugenium IIII de monachis erudiendis. Ex membranis in nigro (3955, 52v, 13-14). 1533 : [BPS, 5° B] Hieronymus monachus De monachis erudiendis. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine romana (3951, 26v, 21). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 236. Hieronymi Aretini libri II de monachis erudiendis. Ex membranis in rubro (3967, 22, 20). Bibliographie : PELZER, 617-618; MANFREDI, 279 (a identifié le ms mais pas l’article de 1533).

1 Texte de la quittance : “Ego Philippus Gara accepi duos libros, uidelicet unum Hyeronimi [sic] Aretini de monachis erudiendis in paonacio ex membranis ... et hec a reverendo domino priori Sancte Balbine” (3966, 31; éd. BERTÒLA, Registri, 33, 1-3, a identifié le ms et les articles de 1518 et 1533).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

252

CHAPITRE 2

Vat. lat. 1094 Parch., XIVe s., 149 ff. (f. 66v, 67v-69 et 148v-149 blancs), 2 col., 320 u 232 mm. Aux f. 1, 6v, 16, 70, 72, 111v, 114, 121v, 124, petites initiales historiées de couleur sur fond or se prolongeant dans les marges par des feuilles d’acanthe ornées de pastilles d’or. Les f. 1-2 de garde proviennent d’un ms du XIVe s. (folioté 32-33) contenant un fragment du liv. V de la Summa (?) de Alexander (de Hales ?)1. Sur une étiquette de parchemin collée au revers du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Vgolinus in quarto sententiarum. 270”. f. 2 : //autem sine determinatione f. 5 (3° du texte) : quanta// f. 3-148 : HUGOLINUS DE MALABRANCA, Commentarius in IVm librum Sententiarum. inc. : “Exemplum...”. Origine : italienne, diverses écritures gothiques (f. 3-62v et 70-142; f. 63-64; f. 142v-148). Possesseurs : le pape Grégoire XII2; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 31 mars au 30 mai 1478 par Jacques de Cotthem, prêtre du diocèse de Cambrai et pénitencier de Sixte IV3. 1443 : Vgolinus super quarto libro Sententiarum, in pergameno, littera mala, cohopertus olim rubeo, cum tabulis et scutis, incipit Exemplum (n° 312). 1455 : omis. 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Vgolinus super IIII° Sentenciarum. Ex membranis in rubeo (3954, 4, 24; éd. 166, 27). 1481 : [BComm, 5° BS] Vgolinus ordinis praedicatorum super IIIIor libros Sententiarum. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “242”] (3952, 24v, 1314). 1518 : [BMP, 5° BS] Vgolinus ordinis praedicatorum super IIIIor libros Sententiarum. Ex membranis in rubro (3955, 7, 12). 1533 : [BMP, 5° BS] Vgolinus super IIII libro Sententiarum. Ex membranis in rubro in fine .III. pagine quem [sic] (3951, 7, 13). 1 Deux rubriques : “De statu monachorum et aliorum religiosorum. Rubrica. 35” et “De

censibus et exactionibus et procuracionibus. 39”. 2 Le volume correspond au n° 94 de son inventaire : “Hugolinus. In secundo folio autem sine determinatione” (éd. MERCATI, 138, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 3 Texte de la quittance : “Ego Iacobus de Cotthem, presbyter Cameracensis diocesis et

S. D. N. pape penitentiarius minor, recepi a domino Platina bibliothecario eiusdem S. N. librum Hugolini ordinis predicatorum super IIIIor libris Sententiarum ex membranis et rubro cum cathena, ultima die mensis marcii anno Domini MCCCCLXXVIII. Ita est Iacobus de Cotthem – Restituit III° kalendas iunias” (3964, 12; éd. BERTÒLA, Registri, 13, 20-24, a identififé le ms et les articles de 1475, 1481, 1518 et 1533, en précisant que, même si le motrepère ne correspond pas, il s’agit sûrement de ce volume).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1094-1104

253

1550 : [BMP, 5° PS] N° 270. Vgolinus in IIII° sententiarum. Ex membranis in rubro (3967, 23v, 17). Bibliographie : PELZER, 694-697.

Vat. lat. 1104 Parch. (sauf f. 122-125 en papier), XIVe-XVe s., 126 ff. (f. 121v blanc), 2 col., 308 u 230 mm. vat. lat. 10941104

f. 2 : //metis que f. 3 : sunt// f. 1-121 : GREGORIUS ARIMINENSIS, Lectura in Im librum Sententiarum. inc. “Circa prologum...”. f. 122-125v : Tabula lecturae Gregorii Ariminensis in Im librum Sententiarum. Origine : italienne, petite écriture cursive d’une encre brunâtre. Possesseurs : au f. 149v, ex-libris en partie grattée (on lit seulement : “... de ciuitatibus Venetiarum”); le pape Grégoire XII1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Questiones Gregorii Ariminensis super primo Sententiarum, in pergameno, pexima littera, cum tabulis et clauis, choopertus [sic] corio rubeo, et incipiunt Circa prologum (n° 316). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item aliud volumen ex pergameno mediocris forme, copertum coreo rubeo cum duabus serraturis et est Lectura primi Sententiarum edita a fratre Gregorio de Arimino ordinis fratrum heremitarum sancti Augustini (n° 266). 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Gregorius de Ariminio in primo Sentenciarum. Ex membranis in rubeo (3954, 4, 12-13; éd. 166, 17). 1481 : [BComm, 5° BS] Gregorius Ariminensis super primo Sententiarum. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “265”] (3952, 24v, 11-12). 1518 : [BMP, 5° BS] Gregorius Ariminensis super primo Sententiarum. Ex membranis in rubro (3955, 7, 11). 1533 : [BMP, 5° BS] Questiones Gregorii super V [sic] Sententiarum. Ex membranis in rubeo in fine .III. pagine sunt (3951, 7, 11). 1550 : [BMP, 5° PS] N° 269. Gregorius de Arimino in primo sententiarum. Ex membranis in rubro (3967, 23v, 18). Bibliographie : PELZER, 713-714; MANFREDI, 171 (a identifié le ms dans l’inventaire de Grégoire XII).

1 Le volume correspond au n° 26 de son inventaire : “Questiones sententiarum. In secundo folio metis que” (éd. MERCATI, 138, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

254

CHAPITRE 2

Vat. lat. 1111 Parch., XIVe s., 89 ff. (f. 70v blanc), 2 col., 315 u 217 mm. f. 1-70 et 71-89v : ROBERTUS HALIFAX, Commentarius in Im et IIm libros Sententiarum. inc. : “Vtrum commensuracio...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 15181, dans tous les inventaires. 1443 : Albertus Alifas super Sententiis, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis, cohopertus uiride, incipit Vtrum commensuracio (n° 317). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris ex pergameno copertum coreo croceo cum duabus serraturis appellatum Lectura Ruberti Eliphas super primo et secundo sententiarum (n° 317). 1475 : [Libri et scripta in sentenciis] Robertus Eliphas in primo et secundo Sentenciarum. Ex membranis in albo (3954, 4v, 14-15; éd. 167, 2-3). 1481 : [BSec, 3 arm] Robertus Alifas super primo et secundo Sententiarum. Ex membranis [add. : “in tabulis”] (3952, 143, 26-27). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Robertus Alifus [sic] super primo et secundo Sententiarum. Ex membranis in tabulis ... n° 102 (3951, 106v, 16-17 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 7 c 4 P] N° 1502. Robertus Alifas super primum et 2m Sententiarum. Ex membranis in tabulis (3968, 31v, 15). Bibliographie : PELZER, 729-730; MANFREDI, 199.

Vat. lat. 1122 vat. lat. 11111122

Parch., XIVe s. (fin), I + 293 ff. (f. 156v, 209-209v, 255-256v et 267v blancs), 2 col., 365 u 260 mm. Une vingtaine d’initiales historiées, prolongées en marges par des bordures de feuilles d’acanthe. Au f. I, indication du contenu2 : “Liber Iohannis archiepiscopi Pragensis de beata virgine contra apologum” et longue table des matières détaillée. f. 4 : des// f. 1-293v : IOHANNES DE IEZENSTEIN, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis3. inc. : “Ad perpetuam rei memoriam...”. Origine: allemande, écriture gothique régulière4. 1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 2 Le libellé et l’écriture de cette note sont identiques à l’inventaire de 1475. 3 Pour le détail des textes, cf. PELZER, op. cit. infra. 4 Ce ms fait exception, car le terme “ultramontana” désigne généralement une origine française.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1111-1122

255

Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 9 septembre 1497 par Jacopo Serra, archev. d’Arborensis (auj. Torres)1. 1443 : Liber Iohannis archiepiscopi Pragensis de beata uirgine, in pergameno, optima littera ultramontana, copertus rubeo, cum clauis ereis [sic], uolumen satis magnum, et incipit Ad perpetuam rei memoriam (n° 41). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Liber Johannis Archiepiscopi Pragensis de Beata Virgine contra Apologum. Ex membranis in rubeo (3954, 5, 18-19; éd. 167, 19-20). 1481 : [BComm, 6° BS] Ioannis Pragensis inuectiua contra Aldebertum et multi eiusdem tractatus. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “277”] (3952, 27, 13-14). 1518 : [BMP, 6° BS] Ioannis Pragensis inuectiua contra Aldebertum et multi alii tractatus. Ex membranis in rubro (Vat. lat. 3955, 8, 26-27). 1533 : [BMP, 6° BS] Ioannis Pragensis de b. Virgine. Ex membranis in rubro in fine .IIII. pagine des (3951, 8v, 2). 1550 : [BMP, 4° PS] N° 226. Ioannis Pragensis liber contra Apologon Adalberti. Eiusdem libri .II. de visitatione b. Mariae Virginis. Eiusdem liber de potestate clauium et de veritate Vrbani [et de consideratione et de bono mortis : ces mots cancellés et corr. en : “Eiusdem dialogi ad Adrianum Gurunensem”]. Idem de [sic] quid sit mors et de medicis et medicamentis [”carnalibus” add.]. Eiusdem libri .IIII. quod mors omnes aequales reddat. Eiusdem oratio pro bono fine [sic] mortis. Eiusdem dialogorum liber ad honorem b. Gregorii. Idem de alloquio diaboli. Idem de doctrina angelica. Idem qualiter anima ad corpus et de iustitia. Idem quod nemo leditur nisi ad [sic] se ipso et de .VI. aetatibus hominis. Idem de tribus malis mundi et de .VII. peccatibus mortalibus. Idem super psalmum ’Noli aemula’ et multe orationes in honorem multorum sanctorum. Eiusdem historia de uisitatione b. Mariae Virginis. //f. 22// Eiusdem missa de transfixione b. Mariae Virginis. Idem Miraculis [sic] Mariae Virginis. Eiusdem acta in curia Romana. Eiusdem homeliae et uarii sermones. Eiusdem liber de fuga saeculi. Eiusdem liber de laudibus nominis Iesu Christi et b. Mariae Virginis. Eiusdem liber de diuinibus nominibus. Ex membranis in rubro (3967, 21v, 10-24/22, 1-7). Bibliographie : PELZER, 749-763.

1 Texte de la quittance : “Ego Iacobus archiepiscopus Arborensis S. D. N. vicarius confiteor habuisse et recepisse a reverendo espicopo Ternensi bibliotecario S. D. nostri ... et alium librum intitulatum liber Iohannis Pragiensis [sic] in Sermones beate Virginis ex membranis in rubeo cum cathena [?], quem promitto ut supra restituere, scriptum presens cirografum manu propria, die VIIII setembris 1497” (3966, 46; éd. BERTÒLA, Registri, 85, 513, a identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

256

CHAPITRE 2

Vat. lat. 1157 Parch., XIIIe s., 148 ff., 2 col., 335 u 215 mm. f. 1 : est// f. 1-148v : PETRUS DE CAPUA, Alphabetum in arte sermocinandi. inc. : “Dilectis plurimum diligendis...”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : l’abbaye cistercienne Santa Croce di Gerusalemme à Rome1, dont l’ex-libris gratté (lu aux rayons), avec l’indication des cahiers, figure en haut du f. 89 : “Liber sancte Crucis de Urbe in XVIII qt.”2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Ars sermocinandi, in pergameno, bona littera, cum tabulis sine cohopertura, incipit Dilectis plurimum diligendis (n° 58). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen ex pergameno communis forme absque serraturis et absque coreo, copertum postibus, nuncupatum Alphabetum in arte sermocinandi (n° 470). 1475 : [Libri sermonum] Ars sermocinandi. Ex membranis in tabulis (3954, 8, 9; éd. 172, 4). 1481 : [BSec, 2 c Spal] Ars sermocinandi. Ex membranis in tabulis (3952, 201v, 5). 1518 : [BPS, 2 c 6 B] 16. Ars sermocinandi. Ex membranis in tabulis (3955, 72, 17). 1533 : [BPS, 2 c 6 B] Ars sermocinandi. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta est ... n° 16 (3951, 65v, 3). 1550 : [BPS, 5 c Spal] N° 1428. Magistri Petri liber de arte sermocinandi per alphabetum. Ex membranis in tabulis (3968, 26v, 20)3. Bibliographie : E. M. MARTINI, Intorno a Pietro Capuano, cardinale scrittore, in Archiv. stor. della prov. di Salerno, 1 (1921), 80-90, 252-257 et 295-311; MANFREDI, 294-295 (a cité l’article de 1443, sans le publier, et n’a pas signalé l’ex-libris du f. 89).

Vat. lat. 1174 Parch.,

XIIIe

s., 139 ff., 2 col., 280 u 190 mm.

f. 2 : //albedine hic

1 Egalement possesseur des mss Paris, BnF, lat. 826 (XIIIe s.), Roma, Bibl. Casanat., B. II. 9 (XVe s.), Reg. lat. 2093 (XIIIe s.), 2094 (XVe s.), 2095 (XIIIe-XIVe s.), 2096 (XIVe s.), 2098 (XIIe s.), Vat. lat. 224 et 375 (tous deux du XVe s.). 2 Dix-huit quaternions forment effectivement 144 feuillets. 3 L’article a été barré et remplacé par la description de l’actuel ms Vat. lat. 2942 (auquel

Ranaldi avait donné la cote 24*): “Iohannes Boccacius de montibus, fluminibus, lacubus, fontibus, nemoribus, paludibus et siluis. M. Varro de lingua latina. Ex papiro in albo”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1157-1176

257

f. 10 (2e f. du texte) : genere// f. 1-8v : Excerpta diuersa quaedam ex Augustini operibus. f. 9-64v : PRAEPOSITINUS CREMONENSIS, Summa contra haereticos. inc. : “Qui producit uentos...”. f. 65-137 : HUGO DE SANCTO CARO, Opera. (f. 65-135v : Commentarius in IVm librum Sententiarum; f. 135v-137 : Quaestio de dotibus resurgentium). f. 137-139v : HILDEBERTUS CENOMANNENSIS, Epistula 2. Origine : italienne, plusieurs petites écritures régulières. Possesseurs : au f. 139v, note d’estimation : “Summa magistri Prepositini ducatus .I.”; le pape Grégoire XII1; au f. 1, deux notes : “396” (à lire en retournant le volume)2 et : “Ex collegio”; le ms est décrit dans tous les inventaires.

vat. lat. 11571176

1443 : Summa Prepositini, in pergameno, diuersarum litterarum non bonarum, sine tabulis, incipit Qui producit uentos (n° 319). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen communis forme ex pergameno, copertum corio rubeo cum 4or serraturis, appellatum Summa magistri Prepositini (n° 347). 1475 : [Lecture in iure canonico] Summa magistri Propositini [sic]. Ex membranis in pauonazio (3954, 43, 10; éd. 208, 22). 1481 : [BPont, 10° B] Summa magistri Prepositimi [sic]. Ex membranis in rubeo (3952, 115, 26). 1518 : [BMS, 10° B] Summa magistri Prepositini. Ex membranis in rubro (3955, 43v, 10). 1533 : [BMS, 10° B] Summa magistri Prepositini. Ex membranis in rubeo genere (3951, 123v, 19 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 2 c ad par] N° 2726. Prepositi [sic] summa. Ex membranis in rubro (3969, 37v, 16). Bibliographie : LAURENT, 54-57; MANFREDI, 216-217 (n’a pas identifié le ms dans l’inventaire de Grégoire XII).

Vat. lat. 1176 Parch., XIVe s., 176 ff. (f. 175 blanc), 420 u 302 mm. f. 1 : cogitationes// f. 1-151v : RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Opera. inc. : “Expeditus per dei gratiam...”. 1 Le volume correspond au n° 46 de son inventaire : “Summa Prepositi. In secundo folio albedine hic” (éd. MERCATI, 138, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305. 2 Cote correspondant peut-être à l’inventaire perdu d’Eugène IV.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

258

CHAPITRE 2

(f. 1-136v : Summa de poenitentia, liv. III; f. 137-174v : Summa de poenitentia [extr. liv. I]). f. 152-175v : Concordantia Bibliae (fragm.). Origine : France du Sud, plusieurs écritures gothiques. Le copiste des f. 1-72 signe au f. 72 : “Hucusque scripsit Iohannes Petri”. Possesseur : l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont l’ex-libris figure au f. 176 : “M. M. Vlixbonensis episcopus emit. F. N. Eymerici testis”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de nobilitate anime et custodia sui et est tercia pars libri qui intitulatur de donis, in pergameno, bona littera, cohopertus blauo, uolumen magnum, et incipit Expeditus per dei gratiam (n° 51). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen regalis forme ex pergameno absque serraturis, copertum coreo viridi, nuncupatum Liber de donis (n° 477). 1475 : [Libri in theologia] Liber de donis anime. Ex membranis in viridi (3954, 7, 22; éd. 171, 6). 1481 : [BPont, 6° B] Summa de septem donis. Ex membranis in celestino (3952, 110, 19). 1518 : [BMS, 6° B] Summa de septem donis et concordantie S. Iacobi. Ex membranis in coelestino (3955, 40, 33). 1533 : [BMS, 6° B] Summa de septem donis. Ex membranis in uiridi cogitationes (3951, 119, 3 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 6° P] N° 2732. Summa de VII donis. Ex membranis in azuro (3969, 38, 8). Bibliographie : LAURENT, 58-59; Colophons de manuscrits, III, n° 10921; MANFREDI, 298-299 (a reproduit l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en lisant “Expedit” au lieu de “Expeditus” en 1443).

Vat. lat. 1215 Parch., XVe s. (ca. 1440-1442), 79 ff. (pas de f. 77 par erreur; f. 79-79v blanc), 240 u 165 mm. f. 1-78v : IOHANNES TORTELLIUS, Vita Athanasii Alexandrini (ad Eugenium papam IV – a. 1440-1442). (déd.) inc. : “Beatissimo Eugenio...”. (prol.) inc. : “Non ab re...”. (texte) inc. f. 2v : “Cum post persecutionem...”. Origine : italienne, écriture humanistique semi-cursive. D’après M. Regoliosi, op. cit. infra, le ms a servi de modèle au ms Vat. lat. 1216.

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 2085, 2672, 2679, 4032 et 4233.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1176-1218

259

Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”1, le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Vita sancti Anatasii [sic] episcopi Alexandrini, littera antiqua non nimis bona, cohopertus nigro uel quasi, ligatus modo florentino, incipit Non ab re (n° 184). 1550 : [BPS, 1 c 1 P] N° 1152. Athanasii episcopi vita. Ex membranis in nigro (3968, 16, 21). Bibliographie : LAURENT, 154-155; A. PONCELET, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910, 80; M. REGOLIOSI, Nuove ricerche intorno a Giovanni Tortelli, in Ital. Med. Uman., 12 (1969), 160-162. vat. lat. 11761218

Vat. lat. 1218 Parch., XVe s., 215 ff. (pas de f. 77 par erreur), 275 u 180 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari”; aux f. 1, 40, 142, 205v et 207, initiales d’or à “bianchi girari” (du même style que les mss Vat. lat. 1219 et 1222). f. 1 : sunt// f. 1-141v : THEODORICUS DE APPOLDIA, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine praedicatorum quem instituit. inc. : “Multifarie...”. f. 142-205v : BERNARDUS GUIDONIS, Legenda S. Thomae Aquinatis. f. 205v-207 : Chronica breuis de ortu, uita et obitu S. Thomae de Aquino (BHL 8158). f. 207-211v : Translatio corporis S. Thomae Aquinatis. f. 211v-213v : Index capitulorum legendae Thomae a Bernardo Guidonis conscriptae. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. D’après S. Tugwell, op. cit. infra, le volume est la copie d’un ms provenant du couvent Santa Maria Novella de Florence (auj. Firenze, Bibl. Naz. Centr., Conv. Sopp., D. 2. 76, XIVe-XVe s.). Possesseur : au f. 1, dans un médaillon rouge cerclé d’or, armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Vita sancti Dominici confessoris, in pergameno, littera antiqua bona, cum armis Sanctissimi domini nostri, copertus rubeo modo florentino, et incipit Multifarie (n° 20). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen communis forme cum 4or serraturis, copertum coro rubeo, ex pergameno, nuncupatum Vita beati Dominici ordinis fratrum predicatorum (n° 419). 1475 : [Thomas] Vita Sancti Dominici. Ex membranis in pauonazio (3954, 17v, 11; éd. 181, 25). 1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

260

CHAPITRE 2

1481 : [BComm, 6° BD] Vita B. Dominici et [corr. en “a”] B. Tomae Aquinatis [corr. en “Aquinati”] edita. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “730”] (3952, 49v, 4-5)1. 1518 : [BMP, 6° BD] B. Dominici et Aquinatis uitae. Ex membranis in rubro (3955, 23, 9). 1533 : [BMP, 6° BD] B. Dominici et Aquinatis vite. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine sunt (3951, 19, 20). 1550 : [BMP, 4° PD] N° 730. Sancti Dominici Vita et obitus et miracula. Item S. Thomae de Aquino prosapia, ortus et eius nomen matris. Ex membranis in rubro (3967, 50v, 23-24). Bibliographie : LAURENT, 157-158 (a identifié l’article de 1455); S. TUGWELL, The Nine Ways of Prayer of St Dominic, in Mediaeval Studies, 47 (1955), 22 et n. 75; MANFREDI, 264-265.

Vat. lat. 1219 XVe

Parch., s., 110 ff., 245 u 160 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari”, orné de deux “putti”, dont l’un joue de la trompette (du même style que les mss Vat. lat. 1218 et 1222). f. 1 : profulgida// f. 1-108v : BONAVENTURA, Vita Francisci Assisiensis. f. 108v-109 : Priuilegium seu Litterae de stigmatibus et canonisationis beati Francisci. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : au bas du f. 1, armes simples, surmontées de la tiare et soutenues par deux “putti” jouant de la trompette2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Vita sancti Francisci, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio rubeo modo florentino, cum clausuris (n° 124). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen ex pergameno, communis forme cum 4or serraturis, copertum coro rubeo, nuncupatum Vita sancti Francisci ordinis fratrum minorum (n° 420). 1475 : [Bonaventura] Vita Sancti Francisci. Ex membranis in rubeo (3954, 27v, 5; éd. 188, 25). 1481 : [BPont, 5° B] Vita B. Francisci ordinis Minorum. Ex membranis in rubeo (3952, 109v, 8-9). 1518 : [BPS, 4° B] B. Francisci uita sine nomine auctoris. Ex membranis in rubro (3955, 51, 7).

1 Le classement de ce volume sous la rubrique “Thomas” dans l’inventaire de 1475

explique les corrections dans l’inventaire de 1481. 2 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. aussi les mss Vat. lat. 164, 191, 1326, 1330, 1332, 3572 et 3723).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1218-1222

261

1533 : [BPS, 4° B] Vita b. Francisci sine nomine aucthoris [sic]. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine profulgida (3951, 25v, 2). 1550 : [BMS, 10° P] N° 2614. Liber de uita et miraculis s. Francisci sine nomine auctoris. Ex membranis in rubro (3969, 29v, 13-14). Bibliographie : LAURENT, 158-159 (a identifié l’article de 1455); MANFREDI, 265 (a lu “perfugienda” au lieu de “profulgida” comme explicit-repère en 1533).

Vat. lat. 1222 vat. lat. 12181222

Parch., XVe s., 100 ff., 190 u 130 mm. Au f. 1, initiale d’or à “bianchi girari” (du même style que les mss Vat. lat. 1218 et 1219). f. 1 : apicibus// f. 1-63v : PETRUS DE MONTECASSINO, Passio SS. Placidi et sociorum eius (BHL 6859). inc. : “In claro et renitenti...”. f. 64-100v : Vita et miracula S. Symeonis eremitae (BHL 7952-7953). Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : au bas du f. 1, armes simples, surmontées de la tiare et soutenues par deux “putti” jouant de la trompette; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Vita beati Placidi martiris, in pergameno, littera antiqua et quasi cursiua, ligatus modo florentino, cohopertus nigro, cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit In Claro et renitenti (n° 176). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item aliud volumen diminute forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo nigro, nuncupatum De quorumdam Martirum passionibus (n° 431). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Passio B. Placidi martyris et aliorum quorundam. Ex membranis in nigro (3954, 35, 35; éd. 198, 6 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 6° BD] Passio B. Placidi martyris ac fratrum ac quorumdam aliorum. Ex membranis in nigro [add. marg. : “755”] (3952, 49v, 25-26). 1518 : [BMP, 6° BD] Passio B. Placidi martyris et fratrum et quorumdam aliorum. Ex membranis in nigro (3955, 23, 4-5). 1533 : [BMP, 6° BD] Passio b. Placidi martyris. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine apicibus (3951, 19, 19). 1550 : [BMP, 4° PD] N° 709. Gordianus de passionibus martyrum Placidi, Victorini, Eutichii, Flauiae uirginis, Donati, Firmati ac Fausti et aliorum triginta. Ex membranis in nigro (3967, 49v, 17-19). Bibliographie : LAURENT, 163 (a identifié l’article de 1455 mais a attribué les armes à Nicolas V); A. PONCELET, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910, 84; P. GOLINELLI, La Vita di s. Simeone monaco, in Studi Medievali, ser. 3, 20 (1979), 724-725 (a identifié les articles de 1443 et 1475 mais a attribué les armes à Nicolas V); MANFREDI, 272-273.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

262

CHAPITRE 2

Vat. lat. 1224 Parch., XIVe s. (sauf f. 399-400 du XVe s.), 400 ff., 165 u 130 mm. f. 1 : prius// f. 1-399 : IACOBUS A VARAGINE, Legenda aurea; (f. 1) titre : “Incipit legende sanctorum”. (prol.) inc. : “Aduentus domini...”. f. 399v-400 : Index capitulorum. f. 400v : Sententia. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseurs : Iohannes de Fortibus, dont l’ex-libris est au f. 400 : “Est liber domini Io de Fortibus decretorum doctoris prepositi Laudensis”; Ansuinus de Angelucci, de Camerino, qui a acheté le ms à une date inconnue puis l’a revendu en 1432 d’après les deux notes du f. 400v : “Quistu libru io dono Ansouino de Angelucio comparay da ser Iacomo de Nuccio de Camerino et burgo sancto Venantio per prezzo de liuere [grattage] de denari li quali pagay presente ser Mariano de Ranalduccio et Oliuerio de Camerino” et : “Anno domino M° CCCC XXXIIa die XXa IIa. Pateat omnibus qualiter ego Ansouinus Angelucci de Camerino uendidi presentem librum pro pretio [gratt.] ducatis fratri Iacobo presentibus Constantino Macri et Laurentio domino Paulo ser Nicolay de Alama [gratt.]. Ego Ansouinus subcripsi”; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Passionarius, uolumen paruum, in pergameno, satis bona littera, copertus corio rubeo antiquo, et uocatur Legende siue Voragene [sic] (n° 171). 1455 : omis. 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Legende Sanctorum. Ex membranis in pauonazio (3954, 35, 24; éd. 197, 34). 1481 : [BSec, 1 c 6 B] Legende sanctorum. Ex membranis in rubeo (3952, 181, 21). 1518 : [BPS, 1 c 5 B] Legendae sanctorum. Ex membranis in rubro (3955, 67v, 28). 1533 : [BPS, 2 c 5 B] Legende sanctorum. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta prius ... n° 66 (3951, 64, 8)1. 1550 : [BMP, 4° PD] N° 711. Legendae sanctorum totius annni. Ex membranis in rubeo (3967, 49v, 21). Bibliographie : LAURENT, 164-166; PONCELET, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910, 85.

Vat. lat. 1273 Parch., XIVe s., 48 ff., 2 col., 283 u 195 mm.

1 En 1518, le description du ms correspond en fait à l’article 46 de la 1° “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1224-1293

263

f. 3 : cla// f. 1-46 : Commune sanctorum inc. : Scriptum est...”1. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : au f. 1, dans l’initiale, armes au chef de gueules2, surmontées de la tiare pontificale; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber lectionarius, in pergameno, perfecta littera, cohopertus corio rubeo, ligatus modo florentino, incipit Scriptum est (n° 111). 1455 : omis. 1475 : [Gregorius] Omelia Gregorii. Ex membranis in rubeo (3954, 13, 9; éd. 176, 34). 1481 : [BComm, 3° BS] Omeliae diuersorum S. Patrum. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “deest”] (3952, 19v, 2). 1518 : [BMP, 3° BS] Omeliae diuersorum s. Patrum. Ex membranis in rubro (3955, 4, 32). 1533 : [BMP, 3° BS] Omelie beati Gregorii et nonnullorum aliorum. Ex membranis in rubeo in fine .III. pagine cla (3951, 4v, 3). 1550 : [BMS, 9° P] N° 2561. Gregorii, Augustini et Hieronymi sermones atque homeliae in commune sanctorum. Ex membranis in rubro (3969, 26, 5-6). Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 121-122 (a attribué les armes à Nicolas V).

Vat. lat. 1293 Parch., XIIIe-XIVe s., 61 ff., 234 u 144 mm. Les f. 1-2v de garde contiennent un fragment de Deffinitiones; les f. 60-61v de garde proviennent d’un ms grec sur deux colonnes, contenant un commentaire sur l’Ecclésiaste3. Au f. 3, titre identique à l’article dans l’inventaire de 1475 : “Libellus [”expositio” barré] in cantica canticorum”. vat. lat. 12241293

f. 3-59 : RUPERTUS TUITIENSIS, Commentum in Cantica Canticorum. inc. : “Qui contra hominem...”. Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseurs : au f. 59v, note de trois lignes entièrement couverte de réactif (on lit seulement les deux derniers mots de la dernière ligne : “... propria manu”) et

1 Même incipit dans le ms Einsiedeln, Stiftsbibl. 112 (XIIe s.), f. 91 (sous le titre :

Lectiones uariae ad utramque uesperam et ad tertiam). 2 Les armes avec le chef de gueules figurent aussi dans les mss Urb. lat. 1425, Vat. lat. 299, 1330, 3593 et 4163. 3 Je remercie la dott. Enrica Follieri qui a identifié le texte de ce fragment.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

264

CHAPITRE 2

mention de prêt : “Detur iste liber magistri P. de Goth”; le ms est décrit, sauf en 14551 et 15182, dans tous les inventaires. 1443 : Quidam libellus super Cantica, in pergameno, bona littera, sine tabulis, incipit Qui contra hominem (n° 40). 1455 : omis. 1475 : [Expositiones et glosse] Libellus in Cantica Canticorum. Ex membranis in tabulis (3954, 2v, 30; éd. 164, 30 – l’article a été ajouté). 1481 : [BSec, 3 arm] Libellus super Cantica canticorum. Ex membranis [add. : “in tabulis”] (3952, 141, 9). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Libellus in cantica canticorum. Ex membranis in tabulis ... n° 115 (3951, 107, 2 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 2° P] N° 2315. Liber in canticis canticorum. Ex membranis in rubro (3969, 4, 4). Bibliographie : H. HAACKE, O.S.B., Ruperti Tuitiensis Commentaria in Canticum Canticorum, Turhnout 1974, XXI, brève description [Corp. Christ., Cont. Mediev., 26].

Vat. lat. 1303 Parch., XIVe s., 129 ff. (f. 128-129v blancs), 2 col., 400 u 280 mm. Au f. 1, initiale de couleur sur fond or et de couleur, avec feuilles d’acanthe. f. 1 : significetur// f. 1-127v : NICOLAUS DE LYRA, Expositio super epistulis canonicis. inc. : “Quatuor sunt...”. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (3 mm.). Invocation de copiste au f. 129 : “EXPLICIT EXPLICIAT. LVDERE SCRIPTOR EAT”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Exposicio super epistolis Canonicis, in pergameno, littera bona grossa, sine tabulis, incipit Quatuor sunt (n° 56). 1455 : [In primo armario a dextera] Item volumen magnum, in quo Postilla super epistolas canonicas, corio albo impressum cum quatuor serraturis (n° 56). 1475 : [Expositiones et glosse] Postilla super Epistolas canonicas. Ex membranis in albo [corr. en “gilbo”] (3954, 3, 18)3. 1 L’article de 1455 : “[In primo armario a dextera] Item aliud mediocris forme, ex pergameno, cum 4 serraturis, copertum coreo albo, nuncupatum Cantica canticorum” (MANFREDI, 45-46, n° 73), ne peut correspondre à celui de 1443 : le ms d’Eugène IV, de petit format (et non de format “mediocris”) et toujours relié “in tabulis” (et non “in albo”), contient un commentaire (et non le texte). 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 3 Cet article, biffé, a été omis dans l’éd. MÜNTZ et FABRE.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1293-1326

265

1481 : [BComm, 1° BS] Postilla super epistolas canonicas. Ex membranis in gilbo [add. marg. : “15”] (3952, 2v, 2-3). 1518 : [BMP, 1° BS] Postilla super epistolas canonicas. Ex membranis in gilbo (3955, 1v, 22). 1533 : [BMP, 1° BS] Postilla super epistolas canonicas. Ex membranis in albo in fine .I. pagine significetur (3951, 2, 15). 1550 : [BMP, 1° PS] N° 38. Postilla super epistolas canonicas. Ex membranis in rubro (3967, 2v, 11). Bibliographie : MANFREDI, 34. vat. lat. 12931326

Vat. lat. 1326 Parch., XVe s., 215 ff. (f. 213-215v blancs), 286 u 195 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari”, orné de quatre angelots, d’un singe, d’un héron, d’un oiseau et d’un papillon, initiales d’or à “bianchi girari”. f. 1 : synodorum// f. 1-157v : Concilium Constantinopolitanum III (a. 680-681). inc. : “Diualis...”. f. 157v-211v : LEO MAGNUS, Epistulae. f. 211v-212v : IOHANNES papa VIII, Epistula. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Le copiste, Dominicus de Pollinis1, signe au f. 212v : “BEATISSIME PATER EGO DOMINICVS (“de Pollinis et patronus hospitalis de Scala” ajoutés en interligne) SCRIPTOR SVPPLICO SANCTITATI VESTRE VT AD DOMINVM IESVM PRO DIGNEMINI INTERCEDERE DE CVIVS GRATIA MAXIME INDIGEO”. D’après A. Manfredi, le ms a servi de modèle au ms Pavia, Bibl. Univ, Ald. 255 (XVIe s.), qui en reproduit le colophon. Possesseur : au bas du f. 1 dans un médaillon polylobé bleu cerclé d’un filet d’or, armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées2; le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 30 mars 1512 au 26 sept. 1518, en même temps que les mss Vat. lat. 1330 et 1332, par Bernardus Poltrinerius, majordome du cardinal Pietro Accolti († 1532)3.

1 Egalement copiste pour Eugène IV du ms Vat. lat. 258, cf. supra, où sont signalés les autres mss de ce personnage. 2 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. aussi les mss Vat. lat. 164, 191, 1219, 1330, 1332, 3572 et 3723). 3 Texte de la quittance : “Ego Bernardus Poltrinerius reverendissimi domini cardinalis

Sancti Eusebii magister domus fateor nomine predicti cardinalis recepisse a domino Iohanne bibliothecario pape ... sexstum [sic] et septimum et octavum conciliorum Constantinopolitanorum, in tribus voluminibus, omnes ex membranis cum catenis in rubeo et pavonatio, die XXX martii 1512. Ita est. Ego Bernardus suprascriptus [?] de mandato reverendissimi cardinalis ut supra – Die 26 septembris 1518 restituit idem reverendissimus cardi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

266

CHAPITRE 2

1443 : Sexta sinodus Constantinopolitana, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo corio modo florentino, que sic incipit Piualis [sic] (n° 139). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno, copertum coreo rubeo cum 4or serraturis, nuncupatum De sexta Sinodo (n° 403). 1475 : [De conciliis] De Sexta Synodo Constantinopoli celebrata. Ex membranis in pauonazio (3954, 33, 13-14; éd. 194, 36)1. 1481 : [BSec, 5° B] Sexta Synodus Constantinopoli Constantini et Agathonis Pont. Ro. temporibus celebrata. Ex membranis in pauonatio (3952, 90, 4-5). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Concilium Constantinopolitanum VI. Ex membranis in nigro (3955, 71v, 23). 1533 : [CPS, 6 arm] Sexta Synodus Constantinopoli Constantini. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine sinodorum (3951, 36, 2). 1550 : [BPS, 1 c ad par] N° 1849. Sexta Synodus qui in urbe Constantinopolitana congregata est sub Imperatore Constantino et Agatone pape. Ex membranis in rubro (3968, 56, 15-16). Bibliographie : KUTTNER, I, 56-57 (a édité le colophon); A. C. DE LA MARE, New Research on Humanistic Scribes in Florence, in Miniatura fiorentina del Rinascimento, éd. A. GARZELLI, I, Florence 1985, 492-493; A. MANFREDI, Codici di Tito Livio nella biblioteca di Niccolo V, in Ital. Med. Uman., 34 (1991), 282 n. 1; MANFREDI, 255-256 (a reproduit l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en lisant “Piualis” au lieu de “Diualis” dans l’inventaire de 1443).

Vat. lat. 1330 XVe

Parch., s., 278 ff. (f. 275-278v blancs), 280 u 198 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari”, ornés de deux “putti”, de deux angelots musiciens et de plusieurs papillons. vat. lat. 13261332

f. 1 : quidam// f. 1-274v : Concilium Nicaenum II (a. 787). (déd.) inc. : “Domino coangelico...”. (texte) inc. : “Conueniente sancta et uniuersali sinodo...”. Origine : italienne, plusieurs écritures humanistiques (trois mains : f. 1-130v; f. 131-180v; f. 181-278). Possesseur : au bas du f. 1, armes au chef de gueules2; le ms est décrit, sauf en 1518, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 30 mars 1512 au 26 sept. nalis sancti Eusebii mihi Romulo custodi bibliothece tria postrema volumina” (3966, 10v; éd. BERTÒLA, Registri, 53, 15-25, n’a pas identifié les mss). 1 Un autre article de 1475 pourrait aussi correspondre à ce ms : “De sexta Synodo in Constantinopoli. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”]” (3954, 33, 25; éd. 195, 5). 2 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. les mss Vat. lat. 164, 191, 1219,

1326, 1332, 3572 et 3723). Les armes au chef de gueules figurent aussi dans les mss

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1326-1332

267

1518, en même temps que les mss Vat. lat. 1326 et 1332, par Bernardus Poltrinerius, majordome du cardinal Pietro Accolti († 1532), puis le 30 mai 1522 par Giovanni Fabri pour le cardinal Lorenzo Pucci († 1531)1. 1443 : Septima sinodus, in pergameno, bona littera tamen diuersa, cohopertus corio subnigro, incipit Domino Coangelico (n° 325). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno, copertum coreo rubeo cum 4or clausuris, nuncupatum Anastasius ad Iohannem pontificem summum (n° 402). 1475 : [De conciliis] Septima Synodus. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 33v, 1; éd. 195, 14). 1481 : [BSec, 5° B] Septima synodus Constantinopolitanim Hyrenis et Adriani pontificis maximis imperantibus habita. Ex membranis in pauonacio (3952, 90, 6-8). 1518 : omis. 1533 : [CPS, 6 arm] VIIa synodus Constantinopolitanum celebrata. Ex membranis in pauonacio in fine .I. pagine quidam (3951, 35v, 3). 1550 : [BPS, 1 c ad par] N° 1869. Concilium VII apud Nicaenum secundum congregatum. Ex membranis in rubro (3968, 57, 11). Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 81 n. 4 (ont identifié l’article de 1455); KUTTNER, I, 61-62; MANFREDI, 254-255.

Vat. lat. 1332 Parch., XVe s., 177 ff., 310 u 206 mm. Au f. 1, encadrement et initiale à “bianchi girari”. Les f. 115-116 ont été reliés par erreur entre les f. 174 et 175 f. 1 : est// f. 1-177: Concilium Constantinopolitanum IV (a. 689). inc. : “Quia superna prouidentia...”. Origine : italienne (Rome ?), écriture humanistique ronde. Le ms a probablement servi de modèle aux mss Vat. lat. 1333 et 1334 (tous deux du XVe s.). Possesseur : au bas du f. 1, dans un médaillon de gueules cerclé d’or, armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées2; le ms est décrit, sauf en 1518, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 30 mars 1512 au 26 sept. 1518, en Urb. lat. 1425, Vat. lat. 299, 1273, 3593 et 4163. 1 Texte de la quittance : “Ego Ioannes Fabri accepi pro reverendissimo domino cardi-

nale Sanctorum quatuor Concilium secundum Nicenum extractum ex tercia capsa Bibliothece parve secrete ultima die may, anno 1522 – quod idem reverendissimus dominus cardinalis promisit ad omnem custodum requisitionem restituere, in fidem propria se manu subscribens – Laurentius cardinalis sanctorum quattuor – Redditum” (3966, 57; éd. BERTÒLA, Registri, 100, 25-29, n’a pas identifié le ms). 2 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. les mss Vat. lat. 164, 191, 1219, 1326, 1330, 3572 et 3723).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

268

CHAPITRE 2

même temps que les mss Vat. lat. 1326 et 1330, par Bernardus Poltrinerius, majordome du cardinal Pietro Accolti († 1532). 1443 : Octaua synodus, in pergameno, littera quasi antiqua, cohopertus corio quasi subnigro modo florentino, incipit Quia diuina [sic] prouidencia (n° 324). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum 4or serraturis copertum corio rubeo nuncupatum De octava synodo (n° 412). 1475 : [De conciliis] Octaua Synodus. Ex membranis in nigro [corr. en “pauonazio”] (3954, 33, 21; éd. 195, 2). 1481 : [BSec, 5° B] Octaua synodus Constantinopoli celebrata. Ex membranis in pauonacio (3952, 90, 9-10). 1518 : omis. 1533 : [CPS, 3 arm] Octaua synodus. Ex membranis in nigro est (3951, 114, 13 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2634. Concilium VIII Constantinopolitanum. Ex membranis in rubro (3967, 31v, 19). Bibliographie : C. LEONARDI, Anastasio Bibliotecario e l’ottavo concilio ecumenico, in Studi Medievali, ser. 3, 8 (1971), 144; KUTTNER, I, 63-64; MANFREDI, 260-261 (a reproduit l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en lisant “prudentia” au lieu de “prouidentia” dans l’inventaire de 1443).

Vat. lat. 1335 Parch. et papier, XVe s. (a. 1424), IV + 186 ff. (f. IVv-Vv et 150v blancs), 434 u 290 mm. Les feuillets extérieurs et intérieurs de chaque senion sont en parchemin, les autres en papier. f. 1 : papam// f. I-IV : Tabula capitulorum Concilii Constantiensis. inc. : “Introitus domini Iohannis...”. f. 1-150 : Concilium Constantiense. f. 151-186v : Processus contra Petrum de Luna. Origine : italienne, écriture gothique régulière. Le copiste, Conrad de Witzenhusen, signe et date au f. 186v : “Finitus est iste liber per me Conradum Richardi de Witzenhusen etc. MCCCCXXIIII”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1475 et 1518, dans tous les inventaires; au f. I, ont été rajoutées les armes de Sixte IV, entourées d’une couronne d’or1; le ms a été emprunté du 16 juill. 1491 au 17 juill. 1492 par Giovanni Domenico pour

1 Sixte IV a également fait rajouter ses armes sur deux autres mss provenant d’Eugène IV (Vat. lat. 911 et 1991).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1332-1344

269

Lorenzo Cibo, archev. de Bénévent († 1503)1, du 8 juill. au 19 août 1500 par Thomas pour Bernardino de Carvajal († 1523)2 et le 1 juin 1512 par le franciscain Bernardinus de Prato3. vat. lat. 13321344

1443 : Decreta Concilii Constanciensis, in papiro et pergameno mixtim, bona littera, cohoperta rubeo, uolumen magnum, incipiunt Introitus domini Iohannis (n° 136). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis cum 4or serraturis, ex pergameno, copertum coreo rubeo, nuncupatum Iohannes papa XXII de Concilio Constantiensi (n° 396). 1475 : omis. 1481 : [BComm, 8° BS] Concilium Constantiense. Ex papyro in pauonacio [add. marg. dr. : “deest”; marge g. : “extra bancho quia incompaginatus”] (3952, 31, 13). 1518 : omis. 1533 : [CPS, 3 arm] Concilium Constantiense. Ex membranis in rubeo papam (3951, 113v, 6 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2637. Concilium Constanciense. Ex membranis in rubro (3969, 54v, 1). Bibliographie : KUTTNER, I, 65-66; MANFREDI, 250-251 (a suggéré que le ms a pu appartenir à Martin V).

Vat. lat. 1344 Parch., XIe s. (fin), 163 ff. (+ f. 132bis), 382 u 264 mm. Lire dans l’ordre suivant : f. 1-41, 114-115, 44-45, 118-119, 48-113, 46-47, 116-117, 42-43 et 120-163. f. 2 : insidiabatur// 1 Texte de la quittance : “Die XVI iulii 1491. Reverendissimus dominus Laurentius cardinalis Beneventanus habuit commodo Concilium Constantiense ex papyro et membranis in gilbo cum cathena de bancho VII° bibliothecae palatine me Demetrio Lucensis custode deferente etc. – Ita est. Iohannes Dominicus capellanus eiusdem reverendisssimi domini manu propria in fidem subscripsi etc. – Restituit die 17 iulii 1492” (3966, 55; éd. BERTÒLA, Registri, 97, 27-31, n’a pas identifié le ms). 2 Texte de la quittance : “Ego Thomas, familiaris reverendissimi domini cardinalis

Sancte Crucis, habui a reverendo episcopo Sancti Iuste blibliotechario [sic] Smi Domini nostri Alexandri Concilia Constantiensia mutuo ex papiro rubeo cum cathena quorum in pignore relinquo unam taceam argenteam cum armis dicti reverendissimi domini, die VIII iulii 1500 – Restituit die XIX augusti” (3966, 101; BERTÒLA, Registri, 112, 21-25, n’a pas identifié le ms) 3 Texte de la quittance : “Ego magister Bernardinus de Prato, ordinis minorum S. D. N. pape penitentiarius confiteor habere mutuo a domino Iohanne bibliotechario librum unum de carta bambasina in quo continetur Acta Conscilii [sic] Constantiensis in cuius fidem hanc cedulam manu mea scripsi et sibi dimissi unum ducatum duplicem, anno Domini 1512, die prima iunii. Ita est, manu propria” (3966, 11; éd. BERTÒLA, Registri, 54, 5-9, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

270

CHAPITRE 2

f. 1r-1v : DIOSCORUS ALEXANDRINUS, Ordo narrationis de prauitate. (titre) “Incipit ordinationis [sic] ordo de prauitate dioscori alexandrini”. (texte) inc. : “Posteaquam...”. f. 1v-90r (passim) : ISIDORUS MERCATOR (Ps.), Decretales. Origine : française, écriture minuscule caroline; deux mains (f. 1-89 et f. 89-fin). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber ordinacionis uidelicet de prauitate Discori [sic] Alexandrini, in pergameno, littera optima antiqua, cum tabulis, cohopertus corio subnigro, ligatus modo florentino, cum clauis eneis, incipit Posteaquam (n° 299). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen regalis forme cum duabus serraturis, ex pergameno, copertum coreo croceo, nuncupatum De pravitate Dyoschori [sic] Alexandrini (n° 378). 1475 : [Opera uaria] De Prauitate Dioscori Alexandrini. Ex membranis in nigro (3954, 47v, 8; éd. 213, 31). 1481 : [BComm, 7° BS] Diuersi canones s. patrum. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “363”] (3952, 29, 3). 1518 : [BMP, 7° BS] Canones de ordinatione episcopi in concilio Antiocheno facti. Ex membranis in rubro (3955, 9, 27-28). 1533 : [CPS, 3 arm] Diuersi canones et Concilia sanctorum. Ex membranis in pauonatio insediabatur (3951, 113v, 17-18 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 2 c ad par] N° 1884. Diuersi canones et Concilia sanctorum Patrum [corr. d’une main cursive : “Decreta synodalia ex Pontificibus. Ex membranis in nigro”] (3968, 58, 16). Bibliographie : S. WILLIAMS, Codices Pseudo-Isidoriani, New York 1971, 66-67, n° 70 [Monumenta Iuris Canonici, series C, Subsidia 3]; KUTTNER, I, 94-98; MANFREDI, 237-238 (a lu par erreur “Postquam” au lieu de “Posteaquam” dans l’inventaire de 1443 et n’a pas identifié les articles de 1481 et 1533).

Vat. lat. 1351 XIe

Parch., s. (avt. 1068), 94 ff., 286 u 186 mm. Les quaternions signés I-IV et XIXIV manquent. Au f. 1, titre “Liber Ysidori de diuersis rebus” (analogue aux articles de 1433, 1481, 1518 et 1553). f. 2 : prelatis// vat. lat. 13441351

f. 1-4 : Tabula capitulorum Concilii Aquisgranensis (mutilée du début). f. 4v-92v : Concilium Aquisgranense (a. 816). (praef.) inc. : “Cum in nomine...”. (texte) inc. : “Tonsure ecclesiastice usus...”. f. 92v-94v : Excerpta iuris canonici1. 1 Pour le détail de ces petits textes, cf. KUTTNER, op. cit. infra.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1344-1351

271

Origine : italienne, grosse écriture minuscule caroline (3 mm.). D’après une note au f. 93, le ms a été copié avant 1068 : “Temporibus domini Alexandri secundi pape anno eius VI indictione VI mensis Iulii V° Kal. Augustus obit Bonifatius presbyter”1. Possesseurs : d’après A. Manfredi, Ricerche di codici, le ms provient de la basilique San Lorenzo in Damaso; en haut du f. 1, indication “de domo”2 et deux cotes anciennes (?) : “CXXV” barré3 et remplacé par “123” (à lire en retournant le volume); en bas du f. 94v (à lire aussi en retournant le volume) la mention “Ex capsa M”4; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Isidorus de diuersis rebus, in pergameno, littera antiqua grossa, sine tabulis, qui incipit Cum in nomine (n° 97). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno absque serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Opera diversa Ysidori (n° 756). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Isidorus de diuersis rebus. Ex membranis in rubeo (3954, 35, 30; éd. 197, 40). 1481 : [BComm, 6° BD] Isidorus de diuersis rebus. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “748”] (3952, 48v, 2). 1518 : [BMP, 6° BD] Isidorus de diuersis rebus. Ex membranis in rubro (3955, 22v, 5). 1533 : [BMP, 6° BD] Isidorus de diuersis rebus. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine prelatis (3951, 18v, 15). 1550 : [BMP, 3° PS] N° 169. Isidorus in libro officiorum de Tonsura //f. 17// Item Hieronymi excertum [sic] ex epistola ad Titum et Oceanum. Item Augustini de pastoribus. Item Gregorius de Pastoribus animarum quales ecclesia elegi debeant. Item ut indigni et imperiti ad Pastoralem magisterium accedere non praesunt. Item Isidori de indignis praepositis. Item Gregorius de his qui in regimine prodesse possunt. Item Isidorus de doctrina et exemplis praepositorum libri II. Item de humilitate praepositorum. Item Gregorius qualiter Praelati subiectos doceant. Item Isidorus de doctrinarum silentio. Item Gregorius de pastoribus unde recte grandiantibus. Item Prosper de negligentibus sacerdotibus. Item Isidorus de his qui bene docent et male uiuunt. Item de praepositis carnalibus. Item Prosperi luctuosa disceptio carnaliter uiuendi sacerdotis. Item Isidorus de iracundis doctoribus. Item Gregorius de zelo pastoris et officiis erga subditos. Item Prosper quod sacerdotes nihil proprium habeant. Item Isidorus de disciplina sacerdotium in his qui delinquerunt. Item Gregorius de 1 Le pape Alexandre II a régné de 1062 à 1073. 2 Même indication “de domo” dans les mss Vat. lat. 2209, 2621, 4166 et 4304. 3 Les mss Vat. lat. 310, 377, 1037, 4014 et 4304 portent aussi une cote en chiffres ro-

mains. 4 Même indication de caisses dans les mss Vat. gr. 328, Vat. lat. 2310, 2621, 2660 et 2708.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

272

CHAPITRE 2

collata episcopis potestate ligandi ac soluendi. Item de episcopis qui pro ordinatione sacerdotis munera libenter accipiunt. Item de uitande conuersatione clericorum. Item Isidorus de laudibus diuinis diuturnisque in libro officiorum. Ex membranis in rubro (3967, 16v, 24/17, 1-23)1. Bibliographie : KUTTNER, I, 112-114; MANFREDI, 470-471; A. MANFREDI, Ricerche di codici del medioevo romano per la nuova biblioteca papale del quattrocento, in Roma nel Rinascimento, Rome 1994, 54.

Vat. lat. 1381 Parch., XIIIe-XIVe s., III + 269 ff., 411 u 274 mm. f. 1 : omnium// f. 1-266 : Decretales (cum apparatu). inc. : “Gregorius...”. Origine : France du Sud, écriture gothique. Possesseurs : au f. IIv, mention d’une éclipse de soleil à Narbonne : “Anno a natiuitate domini MCCCCXV Narbone fuit eclipsis die ueneris [VII add.] Iunii et hora prima diei et ora Xa in orologio cunctis uidentibus et [illisible] eclipsis solis [illisible] durauitque per quartam unius hore”; Domenico, év. de St-Juste en Sardaigne (1401-1422), qui a acheté le volume à Narbonne, d’après la note du f. I : “Hoc decretalium uolumen emit Narbone dominus Dominichus episcopus Sancte Iuste insule Sardinie a quodam traginerio de Perpiniano dicto Guilielmo Santis pro precio 3. scutorum Die 3 Iunii 1415 a natiuitate Domini”; Berlangarius Moragas2, qui signe au f. 268v : “Berlengarius Maragas”; Iacobus Boccamozza3, qui signe au f. 268v : “Ia. Boccamaza”; le ms est décrit sauf en 1550 dans tous les inventaires4. 1443 : Liber decretalium, in pergameno, glosatus, bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Gregorius (n° 269). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen regalis forme ex pergameno cum duabus serraturis cum postibus absque coreo, nuncupatum Liber Decretalium (n° 512). 1475 : [Textus iuris canonici] Decretales. Ex membranis in tabulis (3954, 41, 4; éd. 205, 6). 1481 : [BSec, 2 arm] Decretales. Ex membranis in uiridi (3952, 135, 8). 1 D’après cette description très détaillée, il semble que huit quaternions aient disparu entre les f. 48 et 49. 2 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 2311. 3 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 960 (XIVe s.). 4 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque : 6* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1351-1414

273

1518 : [BPS, 1 c 2 B] Decretales. Ex membranis in uiridi (3955, 63, 9). 1533 : [BPS, 1 c 2 B] Decretales. Ex membranis in uiridi finiens in prima carta omnium ... n° 8 (3951, 123, 8). Bibliographie : KUTTNER, I, 162-164; MANFREDI, 320-321 (a rapproché les articles de 1443 et de 1455, mais n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1481 et 1533).

Vat. lat. 1414 Parch., XIIe s., I + 162 ff., 4 col., 372 u 250 mm. vat. lat. 13511414

f. 1 : uim// f. 2 : //eius factum esset f. 2-161v : Infortiatum (cum glossis Accursii)1. (f. 1) titre : “Vlpianus”, inc. : “Alii dicunt...”. f. 162-162v : Tabula rubricarum. Origine : anglaise, petite écriture régulière. Possesseurs : au f. 162, note datée de 1316 : “[illisible] quod ego [illisible] de Askeby iuxta Horncastr. emi istum librum die lune proxima ante festum assensione [sic] Dominice anno Domini M° CCC° sextodecimo a magistro Ricardo de S[illisible] in quadam aula iuxtam portam boreallem [sic] ubi dictus Richardus uixit moram tunc tempore in presentia Henrici de Askeby, Roberti de Lytherpule et Christophori stationarii”; Nicolaus Ryssheton († 1413)2, dont l’ex-libris est au f. 1 : “Liber magistri Nicholai Russheton” et d’après la note inscrite sur un morceau de parch. encarté avant le f. I : “Sono 5 libri de leggi e quali ci lascio maestro Giovanni che nnoi [sic] ne faciesimo la volontà di maestro Nicholo Riston in chi libre. Inforzatto ducati III”; le pape Grégoire XII3; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber legalis, qui incipit Vulpianus inforciati in pergameno, glosatus, bona littera, cohopertus corio albo antiquo, incipit in primo foleo Alii dicunt (n° 131). 1455 : omis.

1 Le ms. Vat. lat. 2514 (XIVe s.), contenant également l’Infortiatum et décrit par

KUTTNER, II, 88-89, ne porte pas les armes d’Eugène IV, mais celles de Boniface IX Tomacelli (1389-1404), surmontées de la tiare et des clefs : de gueules à la bande échiquetée d’azur et d’argent; par ailleurs l’incipit de ce ms (Soluto matrimonio) ne correspond pas à celui donné en 1443. 2 Cf. sur ce personnage, A. B. EMDEN, A Biographical Register of the University of Oxford,

III, Oxford 1959, 1619-1620. 3 Le volume correspond au n° 205 de son inventaire : “Inforciatum. In secundo folio eius factum esset” (éd. MERCATI, 143, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 2310, 2621, 2639, 4245 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

274

CHAPITRE 2

1475 : [Textus iuris ciuilis] Infortiatum. Ex membranis in albo (3954, 38v, 23; éd. 202, 6). 1481 : [BSec, 2 arm] Infortiatum. Ex membranis in tabulis albeis (3952, 139, 6). 1518 : [BPS, 2 arm] 122. Infortiatum. Ex membranis in albo (3955, 81v, 10). 1533 : [BPS, 2 arm] Infortiatum. Ex membranis in albo in fine .I. pagine uim (3951, 32, 24). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1930. Infortiatum cum glosis. Ex membranis in albo (3968, 62, 5). Bibliographie : KUTTNER, I, 210-211 (a édité les notes des f. I et 162 et l’ex-libris du f. 1).

Vat. lat. 1424 Parch., XIIIe s., 274 ff. + 1 f. papier, 4 col. (2 pour le texte, 2 pour le commentaire), 405 u 260 mm. Le f. [275] est constitué par une lettre du 28 avr. 1518. f. 1 : plurium// f. 1-272 : Digestum nouum (cum glossis)1. titre : “De noui operis nuntiatione”2. inc. : “Hec edicto promictitur...”. f. 273-274 : Decretales (fragments) inc. mutilé : “//ecclesiasticum et si aliquando...” (X, 3, 39, 1). expl. mutilé : “... inter tria que//” (X, 3, 41, 6). Origine : italienne, écriture gothique. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de noui operis nunciacione, in pergameno, glosatus, bona littera, et cohopertus corio rubeo, incipit Hec edicto promittitur (n° 270). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno, sine serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Digestum novum (n° 528). 1475 : [Textus iuris ciuilis] Digestum nouum. Ex membranis in rubeo (3954, 38v, 4; éd. 201, 22)3. 1481 : [BPont, 11° B] Digestum nouum. Ex membranis in rubeo (3952, 116, 4). 1518 : [BMS, 11° B] Digestum nouum. Ex membranis in rubro (3955, 43v, 18). 1533 : [BMS, 11° B] Digestum nouum. Ex membranis in rubeo plurium (3951, 124, 11 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1 Le ms. Vat. lat. 1425 (XIVe s.), contenant également le Digestum nouum, avec les gloses d’Accursius, et décrit par KUTTNER, I, 224-225, ne porte pas les armes d’Eugène IV, mais celle du pape Boniface IX Tomacelli (cf. supra, Vat. lat. 1414). 2 Ce titre correspond à l’article de 1443. 3 Il y a deux autres articles identiques (3954, 38v, 6 et 11; éd. 201, 24 et 29), l’un des

trois correspondant à ce ms.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1414-1435

1550 : [BMS, 1° P ad par] (3969, 37v, 4).



275

2718. Digestum nouum. Ex membranis in rubro

Bibliographie : KUTTNER, I, 222-224; MANFREDI, 329 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1433 et n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1475, 1481 et 1533).

Vat. lat. 1431 Parch., XIVe s., 91 ff. (+ f. 68bis), 408 u 250 mm. vat. lat. 14141435

f. 9 : inter// f. 1-91v : Institutiones (cum glossis Accursii). inc. : “Imperatoriam maiestatem...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Instituta glosata, in pergameno, sine cohopertura, bona littera, incipit Imperatoriam magestatem (n° 257). 1455 : omis. 1475 : [Textus iuris ciuilis] Instituta. Ex membranis sine tabulis (3954, 38v, 10; éd. 201, 28). 1481 : [BComm, 9° BS] Instituta. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “437”] (3952, 32, 8). 1518 : [BMP, 9° BS] Instituta. Ex membranis in rubeo (3955, 11, 8). 1533 : [BMP, 9° BS] Institutiones. Ex membranis in rubeo in fine .IX. pagine inter (3951, 11, 2). 1550 : [BMP, 9° PS] N° 443. Institutiones imperatoris. Ex membranis in rubro (3967, 32v, 3). Bibliographie : KUTTNER, I, 233.

Vat. lat. 1435 XIIIe

Parch., s. (a. 1296), 228 ff. (+ f. 141bis), 2 col. sauf f. 207 : 4 col., 393 u 256 mm. Gloses entourant le texte aux f. 3-50v et 71v-155v. Au début du texte (f. 3ra, 6ra, 9ra, 10va, 12rb, 15rb, 19va, 25va et 26va), petites initiales ornées (personnages ou oiseaux) f. 1 : solum// f. 1-2v : Tres libri (fragm.). f. 3-141bis : Authenticum (cum commento incompleto Accursii). inc. : “Occupatis nobis...”. f. 208-225v : Consuetudines feudorum. f. 226 : ANSELMUS DE ORTO, Tractatus duo. f. 227-228 : FREDERICUS imperator I, Pax Constantiae.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

276

CHAPITRE 2

Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques de type “bononiensis”. D’après une note datée au f. 141bis, le ms a été copié à la fin septembre 1296 : “Finitum est hoc opus anno domini m° CC° LXXXXVI° die VII exeunte septembre. Deo gratias”. Possesseurs : Iuvenis Betini (XIVe s.), dont l’ex-libris est au f. 1 : “Hoc volumen est mei Iuuenis Betini quod costedit (?) Flore [plusieurs mots illisibles] siue in canto argento”; au f. 1, deux autres ex-libris raturés aux f. 1 : “Iste liber est...” et au f. 1v : “Iste liber est mei...”; Blasius de Monza1, d’après la note barrée en bas du f. 3 : “Dominus Blasius de Modoetia secundo Ianuarii MCCCC° indictione octaua. Zalotus suscripsit”2; le ms est décrit, sauf en 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Liber quidam legalis de institucionibus, in pergameno, glosatus, tabulis discopertis, et incipit Occupatis nobis (n° 117). 1455: [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum postibus sine coreo nuncupatum Liber institutionum legum, absque tamen serraturis (n° 530). 1475 : omis. 1481 : [BSec, 2 arm] Liber de institutionibus autenticorum. Ex membranis in tabulis (3952, 125, 10). 1518 : [BPS, 2 arm] 37. Liber de institutionibus. Ex membranis in tabulis (3955, 80, 26). 1533 : [BPS, 2 arm] Tres libri Codicis. Ex membranis in tabulis in fine .I. pagine solum (3951, 30, 15). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1909. Liber institutionum cum uolumine. Ex membranis in tabulis (3968, 61, 14). Bibliographie : KUTTNER, I, 238-241 (a édité les diverses notes, mais a lu au f. 3 “Aodocha” au lieu de “Modoetia” et “Zabotus” au lieu de “Zalotus”); L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), 47, n° 47; MANFREDI, 330 (n’a pas signalé les ex-libris).

Vat. lat. 1439 Parch., XIIIe-XIVe s., 224 ff., 427 u 268 mm. Grandes initiales à filigranes bleus et roses au début de chaque livre. Lire les f. 141-148 dans l’ordre suivant : 141, 144-147, 142, 143 et 148.

1 Appartenant probablement à la même famille que Girolamo de Monza, possesseur des

mss Vat. gr. 328 et Vat. lat. 1931. 2 Outre ce ms, Zalotus a également visé entre 1397 et 1400 les mss Vat. lat. 2164, 2487 et 4466 ainsi que les mss Pal. lat. 1710, du XIIIe s. (cf. L. GARGAN, L’enigmatico “Conduxit”. Libri e dogana a Padova fra Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 16 (1983), 35, n° 50) et Firenze, Bibl. Naz. Centr., Conv. Sopp., 228, du XIVe s. (cf. L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (19891990), 31, n° 9; le ms Vat. lat. 4466 ne figure pas dans les études de L. Gargan.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1435-1441

277

f. 7 : supp// f. 1-224 : INNOCENTIUS papa IV, Apparatus in libros V Decretalium. inc. : “Legitur in Ezechiele...”. f. 224v : Tractatus de iure emphytheosi (fragm.). Origine: française, plusieurs écriture gothiques. Possesseurs : au f. 224v, ex-libris incomplet : “Iste Innocencius est [...]”; le ms, qui a été emprunté le 13 déc. 1443 par l’acolyte Bartolomeo Paruta1, est décrit, sauf en 14552, dans tous les inventaires. 1443 : Lectura super libris decretalium id est Innocencius, in pergameno, bene meniata, optima littera, cohoperta uiride, uolumen satis magnum, incipit Legitur in Ezechiele [note marg. : “Habuit dominus Bartolomeus Paruta acolitus sanctissimi domini nostri 13 decembris 1443”] (n° 250). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure canonico] Innocentius super Decretalibus. Ex membranis in viridi [corr. en “in celestino”] (3954, 43, 21; éd. 208, 34). 1481 : [BComm, 7° BS] Innocentius. Ex membranis in coelestino [add. marg. : “334”] (3952, 28, 25). 1518 : [BMP, 7° BS] Innocentius. Ex membranis in coelestino (3955, 9, 3). 1533 : [BMP, 7° BS] Innocentius. Ex membranis in albo in fine .7. pagine supp (3951, 9, 18). 1550 : [BMP, 7° PS] N° 358. Innocentii IIII apparatus. Ex membranis in albo (3967, 29, 14). Bibliographie : KUTTNER, I, 247-248. vat. lat. 14351441

Vat. lat. 1441 Parch., XIIIe s., 302 ff. (pas de f. 31-39 par erreur; + f. 78bis, 181bis et 248bis), 377 u 231 mm. f. 1 : cogitationem// f. 1-302 : INNOCENTIUS papa IV, Apparatus in libros V Decretalium. inc. : “Legitur in Ezechiele...”. f. 302v : Oratio in laudem iuris canonici. inc. : “Omnia lignum preciosum paradisi Dei non est...”. Origine : française, écriture gothique. Possesseurs : un étudiant en droit de l’université de Toulouse, dont l’ex-libris daté de 1333 est au f. 302v : “... cum fui licentiatus Tholosae dedit mihi prior de Fluuana ... idem misit dominus Axiuarus Baruli rector de Aragona [...] fui doctor anno 1 Egalement emprunteur d’un volume disparu ou non identifié (264). 2 Le ms est répertorié parmi les volumes entreposés dans le cubiculum de Nicolas V :

“Item unum Innocencium” (MANFREDI, 502, n° 819).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

278

CHAPITRE 2

domini M° CCC° XXXIII die martis proximo ante festum Pentecosten”; le ms est décrit, sauf en 1455 et en 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Innocentius, in pergameno, perfecta littera, cum asseribus, cohopertus albo corio, incipit Legitur in Ezechiele (n° 322). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 1 arm] Innocentius super Decretalibus. Ex membranis in viridi (3952, 135v, 1). 1518 : [BPS, 2 arm] Innocentius super Decretalibus. Ex membranis in viridi (3955, 81, 5). 1533 : [BMS, 5° B] Innocentius. Ex membranis in rubeo [sic] ... cognitiones [sic] (3951, 118v, 12 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2708. Innocentius 4i apparatus super V libros decretalium. Ex membranis in albo (3969, 36v, 6-7). Bibliographie : KUTTNER, I, 249-250.

Vat. lat. 1443 XIVe

Parch., s., II + 302 ff. (pas de f. 106 par erreur; + f. 35bis; f. I-Iv et 302v blancs), 354 u 232 mm. Indication du contenu au f. II : “Summa decretalibus beati Gregorii”. f. 1 : pau// f. II-IIv : Tabula rubricarum. f. IIv : Versus de V libris Decretalium. inc. : “Pars prior officia parat...” (cf. WALTHER, Initia carminum, n° 1379). f. 1-302 : INNOCENTIUS papa IV, Apparatus in libros V Decretalium. inc. : “Legitur in Ezechiele...”. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseurs : au f. 16v, ex-libris non identifié : “Magistro Andrea de la Marcha”; le ms, qui a été emprunté le 28 oct. 1443 par Alexandre, le fils de maître Angelinus1, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Innocentius, mediocris, cohopertus albo, competens littera, in pergameno, et incipit Legitur in Ezechiele [note marg. : “Habuit dominus Alexander filii magistri Angelini die 28 octobris 1443”] (n° 116). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure canonico] Innocentius super Decretales. Ex membranis in albo (3954, 42v, 18; éd. 207, 33). 1481 : [BSec, 1 arm] Innocentius super Decretalibus. Ex membranis in gilbo (3952, 135v, 2). 1518 : [BPS, 2 arm] 136. Apparatus Innocentii III [sic] super Decretalibus. Ex membranis in gilbo (3955, 81v, 24). 1 Egalement emprunteur d’un volume disparu ou non identifié (265).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1441-1452

279

1533 : [BPS, 2 arm] Apparatus Innocenti III [sic] super Decretalibus. Ex membranis in tabulis in fine .I. pagine pau (3951, 32, 15). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 2009. Innocentii IIII apparatus super Decretalibus. Ex membranis in albo (3968, 66, 21). Bibliographie : KUTTNER, I, 251. vat. lat. 14411452

Vat. lat. 1452 Parch. XIVe s., I + 248 ff. (f. I, 130, 161v-162 et 248 blancs), 429 u 277 mm. f. 1 : do// f. 1-129v : GUIDO DE BAYSIO, Apparatus in librum Sextum (cum apparatu). (praef.) inc. : “Venerabilibus...” f. 131-156v : DINUS DE MUGELLO, Apparatus in titulum “De regulis iuris” in Sexto. f. 157-161 : IOHANNES ANDREAE, Opera. (f. 157-159 : Summa de sponsalibus et matrimonio; f. 159v-160v : Lectura in arborem consanguinitatis; f. 160v-161 : Lectura in arborem affinitatis). f. 163-247v : PAULUS DE LIAZARIIS, Lectura in Constitutiones Clementinas. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 14551, dans tous les inventaires. 1443 : Apparatum [sic] Archidiaconi super Sextum, in pergameno, tabulis discopertis, incipit Venerabilibus (n° 132). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure canonico] Archidiaconus super VI° Decretalium. Ex membrani. Et Dinus de regulis iuris. Ex papyro [sic] in eodem uolumine in uiridi (3954, 43, 22-23; éd. 208, 35-36). 1481 : [BPont, 10° B] Archidiaconus super Sexto. Ex membranis in uiridi (3952, 102, 9). 1518 : [BMS, 10° B] Archidiaconus super VI et Dinus super titulo de regulis iuris. Summula breuis quarti libri Decretalium edita a Ioanne Andrea et Apparatus eiusdem super arbore consanguinitatis et affinitatis et Lectura Pauli super Clementinis. Ex membranis in uiridi (3955, 43, 18-20). 1533 : [BMS, 10° B] Archidiaconus in Sexto. Ex membranis in uiridi ... do (3951, 123, 10 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 12° P] N° 2674. Archidiaconus super VI° Decretalium. Item Dynus de regulis iuris super VI°. Item Iohannis Andreae summula super 1 Le volume figure d’une part dans la liste des mss trouvés dans le cubiculum de Nicolas

V : “Item unum Archidiaconum super Sextum” (MANFREDI, 501-502, n° 818, identifié par erreur avec le ms Vat. lat. 2564), de l’autre dans la liste des manuscrits portés dans la chambre de Calixte III : “Unus liber forme regalis copertus cum postibus fractis ab utraque parte, intitulatus in dorso Arxidiaconus [sic] super Decretalium et est de pergameno” (éd. E. MÜNTZ et P. FABRE, Les arts à la cour des papes pendant le XVe et le XVIe siècles, I, Paris 1878, 215; MARTORELL, 24).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

280

CHAPITRE 2

4° libro decretalium. Item Pauli lectura super Clementinis. Ex membranis in ialdo (3969, 34v, 17-21). Bibliographie : KUTTNER, I, 257-259

Vat. lat. 1472 Parch., XIVe s., 272 ff., 2 col., 397 u 259 mm. Au f. 1, fin encadrement de filets d’or, feuilles d’acanthe et pastilles d’or, peinture (120 u 80 mm. : trois personnages sous une double arcature) et grande initiale P zoomorphe. f. 1 : pluri// f. 1-272v : IOHANNES BALBI IANUENSIS, Catholicon. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Catholicon, in pergameno, bona littera, bene ligatus, cohopertus rubeo, cum scutis et clauis eneis (n° 156). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item aliud volumen forme regalis ex pergameno cum 4or serraturis et cum angulis de cupro et postibus ligni, copertum coreo rubeo, nuncupatum Catholicon (n° 636). 1475 : [Opera diuersarum facultatum] Catholicon. Ex membranis in rubeo (3954, 51, 17; éd. 218, 38). 1481 : [BComm, 7° BD] Catholicon. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “769”] (3952, 51v, 6). 1518 : [BMP, 7° BD] Catholicon. Ex membranis in rubro (3955, 24, 3). 1533 : [BMP, 7° BD] Catolicon. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine pluri (3951, 20, 4). 1550 : [BMP, 7° PD] N° 847. Catholicon. Ex membranis in rubro (3967, 58v, 5). Bibliographie : NOGARA, 9; MANFREDI, 399 (a donné au ms une origine française et signalé au f. 1 des armes grattées complètement illisibles).

Vat. lat. 1473 XIVe

Papier, s., 509 ff. en 2 vol. (1 = f. 1-228; 2 = f. 229-509; pas de f. 487 par erreur), 2 col., 401 u 281 mm. f. 1-509v : IOHANNES BALBI IANUENSIS, Catholicon. Origine : italienne, écritures gothiques de plusieurs mains. Possesseur : le ms, qui a été emprunté le 21 déc. 1443 par le cardinal Juan de Torquemada († 1468)1 et restitué avant son décès, est décrit dans tous les inventaires. 1 Egalement emprunteur des mss Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1019 et 1032 et de neuf volumes disparus ou non identifiés (2, 3, 12, 34, 54, 339-341 et 344).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1473-1641

281

1443 : Catholicon, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus albo, incipit [note marg. : “Habuit dominus sancti Sixti die XXI decembris 1443”] (n° 103). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item aliud volumen forme regalis ex papiro cum postibus ligni, copertum coreo albo, nuncupatum Catholicon (n° 637). 1475 : [Opera diuersarum facultatum] Catholicon. Ex papiro in tabulis celestinis (3954, 51, 2; éd. 218, 22). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Catholicon. Ex papiro in celestino (3952, 171v, 19). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] 1. Catholicon. Ex papiro in coelestino (3955, 60v, 1). 1533 : [BPS, 3 arm] Catholicon. Ex papiro in ceruleo ... n° 1 (3951, 107, 9 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BPS, 5 c 3 P] N° 1390. Catholicon Liber. Ex papiro in azuro (3968, 25, 14). Bibliographie : NOGARA, 9; MANFREDI, 400. vat. lat. 14731641

Vat. lat. 1641 Parch.,

XIVe

s., 219 ff. + 1 f. blanc (f. 8-10, 217v et 219v blancs), 330 u 248 mm.

f. 1 : con// f. 1-5v : ALBERTINUS MUSSATUS, Argumenta tragoediarum Senecae. inc. : “Hercules...”. f. 6-7v : ALBERTINUS MUSSATUS, Vita et mores Senecae. f. 7v : CASSIODORUS, Variae (extr.). f. 10v-217 : SENECA, Tragoediae (cum commento et argumentis). f. 217v : PETRUS DE MUGLIO, Epigramma de Senecae tragoediis. f. 218-219 : NICOLAUS TREVET, Commentarius in Seneca tragoedias (extr.). Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseur : le ms, qui figure dans la liste des Libri qui non repperiuntur, est décrit, sauf en 1443 et 1455, dans les autres inventaires. Liste : Tragedie Senece, in pergameno coperte corio rubeo ligate modo florentino, incipit Hercules, signatus 298 (n° 27). 1443 : omis 1455 : omis. 1475 : [Seneca] Eiusdem tragedie. Ex membranis in rubeo (3954, 49, 15; éd. 216, 37). 1481 : [BComm, 3° BD] Tragediae Senecae. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “604”] (3952, 49v, 2)1. 1518 : [BMP, 3° BD] Tragediae Senecae. Ex membranis in rubro (3955, 18v, 23)2. 1 Il y a un autre article identique (3952, 41, 3), l’un des deux correspondant à ce ms. 2 Il y a un autre article identique (3952, 18v, 26), l’un des deux correspondant à ce ms.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

282

CHAPITRE 2

1533 : [BMP, 3° BD] Tragedie Senecae. Ex membranis in rubeo in tabulis in fine I. pagine con ... n° 16 (3951, 15, 24). 1550 : [BMP, 5° PD] N° 757. Senecae Tragoediae. Ex membranis in nigro (3967, 52v, 2). Bibliographie : Manuscrits classiques latins, III/1, 245-259 (n’a pas renvoyé à la liste).

Vat. lat. 1667 Parch., XIVe s., 12 ff. (f. 12v blanc), 255 u 165 mm. f. 1 : laborem// f. 1-11v : PROBA, Centones Vergilianae. inc. : “Iamdudum...”. f. 11v : Salutatio ad Christum. inc. : “Salue salus mundi uerbum patris...”. f. 12 : Praecatio ad Mariam. inc. : “Te deprecor domina mea...”. Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Virgilii Centones, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Iamdudum (n° 280). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unus liber parvus ex pergameno cum una serratura et cum ligni postibus, copertus in dorso coreo croceo, nuncupatus Flatonie Vescie (n° 724). 1475 : [Poete] Virgilii Centona. Ex membranis in tabulis (3954, 55, 18; éd. 224, 25). 1481 : [BSec, 1 c Spal] Flatonie Vaccie Centona Virgilii. Ex membranis in tabulis (3952, 197, 23-24). 1518 : [BPS, 2 c 4 B] Veccie Probae Centones Virgilii. Ex membranis in tabulis (3955, 69v, 23). 1533 : [BPS, 2 c 4 B] Veccie Probe Centones. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta laborem ... n° 16 (3951, 60v, 9)1. 1550 : [BPS, 3° P] N° 1078. Flatoniae Veccie Probe cl. femine Virgilio Cento Genesis et euangelium liber (3968, 12, 1 – l’article a été ajouté d’une écriture cursive). Bibliographie : NOGARA, 141 (a daté le ms du XVe s.); MANFREDI, 449 (a daté le ms du XVe s.).

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 16 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1705-1747

283

Vat lat. 1705 Papier, XVe s., VI + 96 ff. (f. I-VI et 95-95v blancs), 288 u 197 mm. f. 1 : conferam// vat. lat. 17051747

f.VIv, 1-90v : CICERO, De oratore. inc. : “Cogitanti mihi...”. f. 96-96v : CICERO, Oratio pro M. Marcello (extr.). Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseurs : Battista de Fiorellis, dont l’ex-libris est au bas du f. 95v : “LIBER EST le ms, qui figure dans la liste des Libri qui non repperiuntur, est décrit sauf en 1443 et 1455 dans tous les autres inventaires.

MEY BAPTISTE DE FLORELLIS”;

Liste : Liber de oratore, in papiro copertus rubeo, incipit Cogitanti mihi, signatus 368 (n° 34). 1443 : omis. 1455 : omis. 1475 : [Opera Tulli et Quintiliani, reliquorumque oratorum] De oratore. Ex papiro in rubro (3954, 52, 7; éd. 220, 2). 1481 : [BSec, 1 cap. Spal] M. Tullius Cicero de Oratore ad Q. Fratrem et in M Antonium Philippicae. Ex papiro in rubeo (3952, 199, 20-21)1. 1518 : [BPS, 2 c 4 B] M. Tullius de oratore. Ex papiro in rubro (3955, 70, 5). 1533 : [BPS, 2 c 4 B] Cicero de eloquentie laudibus. Ex papyro in rubro finiens in prima pagina ... conferam (3951, 60v, 24). 1550 : [BPS, 3° P] N° 1075. M. Tullii Ciceronis liber ad Quintum fratrem (3968, 11v, 22). Bibliographie : FOHLEN, 13 et 45; Manuscrits classiques latins, III/1, 321-322.

Vat. lat. 1747 Parch., XIVe s., I + f. 3-43 + 3 ff. blancs (f. 30v blanc), 297 u 213 mm. D’après une note moderne au crayon sur le f. I, les f. 1-2 ont été reliés en tête du ms Vat. gr. 503, dont ils forment les f. III-IV. f. 3 : admirabilem// f. 3-15 : CICERO, Orationes. inc. : “Nouum crimen...”. (f. 3-6v : Pro Q. Ligario; f. 6v-10 : Pro M. Marcello; f. 10-15 : Pro rege Deiotaro). f. 15-16 : SALLUSTIUS (Ps.), Inuectiua in Ciceronem. f. 16-18 : CICERO (Ps.), Inuectiua in Sallustium. f. 18-30 : CICERO, Orationes in L. Catilinam. f. 31-40v : CICERO, De amicitia. 1 La seconde oeuvre ne figure cependant pas dans le ms.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

284

CHAPITRE 2

f. 41-43 : PLUTARCHUS (?), De beneficiis. inc. : “Beneficia ex sua ui ex tempore...”. Origine : italienne, écritures gothiques arrondies, deux mains (f. 3-30 et f. 31-43). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 28 oct. d’une année non précisée (entre 1475 et 1481) par Giuliano Ceci († 1513)1 et du 8 janv. au 1 juill. 1516 par le bibliothécaire Tommaso Inghirami († 1516), dit “Phedrus”2. 1443 : Item .VI. quinterni carte membrane, in quibus sunt scripte alique oraciones Tulli et Tullius de amicitia, quorum tale est principium Nouum crimen (n° 161). 1455 : omis. 1475 : [Opera M. Tullii, et Quintiliani, reliquorumque oratorum] Pro Q. Ligario. Ex membranis sine tabulis (3954, 51v, 19; éd. 219, 21). 1481 : [BSec, 1 c Spal] M. Tullii Ciceronis pro Q. Ligario, in Luc. Catilinam et Crispum Sallustium et De Amicitia. Ex membranis in rubeo (3952, 198v, 11-12). 1518 : [BPS, 2 c 4 B] M. T. Cicero pro Q. ligario. Ex membranis in rubro (3955, 70v, 1). 1533 : [BPS, 2 c 4 B] Cicero pro Quinto ligario et quedam alia. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta admirabilem (3951, 60v, 19-20). 1550 : [BPS, 3 arm] N° 2155. M.T. Ciceronis orationes inuectiuae. Eiusdem liber de amicitia. Item Plutarchus de beneficiis. Ex membranis in rubro (3968, 74v, 4-6). Bibliographie : NOGARA, 218; FOHLEN, 7, 8, 25 n. 77 et 46; Manuscrits classiques latins, III/1, 363-364.

Vat. lat. 1807 Parch., XVe s., I + 115 ff. + 4 ff. blancs (f. I-Iv, 68-69v et 115-115v blancs), 267 u 181 mm. f. 1 : corporis// f. 1-18 : XENOPHON, Opera (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). inc. : “Xenophontis...”. (f. 1-13v : Tyrannus; f. 14-18 : Apologia pro Socrate).

1 Texte de la quittance : “Ego Iulianus Cecius accepi a domino Platyna bibliotecario

mutuo Marci Tulii Ciceronis orationem pro Quinto Ligario ex membranis in rubeo, die XXVIII octobris” (3964, 16v; éd. BERTÒLA, Registri, 17, 19-20, n’a pas identifié le ms). 2 Texte de la quittance : “Die octava ianuarii 1516. Idem dominus Phedrus habuit ... Orationes Ciceronis pro Quinto Ligario ex membranis in rubeo – Rettulit Guglielmus die prima iulii 1516” (3966, 101v; éd. BERTÒLA, Registri, 114, 10-13, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1747-1807

285

f. 18-23 : DEMOSTHENES, Oratio Olynthiaca III contra Philippum ad Athenienses (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). f. 23-49v : LEONARDUS BRUNUS ARETINUS, Vita Ciceronis seu Cicero nouus. f. 50-60v : BASILIUS MAGNUS, De uitilitate studii in libros gentilium (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). f. 61-67v : QUINTILIANUS, Institutio oratoria (liv. X et XII, extraits)1. titre : “INCIPIT LIBER X CONTINENS LAUDES TAM GRECORUM QUAM LATINORUM IMPERFECTUS”. (liv. X) inc. : “Igitur ut Aratus ab Ioue incipiendum...” – expl. : “... utriusque nulla contentio est” (X, 1, 46-107). (liv. XII) inc. : “In oratore [sic] uero si speties...” – expl. : “... Messale sanctitatem Calui” (XII, 10, 10-11). f. 70-114v : Testamenta duodecim patriarcharum (tr. lat. Roberti Grosseteste). vat. lat. 17471807

Origine : italienne, écriture humanistique ronde. D’après A. Manfredi, Codici di Tito Livio..., le copiste serait Giacomo Curlo2 et il s’agirait de l’exemplaire de présentation à Eugène IV. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires3, mais l’article de 1518 confond les descriptions de ce ms et du ms Vat. lat. 2066. 1443 : Vita Zenofontis, apologia Zenofontis, oracio Demostenis in Philippum, uita Ciceronis, liber Basilei ad iuuones [sic], laudes scriptorum tam grecorum quam latinorum, testamenta duodecim patriarcharum ex greco in latinum conuersa per Leonardum Aretinum, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio albo, incipit Zenophontis [sic] (n° 73). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum 4or serraturis copertum coreo albo, nuncupatum Traductiones Leonardi Aretini et Testamenta patriarcharum (n° 424). 1475 : [Historici] Leonardus Aretinus de testamento Patriarcharum. Ex membranis in albo (3954, 53v, 23; éd. 222, 25). 1481 : [BSec, 1 c 4 B] Xenophontis Tyrannus et Apologia. Demostenis oratio quarta in Philippum, Vita Ciceronis ex Plutarcho, Magni Basilii oratio ad iuuenes quatenus ex gentilium litteris proficiant et Testamentum XII Pa-

1 Le ms Paris, BnF, lat. 7719 (XIIe s., France) contient aux f. 189v-196, avec le même

titre et les mêmes incipits, des extraits plus longs avec des explicits différents; cf. B. MUNK OLSEN, L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe s., II, Paris 1985, 301 et Le sort des “mutili” des oeuvres classiques latines, in La tradition vive. Mélanges d’histoire des textes en l’honneur de Louis Holtz, Paris-Turnhout 2003, 32 [Bibliologia, 20]. 2 Sur cet humaniste génois, élève d’Antonio Cassarino, cf. la notice et la bibliographie

établies par G. PETTI BALBI, Curlo, Giacomo..., 1985, p. 457-461. Egalement copiste pour Eugène IV du ms Vat. lat. 3001, pour Nicolas V du ms Chigi, H. VIII. 254, copié au XVe s. (cf. MANFREDI, 404-405, n° 645), ainsi que de nombreux autres manuscrits. 3 Les articles de 1445, 1518 et 1550 reprennent pour le texte de Quintilien le titre du

ms.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

286

CHAPITRE 2

triarcarum a Leonardo Aretino omnia traducta. Ex membranis in gilbo (3952, 177v, 13-19) 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Quaedam traductiones Leonardi Aretini [“Ex papyro in albo” barré] uidelicet Xenophontis Tyrannus, Socratis Apollolgia [sic], Demosthenis oratio quarta contra Philip [sic] Philippum, Cicero nouus et Magnus Basilius ad iuuenes quatenus ex //61v// Gentilis libris proficiant, Liber X Quintiliani continens laudes tam scriptorum tam Grecorum quam latinorum imperfectus, Patriarcharum XII testamenta. Ex membranis [corr. en “papyro”] in albo (3955, 61, 32-34/61v, 1-3). 1533 : [BPS, 2° B] Traductio Leonardi Aretini in Zenophonte. Ex membranis in gilbo in fine .I. pagine corporis (3951, 22v, 21). 1550 : [BPS, 1° P] N° 937. Xenophontis uita a Leonardo Aretino in latinum traducta. Eiusdem apologio ad eodem in latino conuersa. Item Demosthenis contra Philippum oratio ab eodem translata. Item Leonardi Aretini liber qui Cicero nouus appellatur ex Plutarcho fere sumptus. Item magni Basilii liber ad iuuenes quatenus ex gentilium libris litterisque proficiant. Item Quintiliani de laude scriptorum utriusque linguae liber imperfectus. Item testamenta XII Patriarcharum filiorum Iacobi. Ex membranis in albo (3968, 4, 12-20). Bibliographie : NOGARA, 278; FOHLEN, 6, 7 et 47; Manuscrits classiques latins, III/1, 401; A. MANFREDI, Codici di Tito Livio nella biblioteca di Niccolo V, in Ital. Med. Uman., 34 (1991), 283 n. 6; MANFREDI, 267-268.

Vat. lat. 1885 Parch., XVe s., 58 ff. (+ f. 28bis; f. 49v-58v blancs), 218 u 148 mm. Au f. 1, initiale d’or à “bianchi girari”. f. 1 : hominis// f. 1-48v : PLUTARCHUS, Vita Marci Antonii (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). inc. : “Marci Antonii...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms, qui a été emprunté à une date non précisée par Nerius1, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Libellus uite Marci Antonii, in pergameno, littera antiqua bona, cohopertus subrubeo, incipit Marci Antonii [note marg. : “Habuit dominus Nerius auditor domini Camerarii”] (n° 308). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen diminute forme cum duabus serraturis, ex pergameno, copertum coreo rubeo, nuncupatum Vita Marcii Anthonii (n° 369).

1 D’après A. MANFREDI, il faudrait lire pour le nom de l’emprunteur “Nicolaus”, soit Nicolaus Tudeschi, auditeur du camérier Francesco Condulmer.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1807-1920

287

1475 : [Historici] Vita M. Antonii in greco. Ex membranis in pauonazio (3954, 54, 17; éd. 223, 11). 1481 : [BSec, 1 c 4 B] Marci Antonii uita ex Plutarcho. Ex membranis in pauonacio [avec cette note, qui concerne aussi l’article suivant : “repositi in prima tabula latinorum”] (3952, 177, 3). 1518 : [BPS, 1 c 4 B] M. Antonii uita. Ex papyro [sic] in rubro (3955, 69, 30)1. 1533 : [BPS, 1 c 4 B] Vita Marci Antonii. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta hominis ... n° 58 (3951, 59, 3)2. 1550 : [BMP, 2° PD] N° 675. Martii Antonii uita. Ex membranis in rubro (3967, 47v, 10). vat. lat. 18071920

Bibliographie : NOGARA, 337; MANFREDI, 232.

Vat. lat. 1920 Papier, XVe s., III + 193 ff. (f. I-Iv, III-IIIv et 192 blancs), 295 u 218 mm. Le ms a gardé sa reliure originale3. f. I : Apollo// f. II-IIv : Tabula notabilium Valerii Maximi. f. 1-191v : VALERIUS MAXIMUS, Facta et dicta memorabilia. inc. : “Vrbis Rome...”. f. 192v (add.) IOHANNES BOCCACIUS, Genealogiae deorum gentilium (extr.). Origine : italienne, écriture gothique un peu arrondie. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 7 juill. au 13 sept. 1483 par Carlo Bucconi, secrétaire de Giangiacomo Sclafenati, év. de Parme († 1505)4. 1443 : Valerius Maximus, in papiro, cohopertus corio rubeo, cum clauis, et incipit Vrbis Rome (n° 241). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen forme mediocris ex papyro cum duabus serraturis et cum ligni postibus, cohopertum coreo croceo, nuncupatum Valerius Maximus (n° 694)5. 1 Il y a erreur manifeste sur le support, mais il s’agit certainement de ce ms, dont l’emplacement est toujours le même dans les inventaires de 1481 à 1533. 2 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 59 de cette “capsa”. 3 Cf. aussi les mss Vat. lat. 3572, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723, 4127 et 4165. 4 Texte de la quittance : “Ego Karolus Buchonius, reverendissimi domini episcopi Parmensis familiaris, fateor me habuisse a venerando domino Ioanne Cadeli bibliothece Smi D. N. custode Valerium Maximum vetustum ex papyro corio rubeo cohopertum, ad restituendum ad omnem ipsius domini Ioannis requisitionem, die septima iulii 1483 – Restituit die XIII septembris” (3964, 27; éd. BERTÒLA, Registri, 27, 23-27, n’a pas identifié le ms). 5 Cet article, qui figure dans l’inventaire original (Vich, Mus. Episcopal 201), a été omis dans sa copie (Vat. lat. 3959), sur laquelle est basée l’éd. Müntz et Fabre, d’où l’erreur dans Manuscrits classiques latins, III/1, 481.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

288

CHAPITRE 2

1475 : [Historici] Valerius Maximus. Ex papiro in rubeo (3954, 53, 4; éd. 221, 19). 1481 : [BSec, 1 c 4 B] Valerius Maximus. Ex papyro in rubeo (3952, 177v, 10). 1518 : [BPS, 1 c 4 B] Valerius Maximus. Ex papiro in rubro (3955, 68v, 23). 1533 : [BPS, 1 c 4 B] Valerius Maximus. Ex papyro in rubro finiens in prima carta Apollo ... n° 25 (3951, 59, 25)1. 1550 : [BPS, 1 c 1 P] N° 1099. Valerius Maximus de uitis ac factis memorabilibus libri IX. Ex papyro in rubro (3968, 13v, 6). Bibliographie : NOGARA, 354-55; FOHLEN, 7, 8 n. 80, 25 et 48; Manuscrits classiques latins, III/1, 481 (où le mot-repère a été relevé par erreur au f. 1 et non au f. I); MANFREDI, 433-434.

Vat. lat. 1931 Parch. (sauf f. III-VI en papier), XIVe s., VI + 260 ff. + 3 ff. blancs en papier (f. Iv, IIv et III-VIv blancs), 242 u 150 mm. Sur une étiquette de parchemin collée au f. I, indication du contenu et n° de 1550 : “Valerius Maximus cum glossa [add. : “2228”]”. f. 2 : ethicorum// f. 1-260v : BENEVENUTUS CAMPESANUS, Commentarius in Valerium Maximum. inc. : “Vrbis Rome...”. expl. mutilé : “... assumptum//” (récl. : “talis me”). Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques. Possesseurs : Girolamo de Monza2, dont l’ex-libris est au f. 259v : “Ego Ieronimus de Modoetia Acolitus sanctissimi domini nostri pape ss.”; au f. I, cote ancienne “116”3 et, plus bas, indication du contenu : “Glosa super Valerio Maximo”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Glosa super Valerio Maximo, credo quod sit Beneuenutus, in pergameno, competenti littera, cohopertus corio rubeo sine asseribus, et incipit Vrbis Rome (n° 98). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unus liber parvus sine postibus, ex pergameno, nuncupatus glosa super Valerio Maximo (n° 687)4. 1475 : [Historici] Glossa in Valerium Maximum. Ex membranis sine tabulis (3954, 53, 5; éd. 221, 20).

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 25 de cette “capsa”. 2 Egalement possesseur du ms Vat. gr. 328 et appartenant probablement à la même

famille que Blaise de Monza, possesseur du ms Vat. lat. 1435. 3 Les mss Vat. lat. 161, 2066, 2209, 2306, 4032, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes. 4 Le ms est également décrit parmi les volumes retrouvés dans le cubiculum de Nicolas V : “Item unus liber parvus sine postibus ex pergameno, nuncupatus Glosa super Valerio Maximo” (éd. MANFREDI, 512, n° 42).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1920-1991

289

1481 : [BSec, 2 c 1 B] Glosae Valerii Maximi. Ex membranis sine tabulis (3952, 173, 21). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Glossa super Valerio Maximo. Ex membranis sine tabulis (3955, 61v, 18). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Glosa super Valerio Maximo. Ex membranis in coiro finiens in 2a carta ethicorum ... n° 50 (3951, 52, 9)1. 1550 : [BPS, 3 arm] N° 2228. Valerius Maximus cum glossis. Ex membranis sine tegumento (3968, 78v, 12). Bibliographie : NOGARA, 360; MANFREDI, 429-430 (a donné au ms une origine française). vat. lat. 19201991

Vat. lat. 1991 Parch., XIVe s., I + 99 ff. + 1 f. blanc (f. Iv et 99v blancs), 2 col., 415 u 308 mm. Au f. I, indication du contenu : “Iosephus de bello iudaico” (XVIe s.), identique aux articles de 1481, 1518, 1533 et 1550. f. 1 : com// f. I : FLAVIUS IOSEPHUS, Antiquitates Iudaïcae (fragm.). inc. mutilé : “//rabo. Rursus et belli eorum que nobis sepius euenerunt usque presentem diem que est tertii decimi quidem anni Domiciani Cesaris principatus michi autem a natiuitate quinquagesimi et sexti proposui uobis conscribere eciam nostras sectas in quatuor libris id est de deo et de substancia eius et de legibus et cur secundum eas aliud facere promittimur aliud prohibemur”. f. 1-99 : FLAVIUS IOSEPHUS, De bello Iudaïco (tr. lat. Rufini Aquileiensis). inc. : “Quoniam bellum...”. Origine : italienne, grosse écriture gothique (3 mm.). Possesseur : au bas du f. 1, ont été ajoutées les armes de Sixte IV, grossièment peintes2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Iosephus in libris Iudaicili [sic] belli, in pergameno, littera bona grossa, cohopertus corio albo, incipit Quoniam bellum (n° 261). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item aliud volumen regalis forme cum 4or serraturis copertum coreo albo, nuncupatum Iosephus de bello Iudayco (n° 383). 1475 : [Historici] Josephus Antiquitatum. Ex membranis in albo [corr. en “gilbo”] (3954, 54, 8; éd. 223, 2). 1481 : [BComm, 6° BD] Iosephus de bello Iudaico. Ex membranis in gilbo [add. marg. : “715”] (3952, 48, 7).

1 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 51 de cette “capsa”. 2 Sixte IV a également fait rajouter ses armes sur deux autres mss provenant d’Eugène

IV (Vat. lat. 911 et 1335).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

290

CHAPITRE 2

1518 : [BMP, 6° BD] Iosephus de bello Iudaico. Ex membranis in gilbo (3955, 22, 13). 1533 : [BMP, 6° BD] Iosephus de bello iudaico. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine com (3951, 18v, 2). 1550 : [BMP, 6° PD] N° 683. Iosephus de bello iudaïco. Ex membranis in rubro (3067, 48v, 3). Bibliographie : NOGARA, 394-395; MANFREDI, 242-243 (a repris pour l’incipit l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en lisant “Iudaici” au lieu de “Iudaicili”, a donné au ms une origine française et n’a pas identifié l’article de 1475).

Vat. lat. 1999 Parch., XIIe s., II + 174 ff. (f. Iv et 174v blancs), 2 col., 410 u 295 mm. Sur une étiquette de parchemin collée au f. I, indication du contenu et n° de 1550 : “Godefridi gesta de expeditione Hierosolymi. 892”. f. 1 : capitula// f. II : Versus de expugnatione Ierusalem. inc. : “Anno milleno centeno pretereunte...” (5 v.). f. 1-173 : ALBERTUS AQUENSIS, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII. inc. : “Diu multum ex his...”. f. 173 : Epitaphium Godefridi ducis. inc. : “Francorum gentes Syon loca sancta potenti...” (12 v.). Origine : italienne, grosse écriture très régulière (3 mm.). Possesseurs : au f. IIv, ex-libris inachevé : “Liber episcopi Philippi”; au bas du f. 1, cote ancienne (?) : “2 Cel. S. Ma.”; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté deux fois en 1517, le 20 janv. par Angelo Colocci († 1549)1 puis du 12 nov. au 1 déc. par Cristoforo Camañas, secrétaire du cardinal Bernardino de Carjaval2. Le ms a peut-être servi de modèle au ms Firenze,

1 Texte de la quittance : “Ego A. Colotius recepi a dominis custodibus bibliothece Va-

ticane librum in quo continetur Historia expeditionis hierosolimitane, die 20 ianuarii 1517 – Restituit” (3966, 7; éd. BERTÒLA, Registri, 48, 3-4, n’a pas identifié le ms). 2 Texte de la quittance : “Die XII novembris 1517. Ego Christophorus Camañas [habui

barré] secretarius reverendissimi domini cardinalis Sancte Crucis, habui a reverendo patre domino Philippo Beroaldo bibliothece apostolice prefecto librum hystorie expeditionis Iherosolimitane coopertum corio veteri quem restituam, pro quo dimisi penes ipsum dominum taciam argenteam. Fuit extractus ex 9 bancho bibliothece magne secrete. Idem Christophorus Camañas scripsi et subscripsi manu propria – Restituit librum prima decembris” (3966, 8; éd. BERTÒLA, Registri, 49, 19-24, a identifié le ms et les articles de 1518 et 1533 pour ce second prêt seulement; l’indication topographique correspond bien à l’emplacement du volume).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 1991-2001

291

Bibl. Med.-Laurenz., plut. 66, 33 (copié en 1517 par Sebastiano de Martini), qui contient le même texte et les deux poèmes († 1523)1. 1443 : Expedicio sancti sepulcri, in pergameno, littera bona antiqua grossa, cohopertus rubeo, cum clauis, uolumen satis magnum, incipit Diu multum ex his (n° 260). 1455 : omis. 1475 : [Opera uaria] Expeditio hierosolimitana. Ex membranis in nigro (3954, 47v, 21; éd. 214, 9). 1481 : [BPont, 9° B] Expeditio hierosolimitana sine auctore. Ex membranis in rubeo (3952, 114v, 31 – l’article a été ajouté). 1518 : [BMS, 9° B] Expeditionis hierosolimitanae libri XII. Ex membranis in albo (3955, 42v, 10). 1533 : [BMS, 9° B] Hierosolimitana expeditio in qua gesta Godifredi narrantur. Ex membranis in rubeo capitula (3951, 122, 22-23 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 1° P] N° 892. Godofredi gesta de expeditione Hierosolymitana. Ex membranis in albo (3968, 1, 12-13). Bibliographie : NOGARA, 399-400. vat. lat. 19912001

Vat. lat. 2001 Parch., XIIe s., 68 ff., 205 u 155 mm. Au f. 1, une miniature en pleine page représente l’empereur Frédéric I en croisé (légende dans la marge sup. : “Hic est depictus Rome Cesar Fridericus signifer inuictus celorum regis amicus” – autres légendes entourant la peinture : “Cesar magnificus pius augustus Fridericus de terra domini pellat gentem Sala Henricus prepositus. Amen” et (en capitales alternées rouges et noires) : “NULLI PACIFICVM SARRACENO FRIDERICVM DIRIGAT ISTE LIBER VBI SIT LOCVS A NECE LIBER”). f. 1v-68v : ROBERTUS DE SANCTO REMIGIO, Historia Hierosolymitana. inc. : “Vniversos...”. Origine : allemande, écriture régulière. Le copiste, qui a travaillé pour Henricus, prévôt de Schäftlern (Bavière), a inscrit en rouge au f. 68v un colophon de 21 vers : “Ne studio segni fieret dilectio regni Veloci dextra codex hic intus et extra Est consummatus non ut decuit decoratus Aule regali nichilominus imperiali Id neglexisse uel egestatem uetuisse Incertasue moras qui suspicione laboras Tempus ad incertum sensum conuerti disertum 1 Les deux poèmes ont été édités par A. M. BANDINI, Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae, II, Florence 1775, col. 807.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

292

CHAPITRE 2

Notio dumtaxat dubium sic omnem relaxat Deprecor Enricus ut Cesar Fridericus Sumere dignetur placide qui tantus habetur Vt nichil obsistat quod et fortasse resistat Qui confundatur defectu comminuatur Ergo securus sarracenos aditurus Auxiliante Deo gaudebit ibique tropheo Polleno intrepidi ducis exemplo Gotefridi Nusquam deficiat sibi pax gloria fiat Ipis sola mendetur diuinitus amen. Hunc librum fecit ad laudem cunctipotentis Scribere prepositus Enricus Scefelderensis Obque Dyonisii preciosi testis honorem Esse deum pete lector et placabilem”. Possesseurs : Henricus, prévôt de Schäftlern (Bavière)1, pour lequel a été copié le volume (cf. supra, Origine); le ms, décrit en 1455 et 1475, a été classé en 1481 avec les “petits livres”2, puis décrit de nouveau en 1550. 1443 : Acquisicio Ierusalem, in pergameno, bona littera antiqua, cum tabulis contractis et fundello, cohopertus corio rubeo, incipit Universos (n° 166). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Hystoria de bello contra Saracenos (n° 451). 1475 : [Historici] Historia Frederi [sic]. Ex membranis in nigro (3954, 54, 25; éd. 223, 19). 1550 : [BPS, 1° P] N° 925. Historia [add. interl. : “Roberti monachi”] de terra sancta a Gotfredo Holion [sic] et aliis principibus Christianis recuperata sub Vrbano 2°. Ex membranis in rubro (3968, 3v, 5-6). Bibliographie : NOGARA, 401; Bibliotheca Apostolica Vaticana, Florence 1985, pl. XLVII [= f. 1]; MANFREDI, 284-285.

Vat. lat. 2002 Parch., XIIe s., I + 227 ff. + 1 f. blanc, 2 col., 355 u 250 mm. Il manque les quaternions 18 (entre les f. 139 et 140) et 29 (entre les f. 219 et 220). Lire les f. 188-195 dans l’ordre suivant : 188, 191, 190, 189, 194, 193, 192 et 195. Le f. [228] de garde contient un fragment d’un commentaire d’Aristote (XIIIe-XIVe s.). f. 1 : man//

1 Egalement possesseur du ms München, Bayer. Staatsbibl., clm 17116 (XIIe s.). 2 Sur le classement des mss de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Biblio-

thèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2001-2066

293

f. I : Notitia patriarchatuum Hierosolymae et Antiochae. f. 1-227v : GUILLELMUS TYRENSIS, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum1. inc. : “Periculosum...”. Origine : française, écriture régulière. Possesseur : le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Liber Istoriarum Syrie et Passagii, in pergameno, optima littera, cohopertus rubeo, cum clauis magnis ereis [sic], et incipit Periculosum (n° 164). 1550 : [BPS, 1° P] N° 927. Liber historiarum de moribus et gestis regum Hierosolymitanorum. Ex membranis in rubeo [add. d’une main cursive : “Guilielmi Tyri”] (3968, 3v, 11-12). Bibliographie : NOGARA, 401-402; R. B. C. HUYGENS, Guillaume de Tyr étudiant : un chapitre (XIX, 12) de son “Histoire” retrouvé, in Latomus, 21 (1962), 811-824, pl. LII [= f. 188v en partie] et LIII [= f. 191 en partie]; R. B. C. HUYGENS, La tradition manuscrite de Guillaume de Tyr, in Studi Medievali, ser. 3, 5 (1964), 284-286 (a identifié le ms dans l’inventaire de 1443). vat. lat. 20012066

Vat. lat. 2066 Papier, XVe s., XI + 148 ff. (+ f. 1bis; f. Iv-XIv, 28-32v, 46v, 63v-71, 102-105v, 125129v et 146-148v blancs). Le n° de 1550 : “1549” est écrit au crayon sur le f. I. Recueil de 4 parties : 1) f. 1-63 : 170 u 105 mm.; 2) f. 72-101 : 145 u 85 mm.; 3) f. 106-124 : 142 u 80 mm.; 4) f. 130-145v : 140 u 80 mm. f. 1 : existant// 1 — f. 1-27v : PLATO, Epistulae I-XXII (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini ad Cosmam Mediceum). inc. : “Inter clamosos...”. f. 33-46 : HIPPOCRATES, Epistulae (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). f. 47-63 : APULEIUS (Ps.), Asclepius. 2 — f. 72-101v : LEONARDUS BRUNUS ARETINUS, Opuscula. (f. 72-98 : De laudibus Florentinae Vrbis; f. 99-101 : Oratio in funere Othonis; f. 101-101v : Epistula ad Omnibonum Leonicenum). 3 — f. 106-124v : PLUTARCHUS, Vita Sertorii (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini). 4 — f. 130-141 : QUINTUS CICERO, Commentariolum petitionis. f. 141v-145v : CICERO, Oratio pro A. Licinio Archia poeta (extr.). Origine : italienne, plusieurs écritures humanistiques cursives. La 2° partie (f. 72101v) a été copiée par B. Baldana, d’après le titre du f. 71v : “LEONARDUS ARETINUS IN LAUDIBUS Florentiae. B. Baldana”; la 3° partie (f. 106-124v) a été copiée par Melchior Ferrentini et corrigée par Lucius Ginazani, d’après la note du f. 124v : “Scripsit Melchior Ferrentini etc. Recognouit Lucius Ginazani etc.”. 1 D’après R. B. C. HUYGENS, opp. citt. infra, ce ms a la particularité d’être le seul à donner le chap. XIX, 12.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

294

CHAPITRE 2

Possesseur : au f. I, dans le haut à droite, cote ancienne “326”1; le ms, qui a été emprunté le 7 déc. 1443 par Bartolomeo Rouerella († 1476)2, est décrit dans tous les inventaires (l’article de 1518 confond les descriptions du ms. Vat. lat. 1807 et de ce ms). 1443 : Libellus Leonardi Aretini, in papiro, diuersarum litterarum littera cursiua, cum tabulis, cohopertus albo, incipit Inter clamosos [note marg. : “Habuit dominus B. Rouorella [sic] die suprascripto”] (n° 307). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen parve forme ex papiro cum una serratura et cum ligni postibus, copertum coreo albo, nuncupatum Traductiones Dyonisii Platonis (n° 670)3. 1475 : [Plato] Plato, Dionisius et Dion etc. Ex papiro in albo (3954, 47, 4; éd. 213, 14). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Platonis, Dionis, Dyonisii, Hippocrates Hermetrimegiston [sic] et quorumdam aliquorum Epistolae a Leonardo Aretino traductae. De laudibus Vrbis Florentie. Vita Sertorii ab eodem traducta et Cicero de petitione consulatu et pro Archia poeta. Ex papiro in albo (3952, 173v, 21-25). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Quaedam traductiones Leonardi Aretini [“Ex papyro in albo” barré] uidelicet Xenophontis Tyrannus, Socratis Apollolgia [sic], Demosthenis oratio quarta contra Philip [sic] Philippum, Cicero nouus et Magnus Basilius ad iuuenes quatenus ex //61v// Gentilis libris proficiant, Liber X Quintiliani continens laudes tam scriptorum tam Grecorum quam latinorum imperfectus, Patriarcharum XII testamenta. Ex membranis [corr. en “papyro”] in albo (3955, 61, 32-34/61v, 1-3). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Quedam translationes Leonardi Bruni Aretini. Ex papyro in albo finiens in prima carta existant ... n° 45 (3951, 52, 1)4. 1550 : [BPS, 7 c 4 P] N° 1549. Platonis epistulae ad plurimos e Graeco in latinum a Leonardi Aretini traductae. Item Hippocratis epistulae ad plurimos a Leonardi Aretini conuersae. Item Leonardi Aretini in laudibus Florentinae Vrbis. Eiusdem funebris oratio de morte Othonis. //f. 33v// Item Plutarchus de uita Sartorii [sic] a Leonardo Aretino traducta. Item Hermi Trimegisti de Bernera ad Asclepium alocuta a Leonardo Aretino traducta. Item Commentarius de Petrone [sic] consulatu. Item Archie poetae oratio pro Aulo Cicinio [sic]. Ex papyro in albo (3968, 33, 21-24/33v, 1-5).

1 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2209, 2306, 4032, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent

également une cote en chiffres arabes. 2 Egalement emprunteur d’un volume disparu après la mort du pape (305), copiste du ms Barb. lat. 119 (a. 1431) et possesseur du ms Ferrara, Bibl. Ariostea, Cl. II. 185 (XVe s.). 3 Le ms figure également dans l’inventaire du cubiculum de Nicolas V : “Item unum

[uolumen om. ?] parue forme ex papiro cum une serratura et cum ligni postibus, copertum coreo albo, nuncupatum Traduciones Dyonisii” (éd. MANFREDI, 510, n° 27). 4 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 46 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2066-2085

295

Bibliographie : FOHLEN, 6, 7, 24 et 49; KIBRE, Hippocrates latinus : V, 291; LEONARDI, Codices Vaticani latini 2060-2117, Vatican 1987, 16-22; Manuscrits classiques latins, III/1, 511-512; MANFREDI, 419-420. vat. lat. 20662085

Vat. lat. 2085 XIIIe

Parch., s., 313 ff. + 1 f. blanc (+ f. 305bis et 313bis; f. 82v, 256-259v et 305bisv blancs), 2 col., 387 u 262 mm. Nombreuses initiales ornées (celle du f. 1ra, historiée, représente Aristote et un groupe d’étudiants) prolongées par des filets bleus et rouges supportant différents animaux (lièvres, oiseaux, chiens, renards, loups, etc.). f. 1 : qui// f. 1-313 : ARISTOTELES, Opera (tr. lat. Guillelmi de Moerbeke). inc. : “Omnes homines...”. (f. 1-82 : Metaphysica; f. 83-137 : Physica; f. 137-156 : De anima; f. 156v-163 : De somno et uigilia; f. 163-164v : De longitudine et breuitate uitae; f. 165-173 : De iuuentute et senectute; f. 173-204v : De coelo et mundo; f. 205-238 : Metheora; f. 239-255v : De generatione et corruptione; f. 260-268 : De sensu et sensato; f. 268-271 : De memoria et reminiscentia; f. 271-275v : De motu animalium; f. 275v-277v : De bona fortuna; f. 278-283v : De coloribus; f. 283v296 : De uegetabilibus et plantis; f. 296-305 : De causis; f. 305-313 : De physionomia). Origine : France méridionale, grosse écriture gothique (3 mm.). Possesseurs : l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont l’ex-libris est au f. 314v : “M. M. Episcopus Vlixbonensis. fr. N. Eymericus”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Filosofia Aristotelis, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus corio partim rubeo partim nigro, incipit Omnes homines (n° 310). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen regalis forme ex pergameno cum 4or serraturis cum ligni postibus, copertum coreo rubeo, nuncupatum textus Metaphisice et Phisonomie et De causis Aristotelis cum commento (n° 589). 1475 : [Libri in philosophia] Metaphisica et Phisionomia Aristotelis. Ex membranis in rubeo (3954, 44v, 8; éd. 210, 25). 1481 : [BPont, 8° B] Metaphysica, Physica, de anima, de somno et uigilia, de longitudine et breuitate uitae, De iuuentute et senectute, De coelo et mundo, Metheora, De Generatione et Corruptione, De sensu et sensato, De memoria et Reminiscentia, De motu Animalium, de bona fortuna, De Coloribus, de plantis, De Vegetabilibus plantis, De Causis et Physionomia Aristotelis. Ex membranis in rubeo (3952, 112, 9-15). 1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2672, 2679, 4032 et 4233.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

296

CHAPITRE 2

1518 : [BMS, 8° B] Metaphysica, Physica, de anima, De somno et vigilia, de longitudine et breuitate vitae, de Iuuentute et senectute, De coelo et mundo, Libri metheororum IIIIor, De Generatione et corruptione, De sensu et sensato, De memoria et reminiscentia, De motu animalium, de bona fortuna, de coloribus, de plantis, de uetabilibus [sic] et plantis, De causis et de fysonomia [sic], De physionomia Aristotelis. Ex membranis in rubro (3955, 41v, 13-17). 1533 : [BMS, 8° B] Metaphysica, Physica et quedam alia opera Aristotelis. Ex membranis in rubeo qui (3951, 120v, 16-17 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 6 c 3° P] N° 1449. Aristotelis libri XIIII metaphysicorum. Eiusdem libri VIII physicorum. Eiusdem libri III de anima. Eiusdem tractatus de somno et uigilia. Eiusdem opus de longitudine et breuietate [sic] uitae. Eiusdem Tractatus de iuuentute et senectute. //f. 28// Eiusdem liber de coelo et mundo. Eiusdem libri IIIIor Metheororum. Eiusdem opus de generatione et corruptione. Idem de sensu et sensato. Idem de memoria et reminiscentia. Idem de motu animalium. Idem de bona fortuna. Eiusdem liber de coloribus. Eiusdem Tractatus de plantis. Idem de uegetationibus et plantis. Idem de causis cum commento. Eiusdem liber de phisonomia [sic]. Ex membranis in rubro (3968, 27v, 18-23/28, 1-12). Bibliographie : G. LACOMBE et socii, Aristoteles latinus, II, Cambridge 1955, 1220, n° 1844; LEONARDI, 110-117; MANFREDI, 369-370.

Vat. lat. 2164 Papier, XIVe s. (a. 1398 en partie), II + 313 ff. (f. 120v-121v et 234v blancs), 335 u 240 mm. Lire les f. 41-50 dans l’ordre suivant : 41, 46-49, 42-45 et 50. f. 1 : mons// f. 1-311v : IOHANNES BURIDANUS, Commentarii in Aristotelem. inc. : “Bonum sicut habetur...”. (f. 1-120 : Quaestiones super librum Physicorum; f. 122-234 : Quaestiones super librum de anima; f. 235-311v : Quaestiones super librum de animalibus). Origine : italienne, diverses écritures cursives. Le copiste des f. 1-120, Petrus de Alemania, signe et date au f. 120 : “Scripta per manus Petri de Alamania Anno domini 1398 de quinta die mensis iunii etc”; le copiste des f. 122-311v, Henricus de Monasterio, signe aux f. 233 : “Scripte per me Henricum de Westphalia. Deo gratias” et 311v : “Scripte per me Henricum de Monasterio Bononie in domo domini et magistri Dyni de Florentia ibidem studentis”. Possesseurs : le médecin florentin Dino del Garbo († 1410), dans la maison duquel le volume a été copié (cf. supra, Origine), et au nom duquel figure la note de passage en douane au bas du f. 1 : “Domini Dini de Florencia. XXVI° maii 1399

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2085-2200

297

Indictione septima. Zallotus subscripsi”1; le médecin Lorenzo Sassoli, de Prato2, indiqué comme auteur par Arsène de Liège, est en réalité le possesseur (cf. T. Pesenti, op. cit. infra); le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Magister Laurentius de Prato, in papiro, bonarum diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello rubeo, incipit Bonum sicut habetur (n° 219). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen ex papiro cum duabus postibus ligni, cum una fracta, copertum in dorso tantum coreo vermillo absque serraturis, nuncupatum Questiones Buridani super Phisicis (n° 600). 1475 : [Libri in philosophia] Biridanus [sic] in Phisicis. Ex papiro in tabulis fractis (3954, 44v, 9; éd. 210, 26). 1481 : [BSec, 1 c 3 B] Questiones Beridani [sic] super libros physicorum Aristotelis. Ex papyro in tabulis (3952, 187, 8-9). 1518 : [BPS, 1 c 3 B] Io. Beridani questiones super physicis. Ex papyro cum tabula fracta (3955, 64v, 9). 1533 : [BPS, 1 c 3 B] Io. Beridani questiones super phisicis. Ex papiro in tabula fracta finiens in prima carta mons ... n° 8 (3951, 54, 22-23)3. 1550 : [BPS, 10 c 5 P] N° 1685. Jo. Beridani questiones super libros physicorum. Eiusdem questiones super librum de anima. Eiusdem questiones super librum de animalibus. Ex papyro in tabulis (3968, 44, 5-7). Bibliographie : A. MAIER, Codices Vaticani latini 2118-2192, Vatican 1961, 122-129; C. H. LOHR, Medieval Latin Aristotle Commentaries : III, 168, 174 et 183 (brèves mentions, édite p. 183 la souscription du f. 311v); L. GARGAN, L’enigmatico “conduxit”. Libri e dogane a Padova fra Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 16 (1983), 19 et 38, n° 61; T. PESENTI, Le “Articelle” di Daniele di Marsilio Santasofia († 1410), professore di medicina, in Studi Petrarcheschi, 7 (1990), 92 (a renvoyé à l’inventaire de 1443); MANFREDI, 377 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a pas publié la note du f. 1).

Vat. lat. 2200 vat. lat. 20852200

Parch., XVe s., 250 ff. (f. 249v-250v blancs), 315 u 215 mm. Au f. 1, initiale d’or à “bianchi girari” et encadrement sur deux côtés à filets d’or et “bianchi girari”. f. 1 : cupio// f. 1 : HIERONYMUS presbyter, Vita Senecae. inc. : “LVTIVS Anneus Seneca...”. f. 1-3v : SENECA (Ps.), Epistulae ad Paulum. f. 3v-249 : SENECA, Epistulae ad Lucilium. titre : “Epistole Senece ad Lucillum”. 1 Dino del Garbo possédait aussi le ms Vat. lat. 4466, visé par Zalotus (cf. supra, p. 276

n. 2). 2 Lorenzo Sassoli possédait aussi le ms Vat. lat. 2487, visé par Zalotus (cf. supra, p. 276 n. 2) et le ms Vat. lat. 2391, copié au XIVe s. (cf. T. PESENTI, op. cit. infra, 61-62). 3 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 8 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

298

CHAPITRE 2

Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Epistole Senece ad Lucillum, in pergameno, competenti littera, cohoperte corio albo, sine tabulis, incipiunt Lucius Anneus Seneca (n° 320). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unus liber communis forme ex pergameno cum postibus engrutatis, copertus coreo albo, nuncupatus Epistole Senece ad Lucillum (n° 790). 1475 : [Seneca] Epistole Senece. Ex membranis in albo (3954, 49v, 16; éd. 216, 38). 1481 : [BSec, 2° B] Epistolae Senecae ad Lucillum. Ex membranis in gilbo (3952, 113, 11). 1518 : [BPS, 2° B] Epistolae Senecae. Ex membranis in gilbo (3955, 48, 4). 1533 : [BMP, 4° BD] Epistole Senece ad Lucullum [corr. en “Lucillum”]. Ex membranis in albo in fine .I. pagine cupio (3951, 16v, 13). 1550 : [BMP, 5° PD] N° 755. Senecae epistolae 125 ad Lucillum. Ex membranis in ceruleo (3967, 52, 24). Bibliographie : FOHLEN, 7, 8 et 49; Manuscrits classiques latins, III/1, 520-521; MANFREDI, 492 (a rejetté l’identification).

Vat. lat. 2209 Parch., XIVe s., 58 ff. (f. 48v blanc), 2 col., 267 u 203 mm. f. 1-56v : SENECA, Dialogi. inc. : “Exigisti a me...”. (f. 1-25v : De ira; f. 25v-34v : De tranquillitate animi; f. 34v-41v : De breuitate uitae; f. 41v-48 : Ad Polybium de consolatione; f. 49-56v : Ad Heluiam de consolatione). Origine : italienne, écriture gothique légèrement arrondie. Possesseurs : d’après les notes en hébreu du f. 58v, Benedetto da Poppi et Leonardo di Bartolomeo ont mis le volume en gage respectivement en 1405 et 1406; au f. 1, cote ancienne barrée : “332”1 et mention : “de domo”2; le ms est décrit, sauf en 15183, dans tous les inventaires. 1443 : Seneca ad Nouatianum de ira, in pergameno, sine cohopertura, bona littera, incipit Exigisti a me (n° 273). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Liber Senece ad diversos (n° 783). 1 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2306, 4032, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes. 2 Même indication “de domo” dans les mss Vat. lat. 1351, 2621, 4166 et 4304. 3 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2200-2211

299

1475 : [Seneca] Liber Senece ad diuersos. Ex membranis in rubeo (3954, 49v, 13: éd. 216, 35). 1481 : [BSec, 3 arm] L. Annaeus Seneca de ira ad Nouatum, De tranquillitate, De Breuitate Vitae et de consolatione ad Albinam [sic] matrem suam. Ex membranis in rubeo (3952, 145v, 22-24). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Senece liber ad diuersos. Ex membranis in rubeo ... 35 (3951, 103v, 19; il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné, mais l’article correspond bien aux libellés de 1455 et 1475). 1550 : [BPS, 5 c 3 P] N° 1425. Senecae de ira liber ad Nouatum. Idem de breuietate [sic] uitae ad Paulinum. Idem de consolatione ad Albinam [sic] matrem suam. Ex membranis in rubro (3968, 26v, 15-17)1. Bibliographie : FOHLEN, 7, 25 et 49; Manuscrits classiques latins, III/1, 530-531; MANFREDI, 488 (a lu “de Roma” au lieu de “de domo” pour la note du f. 1). vat. lat. 22002211

Vat. lat. 2211 Parch., XIVe s., 116 ff. (f. 22-22v, 79v-82v et 113-116v blancs), 2 col., 302 u 212 mm. f. 1 : et// f. 1-17 : SENECA, De beneficiis (extr.). inc. : “Inter multos ac uarios...”. f. 17-42v : SENECA, Dialogi. (f. 17-21 : De prouidentia; f. 21-21v : De constantia sapientis (extr.); f. 23-42v : De ira). f. 42v-50v : SENECA, De clementia. f. 50v-79 : SENECA, Dialogi. (f. 50v-55v : De constantia sapientis; f. 55v-61v : De uita beata; f. 63-71 : De tranquillitate animi; f. 71-77 : De breuitate uitae; f. 77-79 : Ad Polybium de consolatione). f. 83-113 : CICERO, Tusculanae disputationes (extr.). Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 15182 et 1533, dans tous les inventaires. 1443 : Seneca de beneficiis, in pergameno, diuersarum litterarum, cohopertus corio albo, incipit Inter multos et [sic] varios (n° 267).

1 Pour le Ad Heluiam de consolatione, les articles de 1481 et 1550 reprennent le titre du

ms : “Incipit liber Lucii Annei Senece [add. phylosophi] de consolatione ad Albinam matrem”. 2 En 1518, la 3º arm. contient seulement des mss grecs.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

300

CHAPITRE 2

1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum postibus engrutatis, copertum coreo albo, nuncupatum Seneca de beneficiis (n° 786). 1475 : [Seneca] Eiusdem de beneficiis. Ex membranis in tabulis cartaceis (3954, 49v, 4; éd. 216, 26). 1481 : [BSec, 3 arm] L. Anneus Senecae de Beneficiis, De prouidentia ad Lucillum, De Clementia ad Neronem, De uita beata ad Serenum, De Tranquillitate et M. Tullii Ciceronis Tusculanarum aliquid. Ex membranis in rubeo (3952, 145v, 16-19). 1518 : omis. 1533 : omis. 1550 : [BPS, 3° P] N° 1058. Annei Senecae liber de beneficiis. Idem de ira sedanda ad Nouatum. Idem de clementia ad Neronem. Idem de beata uita ad Serenum. Idem de anni [sic] Tranquillitate. Idem de breuitate uitae. Item M. T. Ciceronis Tusculane. Ex membranis in rubro (3968, 10v, 17-23) Bibliographie : FOHLEN, 7 et 49; Manuscrits classiques latins, III/1, 532-533; MANFREDI, 490.

Vat. lat. 2284 Parch., XIVe s., II + 256 ff., 2 col., 404 u 273 mm. f. 4 : ualear//1 f. I-Iv : RUDIGERUS DE POLONIA, Praefatio in lecturam Cini in Codicem (première copie mutilée de la fin et rejetée). inc. : “Intellectus studiose...”. f. 1-256 : CINUS PISTORIENSIS, Lectura in Codicem (cum praefatione Rudigeri de Polonia). inc. : “Intellectus studiose...”. Origine : italienne, écriture gothique. Au f. IIv, notes d’un “stationarius” (on lit par exemple à la seconde ligne : “Dominus Petrus Guassa habet quaternos duos libri”); au f. 256, indication du nombre de feuillets : “Summa cartarum scripturarum istius libri CCXXXXXVIII [sic]”. Le copiste, Rudigerius de Polonia, signe dans un distique à la fin du texte au f. 256 : “Qui me scribebat Rodigerus nomen habebat Hoc nomen dicens benedictio dat sibi Christo”. Possesseurs : au f. I, ex-libris en partie gratté : “Iste liber est [illisible] Iacobi Venci” et deux notes de la même main : “Die II mensis Iulii VIIIe indictione steti ad” puis plus bas : “Istum librum emi die XXV de octobris [illisible] in ciuitate Neapolitana pro V libr. sol. III et [illisible]; autres notes d’une seconde main au f.

1 Ce mot figure en fait à la fin d’une addition au bas du f. 4.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2211-2306

301

Iv : “Abbate Niccola de Roche die [illisible]” et au f. II : “Messer Tiziello Mofella di 24 di novembre ducati II”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Cinus in legibus, littera non nimis bona, cohopertus corio albo antiquo, uolumen magnum, incipit Intellectus studiose (n° 253). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno, sine serraturis, copertum in dorso coreo albo, nuncupatum Lectura domini Gini super codice (n° 529). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Cinus super codice. Ex membranis in uiridi (3954, 39, 10; éd. 202, 17). 1481 : [BComm, 9° BS] Cinus super codice. Ex membranis in uiridi [add. marg. : “421”] (3952, 32, 14). 1518 : [BMP, 9° BS] Cinus super codice. Ex membranis in uiridi (3955, 11, 14). 1533 : [BMP, 11° BS] Cynus super primo et 6° Codicis. Ex membranis in rubeo ualear (3951, 124, 21-22 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 1 P ad par] N° 2709. Cinus super primo et VI° Codicis. Ex membranis in rubro (3969, 37, 5). Bibliographie : KUTTNER, I, 312-313 (a lu “Tinello” au lieu de “Tiziello”); MANFREDI, 330 (n’a pas identifié les articles de 1481 et 1533). vat. lat. 22112306

Vat. lat. 2306 Parch., XIVe s., I (en papier) + 184 ff. (+ f. 1bis), 2 col., 225 u 150 mm. Titre au f. I : “Guillelmi Rayotis [sic] Compendium Summe Confessorum”. f. 1-1bis : Tabula capitulorum summae confessorum. (table) inc. : “De symonia...”. f. 1bis-178v : GUILLELMUS DE KAYOTHO, Compendium summae confessorum Iohannis Friburgensis abbreuiatae. à la fin du texte : “Explicit summa confessorum abreuiata [sic] a fratre Guillermo Rayothio [sic] de ordine predicatorum quondam priore prouincialis in Francia. Summa omnium questionum contentarum in dicta summa duo milia trecenta quadraginta sex”. f. 178v-184v : Repertorium Compendii Guillelmi de Kayotho. à la fin du texte : “Hec est ultima tabula compendiata super compendium summe confessorum a fratre Guillelmo Bayochio [sic] de ordine fratrum predicatorum”. Origine : italienne, écriture gothique très négligée. Possesseurs : le couvent San Domenico de Bologne1, auquel se réfèrent peut-être l’ex-libris (?) et la cote ancienne du f. 184v : “76. conuentus supra (?) 76”; au

1 Le volume est décrit dans un inventaire de San Domenico de Bologne antérieur à

1386 : “[5a banca a sinistra] 288. Item parva summa de conff casibus Iohannnis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

302

CHAPITRE 2

f. 184v, autre cote ancienne “345”1; le ms, décrit en 1455, omis en 1475, classé en 1481 avec les “petits livres”2, est décrit de nouveau en 1550. 1443 : Summa extracta de Iohanina, in pergameno, non bona littera, cohoperta corio albo, cum tabulis incipit De simonia (n° 298). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum una serratura, copertum coreo albo, nuncupatum Summa de casibus (n° 508). 1475 : omis. 1550 : [BPS, 1 arm] N° 2028. Liber qui summa confessorum appellatur. Ex membranis in albo (3968, 66v, 20). Bibliographie : KUTTNER, II, 11-12; MANFREDI, 519 (a proposé, mais sans la prouver et sans renvoyer à l’inventaire de 1443, l’identification de l’article de 1455 avec ce texte et ce ms).

Vat. lat. 2310 Parch., XIIIe s., I + 95 ff. (+ f. 1bis), 2 col., 325 u 195 mm. f. 1 : leges// f. 2 : //XX di. § primi f. 1-95v : GAUFRIDUS DE TRANI, Summa super Decretalibus. inc. : “Glosarum diuersitas...”. Origine : France, petite écriture régulière (1,5 mm.). Possesseurs : au f. I, ex-libris en partie gratté : “Ista est summa Gufredi super titulis decretalium et est domini [plusieurs mots illlisibles], au f. IIv, note de mise en gage : “Pignus pro domino Alexandro de Bonaguidis pro libellis Rofredi in iure ciuili”; le pape Grégoire XII3; au f. Iv, note correspondant au classement d’Arsène de Liège : “Ex cassa I”4; le ms est décrit dans tous les inventaires.

Theotonici” (éd. M.-H. LAURENT, Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne, Vatican 1943, 233 [Studi e Testi 103]). A propos de ce texte, T. KAEPPELI, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, II, Rome 1975, 95, signale après les manuscrits identifiés un volume “olim Bologna, San Domenico”, qui correspond certainement au ms d’Eugène IV, et renvoie à l’étude de Laurent. 1 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 4032, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent

également une cote en chiffres arabes. 2 Sur le classement des mss de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane). 3 Le volume correspond au n° 25 de son inventaire : “Summa Galfredi. In secundo folio

XX di § alcuri [sic] primi” (éd. MERCATI, 135, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2621, 2639, 4245 et 4305. 4 Même indication de caisses dans les mss Vat. gr. 328, Vat. lat. 1351, 2621, 2660 et 2708.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2306-2311

303

1443 : Summa Gufredi super titulis decretalium, in pergameno, littera competenti minuta, cohopertus albo, incipit Glosarum diuersitas (n° 120). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno sine serraturis, copertum coreo albo, nuncupatum Golofridus [sic] super titulis Decretalium (n° 522). 1475 : [Lecture in iure canonico] Summa super decretalibus. Ex membranis in albo (3954, 43, 9; éd. 208, 21). 1481 : [BSec, 2 arm] Summa Decretalium. Ex membranis in albo (3952, 137, 22). 1518 : BPS, 2 arm] 16. Summa Gotfredi. Ex membranis in albo (3955, 80, 5). 1533 : [BPS, 2 arm] Summa Gottofredi. Ex membranis in albo in fine .I. pagine leges (3951, 30, 21). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1934. Gutfredi summa supra titulis VI libri Decretalium. Ex membranis in tabulis (3968, 62v, 3)1. Bibliographie : KUTTNER, II, 15-16; MANFREDI, 326 (n’a pas identifié l’article de 1475 et n’a relevé ni l’ex-libris ni la note de mise en gage).

Vat. lat. 2311 vat. lat. 23062311

Parch., XIIIe s., I + 95 ff. (+ f. 1bis), 2 col., 325 u 195 mm. f. 1 : consuetudine// f. 1ra-101vb : GAUFRIDUS DE TRANI, Summa super Decretalibus. inc. : “Glosarum diuersitas...”. Origine : italienne, petite écriture régulière (1,5 mm.). Possesseurs : Berlengarius Moragas2, dont l’ex-libris est au f. 100vb : “Berlengarius Moragas”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Suma [sic] super decretalibus, in pergameno, littera minuta bona, sine tabulis, incipit Glosarum diuersitas (n° 266). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber communis forme ex pergameno sine postibus, nuncupatum Summa super decretalibus (n° 568). 1475 : [Lecture in iure canonico] Summa Gothfredi. Ex membranis sine tabulis (3954, 43, 1; éd. 208, 12). 1481 : [BSec, 2 arm] Summa Gothfredi. Ex membranis sine tabulis (3952, 136v, 16).

1 Contrairement à la supposition de D. Ranaldi, le volume, auquel tous les inventaires

donnent une reliure “in albo”, ne peut correspondre au n° 1934 de Ruano, qui décrit une reliure “in tabulis”. 2 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 1381.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

304

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 2 arm] 8. Summa Gothfredi. Ex membranis sine tabulis (3955, 79v, 31). 1533 : [BMS, 10° B] Casus super decretalium. Ex membranis in albo consuetudinis [sic] (3951, 124, 3 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 2014. Gothfredi Summa super Decretalium titulis. Ex membranis in albo (3968, 66v, 5). Bibliographie : KUTTNER, II, 14-15; MANFREDI, 355 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a identifié ni le ms ni les articles de 1475, 1481 et 1533).

Vat. lat. 2329 Parch. XIIIe-XIVe s., I + 79 ff. + 1 f. blanc (f. 71v et 72v blancs), 2 col., 357 u 245 mm. f. 1 : si// f. 1-71 : IOHANNES DE BLANASCO, Summa de actionibus. inc. : “Ego Ioannes...”. f. 72 : Index capitulorum. f. 73-79v : GUIDO DE SUZARIA, De ordine iudiciorum. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseurs : au f. [80], note de prix : “II flor.”; au f. [80v], deux ex-libris : “Domini Enrici de Aualone pro [....] apud Mandagoti” et “Iste liber est Henrici Richardi et rendetur in pinore pro collecta”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Summa domini Iohannis de Blanasco in iure, in pergameno, mala littera, tabulis cum fundello, incipit Ego Iohannes (n° 118). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum una serratura cum postibus semicopertis coreo albo, nuncupatum Summa Iohannis Blanasco (n° 524). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Summa Domini Johannis de Blomascho [sic]. Ex membranis in tabulis (3954, 40, 6; éd. 203, 35). 1481 : [BSec, 2 arm] Summa Ioannis de Blanascho. Ex membranis in tabulis (3952, 138, 30 – l’article a été ajouté). 1518 : [BPS, 2 arm] 12. Summa d. Iohannis de Blanasco. Ex membranis in tabulis (3955, 80, 1). 1533 : [BPS, 2 arm] Summa d. Iohannis de Blanasco. Ex membranis in rubeo finiens in fine prime pagine si (3951, 30, 4 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1923. Iohannis de Blanasco Summa. Ex membranis in tabulis (3968, 61v, 15). Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 90 n. 6 (ont identifié l’article de 1455); KUTTNER, II, 34-35 (a donné au ms une origine française); MANFREDI, 327 (n’a pas identifié l’article de 1481).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2311-2343

305

Vat. lat. 2343 vat. lat. 23112343

Parch., XIIIe s., 224 ff. (f. 137v et 197v blancs), 2 col. (sauf f. 78-136v : 3 col.), 380 u 238 mm. f. 2 : pastoralis// f. 1-47 : IOHANNES DE DEO, Casus decretalium cum concordantia Decreti. inc. : “Principio...”. f. 47-62v : THOMAS DE PIPERATA, Tractatus de forma iudicii et praesumptionis. f. 63-74v : BARTHOLOMAEUS BRIXIENSIS, Reuisio Tancredi de Bononia ordinis iudiciarii. f. 75-82 : IOHANNES DE DEO, Liber iudicum. f. 82-83v : PILIUS MEDICINENSIS, Summula de reorum exceptionibus. f. 83v-84 : PONTIUS DE ILERDA, Summula de reprobatione instrumentorum. f. 84-84v : NICOLAUS magister, Summula de testibus. f. 84v-86 : Libellus de exceptionibus qui dicitur ’Actor et reus’. f. 86-86v : Formulae iudiciales. f. 86v : HUBERTUS DE BOBBIO, Summula de officio iudicis. f. 87-137 : AZO, Brocardica (cum additionibus). f. 138-224v : IOHANNES HISPANUS, Summa super decretalibus. Origine : italienne, plusieurs petites écritures régulières (1,5 mm. et 2 mm.). Le copiste des f. 1-62v, Bernardus, note au f. 62v : “Hoc opus expleuit Bernardus post requieuit”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber casuum decretalium, in pergameno, litterarum minutarum satis bonarum, cohopertus albo, incipit Principio (n° 262). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme cum 4or clausuris de coreo albo, copertum coreo albo, nuncupatum Liber casuum Decretalium (n° 515). 1475 : [Lecture in iure canonico] Casus Decretalium. Ex membranis in albo (3954, 42v, 8; éd. 207, 23). 1481 : [BSec, 2 arm] Casus decretalium. Ex membranis in albeis tabulis (3952, 135v, 20). 1518 : [BPS, 2 arm] 2. Casus decretalium. Ex membranis in albo (3955, 79v, 25). 1533 : [BPS, 2 arm] Casus decretales [sic]. Ex membranis in albo in fine .II. pagine pastoralis (3951, 31, 10). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1986. Magistri Ioannis Hispanii Summa de casibus Decretalium. Ex membranis in albo (3968, 65v, 1-2). Bibliographie : KUTTNER, II, 44-46; MANFREDI, 322 (n’a pas signalé la note de copiste).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

306

CHAPITRE 2

Vat. lat. 2375 Parch., XIVe s., V + 575 ff. + 1 f. blanc (f. 214-214v, 399-400v et 575v blancs), 2 col., 346 u 243 mm. Les f. I-III remployés comme garde proviennent d’un ms médical du XIVe s. sur 2 col. f. 1 : propter// f. 1-575 : GALENUS, Opera. inc. : “Summe que sunt...”. (f. 1-24 : De complexionibus [tr. lat. Gerardi Cremonensis]; f. 24-27 : De malitia complexionibus diuersis; f. 27-90v : De simplicibus medicinae libri V; f. 9199v : De elementis; f. 99v-135 : De crisibus; f. 135-161v : De diebus criticis; f. 161v-213v : De locis affectis; f. 215-246v : De iuuamentis membrorum; f. 247260v : De pulsibus [tr. lat. Burgundionis Pisani]; f. 261v-271 : De compendiositate [tr. lat. Burgundionis Pisani]; f. 272v-304r : De accidente et morbo [tr. lat. Burgundionis Pisani]; f. 304-398v : De ingenio sanitatis; f. 401-423v : De uirtutibus naturalibus; f. 423v-457 : De elementis [tr. lat. Guillelmi de Moerbeke]; f. 457-472v : De differentiis febrium [tr. lat. Burgundionis Pisani]; f. 472v-478v : De motibus liquidis; f. 479-505r : De regimine sanitatis [tr. lat. Burgundionis Pisani]; f. 505v-510v : De secretis; f. 511-575 : De ingenio sanitatis. f. 575 : HIPPOCRATES (Ps.), De opinione medicinae. inc. : “Frusta mortalis genus...”. Origine : italienne, assez grosse écriture gothique (2 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1550, dans tous les inventaires1. 1443 : Galienus de modis complexionum, bona littera satis grossa, cum tabulis et fundello, incipit Summe que fiunt [sic] (n° 216). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Multa opera Galieni. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 3; éd. 214, 35). 1481 : [BComm, 2° BD] Galenus de complexionibus, De malitia complexionis diuersae, De simplicibus medicinis, De elementis, De crisi, De diebus criticis, De iuuamentis pulsuum, De compendiositate pulsus, De accidenti et morbo, De ingenio sanitatis, De uirtutibus naturalibus, De elementis, De differentiis febrium, De motibus liquidis, De regimine sanitatis, De secretis et terapeutica eiusdem. Ex membranis in uiridi [deux add. marg. : “532” et “in eodem uolumine”] (3952, 39v, 5-12). 1518 : [BMP, 2° BD] Galenus de complexionibus, De malitia complexionis diuersae, De simplicibus medicinis, De elementis, De crisi, De diebus criticis, De iuuamentis pulsuum, De compendiositate pulsus, De accidenti et morbo et ingenio [sic], De ingenio sanitatis, De uirtutibus naturalibus, De elementis, De differentiis febrium et de motibus liquidis, De regimine sa-

1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 4* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2375-2378

307

nitatis, De secretis et terapeutica eiusdem. Ex membranis in uiridi (3955, 17v, 13-19). 1533 : [BMP, 2° BD] Galenus de complexionibus. Ex membranis in albo in fine .I. pagine propter (3951, 14v, 10). Bibliographie : MICHELONI, 17-19, n° 70; KIBRE, Hippocrates latinus : IV, 219 (pour le texte des f. 91-99v). vat. lat. 23752378

Vat. lat. 2378 Parch. (sauf f. II-III en papier), XIVe s., III + 245 ff. (f. 245 blanc), 2 col., 419 u 293 mm. Au f. 1, initiale historiée (personnage debout en robe rose et manteau bleu) prolongée en marge par des feuilles d’acanthe. Les f. I et 245, deux bifolios remployés comme feuillets de garde, proviennent d’un ms de petit format (table alphabétique renvoyant à des “quaestiones”). f. 1 : quoque// f. 1-61 : GALENUS, Opera1. inc. : “Librum de sanitatis ingenio...”. f. 62 : HIPPOCRATES, Liber de ueritate (tr. lat. Gerardi Cremonensis). f. 62v-244v : GALENUS, Opera2. Origine : italienne, plusieurs écritures régulières (f. 1-48v, 49-76, 77-228v et f. 229244v). Note de copiste au f. 95v : “Expleto libro de pulsuum utilitate Ille laudetur cuius expletus est pietate”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber de ingenio sanitatis et multi alii tractatus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum una tabula cohoperta albo, incipit Librum de sanitatis ingenio (n° 190). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Plura opera Galieni. Ex membranis cum una tabula (3954, 49, 11; éd. 216, 2). 1481 : [BComm, 2° BD] Varia opera Galeni. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “529”] (3952, 37v, 12). 1518 : [BMP, 2° BD] Varia opera Galieni. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 1). 1533 : [BMP, 2° BD] Galeni uaria opera. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine quoque (3951, 13v, 11). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 560. Gallenus [sic] de ingenio sanitatis. Idem de crisi. Idem de complexionibus. Idem de malitia complexionis diuersae. Idem de

1 Pour le détail des textes, cf. MICHELONI et KIBRE, opp. citt. infra. 2 Pour le détail des textes, cf. MICHELONI et KIBRE, opp. citt. infra.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

308

CHAPITRE 2

iuuamentis membrorum. Idem de Crisi. Idem de diferentiis pulsum [sic]. Idem de Causis spasmi. Idem de adiuuamento anhelitus. Idem de Creticis [sic]. Idem de megategni. Idem de simplicibus medicinis. //f. 39v// Idem de accidente et morbo. Idem de interioribus. Item de farmacis. Idem de signis tremore et iectigatione et spasmo. Idem de uirtutibus naturalibus. Idem de motibus liquidis. Idem de tumoribus praeter naturam. Idem de Virtute centaureae. Idem de differentiis febrium. Ex membranis in rubro (3967, 39, 13-24/39v, 1-9). Bibliographie : MICHELONI, 21-24, n° 73; KIBRE, Hippocrates latinus : IV, 203 et 221 (pour les textes des f. 43-48v et 62); M.-T. d’ALVERNY, Pietro d’Abano, traducteur de Galien, in Medioevo, 11 (1985), 51 (simple mention).

Vat. lat. 2379 Parch., XIVe s., 139 ff. (f. 139v blanc), 2 col., 450 u 278 mm. f. 1 : bonum// f. 1-139 : GALENUS, Opera. inc. : “Librum de sanitatis ingenio...”. (f. 1-63v : De ingenio sanitatis; f. 64-98v : De interioribus passionibus; f. 98v122 : De crisi; f. 122v-139 : De diebus criticis). Origine : italienne, grosse écriture gothique (3 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Item liber de ingenio sanitatis, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis discopertis, incipit Librum de sanitatis ingenio (n° 191). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Galienus de ingenio sanitatis. Ex membranis in tabulis [corr. en “in rubeo”] (3954, 49, 12; éd. 216, 3). 1481 : [BComm, 2° BD] Galenus de ingenio sanitatis et alii tractatus eiusdem. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “523”] (3952, 37v, 14-15). 1518 : [BMP, 2° BD] Galienus de ingenio sanitatis et alii tractatus eiusdem. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 3). 1533 : [BMP, 2° BD] Galenus de ingenio sanitatis. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine bonum (3951, 13v, 20). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 581. Galenus de ingenio sanitatis. Idem de interioribus. Idem de criticis diebus. Ex membranis in rubro (3967, 40v, 18-20). Bibliographie : MICHELONI, 24-25, n° 74.

Vat. lat. 2384 Parch., XIVe s., II + 90 ff. (+ f. 68a; f. 63v et 68-68v blancs), 2 col., 390 u 260 mm. Au f. I, indication du contenu, identique à l’article de 1481 : “Galenus de uirtutibus naturalibus, De regimine sanitatis et quaedam alia”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2378-2387

vat. lat. 23782387

309

f. 2 : prime// f. 1-90v : GALENUS, Opuscula. inc. : “Quia sentire et moueri...”. (f. 1-13v : De uirtutibus naturalibus; f. 14-28v : De regimine sanitatis; f. 30-42 : De generibus et speciebus et de differentiis pulsuum; f. 42-45v : De motibus liquidis; f. 46-56v : De marasmo; f. 57-68 : De febribus ad Glauconem; f. 68-78v : De differentiis febrium; f. 79-87v : De spermate; f. 87v-90 : De subtilitate dietae). Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques, dont certaines de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber de uirtutibus naturalibus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis discopertis, incipit Quia sentire et moueri (n° 281). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Liber de virtutibus naturalibus. Ex membranis in tabulis (3954, 40, 130; éd. 216, 4)1. 1481 : [BSec, 4 c Spal] Galenus de uirtutibus naturalibus, De regimine sanitatis et quaedam alia. Ex membranis in tabulis (3952, 208, 25-26). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Galenus de uirtutibus naturalibus, de regimine sanitatis, de differentiis febrium, de spermate, de subtilitate dieta. Ex membranis in tabulis (3955, 74, 14-15). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Gallenus [sic] de uirtutibus naturalibus et de regimine sanitatis. Ex membranis in tabulis fractis finiens in prima carta prime ... n° 32 (3951, 44, 17-18)2. 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1779. Galeni liber de uirtutibus naturalibus. Eiusdem liber de regimine sanitatis. Item liber de extractione paruo sperae. Item liber de generibus et speciebus et de differentiis pulsuum. //f. 50// Item Galeni liber de motibus liquidis. Item liber primus ad Glauconem. Item Galeni liber de marasmo secundum nouam translationem. Item opusculum de motu thoracis et pulmonis. Item Galeni de differentiis febrium. Eiusdem liber de spermate. Item liber de subtilitate diete. Ex membranis in tabulis (3968, 49v, 21-22/50, 1-7). Bibliographie : MICHELONI, 29-30, n° 79; P. KIBRE, Further Addenda, 101; KIBRE, Hippocrates latinus : IV, 203 et 221 (brèves descriptions); M.-T. d’ALVERNY, Pietro d’Abano traducteur de Galien, in Medioevo, 11 (1985), 48 (simple mention).

Vat. lat. 2387 Parch., XIVe s. (a. 1335), 126 ff., 2 col., 344 u 228 mm. 1 Il y a un autre article identique pouvant correspondre à ce ms (3954, 49, 22; éd. 216,

13). 2 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 32 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

310

CHAPITRE 2

f. 1 : sicut// f. 1-126v : GALENUS, De passionibus uniuscuiusque particulae (tr. lat. Nicolai Regiensis). inc. : “Quoniam quidem [sic] non solum...”. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (3 mm.). Note datée de copiste au f. 126v : “Explicit translatus in anno domini M° CCC° XXX° V de mense octobris quarte indictione. Finito libro sit laus et gloria Christo amen”. Possesseurs : au bas du f. 1, note en fine écriture cursive attestant un passage en douane : “1397 XX aprilis Constantinus”1; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 Una pratica de Galieno, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et fundello, incipit Quoniam quid non solum (n° 209). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Pratica Galieni. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 26; éd. 215, 23). 1481 : [BComm, 2° BD] Galenus de passionibus uniuscuiusque particulae. Ex membranis in rubeo [deux add. marg. : “578” et “deest” barré] (3952, 37v, 23-24). 1518 : [BMP, 2° BD] Galenus de passionibus uniuscuiusque particule. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 10). 1533 : [BMP, 2° BD] Galenus de passionibus. Ex membranis in nigro in fine .I. pagine sicut (3951, 13v, 21). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 595. Galenus de passionibus. Ex membranis in nigro (3967, 41v, 12-13). Bibliographie : MICHELONI, 33, n° 82.

Vat. lat. 2388 Parch., XIVe s. (ap. 1341), II + 90 ff. (f. 88v blanc; le f. 90v est presqu’entièrement gratté), 2 col., 339 u 239 mm. f. 1 : ei// f. I-II et 89-90v (garde) : Quaestiones disputatae (a. 1310-1379). f. 1-84v : GALENUS, De simplicibus medicinae libri V (tr. lat. Constantini Africani). inc. : “Non est mihi necesse...”. f. 84v-85v : GALENUS, De plantis (tr. lat. Marsilii de Sancta Sophia).

1 Il s’agit probablement de Constantinus de Scappis, qui a visé le ms Cesena, Bibl. Malat., Sin. X. 3 (XIVe s.), cité par L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), 30, n° 7. Le ms Vat. lat. 2387 ne figure dans aucune des études de L. Gargan.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2387-2412

311

f. 86-87 : RASIS, De re medica ad Almansorem (tr. lat. Gerardi Cremonensis – extr.). f. 87-88 : ARNALDUS DE VILLANOVA, Epistula de dosibus medicinarum. f. 87v : GALENUS, De uirtute centaureae (tr. lat. Nicolai Regiensis – a. 1341). Origine : italienne, écriture gothique régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Prima particula libri Galieni, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello lacerato, incipit Non est mihi necesse (n° 220). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Galienus de simplici medicina. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 27; éd. 215, 24). 1481 : [BComm, 2° BD] Galenus de simplici medicina liber. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “554”] (3952, 38, 16). 1518 : [BMP, 2° BD] Galenus de simplici medicina. Ex membranis in rubro (3951, 16v, 23). 1533 : [BMP, 2° BD] Galenus de simplici medicina. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine ei (3951, 13v, 24). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 596. Gallenus [sic] de simplici medicina. Item de plantis. Item Arnaldus de Villanoua epistula de dosi medicinarum Tyriacarum. Item Gallenus [sic] de uirtutibus centaureae. Ex membranis in rubro (3967, 41v, 14-17). Bibliographie : MICHELONI, 33-34, n° 83; P. KIBRE, Further Addenda, 88 (simple mention). vat. lat. 23872412

Vat. lat. 2412 Parch., XIVe s., 488 ff. (f. 488v blanc), 2 col., 350 u 235 mm. Au f. 1, bordure dans la marge gauche composée de huit médaillons quadrilobés alternativement rouges sur fond bleu et bleus sur fond rouge (de haut en bas, les sept premiers illustrent la création : la lumière, la terre, les plantes, le soleil avec la lune et les étoiles, les animaux, l’homme; le dernier représente la crucifixion). f. 1 : unum// f. 1-482v : AVICENNA, Canones (I-V). titre : “Liber canonis primus quem princeps Abochii Abisceni edidit translatus a Gerardo Cremonensi in Toleto”. (texte) inc. f. 2v : “Dico quod medicina...” f. 483-488 : AVICENNA, Expositio nominum arabicorum. inc. : “Alfamachi id est medicus...”. Origine : française, écriture gothique régulière. La note du f. 488 reproduit peutêtre la souscription du modèle : “Anno domini millesimo CC° L VIII° tercio nonas maii completus est liber iste. Deo gratias”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

312

CHAPITRE 2

1443 : Liber Canonis medecine translatus in Tolleto, in pergameno, satis bona littera, cohopertus albo, uolumen satis magnum, incipit Dico quod medecina (n° 198). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Auicenna. Ex membranis in albo (3954, 49, 26; éd. 216, 17). 1481 : [BComm, 2° BD] Liber canonis medicinae Auicennae. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “536”] (3952, 38, 17). 1518 : [BMP, 2° BD] Liber canonis medicinae Auicennae. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 18-24). 1533 : [BMP, 2° BD] Liber canonum medicine Auicennae. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine unum (3951, 14, 8). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 572. Auicenae liber canonis in medicine. Ex membranis in rubeo (3967, 40, 15). Bibliographie : MICHELONI, 44, n° 107.

Vat. lat. 2415 Parch., XIIIe s. (avt. 1276 ?), 154 ff., 2 col. (sauf f. 1-1v et 151-151v : 3 col.; f. 3v-4 : 4 col.; f. 152-154 : 6 col.), 420 u 278 mm. Au f. 4v, initiale rouge et bleue. Les f. 1-2 ont été encartés entre les f. 12 et 13. f. 1 : eas// f. 1-1v, 2-2v, 151-151v et 152-154v : fragments de textes médicaux. f. 3-4 : Tabula in Auicenne librum tertium Canonum. f. 4v-12 et 13-150 : AVICENNA, Canones (liv. III; tr. lat. Gerardi Cremonensis). titre : “Liber canonis tertius de egritudinibus particularibus”. (texte) inc. f. 4v : “Inquit Galienus...”. Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseurs : au f. 151v, dans la marge de gauche, deux notes datées de 1276 et 1278 relatant des naissances; au f. 154v, note datée de 1384 : “In nomine domini amen. Anno domini M° C°C°C° LXXXIIII di XXIII mensis Madii igio dopmino Iohanne de Iapeco [sic] da Tode me confesso da auere auuto et receputo da mastro Domenecho LIII florinorum (?) ducatorum li quali igio li prestay per recogliare Francesco suo figliolo el quale staua in prescione dei quali denari auea io una polissa per sua mano fo sodesfato da lui pienamente et cusi confesso de essere contento. Igio domino Iouanni da Tode de mia propria mano me socriuo [sic] et de omne cosa che esso commesse a far con meco per fine al presente di”; au f. 2v, note du XVe s. : “Venit Lanfranchus die XII° exeunte mense nouembri, scilicet die iouis”; au f. [155v], note de mise en gage en hébreu; le ms, qui a été emprunté le 2 janv. 1446 par Nicolas d’Assise1, le médecin du pape, est décrit, 1 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 2447 et de treize volumes disparus ou non identifiés (189, 192, 195, 196, 199, 202, 204, 207, 208, 218, 234, 235 et 346).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2412-2417

313

sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber canonis tercius Auicene de egritudinibus, bona littera, cohopertus corio albo, incipit Inquit Galienus [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 2 Ianuarii 1446”] (n° 234). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Liber medicine de egritudinibus a capite usque ad pedes (3954, 49, 30; éd. 216, 21 – l’article a été ajouté). 1481 : [BComm, 2° BD] Liber de egritudinibus a capite usque ad pedes. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “579”] (3952, 38, 27-28). 1518 : [BMP, 2° BD] Liber de egritudinibus a capite usque ad pedes. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 31). 1533 : [BPS, 2 c Spal] Auicenne tertius. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta tac [sic] ... n° 8 (3951, 46, 7). 1550 : [BPS, 12 c 6 P] N° 1818. Auicenae liber IIIus qui est de aegritudinibus particularibus a capite usque ad pedem. Ex membranis in rubeo (3968, 52v, 17-18). Bibliographie : MICHELONI, 45-46, n° 110 (n’a pas signalé les notes de possesseurs). vat. lat. 24122417

Vat. lat. 2417 Parch., XIVe s., VI + 275 ff. (f. 12v blanc), 2 col., 350 u 235 mm. Les f. Iv-IIv remployés comme garde proviennent d’un ms médical. Au f. IIv, indication du contenu : “Auicenna” (identique à l’article de 1533). Les f. III-VI sont en papier. f. 1 : quantitate// f. 1-11v : AVICENNA, De uiribus cordis (tr. lat. Arnaldi de Villanoua). inc. : “Creauit Deus...”. f. 13-16v : IOHANNITIUS, De diuisione medicinae. f. 17-62 : CONSTANTINUS AFRICANUS, Super commentum Galeni in Hippocratis Aphorismis. f. 62v-92v : GALENUS, Commentum in Hippocratis Aphorismis. f. 93-95 : IOHANNES SERAPIO, Aphorismi in medicina. f. 95-127 : HIPPOCRATES, Opera. (f. 95-95v : De pharmacia; f. 96-127 : Liber regiminis acutorum). f. 128-137v : GALENUS, Liber Tegni I. f. 138-148v : GALENUS, Commentum super libris Hippocratis de regimine acutorum. f. 150-251 : HALY, Commentum super Tegni Galeni. f. 251-255v : HIPPOCRATES, Opera. (f. 251-254v : Liber de aere et aqua; f. 254v : Liber de lege; f. 254v-255v : Liber de humana natura). f. 256-257v : GALENUS, De optima compositione corporis.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

314

CHAPITRE 2

f. 257v-273v : HIPPOCRATES, Opera. (f. 257v-263 : De natura puerorum; f. 263v-267v : Liber Prognosticorum; f. 267v-273 : Liber Paroxyton Oxeon Noxomaton). f. 274-275 : GALENUS, Liber de assuetudinibus (tr. lat. Nicolai Regiensis). f. 275 (add.) : GALENUS, Epistula de instructione medici. Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques. Le copiste des f. 256-257v signe au f. 257v : “Arrigus”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Comenti de Galieno, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Creauit deus (n° 206). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Liber medicinalis. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 24; éd. 215, 21). 1481 : [BComm, 2° BD] Auicenna de uiribus et medicinis cordis. Iannucius [sic] de diuisione medicinae. Constantinus Africanus super Aphorismis Hippocratis. Galenus super pronosticis Hippocratis. De regimine acutorum. Liber Techni Galeni. Galenus de optima natura et compositione corporis nostri et Pronostica Hippocratis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “584”] (3952, 38, 18-24). 1518 : [BMP, 2° BD] Auicenna de uiribus et uirtutibus [ce mot barré] cordis medicinis. Iannitius de diuisione medicinae. Aphricanus [sic] super Aphorismis Hippocratis. Galenus super pronosticis Hippocratis. De regimine acutorum. Liber Techni Galeni. Galenus de optima natura et compositione corporis nostri et Pronostica Hippocratis. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 25-29). 1533 : [BMP, 2° BD] Auicenna. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine quantitate (3951, 13v, 23). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 602. Auicenna de uiribus et medicinis cordialibus. Ioannutius [sic] de diuisione medicine. Item Constantinus Affricanus super commentum Galeni in Amphorismis [sic] Ipocratis. Item Galleni commentum super librum pronosticorum Ipocratis. Item Iohannis Damasceni liber aphorismorum. Item Ipocratis liber aquae ordei qui dicit Yperiton. Item Galeni liber Tegni. Item Galleni commentarius super 4or regiminibus accutorum. Item Hali aben Redona expositio super arte parua Galeni. Item Galeni de optima natura et complexione nostri corporis. Item Ipocratis liber pronosticorum. Ex membranis in rubro (3967, 42v, 1-12). Bibliographie : MICHELONI, 47-49, n° 112; THORNDIKE et KIBRE, col. 723 (citent ce ms pour le De uiribus cordis); KIBRE, Further Addenda, 93 et 102 (simples mentions); KIBRE, Hippocrates latinus : II, 286; IV, 225; V, 296 et 297; VI, 358, 365 et 367; VII, 275 (descriptions partielles); M.-T. d’ALVERNY, Pietro d’Abano, traducteur de Galien, in Medioevo, 11 (1985), 51 (simple mention).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2417-2424

315

Vat. lat. 2420 Parch., XIVe s., II + 110 ff. + 1 f. blanc (f. 110-110v blanc), 2 col., 330 u 235 mm. Aux f. 45-109v, chaque colonne de texte a reçu un numéro continu en chiffres anciens (1-259); aux f. 45-64r et 65v-66, les lignes sont numérotées de cinq en cinq en chiffres anciens; aux f. 66v-106, les lignes sont numérotées de dix en dix en chiffres anciens1. f. 1 : affectionis// f. 1-109v : AVICENNA, Opera. inc. : “Iam expleuimus...”. (f. 1-44v : De anima [= Canon., liv. VI, tr. lat. Gundissalini]; f. 45-109v : De animalibus). Origine : italienne, écriture régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 14552, dans tous les inventaires. 1443 : De animalibus et uiribus animalium, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Iam expleuimus (n° 223). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Liber Auicenne de Animalibus. Ex membranis in tabula (3954, 49, 29; éd. 216, 20). 1481 : [BComm, 2° BD] Auicenna de animalibus et uiribus corporis. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “580”] (3952, 38v, 1-2). 1518 : [BMP, 2° BD] Auicenna de animalibus et uiribus corporis. Ex membranis in rubro (3955, 16v, 32). 1533 : [BMP, 2° BD] Auicenna de animalibus. Ex membranis in rubeo finiens in .I. pagine affectionis (3951, 14, 3). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 603. Auicenae libri VI de animalibus. Ex membranis in rubro (3967, 42v, 13). Bibliographie : G. LACOMBE et socii, Aristoteles latinus, II, Cambridge 1955, 1838, n° 1864 (ont attribué le ms à un seul copiste originaire d’Italie); M.-T. d’ALVERNY, Auicenna latinus, III, in Arch. Hist. doct. litt. Moyen Age, 30 (1963), 263 (a attribué le ms à deux copistes originaires de la France méridionale); S. VAN RIET, Auicenna latinus, Louvain la Neuve-Leyde 1994, 96 (a donné au ms une origine française et l’a daté du XIIIe s.). vat. lat. 24172424

Vat. lat. 2424 Parch. (sauf f. I-II papier), XIVe s., II + 176 ff. + 2 ff. blancs (f. 176v blanc), 330 u 215 mm. 1 Ce ms ne figure pas dans le catalogue de P. Micheloni. 2 L’article de 1455 : “[In primo armario a sinistra] Item unum volumen communis

forme, ex pergameno absque serraturis, cum ligni postibus, copertum in dorso coreo, nuncupatum Liber Avicenne de animalibus” (MANFREDI, 378-379, n° 603) ne peut convenir au ms Vat. lat. 4428 (XIIe s.), décrit dans les inventaires comme étant non dans la BMP mais dans la BPS et portant en 1550 le n° 1461.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

316

CHAPITRE 2

f. 1 : quoniam// f. 1-176 : IOHANNES SERAPIO, Practica seu Breuiarium (tr. lat. Gerardi Cremonensis). inc. : “Incipiamus cum auxilio dei...”. expl. inachevé : “... quousque fermentetur deinde” (VII, 27). Origine : italienne, grosse écriture gothique peu soignée (3 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et en 1550, dans tous les inventaires1. 1443 : Breuiarium Serapionis, non bona littera grossa, cohopertus corio albo, incipit Incipiamus cum auxilio dei (n° 227). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Pratica Serapionis Alexandrini. Ex membranis in albo (3954, 48v, 6; éd. 215, 3). 1481 : [BComm, 2° BD] Iohannis Serapionis Tractatus in medicina. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “564”] (3952, 38v, 10-11). 1518 : [BMP, 2° BD] Io. Serapionis tractatus in medicina. Ex membranis in rubro (3955, 17, 5). 1533 : [BMP, 2° BD] Io. Serapionis tractatus. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine quoniam (3951, 14, 2). Bibliographie : MICHELONI, 56-57, n° 117.

Vat. lat. 2430 Parch., XIVe s., 77 ff., 2 col., 395 u 242 mm. f. 1 : illi// f. 1-77v : AVERROES, Opera (tr. lat. Bonacosae). inc. : “Quando uentilata fuit...”. (f. 1-73v : Colliget; f. 73v-74 : De uenenis; f. 74-77v : De tyriaca). Origine : italienne, écriture régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Auerois, in pergameno, non bona littera, cum tabulis et fundello, incipit Quoniam [sic] uentilata fuit (n° 215). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Collectanea Auerois. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 23; éd. 215, 20)2. 1481 : [BComm, 2° BD] Colliget Auerois et de uenenis et Tiriaca. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “559”] (3952, 38v, 16-17). 1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 6* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 2 Cet article peut aussi bien correspondre au ms Vat. lat. 2432.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2424-2439

317

1518 : [BMP, 2° BD] Colliget Auerrois et de uenenis et Tiriaca. Ex membranis in rubro (3955, 17, 8). 1533 : [BMP, 2° BD] Colliget Auerrois de ueneno [sic]. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine illi (3951, 14, 7). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 606. Auerois Colliget de ueneniis [sic] et de Tyriaca. Ex membranis in rubro (3967, 42v, 16). Bibliographie : MICHELONI, 58, n° 123.

Vat. lat. 2432 Parch., XIVe s., I + 109 ff. + 1 f. blanc (f. 109-109v blanc), 2 col., 370 u 250 mm. vat. lat. 24242439

f. 1 : eius// f. 1-108v : AVERROES, Colliget (tr. lat. Armengaudi Blasii). inc : “Quando uentilata fuit super me...”. Origine : italienne, grosse écriture régulière (3 mm.). Possesseurs : au f. Iv, note d’estimation : “Iste liber Colliget [illisible] VII florenorum”; d’après la note du f. Iv, le volume a été emprunté du 17 nov. 1445 au 1 fév. 1447 par Bartolo : “Ego Bartholus mutuo hunc librum 17 nouembris 1445 et restitui presente domino Arsenio prima februarii 1447”; le ms, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber Colliget Auerrois, in pergameno, bona littera grossa, cum tabulis et fundello, incipit Quando uentilata fuit super me (n° 237). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Quodlibetum Auerois in medicina. Ex membranis in tabulis (3954, 49, 27; éd. 216, 18)1. 1481 : [BComm, 2° BD] Colliget Auerois in medicina. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “562”] (3952, 38v, 14-15). 1518: [BMP, 2° BD] Colliget Auerrois in medicina. Ex membranis in rubro (3955, 17, 7). 1533 : [BMP, 2° BD] Liber colliget Auerrois in medicina. Ex membranis in rubeo finiens in .I. pagine eius (3951, 14, 9). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 605. Auerois Liber quodlibet in medicina. Ex membranis in rubro (3967, 42v, 15). Bibliographie : MICHELONI, 59, n° 125.

Vat. lat. 2439 Parch. (sauf f. III papier), XIVe s. (avt. 1372), III + 66 ff. + 2 ff. blancs, 2 col., 408 u 248 mm. Les f. I-II remployés comme garde proviennent d’un ms médical du XIVe s. écrit sur 2 col.2. 1 Cet article peut aussi bien correspondre au ms Vat. lat. 2430. 2 Le ms ne figure pas dans le catalogue de P. Micheloni.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

318

CHAPITRE 2

f. 1 : nullus// f. 1- 44v : AVICENNA, Cantica (tr. lat. Armengaudi Blasii, cum commento Auerrois et prologo Benroisi). inc. : “Inquit Albolyt...”1. à la fin du texte : “Explicit translatio canticorum Auicene cum commentis Auerrois facta ab arabico in latinum a Magistro Armengaudi Blaxii de Montepessulano magistro in medicina”. f. 45-66v : IOHANNES SERAPIO, Aphorismi in medicina (cum commento Isidori). Origine : italienne, écritures gothiques de gros et petit modules (3/4 mm. pour le texte et 2 mm. pour les commentaires). Nombreuses indications de “pecie” dont le total est indiqué au bas du f. 66v : “Cantice cum amphorismis sunt LVI [pecie]”; pour le texte d’Avicenne, il a fallu onze “pecie”, signalées au début et à la fin des cahiers. Possesseurs : Nicolas de Noctiis, de Trévise, recteur de la Faculté de médecine en 1372, dont l’ex-libris en partie gratté se trouve au bas du f. 1 : “M° IIIc LXXII die XXVI Iulii Ego Nicolaus de Noctiis de Tarvixio tunc temporis rector uniuersitatis medicorum redemi hunc librum a magistro Bartholomeo de Eugubis ab uniuersitate pro pignore carte quinque pecie”; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1550, dans tous les inventaires2. 1443 : Cantica cum comento, anforisma [sic] Iohannis Damasceni in medicina, littera grossa, in pergameno, et littera minuta etiam, cum clauis, incipit Inquit Aboolyt (n° 194). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Aphorismi Joannis Damasceni cum commento Isidori. Ex membranis (3954, 49, 5; éd. 215, 36). 1481 : [BComm, 2° BD] Cantica Auicennae cum commento Auerrois, et Aphorismi Ioannis Damasceni Serapionis cum commento Isidori. Ex membranis in rubeo [corr. en “est in tabulis’, add. marg. : “deest” barré, et “534”] (3952, 38v, 7-9). 1518 : [BMP, 2° BD] Cantica Auicennae cum commento Auerrois. Et Aphorismi Ioannis Damasceni cum commento Isidori. Ex membranis in tabulis (3955, 17, 3-4). 1533 : [BMP, 2° BD] Aphorisma Ioannis Damasceni. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine nullus (3951, 14v, 9). vat. lat. 24392447

Vat. lat. 2447 Parch.,

XIVe

s., 255 ff. (f. 255v blanc), 2 col., 385 u 254 mm.

1 Le même incipit se trouve dans le ms Paris, BnF, lat. 1031 (XIVe s.), f. 97. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque : 9* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2439-2447

319

f. 1 : egri// f. 1-255 : PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum1. (prol.) inc. : “Vnum in ternario...”. (texte) inc. : “Quod necessarium...”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : Filippo de Sesto (?), originaire de Colle Val d’Elsa (Toscane), dont l’ex-libris du f. 255, lu partiellement aux rayons : “Iste liber conciliatoris est mei [“Philippi de Sexto ... collis Vallis”] Else artium et medicine doctorum minimi”, est précédé de 6 vers en l’honneur de Petrus de Abbano2 : “Padubanensis ego Petrus per tradita dego Si magis ista leges obsistent non tibi leges Aut Iacobini poterunt te pungere trini Quorum uelle malo uiuam per tempora belli Pape mandato quoniam tutor undique lato O quam benigni taceant rem usque dominicini” le ms, qui a été emprunté en janv. 1446 par Nicolas d’Assise3, le médecin d’Eugène IV, est décrit, sauf en 14554 et en 1550, dans tous les inventaires5. 1443 : Incipit Conciliator discordiarum, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo, incipit Vnum in trenario [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio 2 Februarii (corr. en “Ianuarii”) 1446”] (n° 239). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Conciliator Petri de Abbono [sic]. Ex membranis in rubeo (3954, 48v, 9; éd. 215, 6). 1481 : [BComm, 2° BD] Petrus de Abbano conciliator. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “540”] (3952, 38v, 2-3). 1518 : [BMP, 2° BD] Petrus de Abbano medicinae conciliator. Ex membranis in rubro (3955, 17, 1). 1533 : [BMP, 2° BD] Petrus de Abbano medicinalium conciliator. Ex membranis in rubro in fine .I. pagine egri (3951, 14, 14). 1 Le même texte se trouve dans au moins deux autres mss : Paris, Bibl. Univ. Paris, 582 (XVe s.), f. 24-500, et Barb. lat. 1172 (XVe s.), 1-333v. 2 Les mêmes vers se trouvent à la fin d’un autre exemplaire du Conciliator, le ms Reg.

lat. 1897 (a. 1407), qui a probablement eu comme modèle le ms Vat. lat. 2447. 3 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 2415 et de treize volumes disparus ou non identifiés (189, 192, 195, 196, 199, 202, 204, 207, 208, 218, 234, 235 et 346). 4 L’identification de ce volume avec l’article de 1455 : “[In sexto armario a dextera] Item

unum volumen mediocris forme ex pergameno absque serraturis, copertum coreo croceo, nuncupatum Conciliator lilium medicinalium” (MANFREDI, 317, n° 505) est douteuse, dans tous les autres inventaires, le ms est relié “in rubro”. 5 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 12* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

320

CHAPITRE 2

Bibliographie : S. FERRARI, Per la bibliografia e per gli scritti di Pietro d’Abbano, in Mem. Accad. Lincei, ser. 5, 15 (1918), 669 (a édité le colophon); MICHELONI, 62, n° 133 (a indiqué par erreur 215 ff. au lieu de 255 ff.).

Vat. lat. 2450 XIIIe

Parch., s., 93 ff., 198 u 139 mm. Titre en haut du f. 1 : “Viaticus Constantini” (identique à l’article de 1481). f. 1 : experge// f. 1-93v : CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus. inc. : “Quoniam quidem ut...”. expl. mutilé : “... rebus factis refri//”. Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseurs : au f. 93v, note de mise en gage en hébreu; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Viaticus, in pergameno, bona littera, cohopertus corio beratino, et incipit Quoniam quidem ut (n° 230). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 4 c Spal] Viaticus Constantini. Ex membranis [add. : “in gilbo”] (3952, 208v, 24). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Constantini Viaticus sine fine. Ex membranis in gilbo (3955, 74v, 1). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Constantinus Viaticus sine fine. Ex membranis in albo finiens in prima carta experge ... n° 47 (3951, 44v, 3)1. 1550 : [BPS, 12 c 6 P] N° 1815. Constantini Viaticus sine fine. Ex membranis in albo (3968, 52v, 14). Bibliographie : MICHELONI, 64, n° 136 (a daté le ms du XIVe s.).

Vat. lat. 2454 vat. lat. 24472456

Parch. (sauf f. III-V papier), XIVe s. (avt. 1388), V + 165 ff. + 2 ff. blancs (f. 165v blanc), 2 col. (sauf f. 164ra-165 : 3 à 5 col.), 360 u 240 mm. Le f. Iv provient certainement du ms Vat. lat. 2459, car les textes indiqués correspondent bien au contenu de ce dernier volume : “Expositiones super Nicolaum, Pratica Pontii, Dosis et pars Aphorismorum medicinarum et quedam alia” (analogue aux articles de 1518, 1533 et 1550); au f. II, indication du contenu : “Breuiarium Constantini qui Viaticus nominatur cum glossis Gerardi” (en partie identique à l’article de 1550). f. 1 : sic//

1 En 1518, le ms correspond bien à l’article 47 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2447-2456

321

f. 1-164 : CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus (cum glossis Gerardi Cremonensis). inc. : “Quoniam quidem...”. f. 164-165 : Antidotarius abreuiatus secundum Gilbertum. inc. : “Electuaria calida sunt...”1. Origine : italienne, écriture gothique de deux modules (3 mm. pour le texte, 1,5 mm. pour le commentaire). Possesseurs : Filippo Stefani, d’après la note de mise en gage du f. II : “Iste liber est magistri Phylippi Stefani nostri pro scripto Dyni super 4ta fen primi et pro scripto Magistri Iachopi de Monte Caluo super Tegni, misit die 2a Iunii 1388”; le médecin Iohannes de Spello2, qui l’a également mis en gage d’après la note en partie grattée du f. II : “Pignus magistri Iohannnis de Spello doctoris [illisible]”; le ms, qui figure dans la liste des Libri qui non repperiuntur, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. Liste : Praticha medicinalis, in pergameno et in papiro, coperta rubeo, incipit Quoniam quidem, signatus 242 (n° 20). 1443 : Viaticus cum glosis Gerardi, in pergameno, satis bona littera grossa et minuta, cohopertus corio rubeo, incipit Quoniam quidam (n° 205). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Viaticus Constantini. Ex membranis in tabulis (3954, 48v, 14; éd. 215, 11). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Viaticus Constantini. Ex membranis in tabulis (3952, 208v, 23). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Constantini breuiarius qui Viaticus nuncupatur cum glossis Gerardi. Ex membranis in tabulis (3955, 74, 17-18). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Constantini breuiarius qui Viaticus. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta sic ... n° 34 (3951, 44, 19)3. 1550 : [BPS, 11 c 6° P] N° 1777. Constantini breuiarius qui viaticus nominatur cum Gerardi glossis. Item Gilerberti [sic] antidotarius abreuiatus. Ex membranis in tabulis (3968, 49v, 15-16)4. Bibliographie : MICHELONI, 65, n° 140.

Vat. lat. 2456 Parch., XIIIe s., 68 ff. + 1 f. blanc, 2 col., 320 u 205 mm. f. 1 : libros//

1 Cet incipit ne figure pas dans L. Thorndike et P. Kibre. 2 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 2459 (f. 74a-102), 4421 et 4473 et des mss Urb. lat. 234 (XVe s.) et Vat. lat. 4455. 3 En 1518, le ms correspond bien à l’article 34 de cette “capsa”. 4 La cote actuelle a été écrite en marge de l’inventaire de 1550 par Mgr Le Grelle.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

322

CHAPITRE 2

f. 1-68v : CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni Theorica (tr. lat. Desiderii de Montecassino). inc. : “Cum totius pater scientie...”. Origine : italienne, petite écriture gothique. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber Panteni, in pergameno, non nimis bona littera, cohopertus corio rubeo, cum clauis, incipit Cum tocius pater sciencie (n° 229). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Pratica Pantegni magistri Joannis. Ex membranis in rubeo (3954, 49, 21; éd. 216, 12). 1481 : [BComm, 2° BD] Panthegnus in medicina. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “557”] (3952, 38v, 26 – l’article a été ajouté). 1518 : [BMP, 2° BD] Pantegni in medicina. Ex membranis in rubro (3955, 17, 14). 1533 : [BMP, 2° BD] Pantegius in medicina. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine libros (3951, 14, 18). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 622. Panthegius [sic] in medicina. Ex membranis in rubro (3967, 44, 1). Bibliographie : MICHELONI, 66, n° 142 (a daté le ms du XIVe s.).

Vat. lat. 2459 vat. lat. 24562486

Parch. (sauf f. I-V papier), XIVe s., V + 102 ff. + 1 f. blanc (+ f. 74bis; f. 74v et 102v blancs), 2 col., 370 u 248 mm. Le f. I du ms Vat. lat. 2454 provient certainement de ce ms, car il contient une table identique à l’article de 1481 : “Expositiones super Nicolaum, Pratica Pontii, Dosis et pars Aphorismorum medicinarum et quedam alia”. Recueil de deux parties : 1) f. 1-73; 2) f. 74-102. f. 1 : aculeo// 1 — f. 1-32v : IOHANNES DE SANCTO AMANDO, Expositio in Antidotarium Nicolai Salernitani. inc. : “Operacio medicine...”. f. 33-46 : PONTIUS DE SANCTO EGIDIO, Practica. f. 46v-50 : GALTERIUS, Doses medicinae. f. 50v : Medicamenta. f. 51-63v : GILBERTUS ANGLICUS, Commentum super librum Corboliensis Aegidii de urinis. f. 64-64v : AEGIDIUS CORBOLIENSIS, De urinis. f. 65-74 : De tyriaca. 2 — f. 74a-102 : HIPPOCRATES, Aphorismi (tr. lat. Nicolai de Regiensis, cum commentariis). Origine : italienne, plusieurs écritures cursives pour la première partie; écriture gothique de type “bononiensis” (texte : 5 mm., commentaire : 2 mm.) pour la 2° partie.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2456-2486

323

Possesseurs : la deuxième partie du volume (f. 74bis-102) appartenait au médecin Johannes de Spello1, dont l’ex-libris est au f. 74 : “Magistri Iohannis de Spello”; le ms entier est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Diuersorum auctorum in medecina in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cum asseribus fractis antiquitate, incipit Operacio medecine (n° 200). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Quedam scripta in medicinis. Ex membranis in tabulis fractis (3954, 49, 2; éd. 216, 15). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Expositiones super Nicolaum. Pratica Pontii. Pars Aphorismi Hippocratis. Doses medicinarum. Et quaedam alia. Ex membranis in tabulis (3952, 208, 5-7). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Expositiones glossarum Nicolai. Glossae Gilberti super uersus Esiodi [corr. en : “Egidii”] de urinis. Andromacus de Tyriaca. Iohannes de Spello super aphorismis cum quibusdam receptis. Ex membranis in tabulis (3955, 75, 8-10). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Nicolai in medicina. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta figura ... n° 49 (3951, 44, 13)2. 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1762. Nicolai glosae in medicina. Item liber qui antidotarium inscribitur. Item Pontii curae. Item magistri Gualtieri de VI medicinarum. Item Giliberti commentum super uersibus Egidii de urinis. //f. 48v// Item Egidii uersus de urinis. Item Andromaci liber de Tyriaca. Item Johannis de Spello commenta super aphorysmis ex graeco in latinum. Ex membranis in tabulis (3968, 48, 19-23/48v, 1-4)3. Bibliographie : MICHELONI, 66-67, n° 145; KIBRE, Hippocrates latinus : II, 290 et III, 259-260 (descriptions partielles).

Vat. lat. 2486 Papier, XVe s., 137 ff. + 7 ff. blancs, 2 col., 410 u 290 mm. f. 1-9, 22v et 102-137v : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Commentarius in Galenum. inc. : “Incepturus librum Galieni...”4. f. 9v-22 : CHRISTOPHORUS DE HONESTA, Dubia super primum libri Tegni Galeni. Origine : italienne, petites écritures cursives (2 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires.

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 2454, 4421 et 4473 et des mss Urb. lat. 234 (XVe s.) et Vat. lat. 4445. 2 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 49 de cette “capsa”. 3 Les articles de 1518 et 1550 ont confondu le possesseur et l’auteur du commentaire. 4 Cet incipit ne figure pas dans L. Thorndike et P. Kibre.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

324

CHAPITRE 2

1443 : Marsilius super Tegni, in papiro, diuersarum litterarum minutarum, cum tabulis et fundello, incipit Incepturus libri [sic] Galieni (n° 238). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Marsilius in Tegnim. Ex papiro in tabulis (3954, 48v, 15; éd. 215, 12). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Marsilius super Techni. Ex papiro in tabulis (3952, 208v, 13-14). 1518 : [BPS, 2 c Spal] Marsilius super Techni, Ex papiro in tabulis (3955, 74v, 27). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Commentum in libro Tegni Galeni. Ex papyro in tabulis finiens in prima carta [illisible] ... n° 20 (3951, 44, 26). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 619. Marsilii expositio totius libri Tegni. Ex papiro in tabulis (3967, 43v, 18). Bibliographie : MICHELONI, 88-89, n° 172; KIBRE, Further Addenda, 86 et 89 (brèves mentions). vat. lat. 24862499

Vat. lat. 2487 Papier, XIVe s., II + 254 ff. (f. 234-234v blanc), 2 col., 428 u 293 mm. f. 2 : principali// f. 1-185v : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Commentarius in Auicennam. inc. : “In principio lecture presentis...”. f. 186-224v : AVICENNA, De pulsibus et urinis (tr. lat. Marsilii de Sancta Sophia). f. 225-226 : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Commentarius in Hippocratis Astrologia medicorum. f. 227-233v : MESSAHALA, Opuscula astronomica. f. 235-254v : DINUS FLORENTINUS, Quaestiones super 2a fen primi canonis Auicennae (a. 1343). Origine : italienne, plusieurs écritures cursives. Le copiste des f. 1-233, Niccolo de Luca, signe au f. 233v : “Nicholaus de Luca fecit”1; celui des f. 235-254, Thomas de Garbo, signe et date au f. 254v : “Et hoc de compositione huius exempli et questionum generalium eis quam ego Thomas olim Dyni famosi medici de Florentia composui ad complementum eorum qui in hac materia ab aliis dominis inperfecta et similia et expositionem dissi [sic] aliorum textuum hic exercitum. Ex quibus deo excelso gratias reddamus infinitas composui autem hoc opus in 2° anno mee lecture Bononie atque de unam (?) ordinarie legere incepi currentibus annis domini 1343 di 21a Iulli et cetera. Sit laus et gloria Christo perpetua. Amen”.

1 Identifié par T. PESENTI, op. cit. infra, avec Nicolaus de Michele de Lucca, diplômé à Padoue en 1403.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2486-2499

325

Possesseurs : le médecin Lorenzo Sassoli1, de Prato, d’après la note de passage en douane, barrée, au bas du f. 1 : “Dominus Laurentius de Prato Doctor in artibus XIIII Nouembris 1399 indictione septima Zalotus ss”; le médecin florentin Daniele de Santasofia († 1410)2; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1518, dans tous les inventaires. 1443 : Marsilius super tribus primi Auicene, in papiro, uolumen magnum et grossum, littera cursiua satis bona, cum tabulis et fundello, incipit In principio presentis lecture (n° 321). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Marsilius super tribus fen Auicenne. Ex papiro in tabulis (3954, 48v, 31; éd. 215, 28). 1481 : [BSec, 3° B] Marsilius super tribus phen primi Auicenne. Ex pyro [sic] in tabulis (3952, 87v, 23-24). 1518 : omis. 1533 : [BMS, 12° B] Marsilius Florentinus super tribus fen Auicenne. Ex papiro in tabulis principali II (3951, 125v, 9-10 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé et il faut lire “finiens in 2a carta principali”). 1550 : [BPS, 12 c 6 P] N° 1834. Marsilius de Sancta Sophia recollectae super fen prima primi canonis Auicennae. Eiusdem recollectum super fen 2a primi canonis Auicennae. Eiusdem scriptum pulsuum et urinarum super capitulis de pulsibus et urinis. Item Hippocratis liber de infirmitatibus quae eueniunt lune existente. Item opusculum de epistula Mesalath [sic] in rebus ecclipsis solis et //54v// lunae et commentationem planetarum et in reuolutionibus annorum. Item opusculum de stellis et cometis et earum signibus. Item sententia ex libro astrologie ad sciendum utrum infirmus debeat mori et ad alias multa. Item Dini Florentini quaestiones super 2a fen primi canonis Auicene. Ex papiro in tabulis. (3968, 54, 20-26/54v, 1-6). Bibliographie : MICHELONI, 89-91, n° 173; KIBRE, Further Addenda, 82, 84, 89, 102, 105 et 108 (brèves mentions); KIBRE, Hippocrates latinus : III, 295 (brève mention); L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), 49, n° 53; T. PESENTI, Le “Articelle” di Daniele di Marsilio Santasofia († 1410), professore di medicina, in Studi Petrarcheschi, 7 (1990), 92.

Vat. lat. 2499 Parch., XIVe s., I + 118 ff. (+ f. 10bis), 468 u 290 mm. f. 1 : animum// 1 Lorenzo Sassoli possédait aussi le ms Vat. lat. 2164 visé par Zalotus et le ms Vat. lat. 2391, copié au XIVe s. (cf. T. PESENTI, op. cit. infra, 61-62). 2 Le ms est décrit dans le catalogue de sa bibliothèque : “Scriptum super prima primum [sic] Marcilii, in cartis bonbacinis” (éd. E. FUMAGALLI, La biblioteca “bolognese” di Daniele Santasofia, in Studi petrarcheschi, n. s. 7 (1990), 31, n° 6). Daniele de Santasofia possédait aussi le ms Vat. lat. 4466.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

326

CHAPITRE 2

f. 1-118v : Liber Sextus (cum apparatu Iohannis Andreae). inc. : “Bonifacius episcopus...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseurs : au f. I, armes non identifiées; Simon de Zara, qui a passé à Padoue en 1409 d’après la note du f. 1 : “Dominus S. de Zara conduxit in Padua die 30 set[tembris] 1409”; le ms a été acheté en 1425 aux héritiers de Ludovicus de Mathapharis d’après la note du f. 10bis : “Istum sextum emi [Padua] ad publicum incantum anno domini M CCCC° XXV indictione IIII die XVI mensis decembris pro precio duchatorum XV et fuit de bonis quondam domini Lodouici de Mathafaris”; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Sextus glosatus, in pergameno, bona littera, cum asseribus, cohopertus corio olim uiride, incipit Bonifacius episcopus (n° 323). 1455 : omis. 1475 : [Textus iuris canonici] Liber VIus Decretalium. Ex membranis in albo (3954, 40v, 7; éd. 204, 14). 1481 : [BSec, 2 arm] Sextus cum additionibus. Ex membranis in uiride (3952, 122, 17 : l’article a été ajouté). 1518 : [BPS, 2 arm] Sextus Decretalium. Ex membranis in albo (3955, 81v, 6 ou 19). 1533 : [BPS, 2 arm] Liber VI. Ex membranis in albo in fine .I. pagine persona (3951, 31, 25). 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2051. Iohannis Andree apparatus super VI° libro decretalium. Ex membranis in albo (3968, 68, 19). Bibliographie : KUTTNER, II, 70-71; L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), p. 49, n° 54.

Vat. lat. 2500 Papier, XVe s., I + 179 ff. + 1 f. blanc (+ f. 178a-178c), 313 u 214 mm. Au f. I, indication du contenu : “Sextus decretus cum glossa”. f. 2 : circa fine// f. 1-122v : Liber Sextus (cum glossis). inc. : “Bonifacius episcopus...”. f. 123-178 : Constitutiones Clementinae (cum glossis). Origine : italienne, plusieurs écritures humanistiques cursives. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Sextus, in papiro, peximarum litterarum diuersarum, cum tabulis discopertis, incipit Bonifacius episcopus (n° 285). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex papiro cum postibus sine coreo, male ornatis, nuncupatum Sextus liber decretalium domini Bonifacii pape VIII (n° 537).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2499-2506

327

1475 : [Lecture in iure canonico] Sextus decretalium. Ex papiro in tabulis (3954, 43, 7; éd. 208, 19). 1481 : [BSec, 2 arm] Sextus decretalium Bonifatii pape VIII. Ex papiro in tabulis [note marg. : “est in 3° arm”] (3952, 137, 17). 1518 : [BPS, 2 arm] 55. Sextus liber decretalium Bonifatii. Ex papiro in tabulis (3955, 80v, 10). 1533 : [BPS, 2 arm] Sextus liber Decretalium. Ex papyro in fine .I. pagine circa fine (3951, 30, 10)1. 1550 : [BPS, 1 arm] N° 2000. Bonifatii VIII Decretalium liber VI°. Ex papiro in tabulis (3968, 66, 7). Bibliographie : KUTTNER, II, 71-73; MANFREDI, 334 (n’a pas identifié l’article de 1475). vat. lat. 24992506

Vat. lat. 2506 Parch., XIVe s., I + 36 ff. + 1 f. blanc, 2 col., 410 u 259 mm. Au f. 1, miniature au dessus du titre : sous une triple arcature, cinq personnages dont l’un, vêtu de blanc avec un long manteau rouge et assis dans une cathèdre (Jean XXII ?), donne un volume à un moine agenouillé devant lui; initiale zoomorphe se prolongeant dans les marges gauche et inférieure par des rinceaux de feuillles d’acanthe ornés de pastilles d’or, de deux autres personnages zoomorphes et d’un singe; au bas, dans un médaillon en forme de losange, personnage vêtu de rose écrivant (Clément V ?). Le f. I remployé comme garde est un binion provenant d’un ms de plus petit format. f. 1 : auinionensis// f. 1-36v : Constitutiones Clementinae. inc. : “Ioannes episcopus...”. Origine : italienne (peut-être Florence d’après les noms cités sur le feuillet de garde2), écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 14553, dans tous les inventaires.

1 Le f. 1 comprenant seulement quelques lignes de texte et quelques lignes de gloses, le

mot-repère a été relevé au bas des gloses du f. 2. 2 On lit en grosses lettres rubriquées à la 1° col. : “Ceccolas Cola, Crutius Guidareli, Lippius [add. : “Petrutii”], Petrutius Pelloli, Petrus Marinelli, Antonius magistri Iacobi” et à la 2° col. : “Porta sancte Subsanne. Giolius Mercoli, Petrus Iacopelli, Ciccolus Chiergoli, Petrus Ghiliberti, Ceccolus Stotii, Gambone”, plus quelques notes en écriture cursive datées de 1332, 1333 et 1337. 3 L’article de 1455 : “Item unus liber mediocris forme ex pergameno cum duabus serraturis cum ligni postibus sine coreo, nuncupatus Constitutiones Iohannis XXII” (MANFREDI, 553-554, n° 566) ne peut correspondre à celui de 1443 ni pour la dimension “mediocris” ni pour la reliure “in albo” – Le ms figure cependant parmi les volumes de la bibliothèque de Callixte III : [n° 207] “Unus liber forme regalis ex pergameno cum postibus ligni et aluta alba, intitulatus Clementinae” (éd. MARTORELL, 167 n. 2).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

328

CHAPITRE 2

1443 : Item codicis septimi libri Clementinarum sine glosis, in pergameno, littera bona, cum tabulis cohopertus corio albo, incipit Iohannes episcopus (n° 133). 1455 : omis. 1475 : [Textus iuris canonici] Clementine. Ex membranis in albo (3954, 41, 1; éd. 205, 3). 1481 : [BSec, 2 arm] Clementine. Ex membranis in tabulis (3952, 135, 14). 1518 : [BPS, 1 c 2 B] Clementine sine glosis. Ex membranis in tabulis (3955, 63, 16). 1533 : [BPS, 1 c 2 B] Clementine sine glosis. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta auinionensis ... n° 5 (3951, 53v, 19). 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2062. Clementis V Constitutiones compilate in concilio Viennensi. Ex membranis in tabulis (3968, 68v, 12). Bibliographie : KUTTNER, II, 78; MANFREDI, 354 (a suggéré sans le prouver un rapprochement avec l’article de 1443).

Vat. lat. 2539 Papier, XVe s. (a. 1429), IV + 257 ff. (f. Iv-IVv et 141v-143v blancs), 2 col., 407 u 280 mm. Au f. I, indication du contenu (identique aux articles de 1475, 1518 et 1533) : “Mercuriales et Consilia Calderini”. f. 2 : dubium// f. 1-141 : IOHANNES ANDREAE, Quaestiones mercuriales de regulis iuris. inc. : “Non est nouum...”. f. 144-257v : IOHANNES CALDERINUS et GASPAR CALDERINUS, Consilia. Origine : italienne, deux écritures gothiques cursives (f. 1-141 et f. 144-257). Au f. 1, dans le coin en bas à droite, indication de cahiers : “22 sesterni”. D’après la note du f. 257v, le volume a été copié à Rome en 1429 : “Explicit in die Thome sancti de Aquino1 M°. CCCC°. XXIX. Rome temporis Martini pape quinti pontificatus sui anno duodecimo”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 14552, dans tous les inventaires. 1443 : Mercurialis [sic] Iohannis Andree et questiones Calderini, in papiro, bona littera, cum asseribus et fundello, et incipit Non [ex Nouum] est nouum (n° 114). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure canonico] Mercuriales et Consilia Calderini. Ex papiro in viridi (3954, 41v, 18; éd. 205, 33).

1 Soit le 7 mars. 2 Le ms est décrit dans la liste des volumes trouvés dans le cubiculum de Nicolas V :

“Item unum Mercurialem” (MANFREDI, 503, n° 824).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2506-2589

329

1481 : [BSec, 2 arm] Mercuriales et Consilia Ioannis Calderini. Ex papiro in tabulis uirideis (3952, 136, 16-17). 1518 : [BPS, 2 arm] 35. Mercuriales et Consilia Calderini. Ex papiro in uiride (3955, 80, 24). 1533 : [BPS, 2 arm] Mercuriales et Consilia Calderini. Ex papyro in uiridi in fine .II. pagine dubium (3951, 32, 14). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1981. Iohannis Calderini Mercuriales et Consilia. Item Iohannis Andreae scriptum super regulis iuris. Ex papiro in albo (3968, 65, 16-17). Bibliographie : M. BELLOMO, Saggio sui “consilia” di Giovanni Calderini, in Riv. Storia Diritto Italiano, 50 (1977), 122 n. 17 (brève description); G. NICOLOSI GRASSI, Analisi di manoscritti Vaticani per uno studio dei “Consilia” di Giovanni Calderini, in Riv. Storia Diritto Italiano, 50 (1977), 143 n. 59 (brève description); KUTTNER, II, 111-112. vat. lat. 25062589

Vat. lat. 2589 Papier, XIVe s., II + 155 ff. (pas de f. 110 par erreur; + f. 109bis; f. Iv, IIv, 95v, 103v-107v, 109bis-109bis v, 121-122v et 131-131v blancs), 305 u 221 mm. f. 1 : ex// f. 1-54 : DINUS DE MUGELLO, De regulis iuris. inc. : “Premissis casibus...”. f. 55-130v (passim) : Repetitiones et lecturae. f. 57v-68v : BARTHOLUS DE SAXOFERRATO, Tractatus de represaliis. f. 108-109v : IOHANNES ANDREAE, Summa de sponsalibus et matrimonio. f. 132-155v : BARTHOLOMAEUS BRIXIENSIS, Ordo iudiciarius. expl. mut. : “... Et nota quod licet//” (Pars I-III, 14, § 2). Origine : italienne, diverses écritures cursives assez négligées, celle des f. 1-54v est plus grosse. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Recollecte et reppeticiones in Iure ciuili, in papiro, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipiunt Premissis casibus (n° 291). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Recollecte et repetitiones in Jure ciuili. Ex papiro in tabulis (3954, 40, 5; éd. 203, 34). 1481 : [BSec, 2 arm] Recollectae et repetitiones. Ex papiro in tabulis (3952, 126v, 7). 1518 : [BPS, 2 arm] 6. Recollectae in iure. Ex papyro in tabulis (3955, 79v, 29). 1533 : [BPS, 2 arm] Recollectae et repetitiones in iure ciuili. Ex membranis in tabulis in fine .I. pagine ex (3951, 30, 5)1. 1 Il y a erreur manifeste pour le support dans l’inventaire de 1533, mais le mot-repère concorde bien avec celui du ms.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

330

CHAPITRE 2

1550 : [BPS, 1 arm] N° 1925. Dinus apparatus in VIm Decretalium librum super titulis de regulis iuris. Item Bartholi repetita. Item Angeli de Perusio repetita. Item tractatus de iustitia et iure. Item tractatus quidam de Sacramentis. Item Bartholomei Brixiensis iudiciarius ordo. Ex papiro in tabulis (3968, 61v, 18-23). Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 90 n. 7 (ont identifié par erreur l’article de 1455 avec le ms Vat. lat. 5387, qui contient des textes de droit canon); KUTTNER, II, 149-150.

Vat. lat. 2591 XIVe

Papier, s. (a. 1356/57), 263 ff. (f. 1-1v, 2v, 9-11v, 12v, 74v et 261v-263v blancs), 2 col., 408 u 297 mm. Au f. 13ra, miniature représentant, devant un fond armorié (d’hermine à la bande de gueules chargée de trois lettres R d’or1), un personnage couronné, vêtu d’une robe et d’un manteau bleus, debout devant lui trois personnages en brun, beige et rouge; nombreuses initiales historiées, se prolongeant dans les marges par des feuilles d’acanthe roses, bleues et vertes, ornées de pastilles d’or (f. 13va, 33va, 75va, 99rb, 137ra, 153ra, 189vb, 209ra et 239ra). vat. lat. 25892591

f. 3 : mendacium// f. 3-7 : Brocardica et principales materiae Cini Pistoriensis. inc. : “Incipiunt brocardica...”. f. 13-261 : CINUS PISTORIENSIS, Lectura in Codicem. Origine : italienne, petite écriture cursive. Le copiste, Oliuerius de Regio a écrit le ms pour son propre usage à Padoue en 1356/1357 : de nombreuses indications de “pecie” montrent qu’il a eu recours a deux exemplaria, un pour les liv. I-V (f. 3152), l’autre pour les liv. VI-VIII (f. 153-238) et il a noté en outre une invocation au f. 152va : “Laudetur Christus uirtutem dans toleranti} Laudetur Christus benedicto corpore mistus} Et in secula seculorum. Amen” Sit laus Domino nostro Yhesu Christo et nunc et semper}”. et signe et/ou date plus ou moins longuement à quatre reprises : au f. 136vb : “Hic finitur quartus liber lecture domini Cyni. Nunc sequitur quintus liber de sponsalibus et cetera scriptus per me Oliuerum Rodulfi de Regio tempore quo manebam in ciuitate Padue in domo domini Zordani Mote in m° IIIc LVI indictione VIIII die ultimo mensis septembris”. au f. 188vb : “Explicit liber sestus per Oliuerium [add. d’une autre main : “iuris utriusque peritum”]”. au f. 208vb : “Explicit VII liber lecture domini Cyni de Pystorio die XVIII mensis octubris in M° III LVI per me Oliuerium de Radulfi tempore quo manebam in domo domini Zordani Mote”.

1 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2596, 2605, 2615, 2618, 2624 et 2656.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2589-2591

331

au f. 238vb : “Explicit VIIIs liber Codicis. Incipit nonus qui acommunicare [sic pour “accusare”] non possunt. Deo gratias. Quem octauum librum expleui scribere ego Oliuerius Radulfi de Regio scolaris in iure ciuilli [sic] in ciuitate Padue tempore quo manebam in domo sapientis et discreti uiri domini Zordani filii quondam Laurencii Mote de contracta Sancti Laurencii die mercurii de sero que dies est XXVII mensis septembris curentibus [sic] annis domini nostri Ihesu Christi in millesimo trecentesimo quinquegessimo [sic] septimo in dictione [sic] decima. Et per consequens expleui scribere totam lecturam istam qui liber octauus fuit ultimus liber quem compleui scribere in ista lectura non obstans quod scripserim quum in fine istius libri id est in VIIII libro quia illud non est nouum. Et ratio quare scripsi citius illum librum pro istum fuit quia dominus Bardus iam legerat istum librum et legebat illum postea itaque uolui habere lecturam istam ut possem melius studere et adiscere. Amen”1. au f. 261 rb : “Explicit lectura domini Cyni de Pistorio super Codice quam ego Oliuerius Rodulfi de Regio scolaris in iure ciuili scripsi propriis manibus et quam expleui scribere tempore quo manebam in ciuitate Padue in domo domini Zordani Mote sapientis et discreti uiri. Curentibus [sic] annis Domini nostri Yhesu Christi M CCC LVII indictione VIIIIa die lune de sero dum eram ad studium meum que dies est XXI mensis augusti (suivi d’une addition : “Deo gratias Amen ac beate Margarite uirgini”)2. Possesseurs : Oliuerius de Regio (cf. supra, Origine), au f. 13, note attestant un passage en douane à Padoue en 1356 : “Domini Oluerii [sic] de Regio. Franciscus subscripsi XIII iulii VIIII indictione” et ex-libris : “S. Oliuerii de Regio Francisci olim”; Nicolaus de Sonnino3, qui a inscrit f. 2 une note d’estimation : “ducati XII” et un ex-libris : “Ista lectura Cyni est quondam [ce mot barré avec une note interlin. : “i. e. fuit”] mei Nicolai [en interligne : “amici Nicolay”] Iohannis Mundi [en interligne : “de Sopneno”] quam emi in Marchia in ciuitate Ancone dum eram in ciuitate Racanati [sic] collateralis Thomasii de Caualcantibus de Florentia tunc potestatis eiusdem et scripta fuit manu sapientis et iuris periti domini Oliuerii de Lombardia qui per officia magnis temporibus per Mundum iuit uacando et licet scripta in cartis bambicinis tamen quia correctissima est et nullum inueniatum uerbum discorrectum et est cum aditionibus Cyni ac etiam domini Raynerii de Forliuiis. Id circho [sic] est comunis ualoris quinquaginta florenorum aurei et si quis haberet et discurreret eam non daret pro octuaginta”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Lectura Cini, in papiro, littera mala cursiua, uolumen magnum, cohopertus corio beratino lacerato, incipit Incipiunt brocardicha (n° 251).

1 Ed. L. GARGAN, Libri, librerie e biblioteche nelle Università italiane del Due e Trecento, in Luoghi e Metodi di insegnamento nell’Italia medioevale (secoli XII-XIV), Atti del Convegno internazionale di Studi, Lecce-Otrante, 6-8 ott. 1988, Galatina 1989, 231. 2 Même invocation à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2596, 2605, 2615, 2618 et 2656. 3 Egalement copiste du ms Vat. lat. 2615.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

332

CHAPITRE 2

1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis male tractatum absque serraturis, ex papiro, cum postibus male ornatis, nuncupatum Lectura super domini Gini [sic] codice (n° 527). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Lectura super Codicem. Ex papiro in viride (3954, 39, 7; éd. 202, 14). 1481 : [BSec, 2 arm] Lectura sine nomine. Ex papyro in uiridi (3952, 139, 19). 1518 : [BPS, 2 arm] 44. Lectura Cyni. Ex papyro in tabulis (3955, 80, 32). 1533 : [BPS, 2 arm] Lectura Cyni. Ex papyro in tabulis in fine in prime pagine mendacium (3951, 32, 8). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1910. Cyni de Pistorio Lectura super codicem. Ex papyro in tabulis (3968, 61, 15). Bibliographie : G. M. MONTI, Cino da Pistoia, giurista, Città di Castello 1924, 76-78 et n. 3 (a édité les souscriptions des f. 2 et 261); KUTTNER, II, 152-153 (a édité seulement l’ex-libris du f. 2 et le colophon du f. 261rb); L. GARGAN, Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), 50-51, n° 57 (a édité seulement l’ex-libris du f. 2 et le colophon du f. 136vb); MANFREDI, 329 (n’a pas identifié les articles de 1475, 1481 et 1533, a indiqué le f. 1 et non le f. 13 pour les armes et a pris pour copiste le possesseur Nicolaus de Sonnino).

Vat. lat. 2596 Papier, XIVe s., II + 245 ff., 2 col., 419 u 293 mm. f. 1 : procedit// f. 1-245v : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Lectura in Infortiatum. inc. : “Quoniam hic non est caput libri...”. à la fin : “Et sic est finis deo Gratias atque Margarite christi sponse1. Amen. EXPLICIT LECTIO DOMINI BARTOLI SVPER SECVNDA PARTE INFORTIATVM DEO GRATIAS ET XRO IHESVS”.

Origine : italienne, petite écriture humanistique semi-cursive. Possesseurs : au f. 1, armes non identifiées2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Apparatus seu lectura domini Bartoli de Sassoferrato, in papiro, littera cursiua, cohopertus nigro, incipit Quoniam hic non est caput libri (n° 248). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen ex papiro male ornatum regalis forme sine serraturis, copertum cum postibus engrutatis, nuncupatum Secunda pars Bartholi super Inforciatam [sic] (n° 531). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Bartholus super Infortiato. Ex papiro in nigro (3954, 39, 11; éd. 202, 18).

1 Même invocation à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2591, 2605, 2615, 2618 et 2656. 2 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2605, 2615, 2618, 2624 et 2656.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2591-2605

333

1481 : [BSec, 2 arm] Bartholus super Infortiato. Ex papiro in corio nigro (3952, 126, 16). 1518 : [BPS, 2 arm] 128. Bartholus super Infortiato. Ex papiro in charteis uirideis (3955, 81v, 16). 1533 : [BPS, 2 arm] Bartolus super Infortiato. Ex papyro in pauonacio et in uiridi in fine .I. pagine procedit (3951, 32v, 25). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1906. Bartholi Lectura super Inforciatum. Ex papyro in albo (3968, 61, 10). Bibliographie : KUTTNER, II, 157-158; A. PADOVANI, Le additiones et apostillae super prima parte Infortiati in Studia et Documenta Historiae et Iuris, 45 (1979), 190; MANFREDI, 531 (a reproduit l’erreur de Müntz et Fabre en lisant “Quia” au lieu de “Quoniam”). vat. lat. 25912605

Vat. lat. 2605 Papier, XVe s., II + 225 ff. + 2 ff. blancs (f. 225v blanc), 413 u 295 mm. Le f. Iv contient un acte donné à Bologne1 par Eugène IV le 4 des Kal. de juin [= 28 mai 1436 ou 1437] concernant le diocèse d’Angers, avec la signature de deux notaires : Iohannes de Prato et Iohannes de Criuellis; au f. II, table du contenu d’une grosse écriture. f. 1 : aut// f. 1-178v : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Lectura in secundam Digesti noui partem. titre : “Incipit liber VIIs digestorum”. inc. : “Stipulacio non potest...”. à la fin du texte : “Deo gratias ac Margarite sancte virgini gloriose2. Amen. Explicit secunda pars lectura domini Bartoli famosisimi [sic] utriusque iuris doctoris super digesto nouo”. f. 179-188v : HENRICUS imperator VII, Constitutiones ‘Ad reprimandam’ et ‘Quoniam super’ (cum glossis). f. 189-221 : Quaestiones et repetitiones3. f. 221v-222v : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Tractatus de alimentis. f. 222-224 : THOMAS DE PIPERATA, Tractatus de forma iudicii et praesumptionis. Origine : italienne (Bologne ?), petite écriture humanistique cursive. Possesseurs : au f. 1, armes non identifiées4; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires.

1 Eugène IV a séjourné dans cette ville du 14 avr. 1436 au 14 janv. 1438. 2 Même invocation à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2615, 2618

et 2656. 3 Pour le détail des textes, cf. S. KUTTNER, op. cit. infra. 4 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2615, 2618, 2624 et 2656.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

334

CHAPITRE 2

1443 : Liber septimus digestorum, in papiro, diuersarum litterarum, cohopertus corio quasi rubeo, uolumen satis magnum, incipit Stipulacio non potest (n° 259). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Bartholus super secunda parte ff. noui. Ex papiro in rubeo (3954, 39, 31; éd. 202, 37). 1481 : [BSec, 2 arm] Bartholus super secunda parte digesti ueteris [sic]. Ex papyro in tabulis (3952, 139v, 16-17). 1518 : [BPS, 1 c 2 B] Bartholus super secunda parte Digesti novi. Ex papiro cum una tabula (3955, 62v, 32). 1533 : [BPS, 1 c 2 B] Bartholus super 2am partem Digesti. Ex papiro in tabulis finiens in prima carta aut ... n° 10 (3951, 53v, 20)1. 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1902. Bartholi 2a pars lecturae super Digestum nouum. Item Angelus de Perusia disputatio temata de occisionibus in foro continente. Repetitiones quaedam de dignitatibus. Item Bartholi tractatus Alimentorum. Item Odofredi opusculum de iudicis fama et praesumptione. Ex papyro in albo (3968, 61, 2-7). Bibliographie : KUTTNER, II, 165-167.

Vat. lat. 2615 Papier, XVe s. (a. 1423), II + 203 ff. (+ f. 1bis; f. Iv et 1bisv blancs), 298 u 220 mm. Au f. 1, initiale historiée et encadrement de feuilles d’acanthe et pastilles d’or. Sur une étiquette de parchemin collée au f. I, indication du contenu : “Angelus Vbaldis Perusinus recollecte 2a pars Codicis” (analogue à l’article de 1550). f. 1 : et// f. 1-203v : ANGELUS DE VBALDIS, Recollectae secundae partis Codicis. inc. : “Seruum fugitiuum...”. d’après le colophon du f. 203v, le texte a été composé en 1399 : “Expliciunt recollecte secunde partis Codicis eximii doctoris domini Angeli de Ubaldis de Perusio per eum tradite in ciuitate Florencie sub anno domini M° CCC° XCIX tempore quo fuerunt Albis2. Deo gratias ac Beate Margarite”3. Origine : italienne, petite écriture humanistique cursive (1,5 mm.). Le ms a été achevé le 4 fév. 1423 par Nicolaus de Sonnino4, qui signe et date au f. 203v : “Explete per me Nicolaum Mundum de Sompneno die IIII° februarii prime indictionis M° IIIIc XX° [add. interlin.] III° dum moram traherem in Marruto loco 1 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 9 de cette “capsa”. 2 Le dimanche après Pâques, soit le 5 avr. 1399. 3 Même invocation à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2618 et 2656. 4 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 2591.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2605-2618

335

amenissimo ex fuga mortalitatis tunc uigentis in Sompneno manu propria usque ad finem”. Possesseurs : au f. 1, armes non identifiées1; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Recolecte domini Angeli de Perusio, in papiro, littera cursiua parua, cohopertus corio nigro, cum clauis, incipit Seruum fugitiuum (n° 286). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris male ornatum ex papiro cum duabus serraturis, copertum cum postibus antiquissimis, nuncupatum Recollecta domini Angeli de Perusio super secunda parte Codicis (n° 532). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Recollecte Angeli Perusini. Ex papiro in nigro (3954, 40, 2; éd. 203, 31). 1481 : [BSec, 2 arm] Recollecte iuris canonici. Ex papiro [add. : “solute”] (3952, 137, 15). 1518 : [BPS, 2 arm] Leges, consilia et tractatus. Ex papiro in cartis (3955, 80, 23). 1533 : [BPS, 2 arm] Consilia et Tractatus domini Angeli de Perusia [sic]. Ex papiro in fine .I. pagine et (3951, 33, 8). 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2033. Angelus de Ubaldis recollecte 2ae partis Codicis. Ex papiro in tabulis (3968, 67v, 6). Bibliographie : KUTTNER, II, 176; MANFREDI, 331-332 (a reproduit l’erreur de l’éd. Müntz et Fabre en transcrivant l’incipit de 1443 : “Sermonum fugitiuum” au lieu de “Seruum fugitiuum” et n’a pas identifié l’article de 1533). vat. lat. 26052618

Vat. lat. 2618 XVe

Papier, s., III + 326 ff. (+ f. 82bis et 322bis), 298 u 218 mm. Au f. 1, initiales d’or sur fonds de couleurs, bordures de feuilles d’acanthe et pastilles d’or. f. 1 : istam// f. 1-99v : BARTHOLOMAEUS DE SALICETO, Lectura in Vm Codicis librum. inc. : “Continua rubricam...”. f. 99v-100 : IACOBUS BALDUINI, Summula. f. 100v, 211-231v, 232v-244v, 265v-272v, 275v-284v, 299v-304v : Consilia et repetitiones2. f. 231v-232v : De exceptionibus contra libellum. f. 245-266 : NICOLAUS ALEXANDRI DE PERUSIO (?), Tractatus de substitutionibus. f. 264v : Quaestio de matrimonio. f. 285-290v : BALDUS DE VBALDIS, Tractatus de portione canonica. f. 291-299 : PETRUS FRANCISCI DE VBALDIS, Tractatus de portione canonica. f. 304v-306v : IACOBUS BUTRIGARIUS, Tractatus de dote 1 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2618, 2624 et 2656. 2 Pour le détail des textes, cf. S. KUTTNER, op. cit. infra.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

336

CHAPITRE 2

à la fin du texte : “Explicit tractatus de dote per dominum Iacobum Buctignanum de Bononia. Deo gratias ac gloriose uirgine Marie et Beate Marie Iacobi atque Beate Marguerite. Amen”1. f. 307-317v : IOHANNES DE LIGNANO, De fletu ecclesiae (pars 1a). f. 319-325v : Tractatus de schismate (fragm.) Origine : italienne, petite écriture humanistique cursive (1,5 mm.). Possesseurs : au f. 1, armes non identifiées2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Sallicetus super quinto codicis, in papiro, littera cursiua minuta, cum tabulis et fundello, incipit Continua rubricam (n° 287). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris ex papiro cum una serratura, copertum in dorso coreo rubeo nuncupatum Salicetus super Quinto Codicis (n° 533). 1475 : [Lecture in iure ciuili] Salicetus super Quinto [corr. en “Septimo”] Codicis. Ex papiro in tabulis (3954, 39v, 30; éd. 203, 29). 1481 : [BSec, 2 arm] Salicetus super Codice. Ex papyro in tabulis (3952, 139v, 3). 1518 : [BPS, 1 c 2 B] Salicetus super VI [sic] Codicis. Iacobi de Arena [sic] tractatus de fratribus simul habitantibus. Consilium Nicolai. Consilium Baldi contra Bartholum. Florianus si seruitus uendicetur. Floriani Aquilia, Floriani recollecte super XVIIII° et XXI° digesti ueteris. Petrus de Ancharano repetitio de regulis iuris. Exceptiones contra libellos Bartholi. Repetitio paraphi Baldi si plures [sic] Bartholi repetitio in lege Quod Nerua. Eiusdem repetitio Frater a fratre. Alexandri tractatus de substitutionibus. Lex Iulianus repetita per Bartholum. Lex chirographus repetita per Antonium Aceti de Firmo. Questio Baldi de omicidio confesso. Consilium Angeli de Perusio. Bartholi Consilium. Lex Edita actio par Baldum. Consilium Federici de Senis. Baldi de canonica episcopali et parrochiali tractatus. Petrus de Perusio super quartis. Iacobus Butigarius de docte [sic]. Iohannes de Lignano super scismate. Ex papyro in tabulis (3955, 63, 22-33). 1533 : [BPS, 1 c 2 B] Salicetus super quinto canonis et quedam alia. Ex papyro in tabulis finiens in prima carta istam ... n° 38 (3951, 53, 16-17)3. 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2031. Salicetus super V° Codicis. Item Iacobi de Aretio tractatus de fratribus simul habitantibus. Item Baldi quaedam consilia. Item Bartholi quaedam consilia et reportationes. Item Floriani Aquilia. Eiusdem recolecte super XIX et XXIII [sic] digesti ueteris. Item Nicolai Alexandrini tractatus sustentationum. //67v// Item Baldi tractatus de canonicas [sic] episcopali et parrochiali. Item Iacobi de Butignan [sic] tractatus de docte [sic]. Item Iacobi de Lignani tractatus super scismate. Item 1 Même invocation à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2615 et 2656. 2 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2615, 2624 et 2656. 3 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 29 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2618-2621

337

consilia et repetitiones nonnullorum. Ex papyro in tabulis (3968, 67, 1016/67v, 1-4). Bibliographie : KUTTNER, II, 180-184; MANFREDI, 532. vat. lat. 26182621

Vat. lat. 2621 XIIIe

Parch., s., 117 ff. (f. 102-102v blancs), 2 col., 478 u 313 mm. Au f. 117v, indication du contenu (XIVe s.) : “Gotifridus super Inforciato”. Le n° de 1550 : (“2050”) a été ajouté par Mgr Le Grelle. f. 1 : eius// f. 2 : //alias sit f. 1-117 : ODOFREDUS, Lectura in Infortiatum. (praef.) inc. : “In principio...”. Origine : italienne, petite écriture régulière. Nombreuses mentions de “pecie” : il a fallu 38 “pecie” pour transcrire les liv. I-VI (f. 1-56v) et 33 “pecie” pour transcrire les liv. VII-XII (f. 56v-117). Possesseurs : Antonius de Vetulis, de Viterbe, dont l’ex-libris est au f. 1 : “Incipit lectura Gotifredi super inforciato que est domini Antonii de Vetulis de Viterbio”; le pape Grégoire XII1; au f. 1 en haut et à gauche, indication “de domo”2 et au f. 117v (à lire en retournant le volume), mention de caisse : “Ex capsa X”3; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Lectura Gotifredi super Inforciato, in pergameno, competenti littera, sine tabulis, incipit In principio (n° 107). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 2 arm] Gotfredus super Infortiato. Ex membranis sine tabulis (3952, 136v, 16). 1518 : [BPS, 2 arm] 8. Summa Gotfredi. Ex membranis sine tabulis (3955, 79v, 31). 1533 : [BPS, 2 arm] Gotifredus super Infortiatum. Ex membranis in fine .I. pagine eius (3951, 32v, 7). 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2050. Gotfredi Lectura super Infortiato. Ex membranis sine tegmine (3968, 68, 18).

1 Le volume correspond au n° 190 de son inventaire : “Lectura domini Gotfridi super Inforciato. In secundo folio alias sit” (éd. MERCATI, 143, a identifié le ms et précisé que le volume a passé ensuite chez Eugène IV). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2639, 4245 et 4305. 2 Même indication “de domo” dans les mss Vat. lat. 1351, 2209, 4166 et 4304. 3 Même indication de caisses dans les mss Vat. gr. 328, Vat. lat. 1351, 2310, 2660 et

2708.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

338

CHAPITRE 2

Bibliographie : KUTTNER, II, 185-186.

Vat. lat. 2622 XIVe

Parch., s., 98 ff., 2 col., 451 u 275 mm. Au f. 3, deux initiales historiées avec feuillles d’acanthe et pastilles d’or. Les feuillets de garde, qui proviennent d’un ms français du XIIIe s., sont comptés dans la foliotation actuelle (f. 1-2). f. 11 (ancien f. 9) : mu// f. 3-97 : GUILLELMUS DE CUNEO, Lectura in Codicem (cum glossis). inc. : “Rubrica ista dicit...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseurs : au f. 1, un ex-libris en partie gratté : “Lectura domini Guillelmi de Cunio est mei [....] legum doctoris”; le ms est décrit, sauf en 14551, dans tous les inventaires. 1443 : Lectura domini Gulielmi de Cunio, in pergameno, bona littera, et bene meniatus, cum tabulis et fundello, incipit Rubrica ista dicit (n° 263). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Guillelmus de Cunio super codice. Ex membranis in tabulis (3954, 39v, 24; éd. 203, 23). 1481 : [BComm, 9° BS] Guillelmus de Cunio super codice. Ex membranis in tabulis [add. marg. : “442”] (3952, 32, 21). 1518 : [BMP, 9° BS] Guglielmus de Cunio super codice. Ex membranis in tabulis (3955, 11v, 5). 1533 : [BMP, 9° BS] Guillelmus de Cunio super codice. Ex membranis in albo in fine .IX. pagine mu (3951, 11v, 2). 1550 : [BMP, 9° PS] N° 479. Guilielmus de Cunio super [add. : “7 lib.”] Codicem. Ex membranis in tabulis (3967, 33v, 10). Bibliographie : KUTTNER, II, 186-187.

Vat. lat. 2624 Papier, XVe s., 244 ff. + 8 ff. blancs (f. 125-135v, 188v-189v, 215v et 235-239 blancs), 300 u 212 mm. f. 1 : credendum// f. 1-244v : Recollectae ex lecturis in Codicem. titre du texte après la préface : “Recollecte tradite in studio Neapolitano”2. 1 Le ms correspond peut-être au n° 149 dans l’inventaire de Callixte III : “Unus liber ex

pergameno, cum postibus ligni cum aluta alba in dorso est forme regalis, intitulatus Guillermus de Cuneo super digesto ueteri” (éd. MARTORELL, 179). 2 Titre repris en 1550.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2621-2625

339

(liv. I) titre : “Codicis domini Iustiniani...”. Origine : italienne, plusieurs écritures humanistiques cursives peu soignées. Possesseurs : au f. 1, armes non identifiées1; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber recollectarum, in papiro, mala littera, cum tabulis et fundello, incipit Codicis domini Iustiniani (n° 292). 1455 : omis2. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Recollecte Juris ciuilis. Ex papiro in tabulis (3954, 39v, 23; éd. 203, 22). 1481 : [BSec, 2 arm] Recollectae iuris ciuilis. Ex papyro in tabulis (3952, 139v, 4). 1518 : [BPS, 2 arm] 6. Recollectae in iure. Ex papiro in tabulis (3955, 79v, 29). 1533 : [BPS, 2 arm] Recollectae iuris ciuilis. Ex papyro in tabulis in fine .I. pagine credendum (3951, 30, 20). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1921. Recollectae quaedam traditte in studio Neapoletano. Ex papyro in tabulis (3968, 61v, 13). Bibliographie : KUTTNER, II, 189-190. vat. lat. 26212625

Vat. lat. 2625 Papier, XIVe-XVe s., 268 ff. (+ f. 230bis; f. 48-48v, 135v, 179v, 187-187v, 199-199v, 211v, 217v, 218v et 267-268v blancs), 290 u 212 mm. f. 1 : uoluntatibus// f. 1-135 : NICOLAUS SPINELLUS, Lectura in Infortiatum. inc. : “Per omnia...”. f. 136-146v, 174v-177v, 180-195v, 196-198, 202v-205v : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Tractatus uarii. f. 147-174, 177v-179, 195v, 198, 200-202, 206-211, 216v-217, 221, 222-223v et 259266v : Repetitiones et consilia. f. 212-216 : ANDREAS BONELLUS DE BARULO, Contrarietates iuris ciuilis Romanorum et iuris Longobardorum. f. 234-255v : ANGELUS DE VBALDIS, Lectura in Digestum uetus (extr.). Origine : italienne, plusieurs écritures cursives peu soignées. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber diuersorum tractatuum in Iure ciuili, in papiro, littera cursiua, cohopertus corio blauo, incipit Per omnia (n° 290). 1 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2615, 2618 et 2656. 2 Le ms correspond peut-être au n° 108 dans l’inventaire de Callixte III : “Unus liber ex

papiro, cum postibus ligni, forme mediocris, intitulatus Recollecte super Codicem, habet alutam albam in dorso” (éd. MARTORELL, 176).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

340

CHAPITRE 2

1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Lectura super tribus vltimis libri Codicis. Ex papiro in tabulis viridibus (2954, 39, 18-19; éd. 202, 25-26). 1481 : [BSec, 2 arm] Lectura sine nomine. Ex papiro in uiridi (3952, 139, 16). 1518 : [BPS, 2 arm] 127. Lectura super codice. Ex papiro in uiridi consumpto (3955, 81v, 15). 1533 : [BPS, 2 arm] Lectura sine nomine. In papyro in fine .I. pagine uoluntatibus (3951, 32v, 11). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1946. Liber de legatis [sic] cum quadam rubrica de dubiis. Item Bartholi tractatus Tyberiadis. Eiusdem questiones quaedam ex repetitione. Item Tractatus Iudicii inter beatam Virgem [sic] et Demonem. //f. 63// Item quaedam pratica iudiciorum ad instituendum aduocatum. Item Bartholi Minorica. Item Baldi consilium de fratribus remanentibus in communione. Item Bartholi Tractatus de insignis et armis. Item Raynerii consilium de habitationibus. Item Bartholi Tractatus de duobus fratribus. Item quaedam recollectae super primum institutionum. Item differentiae inter ius ciuile et Longobardium. Item tractatus de clericorum filiis. Item Angeli de Perusio primus et 2s libri digestorum. Ex papyro in corio (3968, 62v, 20-23/63, 1-10). Bibliographie : KUTTNER, II, 190-193 (description détaillée des traités de Bartolus de Saxoferrato et des Repetitiones et consilia).

Vat. lat. 2629 Parch., XIVe s., 316ff. + 3 ff. (+ f. 168bis; le f. 213 probablement blanc a été coupé), 2 col., 441 u 273 mm. Au f. 1, initiale historiée : buste d’un évêque en manteau rouge et grand col d’hermine tenant un livre dans la main droite (Guillaume Durand). f. 8 : esset// f. 1-316 : GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale. inc. : “Reuerendo in Christo patri...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Nombreuses indications de “pecie”, montrant que le copiste a utilisé un exemplar pour chacun des livres. Possesseurs : Stephanus Aliotti, de Prato, év. de Volterra († 1435), dont l’ex-libris est au f. f. [319] : “Liber iste qui speculum nominetur est mei Stephani de Prato Dei et apostolice sedis gratia episcopi Vulterrani registratoris litterarum apostolicarum et consiliarii camere apostolice”; deux ex-libris indiquent l’appartenance à Eugène IV, au f. [317] : “Istud speculum est sancti domini nostre pape Eugenii 4ti” et au f. [319] : “Istud speculum ad presens est S. D. N. domini Eugenii pape quarti”; le ms, qui a été emprunté avant 1442 par Franciscus de Lignamine, év. de Padoue († 1462)1 et restitué à Florence, est décrit dans tous les inventaires. 1 Egalement emprunteur du ms Vat. lat. 258 et de trois volumes disparus ou non

identifiés (79, 80 et 83).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2625-2639

341

1443 : Speculum Iudiciale magistri Gulielmi Durantis, in pergameno, optima littera, uolumen magnum, cum tabulis et fundello lacerato, incipit Reuerendo in Christo patri [note marg. : “Habuit dominus Franciscus de Padua. Florentie restituit”] (n° 300). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum angulis de cupro, copertum coreo rubeo nuncupatum Speculum iudiciale magistri Guillelmi Durandi (n° 506). 1475 : [Textus iuris canonici] Prima pars Speculi. Ex membranis in pavonatio (3954, 40v, 14; éd. 204, 20). 1481 : [BComm, 8° BS] Prima pars speculi. Ex membranis in rubro [add. marg. : “368”] (3952, 30, 15). 1518 : [BMP, 8° BS] Prima pars speculi. Ex membranis in rubeo (3955, 10, 12). 1533 : [BMP, 8° BS] Prima Pars speculi. Ex membranis in rubeo in fine 8 pagine esset (3951, 10, 12). 1550 : [BMP, 8° PS] N° 400. Magistri Durantis pa pars Speculi. Ex membranis in albo (3967, 31, 4). Bibliographie : KUTTNER, II, 196; MANFREDI, 318 (n’a pas identifié les articles de 1475, 1481 et 1533). vat. lat. 26252639

Vat. lat. 2639 Parch., XIVe s. (a. 1376-1378), 303 ff. (f. 184v, 274-274v et 303 blancs), 2 col., 440 u 263 mm. Le f. 2v-3v sont entièrement décorés de peintures concernant la vie du Christ : au f. 2v, quatorze peintures sur 7 registres (la première mesure 218 u 198 mm, les autres 218 u 47 mm.)1, au f. 3, quinze peintures sur 5 registres (75 u 70 mm.)2; au f. 3v, quinze peintures sur 5 registres (75 u 70 mm.)3; le f.

1 Registre I : le Christ en majesté et les douze apôtres (six à droite, six à gauche), en dessous l’Annonciation; registre II : l’annonce aux bergers, la nativité, la Vierge et l’enfant; les registres III-VI comportent chacun deux miniatures (à gauche les prophètes et personnages de l’Ancien testament et à droite des personnages profanes) : registre III (un prophète non identifié, Jonas, Joël, Abdias et Nahum – une Sibylle prophétisant devant un groupe de rois, de princes et de guerriers); registre IV (Habacuc, un prophète non identifié, Ezechiel, Moise – trois astrologues, Albumasar, Calceottus, Iulius Firmicus Maternus ?); registre V (le premier personnage est gratté, Malachie, Flavien, David – un groupe de cinq Sibylles); registre VI (Osée, Michée, Isaïe, Jérémie et Zacharie – six écrivains profanes, dont Ovide, Martial et Virgile); registre VII : à gauche Platon et à droite Antée. 2 Ce sont de gauche à droite, registre I : adoration des Mages, présentation au Temple, Jésus devant les docteurs; registre II : Noces de Cana, baptême du Christ et Jésus chassant les marchands du Temple; registre III : guérisons de l’aveugle et du paralytique, la femme adultère, le Sermon sur la montagne; registre IV : entrée à Jérusalem, la Cène, le lavement des pieds avec Judas recevant le prix de sa trahison; registre V : le jardin des Oliviers, trahison de Judas, baiser de Judas. 3 Ce sont de gauche à droite, registre I : Jésus devant Pilate, Pilate, Jésus couronné

d’épines; registre II : Pilate quittant le tribunal, la flagellation et le portement de croix; regis-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

342

CHAPITRE 2

4 contient une peinture en demi-page (150 u 180 mm.), divisée en deux volets : l’Ascension (à gauche) et la Pentecôte (à droite); aux f. 41-45v, diagrammes (les trois Parques, les planètes, les vents, les dieux, les demidieux, les héros, les poètes, vue cavalière de Constantinople); plus de quatrevingts initiales historiées et ornées. f. 1 : intelligentia// f. 2 : //luce primo f. 1-302v : IOHANNES DE LIGNANO, Tractatus uarii. titre : “De Christo...”. inc. : “Et primo circa nouem...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Le copiste, Andreas, a signé et daté la table du f. 1 : “Incipit tabula tractatuum compilatorum per dominum Iohannem de Lignano iuris utriusque doctorem completorum anno Domini M° CCC° LXXVI° scriptorum per me Andream et completorum de mense nouembris”; le miniaturiste, Nicolaus de Bologne1, a signé en bas à droite du f. 3v et au f. 4 : “NICOLAVS DE BONONIA FECIT”. Possesseurs : le pape Grégoire XII2, pour lequel le volume aurait été copié; au f. 303v, signature d’un annotateur : “Antonius de Senis”; le ms, qui a été emprunté à une date non précisée par le cardinal Pietro Barbo (le futur pape Paul II, † 1471)3 et restitué après son décès, est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber magnus in quo continentur plures tractatus Iohannis de Lignano, in pergameno, bona littera, solemniter meniatus, cohopertus rubeo, incipit De Christo [note marg. : “Habuit Reuerendissimus dominus sancte Marie Noue”] (n° 115). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure canonico] Tractatus diuersi compilati per Joannem de Lignano. Ex membranis in nigro (3954, 42, 8-9; éd. 206, 23). 1481 : [BPont, 11° B] Diuersi tractatus compilati per Iohannem de Lignano. Ex membranis in pauonatio (3952, 116, 21-22). 1518 : [BMS, 11° B] Diuersi tractatus compilati per Iohannem de Lignano. Ex membranis in nigro (3955, 43v, 24).

tre III : Jésus et les deux larrons, la Crucifixion, le Calvaire; registre IV : la déposition, la mise au tombeau, la résurrection; registre V : les saintes femmes au tombeau, la résurrection des morts, Jésus et Marie-Madeleine. 1 Egalement miniaturiste des mss Urb. lat. 160 (cf. Colophons de manuscrits, IV, n°

14142), Milano, Bibl. Ambros., B. 42 inf. et C. 96 inf. 2 Le volume correspond au n° 170 de son inventaire : “Volumina compilata per Iohannem de Lignano. In secundo folio luce primo” (éd. MERCATI, 142, a identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 4245 et 4305. 3 Egalement emprunteur d’un ms disparu ou non identifié (30).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2639-2656

343

1533 : [BMS, 11° B] Iohannis de Lignano diuersi tractatus. Ex membranis in nigro intelligentia (3951, 124v, 12-13 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 12° P] N° 2680. Ioannis de Ligniano [sic] Tractatus de multiplici nomini [sic] Christi. Eiusdem tractatus de Deo. Eiusdem Tractatus de locutione angeli. Idem de malis angelis. Eiusdem Tractatus de natura animae rationalis humanae. Ex membranis in nigro (3969, 35, 10-15). Bibliographie : G. FANTUZZI, Notizie delle scrittori bolognesi, V, Bologne 1786, 38-43 (description sommaire des miniatures p. 39); Quinto centenario, 5-6, n° 7; P. D’ANCONA, Niccolo da Bologna, miniaturista del secolo XIV, in Arte Lombarda, 14/2 (1969), 11 fig. 26 [= f. 4], et 20 (simple mention); J. McCALL, The Writings of John of Legnano, in Traditio, 23 (1967), 417; KUTTNER, II, 206-210 (description détaillée du contenu).

Vat. lat. 2656 vat. lat. 26392656

Papier, XIVe-XVe s., 113 ff. (+ f. 1bis, 6bis, 8bis, 53bis, 84bis et 87bis; f. 27v, 4143v et 118v blancs), 2 col. (sauf aux f. 44-49v), 411 u 297 mm. Recueil factice de plusieurs parties. f. 1 : et// f. 1-27 et 44r : TANCREDUS DE BONONIA, Practica seu Summa compendiosa. titre : “Incipit Summa quaestionum”1. inc. : “Quoniam post comple...”2. f. 29-40v et 45-49v : DINUS DE MUGELLO, Consilia et glossae. Origine : italienne, plusieurs écritures cursives. Invocations aux f. 95v : “Deo gratias et beate Margarite”, 98v : “Deo gratias beate uirgini Marie et beate Margarite” et 102 : “Deo gratias et beate Margarite uirgini”3. Possesseurs : au bas du f. 50, armes non identifiées4; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Leges, consilia et tractatus, in papiro, diuersarum litterarum, carta peccudina, cum une fibia, incipit Quoniam post comple (n° 288). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Consilia et tractatus diuersa [sic]. Ex papiro sine tabulis (3954, 39v, 26; éd. 203, 25). 1481 : [BSec, 2 arm] Leges consilia et tractatus sine nomine. Ex papyro in charta (3952, 137v, 17-18).

1 Intitulé repris dans l’inventaire de 1550. 2 La leçon fautive du ms, “completionem”, a été reprise en partie par Arsène de Liège,

l’incipit exact est : “Quoniam post compilationem...”. 3 Mêmes invocations à sainte Marguerite dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2615 et 2618. 4 Mêmes armes dans les mss Vat. lat. 2591, 2596, 2605, 2615, 2618 et 2624.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

344

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 2 arm] 34. Leges, consilia et tractatus. Ex papyro in chartone (3955, 80, 23). 1533 : [BPS, 2 arm] Consilia et tractatus domini Angeli de Perusia. Ex papyro in fine .I. pagine et (3951, 33, 8). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1911. Summa questionum. Item Dini Consilia et Glossae. Item Angelus de Perusio repetita. Ex papyro in pargameno (3968, 61, 16-18). Bibliographie : KUTTNER, II, 237-241 (description détaillée du contenu).

Vat. lat. 2660 Papier, XVe s. (avt. 1435), VI + 296 ff. (foliotés 15-296) + 3 ff. blancs (f. VI-VIv, 23-24v, 48v, 108-110v, 169-170v, 242-243v, 247-248v et 282v blancs), 302 u 213 mm. La table des f. I-Vv fait état d’un Liber Secretorum philosophorum super diuersis medicinis, copié aux f. 1-14, et disparu avant l’inventaire de 1533. f. 1 (ancien f. 15) : consortis// f. I-Vv : Tabula codicis. inc. : “Liber secretorum...”. f. 15-296 : Quaestiones et repetitiones in iure ciuili1. Origine : italienne, nombreuses écritures cursives. Possesseur : le ms a été prêté en 1435 à Andrea de Palazago, médecin d’Eugène IV, d’après la note du f. [297], à lire en retournant le volume : “Ex cassa J. Die uicesima septima octobris anno XXXV Dominus Arsenius monachus concessit hoc uolumen Magistro Andree medico d. n.”2; il est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Questiones et reppetitiones, in papiro, diuersarum malarum litterarum, cum asseribus et fundello, altera tabula fracta, et incipit Liber secretorum (n° 129). 1455 : omis. 1475 : [Lecture in iure ciuili] Questiones et Repetitiones. Ex papiro in tabulis (3954, 40, 3; éd. 203, 32). 1481 : [BSec, 2 arm] Questiones et repetitiones. Ex papiro in tabulis fractis (3952, 139, 27). 1518 : [BPS, 2 arm] 30. Quaestiones et repetitiones. Ex papyro in rubro [sic] (3955, 80, 19).

1 Pour le détail des textes, cf. S. KUTTNER, op. cit. infra. 2 Même indication de caisses dans les mss Vat. gr. 328, Vat. lat. 1351, 2310, 2621 et

2708.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2656-2661

345

1533 : [BPS, 2 arm] Questiones et repetitiones. Ex papyro in tabulis in fine .I. pagine consortis (3951, 30, 10). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 2020. Quaestiones quaedam et repetitiones. Ex papyro in tabulis (3968, 66v, 11). Bibliographie : KUTTNER, II, 243-248 (description détaillée, a introduit par erreur plusieurs mots dans la note de prêt : “de Palazago” après “Andree” et “Eugenii IV” après “d. n.”).

Vat. lat. 2661 vat. lat. 26562661

Parch., XIIIe-XIVe s. (ap. 1293), 86 ff. + 1 f. blanc (f. 12-12v, 14v et 38-38v blancs), 2 col., 366 u 299 mm. f. 2 : mons// f. 1-14 : BONAGUIDA DE ARETINIS, Opera. (praef.) inc. : “Cum aduocacionis...”. (f. 1-10v : Summa introductoria super officio aduocationis in foro ecclesiastico1; f. 10v-11v : De dispensationibus; f. 13-14 : Consuetudines curiae Romanae). f. 15-37v : DINUS DE MUGELLO, Apparatus in titulum “De regulis iuris” in Sexto. f. 39-56 : PILIUS MEDICINENSIS, Quaestiones Sabbatinae (recensio III). f. 56-59v : AZO, Quaestiones. f. 64v-78v : AEGIDIUS DE FUSCARARIIS, Ordo iudiciarius. f. 79-82v : ROLANDINUS PASSAGERII, Aurora. Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Consuetudines curie Romane in procedendo in causis, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipit Cum aduocacionis (n° 123). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 2 arm] Summa introductoria super officio aduocationis. Ex membranis in tabulis (3952, 137v, 20-21). 1518 : [BPS, 2 arm] 39. Consuetudines S. Romanae ecclesiae. Ex membranis in tabulis (3955, 80, 28). 1533 : [BPS, 2 arm] Consuetudines curie Romane. Ex membranis in tabulis in fine prime pagine mons (3951, 32, 23)2. 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1917. Boneguida [add. interl. : “de”] Aritio [sic] summa introductoria super officio aduocationis in foro ecclesiae. Item Romanae Curiae Consuetudines. Item Diny apparatus super Tractatum de regulis

1 Le titre du premier texte a été repris dans les articles de 1481 et 1550. 2 Le f. 1 est coupé dans l’angle inférieur et le mot-repère a été pris au f. 2. En 1518, la

description du ms correspond en fait à l’article 22 de cette armoire.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

346

CHAPITRE 2

iuris. Item Pylii Questio an debeat de calumnia iurare. Item Agonis [corr. en “Azonis”] questiones. Item Egidii de Fuscaris ordo iudiciarius in foro ecclesiae. Ex membranis in tabulis (3968, 61v, 1-7). Bibliographie : KUTTNER, II, 248-251.

Vat. lat. 2672 Parch., XIVe s., 203 ff., 2 col., 290 u 205 mm. f. 1-133v : HERMANNUS DE PRAGA, Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum (cum apparatu). inc. : “Hec sumula...”. f. 134-203v : Tabulae plurimae. Origine : France du Sud (?), écriture bâtarde. Le ms a été écrit par le même copiste que le Vat. lat. 1016. Possesseurs : l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont les ex-libris sont aux f. 159 et 203v : “M. espicopus Vlixbonensis. Frater N. Eymerici testis”; le ms est décrit, sauf en 1533, dans tous les inventaires. 1443 : Summa concordancie scriptorum canonicorum et theologorum, in pergameno, bona littera, copertus uiride, et incipit Hec sumula (n° 57). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis male tractatum ex pergameno cum postibus sine coreo, nuncupatum Concordancia doctorum theologorum et canonum (n° 523). 1475 : [Lecture in iure canonico] Concordantie theologie et Canonum (3954, 43, 11; éd. 208, 23). 1481 : [BSec, 2 arm] Concordantia canonum. Ex membranis in uiridi (3952, 138, 23 – l’article a été ajouté). 1518 : [BPS, 2 arm] 104. Concordantia theologie et canonum. Ex membranis in uiridi (3955, 81, 25). 1533 : omis. 1550 : [BMS, 12° P] N° 2691. Liber de concordantia decretorum cum Decretalibus et concordantia Scriptorum Theologorum cum Scriptis iuris canonici. Ex membranis in rubeo (3969, 35v, 7-9). Bibliographie : J. BRINKTRINK, Hermann von Praga, ein vergessener Kanonist und Theolog der 14 Jahrhunderts, in Miscellanea F. Ehrle, I, Rome 1924, 359-366 [Studi e Testi 37]; KUTTNER, II, 263-264; MANFREDI, 326-327 (a donné au ms une origine allemande et n’a pas identifié l’article de 1481).

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2679, 4032 et 4233.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2661-2679

347

Vat. lat. 2679 vat. lat. 26612679

Parch., XIVe s. (a. 1381), II + 205 ff. (f. 60-60v, 149-149v et 205v blancs), 2 col., 373 u 240 mm. Le f. II contient une lettre en italien concernant Domenico de Serbellis, vicaire de l’év. de Tarascon. f. 1 : medium// f. 1-205 : IOHANNES IOHANNIS, Memoriale Decreti (I : fragm.; IV-II et V, fin). inc. mutilé : “//Non negotientur Christiani...”. (liv. IV) titre f. 1v : “Quarta pars de expositionibus dictionum”1. Origine : française, écriture cursive. Le copiste, Bobernicus, qui travaillait à Avignon en 1381 pour l’év. Martin de Lisbonne († 1383), a reproduit, et complété, au f. 205 le colophon de son modèle2 : “Completum fuit hoc opus in monasterio Vincellensis ordinis sancti Benedicti diocesis Biterrensis3 per me fratrem Iohannem Iohannis abbatem eiusdem et doctorem decretorum quamuis indignus anno domini M° CCC° XXXIX° mense nouembris in die sancte Cecilie4. Et intelligatis hanc clausulam de originali quia hoc presens transsumptum fuit completum die Bartholomaei apostoli5 anno Domini M° CCC° LXXXI° in domo habitationis reuerendi patris in Christo domini Martini episcopi Vlixbonensis in ciuitate Auinioni quem Deus dirigat in prosperis in hac uita felicius adoptatum donec uideat Deum deorum in Syon. Scriptor qui scripsit cum domino uiuere possit. Bobernicus”. Possesseurs : l’év. Martin de Lisbonne(† 1383), pour lequel le ms a été copié (cf. supra, Origine)6; le ms est décrit dans tous les inventaires7. 1443 : Liber de exposicionibus dictionum, in pergameno, littera cursiua, cohopertus corio uiride sine asseribus in iure [sic], et incipit Non negotientur Christiani (n° 126).

1 Ce titre a été repris par les inventaires de 1443 et 1455. 2 Il s’agit du ms Paris, BnF, lat. 3921 (a. 1329), autographe de l’auteur qui signe au f.

469ra, et qui a appartenu ensuite à l’antipape Benoit XIII (H. GILLES, Jean de Jean..., 75 n. 4 et M.-H. JULLIEN DE POMMEROL et J. MONFRIN, La bibliothèque pontificale à Avignon et à Peñiscola, II, Rome 1991, 941, simple mention). 3 Joncels (Hérault, arr. de Lodève, cant. de Lunas). 4 Soit le 24 novembre. 5 Soit le 24 août. 6 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 4032

et 4233. 7 Ce ms ne peut correspondre comme le signale S. Kuttner au n° 20 dans l’inventaire

des mss du pape Callixte III : “Unus liber ex pergameno, forme regalis, cum postibus uirimilli coloris, intitulatus Memoriale Iohannis Iohannis super decreto” (éd. MARTORELL, 171); le volume ainsi décrit est différent du ms d’Eugène IV, pour lequel les inventaires ne donnent jamais le nom d’auteur et qui est relié en vert.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

348

CHAPITRE 2

1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris ex pergameno cum postibus engrutatis, copertum coreo viridi absque serraturis, nuncupatum Liber de expositionibus dictionum (n° 526). 1475 : [Lecture in iure canonico] Repertorium Juris canonici. Ex membranis sine tabulis (3954, 43, 5; éd. 208, 17). 1481 : [BSec, 2 arm] Repertorium iuris canonici. Ex membranis in tabulis uirideis (3952, 136v, 4-5). 1518 : [BPS, 2 arm] 9. Repertorium iuris. Ex membranis in uiridi (3955, 79v, 32). 1533 : [BPS, 2 arm] Repertorium Iuris canonici. Ex membranis in uiridi in fine .I. pagine medium (3951, 31v, 6). 1550 : [BPS, 1 arm] N° 1966. Repertorium iuris canonici. Ex membranis in azuro (3968, 64, 10). Bibliographie : H. GILLES, Un canoniste oublié, l’abbé Jean de Joncels, in Rev. Hist. Droit Fr. et Etrang., 83 (1960), 590-591; H. GILLES, Jean de Jean, abbé de Joncels, in Hist. Litt. France, 40 (1974), 75-76 n. 4 (brève mention); KUTTNER, II, 271; MANFREDI, 328-329 (a édité le colophon du f. 205 jusqu’à “ciuitate Auinioni”).

Vat. lat. 2691 Parch., XIIIe s., II + 83 ff. (f. 20v, 82v et 83 blancs), 316 u 210 mm. Les f. I, II, 82v et 83v sont formés par des documents contemporains (copies ou originaux) concernant diverses églises de Bologne. f. 1 : illa// f. 1-20 : RICARDUS ANGLICUS (Ps.), Distinctiones in Decretum Gratiani. inc. : “Patres nostri...”. f. 21-44v : BERNARDUS PAPIENSIS, Summa Decretalium1. f. 45-48v : PETRUS ILERDENSIS, Breuiarium iuris canonici. f. 49-58v : RICARDUS ANGLICUS, Ordo iudiciarius2. f. 59-82 : BERNARDUS PAPIENSIS, Casus Decretalium (in compilationem primam). Origine : italienne (peut-être Bologne, d’après les feuillets de garde), plusieurs écritures gothiques de petit et moyen modules (1,5 mm. et 2 mm.). Au bas du f. 83v, une indication de “pecia” : “In prima parte decreti sunt XVIIII pe”. Possesseurs : au bas du f. 1, cote ancienne : “47. J. sopra la bibbia. f. 2.”; peut-être le couvent San Domenico de Bologne, d’après la note du f. II : “MCCLI, XVII exeuntis Octobris fuit consecrata ecclesia fratrum Predicatorum a domino papa [= Innocent IV3]”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1 D’après G. LE BRAS in Dict. Droit Canon., II, Paris 1937, col. 782-789, cette oeuvre est

seulement connue par cinq manuscrits. 2 D’après S. KUTTNER, An interim check-list of manuscripts, in Traditio, 11 (1955), 44, cette oeuvre est seulement connue par quatorze manuscrits. 3 Le pape Innocent IV a régné de 1243 à 1254.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2679-2700

349

1443 : Distinctiones Biblie [sic], Summa Bernardi episcopi Fauentini super decretalibus, breuiarium ad omnes materias in iure canonico, in pergameno, littera parua non bona, cohopertus corio uiride lacerato, incipit Patres nostri (n° 119). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen communis forme ex pergameno, cum postibus copertus coreo albo lacerato, nuncupatum Summa Bernardi Faventini super decretalibus (n° 540). 1475 : [Lecture in iure canonico] Distinctiones super libro Decretorum. Ex membranis in albo (3954, 43, 3; éd. 208, 15). 1481 : [BSec, 2 arm] Distinctiones super Decreto. Ex membranis in gilbo (3952, 137, 21). 1518 : [BPS, 1 c 2 B] Distinctiones super decreta et Bernardus Fauentinus Breuiarium ad omnes materias in iure canonico inueniendas. Ex membranis in gilbo (3955, 63v, 4-6). 1533 : [BPS, 1 c 2 B] Distinctiones super decreta et quedam alia. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta illa ... n° 33 (3951, 53, 20-21)1. 1550 : [BPS, 2 arm] N° 2035. Bibliae distinctiones [sic] quaedam. Item Bernardi episcopi Fauentini summa super decretalibus. Item Breuiarium ad omnes materias in iure canonico inueniendas. Ex membranis in tabulis” (3968, 67v, 8-11). Bibliographie : V. ALCE, O.P., Documenti nel convento di San Domenico di Bologna dal 1221 al 1251, in Arch. Fratr. Praed., 42 (1972), 7 n. 6; KUTTNER, II, 291-294; MANFREDI, 336 (n’a pas identifié les articles de 1475, 1481 et 1533). vat. lat. 26792700

Vat. lat. 2700 Parch., XVe, I + 89 ff. + 2 ff. blancs (f. 26v, 57v, 74-74v et 88-89v blancs), 379 u 143 mm. Foliotation ancienne (1-26 = act. f. 1-26; 1-31 = act. f. 27-57; 1-2 = act. f. 58-59: 1-6 = act. f. 60-65; 1-21 = act. f. 66-73 et 75-88). Nombreux feuillets palimpsestes contenant des fragments de la glose ordinaire sur le Décret (XIVe s.). Recueil de 5 parties. f. 1 : ege// 1 — f. 1-26 : Repertorium Apparatus Innocentii IV. inc. : “Fides...”. 2 — f. 27-57 : Repertorium glossarium Decretalium. 3 — f. 58-59v : Repertorium mercurialium Iohannis Andreae. 4 — f. 60-65v : Repertorium commentariorum Cini Pistoriensis in Codicem. 5 — f. 66-87v : Repertorium Nouellarum Iohannis Andreae. Origine : allemande, écriture cursive.

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 33 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

350

CHAPITRE 2

Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1475 et 1550, dans tous les inventaires1. 1443: Reppertorium nouelle super decretalibus, in pergameno, mala littera, uolumen longum et strictum, cum asseribus et fundello, incipit Fides (n°121). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber longus ex pergameno cum una serratura et cum ligni postibus, copertum in dorso coreo croceo, nuncupatus Tabula per alphabetum super regula Iuris (n° 569). 1475 : omis. 1481 : [BComm, 7° BS] Repertorium in iure canonico. Ex membranis in tabulis [add. marg. : “346”] (3952, 28, 27). 1518 : [BMP, 7° BS] Repertorium in iure canonico. Ex membranis in tabulis (3955, 9, 5). 1533 : [CPS, 6 arm] Repertorium in iure canonico. Ex membranis in tabulis in fine .I. carte ege (3951, 37, 5). Bibliographie : A. BERNAL PALACIOS, Repertorio del Comentario de Inocenzio IV a las Decretales de Gregorio IX, in Escritos del Vedat, 17 (1987), 160-162; KUTTNER, II, 302-303; MANFREDI, 355-356 (a donné au ms une origine italienne et l’a daté du XIIIe-XIVe s.).

Vat. lat. 2708 Parch., XIIIe-XIVe s., II + 132 ff. (f. 132-132v blancs; foliotation en chiffres anciens), 2 col., 187 u 133 mm. f. 2 : sanctam// f. 1-131 : RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Opera. inc. : “Quoniam ut ait...”. (f. 1-114 : Summa de casibus poenitentiae; f. 114-131 : Summa de matrimonio). f. 131-131v : Rubricae summarum. Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseurs : au f. II, ex-libris de trois lignes entièrement gratté; au f. Iv, mention de caisse en partie grattée : “Ex cassa F. Somma Raymundi ordinis predicatorum hi [....) li pro ff.”2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Summa Raymundi de penitencia, in pergameno, non bona littera, cohopertus albo, uolumen paruum, et incipit Quoniam ut ait (n° 68).

1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : +* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 2 Même indication de caisses dans les mss Vat. gr. 328, Vat. lat. 1351, 2310, 2621 et 2660.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2700-2880

351

1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber parvus ex pergameno cum duabus serraturis cum postibus ligni, copertum coreo albo, nuncupatus Summa de casibus (n° 556). 1475 : [Lecture in iure canonico] Summa Raimundi. Ex membranis in albo (3954, 42v, 20; éd. 207, 35). 1481 : [BSec, 2 arm] Summa Raimundi. Ex membranis in albo (3952, 137, 6). 1518 : [BPS, 2 arm] 7. Summa Raimundi. Ex membranis in albo (3955, 79v, 30). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Summa Raimundi ordinis predicatorum. Ex membranis in albo in fine .II. pagine sanctam (3951, 38, 8). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1615. Raymundi summa de poenitentia. Ex membranis in albo (3968, 37v, 17). Bibliographie : KUTTNER, II, 309; MANFREDI, 348 (n’a pas identifié l’article de 1533). vat. lat. 27002880

Vat. lat. 2880 Parch.(f. 1-2 et 90-114) et papier (f. 3-89), XIVe s. et XVe s., 114 ff. (pas de f. 2531 par erreur; + f. 2bis; f. 24v, 49-50 et 51v blancs), 344 u 240/245 mm. Recueil de six parties : 1) f. 1- 2bis; 2) f. 3-24; 3) f. 32-51; 4) f. 52-65 : a. 1405; 5) f. 66-89; 6) f. 90-114. f. 3 (1er du texte) : deliberationem// 1 — f. 1-2v : AVICENNA, Canones (fragm.). inc. mut. : “//aut collirium sansua et alserus...”. (1er paragr.) inc. f. 2a : “Comprehendit...”. expl. mut. : “... Et cum iste cauterium actiue//”. 2 — f. 3-24 : CICERO, Opera. (f. 3-21v : De officiis; f. 21v-24 : Paradoxa ad Brutum). 3 — f. 32-51 : IOHANNES SAXO, Commentarius in Alcabitii Isagogicum astrologicum. 4 — f. 52-61 : Quaestiones perspectiuae communis. 5 — f. 66-89 : IOHANNES BURIDANUS, Quaestiones super libros Aristotelis. 6 — f. 90-114 : IOHANNES ENSCHEDEN, Summa iudicialis de accidentibus mundi. Origine : italienne, diverses écritures cursives. La 4° partie porte une note localisée et datée de copiste au f. 64 : “Bon 26° septembris 1405”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Tullius de officiis, paradosse et alii [ex aliis] tractatus et certe questiones, in papiro partim in pergameno, diuersarum litterarum cursiuarum, cum tabulis discopertis, et incipit Comprehendit (n° 168)1. 1455 : omis.

1 Le f. 1 étant mutilé du début, Arsène de Liège a relevé l’incipit de la première division attestée. Comme celui de 1443, l’inventaire de 1550 est le seul à mentionner les deux supports.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

352

CHAPITRE 2

1475 : [Opera M. Tullii, et Quintiliani, reliquorumque oratorum] De officiis cum aliis operibus. Ex membranis in tabulis (3954, 52, 5; 219, 39). 1481 : [BSec, 1 c Spal] M. Tullius Cicero de officiis et Paradoxis. Ex membranis in tabulis (3952, 198v, 3-4). 1518 : [BPS, 2 c 4 B] M. Tullius Cicero de officiis. Ex membranis in tabulis (3955, 71v, 14). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Liber ubi continentur quedam Ciceronis opera, et quedam astronomica, Tullius de officiis cum aliis libris diuersis. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta deliberationem ... n° 13 (3951, 44v, 1819). 1550 : [BPS, 5 c 3 P] N° 1417. M. T. Cicero de officiis. Eiusdem Paradoxe. Item Iohannis de Sansonia [sic] scriptum super Alkabitum introductorium ad iudicia astronomiae. Item questiones perspectiuae sine nomine auctoris. Item Iohannis Bridano [sic] questio de somno et uigilia. Eiusdem questio de memoria et reminiscentia. Eiusdem questio de longitudine et breuietate [sic] uitae. Item questiones circa fisonomiam sine nomine auctoris. Item pronosticorum tractatus sine nomine auctoris. Ex membranis et papyro in tabulis (3969, 26, 14-29). Bibliographie : FOHLEN, 7 et 50; Manuscrits classiques latins, III/1, 666-667.

Vat. lat. 2909 Parch., XIIIe s., 54 ff., 2 col., 205/210 u 135/150 mm. f. 1 : quamdam// f. 1-54v : CICERO, Opera. inc. : “Cum multe res...”. (f. 1-32 : De natura deorum; f. 32v-54v : De diuinatione). Origine : italienne, écriture gothique régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber de natura deorum, in pergameno, satis bona littera, cum tabulis et fundello uiride, et incipit Cum multe res (n° 303). 1455 : omis. 1475: [Opera M. Tullii, et Quintiliani, reliquorumque oratorum] De Natura deorum, de diuinatione et alia. Ex membranis in tabulis (3954, 52, 8; éd. 220, 7-8). 1481 : [BSec, 1 c Spal] M. Tullii Ciceronis de diuinatione et de natura deorum. Ex membranis in tabulis (3952, 198v, 7-8) 1518 : [BPS, 2 c 4 B] M. T. Ciceronis de natura deorum. Ex membranis in tabulis (3955, 70v, 20). 1533 : [CPS, 3 arm] Cicero de natura deorum. Ex membranis in tabulis quamdam (3951, 113, 5 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2880-2940

353

1550 : [BPS, 3 arm] N° 2156. M.T. Cicero de natura deorum libri III. Idem de deuinatione [sic]. Ex membranis in tabulis (3968, 74v, 7-8). Bibliographie : FOHLEN, 7 et 50; Manuscrits classiques latins, III/2 (sous presse). vat. lat. 28802940

Vat. lat. 2940 Papier, XIVe s (fin), sauf additions des f. I-IV et 168-170v (XVe s), IV + 170 ff. (pas de f. 102 et 166 par erreur; + f. 93bis, 119bis, 149bis et 149ter; f. Iv, IVv, 28, 62v, 82v, 91v, 107 et 133v blancs), 298 u 220 mm. Lire les f. I-IV après les f. 168-170. f. I : oleo// f. I-IV (add. du XVe s.) : Excerpta diuersa. (f. I : LUCANUS, De bello ciuili; PLINIUS maior, Naturalis historia; f. III : PLINIUS minor, Epistulae; HEGESIPPUS (Ps.), Historiae; De uiris illustribus Vrbis Romae; f. III-IIIv : Historia Augusta; f. IIIv : HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, Imago mundi; FIRMICUS MATERNUS, Mathesis; SUETONIUS, Vitae Caesarum; f. IV : IUSTINUS, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi; LACTANTIUS, De ira Dei; LIVIUS, Ab Vrbe condita [Decas III]; VARRO, De lingua latina). f. 1-167v : IOHANNES BOCCACIUS, Genealogiae deorum gentilium. inc. : “Si satis...” f. 1-8v : Tabula capitulorum. f. 9 : . inc. : “Primus habet stirpem Demogorgonis ethere dempto...” (13 v.). f. 168-170v (add. du XVe s.) : Excerpta diuersa. (f. 168 : CICERO, Brutus; LIVIUS, Ab Vrbe condita [Decas III]; BASILIUS MAGNUS, De utilitate studii in libros gentilium [tr. lat. Leonardi Bruni Aretini]; FRANCISCUS PETRARCA, De remediis utriusque fortunae; FRANCISCUS PETRARCA, De sui ipsius et multorum ignorantia; PLUTARCHUS, Vita Catonis iunioris [tr. lat. Leonardi Bruni Aretini]; LEONARDUS BRUNUS ARETINUS, Vita Ciceronis seu Cicero nouus; CICERO, De fato; EUTROPIUS, Breuiarium ab Vrbe condita; Panegyrici latini I; CICERO, De natura deorum; BENEDICTUS DE NURSIA, Regula; LACTANTIUS, Institutiones diuinae; CICERO, De oratore; CICERO, Epistulae ad familiares; f. 168v : CICERO, De oratore; GELLIUS, Noctes Atticae; De uiris illustribus Vrbis Romae; LACTANTIUS, De ira Dei; TERENTIUS, Adelphoe; EUSEBIUS CAESARIENSIS, Historia ecclesiastica [tr. lat. Rufini Aquileiensis]; SUETONIUS, Vitae Caesarum; f. 168v-169 : HEGESIPPUS (Ps.), Historiae; f. 169 : LEONARDUS BRUNUS ARETINUS, De bello italico aduersus Gothos; f. 169v : PALLADIUS HELENOPOLITANVS, Dialogus de uita beati Iohannis Chrysostomi [tr. lat. Ambrosii Trauersarii]; f. 169v-170 : Historia Augusta; f. 170v : SEDULIUS, Carmen Paschale; ANTONIUS magister, Medicinalia; Carmen de uirtute).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

354

CHAPITRE 2

Origine : italienne, écriture gothico-humanistique pour les f. 1-167v; les additions des f. I-IV et 168-170v sont de plusieurs écritures humanistiques plus ou moins cursives. Possesseurs : Francesco Piendibeni de Montepulciano, év. d’Arezzo de 1414 à sa mort en 1433, qui a corrigé et annoté le manuscrit, et qui a signé en rouge au f. 167 : “Francisci de Montepolitiano”; au f. 170v, note de 1442, citant plusieurs églises romaines et mentionnant le nom de Christophorus de Rogeriis, scribe de la Sacrée Pénitencerie, dont l’écriture très cursive est différente de celle des additions1; le nom de “Bindo” (? ou “Vindo”) di Giovanni (XVIe s) est inscrit en haut du f. I; le ms, qui a été emprunté le 21 janv. 1445 par Garsias2, est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Genologie [sic] deorum, in papiro, cohoperte uiride, littera cursiua, cum tabulis, incipit Si satis [note marg. : “Habuit Garsias familiaris domini Cipriani cubicularii die 21 Ianuarii 1445”] (n° 302). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex papiro cum duabus serraturis et cum ligni postibus, copertum coreo viridi, nuncupatum Geneologium deorum gentilium (n° 647)3. 1475 : [Opera diuersarum facultatum] Genealogia deorum. Ex papiro (3954, 51, 10; éd. 218, 30). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Iohannes Boccacius de Genealogia dorum. Ex papyro in gilbo (3952, 172, 11). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] 17. Genealogie deorum. Ex papiro in coelestino (3955, 60v, 28). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Genologie [sic] deorum. Ex papyro in albo finiens in prima carta oleo ... n° 17 (3951, 51, 15). 1550 : [BPS, 1 c 1 P] N° 1117. Iohannis Boccatii liber de genealogia Deorum gentilium. Ex papyro in albo (3968, 14, 9). Bibliographie : A. HORTIS, Studi sulle opere latine del Boccaccio, Trieste 1879, 923 (description du manuscrit); R. BADALI, I codici Romani di Lucano, III, in Bollett. del Comit. per la prep. d. ediz. naz. d. class. gr. e lat., n. s., 23 (1975), 63 (brève description); FOHLEN, 2 n. 2; MANFREDI, 406-407; Manuscrits classiques latins, III/2 (sous presse).

1 Dont voici le texte : “Dominus Christophorus de Rogeriis scriptor Sacre Penitenziarie [sic] vidit cartas antiquas ex pergameno In quibus erat scriptus mons qui est inter sanctum Laurentium Panisperna et Sanctam Potentianam, In quo hodie M° CCCC° XLII° est quoddam campanile, dicebat ecclesia sancti Systi in monte gallinarie. Item dicit in eisdem cartis uidisse ecclesiam sancti Iohannis qui hodie dicitur Sancti Io. Carapullo, scriptum erat Sancti Io. in cliuo plumbeo”. 2 Egalement emprunteur d’un volume disparu après 1475 (256). 3 De 1443 à 1550, il y a un seul exemplaire de ce texte en papier, le Vat. lat. 2940;

Müntz et Fabre, 101 n. 1, se sont trompés en identifiant l’article de 1455 avec le ms Vat. lat. 2034, également en papier : ce volume, copié à Chio le 1 juin 1447, est entré à la Bibliothèque Vaticane dans la deuxième moitié du XVIe s. et porte le n° 12* dans une des listes de nouvelles acquisitions établies par D. Ranaldi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2940-2996

355

Vat. lat. 2993 Parch., XIVe s., 203 ff. (f. 155v blanc), 2 col., 285 u 205 mm. f. 1 : que// f. 1-155 : ARISTOTELES, De naturis animalium (tr. lat. Michaelis Scotti). inc. : “In nomine domini nostri Yhesu Christi...” f. 156-203v : ARISTOTELES, Problemata. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de naturis animalium, in pergameno, bona littera, cohopertus corio uiride, incipit In nomine domini nostri Yhesu Christi (n° 173). 1455 [In primo armario a sinistra] Item unum volumen mediocris forme absque serraturis ex pergameno cum postibus ligni, copertum coreo croceo lacerato nuncupatum Translatio de naturis animalium (n° 597). 1475 : [Libri medicine] Liber de partibus animalium Aristotelis. Ex membranis in viridi (3954, 48v, 17; éd. 215, 17). 1481 : [BSec, 1 c 3 B] Aristoteles de animalibus et Problematibus. Ex membranis in uiridi (3952, 188v, 1-2). 1518 : [BPS, 1 c 3 B] Aristoteles de animalibus et eiusdem problemata. Ex membranis in gilbo uel uiridi (3955, 65, 25). 1533 : [BPS, 1 c 3 B] Aristoteles de animalibus et de eiusdem probleta [sic]. Ex membranis in uiridi finiens in prima carta que ... n° 37 (3951, 55v, 1718)1. 1550 : [BPS, 9 c 5 P] N° 1640. Aristotelis liber de animalibus. Eiusdem problemata. Ex membranis in albo (3968, 40, 3-4). Bibliographie : G. LACOMBE et socii, Aristoteles latinus, II, Cambridge 1955, 1234, n° 1880; MANFREDI, 378 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et a identifié les différents articles avec le ms Vat. lat. 2093 (XIIe s.), qui, attesté à partir de 1481 et placé dans la BMP et non dans la BPS, est relié “in rubeo” et non “in uiridi” ou “in albo”).

Vat. lat. 2996 vat. lat. 29402996

Parch., XIVe s. (fin), 59 ff. + 1 f. papier blanc (le f. 59 est aussi en papier), 296 u 205 mm. Au début de chaque livre (f. 1, 7, 11v, 18, 24v, 31, 35, 41v, 52 et 56v) initiales historiées de diverses grandeurs se prolongeant souvent en marge par des feuilles d’acanthe (l’initiale du f. 1 est ornée d’un lutin et d’un dragon, dans le bas du même feuillet, deux médaillons historiés (la peinture est délavée). f. 1 : non// f. 1-58v : ARISTOTELES, Ethica noua (tr. lat. Roberti Grosseteste). 1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 37 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

356

CHAPITRE 2

inc. : “Omnis ars...”. Origine : italienne, (Florence ?), écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseurs : Matteo Bruni, religieux du couvent dominicain San Marco de Florence1, dont les ex-libris grattés et lus aux rayons sont aux f. 48v et 58v : “Iste liber est fratris Mathei Bruni ordinis predicatorum conuentus Florentini”; Coluccio Salutati (1331-1406)2, qui a noté au f. 1 la cote de sa bibliothèque et le nombre des feuillets : “241. Carte LVIII”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Ethicorum Aristotelis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride, cum clauis, incipit Omnis ars (n° 217). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo croceo cum ligni postibus, nuncupatum scriptum liber Ethicorum Aristotelis (n° 782). 1475 : [Libri in philosophia] Ethica. Ex membranis in viridi (3954, 44, 18; éd. 209, 39). 1481 : [BSec, 1 c 3 B] Ethica. Ex membranis in gilbo (3952, 188v, 24). 1518 : [BPS, 1 c 3 B] Ethica. Ex membranis in gilbo (3955, 65v, 4). 1533 : [BPS, 1 c 3 B] Ethica. Ex membranis in gilbo finiens in prima carta non ... n° 45 (3951, 55, 24)3. 1550 : [BPS, 9 c 5 P] N° 1654. Aristotelis Ethicorum liber. Ex membranis in gilbo (3968, 40v, 18). Bibliographie : G. LACOMBE et socii, Aristoteles latinus, II, Cambridge 1955, 1235, n° 1883; B. L. ULLMAN, The Humanism of Coluccio Salutati, Padoue 1963, 188, n° 72; MANFREDI, 487488 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443).

Vat. lat. 3001 Parch., XVe s. (ap. 1436), 136 ff. + 2 ff. blancs (f. 136-136v blanc), 255 u 165 mm. f. 1 : tra// f. 1-135v : ARISTOTELES, Ethica (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini ad Cosmum Mediceum – a. 1436). titre : “Noua translatio Ethicorum Aristotelis edita Florencie per Leonardum de Arecio Anno millesimo CCCC XVI stante concilio generali Constanciense”. (praef.) inc. : “Aristotelis...”. (texte) inc. “Omnis ars omnes...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. D’après A. Manfredi, le copiste serait Giacomo Curlo. 1 Sur la bibliothèque du couvent San Marco, cf. KAEPPELLI, Antiche biblioteche domenicane, in Arch. Fratr. Praed., 36 (1966), 18. 2 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 444. 3 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 45 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 2996-3153

357

Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 23 août au 15 sept. 1494 par Georgius de Randsperg, camérier du pape Alexandre VI, pour Francesco Brevio, auditeur en 1482 († 1508)1. 1443 : Ethichorum [sic] Aristotelis quam transtulit Aretinus, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, incipit Aristotelis (n° 154). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen communis forme ex pergameno cum 4or serraturis cum ligni postibus, copertum coreo nigro, nuncupatum Nova translatio Ethicorum Aristotelis (n° 784). 1475 : [Libri in philosophia] Noua traductio Ethicorum Aristotelis. Ex membranis in pauonazio (3954, 44v, 6; éd. 210, 23). 1481 : [BSec, 2 c 5 B] Ethica Aristotelis a Leonardo traducta. Ex membranis in rubeo (3952, 188v, 8-9)2. 1518 : [BPS, 2 c 3 B] Aristotelis Ethica a Leonardo traducta. Ex membranis in rubeo (3955, 66v, 20). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Ethica Aristotelis a Leonardo Aretino traducta. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta tra ... n° 55 (3941, 44v, 2)3. 1550 : [BPS, 9 c 5 P] N° 1669. Aristotelis liber Ethicorum a Leonardo Aretino translatus. Ex membranis in rubeo (3968, 43, 9). Bibliographie : MANFREDI, 489. vat. lat. 29963153

Vat. lat. 3153 Parch., XVe s. (avt. 1420), II + 69 ff. (f. I et 68-69v en papier; f. I-Iv, 67r et 68-69v blancs), 230 u 165 mm. f. 1-66v : MARCUS PAULUS, De conditionibus et consuetudinibus orientalium regionum (tr. lat. Francisci Pippini Bononiensis, OP – ca. 1302-1305). (praef.) inc. : “Librum...”4. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Note datée au f. II : “Anno Domini 1420 die 15 aprilis subii examen tractatuum”. Le ms a peut-être eu comme

1 Texte de la quittance : “Ego Georgius de Randsperg canonicus Ratisponensis, Sanctissimi domini nostri pape cubicularius, accepi commodo, nomine reverendi patris domini Francisci Brevii auditoris a domino Iohanne Fansalita [sic] bibliothecario Eticham Aristotilis [sic] traductam per Leonhardum [sic] Aretinum ex membranis in rubeo, ad restituendum ad beneplacitum die 23 mensis augusti 1494. Ita est. Ego Georgius manu propria subscripsi – Restituit die XV septembris (3966, 34v; éd. BERTÒLA, Registri, 70, 24-29, n’a pas identifié le ms). 2 Deux autres articles identiques peuvent correspondre à ce ms (3952, 10-11 ou 12-13). 3 En 1518, le description du ms correspond en fait à l’article 55 de cette “capsa”. 4 La préface est éditée, d’après le ms Paris, BnF, lat. 5235 (fin XIIIe s.), par J. QUÉTIF et J. ECHARD, Scriptores ordinis Praedicatorum, II, Paris 1719, 539b-540a.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

358

CHAPITRE 2

modèle un volume provenant de Santa Maria Novella (auj. Firenze, BNC, Conv. sopp., C. 7. 1170, f. 1-69). Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”1, le ms est décrit seulement en 1443. 1443 : Marcus Paulus, in pergameno, bona littera, cohopertus corio rubeo modo florentino, incipit Librum (n° 160).

Vat. lat. 3570 Papier, XVe s., I + 24 ff. 1 + f. blanc (f. 24v blanc), 217 u 145 mm. Sur une étiquette collée au dos de la reliure, indication du contenu et n° de 1550 : “Lapi libellus de fletu Luciani. 1179”. f. 1-24 : LUCIANUS, Opuscula (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris ad Eugenium papam IV). (praef. 1-4) inc. : “Vetustissima...”. (f. 4v-13 : De luctu; f. 13-24 : De somnio). Origine : italienne, écriture humanistique cursive. Note à la fin du volume : “Ex Florentia XVI Kl. octobris”. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”2, le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Libellus de fletu Luciani, in papiro, cohopertus corio rubeo, et incipit Vetustissima (n° 90). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1179. Lapi libellus de flectu [sic] Luciani. Ex papiro in rubro (3968, 17v, 11). Bibliographie : L. DE FAVERI, Le traduzione di Luciano in Italia, Amsterdam 2003, 217 et 229.

Vat. lat. 3572 Parch., XVe s. (a. 1441), 8 ff., 227 u 137 mm. Au f. 1, initiale d’or à “bianchi girari” (la décoration est semblable à celle du ms Vat. lat. 3723). Le ms a conservé sa reliure originale3. f. 1 : di// f. 1-8v : MARCUS AUTOMASINUS, De modis in iure studendo (ad Eugenium papam IV – a. 1441). inc. : “Ecce sanctissime Pater...”. 1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane). 2 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane). 3 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723, 4127 et 4165.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3153-3593

359

Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Souscription datée à la fin du texte : “Datum, lectum et publicatum in alma uniuersitate studii Florentini sub magnifico et generoso uiro domino Antonio Mauraceno rectore prelibate uniuersitatis ac milite Yerosolimitano, qui ad maiorem cautelam mandauit imponit sigillum uniuersitatis predicte. Quibus si qua maledicta fuerint corrigendum subiicio Annis domini millesimo quadragintesimo quadragesimo primo die Februarii Pontificatus Sanctissimi domini nostri pape Eugenii Q. Anno decimo”. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”1, le ms, exemplaire de dédicace qui porte au f. 1 les armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées2, est décrit seulement en 1433 et 15333. 1443 : Libellus Marci Automasini de modis in iure studendo, paucarum cartarum, cohopertus [sic] pergameno, corio rubeo, cohopertus modo florentino, incipit Sanctissime pater (n° 186). 1533 : [BPS, 1 c 6 B] Modus studendi. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine di ... n° 83 (3951, 64, 9). Bibliographie : DE MARINIS, I, 40, n° 291; [L. MICHELINI TOCCI], Legature papali, 4, n° 3 et pl. III; J. FOHLEN, Le pontificat d’Eugène IV (1431-1447) vu par les copistes de manuscrits, in Scriptorium, 57/1 (2003), 114, n° 25. vat. lat. 31533593

Vat. lat. 3593 Parch., XVe s., 27 ff. (f. 27-27v blancs), 214 u 142 mm. Au f. 1, initiale d’or à “bianchi girari” avec un “putto” tenant un vase; les armes sont entourées d’une couronne de laurier soutenue par un “putto” et encadrée de fines bordures. Le n° de 1550 [“1214”] a été inscrit par Mgr Le Grelle au revers du plat supérieur. f. 1-26v : HENRICUS HERBIPOLENSIS, De statu curiae Romanae seu Disputatio Gaufridi et Aprilis de Roma. inc. : “Pastor apostolicus...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”4, le ms, exemplaire de dédicace qui porte au f. 1, dans un médaillon de gueules cerclé d’or, les armes au chef de geules5, est décrit seulement en 1433 et 1550. 1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane). 2 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. les mss Vat. lat. 164, 191, 1219, 1326, 1330, 1332 et 3723). 3 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 49* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 4 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane). 5 Les armes avec le chef de gueules figurent aussi dans les mss Urb. lat. 1425, Vat. lat. 299, 1273, 1330 et 4163.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

360

CHAPITRE 2

1443 : Opusculum Gaufredi de statu ac moribus urbis curieque Romane, in pergameno, optima littera antiqua, cohopertus corio nigro modo florentino, cum armis Sanctissimi domini nostri, incipit Pastor apostolicus (n° 240). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1214. Gaufridus de statu ac moribus urbis. Ex membranis in nigro [add. : “in uersu”] (3968, 18v, 14). Bibliographie : H. GRAUERT, Magister Heinrich der Poet in Würzburg und die römischen Kurie, Munich 1912, 15-19 et pl. 1 [= f. 1] [Abhandl. der K. Bayer. Akad. den Wissensch., philol.-histor. Klasse, 27, 1-2]; KRISTELLER, Iter italicum, VI, 321a (a attribué par erreur les armes à Paul II).

Vat. lat. 3600 Parch., XVe s. 16 ff. + 1 f. blanc (f. 1v, 2v, 3v, 4v et 16-16v blancs), 210 u 150 mm. Au f. 2, indication du contenu : “Mafei Vegii Antoniados” (identique à l’article de 1550), suivie du n° “1212” inscrit par Mgr Le Grelle. f. 3-4 et 5-15v : MAPHAEUS VEGIUS, Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda (ad Eugenium papam IV). (praef.) inc. : Eugenii ductor populi...”. (texte) inc. : “Virgo decus...”. Origine : italienne, écriture humanistique cursive. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”1, le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Vita beati Antonii in uersibus Maffei Vegii, in pergameno, non bona littera, ligatus modo florentino corio rubeo, paruus liber, incipit Virgo decus (n° 74). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1212. Mafei Vegii Antoniados. Ex membanis in rubro (3968, 18v, 12).

Vat. lat. 3601 Parch., XVe s. (a. 1441), 22 ff. (f. 1-1v et 21-22v blancs), 175 u 120 mm. Au f. 2, initiales d’or à “bianchi girari”. Sur une étiquette de papier collée au revers du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Mafei Vegii Laudensis Laudatio Beate Manicae [sic]. 1161”. Le ms a gardé sa reliure originale2. f. 2-20v : MAPHAEUS VEGIUS, Laudatio beatae Monicae (ad Eugenium papam IV – a. 1441). inc. : “Hec tibi que princeps...”.

1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane). 2 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3625, 3706, 3707, 3723, 4127 et 4165.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3593-3625

361

Origine : italienne, écriture humanistique inclinée. D’après la note du f. 20v, le texte a été composé, ou le volume a été écrit, à Florence en 1441 : “Florentie VI. Kal septembris M CCCC XLI”. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”1, le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Libellus Mafei Vegii de laude beate Monache [sic], in pergameno, littera antiqua, cohopertus corio quasi nigro modo florentino, incipit Hec tibi que princeps (n° 188). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1161. Mafei Vegii Laudensis Laudatio b. Monicae. Ex membranis in nigro (3968, 17, 10). Bibliographie : DE MARINIS, I, 96, n° 986; [L. MICHELINI TOCCI], Legature papali, 3, n° 2 et pl. II. vat. lat. 35933625

Vat. lat. 3625 Parch., XVe s. (ap. 1430), I + 22 ff. + 2 ff. blancs (f. 22v blanc), 188 u 125 mm. Au f. I, Arsène de Liège a noté l’indication du contenu, identique à l’inventaire de 1443 : “Processus domini Iohannis pro communi Vicentino”. Sur une étiquette de papier collée au recto du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Processus factus pro commune Vincentino. 1157”. Le ms a conservé sa reliure originale sur ais de bois avec trace d’un fermoir2. f. 1-22 : IOHANNES VINCENTINUS, Processus pro communi Vincentino3. inc. : “Vincencia si quidem...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde un peu penchée. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”4, le ms est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Processus domini Iohannis pro Communi Vincentino, in pergameno, satis bona littera, ligatus modo florentino, cohopertus rubeo, cum clausura argentea, incipit Vincencia si quidem (n° 89). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1157. Processus factus pro communi Vincentino. Ex membranis in rubeo [add. plus tardive : “super admirabili constructione Ecclesie Dei genitricis Marie prope ciuitatem Vicentinam cum miraculis que illic apparuerunt”] (3968, 17, 5). Bibliographie : DE MARINIS, II, 69, n° 1499. 1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane). 2 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3706, 3707, 3723, 4127 et 4165. 3 Relation des miracles survenus de 1404 à 1428 à la basilique de Monte Berico, près de

Vicence. 4 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

362

CHAPITRE 2

Vat. lat. 3706 Parch., XVe s., I + 23 ff. (+ f. 21bis; f. Iv et 22-23v blancs), 170 u 120 mm. Aux f. 1 et 3, initiales d’or à “bianchi girari”. Au f. I, Arsène de Liège a noté l’indication du contenu, identique à l’inventaire de 1443 : “Sermo Laurentii presbiteri de temptatione Ihesu”. Sur une étiquette collée au recto du plat supérieur et à moitié arrachée, indication partielle du contenu, mais sans le n° de 1550 [1183] : “[...]ntatione Jesu Christi sermo”. Le ms a gardé sa reliure originale sur ais de carton1. f. 1-21bis v : LAURENTIUS DE FLORENTIA, Sermo de temptatione Ihesu (ad Eugenium papam IV). (praef.) inc. f. 1 : “Beatissimo...”. (texte) inc. f. 3 : “Ductus est Iesus in desertum...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”2, le ms, exemplaire de dédicace, est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Sermo domini Laurentii de Florencia de temptacione Iesu, cohopertus quasi nigro corio modo florentino, in pergameno, bona littera antiqua, et incipit Beatissimo (n° 94). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1183. Laurentii Pisani Sermo de tentatione Iesu Christi. Ex membranis in nigro (3968, 17v, 16). Bibliographie : G. MERCATI, Codici latini Pico Grimani Pio, Vatican 1938, 98-99 (brève description); DE MARINIS, I, 96, n° 984; KRISTELLER, Iter italicum, II, 365 (brève description).

Vat. lat. 3707 Parch., XVe s., 43 ff. + f. 1 blanc (+ f. 1bis; f. 1-1v blanc), 216 u 140 mm. Le ms a gardé sa reliure originale3. f. 2-43 : BASILIUS MAGNUS, Sermones (tr. lat. Guarini Veronensis ad Eugenium papam IV – a. 1438). Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : le ms, exemplaire de dédicace, qui porte au bas du f. 2 les armes simples, surmontées de la tiare et des clefs d’or, est omis en 1443 et 1455, décrit en 1475, classé en 1481 avec les “petits livres”4 et décrit seulement en 1550.

1 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3707, 3723, 4127 et 4165. 2 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane). 3 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3706, 3723, 4127 et 4165. 4 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3706-3821

363

1475 : [Basilius] Sermones eiusdem. Ex membranis in rubeo (3954, 22v, 8; éd. 185, 30). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1170. B. Basilii sermones .II. de jeiunio. Ex membranis in rubro (3968, 17, 20).

Vat. lat. 3723 Parch., XVe s., 10 ff., 2 col., 260 u 185 mm. Au f. 1, dans les marges gauche et supérieure bordure de fleurettes et feuillages avec points d’or, dans la marge inférieure deux bandeaux de fleurettes et feuillages encadrant les armes, initiale historiée B mauve sur fond d’or contenant le buste de S. Prosdocime avec la mitre et la crosse et un dragon vert (la décoration est semblable à celle du ms Vat. lat. 3572). Sur une étiquette de papier collée au revers du plat supérieur, indication du contenu et n° de 1550 : “Sancti Prosdocimi episcopi vita. 1271”. Le ms a gardé sa reliure originale sur ais de carton contrecollé1. f. 1-8 : Vita S. Prosdocimi confessoris (BHL 6960). (praef.) inc. : “Beatissimus...”. Origine : italienne, grosse écriture gothique de type “bononiensis” (3 mm.). Possesseur : omis en 1455 et 1475 et classé en 1481 avec les “petits livres”2, le ms, exemplaire de dédicace qui porte au bas du f. 1 les armes simples, surmontées de la tiare et des clefs croisées3, est décrit seulement en 1443 et 1550. 1443 : Vita sancti Prosdocimi confessoris, in pergameno, littera formata bona, cohopertus nigro modo florentino, incipit Beatissimus (n° 326). 1550 : [BPS, 2 c 1 P] N° 1271. Sancti Prosdocimi episcopi uita. Ex membranis in uiridi (3968, 20v, 24). Bibliographie : DE MARINIS, I, 40, n° 292; [L. MICHELINI TOCCI], Legature papali, 3, n° 1 et pl. I. vat. lat. 37063821

Vat. lat. 3821 Papier, XIVe s., II + 152 ff. + 2 ff., 2 col. : f. 1-128, 295 u 215 mm. Les f. Iv-II et [153v-154] contiennent une charte, datée de 1410 et concernant St-Sauveur au diocèse d’Utrecht. Le n° de 1550 [“2823”] a été écrit par Mgr Le Grelle au verso du plat supérieur. f. 1-128v : IOACHIM DE FLORA, Expositio in Apocalypsim. (praef.) inc. : “Clemens episcopus...”. (texte) inc. : “Quia labentis ac...”.

1 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3706, 3707, 4127 et 4165. 2 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane). 3 Les armes ne sont pas indiquées dans l’inventaire (cf. aussi les mss Vat. lat. 164, 191, 1219, 1326, 1330, 1332 et 3572).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

364

CHAPITRE 2

f. 129-152 : Calendarium perpetuum. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 15181, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 10 avr. au 28 mai 1480 par Iohannes Pletingk, clerc du dioc. de Menden, pour le cardinal Giovanni Arcimboldi († 1488)2. 1443 : Exposicio Apocalipsis abbatis Ioachim, in papiro, bona littera, in tabulis cum fundello, et incipit Clemens episcopus (n° 47). 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen communis forme, ex pergameno, cum clausura una, semicopertum coreo vermillo, nuncupatum Abbas ioachim super Apocalipsim (n° 90). 1475 : [Expositiones et glossae] Expositio Abbatis Joachim super Apocalipsim. Ex papiro in tabulis (3954, 2, 18-19; éd. 163, 28). 1481 : [BSec, 3 arm] Expositio Abbatis Ioachim super Apocalypsim. Ex papyro in tabulis (3952, 142v, 17-18). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Abbatis Ioachim expositio super Apocalypsim. Ex papiro in tabulis ... n° 33 (3951, 103v, 5-6 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 2 c 1 P] N° 2823. Abbas Ioachim super Apocalipsim. Ex papiro in tabulis (3969, 41v, 21). Bibliographie : MANFREDI, 55; E. R. DANIEL, Abbot Joachim of Fiore “Liber de concordia Novi ac Veteris Testamenti”, in Trans. Amer. Philos. Soc., 73 (1983), 3-22 et pl. 1-2

Vat. lat. 3829 Parch.,

XIIe

s., 287 ff., 238 u 145 mm.

f. 2 : diebus// f. 1-276v : ISIDORUS MERCATOR (Ps.), Decretales. (texte) inc. : “Qualis condempnatio...”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : peut-être la bibliothèque capitulaire de Vérone3; le ms est décrit dans tous les inventaires.

1 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 2 Texte de la quittance : “Ego Iohannes Pletingk clericus Mindensis diocesis, notarius

reverendissimi cardinalis Novariensis, accepi a domino Platina bibliotecario Exposicionem abbatis Ioachim super Ezechielem ex papiro in tabulis, die luna decima aprilis 1480 – Restituit V kalendas iunias” (3964, 16v; éd. BERTÒLA, Registri, 17, 21-24, n’a pas identifié le ms). 3 Selon P. FOURNIER et G. LE BRAS, op. cit. infra, le volume a servi de modèle aux mss Vat. lat. 5436 et 4886, cette dernière copie étant exécutée d’après un “liber Veronensis” appartenant à Niccolo Ormanetti (év. de Padoue en 1570, † 1577).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3821-3891

365

1443 : Epistole Clementis, in pergameno, satis bona littera antiqua, cum tabulis discopertis, quarum principium sic incipit Qualis condemmacio (n° 159). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum postibus sine coreo, nuncupatum Epistolae Clementis cum canonibus ecclesiae (n° 539). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Canones sanctorum patrum et alique questiones. Ex membranis in tabulis (3954, 34, 3-4; éd. 195, 2021). 1481 : [BSec, 2 arm] Clementine. Ex membranis in tabulis (3952, 135, 14). 1518 : [BPS, 3 c Spal] Epistole Clementis cum canonibus. Ex membranis in tabulis (3955, 76, 1). 1533 : [BPS, 1 c 6 B] Epistole Clementis. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta diebus ... n° 397 (3951, 63v, 28). 1550 : [BPS, 2 c ad par] N° 1882. Liber canonum ex multis patruum [sic] sententiis ac dictis defloratus continens animarum remedia ex diuersis auctoribus compta. Ex membranis in tabulis [avec cette add. : “ab Isidoro collecta”] (3968, 58, 12-14). Bibliographie : P. FOURNIER et G. LE BRAS, Histoire des collections canoniques en Occident, II, Paris 1932, 210-218; S. WILLIAMS, Codices Pseudo-Isidoriani, New York 1971, 87-88, excerpta 28 [Monumenta Iuris Canonici, series C, Subsidia 3]; MANFREDI, 335-336 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1475, 1481 et 1533). vat. lat. 38213891

Vat. lat. 3891 Parch. et papier (les feuillets intérieurs et intérieurs de chaque cahier de 16 ff., à l’exception du premier, sont en parchemin, les autres en papier), XVe s. (ca. 1423)1, 104 ff. (f. 8-10v, 86v, 101v et 103v-104v blancs), 293 u 215 mm. f. 1 : tandem// f. 1-7v, 11-101 et 102-103 : Consilia circa ecclesias regni Franciae. inc. : “Consilium...”. Origine : française, écriture gothique cursive. Possesseurs : François de Conzié († 1431), nommé archev. de Narbonne en 1382 par l’antipape Clément VII (1378-1394), puis camérier de Martin V (1417-1431); le ms est décrit, sauf en 1550, dans tous les inventaires2.

1 D’après la note inscrite au f. 103 : “Acta Carcassone annno domini millesimo IIIIc XXIII die VI may. Faverot”. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 36* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

366

CHAPITRE 2

1443 : Quedam Consilia circa ecclesias Regni Francie, in papiro, cohopertus corio albo, mala littera cursiua, incipit Consilium (n° 125). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen communis forme cum postibus engrutatis ex papiro, cum serraturis 4or de coreo albo, nuncupatum Quedam consilia contra ecclesiam (n° 538). 1475 : [De conciliis] Quedam concilia contra Ecclesiam. Ex papiro in albo (3954, 32v, 17; éd. 194, 9). 1481 : [BSec, 3 c Spal] Quaedam concilia contra Ecclesiam. Ex membranis in tabulis charteis albis (3952, 204, 27-28). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Quaedam concilia contra Ecclesiam. Ex papiro et membrano in albo (3955, 71v, 7). 1533 : [CPS, 6 arm] Quedam concilia contra ecclesiam. Ex papyro in albo in fine .I. pagine tandem (3951, 35v, 10). Bibliographie : MANFREDI, 335.

Vat. lat. 3940 Papier, XIVe s. (ca. 1389-1395), 207 ff. (+ f. 152bis et 169bis, dont il reste seulement la moitié inférieure; f. 59v-62v, 99v-103v, 114-125v, 144v-147, 152bis158v, 168-169bis v, 190v-191v, 194v et 207 blancs), 303 u 218 mm. L’ancienne reliure en parchemin, montée sur onglet à la fin du volume, est constituée par deux actes émanant de Boniface IX (1389-1404)1 : le premier porte encore, sur l’ancien dos, le titre “Formularium bullarum” et la cote actuelle et, sur l’ancien plat supérieur, la cote “288” donnée par Ranaldi dans les listes complémentaires. f. 1 : ordinarium// f. 1-59, 63-99, 104-113v, 126-144, 148v-152v, 159-167v, 170-190, 192-194 et 195206v : Formularius bullarum. inc. : “Venerabili fratri episcopo...”. Origine : italienne, plusieurs écritures cursives. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1550, dans tous les inventaires2. 1443 : Formularius bullarum, in papiro, diuersarum litterarum littera cursiua, cohopertus carta peccudina, incipit Venerabili patri [sic] Episcopo (n° 293).

1 Le premier acte, daté du 2 janvier 1396 et concernant Bartolomeo Francisci, prévôt de

l’église St-Etienne de Prato (dioc. de Pistoia), mentionne entre autres Robert de Genève, l’antipape Clément VII (1378-1394) : “damnate memorie Roberto olim Basilice duodecim apostolorum presbitero cardinali tunc antipapa”; le second, qui concerne l’église de Lunebourg (dioc. de Brême), n’est pas daté mais les noms de l’archev. Albert de Brême (13611395) et de l’év. Otto de Verden (1389-1395) donnent la fourchette chronologique 1389-1395. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 288* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3891-3988

367

1455 : omis. 1475 : [De registris et censibus] Formularia et nomina Episcopatuum. Ex papiro sine tabulis (3954, 37v, 14; éd. 201, 11). 1481 : [BSec, 1 c 5 B] Formula bullarum. Ex papyro in charta (3952, 187v, 2). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Formularius bullarum. Ex papiro in charta (3955, 71, 20). 1533 : [BPS, 1 c 6 B] Formularius bullarum. Ex papyro in coiro finiens in prima carta ordinarium ... n° 14 (3951, 64, 8)1.

Vat. lat. 3988 vat. lat. 38913988

Parch., XIVe s., II + 30 ff. + 2 ff. blancs, 220 u 158 mm. f. 1-24v : BENEDICTUS papa XII, Constitutiones pro monachis nigris (a. 1396). inc. : “Benedictus...”. f. 25 : INNOCENTIUS papa III, Constitutio super monachis et regularibus. f. 25v-26 : HONORIUS papa III, De uisitatione monachorum ... in Lombardia. f. 26v-30 : BENEDICTUS papa XII, Constitutio de procuratoribus. Origine : italienne, écriture gothique irrégulière. Possesseur : le ms, qui figurait dans la liste des Libri qui non repperiuntur, a été emprunté par Arsène de Liège († 1457) et restitué après son décès; il est décrit, sauf en 1455, 1533 et 1550, dans tous les inventaires2. Liste : Libellus priuilegiorum datorum monachis nigris, in pergameno incipit Benedictus, signatus 101 (n° 11). 1443 : Libellus priuilegiorum datorum monacis nigris, in pergameno, et incipit Benedictus [note marg. : “Habuit dominus Arsenius pro monasterio sancti Pauli”] (n° 348). 1455 : omis. 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Constitutiones Benedicti super monachos nigros. Ex membranis (3954, 34, 31; éd. 196, 12). 1481: [BSec, 1 c 5 B] Constitutiones Benedicti XII in monachis nigris. Ex membranis [add. : “in chartis”] (3952, 185, 22-23). 1518 : [BPS, 1 c 5 B] Constitutiones Benedicti XII in monachis nigris. Ex membranis in chartis (3955, 68, 9).

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 14 de cette “capsa”. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque : 300* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

368

CHAPITRE 2

Vat. lat. 3999 Parch., XVe s., 96 ff. (le f. 1 a été presqu’entièrement gratté), 291 u 201 mm. Au f. 1, titre : “Querimonia Frederici imperatoris super depositione sua contra papam et diuersos cardinales” (analogue à l’article de 1550). f. 2 : mor// f. 1-96 : PETRUS DE VINEA, Epistulae. (adresse) inc. : “Fedricus...”. (texte) inc. : “Collegerunt pontifices et pharisei...”. Origine : italienne, écriture cursive de chancellerie. Possesseurs : au bas du f. 1, ex-libris gratté et lu en partie aux rayons : “Iste liber est Luisheim (?) de Palacio de Claue (?)”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Queremonia [sic] Fedrici [sic] imperatoris contra papam, in pergameno, littera cursiua, cohoperta corio rubeo, incipit Fedricus (n° 279). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno, copertum de postibus engrutatis cum coreo rubeo, nuncupatum Querimonia Federici imperatoris cum quatuor serraturis corei (n° 535). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Querimonie Friderici in Papam et Cardinales. Ex membranis sine tabulis (3954, 34, 21-22; éd. 196, 2). 1481 : [BSec, 1 c 6 B] Querimonia Frederici imperatoris contra papam. Ex membranis in tabulis rubeis (3952, 195v, 11-12). 1518 : [BPS, 3 c Spal] Epistolae Querimoniales Federici imperatoris. Ex membranis in rubro (3955, 76, 2). 1533 : [BPS, 3 c Spal] Querimonie Federici imperatoris perpetuum [sic pour “per Petrum”] de Vineis. Ex membranis in rubro finiens in 3a carta mor ... n° 35 (3951, 47, 13-14)1. 1550 : [BMS, 6 c ad par] N° 3095. Federici Imperatoris querimonia super depositione sua //f. 59// contra Papam et cardinales. Ex membranis in rubro [avec cette note plus tardive : “in camera inter prohibitos”] (3969, 58v, 8/59, 1). Bibliographie : MANFREDI, 333 (n’a pas signalé l’ex-libris et n’a pas identifié l’article de 1481).

Vat. lat. 4008 Papier, XVe s., 222 ff. (f. 183-186v et 221-222 blancs; foliotation ancienne en chiffres romains), 2 col., 418 u 290 mm. Lire les f. 153-156 dans l’ordre suivant : 153, 156, 154 et 155. f. 1 : litteras// 1 En fait le mot-repère a été relevé au f. 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 3999-4014

369

f. 1-182v et 187-220v : Chronica et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres minores et Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII1. inc. : “Quoniam secundum...”. Origine : allemande, plusieurs écritures cursives. D’après H. Kämpf et G. J. Etzkorn, opp. citt. infra, le ms est apparenté aux mss Vat. lat. 4009 et 4010 (tous deux du XVe s.). Possesseurs : au f. 222v, note de prix : “extimatus XII flor.”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de paupertate Christi et apostolorum editus a fratre Nicolao ordinis minorum, in papiro, cohopertus albo, uolumen magnum, et incipit Quoniam secundum (n° 96). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex papiro cum postibus engrutatis, copertum coreo albo et cum eiusdem corei 4or serraturis, nuncupatum liber De paupertate Christi et apostolorum eius editus a fratre Nicolao ordinis minorum (n° 562). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] De paupertate Christi. Ex papiro in albo (3954, 34v, 3; éd. 196, 21). 1481 : [BSec, 1 c 6 B] Nicolaus ordinis Minorum de paupertate Christi et apostolorum. Ex papiro in tabulis albeis (3952, 194, 11-12). 1518 : [BPS, 1 c 5 B] Nicolaus de paupertate Christi et apostolorum. Ex papiro in albo (3955, 67, 4). 1533 : [BPS, 1 c 5 B] Liber de paupertate Christi et apostolorum. Ex papyro in albo finiens in prima carta littera [sic] ... n° 443 (3951, 62v, 13). 1550 : [BMS, 5 c ad par] N° 3079. Fratris Nicolai ordinis minorum liber de paupertate Christi et apostolorum. Ex papiro in albo (3969, 57, 20-21). Bibliographie : H. KÄMPF, Die Codices latini 4008-4010 des Vatikanischen Bibliotheken, in Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, 26 (1935-1936), 143171 (passim); A. MAIER, Zwei unbekannte Streitschriften gegen Iohann XXII aus dem Kreis der Münchener Minoriten, in Arch. Hist. Pont., 5 (1967), 41-78 passim, réimpr. in Ausgehendes Mittelalters, III, Rome 1977, passim [Storia e Letterature, 138]; MANFREDI, 351-352; G. J. ETZKORN, Iter Vaticanum Franciscanum. A Description of Some One Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus Collection, Leyde — New York — Cologne 1996, 57-66, description très détaillée [Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 50]. vat. lat. 39994014

Vat. lat. 4014 Parch., XIVe s., 49 ff., 335 u 225 mm. Plusieurs feuillets sont abîmés dans les angles. f. 1 : inter//

1 Le premier texte est un extrait de NICOLAUS DE ORTE, De paupertate Christi et apostolorum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

370

CHAPITRE 2

f. 1-37 : Vita S. Honorati Arelatensis (BHL 3976). inc. : “Cum dyabolus...”. f. 37-47v : Hymnus in S. Honoratum. f. 48 : Praeces in honorem S. Honorati. Origine : italienne, grosse écriture gothique. Possesseur : en haut du f. 1, cote ancienne (?) : “LII”1; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1533, dans tous les inventaires. 1443 : Vita beati Honorati, in pergameno, sine tabulis, laceratus, et incipit Cum diabolus (n° 91). 1455 : omis. 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] Vita beati [add. marg. : “Honorati”] Arelatensis Episcopi. Ex membranis sine tabulis (3954, 36, 3; éd. 199, 4). 1481 : [BSec, 1 c 6 B] Vita B. Honorati Arelatensis Archiepiscopi. Ex membranis sine tabulis (3952, 194, 27-28). 1518 : [BPS, 1 c 5 B] Vita B. Honorati Arelatensis. Ex membranis in tabulis (3955, 67v, 12). 1533 : [BPS, 1 c 5 B] Vita beati Honorati Ardatenensis [sic]. Ex membranis in uiridi finiens in prima carta non [sic] .... n° 30 (3951, 62, 8)2. 1550 : [BPS, 1 c 1 P] N° 1103. Vita b. Honorati Archiepiscopi Arelatensis cum suo officio. Ex membranis in pergameno (3968, 13v, 10-11). Bibliographie : A. PONCELET, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910, 109.

Vat. lat. 4032 Parch., XIVe s., I + 245 ff. + 1 f. blanc, 2 col., 263 u 180 mm. Le f. I de garde, du XIe s., est un fragment du livre des Rois (III, 22 – IV, 23); le f. 245 est en partie coupé; le f. [246], du XIVe s., est probablement un fragment de “quaestiones”. Au f. [246v], indication du contenu : “Tractatus inquisitionis prauitatis heretice”. f. 2 : inquisi// f. 1-245v : BERNARDUS GUIDONIS, Practica inquisitionis. inc. : “Tractatus presens...”. Origine : France du Sud, grosse écriture gothique (3 mm.). Possesseurs : Petrus de Iudicis, archev. de Narbonne (1347-1375)3, dont l’ex-libris est au f. 245v : “Tractatus de practica officii inquisitionis heretice prauitatis et est 1 Les mss Vat. lat. 310, 377, 1037, 1351 et 4304 portent aussi une cote en chiffres romains. 2 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 29 de cette “capsa”. 3 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 963.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4014-4064

371

iste liber Petri Iudicis sancte prouidentie sedis Narbonnensis episcopi (suivi de deux mots illisibles) S[igillum] Petri Narbonensis”; l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont l’ex-libris, contresigné par l’inquisiteur Nicolaus Eymeric, est au f. 245v : “M. M. Vlixbonensis Episcopus fr. N. Eymerici testis”; au f. 1, cote ancienne (?) : “28”2; le ms est décrit, sauf en 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Tractatus de Inquisicione heretica, in pergameno, competenti littera et grossa, cum tabulis fractis et fundello, et incipit Tractatus presens (n° 49). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unus liber male tractatus forme communis cum postibus fractis, copertus in dorso coreo nigro, ex pergameno, nuncupatum Tractatus de practica officii inquisicionis (n° 575). 1475 : omis. 1481 : [BSec, 2 arm] Tractatus inquisitionis contra Hereticos. Ex membranis in tabulis fractis (3952, 137, 23-24). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Liber inquisitorum heretice prauitatis. Ex membranis in chartis (3955, 71, 30). 1533 : [CPS, 5 arm] Liber inquisitorum heretice prauitatis. Ex membranis in rubeo in fine .II. pagine heresim [sic] (3951, 34, 11). 1550 : [BPS, 7 c 4 P] N° 1539. Tractatus de pratica inquisitionis hereticae prauitatis. Ex membranis sine tegumento [add. interlin. en tête de l’article : “Fr. Bernardi Guidonis”] (3968, 33). Bibliographie : A. VERNET, La Bibliothèque de la cathédrale de Narbonne au Moyen Age, in Narbonne, Archéologie et Histoire, Montpellier 1973, 73; A. VERNET, La diffusion de l’oeuvre de Bernard Gui d’après la tradition manuscrite, in Cahiers de Fanjeaux, 16 (1981), 242 (a indiqué par erreur que Clément VII était un possesseur ultérieur, plusieurs manuscrits de l’ancien fonds portent une note concernant ce pape); MANFREDI, 359-360 (a donné au ms une origine italienne). vat. lat. 40144064

Vat. lat. 4064 Parch., XVe s. (a. 1424 n. st.), 207 ff. (f. 297v blanc), 286 u 197 mm. Grandes initiales d’or à “bianchi girari” aux f. 1, 2v, 4v, 42v, 100 et 152v; plusieurs initiales plus petites d’or à “bianchi girari”. f. 4 : prologus// f. 1-207 : MANUEL CALECAS, De processione Spiritus Sancti (tr. lat. Ambrosii Trauersarii ad Martinum papam V – a. 1410). (praef.) inc. : “Domino sancto...”. (texte) inc. : “Quoniam quidem...”.

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679

et 4233. 2 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 2306, 4153, 4450, 4527 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

372

CHAPITRE 2

Origine : italienne (Florence), très belle écriture humanistique ronde. Le copiste, le florentin Antonio Mario1, signe et date en capitales alternées rouges et noires au f. 207 : “ANTONIVS MARIVS FLORENTINVS TRANSCRIPSIT II KL DECEMBRIS M° CCCC° XX° IIII° FLORENTIAE. VALEAS QVI LEGIS”. Possesseur : le ms, qui aurait été offert par le traducteur à Gabriel Condulmer, est décrit, sauf en 14552 et 1550, dans tous les inventaires3. 1443 : Liber Manuelis Calcer [sic] de processione Spiritus Sancti e greco in latinum traductus per fratrem Ambrosium Camaldulensem, in pergameno, optima littera antiqua, cohopertus rubeo modo florentino, cum clausuris argenteis, incipit Domino sancto (n° 146). 1455 : omis. 1475 : [Ambrosius monachus Florentinus] Idem de Processione Spiritus sancti e Greco in Latinum. Ex membranis in pauonazio (3954, 27, 8-9; éd. 188, 14-15). 1481 : [BComm, 6° BS] Ambrosius monachus de processione spiritus sancti. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “280”] (3952, 27, 11-12). 1518 : [BMP, 6° BS] Ambrosius monachus de processione spiritus sancti. Ex membranis in rubro (3955, 8, 25). 1533 : [BMP, 6° BS] De processione Spiritus Sancti. Ex membranis in rubeo in fine .IIII. prologus (3951, 8, 22). Bibliographie : A. SOTTILI, Autografi et traduzione di Ambrosio Traversarii, in Rinascimento, 5 (1965), 8 et n. 2 (a édité le colophon et suggéré qu’il s’agit du ms décrit en 1443); F. NIUTTA, Prospettiva orientali. Momenti dell’incontro con la cultura greca, in Alle origini della nuova Roma. Martino V (1417-1431), Rome 1992, 219-220 (a édité le colophon).

Vat. lat. 4065 Parch., XIIIe s., II + 59 ff. + 1 f. blanc (f. IIv et 58-59v blancs), 233 u 165 mm Au f. 1v (en retournant le volume), indication topographique : “Ex 2a capsa quarti plutei Bibliothece parue secrete”4. f. 1 : affirmat//

1 Même invocation, mais sans signature, dans le ms Vat. lat. 299. Ajouter ce ms à la liste des mss de ce copiste signalée dans Colophons de manuscrits, I, n° 1125-1158. 2 L’article de 1455 : “[In quinto armario a dextera] Item aliud liber parve forme ex

pergameno, cum 4or serraturis, copertum coreo croceo, nuncupatum traductio in Tractatu de processione Spiritu Sancti” (MANFREDI, 297-298, n° 475) ne peut correspondre avec le ms d’Eugène IV ni pour le format “parve” ni pour la reliure “croceo” ni pour l’omission du nom d’auteur, indiqué dans tous les inventaires sauf celui de 1533. 3 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque : 183* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 4 Cette indication ne correspond pas à l’inventaire de Ruano.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4064-4067

373

f. 1-57v : BARTHOLOMAEUS CONSTANTINOPOLITANUS seu PANTALEON (Ps.), Tractatus contra Graecos. inc. : “Licet Grecorum...”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : le couvent des Franciscains de Monteripide de Pérouse1, dont l’exlibris est en haut du f. 1 : “Ad usum fratrum minorum loci montis Perusii”; le ms est décrit, sauf en en 1550, dans tous les inventaires2. 1443 : Tractatus de processione Spiritus Sancti, in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio rubeo, incipit Licet Grecorum (n° 150). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen parve forme ex pergameno absque serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Summa de processione spiritus sancti et animabus defunctorum (n° 473). 1475 : [Libri in theologia] Summa de processu Spiritus Sancti. Ex membranis in pauonazio [corr. en “rubeo”] (3954, 5v, 3; éd. 168, 9). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Tractatus de processione Spiritus Sancti, De animabus defunctorum, De azimis et fermentatis et obedientia ecclesiae Romanae. Ex membranis in rubeo (3952, 169v, 18-20). 1518 : [BPS, 1 c 1 B] 54. Summa de processione Spiritus et animarum defunctorum. Ex membranis in rubro (3955, 60, 11). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Summa de processione Spiritus. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta affirmat ... n° 54 (3951, 50, 3-4). Bibliographie : R. LOENERTZ, Autour du traité de fr. Barthèlemy de Constantinople contre les Grecs, in Arch. Fratr. Praed., 6 (1936), 361-371; MANFREDI, 296-297. vat. lat. 40644067

Vat. lat. 4067 Papier, XVe s. (a. 1437), 97 ff. (f. 97v blanc), 220 u 155 mm. f. 1 : recessistis// f. 1-97 : ANDREAS DIDACI DE ESCOBAR, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum (ad Eugenium papam IV – a. 1437). (titre) inc. : “De Grecis errantibus...”. (texte) inc. : “Coram ergo personis Christianorum...”. Origine : italienne, écriture cursive. D’après le colophon à la fin du texte (f. 95v/ 96), le ms, qui est peut-être autographe, a été copié en 1437 à Bologne3 : 1 Le ms n’est pas cité par M. G. BISTONI, La Biblioteca del convento francescano di Mon-

teripide in Perugia, in Arch. Franc. Histor., 66 (1973), 378-404 et Catalogo dei codici del convento di Monteripide nella Biblioteca Communale di Perugia (sec. XII-XVI), in Arch. Franc. Histor., 68 (1975), 111-196. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 24* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 3 Eugène IV a séjourné à Bologne de 1436 à 1438.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

374

CHAPITRE 2

“Tractatus iste de Grecis errantibus ad sciendum iuris ecclesie ualde utilis et necessarius completus fuit et recollectus ex multorum doctorum theologie sermonibus Anno domini Ihesu Christi Millesimo quadringentesimo tricesimo septimo die quinta decima mensis decembris Bononie”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Tractatus copiosus contra Lta errores Grecorum, in papiro, et incipit De Grecis errantibus (n° 127). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unus liber parvus ex pergameno, copertus dumtaxat ex pergameno, nuncupatus Tractatus contra quinquaginta hereses Grecorum (n° 774)1. 1475 : [Libri in theologia] Tractatus contra Lta errores grecorum. Ex papiro sine tabulis (3954, 7v, 2-3; éd. 171, 17-18). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Tractatus copiosus contra quinquaginta errores Graecorum. Ex papiro in charta (3952, 168, 10). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Contra quadraginta [sic] errores Graecorum. Ex papiro in chartis (3955, 61v, 23). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Contra quadraginta [sic] errores Grecorum. Ex papyro in coiro finiens in prima carta recessistis ... n° 55 (3951, 52, 11-12)2. 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1610. Tractatus copiosus contra quinquaginta errores Graecorum compilatus et recollectus ex multorum doctorum sermonibus ab episcopo Megarense. Ex papiro in pergameno (3968, 37, 16-18). Bibliographie : P. E. CANDAL, Andreas de Escobar OSB. Tractatus polemico theologicus De Graecis errantibus, Rome 1952, CXVI-CXVII [Concilium Florentinum, IV/1, Ser. B]; MANFREDI, 483.

Vat. lat. 4096 Parch., 192 ff. (f. 191v-192v blancs), 2 col., 303 u 225 mm. Recueil de deux parties, probablement réunies après 1550 : 1) f. 1-188, XIVe s.; 2) f. 189-190, XVe s.3. f. 1 : de// 1 — f. 1-171v : GUILLELMUS OCKHAM, Dialogi. inc. : “In omnibus curiosis...”. f. 171v-188v : Tractatus de dogmatibus Iohannis papae XXII. inc. : “Verba oris eius iniquitas et dolore...”. 2 — f. 189-190v : IOHANNES WYCLIFF, Conclusiones. 1 En 1455, Cosme de Montserrat s’est trompé en indiquant pour le support “pergame-

no” au lieu de “papiro” : la reliure et le titre correspondent bien aux articles des autres inventaires. 2 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 56 de cette “capsa”. 3 La deuxième partie est décrite indépendamment dans l’inventaire de 1475 : [Libri in

theologia] Conclusio magistri Iohannis Viclep. Ex membranis in albo (3954, 7v, 14; éd. 171, 29).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4067-4124

375

inc. : “Totum genus concurrentium citra Christum...”. Origine : française, écritures gothiques cursives peu soignées. Possesseurs : un personnage non identifié qui, d’après la mention du f. 191, a prêté le volume au carme Bernardo Boeri1 en 1413-1414 : “Istum librum comodaui magistro Bernardo Boerii or Carmelitarum in mense Iunii anno domini M CCCC XIII et eumdem mihi reddidit die XXVI Ianuarii anno domini M CCC XIIIIto”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Dialogus Occham de credentibus fautoribus et recoptatoribus [sic] hereticorum, in pergameno, mala littera, copertus albo, et incipit In omnibus curiosis (n° 50). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme mediocris cum duabus serraturis ex pergameno, copertum coreo albo, nuncupatum Dyalogus Guillelmi de Ocham (n° 364). 1475 : [Libri in philosophia] Dialogus Occam. Ex membranis in albo (3954, 45v, 22; éd. 212, 29)2. 1481 : [BComm, 6° BD] Dialogus Ocham. Ex membranis in albo [add. marg. : “746”] (3952, 40v, 14). 1518 : [BMP, 6° BD] Dialogus Occam. Ex membranis in albo (3955, 22v, 12). 1533 : [BMP, 6° BD] Dialogus Occam. Ex membranis in albo in fine .I. pagine de (3951, 18v, 14). 1550 : [BMP, 6° PD] N° 339. Iohannis [sic] Ocham dialogi de continentia fidei Catholice. Ex membranis in albo (3967, 27v, 10). Bibliographie : MANFREDI, 228-229 (a édité la note de prêt); G. J. ETZKORN, Iter Vaticanum Franciscanum. A Description of Some Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus Collection, Leyde — New York — Cologne 1996, 87-88 (a édité la note de prêt) [Studien und Texte zur Geschichte des Mittelalters, 50]. vat. lat. 40674124

Vat. lat. 4124 Papier, XVe s., VII (folioté Ia-Ig) + 186 ff. + 2 ff. blancs (foliotation ancienne), 295 u 220 mm. f. Ie : uidetur// f. Ie-Ig et 1-186v : PETRUS DE LUNA seu BENEDICTUS antipapa XIII, De potestate papae et concilii. (praef.) inc. : “Presens tractatus...”.

1 Sur ce personnage, qui résidait à la cour d’Avignon entre 1405 et 1420, cf. G.

WESSELS, Acta capitulorum generalium ordinis fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, I, Rome 1912, 151 et 160. 2 Un article identique, mais il s’agit peut-être du même ms, a été ajouté en 1475 au bas d’un autre feuillet : “[De facultate pontificum et imperatorum] Dialogus Ochan. Ex membranis in albo” (3954, 34v, 30; éd. 197, 11).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

376

CHAPITRE 2

Origine : allemande, grosse écriture cursive. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 25 août 1518 par le cardinal Agostino Trivulzio († 1548)1 et du 25 août 1518 au 17 avr. 1519 par Iacobus, familier du bibliothécaire Filippo Beroaldo2. 1443 : Liber de potestate pape et Concilii editus per dominum Petrum de Luna, in papiro, cohopertus carta peccudina, incipit Presens tractatus (n° 181). 1455 : omis. 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] De potestate pape. Ex papiro (3954, 34, 12; éd. 195, 29)3. 1481 : [BSec, 3 c Spal] Petrus de Luna de potestate papae et concilio generali. Ex papyro in charta (3952, 205, 5-6). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Petrus de Luna de postestate pape. Ex papiro in chartis (3955, 71v, 9). 1533 : [CPS, 5 arm] Petrus de Luna. Ex papiro in pergameno in fine .I. pagine uidetur (3951, 34, 6). 1550 : [BMS, 4 c ad par] N° 3050. Petri de Luna liber de potestae papae et concilii. Ex papiro in pergameno (3969, 54, 17-18). Bibliographie : F. EHRLE, Die kirchenrichtlichen Schriften Petrus von Luna (Benedictus XIII), in Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte, 7 (1900), 519 (brève description), 520-523 (édition de la table des f. Ia-Id) et 523-526 (édition de la préface des f. Ie-Igv); IZBICKI, 98 (a donné au ms une origine française). vat. lat. 41244127

Vat. lat. 4127 Parch., XVe s., II + 104 ff. + 5 ff. blancs (f. 104v blanc), 255 u 178 mm. Au f. 1, initiale historiée : assis sous une arcature, le pape reçoit le volume des mains de l’auteur agenouillé devant lui. Sur une étiquette collée au revers du plat supérieur mais en partie arrachée, indication du contenu et n° de 1550 : “[...] de syno. et ecclesiastica potestate. 643”; au f. II, note correspondant au 1 Texte de la quittance : “Ego A. cardinalis Trivultius fateor habuisse a domino Philippo Beroaldo bibliothecario apostolico, die 25 augusti 1518, Petrum de Luna de potestate pape ex papiro in charta ... ex prima capsa bibliothece parue secrete sexti banchi que ad omnem requisitionem bibliothecarii et custodum restituere promitto. Et in fidem hic manu propria me subscripsi – Restituit” (3966, 7v; éd. BERTÒLA, Registri, 49, 7-13, a identifié le ms et les articles de 1518 et 1533; l’emplacement indiqué par cette quittance correspond bien à celui de 1518). 2 Texte de la quittance : “Eodem die eodem [= 25 août 1518] idem Iacobus familiaris Philippi habuit librum De potestate pape et concilii editum per dominum Petrum de Luna – Ita est. Ego Iacobus familiaris eiusdem – Restituit mihi fratri Zenobio Acciaiolo bibliothecario apostolico, die 17 aprilis 1519” (éd. 3966, 49v; éd. BERTÒLA, Registri, 90, 24-27, a identifié le ms et les articles de 1518 et 1533). 3 Il y a un autre article identique pouvant peut-être correspond à ce ms (3954, 34, 16; éd. 195, 32).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4124-4127

377

classement de Ruano : “Inferius in pluteo XI bibliothece magne secrete apostolice”. Le ms a conservé sa reliure originale1. f. 1-104 : IOHANNES LEONIS, OP, De synodis et ecclesiastica potestate (ad Eugenium papam IV – a. 1437-1438). (praef.) inc. : “Rerum diuinarum...”. (texte) inc. : “Quod totius potestatis...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. D’après G. Meerssemann, op. cit. infra, le ms a servi de modèle aux mss Vat. lat. 4128, f. 11-42v et 7316, f. 2-60, tous les deux du XVe s. Possesseur : le ms, exemplaire de dédicace, est décrit, sauf en 1533, dans tous les inventaires. 1443 : Liber fratris Iohannis Leonis de sinodis et ecclesiastica potestate, in pergameno, bona littera, cohopertus subrubeo modo florentino, incipit Rerum diuinarum (n° 327). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item alter liber communis forme cum duabus serraturis, copertus coreo rubeo, nuncupatum De sinodis, De ecclesiastica potestate, ex pergameno (n° 434). 1475 : [De conciliis] Frater Joannes Leonis de Synodo. Ex membranis in pauonazio (3954, 33, 11; éd. 194, 34). 1481 : [BComm, 7° BS] Ioannes Leo ordinis predicatorum de sinodis et potestate ecclesiastica. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “362”] (3952, 29, 18-19)2. 1518 : [BMP, 7° BS] Iohannes Leo ordinis praedicatorum de synodis et potestate ecclesiae. Ex membranis in rubro (3955, 9v, 1). 1533 : omis. 1550 : [BMS, 11° P] N° 2643. Iohannis Leonis Romani liber de synodis et ecclesiastica potestate. Ex membranis in pauonazio (3969, 32, 17-18). Bibliographie : G. MEERSSEMANN, O.P., Les oeuvres de Jean Ley, O.P. se rapportant au concile de Ferrare-Florence, in Arch. Frat. Praed., 9 (1939), 77-79; Quinto centenario, 7, n° 10; IZBICKI, 99 (a signalé des armes, qui n’existent pas dans le volume); MANFREDI, 274; J. FOHLEN, La Tiare et le Bonnet; quelques portraits des papes aux XVe s. et XVIe s., in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, 11 (2004), 371-372 (simple mention).

1 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723 et 4165. 2 Cet article, écrit en marge, remplace un autre article biffé : “Quidam tractatus in iure

canonico Ioannis cardinalis S. Sixti. Ex membranis in pauonacio” et correspondant au ms Vat. lat. 2580, placé dans le même banc en 1518 : “Quidam tractatus Ioannis de Turrecremata. Ex membranis in paonatio” (3955, 8v, 30), 1533 : “Quidam tractatus cardinalis sancti Sixti. Ex membranis in nigro in fine 7 pagine enim” (3951, 9, 13) et 1550 : “356. Ioannis de Turrecremata tractatus varii … Ex membranis in rubro” (3967, 28v, 12-22/29, 1-12 – la description est très détaillée).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

378

CHAPITRE 2

Vat. lat. 4143 Parch., XVe s. (a. 1431), I + 27 ff. + 3 ff. blancs (f. 2-3v et 27v blancs), 225 u 160 mm. Sur une étiquette de papier collée au f. I, indication du contenu et n° de 1550 : “Ludouici de Foroiulii dialogus de papali potestate. 1893”. Au f. Iv, indication topographique : “587. Inferius in pluteo XI° bibliothece magne secrete Bibliothece Apostolice”1. f. 1: oculos// f. 1-27 : LUDOVICUS DE STRASSOLDO, OFM, Dialogus de papali potestate (ad Eugenium papam IV – a. 1431). (praef.) inc. f. 1 : “Vereri non debeo...”. (texte) inc. f. 4 : “Dum a media...”. Origine : italienne, écriture humanistique régulière avec a cursifs. A la fin du texte au f. 27, colophon de l’auteur : “Hunc dialogum ’ad Eugenium ’de papali potestate absolutum quarto Kl. Aprilis [= 28 mars] Ego frater Ludouicus de Foro Iulii [add. : “ordinis minorum”] ad dei laudem cui honor et gloria in secula seculorum Amen” [add. : “anno domini M° CCCC XXXI”]; entre la fin du texte et le colophon, trois lignes en grec2 : “eteleiwqth h parousa biblo" kalandwn aprilliou tetrath tw qew caris tw de eugeniw, eirhnh t ama kai swthria nun kai aei amhn”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires 1443 : Tractatus magistri Ludouici de Foroiulii de potestate pape, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, cum clauis paruissimis, incipit Vereri non debeo (n° 141). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unus liber parve forme ex pergameno cum una serratura, copertus coreo rubeo, nuncupatum Frater Ludovicus de Foro Iulii De papali potestate ad Eugenium papam 4um (n° 435). 1475 : [De facultate pontificum et imperatorum] De Potestate Pape Ludouicus de Foro Julii (3954, 34v, 2; éd. 196, 20). 1481 : [BSec, 3 c Spal] Lodouicus de Foro Iulii ordinis minorum de potestate papae. Ex membranis in rubeo (3952, 205v, 18-19). 1518 : [BPS, 3 c Spal] Lodouicus presbyter de papali potestate. Ex membranis in rubro (3955, 76, 3). 1533 : [CPS, 5 arm] Ludouicus de papali potestate. Ex membranis in rubro in fine .I. pagine oculos (3951, 33v, 16 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 2 c ad par] N° 1893. Ludouicus de Foroiulii dialogus de Papali potestate ad Eugenium IIII. Ex membranis in rubro (3968, 58v, 17-18).

1 Le f. I de garde provient peut-être d’un autre ms, car cette indication ne correspond

pas à l’emplacement du volume en 1550. 2 Je remercie Mgr Paul Canart, vice-préfet honoraire de la Bibliothèque Vaticane, d’avoir bien voulu contrôler la transcription de ces quelques lignes.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4143-4153

379

Bibliographie : MÜNTZ et FABRE, 19 n. 91 (ont identifié ce seul ms en 1443); B. ZILIOTTO, Fra Lodovico da Cividale e il suo “Dialogus de papali potestate”, in Memorie Storiche Forogiuliesi, 33-34 (1937-1938), 163-191 (a édité le colophon y compris la note en grec); G. MERCATI, A proposito di frate Lodovico da Cividale e del suo “Dialogus de papali potestate”, in Memorie Storiche Forogiuliesi, 35/36 (1939-1940), 220-221 (a renvoyé à l’éd. Müntz et Fabre pour les articles de 1443 et 1455), réimpr. in G. MERCATI, Opere minori, VI, Vatican 1984, 93-94 [Studi e Testi, 296]; G. MERCATI, Intorno a Eugenio IV, Lorenzo Valla e Fra Ludovico di Strassoldo, in Riv. Stor. Chiesa in Ital., 56 (1951), 43-52, réimpr. in G. MERCATI, Opere minori, VI, Vatican, 356-361; KRISTELLER, Iter italicum, II, col. 367 (a édité la souscription jusqu’à “...Foro Iulii”); IZBICKI, 107; MANFREDI, 275.

Vat. lat. 4148 Parch., XVe s., I + 44 ff + 2 ff. blancs (f. I et 44v blancs), 290 u 210 mm. Au f. I, indication du contenu : “Sequitur tractatus breuis super celebratione prouincialis concilii” (add. XVIe s.). f. 1 : synodum// f. 1-44 : Tractatus de celebratione concilii prouincialis. inc. : “In nomine domini nostri Yhesu...”. Origine : allemande, écriture humanistique cursive. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, 1518 et 1550, dans tous les inventaires1. 1443 : Tractatus super celebracione Concilii prouincialis, in pergameno, mala littera cursiua, cohopertus rubeo, incipit In nomine domini nostri Yhesu (n° 135). 1455 : omis. 1475 : [De conciliis] Tractatus breuis de conciliis. Ex membranis in pauonazio (3954, 32v, 21; éd. 194, 13). 1481 : [BSec, 5° B] Tractatus de celebratione prouincialis concilii. Ex membranis in rubeo (3952, 90, 21-22). 1518 : omis. 1533 : [CPS, 5 arm] Tractatus de celebratione prouincialis concilii. Ex membranis in rubro finiens in fine .I. pagine synodum (3951, 34, 9). Bibliographie : IZBICKI, 108. vat. lat. 41434153

Vat. lat. 4153 XVe

Papier, s., 232 ff. (f. 9v, 24v, 44v, 56v, 68v, 81, 100v, 105v, 108v, 109v-112v, 116v, 118v, 131, 179-181 et 208v-209v blancs), 300 u 222 mm. f. 1 : ceterorum// 1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 27* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

380

CHAPITRE 2

f. 1-4 : PETRUS AMELII, Contra petentes concilium generale in facto schismatis (a. 1379)1. inc. : “Quoniam a pluribus...”. Origine : allemande, différentes écritures cursives. Possesseur : en haut du f. 1, cote ancienne : “603”2; le ms est décrit, sauf en 1455 et en 1550, dans tous les inventaires3. 1443 : Processus Concilii generalis in ciuitate Austria, in papiro, cohopertus carta peccudina, incipit Quoniam a pluribus (n° 148). 1455 : omis 1475 : [De conciliis] Processus Concilii generalis. Ex papiro sine tabulis (3954, 32v, 9; éd. 194, 1). 1481 : [BSec, 3 c Spal] Processus concilii generalis in ciuitate Austria. Ex papyro in charta (3952, 204, 7-8). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Processus concilii generalis in ciuitate Austriae. Ex papiro in chartis (3955, 71v, 11). 1533 : [CPS, 6 arm] Processus Concilii generalis. Ex papyro in pergameno in fine .I. pagine ceterorum (3951, 36, 6). Bibliographie : F. BLIEMETZRIEDE, Literarisches Polemik zu Begins des grosses abendländischen Schismas, Vienne-Leipzig 1910, 2*-3* (brève description); IZBICKI, 108-109 (description détaillée des textes).

Vat. lat. 4163 XVe

Parch., s. (a. 1442), I + 70 ff. (f. I et 70v blancs), 226 u 155 mm. Sur une étiquette de parchemin collée au f. Iv, indication du contenu et n° de 1550 : “Ordo generalium conciliorum et unione cum graecorum. 2644”. f. 1 : conclusa// f. 1-60 : FANTINUS VALLARESSO, Libellus de ordinatione generalium conciliorum et unione Florentina (ad Eugenium papam IV – a. 1442). f. 60v-65 : Decretum sanctae Vnionis latine conscriptum. f. 66-70 : Decretum sanctae Vnionis graece conscriptum. Origine : italienne, écriture humanistique régulière. D’après le colophon du f. 60, le ms, autographe, a été composé et écrit à Candie en 1442 : “Explicit libellus de origine generalium seu ycumenicorum [sic] conciliorum et conprobatione sancte 1 C’est le premier texte du volume, qui contient de nombreux traités et libelles pour et

contre le schisme. 2 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 2306, 4032, 4450, 4527 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes. 3 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 6* (ajouter ce ms à la liste de FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4153-4165

381

Vnionis ecclesiarum Christi ad Dei laudem et Christianorum pacem conscriptus de quo sit ipse in secula benedictus. Amen Compositum M. CCCC. XLII. Candide [sic] apud Cretam per Fantinum indignum Archiepiscopum Cretensem Apostolice sedis legatum”. Possesseur : sur une étiquette de parchemin collée au f. Iv, indication du contenu et une cote ancienne (?) : “Ordo generalium conciliorum. 19”; : le ms, exemplaire de présentation qui porte au f. 1 dans un médaillon polylobé les armes au chef de gueules1, copié trop tard pour figurer en 1443, est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans les autres inventaires; il a été emprunté le 10 avr. 1525 par Scipione, familier du cardinal Egidio Canisio († 1532)2 et vers 1545 par Juan Arzeus, chanoine de Valence3. 1481 : [BComm, 7° BS] Ordo generalium conciliorum et unionis comprobatio a Fantino Vallaresco Veneto editus. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “361”] (3952, 23, 14-15). 1518 : [BMP, 7° BS] Ordo generalium conciliorum et unionis comprobatio a Fantino Vallaresco editus. Ex membranis in rubro (3955, 9, 29-30). 1533 : [CPS, 6° arm] Ordo generalium conciliorum. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine conclusa (3951, 36, 23). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2644. Ordo generalium conciliorum et unionis ecclesiae (3969, 32, 19). Bibliographie : IZBICKI, 113. vat. lat. 41534165

Vat. lat. 4165 XVe

Parch., s. (a. 1442), I + 63 ff. + 2 ff. blancs, 252 u 183 mm. Au f. 1, encadrement à “bianchi girari”, prolongeant l’initiale d’or à “bianchi girari” et orné de deux angelots, dont l’un jouant de la trompette, d’un lévrier et d’un lapin; au f. 1v, le buste du pape est peint dans l’initiale d’or à “bianchi girari”. Deux étiquettes de parchemin sont collées au f. I, la première avec le titre et date de 1 Les armes avec le chef de gueules se trouvent aussi dans les mss Urb. lat. 1425, Vat.

lat. 299, 1273, 1330 et 3593. 2 Texte de la quittance : “Ego Scipio, familiaris reverendissimi domini cardinalis Egidii, nomine dominationis sue reverende, de mandato domini datari habui a dominis custodibus bibiliothecae librum cui titulus Ordo conciliorum extractum ex VII banco bibliotece communis et reliqui pignus unam tatiam de argento Aprilis die X [1525]. Idem Scipio – Restituit librum mihi Fausto custode – Et ego Scipio recaepi [sic] tatiam meam” (3966, 24v; éd. BERTÒLA, Registri, 63, 24-28, a identifié le ms et les articles de 1518 et 1533; l’emplacement indiqué correspond bien à celui de 1481 et 1518). Egidio Canisio a également emprunté le ms Vat. lat. 299. 3 Texte de la quittance : “Ego Juanes Arzeus canonicus Palentinus hispanus cognosco

me recepisse ex bibliotheca summi pontificis librum quemdam, nomine Ordo generalium conciliorum pro quo in pignore dedi unum coclear argenteum me restiturumque policeor infra sex aut octo dies. Ego Juanes Arzeus hispanus – Restituit et recepit pignus” (3966, 53v; éd. BERTÒLA, Registri, 96, 8-11, a identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

382

CHAPITRE 2

l’oeuvre : “Apparatus domini cardinalis Sancti Sixti super decreto Unionis Grecorum. Florentie anno domini 1442”; la seconde avec l’indication du contenu et le n° de 1550 : “Io. de Turrecremata apparatus super decretum. 2685”. Le ms a conservé sa reliure originale1 (seul le dos a été refait). f. 1 : ei// f. 1-63v : IOHANNES DE TURRECREMATA, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum (ad Eugenium papam IV – a. 1442). (praef.) inc. : “Sanctissimo et beatissimo ac clementissimo ...”. (texte) inc. : “Et ea que beatitudo tua circa Grecorum reductionem...”. Origine : italienne, écriture humanistique ronde. Possesseur : dans l’initiale du f. 1, armes simples, surmontées de la tiare; le ms est décrit, sauf en 1475 et 1481, dans tous les inventaires; il a été emprunté du 30 sept. 1525 au 16 avr. 1526 par Jacques Sadolet, év. de Carpentras († 1547)2. 1443 : Apparatus domini Cardinalis Sancti Sixti de Turrecremata nuncupati super decretum unionis Grecorum, in pergameno, bona littera, bene ameniatus antiquo more, cum armis Sanctissimi domini nostri, cohopertus corio quasi nigro, ligatus modo florentino, cum clausuris argenteis et deauratis, incipit Sanctissimo et beatissimo ac clementissimo (n° 134). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno cum duabus serraturis argenteis deaureatis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Apparatus super decretum unionis domini sancti Sixti cardinalis sancte Mariae Transtyberim (n° 519). 1475 : omis. 1481 : omis. 1518 : [BPS, 3° B] Apparatus Cardinalis S. Sixti de Turrecremata super decreto unionis Grecorum Florentiae editus. Ex membranis in nigro (3955, 49, 27-28). 1533 : [BPS, 1° B] Apparatus cardinalis S. Sixti de Turre Cremata. Ex membranis in pauonacio in fine .I. pagine ei (3951, 21, 7). 1550 : [BMS, 12° P] N° 2685. Io. de Turrecremata apparatus super Decretum. Ex membranis in rubro (3969, 35, 21-22). Bibliographie : E. CANDAL, Iohannes de Torquemada O.P. Cardinalis S. Sixti Apparatum super decretum Florentinum Graecorum ad fidem, Rome 1942, LIV-LV (a donné “1441” pour la date inscrite au f. I et a signalé, ce qui est inexact, que le volume a une reliure récente, datant de Léon XIII3) [Concilium Florentinum. Documenta et Scriptores, ser. B.II.1]; IZBICKI,

1 Cf. aussi les mss Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723 et 4127. 2 Texte de la quittance : “Ego Iacobus Sadoletus episcopus Carpentoratensis habui

librum cardinalis de Turrecremata super Decreto unionis Grecorum a custodibus bibliothece die ultima septembris 1525 – Restituit die 16 aprilis 1526” (3966, 53; éd. BERTÒLA, Registri, 96, l. 3-5, n’a pas identifié le ms). 3 Cf. p. LIV, n. 1 : “Codex nunc sat recentem et simplicem ligaturam prae se fert. Est

enim membranacea albi coloris in pontificatu Leonis XIII facta, cuius ostenditur stemma a

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4165-4166

383

114; MANFREDI, 324 (n’a pas identifié l’article de 1533); J. FOHLEN, La Tiare et le Bonnet; quelques portraits des papes aux XVe s. et XVIe s., in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, 11 (2004), 371 (simple mention). vat. lat. 41654166

Vat. lat. 4166 Papier,

XVe

s., 187 ff. + 1 f. blanc, 295 u 215 mm.

f. 1 : leonem// f. 1-1v : Tabula rubricarum Concilii Chalcedonensis. inc. : “Rescriptum de fide...”. f. 2-181 : Concilium Chalcedonense (a. 451). f. 181-183v : FACUNDUS HERMIANENSIS, Epistula fidei catholicae in defensione trium capitulorum. f. 183v-187v : CYPRIANUS, Epistula ad Concilium de sacramento Domini calicis. Origine : italienne, plusieurs écritures humanistiques cursives. Plusieurs notes concernent les pecie, pour la première aux f. 1 : “Hic incipit copia primi quaterni” et 9v, où le texte s’arrête à mi-page : “Hic finitur copia primi quaterni precise”; pour la sixième aux f. 47 : “Hic incipit copia sexti quaterni” et 56v, où le texte s’arrête également à mi-page : “Hic finitur copia sexti quaterni”; pour la neuvième aux f. 77 : “Copia noni quaterni et omnes rige virgulate debent esse rubrice” et 83, où le texte s’arrête à la 12ème ligne : “Explicit quaternus”. Possesseur : trois étiquettes de parchemin collées au f. I : “Quarta synodus”; “Quarta synodus correcta”; “575. de domo. Quarta synodus correcta. 575”1; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1550, dans tous les inventaires2; il a été emprunté le 15 nov. 1512 par Francesco Giustino, pour Thomas de Vio († 1534), maître général des dominicains3. 1443 : Liber de sancta Sinodo Calcedonensi, in papiro, diuersarum malarum litterarum cursiuarum, cohopertus carta peccudina, cuius prima rubrica incipit Rescriptum de fide (n° 158). 1455 : omis. 1475 : [De conciliis] Quarta synodus correcta. Ex papiro (3954, 32v, 28; éd. 194, 20). 1481 : [BSec, 3 c Spal] Quarta Synodus. Ex papyro in charta (3952, 204, 11). tergo in parte superiori; in inferiori autem arma Cardinalis Bibliothecarii I.-B. Pitra incisa sunt”. 1 Même indication “de domo” dans les mss Vat. lat. 1351, 2209, 2621 et 4304. 2 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisi-

tions et lui a donné une cote avec astérisque : 7* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7). 3 Texte de la quittance : “Ego frater Franciscus Iustinus socius reuerendissimi magistri ordinis predicatorum accepi a custodibus [add. interl. : “Bibliothecae Palatinae”] Concilium Calcedonense et relinqui confectieram argenteam cum armis Hieronymi Gaddi et uxoris die XV Nouembris 1512” (3952, 1, 4-6).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

384

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 1 c 6 B] Quarta synodus correcta. Ex papyro in chartis (3955, 71, 33). 1533 : [CPS, 3 arm] Quarta synodus. Ex papyro in pergameno leonem (3951, 114, 9 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). Bibliographie : IZBICKI, 115.

Vat. lat. 4173 Papier, XVe s., 255 ff., 288 u 210 mm. f. 1 : minorum// f. 1-255v : GUILLELMUS FILLASTRE, Gesta Concilii Constantiensis. inc. : “Origo generalis...”. Origine : française, écriture cursive très régulière. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires; il a été emprunté du 28 sept. 1476 au 28 janv. 1477 par Cristoforo Sanctus, bénéficier de la basilique StPierre1, et du 13 mai au 1 juill. 1482 par Iacobus Gherardi, év. de Volterra († 1516)2. 1443 : Quedam decreta conciliorum, in papiro, cohoperta uiride, que sic incipiunt Origo generalis (n° 138). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen mediocris forme ex papiro cum serratura una, copertum coreo viridi, nuncupatum De concilio Constanciensi (n° 425). 1475 : [De conciliis] Origo generalis Concilii constanciensis. Ex papiro in viridi (3954, 33, 1; éd. 194, 23). 1481 : [BSec, 3 c Spal] Concilium Constantiense. Ex papyro in uiridi (3952, 204v, 9). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Concilium Constantiense. Ex papiro in gilbo (3955, 71v, 1). 1533 : [CPS, 6 arm] Concilium Constantiense. Ex papyro in uiridi in fine .I. pagine minorum (3951, 35v, 5). 1550 : [BMS, 11° P] N° 2632. Concilium Constantiense. Ex papiro in albo (3769, 31v, 16).

1 Texte de la quittance : “Die XXVIII mensis septembris 1476 tenore presentium fidem facio ego Christoforus Sanctus beneficiatus basilice Sancti Petri de urbe accepisse a domino Platina S. D. N. bibliothechario [sic] commodo Concilium Constantiense ex papiro in viridi. C. Sanctus ad fidem subscripsi – Habuit Demetrius die 28 ianuarii 1477” (3964, 6v; éd. BERTÒLA, Registri, 7, 14-17, n’a pas identifié le ms). 2 Texte de la quittance : “Ego Iacobus Volateranus accepi commodo a domino Bartholomaeo bibliotecario Acta concilii Constantiensis ex papiro in viridi ... die XIII maii 1482, restiturus ad eius nutum – Restituit kalendas iulii 1482” (3964, 25v; éd. BERTÒLA, Registri, 26, 1-3, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4166-4233

385

Bibliographie : IZBICKI, 116; MANFREDI, 268-269.

Vat. lat. 4225 Parch., XIIIe s., I + 206 ff. + 1 f. blanc (f. Iv blanc), 2 col. (sauf au f. Ir), 310 u 220 mm. f. 1 : primo// f. 1-206v : GUILLELMUS DE MELITONA, Postillae super XII prophetis minoribus. inc. : “Stabat mare...” (f. 1-47v : In Oseam; f. 47v-59v : In Ioel; f. 59v-82v : In Amos; f. 83-86v : In Abdiam; f. 86v-94 : In Ionam; f. 94-113 : In Michaeum; f. 113-123v : In Nahum; f. 123v-137v : In Abacuc; f. 137v-149v : In Sophoniam; f. 149v-155 : In Aggeam; f. 156v-194 : In Zachariam; f. 194-206v : In Malachiam). Origine : italienne, petite écriture régulière. Possesseur le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Postilla siue scriptum super .XII. profetis minoribus, in pergameno, littera competens, cum tabulis sine corio, et incipit Stabat mare (n° 35). 1455 : omis. 1475 : [Expositiones et glosse] Glossa in .XII. prophetas. Ex membranis in tabulis (3954, 2v, 23; éd. 164, 28). 1481 : [BPont, 2° B] Expositio [add. interl. : “beati Hieronymi”] super XII prophetas. Ex membranis in rubeo (3952, 105, 10). 1518 : [BMS, 1° B] B. Hieronymi Expositio in XII prophetas. Ex membranis in rubro (3955, 37, 31). 1533 : [BMS, 1° B] Hieronymus super XIIm prophetas. Ex membranis in rubeo primo (3951, 115v, 6-7 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 4° P] N° 2364. Hieronymus in XII prophetis minoribus. Ex membranis in rubro (3969, 9, 2). vat. lat. 41664233

Vat. lat. 4233 Parch. XIVe s., II + 90 ff. (f. 61v-66v et 70-70v blancs; les f. 71-74v ont été complètement grattés), 2 col. Sur une étiquette de parchemin collée au f. I, indication du contenu et n° de Ruano : “Glossa super epistolis canonicis. 2314”. Recueil de deux parties : 1) f. 1-70 : 262 u 185 mm., numérotation par colonne en chiffres anciens de 1 à 280; 2) f. 71-90v : 250 u 185 mm., 250/262 u 185 mm. 1 — f. 1-61 : AUGUSTINUS DE ANCONA, Expositio in epistulis canonicis. inc. : “Sapiencia edificauit...”. f. 67-69v : Expositio in Iohannis euangelistae epistulam tertiam. 2 — f. 75-90 : Commentarius in Iacobi epistulis canonicis. inc. mutilé : “//tribulacio pacienciam operatus pacta autem...”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

386

CHAPITRE 2

Origine : France du Sud, petite écriture régulière. Possesseurs : en haut du f. 90v, note de prix : “CCLXXV ff.”; l’év. Martin de Lisbonne († 1383)1, dont l’ex-libris est au f. 90 : “M. M. Episcopus Vlixbonensis. Fr. N. Eymericus”; le ms est décrit, sauf en 15182, dans tous les inventaires. 1443 : Exposicio super epistolis Canonicis, in pergameno, littera non bona, et incipit Sapiencia hedificauit (n° 43). 1455 : [In primo armario a dextera] Item unum volumen forme communis ex pergameno, cum serraturis duabus, copertum coreo albo, nuncupatum Glossa super epistolas canonicas (n° 87). 1475 : [Expositiones et glossae] Glossa super epistolas canonicas. Ex membranis in albo [corr. en “gilbo”] (3954, 2, 22; éd. 163, 32)3. 1481 : [BSec, 3 arm] Glossa super epistolas Canonicas. Ex membranis in gilbo (3952, 141v, 5). 1518 : omis. 1533 : [BPS, 3 arm] Glossa super epistolis Canonicis. Ex membranis in gilbo ... n° 27 (3951, 104, 11-12 – il s’agit de minutes, le mot-repère n’est pas donné). 1550 : [BMS, 2° P] N° 2314. Glossa super epistolis canonicis. Ex membranis in albo (3969, 4, 3). Bibliographie : MANFREDI, 54 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a identifié ni la cote actuelle ni les articles de 1475 et de 1533). vat. lat. 42334245

Vat. lat. 4245 Parch., XIIIe s., 352 ff. (+ f. 351bis; f. 61v, 81v, 213v, 241v, 246v, 300v, 314v et 352v blancs), 2 col. sauf f. 5-22 et 122-213, 275 u 180 mm. Recueil de dix parties : 1) f. 1-4; 2) f. 5-24; 3) f. 25-37; 4) f. 38-61; 5) f. 62-81; 6) f. 82-89; 7) f. 90-120; 8) f. 121-213; 9) f. 214-300; 10) f. 301-352. f. 3 : nostram// f. 6 (ancien f. 2) : //Est in parte 1 — f. 1-4v : Themata ad usum praedicatorum. 2 — f. 5-22 : AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.), De spiritu et anima. inc. : “Quoniam dictum est...”. f. 22-24 : ALBERTUS MAGNUS, Principium biblicum. inc. : “Legem emendauit Moyses...”. f. 24 : ALBERTUS MAGNUS, Quaestio de Christo.

1 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679

et 4032. 2 En 1518, la 3° arm. contient seulement des mss grecs. 3 Il y a un autre article identique pouvant correspondre à ce volume (3954, 2v, 14; éd.

164, 14).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4233-4245

387

3 — f. 25-37v : IOHANNES DE RUPELLA, Summa de anima (incompl.). 4 — f. 38-42v : NICOLAUS AMBIANENSIS, De fide catholica seu De arte catholica fidei. f. 43-61 : ALANUS AB INSULIS, De regulis sacrae theologiae. 5 — f. 62-70 : GUERRICUS DE SANCTO QUINTINO, Quodlibeta (I-VII). f. 70v-72v : Commentarius in Bibliam. f. 73-74v : ALBERTUS MAGNUS, Quaestiones theologicae. f. 75-81 : Quaestiones uariae. 6 — f. 82-82v : SENECA, De remediis fortuitorum. f. 84 : SENECA, Epistulae ad Lucilium (extrait). f. 84-85v : PUBLILIUS SYRUS, Sententiae. f. 86-87 : MARTINUS BRACARENSIS seu SENECA (Ps.), Formula honestae uitae. f. 87 : HIERONYMUS presbyter, Vita Senecae. f. 87-88v : SENECA (Ps.), Epistulae ad Paulum. f. 88-89v : ALBERTUS MAGNUS, De sensibus corporis gloriosi. 7 — f. 90-121v : BERNARDUS PARMENSIS, Summa super titulis Decretalium. 8 — f. 122-213 : GUILLELMUS REDONENSIS, Apparatus in Summam Raymundi de Pennaforti. 9 — f. 214-300 : GUILLELMUS DE MELITONA, De sacramentis. 10 — f. 301-314v : Commentarius in Vm librum Sententiarum. f. 315-352 : IOHANNES DE RUPELLA, Postillae in epistulas Pauli. Origine : italienne, plusieurs écritures cursives. Possesseurs : Stefano Goberno († 1413)1, év. de Limassol dans l’île de Chypre en 1385, de Corinthe en 1390, de Acerenza en 1395 et de Calvi en 1403; le pape Grégoire XII2; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber in quo sunt plures tractatus in diuersis materiis theologie, item Seneca de remediis casuum fortuitorum, item prouerbia eiusdem, item epistole Senece ad Paulum, in pergameno, diuersarum litterarum malarum, cohopertus corio nigro sine tabulis, et incipit Quoniam dictum est (n° 63). 1455 : [In primo armario a sinistra] Item unum volumen ex pergameno forme communis cum duobus serraturis de coreo et cum postibus engrutatis, copertum coreo nigro, nuncupatum Tractatus de spiritu et anima (n° 722). 1475 : [Augustinus] Eiusdem de spiritu et anima et alia opuscula. Ex membranis in nigro (3954, 15, 17-18; éd. 179, 14). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Liber anima et spiritu. Nicolaus Arbianensis [sic] de fide catholica. Quedam questiones. Lucius Anneus Seneca de Remediis

1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 4305. 2 Le volume correspond au n° 28 du second inventaire : “Item unum volumen ubi sunt

plures libri, primus de anima et spiritu. Incipit Quoniam dictum est secundo folio Est in parte”, avec une note margin. : “De spoliis episcopi Calvensis” (éd. MERCATI, 146, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639 et 4305.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

388

CHAPITRE 2

Fortuitorum ad Gallionem. Summa super Titulis Decretalium et quedam alia. Ex membranis in tabulis nigris charteis (3952, 169v, 21-25). 1518 : [BPS, 1 c 1 B]. 23. Tractatus Clementis de articulis fidei. Ex membranis in nigro (3955, 59v, 13). 1533 : [BPS, 1 c 1 B] Tractatus Clementis de articulis fidei. Ex membranis in nigro finiens in prima carta nostram ... n° 23 (3951, 49, 17-18). 1550 : [BPS, 8 c 4 P] N° 1583. Tractatus de anima sine nomine auctoris. Item Clementis pape [un blanc] liber de catholica fidei cum commento Nicolai Ambianensis. Item questiones quedam in sacra Theologia. Item Senecae liber de remediis casuum fortuitorum. Item Summa super Titulos Decretalium. //f. 36// Item liber 4s Sententiarum. Item expositio quedam super epistolam Pauli ad Thesalonicenses [sic] et infra usque ad epistulam ad hebreos. Ex membranis in nigro (3968, 35v, 19-24/36, 1-3). Bibliographie : FOHLEN, 7, 29 et 50; MANFREDI, 447-448 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de Grégoire XII et n’a pas identifié les articles de 1475, 1481 et 1533); G. J. ETZKORN, Iter Vaticanum Franciscanum. A Description of Some One Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus Collection, Leyde — New York — Cologne 1996, 98-104, description détaillée [Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 50]; Manuscrits classiques latins, III/2 (en préparation).

Vat. lat. 4278 Parch., XIVe s., I + 232 ff., 2 col., 337 u 235 mm. f. 1 : religiorum// f. 1-181 : HIEREMIAS DE MONTAGNONE, Compendium philosophiae moralis. inc. : “Prime partis...”. Origine : italienne, écriture gothique. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Compendium filosofie moralis, in pergameno, littera cursiua, cohopertum rubeo, incipit Prime partis (n° 258). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 1 c 3 B] Compendium philosophiae moralis Hieremiae Patauini. Ex membranis in chartis rubeis (3952, 190, 7-8). 1518 : [BPS, 1 c 3 B] Hieremiae de Montagnone Compendium moralis philosophie siue moralium notabilium. Ex membranis in rubro (3955, 61, 15-16). 1533 : [BPS, 1 c 3 B] Hieremiae de Montagnone ciuis Patauini Compendium. Ex membranis in rubeo finiens in prima carte religiorum … nº 30 (3951, 55v, 7-8)1.

1 En 1518, le ms correspond bien à l’article 30 de la 3º “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4245-4304

389

1550 : [BMS, 3 c 7 P] N° 2922. Hieremiae Iudicis de Montagnone compendium moralis philosophiae. Ex membranis in rubeo (3969, 47, 12-13). vat. lat. 42454304

Vat. lat. 4304 Parch., XIIIe s., 122 ff., 2 col., 252 u 168 mm. Au f. 122v, indication du contenu : “Libellus theologie innominatus”. f. 2 : ac// f. 1v-84 : PETRUS DE CAPUA, Summa theologiae (ad Gualterium Panormitanum archiepiscopum). inc. : “Vetustissima ueterum...”. f. 84v : De partibus orationis dominicae. inc. : “Notandum quod oratio dominica sex habet partes...”. f. 85-92 : Sententiae (fragm.). inc. : “Res notat usiam, personam, proprietatem...”. f. 93-100v : PETRUS PICTAVIENSIS, Distinctiones super Psalterium (fragm.). inc. : “Facias mihi tentorium in introïtu tabernaculi...”. f. 101v-122v : PRAEPOSITINUS CREMONENSIS, Summa contra haereticos. inc. : “Inane quidem ac perniciosa cura...”. Origine : italienne, petite écriture régulière (1 mm.). Possesseur : au f. 1, l’indication “de domo”1 et deux fois une cote ancienne (?) : “LXXXIII” (barré)2 et “83”; le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber in theologia, cuius principium Vetustissima ueterum, in pergameno, littera parua, sine tabulis (n° 59). 1455 : [In quarto armario a dextera] Item unus liber parvus sine postibus, ex pergameno, nuncupatus Libellus theologie nominatus (n° 308). 1475 : [Libri in theologia] Libellus theologie sine nomine. Ex membranis sine tabulis (3954, 6, 2; éd. 169, 1). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Libellus theologiae sine nomine auctoris. Ex membranis sine tabulis (3952, 168, 26). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Libellus theologie sine nomine authoris. Ex membranis sine tabulis (3955, 61v, 19). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Liber theologie sine nomine auctoris. Ex membranis sine tabulis finiens in 2a carta ac ... n° 51 (3951, 52, 6-7)3. 1550 : [BPS, 7 c 4 P] N° 1538. Liber in Theologie sine nomine auctoris. Ex membranis sine tegmine (3968, 32v, 7).

1 Même indication “de domo” dans les mss Vat. lat. 1351, 2209, 2621 et 4166. 2 Les mss Vat. lat. 310, 377, 1037, 1351 et 4014 portent aussi une cote en chiffres ro-

mains. 3 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 52 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

390

CHAPITRE 2

Bibliographie : P. S. MOORE, The Works of Peter of Poitiers, Bloomington (IN) 1936, 86-87 (description détaillée); J. N. GAVIN et J. A. CORBETT, The Summa contra haereticos ascribed to Praepositinus of Cremona, Bloomington (IN) 1958, XXVI-XXVII; MANFREDI, 194 (n’a pas identifié l’article de 1533).

Vat. lat. 4305 Parch., XIVe s., 119 ff. (+ f. 7bis, 8bis, 9bis, 55bis et 61bis; pas de f. 80-89 par erreur; f. 27v-28 et 33v blancs), 2 col., 310 u 218 mm. f. 2 : //spondencium f. 1-27, 30-33 et 34-119 : Tractatus de bono et malo (divisé en cinq livres). inc. : “Omnis theologia...”. Origine : italienne, écriture gothico-humanistique. Possesseurs : Stefano Goberno († 1413)1, év. de Limassol dans l’île de Chypre en 1385, puis de Calvi en 1403, et dont l’ex-libris est au f. 28v : “Iste liber est domini fratris Stephani apostolice sedis gratia episcopi Nemiacensis”; le pape Grégoire XII2; le ms est décrit, sauf en 1455, 1518 et 1533, dans tous les inventaires. 1443 : Quidam liber in theologia, in pergameno, mala littera, et sine tabulis, incipit Omnis theologia (n° 77). 1455 : omis. 1475 : [Libri in theologia] Libellus theologie sine nomine. Ex membranis sine tabulis (3954, 6, 2; éd. 170, 1). 1481 : [BSec, 1 c 1 B] Liber Theologie sine nomine. Ex membranis sine tabulis (3952, 167v, 17). 1518 : omis. 1533 : omis. 1550 : [BPS, 7 c 4 P] N° 1521. Liber in theologia sine nomine auctoris. Ex membranis sine tegmine (3968, 32v, 7).

Vat. lat. 4313 Parch., XIVe s., 70 ff., 2 col., 388 u 255 mm. Au f. 31ra, initiale ornée se prolongeant en marge par des rinceaux roses, bleus et verts, ornés de quelques pastilles d’or. f. 1 : blasphemas//

1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 4245. 2 Le volume correspond au n° 24 du second inventaire de ses manuscrits : “Item liber

qui incipit Omnis theologica speculatio secundo folio spondencium [avec cette note en marge : “De spoliis episcopi Caluensis”] (MERCATI, 146, n’a pas identifié le ms). De Grégoire XII viennent aussi les mss Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639 et 4245.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4304-4364

391

f. 1-31 : De uniuersalibus. inc. : “Libellus...”. f. 31-70v : De corpore Christi. Origine : française, grosse écriture gothique régulière (3 mm.). Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Liber de uniuersalibus, item tractatus de corpore Christi, in pergameno, bona littera grossa, ligatus in carta grossa peccudina, incipit Libellus (n° 55). 1455 : [In quinto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Tractatus de universalibus et de corpore Christi (n° 455). 1475 : [Libri in philosophia] Liber de vniuersalibus. Ex membranis in rubeo (3954, 44v, 29; éd. 211, 5). 1481 : [BPont, 6° B] Libellus de uilibus [sic]. Tractatus de uniuersalibus [sic] et de corpore Christi. Ex membranis in rubeo (3952, 110, 12-13). 1518 : [BMS, 6° B] Libellus de uniuersalibus et de corpore Christi. Ex membranis in rubro (3955, 40, 32). 1533 : [BMS, 6° B] Tractatus de uniuersalibus et de corpore Christi incerti auctoris. Ex membranis in rubeo blasphemas (3951, 119, 1-2 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BMS, 10° P] N° 2608. Libellus de Ulibus [sic] atque corpore Christi. Ex membranis in rubro (3969, 29v, 2). Bibliographie : MANFREDI, 286-287 (n’a pas renvoyé à l’inventaire de 1443 et n’a identifié ni la cote actuelle ni l’article de 1475). vat. lat. 43044364

Vat. lat. 4364 Parch., XIVe s., 192 ff., 252 u 185 mm. f. 1 : pa// f. 1-192v : Homiliae (gallice) inc. : “Erunt signa...”. Origine : française, écriture gothique. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Omelia in galico, in papiro, copertus corio rubeo, incipit Erunt signa (n° 84). 1455 : omis. 1475 : [Libri sermonum] Sermones uariorum. Ex papiro in rubeo (3954, 8, 27; éd. 172, 21). 1481 : [BSec, 2 c Spal] Omiliae quaedam in Gallico. Ex papyro in corio rubeo (3952, 201, 26).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

392

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 2 c 6 B] 25. Sermones sine nomine. Ex papyro in rubro (3955, 72, 26) 1533 : [BPS, 2 c 6 B] Sermones sine nomine. Ex papyro in rubeo finiens in prima carta pa ... n° 25 (3951, 65v, 19)1. 1550 : [BMS, 2 c 1 P] N° 2812. Homelia incipiens a primo dominica aduentu. Ex papiro in rubeo (3969, 51, 24).

Vat. lat. 4421 XIIIe

Parch., s., I + 55 ff., 305 u 195 mm. Au f. 54v, dessin à l’encre noire et rouge (un médecin en train d’examiner des urines, pendant que le patient attend sur un escabeau). Le f. I provient d’un ms du XIVe s. en écriture cursive sur 2 col. contenant des “Quaestiones”; le f. 55 provient d’un autre ms du XIVe s. en écriture cursive sur 3 col. contenant un fragment de Galien, Theopericorum2. f. 1 : obmutescunt// f. 1-54v : PETROCELLUS SALERNITANUS, Practica. inc. : “Medicinalis scarsatus ...”. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : au f. 1, note de prix : “Incipit liber Carsatus exist. sol. X”; le médecin Iohannes de Spello (XIVe s.)3, dont l’ex-libris en partie gratté est au f. 1 : “Ego Iohannes Spello medicus emi hunc librum a Venturella”; au f. 54v, note de mise en gage en hébreu; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Pratica [sic] Casarti, in pergameno, bona littera antiqua, cohopertus corio albo lacerato, incipit Medinalis scarsitus [sic] (n° 231). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 4 c Spal] Pratica quaedam et Circumstans. Ex membranis in uiridi (3952, 209, 3). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Scarsatus in medicina. Ex membranis in tabulis (3955, 74, 20). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Scarsatus in medicina. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta obmutescunt ... n° 36 (3951, 44v, 16)4. 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1792. Galeni Theopericorum libri II [sic]. Ex membranis in tabulis (3968, 51, 1). Bibliographie : KIBRE, Hippocrates latinus, V, 277.

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 25 de cette “capsa”. 2 Avec un titre au f. 55, ce qui explique le libellé incomplet dans l’inventaire de 1550. 3 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 2454, 2459 (f. 74a-102) et 4473 et des mss

Urb. lat. 234 (XVe s.) et Vat. lat. 4455. 4 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 36 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4364-4444

393

Vat. lat. 4432 Parch., XIVe s., I + 104 ff. (f. 104v blanc), 2 col., 325 u 220 mm. Recueil de deux parties : 1) f. 1-80; 2) f. 81-104. 1 — f. 1-80v : GERARDUS CREMONENSIS, Commentum in Constantini Africani Viaticum. inc. : “Cum omne elementum...”. 2 — f. 81-104 : GALENUS, De differentiis febrium. Origine : italienne, diverses écritures gothiques régulières Possesseurs : au f. 80v, indication du contenu et cote ancienne (?) : “Scripto di medicina. 37”; le ms est décrit, sauf en 1455 et en 1433, dans tous les inventaires. 1443 : Viaticus glosatus, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Cum omne elementum (n° 225). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Viaticus Constantini. Ex membranis in tabulis (3954, 2v, 31-32; éd. 164, 31-32 – l’article a été ajouté). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Galenus de differentiis febrium. Ex membranis in tabulis (3952, 209, 31). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Galenus de differentiis febrium et alter tractatus in principio libri incipiens ’Cum omne elementum’. Ex membranis in tabulis (3955, 73v, 19-20). 1533 : omis. 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1787. Galeni liber de differentiis febrium. Ex membranis in tabulis (3968, 50v, 18). vat. lat. 43644444

Vat. lat. 4444 Papier, XIVe s. (a. 1359), 247 ff. + 2 ff. blancs (f. 178v-181v, 246v et 248v blancs), 290 u 220 mm. Sur une étiquette de papier encartée dans la reliure, indication du contenu : “In hoc libro continentur infrascripta opera : Marsilius super prima primi. Marsilius super quarta primi. Marsilius super de pulsibus et urinis” (analogue à l’inventaire de 1481). f. 1 : digestio// f. 1-245 : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Recepta ex Ia fen IV libri Canonis Auicennae collecta. l’inc. mutilé est illisible. (f. 1-33v : In primam fen Auicennae [mutilé du début]1; f. 34-178 : In quarta fen Auicennae; f. 181-245 : In tractatum Auicennae de pulsibus). Origine : italienne, écriture cursive très négligée. Note datée de copiste au f. 178 : “Expliciunt recollectiones super 4a fen secundum Reuerendissimum artium et

1 La mutilation est probablement intervenue entre l’inventaire de 1481 et celui de 1518.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

394

CHAPITRE 2

medicine do[ctorem] magistrum Marsilium de Sancta Sophia complete die XXIIa agusti [sic] anno domini millesimo CCC° 59”; autre note au f. 245v : “Explicit ultima fen die 4a Agusti”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Recete Marsilii super prima quarti, in papiro, littera cursiua, cum tabulis et fundello, incipit Super Capitulum febrium (n° 228). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 4 c Spal] Marsilius super prima et tertia fen primi, De pulsibus et urinis Auicennae. Ex papyro in tabulis (3952, 209, 4-5). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Marsilius super prima et quarta fen primi et de pulsibus et urinis Auicennae. Ex papiro in tabulis sine principio (3955, 73v, 2425). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Marsilius super prima et quarta fen. Ex papiro in tabulis finiens in prima carta digestio ... n° 10 (3951, 47v, 24). 1550 : [BPS, 11° c 6 P] N° 1765. Marsilius super primam partem primi canonici Auicenae. Ex papyro in tabulis (3968, 48v, 17).

Vat. lat. 4450 Parch., XIVe s., 95 ff. (f. 94-94v blancs), 2 col., 308 u 222 mm. Au f. 1, titre : “Scriptum de differentiis febrium” (analogue à l’article de 1533). f. 1 : uite// f. 1-55v : Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium. inc. : “Differentie febrium...”. f. 55v-56 : Tabula libri de differentiis febrium f. 57-72v : MARIUS ANTONIUS, Recollectiones super Galeni libro de accidenti et morbo. inc. : “In principio huius libri sicut in principio aliorum...”. f. 73-93v : ANTONIUS DE PARMA, Quaestiones super Galeni libro de accidenti et morbo. inc. : “Queritur primo de subiecto...”. f. 95-95v : Commentarius in 1o capitulo 1ae fen Auicennae Canonis. inc. : “Aiunt primo capitulo fen 1a circade sis medicine dicit...”. Origine : italienne, diverses écritures cursives. Possesseur : au f. 1, cote ancienne : “510”1; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires.

1 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 2306, 4032, 4153, 4527 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4444-4460

395

1443 : Liber in medecina, in pergameno, diuersarum malarum litterarum, cum tabulis discopertis, altera tabula fracta, incipit Differencie febrium (n° 221). 1455 : omis. 1475 : [Libri Medicine] Diuersi Auctores in medicina. Ex membranis in tabulis (3954, 49, 24; éd. 216, 15). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Galenus de differentiis febrium. Ex membranis in tabulis (3952, 210, 31). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Gentilis [sic] de febribus. Ex membranis in tabula una (3955, 74, 12). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Scriptum de differentiis febrium. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta uite ... n° 38 (3951, 44, 6). 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1799. Scriptum super libro Galeni de differentiis febrium. Item Martii [sic] Antonii recollectiones super libro de accidento et morbo. Item Antonii de Parma questiones super libro de accidenti et morbo. Ex membranis in tabulis (3968, 51v, 4-8). vat. lat. 44444460

Vat. lat. 4460 Parch., XIVe s., II + 54 ff. (pas de f. 48 par erreur; f. 40v et 46v-47v blancs), 2 col. aux f. 41-46, 372 u 250 mm. Les f. 1-2 proviennent d’un ms juridique. f. 4 (2ème du texte) : exi// f. 3-32v : IOHANNES MESUE, Practica. inc. : “In nomine Dei misericordis...”. expl. mutilé : “... et applica ex eo in radice den// (réclame : “tium”). f. 33-40 : Commentarius in Galeni librum de utilitate particularum. inc. : “Inquit Galenus oportet admirari de sapientia creationis...”1. f. 41-46 : IOHANNES MESUE, Grabadin medicinarum particularum. inc. : “Sanat sonus languor...”. f. 49-51v : GENTILIS DE FULGINEO, De gradibus. f. 52-54v : Commentum super quaestionibus domini Gregorii. inc. : “Gregorius iste priusquam papa fieret uocatur Thealdus...”2. Origine : italienne, plusieurs écritures gothiques de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Mesue imperfectus, in pergameno, diuersarum litterarum, cum tabulis et fundello, incipit In nomine dei misericordis (n° 211). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Medicine Joannis Nazareni filii Mesue. Ex membranis in tabulis (3954, 49, 14; éd. 216, 5).

1 Cet incipit ne figure pas dans L. THORNDIKE et P. KIBRE. 2 Cet incipit ne figure pas dans L. THORNDIKE et P. KIBRE.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

396

CHAPITRE 2

1481 : [BSec, 4 c Spal] Pratica Mesue. Ex membranis in tabulis fractis (3952, 208v, 1). 1518 : [BPS, 1 c Spal] Mesue Practica in medicinis. Ex membranis in tabulis (3955, 74, 16). 1533 : [BPS, 1 c Spal] Mesue Pratica in medicinis. Ex membranis in tabulis finiens in 2a carta exi ... n° 33 (3951, 44, 22)1. 1550 : [BPS, 11 c 6 P] N° 1776. Iohannes Mesue pratica medicinalis. Item Gentilis liber qui Speculatio de gradibus inscribitur. Ex membranis in tabulis (3968, 49v, 12-14).

Vat. lat. 4461 Parch., XIIIe s., 88 ff. (f. 46v blanc), 2 col., 360 u 256 mm. f. 1 : et// f. 1-46 : PAULUS AEGINENSIS, Epitomae medicae liber. inc. : “Quemadmodum plantarum...”. f. 47-88v : Medicamenta. Origine : italienne, grosse écriture régulière (3 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Pauli medici de curacione, in pergameno, bona littera grossa, cum tabullis [sic] et fundello, incipit Quemadmodum planctarum [sic] (n° 212). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Paulus medicus de egrotatione totius corporis (3954, 49, 10; éd. 216, 1). 1481 : [BComm, 2° BD] Paulus de cura aegritudine totius corporis. Ex membranis in rubeo [add. marg. “563”] (3952, 38v, 12-13). 1518 : [BMP, 2° BD] Paulus de cura egritudinum totius corporis. Ex membranis in rubro (3955, 17, 6). 1533 : [BMP, 2° BD] Paulus de cura egritudinum. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine et (3951, 14, 6). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 613. Paulus de curatione egritudinum Totius corporis partium. Item Tractatus in medicina sine nomine autoris. Ex membranis in rubro (3967, 43, 22-23). Bibliographie : THORNDIKE et KIBRE, col. 1190 (brève mention). vat. lat. 44604467

Vat. lat. 4466 Parch., XIVe s., 169 ff. + 2 ff. blancs (f. 28v et 56v blancs), 2 col., 410 u 265 mm. f. 1 : potest// 1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 33 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4460-4467

397

f. 1-169v : MUNDINUS DE FOROIULIENSIS, Commentarii in Hippocratem et in Galenum. inc. : “Omnis qui...”. (f. 1-56 : Commentarius in Hippocratem; f. 57-169v : Commentarius in Galenum). Origine : italienne, écritures gothiques ou cursives, plusieurs mains (f. 1-28; f. 2956; f. 57-156; f. 157-169). Possesseurs : le médecin florentin Dino del Garbo († 1410)1, d’après la note de contrôle en douane au bas du f. 1 : “Dominus Dinus de Florentia XIIII nouembris anno 1400 indictione octaua. Zalotus ss.”2; le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Scriptum Mundini, in pergameno, diuersarum litterarum, cum aseribus [sic] discopertis, incipit Omnes qui (n° 193). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Scriptum Mundini. Ex membranis in tabulis (3954, 49, 1; éd. 215, 32). 1481 : [BSec, 4 c Spal] Scriptum super pronostica Hippocratis et in techni. Ex membranis in tabulis (3952, 208, 27-28). 1518 : [BPS, 2 c Spal] Mundini Scriptum in medicinis et alii tractatus et scriptum super pronostica Hippocratis et super Techni Galeni. Ex membranis in tabulis (3955, 74v, 25-26). 1533 : [BPS, 2 c Spal] Scriptum Mondini in Medicina. Ex membranis in tabulis finiens in prima carta potest ... n° 68 (3951, 46, 14)3. 1550 : [BPS, 12 c 6 P] N° 1823. Magistri Mundini Scriptum super pronostica Hippocratis. Eiusdem Scriptum super librum Tegni Galeni. Ex membranis in tabulis (3968, 53, 13-14). Bibliographie : KIBRE, Hippocrates latinus, VII, 285 et 288 (qui a daté l’oeuvre, ou le ms, de 1317).

Vat. lat. 4467 Parch., XIVe s., 59 ff. (f. 32v blanc), 2 col., 342 u 225 mm. Au f. 1, initiale historiée sur fond or et bleu (deux chirurgiens opérant la tête d’un malade) se prolongeant dans la marge gauche par un bandeau orné de différents animaux (oiseau, chien, coq); dans le cours du texte, nombreux dessins en couleurs représentant des instruments de chirurgie (pinces, crochets, ciseaux, etc.). 1 Egalement possesseur du ms Vat. lat. 2164, visé par Zalotus (cf. supra, p. 276 n. 2). 2 Le ms Vat. lat. 4466 n’est cité dans aucune des deux études consacrées au terme

“conduxit” par L. GARGAN, L’enigmatico “conduxit”. Libri e dogana a Padova fra Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 16 (1983), 1-41 et Nuovi codici “condotti” a Padova nel Tre e Quattrocento, in Quad. Storia Univ. Padova, 22-23 (1989-1990), 1-57. 3 En 1518, la description du ms correspond en fait à l’article 67 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

398

CHAPITRE 2

f. 1 : exercitatus// f. 1-32 : ALBUCASIS, Chirurgia (tr. lat. Gerardi Cremonensis). inc. : “Postquam compleui...”. f. 33-59v : GALENUS, De interioribus passionibus (tr. lat.). Origine : italienne (Rome, d’après la souscription du second copiste), deux écritures gothiques (f. 1-32 et 33-59v). Le copiste des f. 1-32 note une invocation rubriquée au f. 32 : “Finito libro referamus gratia Christo Qui scripsit scribat semper cum Domino uiuat”. le copiste des f. 33-59, le romain Leonardo, signe au f. 59v : “Finito libro sit laus et gratia Christo Qui scripsit scribat semper cum domino uiuat Leonardus uocatur a Christo benedicatur Explicit liber interiorum a Galieno compositum”. et après une ligne festonnée : “Signum predicti Leonardi romani scriptoris”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et en 1550, dans tous les inventaires1. 1443 : Cirogia [sic] Abucasis, in pergameno, bona littera, cohopertus uiride antiquo, incipit Postquam compleui (n° 222). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Chyrugia [sic] Albocasis. Ex membranis in gilbo (3954, 48v, 7; éd. 215, 3). 1481 : [BComm, 2° BD] Chirurgia Albucchasis [sic] et Galenus de interioribus. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “560”] (3952, 38v, 22-23). 1518 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Albuchasis et Galenus de interioribus. Ex membranis in rubro (3955, 17, 12). 1533 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Albuchasis. Ex membranis in rubro in fine .I. pagine exercitatus (3951, 14, 13). Bibliographie : KIBRE, Further Addenda, 96.

Vat. lat. 4468 Parch., XIVe s., 79 ff., 2 col., 415 u 260 mm. Au f. 1ra, initiale historiée sur fond or et bleu (le maître enseignant son élève), se prolongeant dans la marge de gauche par un filet à feuilles d’acanthes et pastilles d’or. f. 1 : op// f. 1-79v : GUILLELMUS DE SALICETO, Chirurgia. 1 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 18*” (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4467-4469

399

inc. : “Propositum est...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Le copiste, Bouerutius, a signé à la fin du texte : “Qui scripsit scribat semper cum Domino uiuat. Amen Viuat in coelis Bouerutius onmine [sic] felix. Amen”. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Cirugia [sic] Gulielmi, in pergameno, bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Propositum est (n° 214). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Chirugia [sic] Guilelmi. Ex membranis in tabulis (3954, 49, 23; éd. 216, 14). 1481 : [BComm, 2° BD] Chirurgia Ranaldi [ce mot barré] Guillelmi. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “561”] (3952, 38v, 20-21). 1518 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Guillelmi. Ex membranis in rubro (3955, 17, 11). 1533 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Guillelmi. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine op (3951, 14, 15). 1550 : [BMP, 2° PD] N° 591. Guillielmi Chirurgia. Ex membranis in rubro (3967, 41v, 4). vat. lat. 44674469

Vat. lat. 4469 Papier, XIVe s., 31 ff. (f. 15v-16 et 31v blancs), 308 u 220 mm. f. 1 : ista// f. 1-15 et 17-31 : GUILLELMUS DE SALICETO, Chirurgia. inc. : “Propositum est...”. f. 16v : Medicamenta. Origine : italienne, petite écriture assez régulière. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455 et 1475, dans tous les inventaires. 1443 : Cirogia Galieni [sic], in papiro, non bona littera, cum tabulis discopertis, incipit Propositum est (n° 210). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 4 c Spal] Chirurgia Guilelmi. Ex papyro in tabulis fractis (3952, 208v, 2). 1518 : [BPS, 1 c Spal] De fracturis et percussionibus cum aliis tractatibus in medicina. Ex papiro in tabulis (3955, 74, 19).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

400

CHAPITRE 2

1533 : [BPS, 1 c Spal] De fracturis et percussionibus. Ex papyro in tabulis fractis finiens in prima carta ista ... n° 35 (3951, 45, 4)1. 1550 : [BPS, 12 c 6 P] N° 1801. Guillielmi liber de omnibus egritudinibus et de fracturis et de percussionibus quae fiunt in manifesto corpore a capite usque ad pedes. Ex papiro in tabulis fractis (3968, 52, 3-4).

Vat. lat. 4473 Parch., XIVe s., VI + 64 ff. (f. Iv blanc), 2 col., 250 u 173 mm. f. 1 : capitis// f. I : Medicamenta. f. 1-53 : ROLANDUS PARMENSIS, Chirurgia. inc. : “Medicina equiuocatur...”. f. 53v-64 : De limphis oculorum qui dicitur parelymon. f. 64v : Medicamenta. Origine : italienne, écriture régulière. Possesseurs : le médecin Iohannes de Spello (XIVe s.)2, dont l’ex-libris est au f. I : “Liber magistri Iohannis de Spello”; le ms est décrit, sauf en 1455 et 1550, dans tous les inventaires3. 1443 : Cirogia [sic] magistri Rolandi in pergameno, satis bona littera, cohopertus corio nigro, incipit Medicina equiuocatur (n° 233). 1455 : omis. 1475 : [Libri medicine] Chirugia [sic] Rolandi. Ex membranis in nigro (3954, 48v, 30; éd. 215, 27). 1481 : [BComm, 2° BD] Chirurgia Ranaldi [sic]. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “555”] (3952, 38v, 19). 1518 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Ranaldi [sic]. Ex membranis in rubro (3955, 17, 10). 1533 : [BMP, 2° BD] Chirurgia Rolandi. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine capitis (3951, 14, 10). Bibliographie : THORNDIKE et KIBRE, col. 1394 (brève mention sous la cote erronée : Vat. lat. 4475).

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 35 de cette “capsa”. 2 Egalement possesseur des mss Vat. lat. 2454, 2459 (f. 74a-102) et 4421 et des mss Urb. lat. 234 (XVe s.) et Vat. lat. 4455. 3 Au moment du déménagement, D. Ranaldi a rangé ce ms dans les nouvelles acquisitions et lui a donné une cote avec astérisque : 25* (cf. FOHLEN et PETITMENGIN, 7).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4469-4527

401

Vat. lat. 4521 Papier, XIVe s., VII + 142 ff. (foliotation en chiffres romains; f. Iv, VIII-VIIIv et 142-142v blancs), 2 col. (sauf 1 col. aux f. II-Vv), 288 u 205 mm. Titre au f. I : “Liber Francisci Petracche [sic] poete laureati de remediis utriusque fortune”. f. 1 : uidendi// f. II-III : PETRUS PAULUS VERGERIUS, Vita Francisci Petrarcae. inc. : “Franciscus Petrarcha...”. f. III : Epitaphium Petrarcae. f. V-Vv : Index rubricarum. f. 1-141v : FRANCISCUS PETRARCA, De remediis utriusque fortunae. Origine : italienne, écriture humanistique semi-cursive. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 4 janv. 1476 par Gianfilippo de Lignamine1. 1443 : Liber Francisci Petrarce de remediis utriusque fortune, in papiro, bona littera cursiua, cohopertus corio rubeo, cum clauis, incipit Franciscus Petrarcha (n° 278). 1455 : omis. 1475 : [Franciscus Petrarca] Idem de Remediis vtriusque fortune. Ex papiro in rubeo (3954, 46v, 12; éd. 213, 8). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Franciscus Petrarcha de remediis utriusque fortune. Ex papyro in rubeo (3952, 174, 3-4). 1518 : [BPS, 2 c 1 B] Franciscus Petrarcha de remediis utriusque fortune. Ex papyro in rubro (3955, 61, 12). 1533 : [BPS, 2 c 1 B] Franciscus Petrarcha de remediis utriusque fortune. Ex papyro in rubeo finiens in prima carta uidendi (3951, 51v, 4-5). 1550 : [BPS, 3 arm] N° 2168. Franciscus Petrarcha de remediis utriusque fortunae. Ex membranis in rubro (3968, 74v, 22). Bibliographie : M. VATTASSO, I Codici petrarcheschi della Biblioteca Vaticana, Rome 1908, 38, n° 36 [Studi e Testi, 305]. vat. lat. 44694527

Vat. lat. 4527 Parch., XVe s. (a. 1405), 96 ff. + 1 f. blanc (f. 46v et 95v-96v blancs), 2 col., 295 u 198 mm. f. 94v : tercio ydus martias [sic]// f. 1-95 : FRANCISCUS PETRARCHA, Opera. 1 Texte de la quittance : “Ego Iohannes Philippus de Lignamine S. D. N. familiaris abui [sic] comodo librum Petrarce De remediis utriusque fortuna in carta bambacina a domino Bartolomeo Platina bliotecario [sic] S. D. N. die 4 ianuarii 1476 – Habuit Demetrius” (3964, 5; éd. BERTÒLA, Registri, 6, 1-3, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

402

CHAPITRE 2

(texte) inc. mut. f. 1 : “//secuntur quibus sanitatis...”. (f. 1-25v : Inuectiuae in medicos; f. 25v-26 : Epistula ad Clementem papam V; f. 26v-46 : De sui ipsius et multorum ignorantia; f. 47-81 : Epistula sine titulo; f. 81-87v : Inuectiua contra Gallum; f. 87v-94v : Contra ignaros; f. 94v-95 : Vnde orta est haec lis). (texte) expl. mut. f. 94v : tercio ydus martias [sic]//. Origine : italienne (Florence), petite écriture humanistique cursive. Le copiste, Simone de Allydoxiis, qui était incarcéré à la prison florentine des Stinche1, signe et date au f. 25v : “Clarissimi uiri Francisci Petrace [sic] de Florentia laureati in obiurgantem medicum inuectiuarum liber quartus et ultimus explicit, completus et scriptus die quarto iulii M° IIII° V per me Simonem de Allydoxiis in carceribus Stincarum communis Florentie”, et au f. 81 : “Francisci Petrace [sic] uiri clarissimi poete laureati ciuis Florentini liber sine nomine [ces deux mots barrés, cancellés par “ua – cat” et corrigés en marge : “inuectiue contra Gallum innominatum ad Vgutionem de Thiario decretorum doctorem apostolice sedis nuncium”] explicit in carceribus Stincharum per Symonem de Allydoxiis sriptus millesimo ut supra [add. marg. : “Kalendis Martis”]. Possesseur : au f. 81, cote ancienne : “382”2; le ms est décrit, sauf en 1518 et 1533, dans tous les inventaires; il a été emprunté le 17 juill. 1486 par Iacopo de Questenberg pour Francisco de Roias, ambassadeur du roi d’Espagne († 1533)3. 1443 : Petrarce Inuectiua in medicos et alia opuscula, cohopertus corio rubeo, bona littera, in pergameno, finit sic Tercius idus Marcii (n° 162)4. 1 Entre 1444 et 1467, plusieurs volumes ont été copiés à la prison des Stinche : les mss Pavia, Bibl. Univ. 249, f. 120 (“expletus di 27 augusti 1444 in carceribus Stincarum [per Franciscum Pauli Piccardi]”; cf. Colopohons de manuscrits, II, n° 4339), Firenze, Bibl. Ricc. 1133, f. 36v (“Ex Stinchis Florentie XXII Iunii MCCCCLI Ap. Mar. dilecta”; cf. Codici latini del Petrarca nelle biblioteche fiorentini, Florence 1991, 392, n° 248), Firenze, Bibl. Ricc. 1543, f. 27v et 39v (“Scritto per me Scharsella nelle Stinche. 1453”; cf. Colopohons de manuscrits, V, n° 16956), Firenze, Bibl. Naz. Centr., II. III. 67, f. 316 (“Finito el libro De uiris ilustribus hedito [sic] et composto per lo excellentissimo huomo Messer Francesco Petrarcha, scripto nelle Stinche addi V di Agosto 1456”; cf. Codici latini del Petrarca nelle biblioteche fiorentini, 258, n° 199) et Firenze, Bibl. Naz. Centr., Pal. 513, f. 1 (“Questo libro e di me Filippo di Ghiudetto Ghiudetti del popolo di s. Felicità di Firenze il quale mi feci ischrevere da Georgio Giovanni di Ghuccio il quale era nelle stinche et chostommi lire 6 la penna solo et chosi lo paghai quasti di 8 daprile 1467”; cf. Colopohons de manuscrits, II, n° 5059). 2 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 2306, 4032, 4153, 4450 et 4741 portent également une cote en chiffres arabes. 3 Texte de la quittance : “Ego Iacobus Vernirodensis accepi a domino Iohanne de Venetiis librum Invectivarum Francisci Petrarce ex membranis in rubeo, nomine domini Francisci de Roias, oratoris regis Hispanie, di XVIIa Iulii 1486” (3966, 43; éd. BERTÒLA, Registri, 79, 16-18, a identifié le rédacteur de la quittance mais non le ms). 4 L’inventaire donne l’explicit (qui est en fait celui de l’avant-dernier texte) parce que le texte est mutilé au début (les passages manquants ont été ultérieurement copiés dans la marge droite du f. 1).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4257-4529

403

1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen mediocris forme ex pergameno cum 4or serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Tractatus Francisci Patrarche [sic] ad Iohannem contra invidos dectractores (n° 742). 1475 : [Franciscus Petrarcha] Idem contra ignaros et inuidos. Ex membranis in rubeo (3954, 46v, 9; éd. 213, 5). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Franciscus Petrarcha contra inuidos reprehensores et alios quosdam eiusdem inuectiuae. Ex membranis in rubeo [add. marg. : “deest”] (3952, 174, 5-6). 1518 : omis. 1533 : omis. 1550 : [BPS, 2° P] N° 993. Francisci Petrarchae libri IIIIor in obiurgantem medicum. Idem de ignorantia sui et alterius. //f. 8// Eiusdem liber sine nomine. Eiusdem liber in carceribus Stinchorum1. Eiusdem inuectiua in quendam Gallum innominatum sed in dignitate positum. Idem contra ignaros atque inuidos reprehensores ad Ioannem de Certaldo. Eiusdem Carmina super quibus orta fuit superior lis. Ex membranis in rubro (3968, 7, 22-23/7v, 1-7). Bibliographie : M. VATTASSO, I Codici petrarcheschi della Biblioteca Vaticana, Rome 1908, 4142, n° 42; Francesco Petrarca, Invectiva contra medicum, éd. P. G. RICCI, Rome 1950, 12-13 [Storia e Letteratura, 32]; MANFREDI, 462-463. vat. lat. 42574529

Vat. lat. 4529 Parch.,

XIVe

s., 94 ff., 2 col., 218 u 156 mm.

f. 1 : de// f. 1- 94v : FRANCISCUS PETRARCA, De uita solitaria. (praef.) inc. : “Paucos homines...”. Origine : italienne, écriture gothique de type “bononiensis”. Possesseur : le ms est décrit dans tous les inventaires. 1443 : Petrarcha de uita solitaria, in pergameno, bona littera, cohopertus rubeo, incipit Paucos homines (n° 163). 1455 : [In secundo armario a sinistra] Item unum volumen parve forme ex pergameno cum duabus serraturis, copertum coreo rubeo, nuncupatum Patrarcha de vita solitaria (n° 737). 1475 : [Franciscus Petrarca] Idem de vita solitaria. Ex membranis in pauonazio (3954, 46v, 8; éd. 213, 3). 1481 : [BSec, 2 c 1 B] Franciscus Petrarcha de uita solitaria. Ex membranis in rubeo (3952, 174, 1). 1 En rédigeant cet article, Ruano a confondu la souscription du copiste avec le titre d’une oeuvre.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

404

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 2° B] Franciscus Petrarcha de uita solitaria. Ex membranis in rubro (3955, 48v, 10). 1533 : [BPS, 2° B] Franciscus Petrarca de uita solitaria. Ex membranis in rubeo in fine .I. pagine de (3951, 23, 7). 1550 : [BPS, 2° P] N° 1037. Franciscus Petrarcha de uita solitaria. Ex membranis in rubro (3968, 9v, 16). Bibliographie : M. VATTASSO, I Codici petrarcheschi della Biblioteca Vaticana, Rome 1908, 43, n° 44; MANFREDI, 459.

Vat. lat. 4741 Parch., 22 ff. (f. 12v blanc). Recueil de deux parties : 1) f. 1-12 : XIVe s. (ca. 1350), 247 u 165 mm., 2 col.; 2) f. 13-22 : XVe s. 250 u 75 mm1. 1 — f. 1-11v : LATINUS DE MALABRANCA, Caerimoniale Pontificale Romanum (cap. 48-53, 55, 59 et 61). titre : “Incipit rubrica de ceremoniis seruandis quando episcopus sollempniter celebrat secundum ordinarium romanae ecclesiae”. inc. : “Quando episcopus cardinalis...”. f. 11v-12 : Ordo ad consecrandum altare. titre : “Ordo ad consecrandum altare per se solum quando ecclesia non est consecranda. inc. : “In primis ueniat episcopus...”. 2 — f. 13-22v : Ordo Romanae Ecclesiae ad sepeliendum papam. titre : “Ordo romane ecclesie ad sepeliendum papam, episcopos, presbyteros et diaconos cardinales defunctos”. inc. : “Et est sciendum...”. Origine : italienne, deux écritures gothiques (f. 1-12; f. 13-23v). Possesseur : la première partie du ms, qui porte en haut du f. 1 une cote ancienne : “448”2, omise en 1455 et classée en 1481 avec les “petits livres”3, est décrite seulement dans les inventaire de 1443, 1475 et 1550. 1443 : Libellus de diuersis ordinacionibus ecclesiasticis, in pergameno, satis bona littera, 40 cartarum, cohopertus carta peccudina, incipit Quando Episcopus Cardinalis (n° 277). 1455 : omis. 1475 : [Rationalia diuinorum officiorum] Pontificale. Ex membranis sine tabulis (3954, 9, 30; éd. 173, 25). 1 La seconde partie porte les armes du cardinal Jean Jouffroy († 1449) : d’or à l’aigle de gueules. 2 Les mss Vat. lat. 161, 1931, 2066, 2209, 2306, 4032, 4153, 4450 et 4527 portent

également une cote en chiffres arabes. 3 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la Bibliothèque Vaticane).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4529-4769

405

1550 : [BPS, 3 c 2 P] N° 1333. Rubrica de ceremoniis seruandis. Ex membranis sine tegmine (3968, 23, 6)1. Bibliographie : P. SALMON, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane, III, Vatican 1970, 124, n° 420; M. DYKMANS, Le cérémonial papal de la fin du Moyen Age à la Renaissance, I, Bruxelles — Rome 1977, 82-83 et 219 (d’après lequel il existe seulement dix-sept exemplaires de ce texte, tous anonymes sauf le ms Vat. lat. 630); EHRENSBERGER, Libri liturgici, 552-553.

Vat. lat. 4768 Parch., XVe s., IV + 166 ff. + 2 ff. blancs, 341 u 238 mm. f. 1 : me[um]// f. 1-166 : Missale uotiuum. Origine : italienne, écriture gothique ronde. Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Missale unum, in pergameno, satis bona littera, sine epistolis et euangeliis, cum tabulis discopertis (n° 284) 1455 : omis. 1475 : [Rationalia divinorum officiorum] Diuinum officium. Ex membranis in tabulis (3954, 9, 21; éd. 173, 18). 1481 : [BSec, 2 c Spal] Missale incompletum. Ex membranis in rubeo (3952, 188, 12). 1518 : [BPS, 2 c 6 B] Missale incompletum. Ex membranis in rubeo (3955, 72, 6). 1533 : [BPS, 2 c 6 B] Missale incompletum. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta meum... n° 5 (3951, 65v, 15)2. 1550 : [BPS, 3 c 2 P] N° 1289. Missale incompletum [corr. interl. : “Missa aliquot uotiua”]. Ex membranis in rubeo (3968, 21v, 9). Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 485-487 (description détaillée sous la rubrique “Missale uotiuum”). vat. lat. 45294769

Vat. lat. 4769 XIVe

Parch., s., 59 ff. + 1 f. blanc (f. 59v blanc), 370 u 242 mm. Nombreuses initiales ornées. f. 1 : facit// f. 1-59 : Missale. inc. : “Paratus...”. 1 La description de Ruano correspond tout à fait au titre du ms. 2 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 5 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

406

CHAPITRE 2

Origine : italienne, grosse écriture gothique (10 mm.). Possesseur : le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Liber de modo celebrandi missam, in pergameno, optima littera grossa, cohopertus pano sirico antiquissimo, incipit Paratus (n° 78). 1455 : omis. 1475 : [Rationalia diuinorum officiorum] Paratus sacerdos cum intrat ad altare. Ex membranis in rubeo (3954, 9, 8-9; éd. 173, 4). 1481 : [BSec, 2 c Spal] Diuinum officium seruandum in missa. Ex membranis in rubeo (3952, 201, 14-15). 1518 : [BPS, 2 c 6 B] Diuinum officium. Ex membranis in rubro (3955, 72, 2). 1533 : [BPS, 2 c 6 B] Diuinum officium. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta facit ... n° 1 (3951, 65v, 17)1. 1550 : [BPS, 3 c 2 P] N° 1286. Diuinum officium [corr. en : “Missa”] . Ex membranis in rubro (3968, 21v, 3). Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 510; P. SALMON, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane, II, Vatican 1969, 156, n° 400.

Vat. lat. 4770 Parch., XIe s., 254 ff., 345 u 270 mm. Le f. 1 est à replacer après le f. 254, ce qui justifie l’indication “sine principio” de 1443 et “incompletum” de 1481 et 1518. f. 2 : porrige// f. 2-254 et 1 : Missale benedictinum. inc. : “[In illo tempore] Pastores loquebantur...”. Origine : italienne, écriture caroline. Possesseurs : le monastère San Bartolomeo di Musiano (dioc. de Bologne); le ms est décrit, sauf en 1455, dans tous les inventaires. 1443 : Missale unum, magnum in pergameno, antiquissimum, littera antiqua, sine principio, cohopertum corio nigro, incipit Pastores loquebantur (n° 283). 1455 : omis. 1475 : [Rationalia diuinorum officiorum] Diuinum officium. Ex membranis in nigro (3954, 9, 18; éd. 173, 14). 1481 : [BSec, 2 c Spal] Missale incompletum. Ex membranis in rubeo (3952, 201, 12). 1518 : [BPS, 2 c 6 B] 5. Missale incompletum. Ex membranis in rubro (3955, 72, 6).

1 En 1518, la description du ms correspond bien à l’article 1 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 4769-4799

407

1533 : [BPS, 2 c 6 B] Missale. Ex membranis in rubeo finiens in prima carta Ioannis .... n° 10 (3951, 65v, 10). 1550 : [BPS, 1 c 2 P] N° 1292. Missale antiquo. Ex membranis in rubro (3968, 22, 4) Bibliographie : EHRENSBERGER, Libri liturgici, 446-447; P. SALMON, Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane, II, Vatican 1969, 156, n° 401.

Vat. lat. 4799 vat. lat. 47694799

Papier (sauf f. 1, 14, 15, 36, 37, 58, 59, 80, 81, 102, 103, 124, 125, 146, 147, 168, 169, 190, 191, 212, 213, 220, 221, 224, 225, 236, 237 et [249] en parch.), XIVe s., 248 ff. + 1 f. blanc (+ f. 237bis et 240bis; f. 186v-190v, 212v et 239v-248v blancs), 2 col. sauf f. 228v-240, 220 u 150 mm. Recueil de trois parties probablement reliées ensemble après 1550 : 1) f. 1-190; 2) f. 191-212; 3) f. 213-[249]. f. 1 : ma// 1 — f. 1-186 : Commentarius in decem praeceptis (hispanice). inc. : “Lo primer mandamento...”. 2 — f. 191-192 : De miseria peccatoris. inc. : “Homo qui ex anima rationali...”. 3 — f. 213-228 : Lexicon latino-hispanicum. f. 229v : De uita coenobita. f. 234v-235 : De septem donis Spiritus. f. 235-237 : Dicta tredecimorum monachorum. f. 237-237bis : Dicta nouem Alberti archiepiscopi Coloniensis. f. 237bisv-238 : Supplicatio contra inimicos. f. 238v-240 : Orationes et Praeces. Origine : espagnole, écriture gothique régulière. Possesseur : la première partie du ms omise en 1455 et 1475 et classée en 1481 avec les “petits livres”1, est décrite seulement en 1443, 1518, 1533 et 1550. 1443 : Quidam liber in galico, in papiro, modici ualoris, et incipit Lo primer commandamento [sic] (n° 100). 1518 : [BPS, 4 c Spal] Liber praeceptorum legis in lingua Gallica. Ex papiro in chartis (3955, 76v, 34). 1533 : [BPS, 4 c Spal] Liber preceptorum legis in lingua Gallica. Ex membranis in coiro finiens in prima carta ma ... n° 53 (3951, 47v, 13-14)2. 1550 : [BPS, 2 c 4 B] N° 1603. Liber preceptorum legis in lingua Cathalana scriptus. Item libellus de ordine missae. Ex papyro in pargameno (3968, 36v, 17-18). 1 Sur le classement des manuscrits de petit format, cf. supra, Iº Partie, chap. 7 (Dans la

Bibliothèque Vaticane). 2 L’erreur pour le support provient des cahiers mixtes (parch. et papier); en 1518, le volume correspond en fait à l’article 50 de cette “capsa”.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

408

CHAPITRE 2

Vat. lat. 5367 Parch., 93 ff., 193 u 132 mm. Recueil de deux parties : 1) f. 1-50 : XIIe s., 2 col.; 2) f. 55-93 : XIIIe s. f. 1 : reparari// 1 — f. 1-48v : ISAAC ISRAELITA, Dietae uniuersales (cum capitulis). (texte) inc. : “Quod in primis coegit...”. f. 48v-50v : Medicamenta. 2 — f. 51-54v : Calendarium. f. 55-75 : ALBERICUS MEDIOLANENSIS, Praefatio. inc. : “Cum fratribus adolescentioribus nostri...”. f. 75-77v : De generibus et naturis lapidum. inc. : “Adamantes...”. f. 77v-90v : Prologus in libro lapidis. inc. : “Desideranti tibi scribi a me...”. f. 90v-91 : OVIDIUS (Ps.), De medicamine aurium. f. 91-93v : titre : Compositio orologii. inc. : “In nomine domini. Dessico nuces ligni...”. Origine : Italie septentrionale, écriture première partie gothique, seconde partie écriture de transition. Possesseurs : le ms, emprunté le 4 nov. 1443 par le médecin Nicolas d’Assise, a disparu après la mort du pape; acquis par Aldo Manuzio († 1597)1, il est entré à la Bibliothèque Vaticane en 1616. 1443 : Ysaac uniuersalium dietarum, in pergameno, mala littera, cum tabulis discopertis, incipit Quod imprimis coegit [note marg. : “Habuit magister Nicolaus de Asisio die 4 nouembris 1443”] (n° 207). vat. lat. 5367 bibl. med.laurenz. , med. pal. 143

FIRENZE Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Parch., XVe s. (ap. 1426), IV + 102 ff. + 4 ff. blancs (f. I-IVv et 1r blancs), 360 u 274 mm. Outre les miniatures représentant Jerôme (f. 1v), Athanase (f. 2), Augustin (f. 101v) et de nouveau Jérôme (f. 102), et Jean de Montchenu offrant son oeuvre à s. Antoine (f. 100v), la Vita est composée de plusieurs miniatures (deux cents au total) accompagnées chacune d’un texte de quelques lignes. f. 1v-102 : Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca).

1 Il est décrit dans l’inventaire de sa bibliothèque : “Isaaci Arabici de naturis ciborum” (Vat. lat. 7121, 2, 14).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VAT. LAT. 5367 - BIBL. MED.-LAURENZ., MED. PAL. 143

409

Origine : italienne, grosse écriture régulière (4 mm.). Le volume est une copie du ms La Valette, Malta Publ. Libr. (a. 1426)1 dont il est une reproduction très conforme y compris pour la foliotation et le colophon du f. 102v reprend celui du modèle (à part quelques différences indiquées en italiques) : “In presenti libro continentur figuraliter sub breuibus uita et acta sanctissimi Anthonii abbatis et Heremite patroni nostri uidelicet a natiuitate usque ad mortem seu ad ultimam eiusdem sepulturam et ultra, prout iacent in quodam magno panno lineo, quem compilauit et extraxit de legendis et uita eiusdem sancti frater Iohannes Marcellarii quondam sacrista huius monasterii sancti Anthonii Viennensis, quem depingi et describi fecit uenerabilis dominus et religiosus uir frater Iohannes de Montecanuto cellerarius dicti monasterii et preceptor Ranuersi”. Possesseurs : Jean de Montchenu, cellerier du monastère Saint-Antoine de Vienne (cf. supra, Origine), qui a ensuite donné le volume au pape Eugène IV d’après la mention ajoutée à la fin du colophon : “pro dando Sanctissimo et beatissimo domino nostro pape Eugenio quarto”; le ms, est décrit, sauf en 1455, dans les inventaires jusqu’en 1518; il a été emprunté le 14 oct. 1482 par le pape Sixte IV († 1484)2; disparu de la Bibliothèque Vaticane au moment du sac de Rome en 1527, il a été acquis par la Bibliothèque Laurentienne en 1783. 1443 : Liber in quo est legenda sancti Antonii istoriata, littera grossa optima, in pergameno, cohopertus sirico pauonacio, cum clausuris magnis argenteis desuper aureatis (n° 172). 1455 : omis. 1475 : [Libri ecclesiastici] Vita Antonii Abbatis cum figuris. Ex membranis in serico cum duabus serraturis (3954, 31v, 3-4; éd. 193, 5-6). 1481 : [BSec, 1 arm] Vita B. Antonii cum figuris et serraturis duabus. Ex membranis in serico pauonatio (3952, 125v, 28-29).

1 Le colophon du ms de La Valette (f. 102v) est plus complet que celui du ms de Flo-

rence : “In presenti libro continentur figuraliter sub breuibus uita et acta sanctissimi Antonii abbatis et Heremite patroni nostri uidelicet a natiuitate usque ad mortem seu ad ultimam sepulturam eiusdem et ultra, prout iacent in quodam magno panno lineo, quem compilauit et extraxit de legendis et uita eiusdem sancti frater Iohannes Marcellarii quondam sacrista huius monasterii sancti Anthonii Viennensis, quem depingi et describi fecit Guigo Roberti de Tollino tunc prior claustralis dicti monasterii et preceptor sancte Crucis et donauit ecclesie dicti monasterii sub pacto quod nunquam extrahatur de ecclesia. Orate pro eis si placet. Anime ipsorum et anime omnium fidelium defunctorum per misericordiam dei requiescant in pace. Amen. Et fuit completus die XIIII mensis aprilis anno domini CCCCXXVI. Magister Robinus Fornerii de Auinione pingit et Petrus Petri de Istrio scripsit” (éd. S. COCKERELL, op. cit. infra, 60). Guigue Robert a été grand-prieur de 1404 à 1430. 2 Texte de la quittance : “Die XIIII octobris 1482. Habuit idem S. D. N. ex primo armario vitam sancti Anthonii figuratam ex membranis in serico selestrino [sic] cum duabus seraturis argenteis, deferens per dominum Gregorium N. cubicularium secretum in presentia domini Gleonardi de Sergana – Restituit” (3964, 42v; éd. éd. BERTÒLA, Registri, 39, 2023, n’a pas identifié le ms et le juge perdu après 1518, l’emplacement indiqué par la quittance correspond bien à celui de 1481).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

410

CHAPITRE 2

1518 : [BPS, 1 arm] Liber in quo continentur uita et acta b. Antonii cum figuris. Ex membranis in uiridi cum duabus bucculis argenteis (3955, 78v, 2930). Bibliographie : A. M. BANDINI, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Leopoldino-Laurentianae, III, Florence 1793, col. 378-379; S. C. COCKERELL, Two pictorial lives of St Anthony the Great, in Burlington Magazine, 62 (fév. 1933), 59-66 et planches; Cristoforo Colombo e l’apertura degli spazi, mostra storica-cartografica, Rome 1992, col. 190-192 (description détaillée et édition du colophon); D. DUSCHKE, The translation of St Anthony from the Egyptian desert to the Italian city, in Aevum, 68 (1994), 527-528 et n. 147 (a édité le colophon du ms de Malte et, pour celui du ms de Florence, seulement les dernières lignes, de “uenerabilis dominus...” à “... Eugenio quarto”); L. MEIFFRET, Saint Antoine ermite en Italie (1340-1540), programmes picturaux et de dévotion, Rome 2004, 117 n. 14 (a indiqué par erreur que le ms a été donné par Eugène IV en 1434 à Côme de Medicis) et fig. 33 [= f. 28v], 97 [= f. 60v], 98 [= f. 12v] et 99 [= f. 8v] [Bibliothèque de l’Ecole française de Rome, 329].

Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55 Parch., XVe s. (a. 1441), 9 ff. (f. 7 blanc), 200 u 125 mm. Titres en lettres d’or ou de couleurs aux f. 1-1v. f. 1-6v : CYRIACUS ANCONITANUS, Itinerarium (ad Eugenium papam – a. 1441). (titres sur plusieurs lignes) f. 1 : “B. EVG IIIII / P M /ET / OPTIMO / PRINICPI / EX K A” et f. 1v : “BEATISSIMO. E IIIII / OPTVMO / MAX / QVE / PONTIFICI / EX K A”. (déd. à Cosme l’Ancien) f. 1v : “Hec eadem nostra de orbis lustratione ... atque ornatissime Cosme (en vert) FLORENTINAE PRECLARE PATRIAE CIVITATISVE (en rouge) IDIBVS NOVEMBRIS EUVG P ANNO XI (en vert) KYRIACVS IDEM TVVS (ces trois mots barrés”. inc. : “Postquam de rebus...”. f. 7v, 8-8v et 9 : CYRIACUS ANCONITANUS, Carmen et epistula ad Cosmam Mediceum (italice). Origine : italienne, écriture humanistique cursive. Cyriaque d’Ancône a signé et daté au f. 6v en capitales de couleurs alternées rouges et vertes : “B P FLORENTIAE P T ANNO XI DEVOTVS NVMINI MAIESTATIQVE SUAE DICATVS KYRIACVS ANCONITANVS”. Possesseurs : le ms, décrit seulement dans l’inventaire de 1443, a été acquis d’abord par le baron Philippe von Stosch († 1757)1, puis par la Bibliothèque Laurentienne en 1755 (étiquette collée sur le plat supér. de la reliure en parchemin : “FRANCISCVS III IMP AVG ... DONAVIT ANNO M D CC LV”)

1 Sur ce collectionneur, décédé à Florence, cf. R. ENGELMANN, Die Manuskripte des Barons Philipp von Stosch, in Zentralblatt für Bibliothekswesen, 26 (1909), 547-557; plusieurs de ses manuscrits ont été achetés à Florence en 1759 par Clément XIII (1758-1769) et joints au fond Ottoboni latin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

BIBL. MED.-LAURENZ., MED. PAL. 143 - BIBL. RICC. 228

411

1443 : Libellus Ciriaci de barbaris, in pergameno, littera antiquissima, cohopertus sirico blauo, paucarum cartarum, incipit Postquam de rebus (n° 185). Bibliographie : A. M. BANDINI, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Leopoldino-Laurentianae, III, Florence 1793, col. 740-744 (description très détaillée et, col. 743-744, éd. des textes en italien).

Bibl. Ricc. 228 Parch., XIIIe s. (sauf f. 181-248 et 309-311 : XIVe s. et f. 98-99 et 313 : XVe s.), II + 368 ff. + 2 ff. blancs (pas de f. 82-91 par erreur; ff. II-IIv, 2v, 3v-4v, 15-16v, 77v-80v, 94-94v, 99v, 101v, 121v, 178v-180v, 330v, 335v-338v, 348-348v, 367 et 368 blancs), 2 col. (sauf f. 98-99, 117-120, 249-256v, 312-335, 339-347 et 349366v), 353/372 u 265 mm. bibl. med.laurenz. , med. pal. 143 Bibl. Ricc. 228

f. 1 : ueritatis// f. 2 : //in Episcopatu Tusculanense f. 367v : maculam// Recueil composite de textes diplomatiques, parmi lesquels : f. 17-97 (XIIIe s.) : CENCIUS CAMERARIUS, Liber censuum Ecclesiae Romanae (cum additionibus). inc. : “Ecclesie Romane...”. f. 98-99 (XVe s.) : EUGENIUS papa IV, Statuta (Rome, 1434). f. 101-116v (XIIIe s.) : Ordo romanus de consuetudinibus et obseruantiis in praecipuis sollemnitatibus. f. 117-120 (XIIIe s.) : Qualiter Romanus imperator debet coronari. f. 249-256v (XIIIe s.) : Acta pertinentia ad regnum Hungariae. f. 257-295v (XIIIe s.) : Chronica de Stephano papa V et de Formoso. f. 296-299v (XIIIe s.) : Tractatus de electione summi Pontificis. f. 300-308v (XIIIe s.) : De gestis Gregorii papae IX. f. 309-311v (XIVe s.) : De ciuitate Placentia (a. 1331). f. 312-312v (XVe s.) : Hommagium Iohannis ducis Bituricensis ad Clementem antipapam VII (a. 1391). f. 313-328 (XIIIe s.) : Disputatio inter Ecclesiam Romanam et Graecam. Origine : pour les feuillets du XIIIe s. : italienne, grosse écriture régulière (3 mm.); pour ceux du XIVe s. : italienne, diverses écritures gothiques; pour ceux du XVe s. : française, écriture gothique, ou italienne, écriture cursive. Possesseurs : la bibliothèque pontificale d’Avignon1; le ms, qui a été peut-être 1 Le ms correspond au n° 1881 dans l’inventaire des manuscrits d’Urbain V (1382-1370)

dressé en 1369 : “Item liber intitulatus Liber censuum ecclesie romane, coopertus corio albo, qui incipit in nigro ecclesie, et finit in penultimo folio maculam” (éd. F. EHRLE, Historia Bibliothecae Romanorum Pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis, I, Rome 1890, 421) et au n° 1 de l’inventaire, rédigé en 1411, des livres restés à Avignon après le départ de l’anti-pape Benoit XIII (1394-1423) : “Primus Vnus Liber vocatus Censuale Romane ecclesie

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

412

CHAPITRE 2

emprunté le 9 mars 1524 par Gianandrea Cocodryllus pour Cristoforo Barozzi1, est décrit, sauf en 1518, dans tous les inventaires; disparu au XVIIIe s. des Archives (où il avait été déposé en 1661), il a été acquis par le baron Philippe von Stosch († 1757), dont l’ex-libris est collé au verso du plat supérieur (cf. supra, le ms FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55). 1443 : Censuale romane ecclesie, acta Gregorii undecimi, certa priuilegia ecclesie et quedam alia, in pergameno, bona littera grossa, cohopertus ueluto rubeo, et cum clausuris argenteis, qui sic incipit Ecclesie Romane (n° 152). 1455 : [In sexto armario a dextera] Item unum volumen forme regalis ex pergameno cum quatuor serraturis argenteis deaureatis cum postibus ligni, copertum velluto violato, nuncupatum Liber censuum Ecclesie Romane (n° 574). 1475 : [De registris et censibus] Liber census. Ex membranis in albo (3954, 37v, 1; éd. 200, 31). 1481 : [BSec, 1 c 5 B] Census Romanae ecclesiae et priuilegia quaedam. Ex membranis in albo (3952, 185v, 15-16). 1518 : [BPS, 1 c 6 B] Liber censuum Romanae ecclesiae. Ex membranis in albo (3955, 71, 7 ou 12 : les deux articles sont identiques). 1533 : [CPS, 3 arm] Liber censuum Romane ecclesie. Ex membranis in albo ueritatis (3951, 114, 1 – il s’agit de minutes, le texte est abrégé). 1550 : [BPS, 1 c ad par.] N° 1840. Centii Camerarii censum Romanae ecclesiae liber secundum antiquorum patrum registra et memoralia diuersa. Item Romanorum Pontificum Cronica et de eorumque persecutionibus. Item nomina episcopatum VII quorum episcopi semper assistunt apostolico lateri. Item Eugenii IIII statutum. //f. 55v// Item ordo Romanus consuetudinibus et obseruantiis presbyteri. Item liber de muro, portis, miliaribus, nominibus portarum, arcubus, montibus, termis, palatiis et Theatris Vrbis. Item excerptum de Romanis Pontificibus et Imperatorum priuilegia de regalibus confirmandis Papae. Item ordo Romanus ad benedicendum imperatorem quando coronam accipit. Item quaedam cartulae et iuramenta nonnulorum et instrumenta et priuilegia de federe et pignore et de federe [sic] refutatione. Item cronica de Stephano pape V et de copertus pelle alba et incipit in 2° folio post Rubricas in Episcopatu Tusculanense et finit in penultimo maculam” (éd., avec identification du ms, A. MAIER, Der Katalog des päpstlichen Bibliothek in Avignon vom Jahre 1411, in Arch. Hist. Pont., 1 (1963), 114, réimpr. in A. MAIER, Ausgehendes Mittelalters, III, Rome 1963, 95); ce volume fait exception, car la quasitotalité des livres décrits dans cet inventaire sont arrivés à Rome d’abord dans la bibliothèque du cardinal Scipion Borghese vers 1606-1607, puis en 1891 à la Bibliothèque Vaticane. 1 Texte de la quittance : “Ego Iohannes Andreas Cocodryllus, nomine reverendi patris

domini Christophorii Barottii patroni mei, accepi a custodibus bibliotece palatine Librum Censuum ex membranis in albo extractum ex prima capsa quinti banchi bibliothece parve secrete, di 9 martii 1524 – Restituit (3966, 15; éd. BERTÒLA, Registri, 58, 22-25, n’a pas identifié le ms).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

BIBL. RICC. 228 - BIBL. NAZ. MARC., LAT. I, 80

413

Fermoso [sic] quorum temporibus Francii imperium perdiderunt et specialiter de quibusdam Pontificibus et Imperatoribus. Item Tractatus de Romanorum Pontificum electione. Ex membranis in albo (3968, 55-55v). Bibliographie : P. FABRE, Etude sur le Liber censuum de l’Eglise romaine, Paris 1892, 28-29, description détaillée [Bibl. Ec. Fr. Athènes et Rome, 62]; P. FABRE et L. DUCHESNE, Le Liber censuum de l’église romaine, I, Paris 1910, 28-29; T. SCHMIDT, Die älteste Überlieferung von Censius’ Ordo Romanus, in Quellen und Vorschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, 60 (1980), 513; T. MONTECCHI PALAZZI, Cencius Camerarius et la formation du Liber censuum de 1192, in Mél. Ec. fr. Rome, Moyen-Age, 96 (1984), 52 (simple mention); MANFREDI, 358-359 (a identifié le ms mais le rapproche en 1481 d’un article voisin, relié “in tabulis” et qui ne peut convenir); FOHLEN et PETITMENGIN, 88 (n’ont pas identifié le ms).

NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38 Papier., XVe s. (fin), III + 218 ff. + 1 f. blanc. Au f. 1, miniature représentant l’auteur offrant son ouvrage au pape, vêtu d’une robe violette, d’un manteau blanc et coiffé de la tiare1. f. 1-217v : SENATOR DE MELLO, De uero Romano imperio Celeidos libri XV2. (prol.) inc. : “Complures ex maioribus nostris…”. (texte) inc. : “Romanum Imperio supero de sanguine testo…”. Origine : italienne, écriture humanistique. Le volume a probablement été copié entre 1443 et 1447. Possesseurs : le ms, exemplaire de présentation, a été acquis par Eugène IV entre 1443 et la mort de l’auteur (1445); il a passé ensuite dans la bibliothèque Albani puis, au début du XIXe s., dans la Bibliothèque Nationale de Naples. Bibliographie : KRISTELLER, Iter italicum, I, 401. Bibl. Ricc. 228 bibl. naz. marc., lat. i, 80

VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957) Parch., XVe s., 487 ff., 132 u 93 mm. f. 2-7 : Breuiarium romanum. f. 8-17 : Rubricae. f. 18-487 : Breuiarium secundum consuetudines Romanae curiae. Origine : italienne, écriture gothique.

1 Mes remerciements à la d.ssa Maria Rosaria Grizzuti pour la description détaillée de la miniature et les renseignements sur l’histoire du volume. 2 Le même texte figure dans les mss Berlin, Staatsbibl. zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz, lat. 2° 579 (XVe s.), f. 1-144 et lat. 4° 615 (XVe s.), f. 1-222v (Cf. KRISTELLER, Iter italicum, III, 475a et 478b).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

414

CHAPITRE 2

Possesseurs : omis en 1455 et 1475, le ms est décrit seulement en 1481 et 1518; probablement disparu après le sac de Rome, il porte au f. 286 une note : “Eugenii IIII”, et se trouve depuis au moins le XVIe s. à Venise où il a passé entre plusieurs mains : Lazarus de Asulo, qui l’a légué à Angelo Lippomano, d’après la note du f. 487 : “Hoc breuiarium fuit Eugeni 4i, multi autem nostrorum patrum eundem possiderunt, nunc uero michi domino Angelo Lippomano largitus fuit et ipsum pro maxima deuotione ob ipsius antiquitatem et pulchritudinem teneo, quem post mortem p. D. Lazari de Asulo habui 1568”; Giacomo Morellli († 1819), qui a noté au f. 1 : “Breviarium sanctissimi D. D. Eugenii Papae IIII. Iacobus Morellius aere suo sibi comparavit Venetiis a. MDCCLXXXII”. 1443 : Breuiarium, pro camera Sanctissimi domini nostri, ualde pulchrum (n° 170). 1455 : omis. 1475 : omis. 1481 : [BSec, 1 arm] 142. Breuiarium miniis decoratum. Ex membranis in rubeo [add. marg. barrée : “deest”] (3952, 125, 19). 1518 : [BPS, 1 arm] Breuiarium. Ex membranis in rubeo (3955, 79v, 21). Bibliographie : G VALENTINELLI, Bibliotheca manuscripta ad S. Marci Venetiarum, I, Venise 1868, 296-297 (sous le n° II. 27).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ANNEXES

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe I

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES L’index rassemble à la fois les données fournies par la I° Partie, chap. 1 (Edition de la liste) et chap. 2 (Edition de l’inventaire) et par la II° partie, chap. 2 (Catalogue des manuscrits subsistants). Certains textes ont été regroupés sous une rubrique collective (BIBLIA, BIBLICA, CONCILIA, CORPUS IURIS CANONICI, CORPUS IURIS CIVILIS, VITAE SANCTORUM); d’autres font l’objet de renvois à partir de plusieurs vedettes matières (ASTROLOGIA, HISTORICI, LITURGICA, MEDICINA, POETAE). I. Les articles de la liste et/ou de l’inventaire ont été traités de deux façons différentes : – les auteurs et les titres, pour lesquels les divergences grammaticales et/ou orthographiques n’ont pas été prises en ligne de compte, sont indiqués sous forme normalisée (auteur en PETITES CAPITALES, titre en italique). – les articles sans nom d’auteur et/ou dont le titre est différent, font l’objet d’un renvoi aux formes normalisées ; certains mots-clefs, non significatifs, ont parfois été omis (Liber, Libellus, Tractatus). II. Lorsque le volume n’a pas été identifié, l’auteur et/ou le titre sont suivis des numéros de la liste (en italique) et/ou de l’inventaire (en romain); pour les articles communs aux deux documents, le numéro de la liste précède celui de l’inventaire, dont il est séparé par le signe “/”. III. Lorsque le volume a été identifié, l’auteur et/ou le titre sont suivis de la cote du ms et du feuillet de départ. IV. Références sont faites selon les cas : – des traducteurs (en PETITES CAPITALES ITALIQUES) aux auteurs traduits et à leurs œuvres, même si ces derniers ne figurent pas indépendamment. – des auteurs et textes à leurs biographes (sous divers titres) ou commentateurs (sous l’abbréviation “comm.”). A Acquisicio Ierusalem : cf. ROBERTUS DE SANCTO REMIGIO, Historia Hierosolymitana Acta pertinentia ad regnum Hungariae : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 249v

Additiones super postilla Nicolai de Lira super Genesi : cf. PAULUS DE SANCTA MARIA, Additiones super postillas Nicolai de Lyra super Genesim ADO VIENNENSIS, Martyrologium : Vat. lat. 377, 1 Adpraecatio de S. Catherina : Vat. lat. 81, II

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

418

ANNEXE I

AESCHINES, Oratio contra Ctesiphontem in Demosthenem (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : n° 305 AEGIDIUS CORBOLIENSIS, De urinis : Vat. lat. 2459, 64 – comm. : cf. GILBERTUS ANGLICUS AEGIDIUS DE FUSCARARIIS, Ordo iudiciarius : Vat. lat. 2661, 64v ALANUS AB INSULIS, De regulis sacrae theologiae : Vat. lat. 4245, 43 ALBERICUS MEDIOLANENSIS, Praefatio : Vat. lat. 5367, 55 ALBERTANUS BRIXIENSIS – De dilectione Dei et proximi : Vat. lat. 993, 17 – De doctrina loquendi et tacendi : Vat. lat. 993, 1 – Liber consolationis et consilii : Vat. lat. 993, 4 – Sermones 5 : Vat. lat. 993, 39 ALBERTINUS MUSSATUS – Argumenta tragoediarum Senecae : Vat. lat. 1641, 1 – Vita et mores Senecae : Vat. lat. 1641, 6 Albertus Alifas, super Sententiis : cf. ROBERTUS HALIFAX, Commentarius in Im et IIm libros Sententiarum ALBERTUS AQUENSIS, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII : Vat. lat. 1999, 1 – cf. aussi Epitaphium Godefridi ducis – Versus de expugnatione Ierusalem ALBERTUS MAGNUS – De sensibus corporis gloriosi : Vat. lat. 4245, 88 – Postillae in duodecim prophetas minores : Vat. lat. 713, 1 – Postillae in Lamentationes Ieremiae et in Baruch : Vat. lat. 713, 117 – Principium biblicum : Vat. lat. 4245, 22 – Quaestio de Christo : Vat. lat. 4245, 24 – Quaestiones theologicae : Vat. lat. 4245, 73 ALBERTUS DE SARTEANO, OFM, Oratio I de Eucharistia sacramento : n° 93 ALBINUS cardinalis, Digesta pauperis scolaris : n° 10 ALBUCASIS, Chirurgia (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : Vat. lat. 4467, 1 ALCABITIUS, Isagogicum astrologicum – comm. : cf. IOHANNES SAXO ALEXANDER HALENSIS, Commentarius in IIm librum Sententiarum : Vat. lat. 703, 1 – table : Vat. lat. 703, 107v

ALEXIS DE GEREGNO seu SEREGNO, OFM, De rebus diuinis : n° 92 Almachanus, Contra mendicantes : cf. GUILLELMUS DE SANCTO AMORE, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae Almansor : cf. RASIS, De re medica ad Almansorem Ambrosius – De proprietatibus animalium : cf. Physiologus seu De naturalibus animalium – Super Beati immaculati : cf. AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Commentarius in Ps. 118 AMBROSIUS MEDIOLANENSIS – Commentarius in Ps. 118 : Vat. lat. 276, 3 – De bono mortis : Vat. lat. 310, 155v – De diuinis sacramentis : Vat. lat. 290, 43 – De ieiunio pastorali : Vat. lat. 290, 50 – De mysteriis : Vat. lat. 290, 45v – De officiis : Vat. lat. 290, 1 – Hexameron : Vat. lat. 270, 1 AMBROSIUS MEDIOLANENSIS (Ps.), Liber pastoralis : cf. GERBERTUS, De informatione episcoporum seu AMBROSIUS MEDIOLANENSIS (Ps.), Liber pastoralis AMBROSIUS TRAVERSARIUS, Praefatio ad Petrum de Lusitania principem : Vat. lat. 402, 1 AMBROSIUS TRAVERSARIUS, trad. : cf. BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.) – EPHRAEMUS SYRUS – IOHANNES CHRYSOSTOMUS – MANUEL CALECAS – PALLADIUS HELENOPOLITANUS ANDREAS BONELLUS DE BARULO, Contrarietates iuris ciuilis Romanorum et iuris Longobardorum : Vat. lat. 2625, 212 ANDREAS DIDACI DE ESCOBAR, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum : Vat. lat. 4067, 1 ANGELUS DE VBALDIS – Lectura in Digestum uetus (extr.) : Vat. lat. 2625, 234 – Recollectae secundae partis Codicis : Vat. lat. 2615, 1 ANSELMUS CANTUARIENSIS – comm. : cf. EADMERUS monachus – Cur Deus homo : Vat. lat. 310, 55; 656, 16v – De azymo et fermentato : Vat. lat. 310, 80 – De conceptu uirginali et originali peccato : Vat. lat. 310, 40; 656, 45

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– De concordia praescientiae et praedestinationis et gratia Dei cum libero arbitrio : Vat. lat. 310, 82; 656, 31 – De fide Trinitatis et de incarnatione Verbi : Vat. lat. 310, 89; 656, 27v – De homine bono et malo : Vat. lat. 310, 148 – De processione Spiritus Sancti contra Graecos : Vat. lat. 310, 72; 656, 49v – De sacramentorum diuersitate : Vat. lat. 310, 81 – Dialogus de casu diaboli : Vat. lat. 656, 39v – Dialogus de libero arbitrio : Vat. lat. 310, 35v; 656, 55v – Dialogus de ueritate : Vat. lat. 310, 30v; 656, 36v – Epistula 17 et Meditatio 11 : Vat. lat. 310, 148v – Liber apologeticus contra Gaunilonem : Vat. lat. 310, 146; 656, 15 – Monologion : Vat. lat. 310, 100; 656, 3 – Proslogion : Vat. lat. 310, 97; 656, 12 – (fragm.) : Vat. lat. 310, 93v ANSELMUS DE ORTO, Tractatus duo : Vat. lat. 1435, 226 Antidotarius abreuiatus secundum Gilbertum : Vat. lat. 2454, 164 ANTONIUS magister, Medicinalia (extr.) : Vat. lat. 2940, 170v ANTONIUS DE PARMA, Quaestiones super Galeni libro de accidenti et morbo : Vat. lat. 4450, 73 ANTONIUS RAUDENSIS, Dialogi in Lactantium : Vat. lat. 227, 5 APULEIUS (Ps.), Asclepius : Vat. lat. 2066, 47 Aristoteles — Filosofia : cf. ARISTOTELES, Metaphysica — Ethicorum [sic] : cf. ARISTOTELES, Ethica noua (tr. lat. Roberti Grosseteste) – Ethicorum [sic] quam transtulit Aretinus : cf. ARISTOTELES, Ethica (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) ARISTOTELES, Opera – comm. : cf. IOHANNES BURIDANUS – Opera uaria (tr. lat. Guillelmi de Moerbeke) — — De anima : Vat. lat. 2085, 137 – comm. : cf. IOHANNES BURIDANUS — — De bona fortuna : Vat. lat. 2085, 275v — — De causis : Vat. lat. 2085, 296 — — De coelo et mundo : Vat. lat. 2085, 173

419

— — De coloribus : Vat. lat. 2085, 278 — — De generatione et corruptione : Vat. lat. 2085, 239 — — De iuuentute et senectute : Vat. lat. 2085, 165 — — De longitudine et breuitate uitae : Vat. lat. 2085, 163 — — De memoria et reminiscentia : Vat. lat. 2085, 268 — — De motu animalium : Vat. lat. 2085, 271 — — De physionomia : Vat. lat. 2085, 305 — — De uegetabilibus et plantis : Vat. lat. 2085, 283v — — De sensu et sensato : Vat. lat. 2085, 260 — — De somno et uigilia : Vat. lat. 2085, 156v — — Metaphysica : Vat. lat. 2085, 1 — — Metheora : Vat. lat. 2085, 205 — — Physica : Vat. lat. 2085, 83 – comm. : cf. IOHANNES BURIDANUS – Quaestiones super quinque libros Physicorum Aristotelis et aliquid sexti — De animalibus – comm. : IOHANNES BURIDANUS — De naturis animalium (tr. lat. Michaelis Scotti) : Vat. lat. 2993, 1 — Ethica (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 3001, 1 — Ethica noua (tr. lat. Roberti Grosseteste) : Vat. lat. 2996, 1 — Problemata : Vat. lat. 2993, 156 ARISTOTELES (Ps.), Secreta secretorum (extr. : De Physiognomia) : n° 15 ARMENGAUDUS BLASIUS, trad. : cf. AVERROES – AVICENNA ARNALDUS DE VILLANOVA, Epistula de dosibus medicinarum : Vat. lat. 2388, 87 ARNALDUS DE VILLANOVA, trad. : cf. AVICENNA

ARNULFUS DE BOERIIS, Speculum monachorum seu BONAVENTURA (Ps.), Carmen de doctrina proficiendi : Vat. lat. 687, 173 Ars sermocinandi : cf. PETRUS DE CAPUA, Alphabetum in arte sermocinandi ASTROLOGIA – Astronomica et Astrologica : Vat. lat. 687, 129 – cf. aussi IOHANNES SAXO – MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA – OMAR DE TIBERIADE

ATHANASIUS (Ps.), Symbolum (fragm.) : Vat. lat. 81, 163

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

420

ANNEXE I

ATHANASIUS ALEXANDRINUS – Vita : cf. IOHANNES TORTELLIUS ATTO PISTORIENSIS, Vita Iohannis Gualberti abbatis Vallisumbrosae : n° 95 Auctoritates bibliae secundum ordinem librorum ipsius biblie que sunt in libro Augustini de ciuitate Dei : Vat. lat. 444, 90v Augustinus – De accedentibus ad graciam, De decem mandatis, De tempore barbarico : cf. QUODVULTEUS, Sermones 3 – Prima feria de paciencia : cf. AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermo (extr.) – Prima pars milleloquii : cf. BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini (pars I) – Secunda pars milleloquii : cf. BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini (pars II) – Sermo de corpore domini, Sermo de Verbis apostoli : cf. AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermones (extr.) – Soliloquia : cf. AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.), Liber Soliloquiorum animae AUGUSTINUS DE ANCONA – Expositio in epistulis canonicis : Vat. lat. 4233, 1 – Summa de ecclesiastica potestate : n° 142 – Vat. lat. 938, 1v – (fragm.) : Vat. lat. 938, 300 – Tractatus super Aue Maria : Vat. lat. 938, 247v – Tractatus super Magnificat : Vat. lat. 938, 279 AUGUSTINUS HIPPONENSIS – Opera (extr.) : cf. Excerpta diuersa quaedam ex Augustini operibus : Vat. lat. 1174, 1 – comm. : cf. BARTHOLOMAEUS DE VRBINO – Aduersus quinque haereses : Vat. lat. 656, 143v – Confessiones : Vat. lat. 450, 206v – Contra Academicos : n° 38 – Contra Faustum manicheum : Vat. lat. 450, 65 – Contra Manicheos : Vat. lat. 502, 45 – De agone Christiano : Vat. lat. 656, 167v – De ciuitate Dei : Vat. lat. 437, 1 – table : Vat. lat. 444, 104 – comm. : cf. Auctoritates bibliae secundum ordinem librorum ipsius biblie que sunt in libro Augustini de ciuitate Dei – ROBERTUS KILWARDBY

– De consensu euangelistarum : Vat. lat. 450, 151v – De correptione et gratia : Vat. lat. 656, 73 – De diuinatione daemonum : Vat. lat. 656, 105 – De doctrina christiana : Vat. lat. 450, 46 – De fide et operibus : Vat. lat. 656, 158 – De genesi ad litteram : Vat. lat. 450, 1 – De immortalitate animae : Vat. lat. 656, 103 – De libero arbitrio : Vat. lat. 656, 87v – De natura et gratia : Vat. lat. 656, 81v – De opere monachorum : Vat. lat. 1037, 131 – De perfectione iustitiae : Vat. lat. 656, 77v – De praedestinatione et gratia : Vat. lat. 656, 112v – De praesentia Dei : Vat. lat. 656, 194v – De sancta uirginitate : Vat. lat. 656, 188v – De symbolo contra Iudaeos, paganos et Arianos : Vat. lat. 417, 174v – De trinitate : Vat. lat. 417, 1 – De uera religione : Vat. lat. 656, 171v – Enarrationes in psalmos LI-LXXXVIII : Vat. lat. 452, 1 – Enchiridion : Vat. lat. 656, 120 – Epistulae (extr.) : Vat. lat. 656, 115 – Expositio symboli : Vat. lat. 417, 165 – Hypomnesticon : Vat. lat. 656, 147v – In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus : Vat. lat. 450, 131 – Retractationes : Vat. lat. 656, 129v – Sermones : Vat. lat. 477, 1 – ad fratres in heremo : Vat. lat. 687, 64 – (extr.) : Vat. lat. 276, 258v; 417, 172; 450, 149; 656, 164, 167 et 197 – Soliloquium : Vat. lat. 656, 181 AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.) – De spiritu et anima : Vat. lat. 4245, 5 – Liber Soliloquiorum animae : Vat. lat. 675, 91 AVERROES – Opera (tr. lat. Bonacosae) — — Colliget : Vat. lat. 2430, 1 — — De tyriaca : Vat. lat. 2430, 74 — — De uenenis: Vat. lat. 2430, 73v – Colliget (tr. lat. Armengaudi Blasii) : Vat. lat. 2432, 1 AVICENNA – Canones (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : n° 203; n° 282 – Vat. lat. 2412, 1 – I

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– – – – –

et V : n° 213 – III (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : Vat. lat. 2415, 4 – table : Vat. lat. 2415, 3 – VI (tr. lat. Gundissalini) : Vat. lat. 2420, 1 – (fragm.) : Vat. lat. 2880, 1 – comm. : cf. Commentarius in 1° capitulo 1ae fen Auicennae canonis – DINUS FLORENTINUS – GENTILIS DE FULGINEO – MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA Cantica (tr. lat. Armengaudi Blasii et prol. Benroisii) : Vat. lat. 2439, 1 De animalibus : Vat. lat. 2420, 45 De pulsibus et urinis (tr. lat. Marsilii de Sancta Sophia) : Vat. lat. 2487, 186 De uiribus cordis (tr. lat. Arnaldi de Villanoua) : Vat. lat. 2417, 1 Expositio nominum arabicorum : Vat lat. 2412, 483

AZO – Brocardica (cum additionibus) : Vat. lat. 2343, 87 – Quaestiones : Vat. lat. 2661, 56

B BALDUS DE VBALDIS, Tractatus de portione canonica : Vat. lat. 2618, 285 BARTHOLOMAEUS BRIXIENSIS – Ordo iudiciarius : Vat. lat. 2589, 132 – Reuisio Tancredi de Bononia ordinis iudiciarii : Vat. lat. 2343, 63 BARTHOLOMAEUS CONSTANTINOPOLITANUS seu PANTALEON (Ps.), Tractatus contra Graecos : Vat. lat. 4065, 1 BARTHOLOMAEUS DE SALICETO, Lectura in Vm Codicis librum : Vat. lat. 2618, 1 BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini (pars I) : n° 12 – (pars II) : n° 1 BARTOLUS DE SAXOFERRATO – Lectura in Infortiatum : Vat. lat. 2596, 1 – Lectura in secundam Digesti noui partem : Vat. lat. 2605, 1 – Tractatus de alimentis : Vat. lat. 2605, 221v – Tractatus de represaliis : Vat. lat. 2589, 57v – Tractatus uarii : Vat. lat. 2625, 136 et passim Basileus, Basilius – cf. BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.) – Ad iuuones : cf. BASILIUS MAGNUS, De utilitate studii in libros gentilium

421

BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.) – Contra Eunomium (tr. lat. Georgii Trapezuntii) : Vat. lat. 299, 4 – De Spiritu Sancto (tr. lat. Georgii Trapezuntii) : Vat. lat. 299, 107v – De uera uirginitate (tr. lat. Ambrosii Trauersarii) : Vat. lat. 402, 166 BASILIUS MAGNUS – De utilitate studii in libros gentilium (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 1807, 50 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – Sermones (tr. lat. Guarini Veronensis) : Vat. lat. 3707, 2 BASILIUS MAGNUS (Ps.) : cf. BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.) BENEDICTUS papa XII – Constitutio de procuratoribus : Vat. lat. 3988, 26v – Constitutiones pro monachis nigris : Vat. lat. 3988, 1 BENEDICTUS antipapa XIII : cf. PETRUS DE LUNA seu BENEDICTUS antipapa XIII BENEDICTUS DE NURSIA, Regula (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 BENEVENUTUS CAMPESANUS, Commentarius in Valerium Maximum : Vat. lat. 1931, 1 BERNARDINUS SENENSIS, Sermo 65 : n° 101 Bernardus – De conscientia : cf. De interiori domo seu De conscientia aedificanda – Epistole ad diuersas personas : cf. BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epistulae BERNARDUS CLARAEVALLENSIS – Vita : cf. GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO et alii – Opera (extr.) : cf. Flores ex Bernardi Claraeuallensis operibus – Apologia ad Guillelmum : Vat. lat. 659, 102 – De consideratione ad Eugenium papam : n° 18 – Vat. lat. 659, 1v – De diligendo Deo : Vat. lat. 659, 49 – De gradibus humilitatis : Vat. lat. 659, 71v – De gratia et libero arbitrio : Vat. lat. 659, 113 – De moribus et officiis episcoporum : Vat. lat. 659, 61 – De praecepto et dispensatione : Vat. lat. 659, 86v – Epistulae : n° 245

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

422

ANNEXE I

– Meditationes : n° 271 – Vat. lat. 310, 151 – Retractatio in tractatum de gradibus humilitatis : Vat. lat. 659, 111 – Sermones : n° 180 – (extr.) : Vat. lat. 677, 159 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS (Ps.), Formula honestae uitae : Vat. lat. 675, 101v BERNARDUS GUIDONIS – Legenda S. Thomae Aquinatis : Vat. lat. 1218, 142 – table : Vat. lat. 1218, 211v – Practica inquisitionis : Vat. lat. 4032, 1 BERNARDUS PAPIENSIS – Casus Decretalium : Vat. lat. 2691, 59 – Summa Decretalium : Vat. lat. 2691, 21 BERNARDUS PARMENSIS, Summa super titulis Decretalium : Vat. lat. 4245, 90 BERNARDUS DE ROSERGIO, Promptuarium ecclesiae : Vat. lat. 1019, 1 BIBLIA – n° 32 – completa : n° 38 – Pars incipiens a parabolis Salomonis : n° 26/n° 349 – Gen. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – PAULUS DE SANCTA MARIA

– Ex. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Leu. : Vat. lat. 61, 2 – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Num. : Vat. lat. 61, 87 – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Deut. : Vat. lat. 61, 195v – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Iosue – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Iud. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Ruth – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Reg. : Vat. lat. 68, 1 – comm. : cf. HIERONYMUS presbyter – NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Paral. : Vat. lat. 68, 197 – comm. : cf. HIERONYMUS presbyter – NICOLAUS DE LYRA – Esdr. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Nehem. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Iudith – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Esth. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Historia Susannae – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Macch. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Libri Salomonis – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA

– Iob – comm. : cf. GREGORIUS MAGNUS – NICOLAUS DE LYRA – THOMAS AQUINAS

– Ps. – comm. : cf. AMBROSIUS MEDIOLANENSIS – AUGUSTINUS HIPPONENSIS – HIERONYMUS presbyter – NICOLAUS DE LYRA – PETRUS LOMBARDUS – Eccle : Vat. lat. 110, 65v – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Cant. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – RUPERTUS TUITIENSIS – Baruch – comm. : cf. ALBERTUS MAGNUS – NICOLAUS DE LYRA – Sapientia – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Eccli. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Isaias – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES – Ier. – comm. : cf. GREGORIUS NAZANZIENUS – NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES

– Ez. – comm. : cf. n° 28 – GREGORIUS MAGNUS – NICOLAUS DE LYRA – ORIGENES

– Dan. – comm. : cf. NICOLAUS DE LYRA – Proph. min. – comm. : cf. ALBERTUS MAGNUS – GUILLELMUS DE MELITONA – HIERONYMUS presbyter – NICOLAUS DE LYRA – Lament. Ier. : Vat. lat. 110, 3 – comm. : cf. ALBERTUS MAGNUS – NICOLAUS DE LYRA – Tob. – comm. cf. NICOLAUS DE LYRA – Prou. – comm. : cf. NICOLAS DE LYRA – Euang. – comm. : cf. Expositiones euangeliorum — — Eu. Luc. – comm. : cf. THOMAS AQUINAS

— — Eu. Ioh. – comm. : cf. THOMAS AQUINAS

– Epp. Pauli – comm. : cf. IOHANNES DE RUPELLA – PETRUS LOMBARDUS – Epp. can. – comm. : cf. AUGUSTINUS DE ANCONA – AUGUSTINUS HIPPONENSIS – BIBLICA, Commentarius in Iacobi epistulis canonicis et Expositio in Iohannis euangelistae epistulam tertiam – NICOLAUS DE LYRA – Apoc. – comm. : cf. IOACHIM DE FLORA BIBLICA – Commentarius in Bibliam : Vat lat. 4245, 70v

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

423

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– Commentarius in decem praeceptis (hispanice) : Vat. lat. 4799, 1 – Commentarius in Iacobi epistulis canonicis : Vat. lat. 4233, 75 – Concordantiae Bibliae : n° 34 – (fragm.) : Vat. lat. 1176, 175v – cf aussi GUILLELMUS DE SANCTO AMORE – NICOLAUS DE HANAPIS – Correctiones super biblia : cf. HIERONYMUS presbyter, Epistulae (extr.) – Expositio in Iohannis euangelistae epistulam tertiam : Vat. lat. 4233, 67 – Expositiones euangeliorum : n° 272 – Flores ex dictis Patrum de uita et laudibus B. Mariae Virginis et S. Iohannis evangelistae : Vat. lat. 675, 103v BOETHIUS – Consolatio philosophiae (cum tr. gr. Maximi Planudis) : Vat. gr. 328, 1 – comm. : cf. NICOLAUS TREVET – De duabus naturis : Vat. lat. 560, 93 – De ebdomadibus : Vat. lat. 560, 68v – De trinitate : Vat. lat. 560, 1 BOLANUS CANDIANUS, trad. : cf. GEORGIUS TRAPEZUNTIUS BONACOSA, trad. : cf. AVERROES BONAGUIDA DE ARETINIS – Consuetudines curiae Romanae : Vat. lat. 2661, 13 – De dispensationibus : Vat. lat. 2661, 10v – Summa introductoria super aduocationis in foro ecclesiastico : Vat. lat. 2661, 1 BONAVENTURA – Commentarius in IIIm librum Sententiarum : Vat. lat. 911, 5 – table : Vat. lat. 911, 1 – Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum : Vat. lat. 914, 1 – Vita Francisci Assisiensis : Vat. lat. 1219, 1 BONAVENTURA (Ps.), Carmen de doctrina proficiendi : cf. ARNULFUS DE BOERIIS, Speculum monachorum Breuiarium – ad omnes materias in iure canonico : cf. PETRUS ILERDENSIS, Breuiarium iuris canonici – pro camera Sanctissimi domini nostri : cf. Breuiarium romanum Breuiarium – romanum : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957), 2 – table : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957), 8

– secundum consuetudines Romanae Curiae : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (=2957), 18 Brocardica et principales materiae Cini Pistoriensis : Vat. lat. 2591, 3 BURGUNDIO PISANUS, trad. : cf. GALENUS – IOHANNES DAMASCENUS

C Calderinus, Quaestiones : cf. IOHANNES CALDERINUS et GASPAR CALDERINUS, Consilia Calendarium : Vat. lat. 5367, 51 – perpetuum : Vat. lat. 3821, 129 Cantica cum comento [sic] : cf. AVICENNA, Cantica Cantica uaria : Vat. lat. 81, 149v Carmen de uirtute (extr.) : Vat. lat. 2940, 170v CASSIODORUS – De anima : Vat. lat. 208, 280v – Variae (extr.) : Vat. lat. 1641, 7 CASSIUS FELIX, De medicina : n° 23 Catholicon : cf. IOHANNES BALBI IANUENSIS, Catholicon CATO (Ps.), Disticha (cum tr. gr. Maximi Planudis) : Vat. gr. 328, 93 CENCIUS CAMERARIUS, Liber censuum Ecclesiae Romanae : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 17 CHRISTOPHORUS DE HONESTA, Dubia super primum libri Tegni Galeni : Vat. lat. 2486, 9V CHROMATIUS (Ps.) et HELIODORUS (Ps.), Epistula ad Hieronymum presbyterum : Vat. lat. 377, 1 Chronica de Stephano papa V et de Formoso : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 257 – et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres minores et Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII : Vat. lat. 4008, 1 CICERO – Vita : cf. LEONARDUS BRUNUS ARETINUS – Brutus : n° 39 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – De amicitia : n° 306 – Vat. lat. 1747, 31 – De diuinatione : Vat. lat. 2909, 32v – De fato (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – De finibus : n° 36 – De natura deorum : Vat. lat. 2909, 1 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

424

ANNEXE I

– De officiis : n° 306; n° 331 – Vat. lat. 2880, 3 – De oratore : Vat. lat. 1705, 1 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 et 168v – De senectute : n° 242; n° 306 – Epistulae ad familiares (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – Florilegia (2a pars) : n° 335 – Oratio pro A. Licinio Archia poeta (extr.) : Vat. lat. 2066, 141v – Oratio pro M. Marcello : Vat. lat. 1747, 6v – (extr.) : Vat. lat. 1705, 96 – Oratio pro Q. Ligario : Vat. lat. 1747, 3 – Oratio pro rege Deiotaro : Vat. lat. 1747, 10 – Orationes in L. Catilinam : Vat. lat. 1747, 18 – Paradoxa ad Brutum : n° 306; n° 331 – Vat. lat. 2880, 21v – Tusculanae disputationes (extr.) : Vat. lat. 2211, 83 CICERO (Ps.), Inuectiua in Sallustium : Vat. lat. 1747, 16 CINUS PISTORIENSIS – Lectura in Codicem : Vat. lat. 2284, 1; 2591, 13 – comm. : cf. Brocardica et principales materiae Cini Pistoriensis – Repertorium commentariorum Cini Pistoriensis in Codicem – RUDIGERUS DE POLONIA Cithara spiritualis consolacionis : cf. HENRICUS KALTEYSEN, OP, Cithara spiritualis consolationis Clemens papa IV, Epistulae : cf. ISIDORUS MERCATOR (Ps.), Decretales Codicis septimi libri Clementinarum : cf. CORPUS IURIS CANONICI, Constitutiones Clementinae Comenti de Galieno : cf. AVICENNA, De uiribus cordis Commentarius in decem praeceptis (hispanice) : Vat. lat. 4799, 1 – in 1° capitulo 1ae fen Auicennae Canonis : Vat. lat. 4450, 95 – in Galeni librum de utilitate particularum : Vat. lat. 4460, 33 – in Vm librum Sententiarum : Vat. lat. 4245, 301 Commentum super quaestionibus domini Gregorii : Vat. lat. 4460, 52 Commune sanctorum : Vat. lat. 1273, 1 Compendium aliquorum librorum Galieni : cf. IOHANNES DE SANCTO AMANDO, Diui-

siones et summaria sententiae librorum Hippocratis et Galeni – filosofie moralis : cf. HIEREMIAS DE MONTAGNONE, Compendium philosophiae moralis Compositio orologii : Vat. lat. 5367, 91v Computum : Vat. lat. 687, 115 CONCILIA – Aquisgranense : Vat. lat. 1351, 4v – table : Vat. lat. 1351, 1 – Chalcedonense : Vat. lat. 4166, 2 – table : Vat. lat. 4166, 1 – Constantiense : Vat. lat. 1335, 1 – table : Vat. lat. 1335, I – comm. : cf. GUILLELMUS FILLASTRE – Constantinopolitanum III : Vat. lat. 1326, 1 – Constantinopolitanum IV : Vat. lat. 1332, 1 – Nicaenum II : Vat. lat. 1330, 1 Conciliator discordiarum : cf. PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum – medicinalium discordiarum : cf. PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum Concordancie casuum theologorum et canonicorum : cf. HERMANNUS DE PRAGA, Opusculum de casibus diuersis Consilia circa ecclesias regni Franciae : Vat. lat. 3891, 1 – et repetitiones : Vat. lat. 2618, 100v et passim CONSTANTINUS AFRICANUS – Pantechni Theorica (tr. lat. Desiderii de Montecassino) : Vat. lat. 2456, 1 – Super commentum Galeni in Hippocratis Aphorismis : Vat. lat. 2417, 17 – Viaticus : Vat. lat. 2450, 1; 2454, 1 – comm. : cf. GERARDUS CREMONENSIS CONSTANTINUS AFRICANUS, trad. : cf. GALENUS

Constitutiones ecclesiasticae (in uulgari) : n° 72 – pertinentes ad Cameram apostolicam : n° 79 Consuetudines curie Romane in procedendo in causis : cf. BONAGUIDA DE ARETINIS, Summa introductoria super officio aduocationis in foro ecclesiastico Consuetudines feudorum : Vat. lat. 1435, 208

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

425

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

Contra Lta errores Grecorum : cf. ANDREAS DIDACI DE ESCOBAR, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum CORPUS IURIS CANONICI – Decretum : n° 113 – comm. : cf. IOHANNES DE DEO – IOHANNES IOHANNIS – RICARDUS ANGLICUS (Ps.) – Decretales : Vat. lat. 1381, 1 – (fragm.) : Vat. lat. 1424, 273 – comm. : cf. BERNARDUS PAPIENSIS – BERNARDUS PARMENSIS – GAUFRIDUS DE TRANI – INNOCENTIUS papa IV – IOHANNES ANDREAE – IOHANNES DE DEO – IOHANNES HISPANUS – Repertorium glossarium Decretalium – Summa super titulis Decretalium – Versus de V libris Decretalium – Liber Sextus : Vat. lat. 2499, 1; 2500, 1 – comm. : cf. DINUS DE MUGELLO – GUIDO DE BAYSIO – IOHANNES ANDREAE – IOHANNES FRIBURGENSIS – Constitutiones Clementinae : Vat. lat. 2500, 123; 2506, 1 – comm. : cf. PAULUS DE LIAZARIIS CORPUS IURIS CIVILIS – Digestum uetus – comm. : cf. ANGELUS DE VBALDIS – Infortiatum (cum glossis Accursii) : Vat. lat. 1414, 2 – table : Vat. lat. 1414, 162 – comm. : cf. BARTOLUS DE SAXOFERRATO – NICOLAUS SPINELLUS – ODOFREDUS – Digestum nouum : Vat. lat. 1424, 1 – comm. : cf. BARTOLUS DE SAXOFERRATO – Codex – comm. : cf. ANGELUS DE VBALDIS – BARTHOLOMAEUS DE SALICETO – CINUS PISTORIENSIS – GUILLELMUS DE CUNEO – Recollectae ex lecturis in Codicem – Pandectarum lib. XXXVIII : n° 30 – Institutiones : n° 265 – (cum glossis Accursii) : Vat. lat. 1431, 1 – Authenticum : n° 117; n° 130 – Vat. lat. 1435, 3 – Tres libri (fragm.) : Vat. lat. 1435, 1 CYPRIANUS – Epistula ad Concilium de sacramento Domini calicis : Vat. lat. 4166, 183v – Epistulae : n° 5 CYRIACUS ANCONITANUS – Carmen et epistula ad Cosmam Mediceum (italice) : FIRENZE, Bibl. Med.Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55, 7v

– Itinerarium : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55, 1

D DANTES ALIGHERIUS, Commedia Umana : n° 31 De animalibus et uiribus animalium : cf. AVICENNA, De anima De auiditate [sic], de casu diaboli : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, Dialogus de ueritate De ciuitate Placentia : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 300 De conceptu urginali, de oreginali [sic] peccato : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, De conceptu uirginali et originali peccato De concordia presciencie et de [sic] predestinacionis : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratia Dei cum libero arbitrio De conflictu Regis Aragonum : n° 175 De corpore Christi : Vat. lat. 4313, 31 De correctione bullarum : n° 296 De descriptione fidei hereticorum : cf. GUIDO TERRENA (?), Summa de haeresibus De diuersis ordinacionibus ecclesiasticis : cf. LATINUS DE MALABRANCA, Caerimoniale Pontificale Romanum De diuersis rebus : n° 76 De diuisione et laude philosophiae : n° 268 De ecclesiastica potestate : cf. AUGUSTINUS DE ANCONA, De ecclesiastica potestate De electione summi Pontificis : n° 112 De ellectione [sic] summi Pontificis, de Ceremoniis papalibus et Cardinalium et aliis ceremoniis ut regine coronacionis : cf. IACOBUS CAETANUS, Ordo romanus seu Caerimoniale Pontificum De eruditione religionis : n° 60 De exceptionibus contra libellum : Vat. lat. 2618, 231v De exemplis sacre scripture: cf. NICOLAUS DE HANAPIS, Liber de exemplis Sacrae Scripturae De exposicionibus dictionum : cf. IOHANNES IOHANNIS, Memoriale Decreti De finibus bonorum et malorum : cf. CICERO, De finibus De generibus et naturis lapidum : Vat. lat. 5367, 75

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

426

ANNEXE I

De gestis Gregorii papae IX : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 306 De incarnacione uerbi : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, De fide Trinitatis et de incarnatione Verbi De ingenio sanitatis : cf. GALENUS, De ingenio sanitatis De inquisicione heretica : cf. BERNARDUS GUIDONIS, Practica inquisitionis De institucionibus : cf. CORPUS IURIS CIVILIS, Authenticum De interiori domo seu De conscientia aedificanda : Vat. lat. 502, 37 De laudibus gloriose Virginis et Iohannis euangeliste : cf. BIBLICA, Flores ex dictis Patrum de uita et laudibus B. Mariae Virginis et S. Iohannis euangelistae De limphis oculorum qui dicitur parelymon : Vat. lat. 4473, 53v De libertate arbitrii : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, Dialogus de libero arbitrio De miseria humane condicionis : cf. INNOCENTIUS papa III, De miseria humanae conditionis De miseria peccatoris : Vat. lat. 4799, 191 De modo celebrandi missam : cf. Missale De modo distribuendi pecuniam officialibus Romanae Curiae : n° 83 De natura deorum : cf. CICERO, De natura deorum De naturis animalium : cf. ARISTOTELES, De naturis animalium De nobilitate anime et custodia sui et est tercia pas libri qui intitulatur de donis : cf. RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Summa de poenitentia (III) De noui operis nunciacione : cf. CORPUS IURIS CIVILIS, Digestum nouum De oratore : cf. CICERO, De oratore De ornatu spiritualium nuptiarum : cf. IOHANNES RUYSBROCHIUS seu IOHANNES CLIMACUS (Ps.), De ornatu spiritualium nuptiarum De partibus orationis dominicae : Vat. lat. 4304, 84v De potestate pape et concilii : n° 334 – cf. aussi GUILLELMUS DE MONTEGAUDIO, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV De processione Spiritus Sancti : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS – BARTHOLOMAEUS CONSTANTINOPOLITANUS seu PANTALEON (Ps.) – GEORGIUS TRAPEZUNTIUS De proprietatibus animalium : cf. Physiologus seu De naturis animalium

De sacramentis ecclesiasticis : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, De sacramentorum diuersitate De sacrificio azimi et fermentati : cf. ANSELMUS CANTUARIENSIS, De azymo et fermentato De sancta Sinodo Calcedonensi : cf. CONCILIA, Concilium Chalcedonense De sentenciis diuersorum doctorum in theologia : cf. ALBINUS cardinalis, Digesta pauperis scolaris De septem donis Spiritus : Vat. lat. 4799, 234v De trinitate ex auctoribus diuersorum Patrum : Vat. lat. 560, 176 De tyriaca : Vat. lat. 2459, 65 De uiciis et uirtutibus de peccatis et remediis : cf. IOHANNES DE RUPELLA, Sermo De uirtutibus naturalibus : cf. GALENUS, De uirtutibus naturalibus De uita et moribus filosoforum : cf. De diuisione et laude philosophiae De uita coenobita : Vat. lat. 4799, 229v De uniuersalibus : Vat. lat. 4313, 1 De utilitate particularum : cf. GALENUS, De utilitate particularum De Viris illustribus Vrbis Romae (extr.) : Vat. lat. 2940, III et 168v Decreta concilii Constanciensis : cf. CONCILIA, Concilium Constantiense – conciliorum : cf. GUILLELMUS FILLASTRE, Gesta Concilii Constantiensis Decretum sanctae Vnionis graece conscriptum : Vat. lat. 4163, 66 – latine conscriptum : Vat. lat. 4163, 60v DEMOSTHENES, Oratio Olynthiaca III contra Philippum ad Athenienses (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 1807, 18 DESIDERIUS DE MONTECASSINO, trad. : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS Dialogus Crisostomi et Basilii ... de dignitate sacerdotali : cf. IOHANNES CHRYSOSTOMUS, De sacerdotio Dicta nouem Alberti archiepiscopi Coloniensis : Vat. lat. 4799, 237 – tredecimorum monachorum : Vat. lat. 4799, 235 DINUS FLORENTINUS, Quaestiones super 2a fen primi canonis Auicennae : Vat. lat. 2487, 235 DINUS DE MUGELLO – Apparatus in titulum ‘De regulis iuris’ in Sexto : Vat. lat. 1452, 131; 2661, 15

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

427

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– Concilia et glossae : Vat. lat. 2656, 29 et 45 – De regulis iuris : Vat. lat. 2589, 1 DIONYSIUS (Ps.), Hierarchia caelestis – comm. : cf. HUGO DE SANCTO VICTORE DIOSCORUS ALEXANDRINUS, Ordo narrationis de prauitate : Vat. lat. 1344, 1 Disputatio inter Ecclesiam Romanam et Graecam : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 313 Distinctiones Biblie [sic] : cf. RICARDUS ANGLICUS (Ps.), Distinctiones in Decretum Gratiani Diuersi auctores in medecina : cf. GALENUS – HIPPOCRATES (Ps.) – IOHANNES DE SANCTO AMANDO Diurnale : n° 128 DOMINICUS (S.) – Vita : cf. THEODORICUS DE APPOLDIA DOMINICUS SILVESTRI Florentinus, Carmen super XV libris Genealogiae deorum gentilium Boccacii : Vat. lat. 2940, 9 DURANDUS DE SANCTO PORCIANO, Commentarius in Im librum Sententiarum : n° 9

E EADMERUS monachus, Liber de Anselmi similitudinibus : Vat. lat. 310, 116v; 656, 58 EPHRAEMUS SYRUS, Sermones (tr. lat. Ambrosii Trauersarii) : Vat. lat. 258, 1 Epitaphium Godefridi ducis : Vat. lat. 1999, 173 EUGENIUS papa IV, Statuta : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 98 EUSEBIUS CAESARIENSIS – Chronicon seu De temporibus (tr. lat. Hieronymi presbyteri) : Vat. lat. 245, 1 – Historia ecclesiastica (tr. lat. Rufini Aquileiensis) : (extr.) Vat. lat. 2940, 168v EUTROPIUS, Breuiarium ab Vrbe condita (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 Excerpta iuris canonici : Vat. lat. 1351, 92v Exhortatio ad tribuendum se Deo : Vat. lat. 687, 107 Expedicio sancti sepulcri : cf. ALBERTUS AQUENSIS, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII Exposicio super epistolis canonicis : cf. AUGUSTINUS DE ANCONA – NICOLAUS DE LYRA Ezechiel propheta glosatus : cf. BIBLICA, Commentarius in Ezechielem

F FACUNDUS HERMIANENSIS – Epistula fidei catholicae in defensione trium capitulorum : Vat. lat. 4166, 181 – Pro defensione trium capitulorum ad Iustinianum imperatorem libri XII : Vat. lat. 573, 1 FANTINUS VALLARESSO, Libellus de ordinatione generalium conciliorum et unione Florentina : Vat. lat. 4163, 1 Fedricus [sic] imperator, Queremonia [sic] contra papam : cf. PETRUS DE VINEA, Epistulae FIRMICUS MATERNUS, Mathesis (extr.) : Vat. lat. 2940, IIIv FLAVIUS IOSEPHUS – Antiquitates Iudaïcae (fragm.) : Vat. lat. 1991, I – De bello Iudaïco (tr. lat. Rufini Aquileiensis) : Vat. lat. 1991, 1 Flores ex Bernardi Claraeuallensis operibus : Vat. lat. 675, 1 FLORUS, Epitoma de Tito Liuio : n° 153 Forma iuramenti officialium Ecclesiae Romanae : n° 80 Formulae iudiciales : Vat. lat. 2343, 86 Formularius bullarum : Vat. lat. 3940, 1 et passim – in notaria : n° 294 FRANCISCUS ASSISIENSIS – Priuilegium seu Litterae de stigmatibus et canonisationis beati Francisci : Vat. lat. 1219, 108v – Vita : cf. BONAVENTURA FRANCISCUS PETRARCA – Epitaphium : Vat. lat. 4521, III – Vita : cf. PETRUS PAULUS VERGERIUS – Contra ignaros : Vat. lat. 4527, 87 – De remediis utriusque fortunae : Vat. lat. 4521, 1 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – table : Vat. lat. 4521, V – De sui ipsius et multum ignorantia : Vat. lat. 4527, 26v – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – De uita solitaria : Vat. lat. 4529, 1 – Epistula ad Clementem papam V : Vat. lat. 4527, 25v – Epistula sine titulo : Vat. lat. 4527, 47 – Epistulae seniles (extr.) : n° 329 – Inuectiua contra Gallum : Vat. lat. 4527, 81 – Inuectiuae in medicos : Vat. lat. 4527, 1 – Vnde orta est haec lis : Vat. lat. 4527, 94v

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

428

ANNEXE I

FRANCISCUS PIPPINUS BONONIENSIS, OP, trad. : cf. MARCUS PAULUS FREDERICUS imperator I, Pax Constantiae : Vat. lat. 1435, 227 FULGENTIUS RUSPENSIS, De fide ad Petrum : Vat. lat. 417, 150

G GALENUS – Opera : Vat. lat. 2378, 1 et 62v – comm. : cf. MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA – MUNDINUS DE FOROIULIENSIS – Commentum in Hippocratis Aphorismis : Vat. lat. 2417, 62v – comm. : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS – Commentum super libro Hippocratis de regimine acutorum : Vat. lat. 2417, 138 – De accidente et morbo (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 2375, 272v – comm. : cf. ANTONIUS DE PARMA – MARIUS ANTONIUS – De compendiositate pulsuum (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 2375, 261v – De complexionibus (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : Vat. lat. 2375, 1 – De crisi : Vat. lat. 2379, 98v – De crisibus : Vat. lat. 2375, 99v – De diebus criticis : Vat. lat. 2375, 135; 2379, 122v – De differentiis febrium (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 2375, 457; 2384, 68; 4432, 81 – table : Vat. lat. 4450, 55v – comm. : cf. Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium – De elementis : Vat. lat. 2375, 91 – (tr. lat. Guillelmi de Moerbeke) : Vat. lat. 2375, 423 – De febribus ad Glauconem : Vat. lat. 2384, 57 – De generibus et speciebus et de differentiis pulsuum : Vat. lat. 2384, 30 – De ingenio sanitatis : n° 204 – Vat. lat. 2375, 304 et 511; 2379, 1 – De interioribus passionibus : Vat. lat. 2379, 64; 4467, 33 – De iuuamentis membrorum : Vat. lat. 2375, 215 – De locis affectis : n° 199 – Vat. lat. 2375, 161v – De malitia complexionibus diuersis : Vat. lat. 2375, 24 – De marasmo : Vat. lat. 2384, 46

– De motibus liquidis : Vat. lat. 2375, 472v; 2384, 42 – De optima compositione corporis : Vat. lat. 2417, 256 – De passionibus uniuscuiusque particulae (tr. lat. Nicolai Regiensis) : Vat. lat. 2387, 1 – De plantis (tr. lat. Marsilii de Sancta Sophia) : Vat. lat. 2388, 84v – De pulsibus (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 2375, 247 – De regimine sanitatis (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 2375, 479; 2384, 14 – De secretis : Vat. lat. 2375, 505v – De simplicibus medicinae libri V : Vat. lat. 2375, 27 – (tr. lat. Constantini Africani) : Vat. lat. 2388, 1 – De spermate : Vat. lat. 2384, 79 – De subtilitate dietae : Vat. lat. 2384, 87 – De uirtute centaureae (tr. lat. Nicolai Regiensis) : Vat. lat. 2388, 87v – De uirtutibus naturalibus : n° 21 – Vat. lat. 2375, 401; 2384, 1 – De utilitate particularum (tr. lat. Nicolai Regiensis) : n° 208 – comm. : cf. Commentarius in Galeni librum de utilitate particularum – Epistula de instructione medici : Vat. lat. 2417, 275 – Liber de assuetudinibus (tr. lat. Nicolai Regiensis) : Vat. lat. 2417, 274 – Liber Tegni (I) : Vat. lat. 2417, 128 – comm. : cf. CHRISTOPHORUS DE HONESTA – HALY – Microtegni : n° 236 – comm. : cf. PETRUS TURISIANUS Galienus – Cirogia [sic] : cf. GUILLELMUS DE SALICETO, Cirurgia – Commenti : cf. AVICENNA, De uiribus cordis – Compendium aliquorum librorum : cf. IOHANNES DE SANCTO AMANDO, Diuisiones et summaria sententiarum librorum Hippocratis et Galeni – Scripta librorum : cf. HIPPOCRATES (Ps.), De alimento GALTERIUS, Doses medicinae : Vat. lat. 2459, 46v Gaufredus, Opusculum de statu ac moribus urbis curieque Romane : cf. HENRICUS HERBIPOLENSIS, De statu curiae Roma-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

nae seu Disputatio Gaufridi et Aprilis de Roma GAUFRIDUS DE TRANI, Summa super Decretalibus : Vat. lat. 2310, 1; 2311, 1 GAUNILO monachus, Pro insipiente : Vat. lat. 310, 145; 656, 14v GELLIUS, Noctes Atticae (extr.) : Vat. lat. 2940, 168v Genologie [sic] deorum : cf. IOHANNES BOCCACIUS, Genealogiae deorum gentilium GENTILIS DE FULGINEO – Commentarius in Auicennae Canones : n° 189 – De gradibus : Vat. lat. 4460, 49v GEORGIUS TRAPEZUNTIUS – Contra Graecos de processione Spiritus Sancti (tr. lat. Bolani Candiani) : n° 145 – Praefatio ad Iohannem Bessarionem : Vat. lat. 299, 3 GEORGIUS TRAPEZUNTIUS, trad. : cf. BASILIUS DE ANCYRA seu BASILIUS MAGNUS (Ps.) GERARDUS CREMONENSIS, Commentum in Constantini Africani Viaticum : Vat. lat. 4432, 1 GERARDUS CREMONENSIS, trad. : cf. ALBUCASIS – AVICENNA – GALENUS – HIPPOCRATES – IOHANNES SERAPIO – RASIS GERBERTUS, De informatione episcoporum seu AMBROSIUS MEDIOLANENSIS (Ps.), Liber pastoralis : Vat. lat. 290, 57v GERVASIUS TILBURIENSIS, Otia imperialia : Vat. lat. 993, 75 Gesta pontificum : n° 338 GILBERTUS ANGLICUS, Commentum super librum Aegidii Corboliensis de urinis : Vat. lat. 2459, 51 Glosa super Valerio Maximo : cf. BENEVENUTUS CAMPESANUS, Commentarius in Valerium Maximum Glose in iure ciuili : cf. GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale (extr. : liv. IV) Glossarium philosophicum : Vat. lat. 310, II GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodlibeta VXIV : Vat. lat. 1032, 35 – table : Vat. lat. 1032, 1 Gotifredus, Lectura super Infortiato : cf. ODOFREDUS, Lectura in Infortiatum GREGORIUS ARIMINENSIS, Lectura in Im librum Sententiarum : Vat. lat. 1104, 1 – table : Vat. lat. 1104, 122 GREGORIUS MAGNUS – Vita : cf. IOHANNES DIACONUS – Dialogi : n° 18/n° 345 – Epistulae : n° 43 – Vat. lat. 620, 1

429

– Homiliae in Ezechielem : Vat. lat. 608, 1 – Moralia in Iob : Vat. lat. 578, 1 – Regula Pastoralis : n° 23 – Symbolum fidei : Vat. lat. 620, 1 GREGORIUS NAZIANZENUS – Apologeticus : Vat. lat. 208, 246v – De grandinis uastatione : Vat. lat. 208, 273v – De Ieremiae dictis : Vat. lat. 208, 267v – De luminibus : Vat. lat. 208, 261 – De natale Domini : Vat. lat. 208, 258 – De Pentecosten : Vat. lat. 208, 264v – De reconciliatione et unitate monachorum : Vat. lat. 208, 270 – In semet ipso de agro regressus : Vat. lat. 208, 277 GUARINUS VERONENSIS, trad. : cf. BASILIUS MAGNUS GUERRICUS DE SANCTO QUINTINO, Quodlibeta (I-VII) : Vat. lat. 4245, 62 GUIDO DE BAYSIO, Apparatus in librum Sextum : Vat. lat. 1452, 1 GUIDO DE SUZARIA, De ordine iudiciorum : Vat. lat. 2329, 73 GUIDO TERRENA (?), Summa de haeresibus : n° 54 GUILLELMUS DE CUNEO, Lectura in Codicem : Vat. lat. 2622, 3 GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale : Vat. lat. 2629, 1 – extr. : n° 108; n° 122; n° 247 GUILLELMUS FILLASTRE, Gesta Concilii Constantiensis : Vat. lat. 4173, 1 GUILLELMUS IORDANUS, trad. : cf. IOHANNES RUYSBROCHIUS seu IOHANNES CLIMACUS (PS.) GUILLELMUS DE KAYOTHO, Compendium summae confessorum Iohannis Friburgensis abbreuiatae : Vat. lat. 2306, 1bis – table : Vat. lat 2306, 1 – comm. : cf. Repertorium Compendii Guillelmi de Kayotho GUILLELMUS DE MELITONA – De sacramentis : Vat. lat. 4245, 214 – Postillae super XII prophetis minoribus — — In Abacuc : Vat. lat. 4225, 123v — — In Abdiam : Vat. lat. 4225, 83 — — In Aggeam : Vat. lat. 4225, 149v — — In Amos : Vat. lat. 4225, 59v — — In Ioel : Vat. lat. 4225, 47v — — In Ionam : Vat. lat. 4225, 86v — — In Malachiam : Vat. lat. 4225, 194 — — In Michaeum : Vat. lat. 4225, 94 — — In Nahum : Vat. lat. 4225, 113

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

430

ANNEXE I

— — In Oseam : Vat. lat. 4225, 1 — — In Sophoniam : Vat. lat. 4225, 137v — — In Zachariam : Vat. lat. 4225, 156v GUILLELMUS DE MOERBEKE, trad. : cf. ARISTOTELES – AVICENNA – GALENUS GUILLELMUS DE MONTEGAUDIO, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV : n° 17/n° 333 ou 344 GUILLELMUS OCKHAM, Dialogi : Vat. lat. 4096, 1 GUILLELMUS REDONENSIS, Apparatus in Summam Raymundi de Pennaforti : Vat. lat. 4245, 122 GUILLELMUS DE SALICETO – Chirurgia : Vat. lat. 4468, 1; 4469, 1 – Summa conseruationis : n° 22/n° 192 ou 346 GUILLELMUS DE SANCTO AMORE, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae : Vat. lat. 1037, 1 GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO et alii, Vita Bernardi Claraeuallensis : Vat. lat. 676, 1 GUILLELMUS TYRENSIS, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum : Vat. lat. 2002, 1 GUNDISSALINUS, trad. : cf. AVICENNA

HIERONYMUS presbyter – Vita et Transitus : n° 272 – Aduersus Iouinianum : Vat. lat. 371, 1 – Commentarius in duodecim prophetas minores : Vat. lat. 331, 3 – table : Vat. lat. 331, 1v – De perpetua uirginitate B. Mariae : Vat. lat. 371, 115v – Epistulae : n° 30 – Vat. lat. 342, 1; 354, 1 – (extr.) : n° 36 – Vat. lat. 276, 259v; 371, 92v – table : Vat. lat. 354, I – Prologus in libros Regum et Paralipomenon : Vat. lat. 68, 1 et 197 – Vita Senecae : Vat. lat. 2200, 1; 4245, 87 HIERONYMUS presbyter, trad. : cf. EUSEBIUS CAESARIENSIS HIERONYMUS presbyter (Ps.), Epistula ad Chromatium et Heliodorum : Vat. lat. 377, 1 HIERONYMUS ALIOTTI, De monachis erudiendis : Vat. lat. 1063, 1 HILDEBERTUS CENOMANNENSIS, Epistulae (extr.) : Vat. lat. 1174, 137 HIPPOCRATES – Aphorismi (tr. lat. Nicolai Regiensis) : Vat. lat. 2459, 74a – comm. : cf. GALE-

H

– Astrologia medicorum – comm. : cf. MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA – De alimento (tr. lat. Nicolai Regiensis) : n° 201 – De natura puerorum : Vat. lat. 2417, 257v – De pharmacia : Vat. lat. 2417, 95 – Epistulae (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 2066, 33 – Liber de aere et aqua : Vat. lat. 2417, 251 – Liber de humana natura : Vat. lat. 2417, 254v – Liber de lege : Vat. lat. 2417, 254v – Liber de regimine acutorum : Vat. lat. 2417, 96 – comm. : cf. GALENUS – Liber de ueritate (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : Vat. lat. 2378, 62 – Liber Paroxyton, Oxeon, Noxomaton : Vat. lat. 2417, 267v – Liber Prognosticorum : Vat. lat. 2417, 263v HIPPOCRATES (Ps.) – De opinione medicinae : Vat. lat. 2375, 575 – Epistula ad Antiochum regem : n° 202

NUS

HALY, Commentum super Tegni Galieni : Vat. lat. 2417, 150 HEGESIPPUS (Ps.), Historiae (extr.) : Vat. lat. 2940, III et 168v HELIODORUS (Ps.) : cf. CHROMATIUS (Ps.) et HELIODORUS (Ps.), Epistula ad Hieronymum presbyterum HENRICUS imperator VII, Constitutiones ‘Ad reprimandam’ et ‘Quoniam super’ : Vat. lat. 2605, 179 HENRICUS HERBIPOLENSIS, De statu curiae Romanae, seu Disputatio Gaufridi et Aprilis de Roma : Vat. lat. 3593, 1 HENRICUS KALTEYSEN, OP, Cithara spiritualis consolationis : Vat. lat. 999, 1v HERMANNUS DE PRAGA – Opusculum de casibus diuersis : Vat. lat. 1016, 1 – comm. : cf. Repertorium in opusculo Hermanni de Praga – Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum : Vat. lat. 2672, 1 – table : Vat. lat. 2672, 134 HIEREMIAS DE MONTAGNONE, Compendium philosophiae moralis : Vat. lat. 4278, 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

431

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

Historia Augusta (extr.) : Vat. lat. 2940, III et 169v Historia imperatorum romanorum ? : n° 29 HISTORICI : cf. ALBERTUS AQUENSIS – De Viris illustribus Vrbis Romae – EUSEBIUS CAESARIENSIS – EUTROPIUS – FLAVIUS IOSEPHUS – FLORUS – GUILLELMUS TYRENSIS – HEGESIPPPUS (Ps.) – Historia Augusta – Historia imperatorum romanorum – IUSTINUS – LEONARDUS BRUNUS ARETINUS – Liber Romanorum imperatorum – MARCUS PAULUS – Notitia patriarchatuum Hierosolymae et Antiochae – Panegyrici latini – PLUTARCHUS – ROBERTUS DE SANCTO REMIGIO – SALLUSTIUS – SUETONIUS – VALERIUS MAXIMUS Homiliae (gallice) : Vat. lat. 4364, 1 Hommagium Iohannis ducis Bituricensis ad Clementem antipapam VII : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 312 HONORIUS papa III, De uisitatione monachorum … in Lombardia : Vat. lat. 3988, 25v HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, Imago mundi (extr.) : Vat. lat. 2940, IIIv HORATIUS, Opera : n° 243 HUBERTUS DE BOBBIO, Summula de officio iudicis : Vat. lat. 2343, 86v HUGO AETHERIANUS, De processione Spiritus Sancti : Vat. lat. 821, 1 HUGO DE SANCTO CARO – Commentarius in IVm librum Sententiarum : Vat. lat. 1174, 65 – Quaestio de dotibus resurgentium : Vat. lat. 1174, 135v HUGO DE SANCTO VICTORE, – De eruditionis didascalicae : Vat. lat. 677, 134v – De sacramentis fidei christianae : Vat. lat. 677, 1 – De sapientia animae Christi : Vat. lat. 677, 156 – Expositio in Ps. Dionysii Hierarchiam caelestem : Vat. lat. 179, 1 HUGOLINUS DE MALABRANCA, Commentarius in IVm librum Sententiarum : Vat. lat. 1094, 3 Hymnus (cum neumis) : Vat. lat. 110, 2v – in laudem Iesu Christi : Vat. lat. 371, f. 129v

I IACOBUS A VARAGINE, Legenda aurea : Vat. lat. 1224, 1 – table : Vat. lat. 1224, 399v IACOBUS BALDUINI, Summula : Vat. lat. 2618, 99v IACOBUS BUTRIGARIUS, Tractatus de dote : Vat. lat. 2618, 304v IACOBUS CAETANUS, Ordo romanus seu Caerimoniale Pontificum : Urb. lat. 469, 4 – table : Urb. lat. 469, 1 IACOBUS ZENO, Libellus de morte sororis Sanctissimi domini nostri : n° 187 Informatio de Turchia : n° 14 Innocentius, Lectura super libris Decretalium : cf. INNOCENTIUS papa IV, Apparatus in libros V Decretalium INNOCENTIUS papa III – Constitutio super monachis et regularibus : Vat. lat. 3988, 25 – De miseria humanae conditionis : n° 75 INNOCENTIUS papa IV – Apparatus in libros V Decretalium : Vat. lat. 1439, 1; 1441, 1; 1443, 1 – table : Vat. lat. 1443, II – comm. : cf. Repertorium Apparatus Innocentii IV Instructiones synodales : n° 82 Interpretacionis [sic] nominum Ebreorum per alphabetum : cf. REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae IOACHIM DE FLORA, Expositio in Apocalypsim : Vat. lat. 3821, 1 IOHANNES papa VIII, Epistulae (extr.) : Vat. lat. 1326, 211v IOHANNES ANDREAE – Glossa super Sextum : n° 249 – Lectura in arborem affinitatis : Vat. lat. 1452, 160v – Lectura in arborem consanguinitatis : Vat. lat. 1452, 159v – Nouella seu Expositio in IIm librum Decretalium : n° 13 – Nouella super VIº Decretalium : n° 264 – comm. : cf. Repertorium Nouellarum Iohannis Andreae – Quaestiones mercuriales de regulis iuris : Vat. lat. 2539, 1 – comm. : cf. Repertorium mercurialium Iohannis Andreae – Summa de sponsalibus et matrimonio : Vat. lat. 1452, 157; 2589, 108 IOHANNES BALBI IANUENSIS, Catholicon : Vat. lat. 1472, 1; 1473, 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

432

ANNEXE I

IOHANNES BESSARIO, Praefatio ad Eugenium papam IV : Vat. lat. 299, 1 IOHANNES DE BLANASCO – Summa de actionibus : Vat. lat. 2329, 1 – table : Vat. lat. 2329, 72 IOHANNES BOCCACIUS, Genealogiae deorum gentilium : Vat. lat. 2940, 1 – (extr.) : Vat. lat. 1920, 192v – table : Vat. lat. 2940, 1 – comm. : cf. DOMINICUS SILVESTRI Florentinus IOHANNES BURIDANUS – Quaestiones super libros Aristotelis : Vat. lat. 2880, 66 – Quaestiones super librum de anima : Vat. lat. 2164, 122 – Quaestiones super librum de animalibus : Vat. lat. 2164, 235 – Quaestiones super librum Physicorum : Vat. lat. 2164, 1 IOHANNES CALDERINUS et GASPAR CALDERINUS, Consilia : Vat. lat. 2539, 144 IOHANNES CHRYSOSTOMUS – Opera (tr. lat. Ambrosii Trauersarii) — — Ad Stagirum monachum de prouidentia Dei : Vat. lat. 402, 1v — — De incomprehensibili Dei natura : Vat. lat. 402, 61v — — In Iudaeos Homiliae : Vat. lat. 402, 99v — — De sacerdotio : Vat. lat. 502, 1 – Quod nemo leditur nisi a se ipso : Vat. lat. 310, 25 IOHANNES CLIMACUS (Ps.) : cf. IOHANNES RUYSBROCHIUS seu IOHANNES CLIMACUS (Ps.), De ornatu spiritualium nuptiarum Iohannes Damascenus – Anforisma in medicina : cf. IOHANNES SERAPIO, Aphorismi in medicina – Mensure [sic] : cf. IOHANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa IOHANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa (tr. lat. Burgundionis Pisani) : Vat. lat. 310, 1 – table : Vat. lat. 310, IXv IOHANNES DE DEO – Casus decretalium cum concordantia Decreti : Vat. lat. 2343, 1 – Liber iudicum : Vat. lat. 2343, 75 IOHANNES DIACONUS, Vita Gregorii Magni : n° 2/n° 347 IOHANNES ENSCHEDEN, Summa iudicialis de accidentibus mundi : Vat. lat. 2880, 90 IOHANNES DE FONTE, OFM, Conclusiones ex Petri Lombardi libris Sententiarum : Vat. lat. 687, 1

IOHANNES FRIBURGENSIS, Summa confessorum (Statuta summae confessorum ex sexto libro Decretalium addita) – abr. : cf. GUILLELMUS DE KAYOTHO IOHANNES HISPALENSIS, trad. : cf. OMAR DE TIBERIADE IOHANNES HISPANUS, Summa super decretalibus : Vat. lat. 2343, 138 IOHANNES DE IEZENSTEIN, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis : Vat. lat. 1122, 1 IOHANNES IOHANNIS, Memoriale Decreti (I : fragm., IV-II et V) : Vat. lat. 2679, 1 IOHANNES LEONIS, OP – De synodis et ecclesiastica potestate : Vat. lat. 4127, 1 – Liber aduersus perfidias schismaticorum : n° 183 IOHANNES DE LIGNANO – De fletu ecclesiae (pars 1a) : Vat. lat. 2618, 307 – Tractatus uarii : Vat. lat. 2639, 1 et passim IOHANNES MESUE – Grabadin medicinarum particularum : n° 218 (?) – Vat. lat. 4460, 41 – Practica : Vat. lat. 4460, 3 Iohannes Pragensis, Liber de beata Virgine : cf. IOHANNES DE IEZENSTEIN, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis IOHANNES DE RUPELLA – Postillae in Epistulas Pauli : Vat. lat. 4245, 315 – Summa (?) : n° 8 – Summa de anima : Vat. lat. 4245, 25 IOHANNES RUYSBROCHIUS seu IOHANNES CLIMACUS (PS.), De ornatu spiritualium nuptiarum (tr. lat. Guillelmi Iordani) : n° 6/n° 343 IOHANNES DE SANCTO AMANDO – Diuisiones et summaria sententiarum librorum Hippocratis et Galeni : n° 224 – Expositio in Antidotarium Nicolai Salernitani : Vat. lat. 2459, 1 IOHANNES SAXO, Commentarius in Alcabitii Isagogicum astrologicum : Vat. lat. 2880, 32 IOHANNES SERAPIO – Aphorisimi in medicina : Vat. lat. 2417, 93 – (cum commento Isidori) : Vat. lat. 2439, 45 – Practica seu Breuiarium (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : Vat. lat. 2424, 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

IOHANNES TORTELLIUS, Vita Athanasii Alexandrini : Vat. lat. 1215, 2v Iohannes de Turrecremata, Libellus de potestate pape et concilii : cf. RAPHAËL DE PORNAXIO seu IOHANNES DE TURRECREMATA (Ps.), OP, De potestate papae et concilii generalis IOHANNES DE TURRECREMATA, OP – Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum : Vat. lat. 4165, 1 – Probationes 38 articulorum quos tenent Hussitae : n° 328 IOHANNES VINCENTINUS, Processus pro communi Vincentino : Vat. lat. 3625, 1 IOHANNES WYCLIPH, Conclusiones : Vat. lat. 4096, 189 IOHANNITIUS – De diuisione medicinae : Vat. lat. 2417, 13 – Isagoge – comm. : cf. THADDAEUS FLORENTINUS

ISAAC ISRAËLITA, Dietae universales : Vat. lat. 5367, 1 Isidorus, De diuersis rebus : cf. CONCILIA, Concilium Aquisgranense ISIDORUS HISPALENSIS, Etymologiae : Vat. lat. 623, 1 – table : Vat. lat. 623, I ISIDORUS MERCATOR (Ps.), Decretales : Vat. lat. 1344, 1v; 3829, 1 Istoriae Syrie et Passagii : cf. GUILLELMUS TYRENSIS, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum Iura Camerae apostolicae super feudis : n° 338 IUSTINUS, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi (extr.) : Vat. lat. 2940, IV IUVENALIS, Saturae : n° 243

L LACTANTIUS – De ira Dei (extr.) : Vat. lat. 2940, IV et 168v – Institutiones diuinae (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – Opera : n° 151 – comm. : cf. ANTONIUS RAUDENSIS LAPUS CASTELLIUNCULUS iunior, Praefatio ad Eugenium papam IV : Vat. lat. 3570, 1 LAPUS CASTELLIUNCULUS iunior, trad. : cf. LUCIANUS – PLUTARCHUS – THEOPHRASTUS

LATINUS DE MALABRANCA, Caerimoniale Pontificale Romanum : Vat. lat. 4741, 1

433

Laudes scriptorum tam grecorum quam latinorum : cf. QUINTILIANUS, Institutio oratoria, liv. X et XII (extr.) LAURENTIUS DE FLORENTIA, Sermo de temptatione Ihesu : Vat. lat. 3706, 3 Laurentius de Prato [sic] : cf. IOHANNES BURIDANUS, Quaestiones super librum Physicorum Lectionarius : cf. Commune sanctorum Lectura super tercium et quartum Sententiarum : cf. BONAVENTURA, Commentarius in IIIm et IVm Sententiarum Lectura super IVm librum Sententiarum : n° 340 Legenda Gregorii archiepiscopi maioris Armeniae : n° 105 Legenda sancti Antonii historiata : cf. Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca) Leges, consilia et tractatus : cf. TANCREDUS DE BONONIA, Practica seu Summa compendiosa LEO MAGNUS – Epistulae (extr.) : n° 5 – Vat. lat. 1326, 157v – Sermones : n° 180 LEONARDUS BRUNUS ARETINUS – De bello italico aduersus Gothos (extr.) : Vat. lat. 2940, 169 – De laudibus Florentinae Vrbis : Vat. lat. 2066, 72 – Epistulae (extr.) : Vat. lat. 2066, 101 – Oratio in funere Othonis : Vat. lat. 2066, 99 – Vita Ciceronis seu Cicero nouus : Vat. lat. 1807, 23 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 168 LEONARDUS BRUNUS ARETINUS, trad. : cf. AESCHINES – ARISTOTELES – BASILIUS MAGNUS – DEMOSTHENES – HIPPOCRATES – PLATO – PLUTARCHUS – XENOPHON Lexicon latino-hispanicum : Vat. lat. 4799, 213 Libellus diuersorum tractatuum in medicina : cf. CASSIUS FELIX, De medicina – in astrologia : cf. ARISTOTELES (Ps.), Secreta secretorum (extr. : De Physiognomia) – in medecina : n° 337 – oracionis Etiopum : cf. PETRUS diaconus, Oratio – priuilegium datorum monachis nigris : cf. BENEDICTUS papa XII, Constitutiones pro monachis nigris

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

434

ANNEXE I

– super Cantica : cf. RUPERTUS TUITIENSIS, Commentum in Cantica Canticorum Libellus de exceptionibus qui dicitur ‘Actor et reus’ : Vat. lat. 2343, 84v Liber Canonis medecine translatus in Tolleto : cf. AVICENNA, Canones, liv. I – casuum decretalium : cf. IOHANNES DE DEO, Casus Decretalium cum concordia Decreti – contra errores Bossinensium : cf. IOHANNES DE TURRECREMATA, OP, Probationes 38 articulorum quos tenent Hussitae – decretalium : cf. CORPUS IURIS CANONICI, Decretales – diuersorum auctorum in medicina : cf. HIPPOCRATES (Ps.), Epistula ad Antiochum regem – diuersorum tractatuum in Iureciuili [sic] : cf. NICOLAUS SPINELLUS, Lectura in Infortiatum – diuersorum tractatuum in theologia : cf. BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Meditationes – Francisci Petrache : cf. FRANCISCUS PETRARCA, Epistulae Seniles – Gulielmina et Cirugia [sic] : cf. GUILLELMUS DE SALICETO, Summa conseruationis – ROLANDUS PARMENSIS, Chirurgia – historiarum Syrii et Passagii : cf. GUILLELMUS TYRENSIS, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum – in galico : cf. BIBLICA, Commentarius in decem praeceptis (hispanice) – in medicina : n° 24 – cf. aussi Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium – in medicina diuersarum rerum : cf. Quaestiones super quinque libros Physicorum Aristotelis et aliquid sexti – in theologia : cf. PETRUS DE CAPUA, Summa theologia – Tractatus de bono et malo – legalis : cf. CORPUS IURIS CIVILIS, Infortiatum – Panteni : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni Theorica – septimus digestorum : cf. BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Lectura in secundam Digesti noui partem Liber astrologiae : n° 69 – nescio de quo in iure ueteri : n° 252 – Romanorum imperatorum : n° 330 Libri de Galieno : cf. GALENUS, De uirtutibus naturalibus

– septimi Clementinarum : cf. CORPUS IURIS CANONICI, Constitutiones Clementinae Libri spectantes ad Cancellariam et Cameram apostolicam : n° 81 LITURGICA : cf. Breuiarium – Commune sanctorum – Diurnale – LATINUS DE MALABRANCA – Martyrologium – Matutinale – Missale – Missale benedictinum – Missale secundum curiam – Missale uotiuum – Pontificale – Psalterium LIVIUS, Ab Vrbe condita, decas III (extr.) : Vat. lat. 2940, IV et 168 – epitome : cf. FLORUS LUCANUS, De bello ciuili (extr.) : Vat. lat. 2940, I LUCIANUS – De luctu (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris) : Vat. lat. 3570, 4v – De somnio (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris) : Vat. lat. 3570, 13 LUDOVICUS DE STRASSOLDO, OFM, Dialogus de papali potestate : Vat. lat. 4143, 1

M Magister Sententiarum : cf. PETRUS LOMBARDUS, Sententiae MANUEL CALECAS, De processione Spiritus Sancti (tr. lat. Ambrosii Trauersarii) : Vat. lat. 4064, 1 MAPHAEUS VEGIUS – Laudatio beatae Monicae : Vat. lat. 3601, 2 – Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda : Vat. lat. 3600, 3 MARCUS AUTOMASINUS, De modis in iure studendo : Vat. lat. 3572, 1 MARCUS PAULUS, De conditionibus et consuetudinibus orientalium regionum (tr. lat. Francisci Pippini Bononiensis, OP) : Vat. lat. 3153, 1 MARIUS ANTONIUS, Recollectiones super Galeni libro de accidenti et morbo : Vat. lat. 4450, 57 MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA – Commentarius in Auicennam : Vat. lat. 2487, 1 – Commentarius in Galenum : Vat. lat. 2486, 1 – Commentarius in Hippocratis Astrologia medicorum : Vat. lat. 2487, 225 – Opera : n° 25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– Recepta ex 1a fen IV libri Canonis Auicennae collectae : Vat. lat. 4444, 1 MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, trad. : cf. AVICENNA – GALENUS Martilogium : cf. ADO VIENNENSIS, Martyrologium MARTINUS BRACARENSIS seu SENECA (Ps.), Formula uitae honestae : Vat. lat. 993, 49; 4245, 86 Matutinale : n° 85 MAURICIUS PRUVINIENSIS, Distinctiones : Vat. lat. 980, 1 MAXIMUS PLANUDES, trad. : cf. BOETHIUS – CATO (Ps.) Medicamenta : Vat. lat. 110, 100; 2459, 50v; 4461, 47; 4469, 16v; 4473, I et 64v; 5367, 48v MEDICINA : cf. ALBUCASIS – ANTONIUS DE PARMA – AVERROES – AVICENNA – CASSIUS FELIX – CHRISTOPHORUS DE HONESTA – CONSTANTINUS AFRICANUS – GALENUS – GENTILIS DE FULGINEO – GERARDUS CREMONENSIS – GUILLELMUS DE SALICETO – HIPPOCRATES – IOHANNES MESUE – IOHANNES DE SANCTO AMANDO – IOHANNES SERAPIO – ISAAC ISRAËLITA – MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA – MUNDINUS DE FOROIULIENSIS – PAULUS AEGINENSIS – PETROCELLUS SALERNITANUS – PETRUS DE ABBANO – PETRUS TURISIANUS – RASIS – ROLANDUS PARMENSIS – SIMO IANUENSIS MESSAHALA, Opuscula astronomica : Vat. lat. 2487, 227v Mesue imperfectus : cf. IOHANNES MESUE, Practica MICHAEL SCOTTUS, trad. : cf. ARISTOTELES Missale : n° 332 – Vat. lat. 4769, 1 – benedictinum : Vat. lat. 4770, 2 – secundum curiam : n° 40 – uotiuum : Vat. lat. 4768, 1 MUNDINUS DE FOROIULIENSIS – Commentarius in Galenum : Vat. lat. 4466, 57 – Commentarius in Hippocratem : Vat. lat. 4466, 1

N NICODEMUS, Oratio ad Crucifixum : Vat. lat. 371, 130 NICOLAUS magister, Summula de testibus : Vat. lat. 2343, 84

435

Nicolaus minorita, Liber de paupertate Christi et apostolorum : cf. Chronica et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres minores et Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII NICOLAUS ALEXANDRI DE PERUSIO (?), Tractatus de substitutionibus : Vat. lat. 2618, 245 NICOLAUS AMBIANENSIS, De fide catholica seu De arte catholica fidei : Vat. lat. 4245, 38 NICOLAUS DE GORRAN, Themata de sanctis et dominicis diebus : Vat. lat. 963, 53v NICOLAUS DE HANAPIS, Liber de exemplis Sacrae Scripturae : Vat. lat. 963, 1 NICOLAUS DE LYRA – Expositio super epistulis canonicis : Vat. lat. 1303, 1 – Postillae in Baruch : n° 2 – Vat. lat. 165, 62 — — in Cantica Canticorum : Vat. lat. 160, 69v; 161, 87 — — in Danielem : n° 2 – Vat. lat. 163, 133; 165, 142 — — in Deuteronomium : n° 3 – Vat. lat. 157, 114; 158, 149v — — in duodecim prophetas minores : n° 2 – Vat. lat. 165, 184v — — in Ecclesiasten : Vat. lat. 160, 59; 161, 75 — — in Ecclesiasticum : n° 2 – Vat. lat. 164, 14 — — in Esdram : n° 2; n° 3 – Vat. lat. 157, 253v; 159, 123v; 160, 21v — — in Esther : n° 3 – Vat. lat. 157, 264v; 159, 138; 160, 33v; 164, 82 — — in Exodum : n° 3 – Vat. lat. 157, 43; 158, 60 — — in Ezechielem : n° 2 – Vat. lat. 165, 69v — — in Genesim : n° 3 – Vat. lat. 157, 1; 158, 1 – comm : cf. PAULUS DE SANCTA MARIA — — in historiam Susannae : Vat. lat. 165, 180 — — in Ieremiam : n° 2 – Vat. lat. 165, 1 — — in Iob : n° 3 – Vat. lat. 157, 269v; 161, 1 — — in Iosue : n° 3 – Vat. lat. 157, 133v; 158, 175v — — in Isaiam : n° 2; n° 10 — — in Iudices : n° 3 – Vat. lat. 157, 146; 158, 194

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

436

ANNEXE I

— — in Iudith : n° 2 – Vat. lat. 164, 74v — — in Leuiticum : n° 3 – Vat. lat. 157, 77; 158, 103v — — in Libros Paralipomenon : n° 3 – Vat. lat. 157, 228; 159, 93; 160, 1 — — in Libros Regum : n° 3 – Vat. lat. 157, 160; 159, 1 — — in Libros Salomonis : n° 2 — — in Macchabaeos : n° 2 – Vat. lat. 164, 50 — — in Nehemiam : n° 3 – Vat. lat. 157, 257v; 160, 27 — — in Numeros : n° 3 – Vat. lat. 157, 94; 158, 125 — — in Prouerbia : Vat. lat. 160, 38v; 161, 47v — — in Psalmos : n° 3 – Vat. lat. 157, 303v; 163, 2 — — in Ruth : Vat. lat. 157, 158; 158, 212 — — in Sapientiam : n° 2 – Vat. lat. 164, 1 — — in Tobiam : n° 2 – Vat. lat. 164, 68v NICOLAUS DE ORTE, De paupertate Christi et apostolorum : Vat. lat. 4008, 1 NICOLAUS REGIENSIS, trad. : cf. GALENUS – HIPPOCRATES NICOLAUS SALERNITANUS, Antidotarium – comm. : cf. IOHANNES DE SANCTO AMANDO

NICOLAUS SPINELLUS, Lectura in Infortiatum : Vat. lat. 2625, 1 NICOLAUS TREVET – Commentarius in Boethii Consolationem philosophiae : n° 165 – Commentarius in Senecae Tragoediis (extr.) : Vat. lat. 1641, 218 Notitia patriarchatuum Hierosolymae et Antiochae : Vat. lat. 2002, I

O Obligationes : n° 174 Octaua synodus : cf. CONCILIA, Concilium Constantinopolitanum IV ODOFREDUS – Lectura in Infortiatum : Vat. lat. 2621, 1 – Tractatus de iure ciuili : n° 289 OMAR DE TIBERIADE, Liber de natiuitatibus et interrogationibus (tr. lat. Iohannes Hispalensis) : n° 13 Omelia in gallico : cf. Homiliae (gallice) Oratio in laudem iuris canonici : Vat. lat. 1441, 302v Orationes et Praeces : Vat. lat. 4799, 238v

Ordo ad consecrandum altare : Vat. lat. 4741, 11v – Romanae Ecclesiae ad sepeliendum papam : Vat. lat. 4741, 13 – romanus de consuetudinibus et obseruantiis in praecipuis sollemnnitatibus : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 101 ORIGENES – Commentarius in Cantica Canticorum (tr. lat. Rufini Aquileiensis) : n° 3 – Homiliae in testamentum uetus (tr. lat. Rufini Aquileiensis) : — — in Cantica Canticorum : Vat. lat. 208, 196v — — in Exodum : Vat. lat. 208, 30 — — in Ezechielem : Vat. lat. 208, 241 — — in Genesim : Vat. lat. 208, 1 — — in Ieremiam : Vat. lat. 208, 216v — — in Iosue : Vat. lat. 208, 157 — — in Isaiam : Vat. lat. 208, 207 — — in Iudices : Vat. lat. 208, 186v — — in Leuiticum : Vat. lat. 208, 56 — — in Libros Regum : Vat. lat. 208, 202v — — in Numeros : Vat. lat. 208, 99v OVIDIUS – Ars amatoria : n° 37 – Fasti : n° 304 OVIDIUS (Ps.), De medicamine aurium : Vat. lat. 5367, 90v

P PALLADIUS, Opus agriculturae : Vat. lat. 993, 51 PALLADIUS HELENOPOLITANUS, Dialogus de uita beati Iohannis Chrysostomi (tr. lat. Ambrosii Trauersari) : n° 4 – (extr.) : Vat. lat. 2940, 169v Panegyrici latini (extr. : I) : Vat. lat. 2940, 168 PANTALEON (Ps.) : cf. BARTHOLOMAEUS CONSTANTINOPOLITANUS seu PANTALEON (Ps.), Tractatus contra Graecos Pantenus : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantegni Theorica Passio S. Gaudentii episcopi et martyris : n° 157 Passionarius : cf. IACOBUS A VARAGINE, Legenda aurea PAULUS AEGINENSIS, Epitomae medicae liber : Vat. lat. 4461, 1 PAULUS DE LIAZARIIS, Lectura in Constitutiones Clementinas : Vat. lat. 1452, 163

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

PAULUS DE SANCTA MARIA, Additiones super postillas Nicolai de Lyra super Genesim : n° 39 PETROCELLUS SALERNITANUS, Practica : Vat. lat. 4421, 1 PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum : n° 196 – Vat. lat. 2447, 1 PETRUS AMELII, Contra petentes concilium generale in facto schismatis : Vat. lat. 4153, 1 PETRUS AUREOLUS, Commentarius in Im librum Sententiarum : Vat. lat. 940, 1 – table : Vat. lat. 940, 344 PETRUS CANTOR, Distinctiones : Vat. lat. 1004, 5 PETRUS DE CAPUA – Alphabetum in arte sermocinandi : Vat. lat. 1157, 1 – Summa theologiae : Vat. lat. 4304, 1 PETRUS diaconus, Oratio : n° 19 PETRUS FRANCISCUS DE VBALDIS, Tractatus de portione canonica : Vat. lat. 2618, 291 PETRUS ILERDENSIS, Breuiarium iuris canonici : Vat. lat. 2691, 45 PETRUS LOMBARDUS – Collectanea in Epistulas Pauli : Vat. lat. 695, 1 – Commentarius in Psalmos : Vat. lat. 694, 1 – Sententiae : n° 44/n° 336 ou 350 – Vat. lat. 681, 1 – comm. : cf. IOHANNES DE FONTE, OFM — — In Im librum : cf. DURANDUS DE SANCTO PORCIANO – GREGORIUS ARIMINENSIS – PETRUS AUREOLUS — — In Im et IIm libros : cf. ROBERTUS HALIFAX

— — in IIm librum : cf. ALEXANDER HALENSIS

— — in IIIm librum : cf. BONAVENTURA — — in IIIm et IVm libros : cf. BONAVENTURA — — in IVm librum : cf. HUGO DE SANCTO CARO – HUGOLINUS DE MALABRANCA – Lectura super IVm librum Sententiarum – THOMAS AQUINAS — — in Vm librum : cf. Commentarium in Vm librum Sententiarum PETRUS DE LUNA seu BENEDICTUS antipapa XIII, De potestate papae et concilii : Vat. lat. 4124, 1 PETRUS DE MONTECASSINO, Passio SS. Placidi et sociorum eius : Vat. lat. 1222, 1

437

PETRUS DE MUGLIO, Epigramma de Senecae Tragoediis : Vat. lat. 1641, 217v PETRUS PAULUS VERGERIUS, Vita Francisci Petrarcae : Vat. lat. 4521, II PETRUS PICTAVIENSIS, Distinctiones super Psalterium (fragm.) : Vat. lat. 4304, 93 PETRUS DE THOMASIIS, Concilium de uniuersali praeseruatione contra uenena : Urb. lat. 1425, 1 PETRUS TURISIANUS, Plusquam commentum in librum Galeni qui Microtechni intitulatur : Urb. lat. 244, 2 PETRUS DE VINEA, Epistulae : Vat. lat. 3999, 1 Physiologus seu De naturalibus animalium : Vat. lat. 290, 38v PILIUS MEDICINENSIS – Quaestiones Sabbatinae (recensio III) : Vat. lat. 2661, 39 – Summula de reorum exceptionibus : Vat. lat. 2343, 82 PLATO, Epistulae I-XXII (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 2066, 1 PLAUTUS, Comoediae : n° 35 PLINIUS maior, Naturalis historia (extr.) : Vat. lat. 2940, I PLINIUS minor, Epistulae (extr.) : Vat. lat. 2940, III PLUTARCHUS – Vita Catonis iunioris (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini ?, extr.) : Vat. lat. 2940, 168 – Vita Marci Antonii (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 1885, 1 – Vita Sertorii (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 2066, 106 – Vita Solonis (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris) : n° 12/n° 87 PLUTARCHUS (?), De beneficiis : Vat. lat. 1747, 41 POETAE : cf. DANTES ALIGHERIUS – HENRICUS HERBIPOLENSIS – IUVENALIS – OVIDIUS – Panegyrici latini – PLAUTUS – PROBA – SEDULIUS – TERENTIUS – VERGILIUS Pontificale : n° 86 PONTIUS DE ILERDA, Summula de reprobatione instrumentorum : Vat. lat. 2343, 83v PONTIUS DE SANCTO EGIDIO, Practica : Vat. lat. 2459, 33 Postilla siue scriptum super XII profetis minoribus : cf. GUILLELMUS DE MELITONA, Postilla super XII prophetis minoribus

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

438

ANNEXE I

Praecatio ad Mariam : Vat. lat. 1667, 12 PRAEPOSITINUS CREMONENSIS, Summa contra haereticos : Vat. lat. 1174, 9; 4304, 101v Pratica Casarti [sic] : cf. PETROCELLUS SALERNITANUS, Practica Praticha medicinalis : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus Prepositus [sic] Theolosanus, Tractatus de potestate pape : cf. BERNARDUS DE ROSERGIO, Promptuarium ecclesiae Priuilegia data monacis nigris: cf. BENEDICTUS papa XII, Constitutiones super reformatione ordinis monachorum nigrorum PROBA, Centones Vergilianae : Vat. lat. 1667, 1 Processus Concilii generalis in ciuitate Austria : cf. PETRUS AMELII, Contra petentes concilium generale in facto schismatis – per sacram Synodum acti contra Petrum de Luna : n° 149 Processus contra Petrum de Luna : Vat. lat. 1335, 151 Prologus in libro lapidis : Vat. lat. 5367, 77v Promptuarium ecclesiae : cf. BERNARDUS DE ROSERGIO, Promptuarium ecclesiae Psalterium : n° 169 – gallicanum, una cum uersione LXX interpretum : Vat. lat. 81, 1 Psalterium glosatum : cf. PETRUS LOMBARDUS, Commentarius in Psalmos PUBLILIUS SYRUS, Sententiae : Vat. lat. 4245, 84

Q Quaestio de matrimonio : Vat. lat. 2618, 264v Quaestiones disputatae : Vat. lat. 2388, I et 89 – et repetitiones : Vat. lat. 2605, 189 – et repetitiones in iure ciuili : Vat. lat. 2660, 15 – perspectiuae communis : Vat. lat. 2880, 52 – super quinque libros Physicorum Aristotelis et aliquid sexti : n° 197 – uariae : Vat. lat. 4245, 75 Qualiter Romanus imperator debet coronari : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 117 Questiones in theologia : cf. DURANDUS DE SANCTO PORCIANO, Commentarius in Im librum Sententiarum

QUINTILIANUS, Institutio oratoria (liv. XI et XII, extr.) : Vat. lat. 1807, 61 QUINTUS CICERO, Commentariolum petitionis : Vat. lat. 2066, 130 Quodlibeta doctorum theologie : cf. GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodlibeta V-XIV QUODVULTDEUS, Sermones 3 : Vat. lat. 450, 194v

R RAPHAËL DE PORNAXIO seu IOHANNES DE TURRECREMATA, OP (Ps.), De potestate papae et concilii generalis : n° 140 RASIS, De re medica ad Almansorem (tr. lat. Gerardi Cremonensis) : n° 218 – (extr.) : Vat. lat. 2388, 86 RAYMUNDUS DE PENNAFORTI – Summa de casibus poenitentiae : Vat. lat. 2708, 1 – table : Vat. lat. 2708, 131 – comm. : cf. Glossa in Raymundi Summam – GUILLELMUS REDONENSIS – Summa de matrimonio : Vat. lat. 2708, 114 – Summa de poenitentia (III) : Vat. lat. 1176, 1 – (extr. : I) : Vat. lat. 1176, 137 Recollectae ex lecturis in Codicem : Vat. lat. 2624, 1 – in iure : n° 295 Recollecte et reppeticiones in iure ciuili : cf. DINUS DE MUGELLO, De regulis iuris Regestrum et reppertorium litterarum et priuilegiorum ecclesiae romanae : cf. GREGORIUS MAGNUS, Symbolum fidei REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae : Vat. lat. 1004, 89 – (fragm.) : Vat. lat. 1004, 1 Repertorium Apparatus Innocentii IV : Vat. lat. 2700, 1 – commentariorum Cini Pistoriensis in Codicem : Vat. lat. 2700, 60 – Compendii Guillelmi de Kayotho : Vat. lat. 2306, 178v – glossarium Decretalium: Vat. lat. 2700, 27 – in opusculo Hermanni de Praga : Vat. lat. 1016, 215 – mercurialium Iohannis Andreae : Vat. lat. 2700, 58 – Nouellarum Iohannis Andreae : Vat. lat. 2700, 66 Repetitiones et consilia : Vat. lat. 2625, 174 et passim

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– et lecturae : Vat. lat. 2589, 55 et passim Reppertorium nouelle super decretalibus : cf. Repertorium Apparatus Innocentii IV RICARDUS ANGLICUS, Ordo iudiciarius : Vat. lat. 2691, 49 RICARDUS ANGLICUS (Ps.), Distinctiones in Decretum Gratiani : Vat. lat. 2691, 1 ROBERTUS GROSSETESTE, trad. : cf. ARISTOTELES – Testamenta duodecim patriarcharum ROBERTUS HALIFAX, Commentarius in Im et IIm libros Sententiarum : Vat. lat. 1111, 1 ROBERTUS KILWARDBY, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei : Vat. lat. 444, 1 ROBERTUS DE SANCTO REMIGIO, Historia Hierosolymitana : Vat. lat. 2001, 1v ROLANDINUS PASSAGERII, Aurora : Vat. lat. 2661, 79 ROLANDUS PARMENSIS, Chirurgia : n° 22/n° 192 ou 346 – Vat. lat. 4473, 1 RUFINUS AQUILEIENSIS, trad. : cf. EUSEBIUS CAESARIENSIS – FLAVIUS IOSEPHUS – ORIGENES RUDIGERUS DE POLONIA, Praefatio in lecturam Cini in Codicem : Vat. lat. 2284, 1 – (fragm.) : Vat. lat. 2284, I RUPERTUS TUITIENSIS, Commentum in Cantica Canticorum : Vat. lat. 1293, 3

S SALLUSTIUS – Bellum Iugurthinum : n° 242 – Opera : n° 33 SALLUSTIUS (Ps.), Inuectiua in Ciceronem : Vat. lat. 1747, 15 Salutatio ad Christum : Vat. lat. 1667, 11v Scripta diuersorum doctorum : cf. THOMAS AQUINAS, Commentarius in IVm librum Sententiarum – librorum Galeni et questiones : cf. HIPPOCRATES, De alimento Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium : Vat. lat. 4450, 1 – table : Vat. lat. 4450, 55v Scriptum uel glose super primum Sententiarum : cf. PETRUS AUREOLUS, Commentarius in Im librum Sententiarum SEDULIUS, Carmen Paschale (extr.) : Vat. lat. 2940, 170v SENATOR DE MELLO, De uero Romano imperio Celeidos libri XV : NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38, 1

439

Seneca – De forma honeste uite : cf. MARTINUS BRACARENSIS seu SENECA (Ps.), Formula uitae honestae – Declamationes : cf. SENECA rhetor, Declamationes – Prouerbia : cf. PUBLILIUS SYRUS, Sententiae SENECA – Vita : cf. ALBERTINUS MUSSATUS – HIERONYMUS presbyter – De beneficiis (extr.) : Vat. lat. 2211, 1 – De clementia : Vat. lat. 2211, 42v – De remediis fortuitorum : Vat. lat. 4245, 82 – Dialogi : Ad Heluiam de consolatione : Vat. lat. 2209, 49 — — Ad Polybium de consolatione : Vat. lat. 2209, 41v; 2211, 77 — — De breuitate uitae : Vat. lat. 2209, 34v; 2211, 71 — — De constantia sapientis : Vat. lat. 2211, 50v – (extr.) : Vat. lat. 2211, 21 — — De ira : Vat. lat. 2209, 1; 2211, 23 — — De prouidentia : Vat. lat. 2211, 17 — — De tranquillitate animi : Vat. lat. 2209, 25v; 2211, 63 — — De uita beata : Vat. lat. 2211, 55v – Epistulae ad Lucilium : Vat. lat. 2200, 3v – (extr.) : Vat. lat. 4245, 84 – Tragoediae : n° 256 – Vat. lat. 1641, 10v – comm. : cf. ALBERTINUS MUSSATUS – NICOLAUS TREVET – PETRUS DE MUGLIO SENECA (Ps.), Epistulae ad Paulum : Vat. lat. 2200, 1; 4245, 87 SENECA rhetor, Declamationes : n° 274 Sententiae : Vat. lat. 1224, 400v – (fragm.) : Vat. lat. 4304, 96 Septima sinodus : cf. CONCILIA, Concilium Nicaenum II SEVERIANUS, Sermo : Vat. lat. 276, 1 Sexta sinodus Constantinopolitana : cf. CONCILIA, Concilium Constantinopolitanum III Similis liber : cf. AUGUSTINUS DE ANCONA, De ecclesiastica potestate SIMO IANUENSIS, Synonyma medicinae seu Clauis sanitationis : n° 235 SUETONIUS, Vitae Caesarum (extr.) : Vat. lat. 2940, IIIv et 168v SULPICIUS SEVERUS, Vita Martini Turonensis : n° 178

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

440

ANNEXE I

Suma [sic], Summa concordancie scriptorum canonicorum et theologorum : cf. HERMANNUS DE PRAGA, Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum – extracta de Iohanina : cf. GUILLELMUS DE KAYOTHO, Compendium summae confessorum Iohannis Friburgensis abbreuiatae – super decretalibus : cf. GAUFRIDUS DE TRANI, Summa super Decretalibus Super celebratione concilii prouincialis : cf. Tractatus de celebratione concilii prouincialis – Iohanicis : cf. THADDAEUS FLORENTINUS, Commentarius in Iohannitii Isagogem – tercium et quartum Sententiarum : cf. BONAVENTURA, Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum Supplicatio contra inimicos : Vat. lat. 4799, 237bisv

T Tabula super libris Augustini de ciuitate dei per alphabetum : cf. ROBERTUS KILWARDBY, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei Tabula obligationum Camerae Apostolicae : n° 70 – super expositionibus nominum Hebraeorum : n° 226 TANCREDUS DE BONONIA – Ordo iudiciarius – comm. : cf. BARTHOLOMAEUS BRIXIENSIS – Practica seu Summa compendiosa : Vat. lat. 2656, 1 Tercia pars qui intitulatur de donis : cf. RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Summa de poenitentia, lib. III TERENTIUS, Adelphoe (extr.) : Vat. lat. 2940, 168v TERTULLIANUS – Ad Martyras : Vat. lat. 191, 59v – Ad Scapulam : Vat. lat. 191, 103v – Ad uxorem : Vat. lat. 191, 88 – Aduersus Praxeam : Vat. lat. 191, 137 – Aduersus Valentinianos : Vat. lat. 191, 160 – De carne Christi : Vat. lat. 191, 1 – De carnis resurrectione : Vat. lat. 191, 15 – De corona militis : Vat. lat. 191, 51v – De cultu foeminarum : Vat. lat. 191, 79

– De exhortatione castitatis : Vat. lat. 191, 106 – De fuga in persecutione : Vat. lat. 191, 94v – De monogamia : Vat. lat. 191, 112v – De pallio : Vat. lat. 191, 122v – De patientia : Vat. lat. 191, 129 – De poenitentia : Vat. lat. 191, 62 – De uirginibus uelandis : Vat. lat. 191, 69v Testamenta duodecim patriarcharum (tr. lat. Roberti Grosseteste) : Vat. lat. 1807, 70 THADDAEUS FLORENTINUS, Commentarius in Iohannitii Isagogem : n° 232 Themata ad usum praedicatorum : Vat. lat. 4245, 1 THEODORICUS DE APPOLDIA, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine praedicatorum quem instituit : Vat. lat. 1218, 1 THEOPHRASTUS, De caracteribus (tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris) : n° 88 THOMAS AQUINAS – Chronica breuis de ortu, uita et obitu eius : Vat. lat. 1218, 205v – Translatio corporis eius : Vat. lat. 1218, 207v – cf. aussi BERNARDUS GUIDONIS – Cathena aurea in Iohannem euangelistam : Vat. lat. 796, 201 – Cathena aurea in Lucam euangelistam : Vat. lat. 796, 1 – Commentarius in IVm librum Sententiarum : n° 313 – Commentarius in Iob : Vat. lat. 578, 275 – Summa theologica, IIa IIae : Vat. lat. 738, 5 – table : Vat. lat. 738, 1 – IIIa : Vat. lat. 749, 1 – table : Vat. lat. 749, 183v THOMAS BRADWARDINE, Summa contra Pelagianos : Vat. lat. 1038, 1 THOMAS DE PIPERATA, Tractatus de forma iudicii et praesumptionis : Vat. lat. 2343, 47; 2605, 222 Tibriadis : cf. OMAR DE TIBERIADE Titiliuius [sic] : cf. FLORUS, Epitoma de Tito Liuio Tractatus in diuersis materiis theologie : cf. AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.), De spiritu et anima – in theologia : cf. IOHANNES DE FONTE, OFM, Conclusiones ex Petri Lombardi libris Sententiarum Tractatus de bono et malo : Vat. lat. 4305, 1, 30 et 34

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

441

INDEX DES AUTEURS ET DES OEUVRES

– de celebratione concilii prouincialis : Vat. lat. 4148, 1 – de dogmatibus Iohannis papae XII : Vat. lat. 4096, 171v – de electione summi Pontificis : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228, 296 – de iure emphyteosis (fragm.) : Vat. lat. 1439, 224v – de schismate (fragm) : Vat. lat. 2618, 319

V VALERIUS MAXIMUS, Facta et dicta memorabilia : Vat. lat. 1920, 1 – table : Vat. lat. 1920, II – comm. : cf. BENEVENUTUS CAMPESANUS VARRO, De lingua latina (extr.) : Vat. lat. 2940, IV VERGILIUS, Opera : n° 301 – comm. : cf. PROBA Versus de expugnatione Ierusalem : Vat. lat. 1999, II – de V libris Decretalium : Vat. lat. 1443, IIv Viaticus : cf. CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus – glosatus : cf. GERARDUS CREMONENSIS, Commentum in Constantini Africani Viaticum Virgilius, Centones : cf. PROBA, Centones Vergilianae Vita Anatasii [sic] episcopi Alexandrini : cf. IOHANNES TORTELLIUS – Bernardi abbatis : cf. GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO et alii – Ciceronis : cf. LEONARDUS BRUNUS ARETINUS – Dominici confessoris : cf. THEODORICUS DE APPOLDIA – Francisci : cf. BONAVENTURA – Gregorii pape : cf. IOHANNES DIACONUS

– Iohannis grisostomi [sic] : cf. PALLADIUS HELENOPOLITANUS – Iohannis Gualberti abbatis Vallisumbrose : cf. ATTO PISTORIENSIS – Marci Antonii : cf. PLUTARCHUS – Placidi martiris : cf. PETRUS DE MONTECASSINO

– Salonis [sic] : cf. PLUTARCHUS – uel dialogus beati Martini : cf. SULPICIUS SEVERUS – Zenophontis : cf. XENOPHON VITAE SANCTORUM – Vita S. Antonii abbatis Aegypti (ex historia Lausiaca) : FIRENZE, Bibl.-Laurenz., Med. Pal. 143, 1v – Vita et miracula S. Symeonis eremitae : Vat. lat. 1222, 64 – Vita S. Honorati Arelatensis : Vat. lat. 4014, 1 – Hymnus in eum : Vat. lat. 4014, 3 – Praeces in honorem eius : Vat. lat. 4014, 48 – Vita S. Prosdocimi confessoris : Vat. lat. 3723, 1 – cf. aussi ATTO PISTORIENSIS – BONAVENTURA – GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO – IACOBUS A VARAGINE – IOHANNES DIACONUS – IOHANNES TORTELLIUS – MAPHAEUS VEGIUS – PALLADIUS HELENOPOLITANUS – PETRUS DE MONTECASSINO – SULPICIUS SEVERUS – THEODORICUS DE APPOLDIA Vltima pars Speculi : cf. GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale (extr.) Vulpianus juris consultus antiquus : cf. CORPUS IURIS CIVILIS, Pandectarum lib. XXXVIII

X XENOPHON – Apologia pro Socrate (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 1807, 14 – Tyrannus (tr. lat. Leonardi Bruni Aretini) : Vat. lat. 1807, 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe II

INDEX DES INCIPIT L’incipitaire regroupe en une seule série les incipit donnés par la liste et/ou l’inventaire, et les quelques incipit relevés dans le catalogue des mss. Après chaque incipit, et sauf impossibilité d’identification, sont d’abord donnés, sous forme normalisée, les noms d’auteurs (en PETITES CAPITALES) et/ou les titres d’oeuvres (en italique), puis, entre crochets carrés, les numéros de la liste (en italique) et/ou de l’inventaire (en romain) et, le cas échéant, après le signe “=”, la cote actuelle des mss identifiés (en gras); pour les incipit communs aux deux documents, le n° de la liste précède celui de l’inventaire, dont il est séparé par le signe “/”. Le seul explicit relevé dans l’inventaire est signalé par une croix (+); les incipit relevés dans le catalogue sont précédés d’une astérisque (*), la cote et le feuillet du ms concerné sont entre parenthèses. La disposition typographique permet de distinguer les différents cas de figures 1) ms non identifié. liste seule : “Cogitanti mihi : CICERO, De oratore [34]”. liste et inventaire : “Cupientes aliquid de : PETRUS LOMBARDUS, Sententiae [44/336 ou 350]”. inventaire seul : “Abel : BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini, pars I [12]”. 2) ms identifié liste seule : “Quamquam beatissime pater : PETRUS DE THOMASIIS, Concilium de uniuersali praeseruatione contra uenena [16 = Urb. lat. 1425]”. liste et inventaire : “Benedictus : BENEDICTUS papa XII, Constitutiones pro monachis nigris [11/348 = Vat. lat. 3988]”. inventaire seul : “Abel dicitur Ecclesie : PETRUS CANTOR, Distinctiones [52 = Vat. lat. 1004]”. 3) incipit tiré du catalogue “*Aaz apprehendes : REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae, fragm. (Vat. lat. 1004, 1 et 83)”.

A A. a. ab : Concordantiae Bibliae [34] A summo celo : BERNARDUS DE ROSERGIO, Promptuarium ecclesiae [42/342 = Vat. lat. 1019] *Aaz apprehendes : REMIGIUS AUTISSIODORENSIS (Ps.), Interpretationes nominum hebraïcorum Sacrae Scripturae, fragm. (Vat. lat. 1004, 1 et 83) Abel : BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini, pars I [12]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

443

Abel dicitur Ecclesie : PETRUS CANTOR, Distinctiones [52 = Vat. lat. 1004] *Accepi litteras tuas : GEORGIUS TRAPEZUNTIUS, Praefatio ad Iohannem Bessarionem (Vat. lat. 299, 3). *Accidens. Quod unum accidens sit in diuersis : Glossarium philosophicum (Vat. lat. 310, II) Ad perpetuam rei memoriam : IOHANNES DE IEZENSTEIN, Opuscula contra Adalbertum de Ranconis [41 = Vat. lat. 1122] *Adamantes : De generibus et naturis lapidum (Vat. lat. 5367, 75) *Aduentus domini : IACOBUS A VARAGINE, Legenda aurea, prol. (171 = Vat. lat. 1224, 1) Ait Aristotelis : ARISTOTELES (Ps.), Sereta secretorum, extr. : De physiognomia [15] *Aiunt primo capitulo fen 1a : Commentarius in 1o capitulo 1ae fen Auicennae Canonis (Vat. lat. 4450, 95) *Alfamachi id est medicus : AVICENNA, Expositio nominum arabicorum (Vat. lat. 2412, 483) Alii dicunt : CORPUS IURIS CIVILIS, Infortiatum, texte [131 = Vat. lat. 1414] Aliquandiu pater beatissime : FRANCISCUS PETRARCA, Epistulae Seniles [329] *Anno milleno centeno pretereunte : Versus de expugnatione Ierusalem (Vat. lat. 1999, 1) Aristotelis : ARISTOTELES, Ethica, tr. lat. Leonardi Bruni Aretini, praef. [154 = Vat. lat. 3001] Audiuimus ueracem magistrum : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Sermones [16 = Vat. lat. 477]

B Beatissimo : LAURENTIUS DE FLORENTIA, Sermo de temptatione Ihesu, praef. [94 = Vat. lat. 3706] Beatissimo ac sanctissimo : ALEXIS DE GEREGNO seu SEREGNO, De rebus diuinis [92] *Beatissimo Eugenio : IOHANNES TORTELLIUS, Vita Athanasii Alexandrini, déd. (184 = Vat. lat. 1215, 1) Beatissimo patri : IOHANNES BESSARIO, Praefatio ad Eugenium papam IV [182 = Vat. lat. 299, 1] Beatissimus : Vita S. Prosdocimi confessoris, praef. [326 = Vat. lat. 3723] Benedictus : BENEDICTUS papa XII, Constitutiones pro monachis nigris [11/348 = Vat. lat. 3988] *Beneficia ex sua ui ex tempore : PLUTARCHUS (?), De beneficiis (Vat. lat. 1747, 41) Bonifacius episcopus : CORPUS IURIS CANONICI, Liber Sextus [285 = Vat. lat. 2500 – 323 = Vat. lat. 2499] Bonum sicut habetur : IOHANNES BURIDANUS, Quaestiones super librum Physicorum [219 = Vat. lat. 2164]

C Carmina : BOETHIUS, Consolatio philosophiae, cum tr. gr. Maximi Planudi [155 = Vat. gr. 328] Circa abiectionem : MAURICIUS PRUVINIENSIS, Distinctiones [53 = Vat. lat. 980] Circa prologum : GREGORIUS ARIMINENSIS, Lectura in Im librum Sententiarum [316 = Vat. lat. 1104] Circucisio [sic] domini nostri : ADO VIENNENSIS, Martyrologium [7/351 = Vat. lat. 377] Clemens episcopus : IOACHIM DE FLORA, Expositio in Apocalypsim, praef. [47 = Vat. lat. 3821] Codicis domini Iustiniani : Recollectae ex Lecturis in Codicem [292 = Vat. lat. 2624] Cogitanti mihi : CICERO, De oratore [34 = Vat. lat. 1705] *Collegerunt pontifices et pharisei : PETRUS DE VINEA, Epistulae, texte (Vat. lat 3999, 1) Colligite fragmenta ne pereant : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Libros Paralipomenon [5 = Vat. lat. 160]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

444

ANNEXE II

Completis tractatibus : ALEXANDER HALENSIS, Commentarius in IIm librum Sententiarum [41/339 = Vat. lat. 703] *Complures ex maioribus nostris : SENATOR DE MELLO, De uero Romano imperio Celeidos libri XV, prol. (NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38, 1) Comprehendit : AVICENNA, Canones, fragm. [168 = Vat. lat. 2880] Consilium : Consilia circa ecclesias regni Franciae [125 = Vat. lat. 3891] Continua rubricam : BARTHOLOMAEUS DE SALICETO, Lectura in Vm Codicis librum [287 = Vat. lat. 2618] *Conuenienti sancta et uniuersali sinodo : CONCILIA, Concilium Nicaenum II, texte (Vat. lat. 1330, 1) *Coram ergo personis Christianorum : ANDREAS DIDACI DE ESCOBAR, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum, texte (Vat. lat. 4067, 1) Creatio rerum fuit : NICOLAUS DE HANAPIS, Liber de exemplis Sacrae Scripturae [62 = Vat. lat. 963] Creator omnium deus : RASIS, De re medica ad Almansorem, tr. lat. Gerardi Cremonensis [218] Creauit deus : AVICENNA, De uiribus cordis, tr. lat. Arnaldi de Villanoua [206 = Vat. lat. 2417] Credo in unum deum : GREGORIUS MAGNUS, Symbolum fidei [71 = Vat. lat. 620] Credo uos patres : ALBERTUS DE SARTEANO, Oratio I de Eucharistiae sacramento [93] Cum aduocacionis : BONAGUIDA DE ARETINIS, Summa introductoria super officio aduocationis in foro ecclesiastico [123 = Vat. lat. 2661] Cum ante meam : ALBINUS cardinalis, Digesta pauperis scolaris, praef. [10] Cum diabolus : Vita S. Honorati Arelatensis [91 = Vat. lat. 4014] Cum diuturno tempore : CASSIUS FELIX, De medicina [23] Cum e Cilicia : CICERO, Brutus [39] Cum eram paruulus : IOHANNES ANDREAE, Nouella super VI° decretalium [264] *Cum fratribus adolescentonibus nostri : ALBERICUS MEDIOLANENSIS, Praefatio (Vat. lat. 5367, 90v) Cum in nomine : CONCILIA, Concilium Aquisgranense, praef. [97 = Vat. lat. 1351] Cum in preiudicium : FACUNDUS HERMIANENSIS, Pro defensione trium capitulorum ad Iustinianum imperatorem libri XII [137 = Vat. lat. 573] Cum intelligerem : GEORGIUS TRAPEZUNTIUS, Contra Graecos de processione Spiritus Sancti, tr. lat. Bolani Candiani [145] Cum multe res : CICERO, De natura deorum [303 = Vat. lat. 2909] Cum omne elementum : GERARDUS CREMONENSIS, Commentum in Constantini Africani Viaticum [225 = Vat. lat. 4432] Cum omnes prophetas : PETRUS LOMBARDUS, Commentarius in Psalmos [42 = Vat. lat. 694] *Cum post persecutionem : IOHANNES TORTELLIUS, Vita Athanasii Alexandrini, texte (Vat. lat. 1218, 2v) Cum summa theologia : IOHANNES DE RUPELLA, Summa [8] Cum tocius pater sciencie : CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantegni Theorica, tr. lat. Desiderii de Montecassino [229 = Vat. lat. 2456] Cum uero [sic] essem : Flores ex Bernardi Claraeuallensis operibus [19 = Vat. lat. 675] Cuncti homines : PETRUS diaconus (?), Oratio [19] Cupientes aliquid de : PETRUS LOMBARDUS, Sententiae [44/336 ou 350]

D De Christo : IOHANNES DE LIGNANO, Tractatus uarii, titre [115 = Vat. lat. 2639] De differencia mundane : HUGO DE SANCTO VICTORE, Expositio in Ps. Dionysii Hierarchiam caelestem [314 = Vat. lat. 179] De Grecis errantibus : ANDREAS DIDACI DE ESCOBAR, Tractatus contra quinquaginta errores Graecorum, titre [127 = Vat. lat. 4067]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

445

De simonia : GUILLELMUS DE KAYOTHO, Compendium summae confessorum Iohannis de Friburgo abbreviatae, table [298 = Vat. lat. 2306] *Desideranti tibi scribi a me : Prologus in libro lapidis (Vat. lat. 5367, 77v) *Dessico nuces ligni : Compositio orologii (Vat. lat. 5367, 31) Deum nemo uidit unquam : IOHANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa, tr. lat. Burgundionis Pisani [33 = Vat. lat. 310] Deus autem : BONAVENTURA, Commentarius in IIIm librum Sententiarum [246 = Vat. lat. 911] Dico quod medecina : AVICENNA, Canones, lib. I, tr. lat. Gerardi Cremonensis [198 = Vat. lat. 2412 – 203 – 213] Differencie febrium : GALENUS, Scriptum super Galeni libro de differentiis febrium [221 = Vat. lat. 4450] Dilectis plurimum diligendis : PETRUS DE CAPUA, Alphabetum in arte sermocinandi [58 = Vat. lat. 1157] Dilectissimo fratri Mariano episcopo : GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in Ezechielem [22 = Vat. lat. 608] Diu multum ex his : ALBERTUS AQUENSIS, Hierosolymitanae expeditionis libri I-XII [260 = Vat. lat. 1999] Diualis : CONCILIA, Concilium Constantinopolitanum III [139 = Vat. lat. 1326] Domine labia mea aperies : Matutinale [85] Domini admones : CYPRIANUS, Epistulae [5] Domino Coangelico : CONCILIA, Concilium Nicaenum II, déd. [325 = Vat. lat. 1330] Domino sancto : MANUEL CALECAS, De processione Spiritus Sancti, tr. lat. Ambrosii Trauersarii, praef. [146 = Vat. lat. 4064] Domino sancto atque beatissimo : PALLADIUS HELENOPOLITANUS, Dialogus de uita beati Iohannis Chrysostomi, tr. lat. Ambrosii Trauersarii [4] Domino suo precipuo : SIMO IANUENSIS, Synonyma medicinae seu Clauis sanitationis [235] Dominus Vicecancellarius : De modo distribuendis pecuniam officialibus Romanae curiae [83] Dormientem : HIERONYMUS presbyter, Epistulae [177 = Vat. lat. 354] *Ductus est Iesus in desertum : LAURENTIUS DE FLORENTIA, Sermo de temptatione Ihesu, texte (Vat. lat. 3706, 1) Dum a me litteras : ISIDORUS HISPALENSIS, Etymologiae [102 = Vat. lat. 623] *Dum a media : LUDOVICUS DE STRASSOLDO, OFM, Dialogus de papali potestate, texte (Vat. lat. 4143, 4) Duodecim prophetarum : ALBERTUS MAGNUS, Postillae in duodecim prophetas minores [45 = Vat. lat. 713]

E *Ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi : NICODEMUS, Oratio ad Crucifixum (Vat. lat. 371, 130) Ecce descripsi : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in libros Salomonis [2] Ecclesie Romane : CENCIUS CAMERARIUS, Liber censuum Ecclesiae Romanae [152 = FIRENZE, Bibl. Ricc. 228] Ego Iohannes : IOHANNES DE BLANASCO, Summa de actionibus [118 = Vat. lat. 2329] Ego sacrosancte : Forma iuramenti officialium Ecclesiae Romanae [80] Egretudo [sic] que ossa occidit : THADDAEUS FLORENTINUS, Commentum in Iohannitii Isagogem [232] *Electuaria calida sunt : Antidotarius abreuiatus secundum Gilbertum (Vat. lat. 2454, 164) Eorum autem que fiunt : GUILLELMUS DE SALICETO, Summa conseruationis [22/192 et/ou 346] Epitalamium : ORIGENES, Commentarius in Cantica Canticorum, tr. lat. Rufini Aquileiensis [3]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

446

ANNEXE II

Erunt signa : Homiliae (gallice) [84 = Vat. lat. 4364] *Et ea que beatitudo tua circa Grecorum reductionem : IOHANNES DE TURRECREMATA, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum, texte (134 = Vat. lat. 4165, 1) *Et est sciendum : Ordo Romanae Ecclesiae ad sepeliendum papam (Vat. lat. 4741, 13) Et factum est : Commentarius in Ezechielem [28] *Et primo circa nouem : IOHANNES DE LIGNANO, Tractatus uarii, texte (Vat. lat 2639, 1) Etsi non sine : IOHANNES LEONIS, Liber aduersus perfidias schismaticorum [183] Etsi per indignum : THEOPHRASTUS, De caracteribus, tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris [88] *Eugenius ductor populi: MAPHAEUS VEGIUS, Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda, praef. (Vat. lat. 3600, 1) Eusebius : EUSEBIUS CAESARIENSIS, Chronicon seu De temporibus, tr. lat. Hieronymi presbyteri [99 = Vat. lat. 245] Exemplum : HUGOLINUS DE MALABRANCA, Commentarius in IVm librum Sententiarum [312 = Vat. lat. 1094] Exigisti a me : SENECA, Dialogi, De ira [273 = Vat. lat. 2209] Exigistis : SENECA rhetor, Declamationes [274] Expeditis : IOHANNES ANDREAE, Nouella seu Expositiones in IIm librum Decretalium [13] Expeditus per dei gratiam : RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Summa de poenitentia, lib. III [51 = Vat. lat. 1176] Explanacionem : NICOLAUS TREVET, Commentarius in Boethii Consolationem philosophiae [165]

F *Facias mihi tentorium in introïtu tabernaculi : PETRUS PICTAVIENSIS, Distinctiones super Psalterium (Vat. lat. 4304, 93) Falso queritur : SALLUSTIUS, Bellum Iugurthinum [242] Fedricus : PETRUS DE VINEA, Epistulae, adresse [279 = Vat. lat. 3999] Fides : Repertorium Apparatus Innocentii IV [121 = Vat. lat. 2700] Flagitastis fratres : IOHANNES RUYSBROCHIUS seu IOHANNES CLIMACUS (Ps.), Liber de ornatu spiritualium nuptiarum, tr. lat. Guillelmi Iordani [6/343] Formauit deus hominem : GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale (extr. : liv. IV) [247] Franciscus Petrarcha : PETRUS PAULUS VERGERIUS, Vita Francisci Petrarcae [278 = Vat. lat. 4521] *Francorum gentes Syon loca sancta potenti : Epitaphium Godefridi ducis (Vat. lat. 1999, 173) Frater Ambrosius : HIERONYMUS presbyter, Epistula 53 ad Paulinum [36] *Frusta mortalis genus : HIPPOCRATES (Ps.), De opinione medicine (Vat. lat. 2375, 575)

G Gaius Imperator et pontifex : Historia imperatorum romanorum ? [29] *Gloria cantorum legis censura silentis : Hymnus (Vat. lat. 110, 2) Gloriosissimam Ciuitatem : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De ciuitate Dei [15 = Vat. lat. 437] Glosarum diuersitas : GAUFRIDUS DE TRANI, Summa super Decretalibus [120 = Vat. lat. 2310 – 266 = Vat. lat. 2311] Gregorius : CORPUS IURIS CANONICI, Decretales [269 = Vat. lat. 1381] *Gregorius iste priusquam papa fieret uocatur Thealdus : Commentum super quaestionibus domini Gregorii (Vat. lat. 4460, 52)

H *Hec eadem nostra de orbis lustratione : CYRIACUS ANCONITANUS, Itinerarium, déd. ad Cosmam Mediceum (FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55, 1v)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

447

Hec edicto premittitur : CORPUS IURIS CIVILIS, Digestum nouum [270 = Vat. lat. 1424] Hec omnia liber uite : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Genesim [1 = Vat. lat. 157 – 3 – 6 = Vat. lat. 158] Hec sumula : HERMANNUS DE PRAGA, Summula de concordantia scriptorum theologicorum et iuridicorum [57 = Vat. lat. 2672] Hec tibi que princeps : MAPHAEUS VEGIUS, Laudatio beatae Monicae [188 = Vat. lat. 3601] Hercules : ALBERTINUS MUSSATUS, Argumenta tragoediarum Senecae [27 = Vat. lat. 1641] Hic primo queritur : DURANDUS DE SANCTO PORCIANO, Commentarius in Im librum Sententiarum [9] Hoc opusculum : HERMANNUS DE PRAGA, Opusculum de casibus diuersis [67 = Vat. lat. 1016] *Homo qui ex anima rationali : De miseria peccatoris (Vat. lat. 4799, 191)

I Iam expleuimus : AVICENNA, Canones, lib. VI, tr. lat. Gundissalini [223 = Vat. lat. 2420] Iamdudum : PROBA, Centones Vergilianae [280 = Vat. lat. 1667] *Igitur ut Aratus ab Ioue incipiendum : QUINTILIANUS, Institutio oratoria, liv. X (Vat. lat. 1807, 61) Imperatoriam magestatem : CORPUS IURIS CIVILIS, Institutiones [257 = Vat. lat. 1431 – 265] Imprimis deo gratias : AVICENNA, Canones, tr. lat. Gerardi Cremonensis [282] In Ciuitate : Constitutiones pertinentes ad Cameram apostolicam [79] In Claro et renitenti : PETRUS DE MONTECASSINO, Passio SS. Placidi et sociorum eius [176 = Vat. lat. 1222] In faciem vorsus : PLAUTUS, Comoediae [35] In nomine dei misericordis : IOHANNES MESUE, Practica [211 = Vat. lat. 4460] In nomine domini : De electione summi Pontificis [112] In nomine domini incipit : Instructiones synodales [82] In nomine domini nostri Yhesu : Tractatus de celebratione concilii prouincialis [135 = Vat. lat. 4148] In nomine domini nostri Yhesu Christi : ARISTOTELES, De naturis animalium, tr. lat. Michaelis Scotti [173 = Vat. lat. 2993] In nomine omnipotentis : PETRUS AUREOLI, Commentarius in Im librum Sententiarum [309 = Vat. lat. 940] In omnibus curiosis : GUILLELMUS OCKHAM, Dialogi [50 = Vat. lat. 4096] *In primis ueniat episcopus : Ordo ad consecrandum altare (Vat. lat. 4741, 11v) In principio : ORIGENES, Homiliae in Genesim, tr. lat. Rufini Aquileiensis [32 = Vat. lat. 208] – ODOFREDUS, Lectura in Infortiatum, praef. [107 = Vat. lat. 2621] *In principio huius libri sicut in principio aliorum : MARIUS ANTONIUS, Recollectiones super Galeni libro de accidenti et morbo (Vat. lat. 4450, 57) In principio presentis lecture : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Commentarius in Auicennam [321 = Vat. lat. 2487] *Inane quidem ac perniciosa cura : PRAEPOSITINUS CREMONENSIS, Summa contra haereticos (Vat. lat. 4304, 101v) Incepturus libri Galieni : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Commentarius in Galenum [238 = Vat. lat. 2486] Incipiamus cum auxilio dei : IOHANNES SERAPIO, Practica seu Breuiarium, tr. lat. Gerardi Cremonensis [227 = Vat. lat. 2424] Incipit liber Isaie : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Isaiam [10] Incipiunt brocardicha : Brocardica et principales materiae Cini Pistoriensis [251 = Vat. lat. 2591] Inicio et medio : ALBERTANUS BRIXIENSIS, De doctrina loquendi et tacendi [104 = Vat. lat. 993]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

448

ANNEXE II

Inquit Aboolyt : AVICENNA, Cantica, tr. lat. Armengaudi Blasii et prologus Benroisii [194 = Vat. lat. 2439] *Inquit Galenus oportet admirari de sapientia creationis : Commentarius in Galeni librum de utilitate particularum (Vat. lat. 4460, 33) Inquit Galienus : AVICENNA, Canones, liv. III, tr. lat. Gerardi Cremonensis [234 = Vat. lat. 2415] Intellectus studiose : RUDIGERUS DE POLONIA, Praefatio in lecturam Cini in codicem [253 = Vat. lat. 2284] Inter cetera : THOMAS AQUINAS, Catena aurea in Lucam euangelistam [46 = Vat. lat. 796] Inter clamosos : PLATO, Epistulae I-XXII, tr. lat. Leonardi Bruni Aretini [307 = Vat. lat. 2066] Inter multos et uarios : SENECA, De beneficiis, extr. [267 = Vat. lat. 2211] Introitus domini Iohannis : CONCILIA, Concilium Constantiense, table [136 = Vat. lat. 1335] Iohannes episcopus : CORPUS IURIS CANONICI, Constitutiones Clementinae [133 = Vat. lat. 2506] Iudex : Formularius in notaria [294] Iussiones : GUILLELMUS DE MONTEGAUDIO, Tractatus ad regem Carolum VII pro Eugenio IV [17/333 ou 344]

L La prouezuta : Constitutiones ecclesiasticae (in uulgari) [72] Labor : BARTHOLOMAEUS DE VRBINO, Milleloquium Augustini, pars II [1] *Labor alius carnis alius conpunctionis alius caritatis : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermo (Vat. lat. 677, 152) *Legem emendauit Moyses : ALBERTUS MAGNUS, Principium biblicum (Vat. lat. 4245, 22) Legenda siue Voragene : IACOBUS A VARAGINE, Legenda aurea [171 = Vat. lat. 1224) Legitur in Ezechiele : INNOCENTIUS papa IV, Apparatus in libros V Decretalium [116 = Vat. lat. 1443 – 250 = Vat. lat. 1439 – 322 = Vat. lat. 1441] Libellus : De uniuersalibus [55 = Vat. lat. 4313] Liber secretorum : ARISTOTELES, Liber secretorum [129 = Vat. lat. 2660] Libros de Trinitate : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De trinitate [14 = Vat. lat. 417] Librum : MARCUS PAULUS, De conditionibus et consuetudinibus orientalium regionum, tr. lat. Francisci Pippini Bononiensis, OP [160 = Vat. lat. 3153] Librum de sacramentis : HUGO DE SANCTO VICTORE, De sacramentis fidei christianae [61 = Vat. lat. 677] Librum de sanitatis ingenio : GALENUS, De ingenio sanitatis, tr. lat. Gerardi Cremonensis [190 = Vat. lat. 2378 – 191 = Vat. lat. 2379] Librum Galieni : PETRUS TURISIANUS, Plusquam commentum in librum Galeni qui Microtechni intitulatur [195 = Urb. lat. 244] Licet Grecorum : BARTHOLOMAEUS CONSTANTINOPOLITANUS seu PANTALEON (Ps.), Tractatus contra Graecos [150 = Vat. lat. 4065] Lo primer commandamento [sic] : Commentarius in decem praeceptis (hispanice) [100 = Vat. lat. 4799] Lucius Anneus Seneca : HIERONYMUS presbyter, Vita Senecae [320 = Vat. lat. 2200]

M Magnificentissimi : SEVERIANUS, Sermo [27 = Vat. lat. 276] Magnorum : THOMAS BRADWARDINE, Summa contra Pelagianos [65 = Vat. lat. 1038] Marci Antonii : PLUTARCHUS, Vita Marci Antonii, tr. lat. Leonardi Bruni Aretini [308 = Vat. lat. 1885] Medicina equiuocatur [sic] : ROLANDUS PARMENSIS, Chirurgia [233 = Vat. lat. 4473] Medicorum non solum : GALENUS, De locis affectis [199]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

449

Medinalis scarsitus [sic] : PETROCELLUS SALERNITANUS, Practica [231 = Vat. lat. 4421] Mestus et luctuosissimus : IACOBUS ZENO, Libellus de morte sororis Sanctissimi domini nostri [187] Missit [sic] uerbum suum : THOMAS AQUINAS, Commentarius in IVm librum Sententiarum [313] Moyses quondam : HUGO AETHERIANUS, De processione Spiritus Sancti [144 = Vat. lat. 821] Multi multa sciunt : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Meditationes [271] Multifarie : THEODORICUS DE APPOLDIA, Liber de uita et obitu et miraculis S. Dominici et de ordine praedicatorum quem instituit [20 = Vat. lat. 1218]

N Nares eo quod : CICERO, Florilegia, 2a pars [335] Nel mezo del camino : DANTES ALIGHERIUS, Commedia umana [31] Nero carissime : GALENUS, De ingenio sanitatis [204] Non ab re : IOHANNES TORTELLIUS, Vita Athanasii Alexandrini, prol. [184 = Vat. lat. 1215, 1] Non arrogans : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, De officiis [25 = Vat. lat. 290] Non est mihi necesse : GALENUS, De simplicibus medicinae libri V, tr. lat. Constantini Africani [220 = Vat. lat. 2388] Non est nouum : IOHANNES ANDREAE, Quaestiones mercuriales de regulis iuris [114 = Vat. lat. 2539] Non negocientur Christiani : IOHANNES IOHANNIS, Memoriale Decreti [126 = Vat. lat. 2679] Non sum [sic] : CICERO, De finibus [36] Nos dicemus : GENTILIS DE FULGINEO, Commentarius in Auicennae Canones [189] *Notandum quod oratio dominica sex habet partes : De partibus orationis dominicae (Vat. lat. 4304, 84v) Nouum crimen : CICERO, Oratio pro rege Deiotaro [161 = Vat. lat. 1747] Nuper cum : GREGORIUS MAGNUS, Epistulae [43] Nutrimentum : HIPPOCRATES, De alimento, tr. lat. Nicolai Regiensis [201]

O O utinam : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Contra Academicos [38] Occupatis nobis : CORUPS IURIS CIVILIS, Nouellae [117 = Vat. lat. 1435 – 130] Omne quod potest : BERNARDINUS SENENSIS, Sermo 65 [101] Omnes homines : ARISTOTELES, Metaphysica, tr. lat. Guillelmi de Moerbeke [310 = Vat. lat. 2085] Omnes [sic] qui : MUNDINUS FOROIULIENSIS, Commentarius in Hippocratem [193 = Vat. lat. 4466] *Omnia lignum preciosum paradisi Dei non est : Oratio in laudem iuris canonici (Vat. lat. 1441, 302v) Omnis ars : ARISTOTELES, Ethica noua, tr. lat. Roberti Grosseteste [217 = Vat. lat. 2996] *Omnis ars omnes : ARISTOTELES, Ethica, tr. lat. Leonardi Bruni Aretini, texte (154 = Vat. lat. 3001, 1) Omnis diuina scriptura : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, De genesi ad litteram [13 = Vat. lat. 450] Omnis theologia : Tractatus de bono et malo [77 = Vat. lat. 4305] Omnium : BOETHIUS, De trinitate [311 = Vat. lat. 560] Operacio medecine : IOHANNES DE SANCTO AMANDO, Expositio in Antidotarium Nicolai Salernitani [200 = Vat. lat. 2459] Origo generalis : GUILLELMUS FILLASTRE, Gesta Concilii Constantiensis [138 = Vat. lat. 4173]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

450

ANNEXE II

P Pacienciam habe : NICOLAUS DE LYRA, Postilla in Iob [7 = Vat. lat. 161] Paratus : Missale [78 = Vat. lat. 4769] *Pars prior officia parat : Versus de V libris Decretalium (Vat. lat. 1443, IIv) Pastor apostolicus : HENRICUS HERBIPOLENSIS, De statu curiae Romanae seu Disputationes Gaufridi et Aprilis de Roma [240 = Vat. lat. 3593] Pastoralis cura : GREGORIUS MAGNUS, Regula pastoralis [23] Pastores loquebantur : Missale benedictinum [283 = Vat. lat. 4770] Patres nostri : RICARDUS ANGLICUS (Ps.), Distinctiones in Decretum Gratiani [119 = Vat. lat. 2691] Patri Reuerendissimo : Expositiones euangeliorum [272] Pauci admodum : HIERONYMUS presbyter, Aduersus Iouinianum [110 = Vat. lat. 371] Paucos homines : FRANCISCUS PETRARCA, De uita solitaria, preaf. [163 = Vat. lat. 4529] Per me Reges : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Libros Regum [8 = Vat. lat. 159] Per omnia : NICOLAUS SPINELLUS, Lectura in Infortiatum [290 = Vat. lat. 2625] Periculosum : GUILLELMUS TYRENSIS, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum [164 = Vat. lat. 2002] Plerumque rogatus : ATTO PISTORIENSIS, Vita Iohannis Gualberti [95] Populus Romanus : FLORUS, Epitoma de Tito Liuio [153] Post comunem : THOMAS DE AQUINO, Summa theologica, IIa IIae [31 = Vat. lat. 738] Post libros Istoriales : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Sapientiam [4 = Vat. lat. 164] Posteaquam : DIOSCORUS ALEXANDRINUS, Ordo narrationis de prauitate [299 = Vat. lat. 1344] Postquam compleui : ALBUCASIS, Chirurgia, tr. lat. Gerardi Cremonensis [222 = Vat. lat. 4467] Postquam de rebus : CYRIACUS ANCONITANUS, Itinerarium, texte [185 = FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55, 1v] Potum Constantini Affricani : Non identifié [236] Premissis casibus : DINUS DE MUGELLO, De regulis iuris [291 = Vat. lat. 2589] Presbyter qui consecrandus est : Pontificale [86] Presens tractatus : PETRUS DE LUNA seu BENEDICTUS antipapa XIII, De potestate papae et concilii, praef. [181 = Vat. lat. 4124] Preterea nihil enim habet : De eruditione religionis [60] Prime partis : HIEREMIAS DE MONTAGNONE, Compendium philosopohiae moralis [258 = Vat. lat. 4278] Primum capitulum prime partis : Liber astrologiae [69] Primum itaque dicam : De diuisione et laude philosophiae [268] Primus articulus : IOHANNES DE TURRECREMATA, OP, Probationes 38 articulorum quos tenent Hussitae [328] *Primus habet stirpem Demogorgonis ethere dempto : DOMINICUS SILVESTRI Florentinus, Carmen super XV libris Genealogiae deorum gentilium Boccacii (Vat. lat. 2940, 9) Principia rerum : PETRUS LOMBARDUS, Collectanea in epistulas Pauli [179 = Vat. lat. 695] Principio : IOHANNES DE DEO, Casus decretalium cum concordantia Decreti [262 = Vat. lat. 2343] Processus per sacram : Processus contra Petrum de Luna [149] Propheta magnus surrexit : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Psalmos [255 = Vat. lat. 163] Prophetam in gentibus dedite : NICOLAUS DE LYRA, Postillae in Ieremiam [9 = Vat. lat. 165] Propositum est : GUILLELMUS DE SALICETO, Chirurgia [210 = Vat. lat. 4469 – 214 = Vat. lat. 4468] Psalmus breuis est : AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Enarrationes in Psalmos LI-LXXXVIII [244 = Vat. lat. 452]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

451

Q Quadam die : GREGORIUS MAGNUS, Dialogi [18/345] Quadam prerogatiua : Legenda Gregorii archiepiscopi maioris Armeniae [105] Qualis condemnacio : ISIDORUS MERCATOR (Ps.), Decretales [159 = Vat. lat. 3829] Qualiter proceditur : IACOBUS CAETANUS, Ordo romanus seu Caerimoniale Pontificum, table [167 = Urb. lat. 469] Qualiter tam predicacionibus : Tabula super expositionibus nominum Hebraeorum [226] Quamquam beatissime pater : PETRUS DE THOMASIIS, Concilium de uniuersali praeseruatione contra uenena [16 = Urb. lat. 1425] Quamquam te Marce fili etc : CICERO, De officiis [306] Quando Episcopus Cardinalis : LATINUS DE MALABRANCA, Caerimoniale Pontificale Romanum [277 = Vat. lat. 4741] Quando uentilata fuit super me : AVERROES, Colliget, tr. lat. Armengaudi Blasii [237 = Vat. lat. 2432] Quanti conatus : AESCHINES, Oratio contra Ctesiphontem in Demosthenem, tr. lat. Leonardi Bruni Aretini [305] Quatuor sunt : NICOLAUS DE LYRA, Expositio super epistulis canonicis [56 = Vat. lat. 1303] Quatuor sunt uenti : HIPPOCRATES (Ps.), Epistula ad Antiochum regem [202] Quemadmodum planctarum [sic] : PAULUS AEGINENSIS, Epitomae medicae liber [212 = Vat. lat. 4461] *Queritur primo de subiecto : ANTONIUS DE PARMA, Quaestiones super Galeni libro de accidenti et morbo (Vat. lat. 4450, 73) Qui contra hominem : RUPERTUS TUITIENSIS, Commentum in Cantica Canticorum [40 = Vat. lat. 1293] Qui fidem resurrectionis : TERTULLIANUS, De carne Christi [64 = Vat. lat. 191] Qui producit uentos : PRAEPOSITINUS CREMONENSIS, Summa contra haereticos [319 = Vat. lat. 1174] Quia Beate pater olim improuise : HENRICUS KALTEYSEN, Cithara spiritualis consolationis [106 = Vat. lat. 999] Quia diuina [sic] prouidentia : CONCILIA, Concilium Constantinopolitanum IV [324 = Vat. lat. 1332] Quia hic non est caput libri : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Lectura in Infortiatum [248 = Vat. lat. 2596] *Quia labentis ac : IOACHIM DE FLORA, Expositio in Apocalypsim, texte (Vat. lat. 3821, 1) Quia liber Galieni : GALENUS, De utilitate particularum, tr. lat. Nicolai Regiensis [208] Quia saluator noster : THOMAS AQUINAS, Summa theologica, IIIa [297 = Vat. lat. 749] Quia sentire et moueri : GALENUS, De uirtutibus naturalibus [281 = Vat. lat. 2384] Quia sepe : ODOFREDUS, Tractatus de iure ciuili [289] Quid tibi uis : PAULUS DE SANCTA MARIA, Additiones super postillas Nicolai de Lyra super Genesim [37 = Vat. lat. 402] Quidam fratres : ANSELMUS CANTUARIENSIS, Monologion [24 = Vat. lat. 656] Quod imprimis coegit : ISAAC ISRAËLITA, Dietae uniuersales [207 = Vat. lat. 5367] Quod necessarium : PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum, texte [196] *Quod totius potestatis : IOHANNES LEONIS, OP, De synodis et ecclesiastica potestate, texte (Vat. lat. 4127, 1) Quomodo sedet : BIBLIA, Lamentationes Ieremiae [276 = Vat. lat. 110] Quoniam a pluribus : PETRUS AMELII, Contra petentes concilium generale in facto schismatis [148 = Vat. lat. 4153] Quoniam bellum : FLAVIUS IOSEPHUS, De bello Iudaïco, tr. lat. Rufini Aquileiensis [261 = Vat. lat. 1991] Quoniam dictum est : AUGUSTINUS HIPPONENSIS (Ps.), De spiritu et anima [63 = Vat. lat. 4245]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

452

ANNEXE II

Quoniam hic non est caput libri : BARTOLUS DE SAXOFERRATO, Lectura in Infortiatum [248 = Vat. lat. 2596] Quoniam post comple [sic] : TANCREDUS DE BONONIA, Practica seu Summa compendiosa [288 = Vat. lat. 2656] Quoniam quid non solum : GALENUS, De passionibus uniuscuiusque particulae, tr. lat. Nicolai Regiensis [209 = Vat. lat. 2387] Quoniam quidam : CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus [20/205 = Vat. lat. 2454] – *MANUEL CALECAS, De procesione Spiritus Sancti, tr. lat. Ambrosii Trauersarii, texte (146 = Vat. lat. 4064, 1) Quoniam quidem ut : CONSTANTINUS AFRICANUS, Viaticus [230 = Vat. lat. 2450] Quoniam secundum : Chronica et tractatus uarii circa controuersiam de euangelica paupertate inter Fratres minores et Iohannem papam XXII et Benedictum papam XII [96 = Vat. lat. 4008] Quoniam sentire quidam : GALENUS, De uirtutibus naturalibus, tr. lat. [21] Quoniam superuenientibus : CORPUS IURIS CIVILIS, Decretum [113] Quoniam uentilata fuit : AVERROES, Colliget, tr. lat. Bonacosae [215 = Vat. lat. 2430] Quoniam uis ut ait : RAPHAEL DE PORNAXIO seu IOHANNES DE TURRECREMATA, OP (Ps.), De potestate papae et concilii generalis [140] Quoniam ut ait : RAYMUNDUS DE PENNAFORTI, Summa de casibus poenitentiae [68 = Vat. lat. 2708]

R Rerum diuinarum : IOHANNES LEONIS, De synodis et ecclesiasticis potestatis, praef. [327 = Vat. lat. 4127] *Res notat usiam, personam, proprietatem : Sententiae (Vat. lat. 4304, 85) Rescriptum de fide : CONCILIA, Concilium Chalcedonense, table [158 = Vat. lat. 4166] Reuerendissimo in Christo patri : De potestate papae et concilii [334] Reuerendo in Christo : GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale, extr. [108] Reuerendo in Christo patri : GUILLELMUS DURAND, Speculum iudiciale [300 = Vat. lat. 2629] Reuerentissimo [sic] et sanctissimo : GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob [21 = Vat. lat. 578] Rex pacificus : IOHANNES ANDREAE, Glossa super Sextum [249] *Romanum Imperium super de sanguine : SENATOR DE MELLO, De uero Romano imperio Celeidos libri XV, texte (NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, V. E. 38, 1) Rubrica ista dicit : GUILLEMUS DE CUNEO, Lectura in Codicem [263 = Vat. lat. 2622]

S *Salue salus mundi uerbum patris : Salutatio ad Christum (Vat. lat. 1667, 11v) *Sanat sonus languor : IOHANNES MESUE, Grabadin medicinarum particularum (Vat. lat. 4460, 41) Sanctissime pater [sic] : MARCUS AUTOMASINUS, De modis in iure studendo [186 = Vat. lat. 3572] Sanctissimo : AUGUSTINUS DE ANCONA, Summa de ecclesiastica potestate [142] – De correctione bullarum [296] Sanctissimo ac beatissimo : AUGUSTINUS DE ANCONA, Summa de ecclesiastica potestate [143 = Vat. lat. 938] Sanctissimo et beatissimo ac clementissimo : IOHANNES DE TURRECREMATA, OP, Apparatus super decretum Florentinum unionis Graecorum, praef. [134 = Vat. lat. 4165] Sapiencia hedificauit : AUGUSTINUS DE ANCONA, Expositio in epistulis canonicis [43 = Vat. lat. 4233]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES INCIPIT

453

Sapienciam : GUILLELMUS DE SANCTO AMORE, Collectiones catholicae et canonicae Scripturae [66 = Vat. lat. 1037] Satis et plusquam : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epistulae [245] Scias quod : GUILLELMUS DURAND, Speculum, pars ultima [122] Scriptum est : Commune sanctorum [111 = Vat. lat. 1273] Semper ego auditor : IUVENALIS, Saturae [243] Sepenumero : PLUTARCHUS, Vita Solonis, tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris [12/87] Sermo contra Euticem : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermones [180] Seruum fugitiuum : ANGELUS DE VBALDIS, Recollectae secundae partis Codicis [286 = Vat. lat. 2615] Seuerus Desiderio : SULPICIUS SEVERUS, Vita Martini Turonensis [178] Si quis : OUIDIUS, Ars amatoria [37] Si satis : IOHANNES BOCCACIUS, Genealogiae deorum gentilium [302 = Vat. lat. 2940] Soror tonantis : SENECA, Tragoediae [256] Stabat mare : GUILLEMUS DE MELITONA, Postilla super XII prophetis minoribus [35 = Vat. lat. 4225] Stipulacio non potest : BARTOLUS DE SAXOFERRAPO, Lectura in secundam Digesti noui partem [259 = Vat. lat. 2605] Subiit animum : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, De consideratione ad Eugenium papam [18] Subiit animum dictare : BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, De consideratione ad Eugenium papam [254 = Vat. lat. 659] Summe que fiunt [sic] : GALENUS, De complexionibus, tr. lat. Gerardi Cremonensis [216 = Vat. lat. 2375] *Sunt cantica Canticorum : PASCHASIUS, Cantica (Vat. lat. 110, 1) Sunt quidem plurimi : IOHANNES CHRYSOSTOMUS, Opera, tr. lat. Ambrosii Trauersarii, praef. [37 = Vat. lat. 402] Super Capitulum febrium : MARSILIUS DE SANCTA SOPHIA, Recepta ex 1a fen IV libri Canonis Auicennae [228 = Vat. lat. 4444] Suscipe Romuleos : IOHANNES DIACONUS, Vita Gregorii Magni [2/347]

T Tabula obligacionum : Tabula obligationum Camerae Apostolicae [70] Tantum inanis : AMBROSIUS MEDIOLANENSIS, Hexameron [26 = Vat. lat. 270] *Te deprecor domina mea : Praecatio ad Mariam (Vat. lat. 1667, 12) Tempora : OVIDIUS, Fasti [304] Tempus faciendi : GUIDO TERRENA (?), Summa de haeresibus [54] +Tercius idus Marcii : FRANCISCUS PETRARCA, Contra ignaros, expl. [162 = Vat. lat. 4527] Terris aquam habentibus : Liber in medicina [24] Titire tu patule : VERGILIUS, Bucolicae [301] *Totum genus concurrentium citra Christum : IOHANNES WYCLIFF, Conclusiones (Vat. lat. 4096, 189) *Tonsure ecclesiastice usus : CONCILIA, Concilium Aquisgranense, texte (Vat. lat. 1351, 4v) Tractatus presens : BERNARDUS GUIDONIS, Practica inquisitionis [49 = Vat. lat. 4032]

V Vbi uenit : BONAVENTURA, Commentarius in IIIm et IVm libros Sententiarum [318 = Vat. lat. 914] Velem o quam : De conflictu Regis Aragonum [175] Venerabili patri [sic] Episcopo : Formularius bullarum [293 = Vat. lat. 3940] Venerabilibus : GUIDO DE BAYSIO, Apparatus in librum Sextum, praef. [132 = Vat. lat. 2564] *Verba oris eius iniquitas et dolore : Tractatus de dogmatibus Iohannis papae XII (Vat. lat. 4096, 171v)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

454

ANNEXE II

Verbum domini quod factum est : HIERONYMUS presbyter, Commentarius in Oseam [28 = Vat. lat. 331, 3] Vereri non debeo : LUDOVICUS DE STRASSOLDO, OFM, Dialogus de papali potestate, praef. [141 = Vat. lat. 4143] Veteris ac noue legis : IOHANNES DE FONTE, OFM, Conclusiones ex Petri Lombardi libris Sententiarum [275 = Vat. lat. 687] Vetustissima : LUCIANUS, De luctu, tr. lat. Lapi Castelliunculi iunioris, praef. [90 = Vat. lat. 3570] Vetustissima ueterum : PETRUS DE CAPUA, Summa theologiae, praef. [59 = Vat. lat. 4304] Viginti duas litteras : BIBLIA, Libri Regum [44 = Vat. lat. 68] Vincencia si quidem : IOHANNES VINCENTINUS, Processus pro communi Vincentino [89 = Vat. lat. 3625] *Virgine uirgo salus nos perderget : Hymnus in laudem Ihesu Christi (Vat. lat. 371, 120v) Virgo decus : MAPHAEUS VEGIUS, Vita metrica S. Antonii abbatis in Thebaïda, texte [74 = Vat. lat. 3600] Vulpianus : Pandectarum lib XXXVIII [30] Vulpianus inforciati : CORPUS IURIS CIVILIS, Infortiatum, titre [131 = Vat. lat. 1414] Vniuersos : ROBERTUS DE SANCTO REMIGIO, Historia Hierosolymitana [166 = Vat. lat. 2001] Vnum in trenario : PETRUS DE ABBANO, Conciliator differentiarum philosophorum et praecipue medicorum, prol. [239 = Vat. lat. 2447] Vocauit autem Moises : BIBLIA, Leuiticus [11 = Vat. lat. 61] *Volo me tribuere Deo : Exhortatio ad tribuendum se Deo (Vat. lat. 687, 107) Vrbis Rome : BENEVENUTUS CAMPESANUS, Commentarius in Valerium Maximum [98 = Vat. lat. 1931] – VALERIUS MAXIMUS, Facta et dicta memorabilia [241 = Vat. lat. 1920] Vt de infrascripta tabula : ROBERTUS KILWARDBY, Tabula in Augustini librum de ciuitate Dei [17 = Vat. lat. 444] Vt ea que a nobis sunt : IOHANNES DE SANCTO AMANDO, Diuisiones et summaria sententiarum librorum Hippocratis et Galeni [224] Vt scribit : Quaestiones super quinque libros physicorum Aristotelis et aliquid sexti [197] Vtrum commensuracio : ROBERTUS HALIFAX, Commentarius in Im et IIm libros Sententiarum [317 = Vat. lat. 1111]

Z Zenophontis : XENOPHON, Tyrannus [73 = Vat. lat. 1807]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe III

LES MANUSCRITS D’EUGÈNE IV DANS LES INVENTAIRES ANCIENS DU FONDS VATICAN LATIN Ce tableau indique la présence (ou l’absence indiquée par “omis” ou “non décrit”) des manuscrits d’Eugène IV – y compris ceux qui apparaissent pour la première fois après 1443 – dans les différents inventaires de l’ancien fonds : – la dernière, ou la seule, attestation du volume est en italique. – les tirets signalent les mss n’apparaissant dans aucun inventaire ultérieur. Les huit colonnes contiennent les informations suivantes : 1) en 1443 le numéro. 2) en 1455 l’emplacement topographique et le numéro de l’éd. Manfredi. 3) en 1475 les pages et lignes de l’éd. Müntz et Fabre (moins fiable mais plus acessible que le ms). 4) en 1481 l’emplacement topographique. 5) en 1518 l’emplacement topographique. 6) en 1533 l’emplacement topographique. 7) en 1550 soit l’emplacement topographique et le numéro de Ruano (en gras lorsqu’il figure sur une étiquette), soit la mention “omis” et les cotes avec astérisques affectées par les Ranaldi aux manuscrits de l’ancien fonds; 8) la cote actuelle. Les abréviations suivantes ont été employées – d’une part pour les salles : BComm Bgr BMP BMS BPont BPS BSec CPS

= = = = = = = =

Bibliotheca Communis (1481) Bibliotheca graeca (1481-1550) Bibliotheca Magna Publica (1518-1550) Bibliotheca Magna Secreta (1518-1550) Bibliotheca Pontificia (1481) Bibliotheca Parva Secreta (1518-1550) Bibliotheca Secreta (1481) Camera Parva Secreta (1533)

– de l’autre pour les meubles : arm

B BD

= armadio (1481-1550) 1° (2°, etc.) D. = Primo (Secundo, etc.) armario a dextera (1455) 1° (2°, etc.) S. = Primo (Secundo, etc.) armario a sinistra (1455) = Banco (1481-1533) = Banco a dextera (1481-1533)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

456 BS c par P PD PS Sp

ANNEXE III

= = = = = = =

Banco a sinistra (1481-1533) capsa (1481-1550) ad parietem (1550) Pluteo (1550) Pluteo a dextera (1550) Pluteo a sinistra (1550) Spallera (1481-1533)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

1443

BMP, 4° BS BMP, 6° BD BMS, 4° B BMP, 3° BS BPS, 1 arm

BSec, 1 arm BSec, 1° B BSec, 4° B BComm, 2° BS BSec, 1 arm BComm, 4° BS BComm, 6° BD BPont, 4° B BComm, 3° BS BSec, 1 arm

178, 30 178, 31-32 178, 22 178, 37-38 177, 37-38

183, 31 181, 25 177, 5 176, 36-37 177, 8 180, 10

2° D (123) 2° D (153) omis 2° D (133) 2° D (137) 2° D (773) 2° S (762) 5° D (419) 2° D (186) 2° D (158) 2° D (184) 2° D (126)

BPont, 1° B

162, 16-17

1° D (41) BPS, 1 arm BMS, 6° BS BPS, 4° B BMP, 2° BS BPS, 1 arm

BMS, 1° B

BMP, 1° BS BMP, 1° BS BMS, 2° B BMP, 1° BS BMS, 2° B BMP, 1° BS

BComm, 1° BS BComm, 1° BS BPont, 2° B BComm, 1° BS BPont, 1° B BComm, 1° BS

191, 10-11 191, 19 163, 12 191, 16-17 162, 9 191, 13-14

BMP, 1° BS

1518

BComm, 1° BS

1481

191, 15

1475

omis 1° D (6) 1° D (7) 1° D (57) 1° D (58) 1° D (55) omis 1° D (18) 1° D (30)

1455

BPS, 1 arm

BMP, 4° BS BMP, 6° BD BMS, 4° B BMP, 3° BS

BPS, 1 arm BMS, 5° BS BPS, 4° B BMP, 2° BS BPS, 1 arm

BMS, 1° B

BMP, 1° BS BMP, 1° BS BMS, 1° B BMP, 1° BS BMS, 2° B BMP, 1° BS

BMP, 1° BS

1533

BMS, 6° P (2430)

BMP, 3° PS (165) BMP, 4° PD (730) BMS, 9° P (2535) BMP, 3° PS (185)

BMS, 5° P (2413) BMS, 6° P (2434) BMS, 5° P (2931) BMP, 2° PS (93) BMS, 5° P (2401)

BMS, 1° P (2261)

BMP, 4° PS (193) BMP, 4° PS (192) BMS, 1° P (2269) BMP, 4° PS (194) BMS, 1° P (2272) BMP, 4° PS (195)

BMP, 4° PS (191)

1550

Vat. lat. 656

Vat. lat. 675 Vat. lat. 1218 Vat. lat. 578 Vat. lat. 608

Vat. lat. 450 Vat. lat. 417 Vat. lat. 437 Vat. lat. 477 + 502 Vat. lat. 444

Vat. lat. 61

Vat. lat. 164 Vat. lat. 160 Vat. lat. 158 Vat. lat. 161 Vat. lat. 159 Vat. lat. 165

Vat. lat. 157

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

457

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

43

BSec, 3 arm BComm, 6° BS BComm, 1° BS BSec, 3 arm BComm, 1° BS BComm, 1° BS BComm, 1° BS BSec, 3 arm

164, 30 167, 19-20 163, 1 162, 32 162, 21-22 189, 23 182, 1 163, 28

omis BMP, 6° BS BMP, 1° BS omis BMP, 1° BS BMP, 1° BS BMP, 1° BS omis

BMP, 4° BS omis

BComm, 4° BS BComm, 1° BS

BMS, 7° B BMP, 3° BS BMP, 6° BS BMS, 1° B

omis 1° D (67) omis 1° D (3) 1° D (61) omis omis 1° D (31) 1° D (87) 1° D (11) 1° D (53) 3° D (206) 1° D (90)

BPont, 7° B BComm, 3° BS BComm, 6° BS

BMS, 4° B BPS, 1 arm BPS, 1 arm BMP, 2° BS BMS, 4° B

1518

BPont, 2° B

180, 27 187, 5 169, 2

3° D (202) 1° D (71) omis

omis BSec, 1 arm BSec, 1 arm BComm, 2° BS BPont, 4° B

1481

164, 28 168, 35 182, 30-31 174, 15

175, 36 175, 33 175, 35 174, 2-3 175, 12

1475

omis 2° D (195) 1° D (84) 2° D (172) omis

1455

BPS, 3 arm BMP, 6° BS BPS, 3 arm BPS, 3 arm BMP, 1° BS BMP, 1° BS BMP, 1° BS BPS, 3 arm

BMP, 4° BS BMS, 1° B

BMS, 1° B

BMS, 7° B BMP, 3° BS CPS, 2 arm

BMS, 4° B BPS, 1 arm BPS, 1 arm BMP, 2° BS BMS, 4° B

1533

BMS, 2° P (2315) BMP, 4° PS (226) BPS, 4 c 2 P (1357) BMS, 2° P (2314) BMP, 1° PS (5) BMP, 4° PS (230) BMP, 4° PS (198) BMS, 2 c 1 P (2823)

BMP, 2° PS (110)

BMS, 4° P (2364)

BMS, 4 c 7 B (2972) BMP, 3° PS (151) BMS, 2 c 1 P (2807)

BMS, 8° P (2511) BMS, 8° P (2506) BMS, 8° P (2501) BMP, 1° PS (19) BMS, 4° P (2370)

1550

Vat. lat. 1293 Vat. lat. 1122 Vat. lat. 694 Vat. lat. 4233 Vat. lat. 68 Vat. lat. 713 Vat. lat. 796 Vat. lat. 3821

Vat. lat. 402

Vat. lat. 4225

Vat. lat. 738 Vat. lat. 208 Vat. lat. 310

Vat. lat. 290 Vat. lat. 270 Vat. lat. 276 Vat. lat. 331 Vat. lat. 342

Cote

458 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

1443

BPont, 6° B BComm, 1° BS BSec, 2 arm BSec, 2 c Sp BSec, 1 c 1 B BSec, 1 c 1 B BSec, 1 c 1 B BComm, 6° BS BSec, 1 c 1 B BSec, 2 c 1 B BComm, 6° BS BSec, 1 c 1 B BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 1 c 1 B

211, 5 [éd. omis] 208, 23 172, 4 169, 1 171, 3 171, 8 170, 29 179, 14 187, 28 169, 12-13 171, 25 169, 2 207, 35

201, 3

5° D (455) 1° D (56) 6° D (523) 5° D (470) 4° D (308) omis omis 1° D (65) 1° S (722) 5° D (459) 5° D (441) 5° D (352) omis 6° D (556) 1° S (717) 6° D (558)

BComm, 4° BS BSec, 2 arm BComm, 6° BD BPont, 6° B BSec, 1 c 1 B BComm, 6° BS

1481

172, 16 omis 212, 29 171, 6 169, 26 168, 18-19

1475

6° D (553) 6° D (575) 5° D (364) 5° D (477) 4° D (309) omis

1455

omis

BMS, 6° B BMP, 1° BS BPS, 2 arm BPS, 2 c 6 B BPS, 2 c 1 B omis BPS, 1 c 1 B BMP, 6° BS BPS, 1 c 1 B BPS, 1° B BMP, 6° BS BPS, 1 c 1 B BPS, 2 arm BSec, 2 arm

BMP, 4° BS BPS, 1 c 6 B BMP, 6° BD BMS, 6° B BPS, 1 c 1 B BMP, 6° BS

1518

BPS, 3 arm

BMS, 6° B BMP, 1° BS omis BPS, 2 c 6 B BPS, 2 c 1 B BPS, 2 c 1 B BPS, 1 c 1 B BMP, 6° BS BPS, 1 c 1 B BPS, 1° B BMP, 6° BS BPS, 1 c 1 B omis BPS, 1 c 1 B

BMP, 4° BS CPS, 5 arm BMP, 6° BD BMS, 6° B BPS, 1 c 1 B BMP, 6° BS

1533

Vat. lat. 677 Vat. lat. 963 Vat. lat. 4245 Vat. lat. 191 Vat. lat. 1038 Vat. lat. 1037 Vat. lat. 1016 Vat. lat. 2708

BPS, 8 c 4 P (1562) omis [2*] BPS, 8 c 4 P (1583) BMS, 7° P (2470) BMP, 5° PS (293) BMS, 5 c par (3070) BPS, 1 arm (1920) BPS, 8 c 4 P (1615) BPS, 2 arm (2083)

Vat. lat. 4313 Vat. lat. 1303 Vat. lat. 2672 Vat. lat. 1157 Vat. lat. 4304

Vat. lat. 258 Vat. lat. 4032 Vat. lat. 4096 Vat. lat. 1176 Vat. lat. 1004 Vat. lat. 980

Cote

BMS, 10° P (2608) BMP, 1° PS (38) BMS, 12° P (2691) BPS, 5 c Sp (1428) BPS, 7 c 4 P (1538)

BMP, 3° PS (175) BPS, 7 c 4 P (1539) BMP, 6° PD (339) BMS, 6° P (2732) BPS, 8 c 4 P (1565/66) BMP, 6° PS (314)

1550

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

459

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

1443

177, 7

222, 25 omis

170, 1 173, 4

172, 21

omis omis 199, 4 170, 32-33

5° D (424) omis

omis omis

omis

omis omis omis 6° D (572)

1475

omis

1455

non décrit non décrit BSec, 1 c 6 B BSec, 1 c 1 B

BSec, 2 c Sp

BSec, 1 c 1 B BSec, 2 c Sp

BSec, 1 c 4 B non décrit

BComm, 3° BS

1481

non décrit non décrit BPS, 1 c 5 B BPS, 1 c 4 B

BPS, 2 c 6 B

omis BPS, 2 c 6 B

BPS, 2 c 1 B non décrit

BMP, 3° BS

1518

BPS, 2 c 1 P (1157) BPS, 2 c 1 P (1179) BPS, 1 c 1 P (1103)

BMS, 2 c 1 P (2812)

BPS, 2 c 6 B

non décrit non décrit BPS, 1 c 5 B BPS, 1 c 4 B

BPS, 7 c 4 P (1521) BPS, 3 c 2 P (1286)

BPS, 1° P (937) BPS, 2 c 1 P (1212)

BMP, 3° PS (190)

1550

omis BPS, 2 c 6 B

BPS, 2° B non décrit

BMP, 3° BS

1533

Vat. lat. 3625 Vat. lat. 3570 Vat. lat. 4014

Vat. lat. 4364

Vat. lat. 4305 Vat. lat. 4769

Vat. lat. 1807 Vat. lat. 3600

Vat. lat. 620

Cote

460 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115

1443

omis 197, 39 196, 21 197, 40 221, 20 183, 20 omis

188, 6 218, 22 219, 3

170, 15-16 omis

196, 34 175, 18 176, 34

205, 33 206, 23

2° S (757) 1° S (637) 6° D (552)

6° D (573) omis

5° D (421) 2° D (173) omis

omis omis

1475

omis 5° D (389) 6° D (562) 2° S (756) 1° S (687) 5° D (392) omis

1455

BSec, 2 arm BPont, 11° B

BComm, 6° BD BComm, 2° BS BComm, 3° BS

BSec, 1 c 1 B BSec, 2 arm

BSec, 2 c 1 B BSec, 2 c 1 B BComm, 7° BD

non décrit BComm, 6° BD BSec, 1 c 6 B BComm, 6° BD BSec, 2 c 1 B BSec, 3 arm non décrit

1481

BPS, 2 arm BMS, 11° B

BMP, 6° BD BMP, 2° BS BMP, 3° BS

BPS, 1 c 1 B BPS, 2° arm

BPS, 2 c 1 B BPS, 2 c 1 B BMP, 7° BD

non décrit BMP, 6° BD BPS, 1 c 5 B BMP, 6° BD BPS, 2 c 1 B omis BPS, 4 c Spal

1518

BPS, 2 arm BMS, 11° B

BMP, 6° BD BMP, 2° BS BMP, 3° BS

BPS, 1 c 1 B BPS, 2 arm

BPS, 2 c 1 B BPS, 3 arm BMP, 7° BD

non décrit BMP, 6° BD BPS, 1 c 5 B BMP, 6° BD BPS, 2 c 1 B BPS, 1 c 5 B BPS, 4 c Spal

1533

BPS, 1 arm (1981) BMS, 12° P (2680)

BMP, 4° PD (708) BMP, 1° PS (45) BMS, 9° P (2561)

BPS, 8 c 4 P (1573) BPS, 2 arm (2050)

Vat. lat. 2539 Vat. lat. 2639

Vat. lat. 676 Vat. lat. 371 Vat. lat. 1273

Vat. lat. 999 Vat. lat. 2621

Vat. lat. 623 Vat. lat. 1473 Vat. lat. 993

Vat. lat. 4008 Vat. lat. 1351 Vat. lat. 1931 Vat. lat. 245 Vat. lat. 4799

BMS, 5 c par (3079) BMP, 3° PS (169) BPS, 3 arm (2228) BMS, 9° P (2549) BPS, 2 c 4 B (1603) BMS, 9° P (2548) BPS, 5 c 3 P (1390) BMP, 3° PD (648)

Vat. lat. 3706

Cote

BPS, 2 c 1 P (1183)

1550

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

461

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138

1443

207, 33 omis 203, 35 208, 15 208, 21 omis

omis 188, 25 194, 9 208, 17 171, 17-18

203, 32

202, 6 208, 35-36 205, 3 omis 194, 13 omis 198, 17-18 194, 23

omis 5° D (420) 6° D (538) 6° D (526) 2° S (774)

omis

omis omis omis 6° D (519) omis 5° D (396) 5° D (411) 5° D (425)

1475

omis 6° D (530) 6° D (524) 6° D (540) 6° D (522) 6° D (569)

1455

BSec, 2 arm BPont, 10° B BSec, 2 arm omis BSec, 5° B BComm, 8 ° BS BPont, 9° B BSec, 3 c Sp

BSec, 2 arm

BSec, 2 arm BPont, 5° B BSec, 3 c Sp BSec, 2 arm BSec, 1 c 1 B

BSec, 1 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm Bcomm, 7° BS

1481

BPS, 2 arm BMS, 10° B BPS, 1 c 2 B BPS, 3° B omis omis BMS, 9° B BPS, 1 c 6 B

BPS, 2 arm

BPS, 2 arm BPS, 4° B BPS, 1 c 6 B BPS, 2 arm BPS, 2 c 1 B

BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 2 B BPS, 2 arm BMP, 7° BS

1518

BPS, 2 arm BMS, 10° B BPS, 1 c 2 B BPS, 1 c 2 B CPS, 5 arm CPS, 3 arm omis CPS, 6 arm

BPS, 2 arm

BPS, 2 arm BPS, 4° B CPS, 6 arm BPS, 2 arm BPS, 2 c 1 B

BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 2 B BPS, 2 arm CPS, 6 arm

1533

BPS, 1 arm (1930) BMS, 12° P (2674) BPS, 2 arm (2062) BMS, 12° P (2685) omis [27*] BMS, 11° P (2637) BMS, 10° P (2585) BMS, 11° P (2632)

BPS, 1 arm (2020)

BPS, 1 arm (1917) BMS, 10° P (2614) omis [36*] BPS, 1 arm (1966) BPS, 8 c 4 P (1610)

BPS, 1 arm (2009) BPS, 1 arm (1909) BPS, 1 arm (1923) BPS, 2 arm (2035) BPS, 1 arm (1934) omis [+*]

1550

Vat. lat. 1414 Vat. lat. 1452 Vat. lat. 2506 Vat. lat. 4165 Vat. lat. 4148 Vat. lat. 1335 Vat. lat. 573 Vat. lat. 4173

Vat. lat. 2660

Vat. lat. 2661 Vat. lat. 1219 Vat. lat. 3891 Vat. lat. 2679 Vat. lat. 4067

Vat. lat. 1443 Vat. lat. 1435 Vat. lat. 2329 Vat. lat. 2691 Vat. lat. 2310 Vat. lat. 2700

Cote

462 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161

1443

194, 36

196, 20

197, 26-27 184, 35-36

188, 14-15 165, 20 194, 1

168, 9

200, 31 221, 33 210, 23 237, 18 218, 38

194, 20 195, 20-21 omis 219, 21

5° D (435)

5° D (341) 5° D (483)

omis 4° D (260) omis

5° D (473)

6° D (574) 1° S (648) 2° S (784) 1° S (658) 1° S (636)

omis 6° D (539) omis omis

1475

5° D (403)

1455

BSec, 3 c Sp BSec, 2 arm non décrit BSec, 1 c Sp

BSec, 1 c 5 B Bcomm, 5° BD BSec, 2 c 5 B BGr, 4° B BComm, 7° BD

BSec, 1 c 1 B

BComm, 6° BS BPont, 5° B BSec, 3 c Sp

BComm, 8° BS BComm, 3° BS

BSec, 3 c Sp

BSec, 5° B

1481

BPS, 1 c 6 B BPS, 3 c Sp non décrit BPS, 2 c 4 B

BPS, 1 c 6 B BMP, 5° BD BPS, 2 c 3 B BGr, 4° B BMP, 7° BD

BPS, 1 c 1 B

BMP, 6° BS BMS, Sp BPS, 1 c 6 B

BMP, 8° BS BMP, 3° BS

BPS, 3 c Sp

BPS, 1 c 6 B

1518

omis [7*] BPS, 2 c par (1882) omis [omis] BPS, 3 arm (2155)

BPS, 9 c 5 P (1669) BGr, 4° B [205] BMP, 7° PD (847)

BPS, 1 c Sp BGr, 5° B BMP, 7° BD CPS, 3 arm BPS, 1 c 6 B non décrit BPS, 2 c 4 B

BPS, 1 c par (1840)

omis [24*]

omis [183*] BMP, 5° PS [247] omis [6*]

BMS, 11° P (2646) BMP, 3° PS (184)

BPS, 2 c par (1893)

BPS, 1 c par (1849)

1550

CPS, 3 arm

BPS, 1 c 1 B

BMP, 6° BS BMS, 5° B CPS, 6 arm

CPS, 5 arm BMP, 3° BS

CPS, 5 arm

CPS, 6 arm

1533

Vat. lat. 4166 Vat. lat. 3829 Vat. lat. 3153 Vat. lat. 1747

Vat. lat. 3001 Vat. gr. 328 Vat. lat. 1472

Ricc. 228

Vat. lat. 4065

Vat. lat. 4064 Vat. lat. 681 Vat. lat. 4153

Vat. lat. 938 Vat. lat. 821

Vat. lat. 4143

Vat. lat. 1326

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

463

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184

1443

BSec, 3 c Sp BComm, 4° BS non décrit

198, 6 175, 39

164, 11

195, 29 omis

omis

5° D (431) 2° D (168)

1° D (96)

omis 2° S (760) 5° D (401) omis

BComm, 1° BS

BComm, 6° BD BComm, 2° BS

non décrit – BSec, 1 c Sp BSec, 1 arm BSec, 1 arm BSec, 1 c 6 B BSec, 1 arm BSec, 1 c 3 B

223, 19 – 219, 39 193, 13 omis 197, 34 193, 5-6 215, 17

5° D (451) – omis 1° D (78) omis omis omis 1° S (597)

BSec, 2 c 1 B BSec, 2 c 1 B non décrit

1481

213, 5 213, 1 omis

1475

2° S (742) 2° S (737) omis

1455

non décrit

BPS, 1 c 6 B BMP, 4° BS

BMP, 1° BS

BMP, 6° BD BMP, 2° BS

non décrit – BPS, 2 c 4 B BPS, 1 arm BPS, 1 arm BPS, 1 c 5 B BPS, 1 arm BPS, 1 c 3 B

omis BPS, 2° B non décrit

1518

BPS, 9 c 5 P (1640)

BPS, 1 c 3 B

non décrit

CPS, 5 arm BMP, 4° BS

BMP, 1° BS

BPS, 1 c 1 P (1152)

BMS, 4 c par (3050) BMP, 1° PS (52)

BMP, 5° PS (250)

BMP, 4° PD (709) BMP, 1° PS (48)

BMP, 4º PD (711)

BPS, 2 c 5 B

BMP, 6° BD BMP, 2° BS

BPS, 1° P (925) – BPS, 5 c 3 P (1417)

BPS, 2° P (993) BPS, 2° P (1037) BPS, 1° P (927)

1550

non décrit – BPS, 1 c Sp

omis BPS, 2° B non décrit

1533

Vat. lat. 1215

Vat. lat. 4124 Vat. lat. 299

Vat. lat. 695

Vat. lat. 1222 Vat. lat. 354

VENEZIA, L. I, 80 Vat. lat. 1224 Med. Pal.143 Vat. lat. 2993

Vat. lat. 2001 Urb. lat. 469 Vat. lat. 2880

Vat. lat. 4527 Vat. lat. 4529 Vat. lat. 2002

Cote

464 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208

1443

216, 15

215, 11 215, 21 –

omis

omis omis



216, 17

215, 32 215, 36 –

omis omis

omis

216, 2 216, 3

omis omis



omis

omis



omis

1475

omis



1455

BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD –

BSec, 4 c Sp

BComm, 2° BD

BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD –

BComm, 2° BD BComm, 2° BD

non décrit

– non décrit

1481

BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD –

BPS, 1 c Sp

BMP, 2° BD

BPS, 2 c Sp BMP, 2° BD –

BMP, 2° BD BMP, 2° BD

non décrit

– non décrit

1518

BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD –

BPS, 1 c Sp

BMP, 2° BD

BPS, 2 c Sp BMP, 2° BD –

BMP, 2° BD BMP, 2° BD

non décrit

– BPS, 1 c 6 B

1533

BPS, 11 c 6 P (1777) BMP, 2° PD (602) –

BPS, 11 c 6 P (1762)

BMP, 2° PD (572)

BPS, 12 c 6 P (1823) omis [9*] –

BMP, 2° PD (560) BMP, 2° PD (581)

BPS, 2 c 1 P (1161)

omis [49*]

1550

Vat. lat. 2454 Vat. lat. 2417 Vat. lat. 5367

Vat. lat. 2459

Vat. lat. 2412

Vat. lat. 4466 Vat. lat. 2439 Urb lat. 244

Vat. lat. 2378 Vat. lat. 2379

Vat. lat. 3601

Gadd.90 inf.55 Vat. lat. 3572

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

465

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231

1443

215, 23 omis 216, 5 216, 1

216, 14 215, 20 214, 35 209, 39

210, 26 215, 24 216, 15 215, 3 216, 20

164, 31-32 174, 24-25 215, 3 omis 216, 12 omis omis

omis omis omis 2° S (782)

1° S (600) omis omis omis omis

omis 1° D (64) omis omis omis omis omis

1475

omis omis omis omis

1455

BSec, 4 c Sp BSec, 3 arm BComm, 2° BD BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD BSec, 4 c Sp BSec, 4 c Sp

BSec, 1 c 3 B BComm, 2° BD BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD BComm, 2° BD

BComm, 2° BD BComm, 2° BD BComm, 2° BD BSec, 1 c 3 B

BComm, 2° BD BSec, 4 c Sp BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD

1481

BPS, 1 c Sp omis BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BPS, 1 c Sp

BPS, 1 c 3 B BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD BMP, 2° BD

BMP, 2° BD BMP, 2° BD BMP, 2° BD BPS, 1 c 3 B

BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD

1518

omis BPS, 3 arm BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BPS, 1 c Sp

BPS, 1 c 3 B BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD BMP, 2° BD

BMP, 2° BD BMP, 2° BD BMP, 2° BD BPS, 1 c 3 B

BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD

1533

Vat. lat. 4432 Vat. lat. 2424 Vat. lat. 4444 Vat. lat. 2456 Vat. lat. 2450 Vat. lat. 4421

omis [6*] BPS, 11 c 6 P (1765) BMP, 2° PD (622) BPS, 12 c 6 P (1815) BPS, 11 c 6 P (1792)

Vat. lat. 2164 Vat. lat. 2388 Vat. lat. 4450 Vat. lat. 4467 Vat. lat. 2420

Vat. lat. 4468 Vat. lat. 2430 Vat. lat. 2375 Vat. lat. 2996

Vat. lat. 2387 Vat. lat. 4469 Vat. lat. 4460 Vat. lat. 4461

Cote

BPS, 11 c 6 P (1787)

BPS, 10 c 5 P (1685) BMP, 2° PD (596) BPS, 11 c 6 P (1799) omis [18*] BMP, 2° PD (603)

BMP, 2° PD (591) BMP, 2° PD (606) omis [4*] BPS, 9 c 5 P (1654)

BMP, 2° PD (595) BPS, 12 c 6 P (1801) BPS, 11 c 6 P (1776) BMP, 2° PD (613)

1550

466 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255

1443

BSec, 1° B BPont, 5° B

179, 17

188, 24

202, 18

208, 34 202, 14

202, 17 183, 20 191, 12

2° D (122) 2° S (765) 4° S (302)

6° D (531)

omis 6° D (527)

6° D (529) 2° S (764) 1° D (69)

BComm, 9° BS BComm, 4° BS BSec, 3 arm

BComm, 7° BS BSec, 2 arm

BSec, 2 arm

BComm, 2° BD BSec, 4 c Sp BComm, 2° BD non décrit BSec, 1 c 4 B

216, 18 215, 12 215, 6 omis 221, 19

omis omis omis omis 1° S (694)

BComm, 2° BD BComm, 2° BD

1481

215, 27 216, 21

1475

omis omis

1455

BMP, 9° BS BMP, 4° BS omis

BMP, 7° BS BPS, 2 arm

BPS, 2 arm

BMS, 5° B

BMS, 6° B

BMP, 2° BD BPS, 2 c Sp BMP, 2° BD non décrit BPS, 1 c 4 B

BMP, 2° BD BMP, 2° BD

1518

BMP, 11° BS BMP, 4° BS BPS, 3 arm

BMP, 7° BS BPS, 2 arm

BPS, 2 arm

BMS, 5° B

BMS, 6° B

BMP, 2° BD BPS, 1 c Sp BMP, 2° BD non décrit BPS, 1 c 4 B

BMP, 2° BD BPS, 2 c Sp

1533

BMS, 1° P par (2709) BMP, 3° PS (166) BMS, 1 c par (3036)

BMP, 7° PS (358) BPS, 1 arm (1910)

BPS, 1 arm (1906)

BPS, 4 c 2 P (1355)

BMS, 5° P (2399)

BMP, 2° PD (605) BMP, 2° PD (619) omis [12*] BPS, 2 c 1 P (1214) BPS, 1 c 1 P (1099)

omis [25*] BPS, 12 c 6 P (1818)

1550

Vat. lat. 2284 Vat. lat. 659 Vat. lat. 163

Vat. lat. 1439 Vat. lat. 2591

Vat. lat. 2596

Vat. lat. 911

Vat. lat. 452

Vat. lat. 2432 Vat. lat. 2486 Vat. lat. 2447 Vat. lat. 3593 Vat. lat. 1920

Vat. lat. 4473 Vat. lat. 2415

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

467

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

208, 12 216, 26

205, 6 201, 22

6° D (568) 2° S (786)

6° D (512) 6° D (528)

1° D (99) 2° S (783) 2° S (791) 2° D (163) 1° D (100) omis omis

271 272 273 274 275 276 277 278

164, 7 216, 35 216, 30 179, 7-8 164, 26 173, 25 213, 8

224, 35 201, 28 omis 202, 37 214, 9 223, 2 207, 23 203, 23

1475

omis omis omis omis omis 5° D (383) 6° D (515) omis

1455

256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270

1443

omis omis omis omis non décrit BPS, 2 c 1 B

BSec, 3 arm BSec, 3 arm non décrit BSec, 2 c 1 B

BPS, 1 c 2 B BMS, 11° B

BPS, 2 arm omis

BMP, 9° BS BPS, 1 c 3 B BPS, 1 c 2 B BMS, 9° B BMP, 6° BD BPS, 2 arm BMP, 9° BS

1518

BSec, 3 arm BSec, 3 arm

BSec, 2 arm BPont, 11° B

BSec, 2 arm BSec, 3 arm

BComm, 9° BS BSec, 1 c 3 B BSec, 2 arm BPont, 9° B BComm, 6° BD BSec, 2 arm BComm, 9° BS

1481

BPS, 3 arm BPS, 3 arm non décrit BPS, 2 c 1 B

BPS, 3 arm BPS, 3 arm

BPS, 1 c 2 B BMS, 11° B

BMP, 10° B omis

BMP, 9° BS BPS, 1 c 3 B BPS, 1 c 2 B BMS, 9° B BMP, 6° BD BPS, 2 arm BMP, 9° BS

1533

BMS, 2 c 1 P (2837) BMS, 2° P (2316) BPS, 3 c 2 P (1333) BPS, 3 arm (2168)

BPS, 5 c 3 P (1425)

omis [6*] BMS, 1° P par (2718)

BPS, 2 arm (2014) BPS, 3° P (1058)

BMP, 9° PS (443) BMS, 3 c 7° P (2922) BPS, 1 arm (1902) BPS, 1° P (892) BMP, 6° PD (683) BPS, 1 arm (1986) BMP, 9° PS (479)

1550

Vat. lat. 687 Vat. lat. 110 Vat. lat. 4741 Vat. lat. 4521

Vat. lat. 2209

Vat. lat. 1381 Vat. lat. 1424

Vat. lat. 2311 Vat. lat. 2211

Vat. lat. 1431 Vat. lat. 4278 Vat. lat. 2605 Vat. lat. 1999 Vat. lat. 1991 Vat. lat. 2343 Vat. lat. 2622

Cote

468 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302

1443

196, 2 224, 25 216, 4

173, 14 173, 18 208, 19 203, 31 203, 29 203, 25

202, 25-26 203, 34 203, 22 201, 11

180, 33 omis 213, 31 204, 20 224, 26 218, 30

omis omis 6° D (537) 6° D (532) 6° D (533) omis

omis omis omis omis

3° D (218) 6° D (508) 5° D (378) 6° D (506) 1° S (649) 1° S (647)

1475

6° D (535) 1° S (724) omis

1455

BPont, 7° B non décrit BComm, 7° BS BComm, 8° BS BPont, 8° B BSec, 2 c 1 B

BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 1 c 5 B

BSec, 2 c Sp BSec, 2 c Sp BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm BSec, 2 arm

BSec, 1 c 6 B BSec, 1 c Sp BSec, 4 c Sp

1481

BMS, 7° B non décrit BMP, 7° BS BMP, 8° BS BMS, 9° B BPS, 2 c 1 B

BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 6 B

BPS, 2 c 6 B BPS, 2 c 6 B BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 2 B BPS, 2 arm

BPS, 3 c Sp BPS, 2 c 4 B BPS, 1 c Sp

1518

BMS, 4 c 7 P (2949) BPS, 1 arm (2028) BPS, 2 c par (1884) BMP, 8° PS (400) BPS, 1 c 1 P (1117)

BPS, 2 c 1 B

BPS, 1 arm (1946) BPS, 1 arm (1925) BPS, 1 arm (1921) omis [288*]

BPS, 2 c 6 P (1292) BPS, 3 c 2 P (1289) BPS, 1 arm (2000) BPS, 2 arm (2033) BPS, 2 arm (2031) BPS, 1 arm (1911)

BMS, 6 c par (3095) BPS, 3° P (1078) BPS, 11 c 6 P (1779)

1550

BMS, 7° B non décrit CPS, 3 arm BMP, 8° BS

BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 6 B

BPS, 2 c 6 B BPS, 2 c 6 B BPS, 2 arm BPS, 2 arm BPS, 1 c 2 B BPS, 2 arm

BPS, 3 c Sp BPS, 2 c 4 B BPS, 1 c Sp

1533

Vat. lat. 2940

Vat. lat. 749 Vat. lat. 2306 Vat. lat. 1344 Vat. lat. 2629

Vat. lat. 2625 Vat. lat. 2589 Vat. lat. 2624 Vat. lat. 3940

Vat. lat. 4770 Vat. lat. 4768 Vat. lat. 2500 Vat. lat. 2615 Vat. lat. 2618 Vat. lat. 2656

Vat. lat. 3999 Vat. lat. 1667 Vat. lat. 2384

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

469

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326

1443

220, 7-8

213, 14 223, 11 165, 21-22 210, 25 185, 9-10 166, 27

184, 22 163, 13 166, 17 167, 2-3 166, 20 208, 22 216, 38 215, 28 omis 204, 14 195, 2 195, 14 omis

1° S (670) 5° D (369) 4° D (265) 1° S (589) 6° D (547) omis

2° S (753) omis 4° D (266) 4° D (317) omis 5° D (347) 2° S (790) omis omis omis 5° D (412) 5° D (402) omis

1475

omis 1° S (704)

1455

BPont, 5° B BComm, 1° BS BComm, 5° BS BSec, 3 arm BSec, 3 arm BPont, 10° B BSec, 2° B BSec, 3° B BSec, 1 arm BSec, 2 arm BSec, 5° B BSec, 5° B non décrit

BSec, 2 c 1 B BSec, 1 c 4 B BSec, 3 arm BPont, 8° B BSec, 2 c 2 B BComm, 5° BS

BSec, 1 c Sp

1481

BMS, 5° B BMP, 1° BS BMP, 5° BS omis omis BMS, 10° B BPS, 2° B omis BPS, 2 arm BPS, 2 arm omis omis non décrit

BPS, 2 c 1 B BPS, 1 c 4 B omis BMS, 8° B BPS, 2 c 2 B BMP, 5° BS

BPS, 2 c 4 B

1518

BMS, 5° B BMP, 1° BS BMP, 5° BS BPS, 3 arm BPS, 3 arm BMS, 10° B BMP, 4° BD BMS, 12° B BMS, 5° B BPS, 2 arm CPS, 3 arm CPS, 6 arm non décrit

BPS, 2 c 1 B BPS, 1 c 4 B BPS, 3 arm BMS, 8° B BPS, 2 c 1 B BMP, 5° BS

CPS, 3 arm

1533

BMS, 7° P (2442) BMP, 1° PS (37) BMP, 5° PS (269) BPS, 7 c 4 P (1502) BPS, 7 c 4 P (1490) BMS, 2 c par (2726) BMP, 5° PD (755) BPS, 12 c 6 P (1834) BMS, 11° P (2708) BPS, 2 arm (2051) BMS, 11° P (2634) BPS, 1 c par (1869) BPS, 2 c 1 P (1271)

BPS, 7 c 4 P (1549) BMP, 2° PD (675) BPS, 7 c 4 P (1500) BPS, 6 c 3 P (1449) BMS, 9° P (2542) BMP, 5° PS (270)

BPS, 3 arm (2156)

1550

Vat. lat. 179 Vat. lat. 81 Vat. lat. 1104 Vat. lat. 1111 Vat. lat. 914 Vat. lat. 1174 Vat. lat. 2200 Vat. lat. 2487 Vat. lat. 1441 Vat. lat. 2499 Vat. lat. 1332 Vat. lat. 1330 Vat. lat. 3723

Vat. lat. 2066 Vat. lat. 1885 Vat. lat. 940 Vat. lat. 2085 Vat. lat. 560 Vat. lat. 1094

Vat. lat. 2909

Cote

470 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351

1443

194, 34

191, 27

166, 8

171, 32 167, 16

196, 12 174, 27-28

175, 22

omis

5° D (356) omis

4° D (323) omis

omis 1° D (8)

2° D (176)

1475

5° D (434)

1455

BSec, 1 arm

BSec, 1 c 5 B BSec, 1° B

BComm, 6 ° BS omis

BSec, 3 arm

BSec, 1 arm

BComm, 7° BS

1481

BPS, 1 arm

BPS, 1 c 5 B BMS, Sp

BMP, 6° BS BMS, 5° B

omis

BPS, 1 arm

BMP, 7° BS

1518

omis

omis

BMP, 6° BS BMS, 5° B

BPS, 3 arm

omis

1533

BMS, 4° P (2360)

omis [300*]

BMP, 6° PS (304) BMS, 11° P (2662)

BPS, 8 c 4 P (1582)

BMS, 11° P (2643)

1550

Vat. lat. 377

Vat. lat. 3988

Vat. lat. 1032 Vat. lat. 1019

Vat. lat. 703

Vat. lat. 4127

Cote

MSS D ’ EUGENE IV DANS LES INVENTAIRE ANCIENS

471

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

– – –

n° 16 n° 23 n° 27 n° 31 n° 34 – –

Liste

– – –

– omis omis 6° D (669) omis 5° D (442) 1° S (656)

1455

non décrit BComm, 7° BS –

BSec, 1 c Sp omis BSec, 2 c 1 B

220, 2 omis 214, 1

185, 30 – –

– BSec, 1 c Sp BComm, 3° BD

1481

– 215, 25 216, 37

1475

non décrit BMP, 7° BS –

BPS, 2 c 4 B BPS, 5° B BMS, 4° B

– BPS, 1 c Sp BMP, 3° BD

1518

Manuscrits figurant seulement dans la liste ou non décrits en 1443

non décrit CPS, 6 arm –

BPS, 2 c 4 B BPS, 5° B omis

– BPS, 1 c Sp BMP, 3° BD

1533 –

BPS, 2 c 1 P (1170) BMS, 11° P (2644) –

BPS, 3° P (1075) BMP, 4° PS (236) BMS, 1 c par (3022)

BMP, 5° PD (757)

1550

Vat. lat. 3707 Vat. lat. 4163 NAPOLI

Vat. lat. 1707 Vat. lat. 1063 Vat. lat. 227

Vat. lat. 1641

Urb. lat. 1425

Cote

472 ANNEXE III

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe IV

INDEX CODICOLOGIQUE La table regroupe en une seule série alphabétique toutes les entrées imprimées comme suit : – personnes physiques : copistes (cop.), autographes (aut.), miniaturistes (min.), correcteurs (corr.), donateurs (don.), possesseurs (poss.), contrôleurs d’un passage en douane (contr.), intermédiaires des emprunts (interm.), emprunteurs (empr.) et bibliothécaires, custodes ou simples employés ayant consenti les emprunts ou attesté le retour des volumes (bibl.). – PERSONNES MORALES : possesseurs (poss.). – vedettes-matières concernant soit la fabrication (autographes, copistes, correcteurs, décoration, miniaturistes, manuscrits datés, manuscrits localisés, mentions de cahiers et/ou de feuillets, mentions de “pecie”, reliures originales) soit l’histoire des volumes avant comme après leur arrivée dans la bibliothèque d’Eugène IV puis dans la Bibliothèque Vaticane (annotateurs, armes identifiées ou non identifiées, bibliothécaires, cotes anciennes, donateurs, emprunteurs, ex-libris, intermédiaires, mentions diverses [achats, contrôle en douane, mises en gage, ordre privé, prêts, prix] et possesseurs. Les volumes non identifiés ou disparus sont désignés par leurs numéros dans l’inventaire de 1443. Les volumes identifiés sont désignés par leurs cotes actuelles. A Accolti, Pietro († 1532), empr. : Vat. lat. 1326, 1330, 1332 Alexander (XVe s.), empr. : n° 265; Vat. lat. 1443 Alexander de Bonaguidis (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2310 Alphonsus (XVe s.), empr. : n° 337 Alphonsus, rex Aragonum (XVe s.), poss. : n° 2, 3 Alphonsus Borgia (Callixte III, † 1458), empr. : Vat. lat. 620 Ambrosius Traversarius († 1459), don. (?) : n° 18; Vat. lat. 4064 Andreas (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 578, 2639 Andreas de la Marcha (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1443

Andreas Didaci de Escobar (XVe s.), aut./ cop. : Vat. lat. 4067 Andreas de Palazago (XVe s.), empr. : Vat. lat. 2660 Annotateurs : cf. Antonius de Senis, Iulius Cesarini Ansuinus de Angelucci (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1224 Angelus Carazolus (XVe s.), empr. : n° 301 Antonius Marius (XVe s.), cop. : Vat. lat. 299 (?), 4064 Antonius de Pinerolio, OFM († 1499), empr. : Vat. lat. 940 Antonius de Rouere (XVe s.), empr. : n° 332 Antonius de Senis (XIVe s.), annot. : Vat. lat. 2639

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

474

ANNEXE IV

Antonius de Vetulis (XIVe s. ?), poss. : Vat. lat. 2621 Armes identifiées – Eugenius papa IV : Urb. lat. 1425; Vat. lat. 158, 159, 164, 191, 227, 299, 676, 1218, 1219, 1222, 1273, 1326, 1330, 1332, 3572, 3593, 3707, 3723, 4163, 4165 – Fredericus de Montefeltre : Urb. lat. 244, 469 – Iohannes Ioffridi : Vat. lat. 4741 (f. 13-22) – Iohannes de Turrecremata : Vat. lat. 1019 – Martinus papa V : Vat. lat. 938 – Sixtus papa IV : Vat. lat. 911, 1335, 1991 Armes non identifiées : Vat. lat. 681, 2499, 2591, 2596, 2605, 2615, 2618, 2624, 2656 Arrigus (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2417 (f. 256-257v) Arsenius de Liège († 1457), bibl. : Vat. gr. 328; Vat. lat. 2432, 2660 – empr. : n° 349; Vat. lat. 3988 Asulo, Lazzaro de (XVIe s.), poss. : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (= 2957) Arzeus, Juan (XVIe s.), empr. : Vat. lat. 4163 AVIGNON, bibl. pontif. (XIVe s.), poss. : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228

B (XVe

s.), cop. : Vat. lat. 2066 (f. B. Baldana 72-101) Baptista de Dyest (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 1038 Baptista de Fiorellis (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1705 Barbo, famille : cf. Paulus Barbo, Petrus Barbo Barozzi, famille : cf. Barozzi, Cristoforo, Iohannes Barozzi Barozzi, Cristoforo (XVIe s.), empr. (?) : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228 Bartholomaeus Manfredi, dit Aristophilus († 1484), bibl. : Vat. lat. 940, 4173 Bartholomaeus Paruta (XVe s.), empr. : n° 264; Vat. lat. 1439 Bartholomaeus Platina († 1481), bibl. : n° 38, 332; Vat. lat. 402, 444, 1094, 1747, 3821, 4173, 4521 Bartholomaeus Rouerella († 1476), empr. : n° 305; Vat. lat. 2066 Bartholus (XVe s.), empr. : Vat. lat. 2432

Benedictus de Poppi (XVe s.), poss. : Vat. lat. 2209 Berlangarius Moragas (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 1381, 2311 Bernardinus de Carjaval († 1523), empr. : Vat. lat. 1335, 1999 Bernardinus de Prato, OFM (XVIe s.), interm. : Vat. lat. 1335 Bernardus (XIIIe s.), cop. : Vat. lat. 2343 (f. 1-62v) Bernardus Boeri, OCarm. (XVe s.), empr. : Vat. lat. 4096 Bernardus de Lucca (XVe s.), interm. : Vat. lat. 402 Bernardus Poltrinerius (XVIe s.), interm. : Vat. lat. 1326, 1330, 1332 Bibliothécaires : cf. Arsenius de Liège, Bartholomaeus Manfredi, Bartholomaeus Platina, Christophorus Persona, Demetrius Guazzelli, Gasparre Torella, Guillelmus de Boisjagu, Iohannes Chadel, Iohannes de Fuensalida, Iohannes Laurentius, Iosia da Ripatransone, Iulianus Maffei, Leonardus de Sergana, Mammacino (Romolo), Philippus Beroaldus, Sabeo (Fausto), Zenobius Acciaiolus Blasius de Monza (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1435 Bobernicus (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2679 BOLOGNE, couvent San Domenico, OP (XIIIe s.), poss. : Vat. lat. 2306, 2691 (?) – couvent des Chartreux (XVe s.), poss. : Vat. lat. 377 Bouerutius (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 4468

C Canisio, Egidio († 1532), empr. : Vat. lat. 299, 4163 Carolus Bucconi (XVe s.), interm. : Vat. lat. 1920 Christophorus Camañas (XVe s.), interm. : Vat. lat. 1999 Christophorus Persona. prieur de SainteBalbine († 1485), bibl. : Vat. lat. 1063 Christophorus de Sancto Marcello († 1444), empr. : n° 347; Vat. lat. 377 Christophorus Sanctus (XVe s.), empr. : Vat. lat. 4173 Clemens papa VII († 1534), empr. : Vat. lat. 993 Cocodryllo, Gianandrea (XVIe s.), interm. (?) : FIRENZE, Bibl. Ricc. 228

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

475

INDEX CODICOLOGIQUE

Colophons – en grec : Vat. gr. 328; Vat. lat. 4143 – en vers : Vat. lat. 165, 938, 1038, 2001, 2284, 4467, 4468 Colocci, Angelo († 1549), empr. : Vat. lat. 1999 Coluccius Salutatus († 1406), poss. : Vat. lat. 444, 1032, 2996 Conradus de Witzenhusen (XVe s.), cop. : Vat. lat. 1335 Constantinus de Scappis (XIVe s.), contr. : Vat. lat. 2387 Copistes : cf. Andreas, Antonius Marius, Arrigus, B. Baldana, Baptista de Dyest, Bernardus, Bobernicus, Bouerutius, Conradus de Witzenhusen, Crescentius, Dominicus de Pollinis, G. Cordubensis, Henricus de Monasterio, Iacobus Curlus, Iacobus de Muggia, Iacobus Nicolay, Iohannes Petri, Iohannolus de Bancho, Leonardus, Melchior Ferrentini, Michael de Lampoude, Nicolaus de Lucca, Nicolaus de Sonnino, Oliuerius de Reggio, Petrus de Alemania, Rudigerius de Polonia, Simone de Allydoxis, Thomas de Garbo, Correcteur : cf. Lucius Ginazani Cotes anciennes : Urb. lat. 1425; Vat. gr. 328; Vat. lat. 161, 245, 310, 377, 444, 452, 656, 676, 706, 1019, 1037, 1094, 1174, 1351, 1931, 1991, 2066, 2209, 2306, 2310, 2621, 2660, 2691, 2708, 2996, 3570, 3601, 3625, 3723, 3940, 4014, 4032, 4127, 4143, 4153, 4163, 4166, 4233, 4304, 4432, 4450, 4527, 4741 Crescentius (XIe s.), cop., : Vat. lat. 371 Cyriacus Anconitanus (XVe s.), aut./cop. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55

D Daniel de Sancta Sophia († 1410), poss. : Vat. lat. 2487, 4466 Décoration – dessins : Vat. lat. 157, 158 – initiales historiées : Vat. lat. 68, 157, 158, 165, 290, 299, 342, 437, 578, 676, 694, 738, 796, 938, 980, 1032, 1094, 1122, 2085, 2378, 2591, 2615, 2622, 2629, 2996, 3723, 4127, 4165, 4467, 4468 – lettres d’or : Vat. lat. 299; FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55 – miniatures : Vat. lat. 157, 227, 331, 681, 1472, 2001, 2412, 2506, 2591, 2639; FI-

RENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Demetrius Guazzelli († 1511), bibl. : Vat. lat. 1335, 4173, 4521 Dinus de Garbo († 1410), poss. : Vat. lat. 2164, 4466 Dominicus, év. de Saint-Juste en Sardaigne (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1381 Dominicus de Pollinis (XVe s.), cop. : Vat. lat. 258, 1326 Donateurs : cf. Franciscus de Malipiero, Iohannes Le Jeune, Iohannes de Montecanuto, N., év. de Cavaillon, N, frater de Aquila, OESA

E Emprunteurs : cf. Accolti (Pietro), Alexander, Alphonsus, Alphonsus Borgia, Andreas de Palazago, Angelus Carazolus, Antonius de Pinerolo, Antonius de Rouere, Arsenius de Liège, Arzeus (Juan), Barozzi (Cristoforo ?), Bartholomaeus Paruta, Bartholomaeus Rouerella, Bartholus, Bernardinus de Carjaval, Bernardus Boeri, Canisio (Egidio), Christophorus de Sancto Marcello, Christophorus Sanctus, Clemens papa VII, Colocci (Angelo), Franciscus Breuius, Franciscus Condulmer, Franciscus de Lignamine, Francus de Gibertis, Garsias, Guichardus de Villeminot, Iacobus de Cottem, Iacobus Gherardi, Iacobus Serra, Iacobus Solleciti, Iacobus Zeno, Iohannes Arcimboldi, Iohannes Barozius, Iohannes de Gaurie, Iohannes Guichard, Iohannes Osnaburgensis, Iohannes de Salas, Iohannes de Turrecremata, Iohannes-Iacobus Sclafenati, Iohannes-Philippus de Lignamine, Iulianus Ceci, Laurentius Cibo, Mathaeus, Nerius, Nicolaus de Assisio, P. de Goth, Paulus Barbo, Petrus Balbi, Petrus Barbo, Petrus Rocca, Philippus Beroaldus, Philippus Gara, protonot. de Mantoue, Pucci (Lorenzo), Roias (Francisco de), Sadolet (Jacques), Sixtus papa IV, Thomas Inghirami, Trivulzio (Agostino), Vio (Tomaso de) Ex-libris – en grec : Vat. gr. 328 – en italien : Vat. lat. 1224 – en latin : Vat. lat. 179, 270, 371, 377, 444, 452, 656, 694, 713, 911, 914, 940, 963, 993, 1016, 1032, 1104, 1157, 1224, 1414, 1435, 1439,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

476

ANNEXE IV

1931, 2085, 2284, 2310, 2447, 2459, 2564, 2591, 2622, 2672, 2940, 2996, 4065, 4233, 4421, 4473 – lat. 2447

2329, 2439, 2621, 2622, 3999, 4032, en vers : Vat.

F Fabri, Giovanni (XVIe s.), interm. : Vat. lat. 1330 Fantinus Vallaresso (XVe s.), aut./cop. : Vat. lat. 4163 Franciscus (XIVe s.), contr. : Vat. lat. 2591 Franciscus Breuius († 1508), empr. : Vat. lat. 3001 Franciscus Condulmer († 1453), empr. : n° 151 Franciscus de Conzié († 1431), poss. : Vat. lat. 3891 Franciscus Iustinus (XVIe s.), interm. : Vat. lat. 4166 Franciscus de Lignamine († 1462), empr. : n° 79, 80, 83; Vat. lat. 258, 2629 Franciscus Malipiero († 1451), don. : Vat. lat. 342 Franciscus Piendibeni († 1433), poss. : Vat. lat. 2940 Franciscus Zati, OFM (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 310 Francus de Gibertis (XVIe s.), empr. : Vat. lat. 450 Fredericus de Montefeltre († 1482), poss. : Urb. lat. 244, 469, 1425

G G. Cordubensis (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 159, 161 Garbo, famille : cf. Dinus de Garbo, Thomas de Garbo Garsias (XVe s.), empr. : n° 256; Vat. lat. 2940 Gasparre Torella, év. de Saint-Juste en Sardaigne († 1500), bibl. : Vat. lat. 1335 Georgius de Randsperg (XIVe s.), interm. : Vat. lat. 3001 Gregorius papa XII († 1409), poss. : Vat. lat. 179, 270, 331, 450, 608, 656, 940, 980, 1038, 1094, 1104, 1174, 1414, 2310, 2621, 2639, 4245, 4305 Gregorius (XVe s.), interm. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Guichardus de Villeminot (XVe s.), empr. : n° 38

Guillelmus de Boisjaigu (XVIe s.), bibl. : Vat. lat. 1747

H Henricus de Aualone (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2329 Henricus de Monasterio (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2164 (f. 122-311) Henricus Richardi (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2329 Henricus de Scefelderensis (XIIe s.), poss. : Vat. lat. 2001 Hieronymus de Monza (XVe s.), poss. : Vat. gr. 328; Vat. lat. 1931

I (XVIe

s.), interm. : Vat. lat. 4124 Iacobus Iacobus frater (XIVe s.), poss. ? : Vat. lat. 703 Iacobus Boccamozza (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1381 Iacobus Cordoni de Narni (XVe s.), poss. : Vat. lat. 371 Iacobus Curlus (XVe s.), cop. : Vat. lat. 1807 (?), 3001 (?) Iacobus de Cottem (XVe s.), empr. : Vat. lat. 1094 Iacobus Gherardi († 1516), empr. : Vat. lat. 4173 Iacobus de Muggia (XVe s.), cop. : Vat. lat. 164 Iacobus Nicolay (XVe s.), cop. : Vat. lat. 938 Iacobus de Questemberg (XVe s.), interm. : Vat. lat. 4527 Iacobus Serra (XVe s.), empr. : Vat. lat. 1122 Iacobus Solleciti (XVe s.), empr. : n° 23 Iacobus Venci (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2284 Iacobus Zeno (XVe s.), empr. : n° 336 Intermédiaires : cf. Bernardinus de Prato, Bernardus de Lucca, Bernardus Poltrinerius, Carolus Bucconi, Christophorus Camañas, Cocodryllo (Gianandrea) ?, Fabri (Giovanni), Franciscus Iustinus, Georgius de Randsperg, Gregorius, Iacobus, Iacobus de Questemberg, Iohannes Dominicus, Iohannes Pletingk, Nicolaus de Aragona, Scipione, Thomas Iohannes, OCarm. (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 940

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

477

INDEX CODICOLOGIQUE

Iohannes Arcimboldi († 1488), empr. : Vat. lat. 3821 Iohannes Barozius (XVe s.), empr. : n° 301 Iohannes Chadel († 1512), bibl. : n° 38, 332; Vat. gr. 258; Vat. lat. 1326, 1330, 1332, 1920 Iohannes Dominicus (XVe s.), interm. : Vat. lat. 1335 Iohannes de Fortibus (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 1224 Iohannes de Fuensalida, év. de Terni († 1498), bibl. : Vat. lat. 1122, 3001 Iohannes de Gaurie (XVe s.), empr. : n° 70 Iohannes Guichard († 1507), empr. : n° 332 Iohannes Laurentius, de Venise († 1503), bibl. : Vat. lat. 4527 Iohannes Le Jeune († 1451), don. : n° 169 Iohannes de Montecanuto (XVe s.), don. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Iohannes Osnaburgensis (XVe s.), empr. : n° 165 Iohannes Petri (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 1176 (f. 1-72) Iohannes Pletingk (XVe s.), interm. : Vat. lat. 3821 Iohannes de Salas († 1488), empr. : Vat. lat. 608 Iohannes de Spello (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2454, 2459 (f. 74a-102), 4421, 4473 Iohannes de Todi (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2415 Iohannes de Turrecremata, OP († 1468), empr. : n° 2, 3, 12, 34, 54, 339-341, 344; Vat. lat. 157, 158, 159, 160, 161, 164, 165, 290, 623, 677, 703, 1016, 1032, 1473 Iohannes Zati (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 310 Iohannes-Iacobus Sclafenati († 1505), empr. : Vat. lat. 1920 Iohannes-Philippus de Lignamine (XVe s.), empr. : Vat. lat. 4521 Iohannolus de Bancho (XVe s.), cop. : Vat. lat. 687 (f. 115-124) Iosia da Ripatransone († 1478), bibl. : Vat. lat. 608 Iulianus Ceci († 1513), empr. : Vat. lat. 1747 Iulianus Maffei, év. de Bertinoro († 1510), bibl. : Vat. lat. 450 Iulius Cesarini (XVe s.), annot. : Vat. lat. 417

Iuuenis Betini (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 1435

L Laurentius Cibo († 1503), empr. : Vat. lat. 1335 Laurentius Sassoli (XIVe-XVe s.), poss. : Vat. lat. 2164, 2487 Leonardus (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 4467 (f. 33-50) Leonardus de Bartolomeo (XVe s.), poss. : Vat. lat. 2209 Leonardus de Sergana (XVe s.), bibl. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Lignamine, famille : cf. Franciscus de Lignamine, Iohannes-Philippus de Lignamine Lippomano, Angelo (XVIe s.), poss. : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (= 2957) Lucas de Offida († 1438), poss. : Vat. lat. 938 Lucius Ginazani (XVe s.), corr. : Vat. lat. 2066 (f. 106-124) Ludouicus de Mathapharis, héritiers de (XVe s.), poss. : Vat. lat. 2499 Ludouicus de Ortis, (XVe s.), poss. : n° 336/350 Ludouicus de Sancto Martino, OFM (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 310 Ludouicus de Strassoldo, OFM (XVe s.), aut./cop. : Vat. lat. 4163 Luisheim de Palacio (XVe s.), poss. ? : Vat. lat. 3999

M Mammacino, Romolo (XVIe s.), bibl. : Vat. lat. 993, 1326, 1330, 1332 Manuscrits autographes : cf. Andreas Didaci de Escobar, Cyriacus Anconitanus, Fantinus Vallaresso, Ludouicus de Strassoldo Manuscrits datés : 1296 : Vat. lat. 1435 – 1335 : Vat. lat. 2387 – 1356-1357 : Vat. lat. 2591 – 1357 : Vat. lat. 1038 – 1359 : Vat. lat. 4444 – 1376-1378 : Vat. lat. 2639 – 1381 : Vat. lat. 2679 – 1385 : Vat. lat. 165 – 1389/95 (ca) : Vat.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

478

ANNEXE IV

lat. 3891 – 1398 : Vat. lat. 2164 (f. 1120) – 1405 : Vat. lat. 2880 (f. 52-61), 4527 – 1419 : Vat. lat. 938 – 1423 : Vat. lat. 2615 – 1424 : Vat. lat. 1335, 4064 – 1429 : Vat. lat. 2539 – 1430 (ap.) : Vat. lat. 3625 – 1431 : Vat. lat. 4143 – 1435 (avt.) : Vat. lat. 2660 – 1435 : Vat. lat. 258 – 1436 (avt.) : Vat. lat. 2605 – 1437 : Vat. lat. 999, 4067 – 1438 : Urb. lat. 1425 – 1440 : Vat. lat. 687 (f. 115-124), 1019 – 1440-1442 (ca.) : Vat. lat. 1216 – 1441 : Vat. lat. 245, 3601, 4143; FIRENZE, Bibl. Med.Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55 – 1442 : Vat. lat. 4163, 4165 – 1444 : Vat. lat. 3572 Manuscrits localisés : Avignon : Vat. lat. 2679 – Bologne : Vat. lat. 2164 (f. 122311), 2880 (f. 52-61), 4067 – Candie : Vat. lat. 4163 – Florence : Vat. lat. 258, 3570, 3572, 3601, 4064, 4165, 4527; FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55 – Marruto : Vat. lat. 2615 – Padoue : Vat. lat. 2591 – Paris : Vat. lat. 1038 – Rome : Vat. lat. 2539, 4467 (f. 132) – Toulouse : Vat. lat. 1019 – Venise : Urb. lat. 1425 Manuzio, Aldo († 1597), poss. : Vat. lat. 5367 Martinus papa V († 1431), poss. : Vat. lat. 938 Martinus de Lisbonne († 1383), poss. : Vat. lat. 713, 914, 963, 1016, 1176, 2085, 2672, 2679, 4032, 4233 Mathaeus (XVe s.), empr. : n° 180, 345; Vat. lat. 749 Matthaeus Bruni, OP (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2996 Melchior Ferrentini (XVe s.), cop. : Vat. lat. 2066 (f. 106-124) Mentions – achat ou vente : Vat. lat. 310, 1016, 1224, 1381, 1414, 2284, 2499, 2591, 4421 – cahiers ou feuillets : Vat. lat. 444, 450, 656, 1032, 1157, 2284, 2539, 2996 – contrôle en douane : cf. Constantinus de Scappis, Franciscus, Zalotus – don : n° 169; Vat. lat. 342, 675, 1441 – en hébreu : Vat. lat. 1016, 2209, 2415, 2450, 4421 – mise en gage : Vat. lat. 1004, 2310, 2329, 2439, 2454, 4421 – “pecie” : Vat. lat. 1032, 2439, 2591, 2621, 2629, 2691, 4166 – prêt :

Vat. lat. 659, 911, 1032, 2450, 4096 – prix : Urb. lat. 244; Vat. lat. 163, 258, 940, 963, 1016, 1037, 1174, 1381, 1414, 1435, 2284, 2329, 2432, 2499, 2591, 4008, 4233, 4421 Michael de Lampoude ? (XVe s.), cop. : Vat. gr. 328 Miniaturiste : cf. Nicolaus de Bononia Monza, famille : cf. Blasius de Monza, Hieronymus de Monza Morelli, Giacomo (XIXe s.), poss. : VENEZIA, Bibl. Naz. Marc., Lat. I, 80 (= 2957)

N N., év. de Cavaillon (XVe s.), don. : n° 30 N., frater de Aquila (XVe s.), poss. : Vat. lat. 675 Nerius (XVe s.), empr. : Vat. lat. 1885 Nicolaus de Aragona († avt. 1539), interm. : Vat. lat. 993 Nicolaus de Assisio (XVe s.), empr. : n° 189, 192, 196, 199, 202, 204, 208, 218, 235, 346; Urb. lat. 244; Vat. lat. 2415, 2447, 4420, 5367 Nicolaus de Bononia (XIVe s.), min. : Vat. lat. 2639 Nicolaus de Lucca (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2487 (f. 1-233) Nicolaus de Noctiis (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2439 Nicolaus de Rocca (XIVe s.), poss. ? : Vat lat. 2284 Nicolaus Ryssheton († 1413), poss. : Vat. lat. 1414 Nicolaus de Sonnino (XVe s.), cop. : Vat. lat. 2615 – poss. : Vat. lat. 2591 Nicolutius (XVe s.), poss. ? : Vat. lat. 110

O Oliuerius de Reggio (XIVe s.), cop./poss. : Vat. lat. 2591

P P. de Goth (XIVe s.), empr. ? : Vat. lat. 1293 Papes : cf. Clemens papa VII, Gregorius papa XII, Martinus papa V, Sixtus papa IV Paulus Barbo († 1462), empr. : n° 330, 331; Vat. lat. 245, 342

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

479

INDEX CODICOLOGIQUE

PÉROUSE, couvent des Franciscains, poss. : Vat. lat. 4065 Petrus de Alemania (XVe s.), cop. : Vat. lat. 2164 (f. 1-120) Petrus Balbi († 1479), empr. : Vat. lat. 402 Petrus Barbo (Paulus papa II, † 1471), empr. : n° 30; Vat. lat. 2639 Petrus de Iudiciis († 1375), poss. : Vat. lat. 963, 4032 Petrus Rocca († 1482), empr. : Vat. lat. 444 Petrus de Thury († 1410), poss. : n° 2, 3; Vat. lat. 157 Philippus episcopus, poss. : Vat. lat. 1999 Philippus Beroaldus († 1518), bibl. : Vat. lat. 1999, 4214 – empr. : Vat. lat. 4124 Philippus Gara (XVe s.), empr. : Vat. lat. 1063 Philippus de Sesto (XIVe s. ?), poss. : Vat. lat. 2447 Philippus Stefani (XIVe s.), poss. : Vat. lat. 2454 Possesseurs moraux : cf. AVIGNON, BOLOGNE, PÉROUSE, ROME, SAN BARTOLOMEO DA MUSIANO, SANTA MARIA DELLA SAMBUCINA, SANTA MARIA DI FERRARA, SANTIAGO, TARASCON, UDINE, VÉRONE

Possesseurs physiques : cf. Alexander de Bonaguidis, Alphonsus rex Aragonum, Andreas de la Marcha, Ansuinus de Angelucci, Antonius de Vetulis, Azulo (Lazzaro de), Baptista de Fiorellis, Benedictus de Poppi, Berlengarius Morlagas, Blasius de Monza, Coluccius Salutatus, Daniel de Sancta Sophia, Dinus de Garbo, Dominicus, Franciscus de Conzié, Franciscus Piendibeni, Franciscus Zati, Fredericus de Montefeltre, Gregorius papa XII, Henricus de Aualone, Henricus Richardi, Henricus de Scefelderensis, Hieronymus de Monza, Iacobus frater, Iacobus Boccamozza, Iacobus Cordoni de Narni, Iacobus Venci, Iohannes, Iohannes de Fortibus, Iohannes de Spello, Iohannes de Todi, Iohannes Zati, Iuuenis Betini, Laurentius Sassoli, Leonardus de Bartolomeo, Lippomano (Angelo), Lucas de Offida, Ludouicus de Mataphariis (héritiers de), Ludouicus de Ortis, Ludouicus de Sancto Martino, Luisheim de Palacio, Ma-

nuzio (Aldo), Martinus papa V, Martinus de Lisbonne, Matthaeus Bruni, Morelli (Giacomo), Nicolaus de Noctiis, Nicolaus de Rocca, Nicolaus Ryssheton, Nicolaus de Sonnino, Nicolutius, Oliuerius de Reggio, Petrus de Iudiciis, Petrus de Thury, Philippus episcopus, Philippus de Sesto, Philippus Stefani, Simon de Zara, Sinigerius de Tarente, Stephanus Aliotti, Stephanus Goberno, Stosch (Philipp von), Thomas Polton, Tiziellus Mofella protonot. de Mantoue (XVe s.), empr. : Vat. lat. 1037 Pucci, Lorenzo († 1531), empr. : Vat. lat. 1330

R Reliures originales : Vat. lat. 1920, 3572, 3601, 3625, 3706, 3707, 3723, 3940, 4127, 4165 Roias, Francisco de († 1533), empr. : Vat. lat. 4527 ROME, San Lorenzo in Damaso (poss.) : Vat. lat. 1351 – Santa Croce di Gerusalemme (poss.). : Vat. lat. 1157 Rudigerius de Polonia (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2284

S Sabeo, Fausto († 1559), bibl. : Vat. lat. 4163 Sadolet, Jacques († 1547), empr. : Vat. lat. 4165 SAN BARTOLOMEO DA MUSIANO, monastère (poss.) : Vat. lat. 4770 SANTA MARIA DELLA SAMBUCINA, abbaye (OCist), poss. : Vat. lat. 179 SANTA MARIA DI FERRARA, abbaye (OCist), poss. : Vat. lat. 452 SANTIAGO, monastère de Val de Dios (OFM), poss. : Vat. lat. 659 Scipione (XVIe s.), interm. : Vat. lat. 299, 4163 Simon de Zara (XVe s.), poss. : Vat. lat. 2499 Simone de Allydoxis (XVe s.), cop. : Vat. lat. 4527 Sinigerius de Tarente (XVe s.), poss. : Vat. lat. 1004

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

480

ANNEXE IV

Sixtus papa IV († 1484), empr. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Med. Pal. 143 Stephanus Aliotti († 1435), poss. : Vat. lat. 2629 Stephanus Goberno, év. de Calvi († 1413), poss. : Vat. lat. 4245, 4305 Stosch, Philippe von († 1757), poss. : FIRENZE, Bibl. Med.-Laurenz., Gaddi plut. 90 inf. 55; Bibl. Ricc. 228

T TARASCON, couvent des Dominicains (poss.) : Vat. lat. 713 Thomas (XVe s.), interm. : Vat. lat. 1335 Thomas de Garbo (XIVe s.), cop. : Vat. lat. 2487 (f. 235-245) Thomas Inghirami († 1516), empr. : Vat. lat. 1747 Thomas Polton († 1426), poss. : Vat. lat. 993

Tiziellus Mofella (XIVe s.), poss. ? : Vat. lat. 2284 Trivulzio, Agostino († 1548), empr. : Vat. lat. 4124

U UDINE, couvent des Franciscains (poss.) : Vat. lat. 911

V VÉRONE, bibl. capit. (poss. ?) : Vat. lat. 3829 Vio, Tommaso de († 1534), empr. : Vat. lat. 4166

Z Zalotus (XIVe s.), contr. : Vat. lat. 1435, 2164, 2487, 4466 Zenobius Acciaiolus († 1519), bibl. : Vat. lat. 4124

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe V

INDEX DES MOTS-REPÈRE Tous les mots-repère sont en caractères gras. Une première table donne les incipit-repère pour les mss ayant appartenu au pape Grégoire XII (précédés de // et toujours pris au f. 2); une seconde table donne, lorsque le ms a été décrit en 1533, les explicit-repère (suivis de // et relevés au f. 1, sauf indications contraires). Sont donnés pour les mss disparus ou non identifiés les n° de 1443 (en italique), et pour les mss identifiés les cotes actuelles (en romain). Grégoire XII //Abissus penitencie : Vat. lat. 980 //acceperunt : Vat. lat. 179 //albedine hic : Vat. lat. 1174 //alias sit : Vat. lat. 2621 //autem sine determinatione : Vat. lat. 1094 //doctos artis : Vat. lat. 1038 //eius factum esset : Vat. lat. 1414 //equitatis studio : Vat. lat. 270 //Est in parte : Vat. lat. 4245 //et naturalis scientia : Vat. lat. 940 //luce primo : Vat. lat. 2639 //metis que : Vat. lat. 1104 //narem laodicenum : Vat. lat. 331 //persona alias sit : Vat. lat. 2621 //senti enim : Vat. lat. 608 //spondencium : Vat. lat. 4305 //tium temporis : Vat. lat. 450 //XX di. § primi : Vat. lat. 2310

A abraham// : Vat. lat. 331 (f. 2) ac// : Vat. lat. 4304 (f. 2) accidit// : Vat. lat. 963 (f. 4) admirabilem// : Vat. lat. 1747 (f. 3) adulterium// : Vat. lat. 444 affectionis// : Vat. lat. 2420 affirmat// : Vat. lat. 4065 alio// : Vat. lat. 738 animum// : Vat. lat. 2499 apicibus// : Vat. lat. 1222 Apollo// : Vat. lat. 1920 (f. I)

artifex// : Vat. lat. 310 aut// : Vat. lat. 2605 auinionensis// : Vat. lat. 2506 autem// : Vat. lat. 160, 1038 (f. 4), 2486

B bapto// : Vat. lat. 477 (f. 2) blasphemas// : Vat. lat. 4313 bonum// : Vat. lat. 2379

C capiti// : Vat. lat. 999 capitis// : Vat. lat. 4473 capitula// : Vat. lat. 1999 caro// : Vat. lat. 61 cecitate// : nº 60 (f. 2) celis// : Vat. lat. 208 (f. 3) ceterorum// : Vat. lat. 4153 circa fine// : Vat. lat. 2500 (f. 2) cla// : Vat. lat. 1273 (f. 3) cogitationem// : Vat. lat. 1441 cogitationes// : Vat. lat. 1176 com// : Vat. lat. 1991 con// : Vat. lat. 1641 concederet// : Vat. lat. 299 conclusa// : Vat. lat. 4163 conferam// : Vat. lat. 1705 consortis// : Vat. lat. 2660 consuetudine// : Vat. lat. 2311 corporis// : Vat. lat. 1807 credendum// : Vat. lat. 2624 cupio// : Vat. lat. 2200

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

482

ANNEXE V

D de// : Vat. lat. 4096, 4529 decreuit// : nº 92 deliberationem// : Vat. lat. 2880 (f. 3, 1er du texte) deo// : Vat. lat. 675 des// : Vat. lat. 1122 (f. 4) destruc// : Vat. lat. 695 di// : Vat. lat. 3572 dicitur// : Vat. lat. 4420 dicti// : Vat. lat. 623 diebus// : Vat. lat. 3829 (f. 2) digestio// : Vat. lat. 4444 dis// : Vat. lat. 676 dixit// : Vat. lat. 713 (f. 12v) do// : Vat. lat. 1452 doctrinam// : Vat. lat. 164 dubium// : Vat. lat. 2539 (f. 2)

E eandem// : Vat. lat. 656 eas// : Vat. lat. 2415 ege// : Vat. lat. 2700 egri// : Vat. lat. 2447 ei// : Vat. lat. 2388, 4165 eidon// : Vat. gr. 328 (f. 2) eius// : Vat. lat. 2432, 2621 esse// : Vat. lat. 270 essencia// : Vat. lat. 450 esset// : Vat. lat. 2629 (f. 8) est// : Vat. lat. 1157, 1332 et// : Vat. lat. 2615, 2656, 4461 et cetera// : Vat. lat. 1004 (f. 5, 1er du texte) ethicorum// : Vat. lat. 1931 (f. 2) ex// : Vat. lat. 2589 (f. 2) exercitatus// : Vat. lat. 4467 exi// : Vat. lat. 4460 (f. 4, 2ème du texte) existant// : Vat. lat. 2066 experge// : Vat. lat. 2450

F facit// : Vat. lat. 4769 fructus// : Vat. lat. 560

I illa// : Vat. lat. 258 (f. 2), 2691 illi// : Vat. lat. 2430 in// : Vat. lat. 290 (f. 2) in quantum// : Vat. lat. 157 inquisi// : Vat. lat. 4032 (f. 2) inquit// : Vat. lat. 276 insidiabatur// : Vat. lat. 1344 (f. 7) intelligentia// : Vat. lat. 2639 inter// : Vat. lat. 1431 (f. 9) ista// : Vat. lat. 4469 istam// : Vat. lat. 2618 ita uirgi// : Vat. lat. 371 (f. 2) iustificationes// : nº 38

L labo// : Vat. lat. 796 laborem// : Vat. lat. 1667 leges// : Vat. lat. 2310 leonem// : Vat. lat. 4166 libros// : Vat. lat. 2456 litteras// : Vat. lat. 4008

M ma// : Vat. lat. 4799 man// : Vat. lat. 2002 me// : Vat. lat. 354 (f. 2) medium// : Vat. lat. 2679 mendacium// : Vat. lat. 2591 meum// : Vat. lat. 4768 minorum// : Vat. lat. 4173 mons// : Vat. lat. 2164, 2661 (f. 2) mor// : Vat. lat. 3999 (f. 2) morbos// : Vat. lat. 4432 mors// : Vat. lat. 452 (f. 2) mu// : Vat. lat. 2622 (f. 11, ancien f. 9)

N natiuitas// : Vat. lat. 911 non// : Vat. lat. 342, 2996 nostram// : Vat. lat. 4245 (f. 3) nouo// : Vat. lat. 938 (f. 2) nullus// : Vat. lat. 2439

G genere// : Vat. lat. 1174 (f. 10, 2° du texte)

H hominis// : Vat. lat. 1885

O obliuiscens// : Vat. lat. 659 (f. 2) obmutescunt// : Vat. lat. 4421 obseruatum// : Vat. lat. 158 oculos// : Vat. lat. 4143

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES MOTS - REPÈRE

oleo// : Vat. lat. 2940 (f. I) omnium// ; Vat. lat. 1381 op// : Vat. lat. 4468 ordinarium// : Vat. lat. 3940 ostensam// : Vat. lat. 402 (f. 4)

regatur// : Vat. lat. 161 religiorum// : Vat. lat. 4278 requisiuit// : Vat. lat. 608 (f. 3) romana// : Vat. lat. 1063

S

P pa// : Vat. lat. 4364 pannos// : Vat. lat. 191 papam// : Vat. lat. 1335 pastoralis// : Vat. lat. 2343 (f. 2) pau// : Vat. lat. 1443 pertinax// : Vat. lat. 681 pertinerit// : Vat. lat. 677 pluri// : Vat. lat. 1472 plurium// : Vat. lat. 1424 potest// : Vat. lat. 159, 4466 predicatoribus// : Vat. lat. 1037 prelatis// : Vat. lat. 1351 (f. 2) prime// : Vat. lat. 2384 (f. 2) primo// : Vat. lat. 4225 principali// : Vat. lat. 2485 (f. 2) pro// : Vat. lat. 1216 probabilem// : Vat. lat. 245 procedit// : Vat. lat. 2596 profulgida// : Vat. lat. 1219 prologus// : Vat. lat. 4064 (f. 4) propter// : Vat. lat. 437, 2375 protinus// : Vat. lat. 578 puluis// : Vat. lat. 81

Q quamdam// : Vat. lat. 2909 quanta// : Vat. lat. 1094 (f. 3, 5° du texte) quantitate// : Vat. lat. 2417 que// : Vat. lat. 2993 qui// : Vat. lat. 2085 quidam// : Vat. lat. 1330 quidem// : Vat. lat. 821 (f. 3) quod// : Vat. lat. 980 (f. 4) quoniam// : Vat. lat. 2424 quoque// : Vat. lat. 2378

R recessistis// : Vat. lat. 4067

483

sanctam// : Vat. lat. 2708 (f. 2) sanctificeret// : Vat. lat. 1019 scripta// : nº 95 scripturarum// : Vat. lat. 68 si// : Vat. lat. 2329 sic// : Vat. lat. 2454 sicut// : Vat. lat. 2387 significetur// : Vat. lat. 1303 solli// : Vat. lat. 620 (f. 3) solum// : Vat. lat. 1435 subiectum// : Vat. lat. 165 sumpti// : Vat. lat. 179 sunt// : Vat. lat. 1104 (f. 3), 1218 superdictum// : nº 23 supp// : Vat. lat. 1439 (f. 7) synodorum// : Vat. lat. 1326 synodum// : Vat. lat. 4148

T tandem// : Vat. lat. 3851 tercio ydus martias// : Vat. lat. 4527 (f.

94v) tra// : Vat. lat. 3001 Tullius// : Vat. lat. 993

V ualear// : Vat. lat. 2284 (f. 4) ueritatis// : FIRENZE, Ricc. 228 uidendi// : Vat. lat. 4521 uidetur// : Vat. lat. 4124 uim// : Vat. lat. 1414 uite// : Vat. lat. 4450 unum// : Vat. lat. 2412 uoluntatibus// : Vat. lat. 2625

1 XIX// : Vat. lat. 1032 (f. 4)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Annexe VI

INDEX DES MANUSCRITS L’index regroupe en une seule liste alphabétique tous les manuscrits décrits ou mentionnés 1) Pour les cotes des volumes ayant appartenu à Eugène IV, indiquées en gras, j’ai uniquement relevé les pages renvoyant aux deux éditions (I° Partie, chap. 1 et 2) et au catalogue des manucrits identifiés (II° Partie, chap. 2). Ces cotes sont suivies entre parenthèses et selon les cas par – les numéros de la liste (en italique) : Urb. lat. 1425 (16). – les numéros de la liste et de l’inventaire (italique/romain) : Vat. lat. 377 (7/351). – les numéros de l’inventaire (en romain) : Vat. lat. 110 (276). – la mention “H.I.” (hors inventaire) lorsque le ms ne figure dans aucun des documents : Vat. lat. 227 (H.I.). – le cas échéant, sont signalées les planches reproduisant tout ou partie d’un feuillet. 2) Sont indiquées en romain, avec références aux pages et/ou aux notes, les cotes des autres manuscrits cités pour diverses raisons (textuelles, paléographiques, codicologiques ou historiques).

ARCHIVIO SEGRETO VATICANO Collect. 469 B, 9-12 : 21 n. 2, 26 — éd. 31-35 — pl. I Collect. 490 : 9 n. 2, 21 n. 1 éd. 36-84 — pl. II

BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA Fonds Arch. S. Pietro D. 179 : 173 Fonds Barb. lat. 119 : 132 n.2, 294 n.2 1172 : 319 n. 1 Fonds Borghese 346 : 128 n. 1

Fonds Chigi A. VIII. 231 : 192 n. 1 A. VIII. 249 : 128 n. 1 F. VIII. 210 : 170 n. 1 H. VIII. 254 : 285 n.2 M. VII. 116 : 197 n. 3 Fonds Ottoboni Ottob. lat 1510 : 34 n. 35 Fonds Palatin Pal. lat. 1710 : 276 n.2 Fonds de la Reine Reg. lat. 1897 : 319 n.2 Reg. lat. 2093 : 256 n. 1 Reg. lat. 2094 : 256 n. 1 Reg. lat. 2095 : 256 n. 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES MANUSCRITS

Reg. lat. 2096 : 256 n. 1 Reg. lat. 2098 : 256 n. 1 Fonds Rossi 560 : 197 n. 3 Fonds Urbinate Urb. lat. 160 : 342 n. 1 Urb. lat. 234 : 321 n. 2, 323 n. 1, 392 n. 3, 400 n. 2 Urb. lat. 244 (195) : 64, 177 Urb. lat. 469 (167) : 60, 177-178 Urb. lat. 1425 (16) : 33, 178 Fonds Vatican Vat. gr. 328 (155) : 59, 179-180 Vat. gr. 503 : 283 Vat. lat. 61 (11) : 38, 180 Vat. lat. 68 (44) : 44, 181 Vat. lat. 81 (315) : 80, 181-182 Vat. lat. 110 (276) : 75, 182-183 Vat. lat. 157 (1) : 36, 183-184 — pl. X b Vat. lat. 158 (6) : 37, 184-185 Vat. lat. 159 (8) : 37, 185-186 — pl. III a Vat. lat. 160 (5) : 37, 186-187 Vat. lat. 161 (7) : 37, 187-188 Vat. lat. 163 (255) : 72, 188-189 Vat. lat. 164 (4) : 37, 189-190 Vat. lat. 165 (9) : 38, 190-191 Vat. lat. 179 (314) : 80, 192-193 Vat. lat. 190 : 194 n. 1 Vat. lat. 191 (64) : 47, 193-194 Vat. lat. 208 (32) : 42, 194-195 Vat. lat. 224 : 256 n. 1 Vat. lat. 227 (H.I.) : 195-196 Vat. lat. 245 (99) : 51, 196-197 Vat. lat. 258 (48) : 44, 197-198 Vat. lat. 270 (26) : 41, 198-199 Vat. lat. 276 (27) : 41, 199-200 Vat. lat. 290 (25) : 41, 200-201 Vat. lat. 299 (182) : 62, 201-202 — pl. III c Vat. lat. 310 (33) : 42, 202-204 Vat. lat. 314 : 197 n. 3 Vat. lat. 331 (28) : 41, 204-205 Vat. lat. 342 (29) : 41, 205-206 Vat. lat. 354 (177) : 62, 206 Vat. lat. 370 : 208 n. 1 Vat. lat. 371 (110) : 53, 207 Vat. lat. 375 : 256 n. 1 Vat. lat. 377 (7/351) : 32, 85, 208 Vat. lat. 383 : 121 n. 2 Vat. lat. 402 (37) : 43, 209-210 Vat. lat. 417 (14) : 39, 210

485

Vat. lat. 437 (15) : 39, 210-211 Vat. lat. 443 : 211 n. 2 Vat. lat. 444 (17) : 40, 211-212 Vat. lat. 450 (13) : 39, 212-213 Vat. lat. 452 (244) : 71, 214 Vat. lat. 477 (16) : 39, 214-215 Vat. lat. 502 (16) : 216 Vat. lat. 502 : 215 n. 2 Vat. lat. 518 : 38 n. 12 Vat. lat. 519 : 38 n. 12 Vat. lat. 560 (311) : 80, 216-217 Vat. lat. 596 : 84 n. 345 Vat. lat. 573 (137) : 56, 217 Vat. lat. 578 (21) : 40, 217-218 Vat. lat. 600 : 84 n. 345 Vat. lat. 608 (22) : 40, 218-219 Vat. lat. 620 (71) : 48, 219-220 Vat. lat. 623 (102) : 51, 220-221 Vat. lat. 630 : 405 Vat. lat. 656 (24) : 41, 221-223 — pl. VI a et XII c Vat. lat. 659 (254) : 72, 224-225 Vat. lat. 675 (19) : 40, 225 Vat. lat. 676 (109) : 52, 226 Vat. lat. 677 (61) : 46, 227 Vat. lat. 681 (147) : 58, 228 Vat. lat. 687 (275) : 75, 228-229 Vat. lat. 694 (42) : 43, 229-230 Vat. lat. 695 (179) : 62, 230-231 Vat. lat. 703 (41/339) : 35, 83, 231 Vat. lat. 713 (45) : 44, 232 — pl. XII a Vat. lat. 738 (31) : 42, 232-233 Vat. lat. 749 (297) : 78, 233-234 Vat. lat. 796 (46) : 44, 234-235 Vat. lat. 821 (144) : 57, 235-236 Vat. lat. 894 : 240 n. 4 Vat. lat. 909 : 236 n. 1 Vat. lat. 911 (246) : 71, 236 Vat. lat. 914 (318) : 81, 237 Vat. lat. 938 (143) : 57, 237-239 — pl. VI c Vat. lat. 940 (309) : 79, 239-240 — pl. IV a Vat. lat. 960 : 272 n. 3 Vat. lat. 963 (62) : 46, 240-241 Vat. lat. 980 (53) : 45, 241-242 Vat. lat. 993 (104) : 52, 242-243 Vat. lat. 999 (106) : 52, 244 — pl. VIII b Vat. lat. 1004 (52) : 45, 244-245 Vat. lat. 1016 (67) : 47, 246-247 Vat. lat. 1019 (42/342) : 35, 84, 247-248 — pl. XI b

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

486

ANNEXE VI

Vat. lat. 1021 : 247 n. 2 Vat. lat. 1032 (341) : 83, 248-249 Vat. lat. 1033 : 47 n. 66, 121 n. 2, 249 n. 2 Vat. lat. 1037 (66) : 47, 249-250 Vat. lat. 1038 (65) : 47, 250-251 Vat. lat. 1063 (H.I.) : 251 Vat. lat. 1094 (312) : 80, 252-253 Vat. lat. 1104 (316) : 80, 253 — pl. V a Vat. lat. 1111 (317) : 80, 254 Vat. lat. 1122 (41) : 43, 254-255 Vat. lat. 1157 (58) : 46, 256 Vat. lat. 1174 (319) : 81, 256-257 Vat. lat. 1176 (51) : 45, 257-258 Vat. lat. 1207 : 85 n. 347 Vat. lat. 1208 : 85 n. 347 Vat. lat. 1209 : 62 n. 178 Vat. lat. 1215 (184) : 63, 258-259 Vat. lat. 1216 : 258 Vat. lat. 1218 (20) : 40, 259-260 Vat. lat. 1219 (124) : 55, 260-261 Vat. lat. 1222 (176) : 61, 261 Vat. lat. 1224 (171) : 61, 262 Vat. lat. 1273 (111) : 53, 262-263 Vat. lat. 1293 (40) : 43, 263-264 Vat. lat. 1303 (56) : 45, 264-265 Vat. lat. 1326 (139) : 57, 265-266 — pl. Vb Vat. lat. 1330 (325) : 81, 266-267 Vat. lat. 1332 (324) : 81, 267-268 — pl. III b Vat. lat. 1333 : 267 Vat. lat. 1334 : 267 Vat. lat. 1335 (136) : 56, 268-269 Vat. lat. 1344 (299) : 78, 269-270 Vat. lat. 1351 (97) : 51, 270-272 Vat. lat. 1381 (269) : 74, 272-273 Vat. lat. 1414 (131) : 55, 273-274 Vat. lat. 1424 (270) : 74, 274-275 Vat. lat. 1425 : 274 n. 1 Vat. lat. 1431 (257) : 73, 275 Vat. lat. 1435 (117) : 54, 275-276 Vat. lat. 1439 (250) : 72, 276-277 Vat. lat. 1441 (322) : 81, 277-278 Vat. lat. 1443 (116) : 53, 278-279 Vat. lat. 1452 (132) : 56, 279-280 Vat. lat. 1472 (156) : 59, 280 Vat. lat. 1473 (103) : 52, 280-281 Vat. lat. 1641 (27) : 34, 281-282 Vat. lat. 1667 (280) : 76, 282 Vat. lat. 1705 (34) : 34, 283 Vat. lat. 1747 (161) : 59, 283-284

Vat. lat. 1807 (73) : 48, 284-286 Vat. lat. 1885 (308) : 79, 286-287 Vat. lat. 1920 (241) : 71, 287-288 Vat. lat. 1931 (98) : 51, 288-289 Vat. lat. 1991 (261) : 73, 289-290 Vat. lat. 1997 : 208 n. 1 Vat. lat. 1999 (260) : 73, 290-291 Vat. lat. 2001 (166) : 60, 291-292 Vat. lat. 2002 (164) : 60, 292-293 Vat. lat. 2034 : 354 n. 3 Vat. lat. 2066 (307) : 79, 293-295 Vat. lat. 2085 (310) : 80, 295-296 Vat. lat. 2093 : 355 Vat. lat. 2164 (219) : 68, 296-297 Vat. lat. 2200 (320) : 81, 297-298 Vat. lat. 2209 (273) : 75, 298-299 Vat. lat. 2211 (267) : 74, 299-300 Vat. lat. 2284 (253) : 72, 300-301 Vat. lat. 2306 (298) : 78, 301-302 Vat. lat. 2310 (120) : 54, 302-303 — pl. IV b Vat. lat. 2311 (266) : 74, 303-304 Vat. lat. 2329 (118) : 54, 304 Vat. lat. 2343 (262) : 73, 305 Vat. lat. 2375 (216) : 67, 306-307 Vat. lat. 2378 (190) : 64, 307-308 Vat. lat. 2379 (191) : 64, 308 Vat. lat. 2384 (281) : 76, 308-309 Vat. lat. 2387 (209) : 66, 309-310 Vat. lat. 2388 (220) : 68, 310-311 Vat. lat. 2391 : 297 n. 2, 325 n. 1 Vat. lat. 2412 (198) : 65, 311-312 Vat. lat. 2415 (234) : 70, 312-313 Vat. lat. 2417 (206) : 66, 313-314 Vat. lat. 2420 (223) : 68, 315 Vat. lat. 2424 (227) : 69, 315-316 Vat. lat. 2430 (215) : 67, 316-317 Vat. lat. 2432 (237) : 70, 317 Vat. lat. 2439 (194) : 64, 317-318 Vat. lat. 2447 (239) : 70, 318-320 Vat. lat. 2450 (230) : 69, 320 Vat. lat. 2454 (20/205) : 33, 66, 320-321 Vat. lat. 2456 (229) : 69, 321-322 Vat. lat. 2459 (200) : 65, 322-323 Vat. lat. 2486 (238) : 70, 323-324 Vat. lat. 2487 (321) : 81, 324-325 Vat. lat. 2499 (323) : 81, 325-326 Vat. lat. 2500 (285) : 76, 326-327 Vat. lat. 2506 (133) : 56, 327-328 Vat. lat. 2514 : 273 n. 1 Vat. lat. 2539 (114) : 53, 328-329 Vat. lat. 2564 : 279 n. 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES MANUSCRITS

Vat. lat. 2580 : 377 n. 2 Vat. lat. 2589 (291) : 77, 329-330 Vat. lat. 2591 (251) : 72, 330-332 Vat. lat. 2596 (248) : 71, 332-333 Vat. lat. 2605 (259) : 73, 333-334 Vat. lat. 2615 (286) : 76, 334-335 Vat. lat. 2618 (287) : 77, 335-337 Vat. lat. 2621 (107) : 52, 337-338 Vat. lat. 2622 (263) : 73, 338 Vat. lat. 2624 (292) : 77, 338-339 Vat. lat. 2625 (290) : 77, 339-340 Vat. lat. 2629 (300) : 78, 340-341 Vat. lat. 2639 (115) : 53, 341-343 VI b Vat. lat. 2656 (288) : 77, 343-344 Vat. lat. 2660 (129) : 55, 344-345 XII a Vat. lat. 2661 (123) : 54, 345-346 Vat. lat. 2672 (57) : 46, 346 Vat. lat. 2679 (126) : 55, 347-348 Xa Vat. lat. 2691 (119) : 54, 348-349 Vat. lat. 2700 (121) : 54, 349-350 Vat. lat. 2708 (68) : 47, 350-351 Vat. lat. 2880 (168) : 60, 351-352 Vat. lat. 2909 (303) : 79, 352-353 Vat. lat. 2940 (302) : 78, 353-354 Vat. lat. 2942 : 256 n. 3 Vat. lat. 2993 (173) : 61, 355 Vat. lat. 2996 (217) : 67, 355-356 Vat. lat. 3001 (154) : 59, 356-357 Vat. lat. 3153 (160) : 59, 357-358 Vat. lat. 3570 (90) : 50, 358 Vat. lat. 3572 (186) : 63, 358-359 IX Vat. lat. 3593 (240) : 70, 359-360 Vat. lat. 3600 (74) : 48, 360 Vat. lat. 3601 (188) : 63, 360-361 Vat. lat. 3625 (89) : 50, 361 Vat. lat. 3706 (94) : 50, 362 Vat. lat. 3707 (H.I.) :362-363 Vat. lat. 3723 (326) : 82, 363 Vat. lat. 3821 (47) : 44, 363-364 Vat. lat. 3829 (159) : 59, 364-365 Vat. lat. 3891 (125) : 55, 365-366 Vat. lat. 3940 (293) : 77, 366-367 Vat. lat. 3946 : 11 n. 5 Vat. lat. 3951 : 11 n. 5 et passim Vat. lat. 3952 : 11 n. 5 et passim Vat. lat. 3954 : 11 n. 2 et passim Vat. lat. 3955 : 11 n. 4 et passim Vat. lat. 3959 : 9 n. 8, 287 n. 5

— pl.

— pl.

— pl.

— pl.

487

Vat. lat. 3964 : 148 n. 2 et passim Vat. lat. 3966 : 148 n. 2 et passim Vat. lat. 3967 : 11 n. 6 et passim Vat. lat. 3968 : 11 n. 6 et passim Vat. lat. 3969 : 11 n. 6 et passim Vat. lat. 3988 (11/348) : 32, 85, 367 Vat. lat. 3999 (279) : 76, 368 Vat. lat. 4008 (96) : 51, 368-369 Vat. lat. 4009 : 369 Vat. lat. 4010 : 369 Vat. lat. 4014 (91) : 50, 369-370 Vat. lat. 4032 (49) : 44, 370-371 Vat. lat. 4064 (146) : 58, 371-372 Vat. lat. 4065 (150) : 58, 372-373 Vat. lat. 4067 (127) : 55, 373-374 Vat. lat. 4096 (50) : 44, 374-375 — pl. XI a Vat. lat. 4124 (181) : 62, 375-376 Vat. lat. 4127 (327) : 82, 376-377 — pl. VII Vat. lat. 4128 : 377 Vat. lat. 4143 (141) : 57, 378-379 — pl. VIII a Vat. lat. 4148 (135) : 56, 379 Vat. lat. 4153 (148) : 58, 379-380 Vat. lat. 4163 (H.I.) : 380-381 Vat. lat. 4165 (134) : 56, 381-383 Vat. lat. 4166 (158) : 59, 383-384 Vat. lat. 4173 (138) : 56, 384-385 Vat. lat. 4225 (35) : 42, 385 Vat. lat. 4233 (43) : 44, 385-386 Vat. lat. 4240 : 167 Vat. lat. 4245 (63) : 46, 386-388 Vat. lat. 4278 (258) : 73, 388-389 Vat. lat. 4304 (59) : 46, 389-390 — pl. XII b Vat. lat. 4305 (77) : 48, 390 Vat. lat. 4313 (55) : 45, 390-391 Vat. lat. 4364 (84) : 49, 391-392 Vat. lat. 4421 (231) : 69, 392 Vat. lat. 4428 : 315 n. 2 Vat. lat. 4432 (225) : 68, 393 Vat. lat. 4444 (228) : 69, 393-394 Vat. lat. 4450 (221) : 68, 394-395 Vat. lat. 4455 : 321 n. 2, 323 n. 1, 392 n. 3, 400 n. 2 Vat. lat. 4460 (211) : 67, 395-396 Vat. lat. 4461 (212) : 67, 396 Vat. lat. 4466 (193) : 64, 396-397 Vat. lat. 4467 (222) : 68, 397-398 Vat. lat. 4468 (214) : 67, 398-399 Vat. lat. 4469 (210) : 66, 399-400

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

488

ANNEXE VI

Vat. lat. 4473 (233) : 69, 400 Vat. lat. 4521 (278) : 75, 401 Vat. lat. 4527 (162) : 60, 401-403 Vat. lat. 4529 (163) : 60, 403-404 Vat. lat. 4741 (277) : 75, 404-405 Vat. lat. 4768 (284) : 76, 405 Vat. lat. 4769 (78) : 48, 405-406 Vat. lat. 4770 (283) : 76, 406-407 Vat. lat. 4799 (100) : 51, 407 Vat. lat. 4886 : 364 n. 3 Vat. lat. 5367 (207) : 66, 408 Va(. Lat. 5387 : p.330 Vat. lat. 5436 : 364 n. 3 Vat. lat. 7121 : 408 n. 1 Vat. lat. 7316 : 377 Vat. lat. 8185 : 152 n. 1 Vat. lat. 10667 : 39 n. 16, 155 n. 1, 215 n. 1 XX

AVIGNON, Bibl. Mus. Calvet 1348 : 241 n. 1 BERLIN, Staatsbibl. zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz lat. 2° 579 : 413 n. 2 lat. 4° 615 : 413 n. 2 CESENA, Bibl. Malatest. Sin. X. 3 : 310 n. 1

– Bibl. Naz. Centr. II. III. 67 : 402 n. 1 Conv. Sopp., 228 : 276 n. 2 Conv. Sopp., C 7 1170 : 358 Conv. Sopp., D. 2. 76 : 259 Conv. Sopp., G. 4. 1111: 74 n. 268 Pal. 513 : 402 n. 1 – Bibl. Riccardiana. 124 : 197 n. 3 228 (152) : 58, 411-413 289 : 197 n. 3 509 : 197 n. 3 706 : 105 n. 2 1133 : 402 n. 1 1543 : 402 n. 1 KILLINEY, Franciscan Library B. 56 : 50 n. 93 LA VALETTE, Malta Publ. Libr. s.c. : 409 LONDON, Brit. Libr. Cotton, Nero E. V : 243 n. 1 Harley 2508 : 58 n. 145 MILANO, Bibl. Ambros. B. 42 inf. : 342 n. 1 C. 96 inf. : 342 n. 1 Trotti 471 : 63 n. 187

EINSIEDELN, Stiftsbibl. 112 : 263 n. 1

MÜNCHEN, Bayer. Staatsbibl. clm 339 : 178 n. 2 clm 17116 : 292 n. 1

FERRARA, Bibl. Ariostea Cl. II. 185 : 294 n. 2

NAPOLI, Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III V. E. 38 (H.I.) : 413

FIRENZE, – Bibl. Medicea- Laurenziana plut. 66, 33 : 290/291 Antinori 22 : 105 n. 2 Antinori 150 : 105 n. 2 Biscioni 28 : 105 n. 2 Edili 24 : 105 n. 2 Med. Pal. 143 (172) : 61, 408-410 Gaddi plut. 90 inf. 55 (185) : 63, 410411 Gaddi Rel. 134 : 105 n. 2 Santa Croce plut. 18 dext. 8 : 194 n. 1 Strozzi 65 : 105 n. 2

NARBONNE, Trésor de Saint-Just 3 : 241 n. 1 OXFORD, – Bodl. Libr. Can. class. lat. 187 : 197 n. 3 Can. patr. lat. 158 : 192 n. 1 – Corpus Christi Coll. 255 A : 192 n. 1 PARIS, – Bibl. nat. France lat. 826 : 256 n. 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX DES MANUSCRITS

lat. 1031 : 318 n. 2 lat. 1769 : 194 n. 1 lat. 3050 : 241 n. 1 lat. 3054 : 232 n. 1, 241 n. 1 lat. 3921 : 347 n. 2 lat. 5235 : 357 n. 4 lat. 7719 : 285 n. 1 lat. 15456 : 66 n. 204 – Bibl. Univ. Paris 582 : 319 n. 1 PAVIA, Bibl. Univ. 249 : 402 n. 1 REIMS, Bibl. mun. 502 : 241 n. 1 ROMA, – Bibl. Casanat. B. II. 9 : 256 n. 1

489

– Bibl. Corsin. 41 F. 2 : 192 n. 1 SANKT-PETERBURG – Bibl. Rzymsko-Katolickiej Akademii ms. disparu : 57 n. 145 STUTTGART, Württemb. Landesbibl. Med. et Phys., Q 70 : 178 n. 2 TORINO, Bibl. Naz. 652 [E. III. 24] : 197 n. 3 VALLBONA DE LES MONGES, Mon. Cist. de S. Maria sans cote : 227 n. 1 VENEZIA, Bibl. Naz. Marc. Lat. I, 80 (= 2957) (170) : 61, 413-414 VICH, Museu Episcopal 201 : 29 n. 8, 136 n. 2, 287 n. 5

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.