Çin ve Dünyanın Geleceği: Yeni Büyük Güç ve Ticaret, Teknoloji, Pandemi Savaşları [1 ed.] 9786254059339

Citation preview

İNCELEME/ ARAŞTIRMA FATİH O K TAY ÇİN VE DÜNYANIN GELECEGİ YENİ BÜYÜK GÜÇ VE TİCARET, TEKNOLOJİ,

PANDEMİ SAVAŞLARI

©TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, 2022

Sertifika No: 40077 EDİTÖR

ALİ BERKTAY GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM REDAKSİYON-DÜZELTİ

DERYA ÖNDER DİZİN

OZAN KIZILER GRAFİK TASARIM UYGULAMA

TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI I. BASIM: ŞUBAT 2022, İSTANBUL

ISBN 978-625-405-933-9 BASKI

AYHAN MATBAASI MAHMUTBEY MAH. 2622. SOK. NO: 6/3 1 BAGCILAR İSTANBUL Tel: (0212) 445 32 38 Faks: (0212) 445 05 63 Sertifika No: 44871

Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

TÜRKİYE İŞ BANK ASI KÜLTÜR YAYINLARI 34433 Tel. (0212) 252 39 91 Faks (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr

İSTİKLAL CADDESİ, MEŞELİK SOKAK NO: 2/4 BEYOGLU

İSTANBUL

Fatih Oktay

Çin ve Dünyanın Geleceği yeni büyük güç ve ticaret:> teknoloji:> pandemi savaşları

$BANKASI •

TÜRKiYE

Kültür Yayınları

İÇİNDEKİLER

.......... . ... .. ............................. . ...............................

Onsöz.........

VII

Çince Adların Latin Harfleriyle Yazılış ve Okunuşu

JX

1 Çin Ekonomisinin Y ükselişi ve Günümüzdeki Küresel Konumu . ....J 2 Trump Dönemi ABD-Çin Savaşları..

.. .........27

3 Konfüçyüs'ten Büyük Güç Mücadelesine ...... . . .

..

49

4 Çin'in Makine Dairesi: İdari Sistemin Yapısı ve İşleyişi .. ...... ........ . ... 5 Ucuz İşgücünün Sonu, İşgücü İthaline Doğru

. . .79

. . ...................115

6 Ekonomik Dönüşüm: Tasarruftan T üketime

127

7 Finansal Sistem ve Gelişmedeki Rolü

137

8 2008 Küresel Krizi, 2020 Korona Krizi ve Çin Ekonomisi ..... . . . . 159 .

9 ABD Dolarının Küresel Konumu ve Çin'in Parası RMB 10 Çin'de Bilim ve Teknoloji

.. .

... .. . .. 187

. .... ...... ...... ... . 203 .

.

11 Toplumun Sorunları: Yolsuzluk, Eşitsizlik, Çevre ve İklim . ... . ...237 .

12 Çin ve Dünya Nereye Doğru Gidiyor?.....

Son Söz.. .... Dizin. ....

.

. ..... ....... . . .. ...... ........ ...... . 257 .. . ....................277 ............ .. . . 279

On söz

Nereye gidiyoruz ? Dünya ekonomisi Covid- 1 9 krizinden sonra toparlanıp sağlıklı büyüme rotasına mı girecek yoksa ufukta başka ekonomik darboğazlar mı var? Önümüzdeki on yıllarda dünyanın ekonomik ve politik düzeninde ne gibi değişiklikler olabilir? Dün­ ya yeni bir soğuk savaş, büyük bir sıcak savaş, bir nükleer savaşa ne kadar yakın ? Çin veya ABD'nin tek güç olduğu bir dünyaya mı gidiyoruz, yoksa dünya için çok daha hayırlı olan bir kalıcı barışçıl büyük güç rekabetine mi ? Küresel ısınma ve iklim sorununu çöze­ bilecek miyiz yoksa dünya hızla insan yaşamını destekleyebilir ol­ maktan çıkacak mı ? Gelecek pandemilerle başa çıkmakta ne kadar başarılı olabileceğiz ? Bu soruların cevapları büyük ölçüde Çin'de ve Çin-ABD çekişmesinde yatıyor, dolayısıyla cevapları vermek için Çin'i anlamak gerekiyor. Çin'i anlamak yalnızca dünyanın nereye gittiğini anlamak için gerekmiyor; bu artık, uğraş alanı ne olursa olsun herkesin edinme­ si gereken bir temel beceri haline gelmiş bulunuyor. Çin günümüz­ de dünyanın, ölçme yöntemine göre en büyük birinci veya ikinci ekonomisi, buna bağlı olarak birçok ürün için dünyanın en büyük pazarını oluşturuyor. Yabancı şirketler yalnızca ihracat değil ülke­ de üretim yapıp satarak da bu pazardan büyük karlar elde ediyor. Çin'in finansal piyasaları yabancı yatırımcılara giderek açılıyor ve

Vlll

ÇIN VE DÜNYANI N G ELECEGI

çekici yatırım olanakları sunuyor. Çin günümüzde gelişmekte olan ülkelere diğer tüm ülkelerden de Dünya Bankası ve IMF'den de fazla kredi veriyor. Çin dünyanın, şirket satın almak ve yeni şirket kurmak yoluyla başka ülkelere en çok yatırım yapan ülkelerinden biri. Çin gelişmiş imalat sanayisi ekosistemi ile dünya yeni tekno­ loji şirketi kurucularının fikirlerini gerçeğe çevirmek için gittikleri yer haline gelmiş bulunuyor. Çin, yapay zeka ve kuantum iletişim sistemleri gibi bazı konularda dünyanın ana bilgi üretim merkezle­ rinden biri olmuş durumda. Çin dünyanın en iyileri arasına giren üniversitelere sahip bulunuyor. Dolayısıyla Çin'i anlamak, iş insa­ nı, işçi, idareci, teknik eleman, girişimci, bürokrat, akademisyen, öğrenci, herkesin uğraş alanı için artık büyük önem taşıyor. Kitabım Çin: Yeni Büyük Güç ve Değişen Dünya Dengeleri 20 1 7 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları'ndan çıktı. Çin konusunda 700 sayfalık bir kitap Türkiye'de okuyucu bulur mu derken hızla 4 baskı yaptı, akademik dünyada ve iş dünyasında Çin'le ilgilenenler için temel kaynak haline geldi. Elinizdeki bu kitap ise okuyucuya hem ABD-Çin güç çekişmesi hem de ilk kitaba dayanarak Çin'le ilgili sağlam bir anlayış kazan­ dırmayı hedefliyor. Okuyucu daha fazla ayrıntı için gerektiğinde bölümün sonlarında ilk kitaptaki ilgili bölümlere yönlendiriliyor. Okumayı kolaylaştırmak için bu kitapta son notlara ve kaynak­ çaya yer verilmiyor; Çin'le ilgili bilgi kaynakları için ise okuyucu yine, birkaç bin kalemlik kaynakçası olan " Büyük Çin Kitabına " başvurabilir.

Çince Adların Latin Harfleriyle Yazıllş ve Okunuşu

Bilindiği gibi Çin'in geleneksel yazı sisteminde, her biri bir sesi tanımlayan harfler yerine, her biri bir kavramı tanımlayan şekiller kullanılıyor. Örneğin ülkenin günümüzdeki başkentinin, Türkçede yerleşik yazım şekliyle Pekin'in, adı bu sistemde ::ltJ?- olarak yazı­ lıyor. Burada kullanılan iki şeklin ilki Türkçe olarak bey gibi oku­ nuyor ve kuzey anlamına geliyor, ikincisi ise cing gibi okunuyor ve başkent anlamına geliyor. Bu şekiller beraberce kuzey başkent an­ lamına geliyor ve beycing olarak okunuyor. Aynı şekilde Şanghay kentinin adı, Türkçe olarak şang ve hay olarak okunan, üstünde ve deniz anlamına gelen iki şekilden oluşuyor. Bu şekilleri yazıp okumak yabancılar için zor olduğundan, Çin­ ceyi Latin harfleri ile yazmak için, 1 500'lerden bu yana birçok farklı sistem geliştirilmiş bulunuyor. Son zamanlara kadar bunla­ rın en yaygın kullanılanı, 1 800'lerde geliştirilen Wade-Giles siste­ miydi. Günümüzde, bu amaçla yaygın olarak Çin Halk Cumhuri­ yeti'nde 1 950'lerde geliştirilen Pinyin sistemi kullanılıyor. Yabancı dillerde de artık, Çince sözcüklerin yazımında hemen her zaman bu sistem kullanılıyor. Bu sistemde, yukarıda örnek olarak verdiği­ miz iki kentin adları Beijing ve Shanghai olarak yazılıyor. Türk Dil Kurumu yazım kuralları, Çince adların Türkçede yer­ leşmiş şekilleriyle yazılmasını öngörüyor. Ancak Çince adların pek

X

ÇIN VE DÜNYANIN GELECE�I

azının Türkçede yerleşmiş ve herkesin bildiği yazım biçimi bulu­ nuyor. Öte yandan bu kitap, okuyucunun ele alınan konularda yabancı dillerde araştırma yaparak bilgisini artırmasına yardımcı olmayı da hedefliyor. Bu, okuyucunun söz konusu adların yurtdı­ şında yaygın olarak kullanıldığı biçimleri, yani Pinyin sistemine göre yazımlarını bilmesini gerektiriyor. Bunu kolaylaştırmak ve karışıklıkları önlemek için bu kitapta Çince özel adların Pinyin sistemindeki yazımları kullanılıyor. Dolayısıyla Çin'in başkenti ki­ tapta, Pinyin sistemindeki yazımıyla Beijing olarak, Şanghay da Shanghai olarak geçiyor. Kitapta, yazarın sıklıkla sorun oluştur­ duğunu gözlediği bazı sözcüklerin, yazara göre Türkçe söyleniş biçimleri de yer alıyor. Kitapta, araştırmayı kolaylaştırmak için kurum adlarının İngilizceleri de veriliyor. Sözünü ettiğimiz Pinyin sisteminde sesli harfler, yerine göre farklı şekillerde okunabiliyorsa da genel olarak Türkçede olduğu gibi okunurlarsa çok da yanlış olmuyor. Sessiz harflerin ise kabaca şu kurallara göre okunduğunu söyleyebiliriz: j ve zh, Türkçe c; x ve sh, Türkçe ş; q ve eh, Türkçe ç; c, Türkçe ts; z, Türkçe dz. Bunlara ek olarak, iki sesli harf yan yana geldiğinde aralarında yumuşak bir geçiş yapılırsa, örneğin zhou > coğ, Pinyinle yazılmış sözcükle­ rin yaklaşık olarak doğru okunmuş olacağını söyleyebiliriz.

1

Çin Ekonomisinin Yükselişi ve Günümüzdeki Küresel Konumu

Çin bugün dünyanın gündemindeyse ve ABD ile bir büyük güç mücadelesi içindeyse bu, ülke ekonomisinin görülmemiş bir hızla büyümesi ve bunun sonucunda tüm dünya ülkelerini etkiler hale gelmiş olmasından kaynaklanıyor. Bu bölümde Çin ekonomisinin yükselişini, Batı ülkelerinde bu yükseliş ile eşzamanlı ve bir ölçüde buna bağlı olarak ortaya çıkan, günümüz ABD-Çin ilişkileri üze­ rinde de etkileri olan bazı sorunları, ardından da Çin'in dünyanın diğer ülkeleri ile dış ticaret ve uluslararası sermaye hareketleri üze­ rinden etkileşimlerini ele alıyoruz.

Çin Ekonomisinin Yükselişi Çin 20 1 8 yılında, piyasa ekonomisine geçiş sürecinde kırkıncı yılını doldurdu. Ülke ekonomisi bu kırk yılda, % lü'a yakın bir or­ talama yıllık hızla büyüdü. Bir ekonominin yılda % 1 O büyümesi, büyüklük olarak yaklaşık yedi yılda bir, ikiye katlanması anlamına

2

ÇİN VE DÜNYANIN GELECEC':ıl

gelir. Çin ekonomisi de bu büyüme hızı ile 20 1 8 yılında, piyasa ekonomisine geçişin başladığı 1 978 yılındaki büyüklüğünün enf­ lasyondan arındırılmış olarak yaklaşık 40 katı büyüklüğe ulaşmış­ tı. ABD doları cinsinden ölçüldüğünde ise Çin ekonomisi 20 1 8 yılında 1 978 yılındakinin 9 0 katı büyüklükteydi. Çin ekonomisi 1 990 yılında dünyanın 1 1 . büyük ekonomisi iken bu hızlı büyüme ile 20 yıl içinde sırasıyla Brezilya, Rusya, İspanya ve Kanada, İtal­ ya, Fransa, İngiltere, Almanya ve nihayet 20 1 0 yılında Japonya'yı yakalayıp geçerek ABD'den sonra dünyanın ikinci büyük ekono­ misi konumuna gelmişti. Dünya Bankası verilerine göre 20 1 8 yılında ABD ve Çin ekono­ milerinin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ( GSYH) ile ölçülen büyüklük­ leri sırasıyla yaklaşık 20 ve 1 3 trilyon ABD dolarıydı. Satın Alma Gücü Paritesi ( SAGP) kullanıldığında ise 20 1 8 yılında Çin ekono­ misi 25 trilyon dolarlık GSYH'siyle dünyanın en büyük ekonomi­ siydi, ardından 20 trilyon ile ABD ekonomisi geliyordu; bu hesapla Çin ekonomisi büyüklük olarak ABD ekonomisini 2 0 1 4 yılında geçmiş bulunuyordu. Çin, imalat sanayisinin büyüklüğü açısından ABD'yi, iki ülke arasındaki fiyat farklılıkları da hesaba katılmadan, daha da önce, 2 0 1 0 yılında geçerek dünyanın en büyük imalatçısı durumuna gelmişti. 2004 yılında Çin'in imalat sanayisi üretimi 600 milyar dolar, ABD'ninki ise 1 trilyon 600 milyar dolar dolayındaydı. Bundan dört yıl sonra, 2008 yılında Çin'in imalat sanayisi üre­ timi ABD'ninkini 1 trilyon 800 milyar dolarda yakalamıştı. Aynı üretim 20 1 7 yılında Çin için 3,6 trilyon dolardı, ABD'ninki ise 2,2 trilyon dolar; Çin'in imalat sanayisi üretimi, ABD, Japonya, Almanya'nın toplamına yakın bir tutara ulaşmıştı. Çin bu hızlı büyüme sürecine koşut olarak hemen her alanda, önde gelen ülkeleri birer birer geçip birincilik konumuna oturmuş durumda. 1 980'lerde ABD'nin üçte biri kadar çelik üretiyordu, bugün ABD'nin on katı çelik üretiyor ve dünya çelik üretiminin yarısını gerçekleştiriyor. 2000 yılında otoyol uzunluğunda ABD dünyada bir numaraydı, Çin'in otoyolları ABD'nin onda biri ka­ dardı; bugün Çin bir numara, otoyol uzunluğu ABD'nin yaklaşık

ÇIN·EKONOMISININ YÜKSELiŞi VE GÜNÜMÜZDEKİ KÜRESEL KONUMU

iki katı. Dünyanın en büyük otomobil üreticisi ve pazarı bu sektö­ rün doğuşundan beri ABD idi; 20 1 0 yılında bu unvan Çin'e geçti. Bugün Çin, üretim ve pazar büyüklüğü olarak çok ve giderek artan sayıda üründe dünyada birinci sırada bulunuyor, olmadıklarında da yakın bir gelecekte olması bekleniyor. Geçtiğimiz bu dönemde Çin ekonomisi yalnızca niceliksel değil, niteliksel olarak da büyük bir gelişme gösterdi. Çin'in 1 970'lerin sonlarında piyasa ekonomisine geçişiyle başlayan hızlı büyümesin­ de ucuz işgücü çok önemli bir rol oynuyordu; ülkenin ihracatın­ da ağırlık, düşük teknolojili ucuz tüketim mallarındaydı. Sonraki bölümlerde ayrıntılı göreceğimiz gibi 2000'li yıllarda ülkede hem ücretler hem teknolojik becerilerin düzeyi hızla yükseldi. Bugün Çin' de ücretler artık yer yer Türkiye'dekileri aşıyor. Çin artık bazı yüksek teknolojili ürünlerde gelişmiş ülkelerle rekabet edebilir ve kimi zaman pazar liderliğine oynayabilir bir konumda. Gü­ neş enerjisi modülü, elektrikli otomobil gibi üretimin sermaye ve teknoloji birikimine dayalı olduğu birçok sektörde Çinli şirketler dünya pazarının yarısından fazlasına sahip. Çin'in Huawei şirketi 5. nesil cep telefonu teknolojisinde dünya lideri konumunda; Çinli şirketler yapay zeka teknolojisinde ABD'li şirketlerle liderlik için yarışıyor; Çin, kuantum bilgi işlem ve iletişim teknolojisinde dün­ yada başı çekiyor. Bu durum da, 3. Bölüm'de ele alacağımız gibi, ABD-Çin çekişmesinin ana nedenini oluşturuyor.

Batı Ekonomilerindeki Sorunlar ve Çin'in Yükselişi Başta Çin olmak üzere Doğu ekonomilerinde, hızlı gelişmele­ rine koşut olarak ortalama gelir düzeyleri, ücretler, bunlara bağlı olarak yaşam standartları hızla yükselirken, son on yıllarda Ba­ tı'da tersi bir gelişme görülüyor. Toplumun önemli bir bölümü için refah göstergesi olan ortalama reel ücretler, Batı ülkelerin­ de 1 970'lerin sonlarından bu yana kayda değer artış göstermiyor. Dünya Çalışma Örgütü'nün (ILO ) 2014-20 1 5 raporuna göre 200620 1 3 yılları arasındaki 7 yılda ortalama ücretler reel olarak Çin'de

3

4

ÇIN VE DÜNYANIN GELECE