In Donati Artem maiorem

147 113 19MB

Latin Pages [396] Year 1977

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

In Donati Artem maiorem

Citation preview

School of Theology

D TIIT

The Library SCHOOL

OF THEOLOCGY

AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT

CLAREMONT,

COLLEGE

AVENUE

CALIFORNIA

Um

y

4

03 i

À s "U

i

EN A

HT OE 74 v

j^,

"d

E

»

TRUE ir

b 'E9

Pg "En $3

oe

Er-*

A» ,"ce Jj

CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

XL

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

XL

GRAMMATICI HIBERNICI CAROLINI AEVI PARS I

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVII

MVRETHACH

(MVRIDAC)

IN DONATI

ARTEM

MAIOREM

EDIDIT

Lvpovicevs

HOLTZ

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE IÍINSTITVTIONI ATQVE OPrTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

T heologu Di braru

LOGY SCHOOL OF. THEO ONT AT CLAREM California

(O Brepols 1977 iNo part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

PRÉFACE Tous les textes ou fragments grammaticaux dans

les manuscrits

médiévaux

ont

qui figurent

leur intérét,

mais

ne

méritent pas au méme titre d'étre publiés. Pourtant, nous n'avons pas hésité à entreprendre l'édition de ces commentaires de Donat que l'Irlande fait refluer sur le continent au IXéme siécle, et qui viennent donner comme un second souffle à l'étude de la grammaire dans l' Empire carolingien. Parmi eux, le commentaire de Murethach (Muridac) occupe une place toute particuliére. Non seulement il est, semble-t-il, le premier en date d'une vague nouvelle, mais il offre la particularité d'avoir nourri au berceau cette école d'Auxerre qui est un des centres francais les plus brillants du IXéme siécle, pour les arts libéraux comme pour la théologie. Pourtant, il ne servirait à rien d'éditer ce texte si l'entre-

prise, en donnant à Murethach une place excessive, avait pour contrepartie de masquer le róle joué par les commentaires jumeaux. Tout au contraire, il fallait saisir l'occasion de présenter dans une méme série des textes trés proches et pourtant différents, afin de donner une idée de l'activité des maítres

de ce temps-là, ainsi que du mécanisme par lequel une méme doctrine et une méme pédagogie sont susceptibles de créer des styles variables selon les lieux et les publics qu'elles touchent. Le lecteur est donc invité à considérer comme solidaires et inséparables les grammaires qui occupent les vol. 40, 40A et 40B. Les éditeurs se réservent de s'expliquer sur les rapports existant entre elles, à l'occasion d'une étude qu'ils signeront en commun, à paraítre ultérieurement sous le titre Postface à l'édition des Grammatici hibernici carolini aeui. Pour l'instant, qu'il me soit permis d'exprimer personnellement ma reconnaissance envers ceux qui se sont intéressés à ce travail : le Pr. B. Bischoff, quiale premier identifié Murethach et m'a prodigué encouragements et conseils: E. Bachellery, J. Collart, P. Flobert, J. Fontaine, C. Jeudy, P. Riché,

J. Vernet, J. Vézin, dont les remarques m'ont été si précieuses. Je n'oublie ni l'accueil de Dom Dekkers, ni l'attentive sollicitude de F. Glorie, envers qui je me sens une dette particuliére. Mes remerciements vont enfin, avec beaucoup de chaleur, au Pr. B. Lófstedt, de l'Université de Los Angeles, dont

la science et l'amicale collaboration ont été pour moi d'un grand secours. Nantes, septembre 1976 L. Horrz

TABLE DES MATIÉRES

V

v MULT 2er ethos On ue ele ee LI EE e Préfacec o PM RN MUS Table des matiéres ........ PO

VI

Indications bibliographiques : Auteurs grammaticaux et Collections de textes . . Auteurs modernes. 205 oT 09 NDA ERE:

XI XV

Introduction Ch. r. La personnalité de Murethach .......... :

SE

Le nom de l'auteur (xx1) — Le séjour de Murethach à Metz (xxii) — Le séjour de Murethach à Auxerre (xxvii) — Haymon d'Auxerre, éléve de Murethach (xxix) — Murethach et l'École d'Auxerre : Questions de chronologie (xxxii)

Ch. 2. Les témoins du texte : I. Témoins utilisés pour l'établissement IBXIG.

uoi o.c

iiqeis v

du

esed ques MAS dies

XXXVI

2. Fragments ou extraits non utilisés pour l'établissement duitextes arm mesh cw es.

XLIV

Ch. 3. Classement des témoins et Régles suivies pour l'établissement du texte ...........

L

Le groupe S P W / L (1) — Les témoins V, T (r1v) — Le codex F (Lv) — Le témoin O (Lv) — Stemma des principaux mss. de Murethach (Lvi) — La tradition indirecte (Lvi) — Principes d'établissement du texte (Lv1i) — Hypothéses concernant l'original (Lvir) — Limites du recours à la tradition indirecte (rix)

Ch. 4. Le commentaire de Murethach : sa physionomme parücul ort Por

LXI

Murethach et ses auctores (rxi11) — La codification de l'enseignement grammatical (Lxv1i) — Le texte

de référence : les lemmes de Donat (rxvii) — La langue du commentaire (LXx) —

Zones d'ombre et

de clarté (Lxxi1)

Ch. 5. Diffusion et influence du commentaire de Muürethuch t ER RTT

LXXIV

Ch. 6. La présente édition : I, Lemgmés et commentaires

m Tes

Les lemmes (rxxix) — Le commentaire (Lxxix)

LXXIX

TABLE DES MATIÉRES

VH

2. Orthographe et ponctuation ..............

LXXIX

L'orthographe (Lxxix) — la ponctuation (Lxxx) — Usage des guillemets simples et doubles (LXxx)

S DICSOHUdO

DRIBAIS

aus sat tmu

Systéme de citation de notre Titres et sous-titres (LXxxt1)

SUA

Dp ERIS.

p

texte

t ur

(Lxxxi)

LXXXI



oen CC STO, UNCERT s ais

LXXXI

Apparat des auteurs grammaticaux (Lxxxri1) — Désignation des auteurs grammaticaux cités (Lxxxrii1) — Différence qualitative entre les références (Lxxximn) — Succession des références dans l'apparat grammatical (xxxiv) — Apparat des auteurs non grammaticaux (LXXXIV) — Apparat critique : les témoins collationnés (rxxxv) — Apparat critique : conventions (LXXxv)

CNTICES RENS ERR MvRETHACH

GHAT Go

IN DONATI

Monitum

ARTEM

S Ig

onn o SUNPATRE

MAIOREM

erLeLIINWITLEABILBlli

LXXXVI

...........

Geile

I 2

IN ARTE DONATI GRAMMATICI INTELLECTVS MVRETHACH SCOTTI EDEIDPITE

E E Leurs

sxexex quie t prse

p des

3

I EE VOCENT

DESIT

BIELIITERAQ.

5.22.1129

I TRR ERA

RS TESTES Io 1

4399211323525

ed a zs

DATI

5

DE

DISUDEABAAVATOTIIIILIA INS URIiy ee reu ers

I9

DEPLDIBVS

AB AR

26

RS SOHNEILOUMTINIIEISIISII PISIS

37

DESUEIS

r.sse2x.880r::.: 4424122918

DIEIDEITVRES

OO

2:09 Dues ea mari ew y ku ense qr e Ede

43

II EFT PUTIUVSDERATIONIST S32. oboee e sacer De oficio partim s. .su nudi s rr RES de DIINOMININ

SI

Sra

TIR

Zire

rale

rs tas Y bet de

T

Dudgaahtate s vr cueuy Rakaskri rice Pts eR NOsDS DrODUA | ovs des ere arr ra o PR? Norma apellatiua t-s d eirsuspest risa PpIIY De comparatione 4.941522 25:2213 9111312 12 41:57 Ihtyeneribiis . oecr ir vp Y? (icriec Adres mer ia opes esti antelbos sancii Le muesod

46 50 53

56 57 60 7I 79 87

VIII

TABLE DES MATIÉRES 0I De figütà . «s occ MERCED ENDE A De cásibuscq SD M T TEOREOREHOSEE c: 97 105 De ablatiuorcasu'simgulari« vos RAE:

DE PPONOMUNENS

ee ereRuttzico esq un

Dedqualdtdie DeteeneriDUSW

oes etie LE 7 PUE sue es e d REL

iDesnutmcrom

ec

IET

1$ ipd rere erc Ie-personac uve ca IDe"CSsUS

IIA4 IIÓ I24 126 127 I28 130

Eo Er

D xov p LE

error ro RI EUDILO E DOE D

DE VERBO Sd Tuttle es OCA « festes Pt das De-quabtate woe CX Aer it a ES Pr Sono De coniugationibns. (2223 ordre EORR DE i. Dé'genenbus V. c.ce ru aus EREUMREDIT DS HDe?uumerg M E die an TI Eh SEPTERE om.) [Deshemps E IDITENV eios amiedoi tra toe RS om.] De temporibusgssestatr nope. peeqtatE S. adu SE I ic cU EP CURES OE er Dendeteetiuis we. ct a LETTO LES DE'ADVEREIQ RTDAESZIEEITRVLMIL GUAE MN eus Desiccdentibus.VE2r 439-0 350 OT LCEAE posemuBcationem ee s Decomndrabone s i e rerrl2iicie rra a A Desiearnss v e eR E T I EU EE DEJAEIICIPIQNE ME rio usdubtassudu dec E Deacctdentibusc. o2. uico susctudo- ts E Do gonepbUSas sce ane d EL MEE Déejcasibus adiac ausrs 9 x oc detaitala VOLENT Diectemnponhus $5 comtuu croce e ERE LesrmicutionibHs e t P EL E LDenumeto4-cieperti xc tiet 0234 4 ORA DOT olne uum ioo METODI I ees ESSERE DE CONIVNCTIONE 9| * 4 v9; e i 4. W. 9 Ww. DemcecidqeBntbus c qq... oec

De potestate? De figuris De ordine

te 8 7WITWCL ON; e

oue a^»; &

w o9 Ww wo4

*.9: S

DECUPETÉ

. osei

ux. :

$& co

de 9

79€ 9

*ow

aM

S

«3.

we

ANUS

479. WO

Wo €

A

v

cS

UIN, UTWO € CR wr WO.

$4, 5..€4 4) €j*

e

9| e



aX

EME..

IN V) 6/19

28.7 UN CRUS TAI OI

WU. TAL A CUS- ONLUS OE P

eo



9

T cw ow

c

Vows

$

v cw NEU

SCR

a RS

e

:

RR. 19 DM

Tu UNCRENC RAD

7 ov aT pow) WI

SOS CAD ACOA08/28009; 7CC6S0W- 78.

cw

9 IV wA. Vw

TI IERI

e

AGEACTR. UNE I

ov TS ON IIO

WT e.

EQDN

T

DE-BARBARISMO ii: ET HY ER ISCPUTEDEENRUM Per commutationem litterae, syllabae, temporis ..

133 136 143 143 145 146 148 I50 I55 155 158

159 I6I 163 164 164 164 165 167 167 170 I7I I2 174 174 175 184

187 187

X9I

TABLE DES MATIÉRES

IX

Peradiectionem edere e Fro Erga e ica icri Pendeitnctionenmie s erra zdd Nd ee e RR ES Fereuomulstvonem eris irseo T NOPREEDES pPerdranemutationém) 222 9 49. LT ROETITA, Per commutationem toni per easdem 1v species .. Per commutationem aspirationis eisdem modis ..

IOI I95 197 I99 200 200

Myotacismus,

Lautacismus,

lotacismus,

Hiatus,

Conbsiones - 52225... TILES EE ac LR

NOM

MA

ism

de ut

eese pede un ac

PECTUS: DPXHIOBIS US ee vase A e a DECR UeRTI e Prraragdantia partium. os «suae esos dE. DE OEBMEPAYITISIN ie ior losashusi eue tL M ran hid C Nae OC EE RERO IEEE PIS Lcd cse Lacenpbatone dad yeeubbr desde d rette o ee RE DE Ploeanasittiqm

4

bb wet

dr DN

S

RATEN

201 203

206 207 213 214 214 215

Pencsnlonmaus no saei fcire Macrologia ...... nr Megehestk da. do TURAE Able e Ssotequs qx 12r ott, IEEE bhlinsis pescar eer cum des sts PRERSUS OCUUTC T FENCE T ECEP eni eL nA Dscosuntbetons 53 32629e 133 Eo 2 RTET PER Amnpiubolegio: PHELPS die cms tog o

215 216 217 217 217 218 2109

EN ORNAIV)- 22 fen tee Ai enden SES PE 220 DE METAPLASMO ......... es RICE SUAM. LUE 220 BFOBThedswo non LUST ORTOS ILI AERE e Scri TII 221 IEpesthess 0M tee M DOE, SEE D 2 10222 POSEODOS 156874 RIA OADM Dd. o STORMS S Tros 223 ADBlareswN OO CIUS EEOUE DS. ECPEL aires ck 223 VEU e5brOd ITEOBOSESOIR S.L IIT, DILUpE 224 ADoCODeOSqOn0s M New NAR CO MERE UD 225 Betas quest Phim MERTES, EET AE Ms c 225 woilne. Mut tippdpbe Saco tdletcutn tet itio dutem 226 Didier ioo es Dodo 06. 35, 08607 s. LueEae Mo e s 226 EonppaEUhe fs rige (0 65 VL. DI x 227 supmlindmieomeboreoboptt siut. TITTEN 227 POBIISBSMD EM LIEST IIR emt rag B operde 228 JOE Dosis an 107 2OOEDTOR 18 100 SOR e cud 2209 Moro TOR 52 5005, 6T, ERIS VEN vans dtes 229 DESCHEMATTBVST LODUTTE VS ede aoo als YULEXT46 2209 yvclsslpepcdangd Dc ToO E EET EE EEEPERE: 2... 2290 zfeng nq Term TRATTE ARES 231 HV DOPOXie... lou diei vedete ac ascen rnc. 231 VIDES E quscetle o ead pape S S e e 232 Cesxide griir Ceserupeuttentuiupto ibl cultes etes c Mi apte cteer 232 nccHorr vem RE e xe mE 233

OVEAUL IS Cut cpi queiex i LM uq e

MU

Pee

TABLE DES MATIÉRES Epizeuxis /.v-.09e1 0 qr ure DD OEHETE S 233 Paronomasia. 5.02 098 c sotibteiot edd ET S 234 Sclesis-onomaton. «v2 crece epa E Pc. 234 PatomóeOn ...... exer anhiRdE BEES EP e Hormoeoptoton-, uer vto MIS nesholAsd EHE US we

[Hotmosotelenton. uites qopbut ER IO om.] POLlVptofOn erum escono eate gib « cogn pd ets IHARUOST cvn c ebeUhqUE EXER ov cB PolvasvHdetOh oos cer OD OU UE Ra ORE Dialvtonel-Asyndeton 2-3 5 LE

DE TRORIS,.... Metapliora: CALICHIOSIS Metalepsis* Metall

Ed

usen tret EB MUOEIU E «2. oca Tur eroe nnn EC pus ipu: C esos rie Rees x ereie te SERERE reise ie rrt ERR E .oserecoqe iur e po E v EE

DANTEOIBORIOSIA

cs

20r

aono

iier

ER

M

234 235

235 235 235 235

236 236 238 238 239 240

IPHBOIE . vrvoe dieu dad s PERIERE SVMECHUCHO S e. dpa queu Us UEXO TERT A AME EE (OngnmdtOPOSld. sre eun c taxa e dua c t ERE PFernphps e esas rs t ido dui E MEINE

241 241 242 243

HvVDOLDdUtOn-

244

usw

vr rens

POR HMM

Hysterologia uel Hysteroproteron .............. DAS TODIEUSE. crecsduncegE Re IU RO A RES ParentHeelS te. eoo oo lses isl e sue tert AS cHPESMI iboocl

eoe

wp

DE

OO

NERONE

Synchysis (sincrisis, synthesis) ...... quitetoc oat FISDSIDODM or ti. LII aT. n RE AIeSOILIE uu renis ruRRIA: UNT EAE Sud SER Loo SCA use sl del leis ge agtelpie e og etie notarrcp MSqU Poo dpa o cms zXSUIUCAP tea qebdu M E orecpM upto eed gc Moe nos porto erra oce ixCI UM crei dua tacóxpda diae QUI ote Sürcdsmou or ziv ex E RT T EU PME cuoio id e oho AC o LE MEL cR Homoensis LUN CRM ACD E eqs D PARERE UNCUNQUQT T DAEDIND FParabole e eX PAUCAGIENIA Liv. vA ROI DR SEES IicésecCknO

BIODUm.

Remi

xd

o e.ous crx

tirwoncO CETTE

tes OU UE

ON

244 244 244 245

245 246 246 246 247 247 248 248 248 249 249 249 249 250 25I

RENE

252

I4. Index locorum Sacrae Scripturae ............. IB. Index Auctorum non grammaticorum ......... ile Index Garamtnaticorums 2.55 50 LEN

253 255 263

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES AUTEURS

GRAMMATICAUX ET

COLLECTIONS

DE

TEXTES

ad Cwimn. — Anonymus ad Cuimnanum : Commentum in Donati partes maiores, ex codice Lauantino 2, 1 ; excerpta ed. H. Keil, GL 5, 326. Alc. — ArcviNI Grammatica, ed. Frobenius, PL 10r, 848-902. Alc. c. — ArcviN1 Carmen rr19 (de syllabis communibus), ed. DümmJena £4 Gl. : Ambian. — Ars anonyma Ambianensis, ex codice Ambianensi 426. Ambr. — Commentarium anonymum in Donati partes maiores, ex codice Ambrosiano L.22.Sup. Ann. Corn. — ANNAEI ConNvrTI Fragmenta, ed. A. Mazzarino, GRFAC. Asp. — (Ps.) AsPRI Ars grammatica, ed. H. Keil, GL 5, 547-554. Asp. min. — (Ps.) AsPRI Ars grammatica (cod. Bern.), ed. H. Hagen, Gramm. Swppl., 39-61. Auct. ad Her. — Auctor ad Herennium, ed. Fr. Marx (Leipzig, 1923 & 1964? cum addit. W. Trillitzsch). Aud. — AvDaAciIs Excerpta, ed. H. Keil, GL 7, 320-362. Aug. ars breu. — (Ps.) AvGvsTINI Ars pro fratrum mediocritate breuiata, ed. C.Fr. Weber, 'Index lect. Marburg.' (1861). Aug. Reg. — (Ps.) AvcvsrINI Regulae, ed. H. Keil, GL 5, 496-524. Aurel. — Commentarium Aurelianense in Donati artem minorem, e marginibus codicis Aurelianensis 295 (248 bis). Bed. — BEDAE De orthographia, ed. Ch. W. Jones, CC 123A, 7-57 ; BEDAE Dearte metrica, ed. C.B. Kendall, CC 123A,

81-141

; BEDAE

De schematibus et tropis, ed. C.B. Kendall, CC 123A, 142-171. Bern. — Ars anonyma Bernensis, ed. H. Hagen, Gramm. Suppl., 62-142. Bob. — Ars anonyma Bobiensis, ed. H. Keil, GL r1, 531-565. Bomif. — BoNrFATII Ars grammatica, ed. A. Mai, 'Classicorum auctorum e uaticanis codicibus editorum tomus 7, curante A. M.'

(Roma, 1835), 475 sqq. Brug. — Commentarium anonymum in Donati artem maiorem I & III, ex codicibus Brugensi 537 (cod. B), Neapolitano IV.A.22 (cod. N) et Erfurtensi Amplon.CA.89.40. Caes.



Ivr1i1 CassAnis

Fragmenta

gramm.,

ed. H. Funaioli, GRF.

Cap. — Ex CAPRI libris De orthographia excerpta, ed. H. Keil, GL 7, 92-107. Cassiod. — CaAssiopoRI Commentarium de oratione et de octo partibus orationis, ed. J. Garet, PL 70, 1219-1240. Cassiod. Inst. — CAssioDoRI Institutionum diuinarum et humanarum lectionum libri 11, ed. R.A.B. Mynors (Oxford, 1937 & 1961?).

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

XII

Char. — CHaARIsII Artis grammaticae libri v, ed. C. Barwick (Leipzig, 1925 & 1964?). Claudius — CrAvpit CaEsaRIS Fragmenta gramm., ed. A. Mazzarino,

GRFAC. Cled. — CrEDoNit Ars grammatica, ed. H. Keil, GL 5, 7-79. Clem. — CLEMENTIS Ars grammatica, ed. J. Tolkiehn (Leipzig, 1928). Com. — COMINIANI Ars grammatica, cuius fragmenta ap. Char. seruantur ; praeterea tali nomine ap. auct. med. aeui Charisius saepe

designatur. Cons. — CowsENTII Ars grammatica, ed. H. Keil, GL 5, 338-404. CC



CCM CGL

'Corpus Chrisitanorum.

Series Latina' (Turnholti,

1953 sqq.).

- 'Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis' (Turnholti, 1966 sqq.). —

'Corpus Glossariorum Latinorum",

I-VII (Leipzig, 1888-1923),

reprod. Hakkert (1965). CSEL — 'Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum' (Wien & Leipzig, 1866 sqq.). Didymus — DipvMi CHALCENTERI De latinitate, fragmenta ed. H. Funaioli,

GRF.

Diom. — DioMEDIS Ars grammatica, ed. H. Keil, GL 1, 299-529. Don. — DoNaTI Ars grammatica, ed. H. Keil, GL 4, 355-366 (Ars min.) ; 367-402 (Ars mai.); ed. L. Holtz (sub prelo). Don.

ad Munatium



DoNaTI

Epistula ad Munatium,

ed. C. Hardie,

in *Vitae Vergilianae antiquae' (Oxford, 1960?), p. r1. Don. Ortigr. — Commentarium anonymum in Donati artem, ex codice Valentiniano 393, ff. 77'"-142T. Dos. — DosiTHEI Árs grammatica, ed. J. Tolkiehn (Leipzig, 1913). Evch. — ERCHANBERTI Frisingensis Tractatus super Donatum, ed. W.V. Clausen (Chicago, 1948). Eutropius — EvTROPI grammatici Fragmenta, ap. Prisc. Eutych. — EvTYcHIS Ars de uerbo, ed. H. Keil, GL 5, 447-488. Expl. — Ps. SERGII Explanationes in Donatum, ed. H. Keil, GL 4, 486-565 ; suppl. ed. U. Schindel, 'Figurenlehren'. Festus — S. PoMPEII FESTI De uerborum significatu, ed. W.M. Lindsay (Leipzig, 1913). Flawianus (sic designari solet Charisius ap. auct. med. aeui) u. Char. Fortunat. — ATILII FORTVNATIANI Ars, ed. H. Keil, GL 6, 278-304. Gell. — A. GELL1I Noctes Atticae, ed. Hosius (Leipzig, 1903). gl. cod. Bern. — Glossae in Donati artem maiorem, e marginibus codicis Bernensis 386, ff. 1-24 ; excerpta ed. H. Hagen, Gramm. Suppl., 237-270.

GL — 'Grammatici Latini', ed. H. Keil, t. 1-7 (1857-1880). Gramm. Suppl. — GL, t. 8 'Supplementum : Anecdota Heluetica', ed. H. Hagen (1870). GRF — 'Grammaticae Romanae Fragmenta', ed. H. Funaioli (Leipzig, 1907). GRFAC — 'Grammaticae Romanae Fragmenta Aetatis Caesareae', uol. 1, ed. A. Mazzarino (Torino, 1955).

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES GCS



XII

'Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte' (Leipzig & Berlin, 1897 sqq.).

Hier. Ep. supp. 368 — Ps. HikRoNvwi

Epistula de nomine pedum,

u. Ps. Istd. Hraban. — HRaABANI Mavni Excerptio de arte grammatica Prisciani, ed. G. Colvener, PL 111, 613-678. Isid. — IsipoRi Originum siue Etymologiarum libri xx, ed. W.M. Lindsay (Oxford, 1911). Isid. Difj. — IsipoRi Differentiarum libri t1, ed. F. Arevalo, PL 83, 9-98.

Ps. Isid. — Ps. IsipoRi Inuenticula de pedibus, ed. F. Arevalo, PL 82, 730, 6 - 732, 4. Isid. Iun. — IsipoRi Iunioris qui fertur De uitiis et uirtutibus liber, ed. U. Schindel, *Figurenlehren'. Iul.



IvriANI

Toletani

Ars,

ed.

Iuliani Toletani ep. Una visigoda' (Toledo, 1973). Iul. mai.



Maria

A.H.

grammatica

IvL1ANI Toletani Commentarium

Maestre

latina

Yenes,

'Ars

de la Espaiüa

in Donati partes maiores,

ex codice Bernensi 207. Iul. Seu. — Ivrn SEvERiI De pedibus, ed. H. Keil, GL 6, 641-645. Laur. — Ars anonyma Laureshamensis siue Commentarium in Donati artem

maiorem,

ed. B. Lófstedt,

CCM

404A.

Lucilius — LvciLm Fragmenta grammatica, ed. H. Funaioli, GRF. Macr. — MacnonBit Excerpta grammatica, ed. H. Keil, GL 5, 599-655. Mall. Theod. Mals.



— MaArr1 THEoDoni

MALSACHANI

De metris, ed. H. Keil, GL 6, 585-601.

Ars, ed. B. Lófstedt,

'Malsachanus'.

Mar.

Vict. — Mann VICTORINI Ars grammatica, ed. I. Mariotti (Firenze, 1967). Ps. Mar. Vict. — (Ps.) Manu VicTORINI Artis grammaticae libri 1v, eds Lisci iGl^6431-173Maxrt. Cap. — ManriANI M.F. CapPELLAE De nuptiis Philologiae et Mercurii, ed. A. Dick (Leipzig 1925 & 1969? cum add. TJ. Préaux). Max.

Vict.



MaxiMi

VicTORINI

rium, ed. H. Keil, GL

Monac. Mur.

De

— Commentarium Monacense codice Monacensi Lat.18474.



MvnRETHACHI

ratione

metrorum

commenta-

6, 216-228.

in Donati partes maiores, ex

Scotti Ars siue Commentarium

in Donati artem

maiorem, ed. L. Holtz, CCM 4o. Nanc. — Ars Nanceiana, ex codice Nanceiano 317. Non. — Nowu ManceLLi De compendiosa doctrina, ed. W.M. Lindsay (Leipzig, 1903). PAC -— 'Monumenta Germaniae Historica! : 'Poetae Latini aeui carolini', I-III (Berlin, 1964?). PL — 'Patrologiae cursus completus. Series Latina', t. 1-221, ed. J.P. Migne (Paris, 1844-1864 & 1879? sqq.). Palaemon. — Q. REMMII PALAEMONIS Fragmenta, GRFAC, 68 sqq. Paul. — PAvr1 CamaldulensisArs,ex codice Parisino 7517.Cf. G.M. Boutroix, "The Libertam de Prisciano quam de Donato a fratre Paulo Camaldulense monacho compositus', th. ined. (Ottawa, 1972).

XIV

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

Petr.

— PETRI Diaconi Ars grammatica, excerpta ed. H. Hagen, Gramm. Suppl. 159-171; inedita ex codice Bernensi 522.

Phoc.



PHOCAE

Ars de nomine

et uerbo, ed. H. Keil, GL 5, 410-439.

Plin. — PriNi1 Dubius sermo, ed. Adriana della Casa (Genova, 1969). Pomp.



PoMwPEn

Commentarium

artis Donati,

ed. H.

IKeil

GE

^5;

O533 EZPrisc. — PRISsCIANI Opera grammatica, ed. M. Hertz, GL 2-3, et I Keil G5. Ps. Prisc. — (Ps.) PRisciANI De accentibus liber, ed. H. Keil, GL 3, 519-528. Prob. — Pnoni (Iunioris) Opera grammatica, ed. H. Keil, GL. 4, 3-192. Quint. -- M.F. QvVINTILIANI Institutionis oratoriae libri xii, ed. L. Radermacher (Leipzig, 1965?). Rem. mai. — REMIGII Autissiodorensis In artem maiorem Donati commentarium, ed. H. Hagen (ex codice Einsidlensi 172), Gramm. Swppl., 219-274 ; suppl. ed. J.P. Elder, HSCP 56-57 (1947), 129-159 ; inedita ex codice Vaticano Regin.lat.1560, 1f. I1r27T-124V. Rem. min. — REMIGH Autissiodorensis In artem Donati minorem commentarium, ed. W. Fox (Leipzig, 1902). Sac. — M.P. SacERDOTIS Artis grammaticae libri rr, ed. H. Keil, GL 6, 427-546. Sed.



SEpvtai

Scotti Commentarium

in Donati artem maiorem,

ed.

B. Lófstedt, CCM 40B. Cf. D. Brearley, 'Commentum Sedulii Scotti in maiorem Donatum grammaticum' (— in Donati artis maioris secundam partem) (Toronto, 1974). Sed. min. — SEDvrI1 Scotti Commentarium in Donati artem minorem, ed. B. Lófstedt, CCM 40C, 1-54. Sed. in Eutych. — SEDvLHn Scotti Commentarium in Eutychem, ed. B. Lófstedt, CCM 40C, 85-130. Sed.

in Prisc.



SEDvrimn

Scotti

Commentarium

in Priscianum,

ed.

B. Lófstedt, CCM 40 C, 55-84. Serg. — (Ps.) SERGr De littera, de syllaba, de pedibus, de accentibus, de distinctione siue Commentarium in Donati artis maioris primam partem, ed. H. Keil, GZL 4, 475-485. Serg. Suppl. — SERGn Primae expositiones de prioribus Donati, ed. H. Hagen, Gramm. Swuppl., 143-158. Seru. — SERVII Commentarius in artem Donati, ed. H. Keil, GL 4,

405-448. Seru. Aen. — SERVI1 In Vergilium commentarium ad Aen., ed. G. Thilo. Seru. Ecl. — SERVI In Vergilium commentarium ad Eclog., ed. G. Thilo 3-1 (1887), 1-127. Smar. — SMARAGDI Liber in partibus Donati, ex codice Parisino Lat.13029. Stilo GRF—AELIISTILONIS grammatici Fragmenta, ed. H. Funaioli,GRF. Tatu. — 'TATVINI Ars, ed. Maria de Marco, CC 123, 3-141. Ter. Maur.



TERENTIANI

Mavni

De litteris, de syllabis,

libri rii, ed. H. Keil, GL 6, 325-413.

de metris

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES Valent.



XV

Ars anonyma Valentiniana, ex codice Valentiniano 413.

Varro GRF — M. TERENTII VARRONIS Fragmenta, ed. H. Funaioli, GRF.

Varro Ling. — M. TERENTII VanRoNiS De lingua latina, ed. G. Goetz F. Schoell (Leipzig, 1910). Vatic. min. — Commentarium anonymum in Donati artem minorem, ex codice Vaticano lat.3318. Virg. As. — VrRGILII AsrANI Fragmenta, ap. Virg. gramm. Virg. gramm. — V1RGILII MaRoNIS grammatici Opera, ed. I. Huemer (Leipzig, 1886); suppl. ed. Th. Stangl (München, 1890) sub tit. Virgilianaeum. Voss. I — Ars anonyma, quae in cod. Leidensi Voss.O.37 exstat. Voss. II — Ars anonyma, siue de uitiis uirtutibusque liber, qui in cod. Leidensi Voss.Q.33 aliisque seruatur.

AUTEURS MODERNES ALMA

-— Archiwum Latinitatis medii aewi ("Bulletin Du Cange") (Bruxelles, 1924 sqq.). Banpv, G., La littérature des Quaestiones et Responsiones sur l' Écriture sainte, in Revue biblique 41 (Paris, 1932), pp. 210-236, 341-369, 517-537 & 42 (Paris, 1933), pp. 14-30, 211-229, 328-352. BannÉ, H., art. Haymon d'Auxerre, in. Dictionnaive de spiritualité, t. 7-1 (Paris, 1969), col. 91-97. BanRÉ,

H.,

Les

homéliaives

cavolingiens

de

l'école

d'Auxerre,

coll.

Studi e Testi n9 225 (Città del Vaticano, 1962). BaAnwick, K., Remmius Palaemon und die vómische Avs Grammatica (Leipzig, 1922 ; repr. Hildesheim, 1967). BECKER, G., Caíalogi Bibliothecarum Antiqui (Bonn, 1885). BHM -— LAMBERT, B., o.s.B., Bibliotheca Hievonymiana Manuscripta —

La

tradition

manuscrite

des

cwvres

de saint

Jéróme,

r-1v,

coll. Znsivumenta Patristica n9 4 (Steenbrugis, 1969-1972). BriGNAMI-ODnIER, J., Membra disiecta du fonds de la Reine dams le fonds Vatican latim de la bibliothéque vaticane. Notes inédites de Ber-

navd Itiev, in Mélanges de l' École Frangaise de Rome 85 (1973), pP. BiscHorr, au les BiscHorr,

587-610. B., Jvische Schreiber im XKavolingevveich, communication colloque érigénien de Laon, juillet 1975 (à paraitre dans Actes du colloque). B., M.St. — Mittelaltevliche Studien (Stuttgart, Hiersemann,

t. I, 1966 & t. 2, 1967). BiscHorr,

B.,

Mauvidac

doctissimus

plebis,

eim. ivischev

Grammatikev

des IX. Jahrhunderts, in. Celtica 5 (1960), pp. 40-44 & M.St. 2, PP- 51-56. BiscHorr, B., Panorama dev Hamdschriftemübevlieferung aus dev Zeit Kavls des Grossen. — Kavl dev Grosse, Bd. 11. Das geistige Leben (Düsseldorf, 1965), pp. 233-254. BiscHorr, B., TAeodulf und dev Ive Cadac-Amdveas, in. Historisches Jahrbuch 74 (1955), pp. 92-98 & M.St. 1, pp. 19-25.

XVI

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

Biscuorr, B., Wendepunkte in dev Geschichte dev lateinischen Exegese im Frühmittelalter, in Sacris Erudiri 6 (Steenbrugis, 1954), pp. 189-279 & M.St. 1, pp. 205-273. BóHMzR, J.F. - MüHLBACHER, E., Die Regestem des Kaiserreichs unter

den Kavolingern 751-918 (Innsbruck, 1908?). Boumcirez, E., Éléments de linguistique romane (Paris, 1964*). CaAPPUYNS, M., Jean Scot Évigéne, sa vie, son awvre, sa pensée (ParisLouvain, 1933 ; repr. Bruxelles, 1969). Catal. Départ. (in-89) — Catalogue général des manuscrits des. Bibliothéques publiques de France. Départements, série in-89, I sqq. (Paris, 1886 sqq.). CHATELAIN, E., Introduction à l'étude des notes tivoniennes (Paris, 1900). CHATELAIN,

E., Mots de latin vulgaire attribués aux classiques, in Mé-

langes A. Thomas (Paris, Champion, 1927), pp. 99-101. CLA — Lows, E.A., Codices Latini Antiquiovres (Oxford, 1934 sqq.). COLLART, J., Vavron grammaarien latin (Paris, Les Belles Lettres, 1954). CoNTRENI, J.]J., Haimo of Auxerre, abbot of Sasceium (Cessy-les-Bois), and a new sermon on I John v, 4-10, in Revue bénédictine 85 (Maredsous, 1975), pp. 303-320. CoTTINEAU, L.H., (Dom), Répertoire topo-bibliographique des Abbayes et. Prieurés (Mácon, 1939). CPL

-—

DEKKERS,

E., (Dom),

Evudiri 3 (Steenbrugis, DELISLE,

Clawis Patrum

Latinorum,

coll. Sacris

1961?).

L., Le cabinet des manuscrits (Paris, 1881).

Du.Cange — Glossarium mediae et infimae Latinitatis conditum C. nu FRESNE, domino Du Cange, 1-10 (Niort, 1883-1887). ERNouT-MEILLET



ERNOUT,

A. - MEILLET,

a

A., Dictionnaire étymolo-

gique de la langue latine (Paris, 19594). FoNTAINE, J., Isidore de Séville et la culture classique dans l'Espagne wisigothique (Paris, 1959). GAIFFIER, B. (DE), Le calendrier d' Héric d'Auxerre du ms. de Melk 412, in Analecta Bollandiana 77 (Bruxelles, 1959). pp. 392-425. GLAUCHE, G., Schullehtüre im. Mittelalter (Münchener Beitráge) (München, 1970). HALPHEN, L., Charlemagne et l'empire carolingien (Paris, 1947 & 1968). Horrz, L., Grammairiens irlandais au temps de Jean Scot : quelques aspects de leur bédagogie, communication au colloque érigénien de Laon, juillet 1975 (à paraitre dans les Actes du colloque). Horrz,

L., Sur tvois commentaives

irlandais

de l'Art Majeur de Donat

au I Xéme siecle, in Revue d'Histoire des Textes2 (1972), pp. 45-73. Horrz, L., Tradition et diffusion de l'euvre grammaticale de Pompée, commentateur de Donat, in Revue de philologie 45 (1971), pp. 48-85. HSCP — Harvard Studies in Classical Philology (Cambridge /Mass., r89o sqq.). H-Sz



Leumann

-

Hofmann

- Szantyr,

Lateinische

Grammatik

2,

Syntax und Stilist;k de ].B. HOFMANN, revue par A. SzANTVR (München, 1963-1965) (Handbuch der A liertumswissenschaft 1, z).

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES HuBzERT,

M., Corpus stigmatologicum

minus,

ALMA

XVII

37 (1970), pp.

I-169.

JEAuNEAU, E., ed. Jean Scot, Commentaire sur l' Évangile de Jean, coll. Sources Chrétiennes n? 180 (Paris, 1972). JEAuNEAU, E., ed. Jean Scot, Homélie sur le prologue de Jean, coll. Sources Chrétiennes n? 151 (Paris, 1969). JEvDpv, C., Le commentaire de Rémi d'Auxerre au livre III de l'Avs maior de Donat, XXIIa Settimana (Spoleto, 1975), pp. 213-229. JEunv,

C., L' « Ars de nomine

et uerbo » de Phocas, manuscrits

et-com-

mentaires médiévaux, in Viator 5 (1974), pp. 61-156. JEupv, C., L' « Institutio de nomine, pronomine et uevbo » de Priscien, manuscrits el commentaires médiévaux, in Revue d'Histoive des Textes 2 (1972), pp. 73-144. KxvurrzER, M., Beschreibendes Verzeichnis dev Handschriften dev Stadtbibliothek zu Trier, 10. Heft, Die philologischen Handschriften, bearbeitet von G. KENTENICH (Trier, 1931). K-Sr — KüHNER, R. - STEGMANN, C., Ausführliche Grammatik dev lateinischen Sprache, Y. Elementary - Formen und Wovtlehre (Hannover, I912 ; repr. Hannover, 1966) — II. Satzlehve 1-2 (39 éd. I955 & 4? éd. 1962, revues par A. THIERFELDER ; repr. Hannover, 1966). LiwpsAv, W.M., Notae Latinae (Cambridge, 1915 ; repr. Hildesheim, 1963). LórsrEDT,

B.,

Maisachamus

-—

Dev

hibernolateimische

Gvrammatiker

Malsachanus (Uppsala, 1965). Mawuiririus,

M., Lit.

alters

I-III



Geschichte

(München,

dev lateimischen

Beck,

r9rir-1931)

Literatur

des Miltel-

(Handbuch

dev Altev-

tumswissenschaft YX, 2). MircHsACK, G., Gud. Hss. — Die Gudischen Hamdschriften (Wolfenbüttel, 1913) (— De Hamdschriftem dev hervzoglichem Bibliothek zu

Mlat. Wb.

Wolfenbüttel,



beschr.

von

O. Heinemann,

t. 1v).

Mittellateinisches Worterbuch (München,

NIEDERMANN,

M.,

lotacismus,

labdacismus,

1959 sqq.).

mytacismus,

in Revue

de

fhilologie 22 (1948), pp. 5-15. NIERMEYER, J.F., Mediae Latinitatis lexicon minus (Leiden, 1954 sqq.). NirHARD — Nithardi Historiarum libri IV, ed. Pertz, MGH, Scriptores 2, pp. 649-672. N-W



NkuEz,

Fr., Formenlehve

dev lateinischen

Sprache,

3€ éd. par

C. WAGENER, 1-4 (Leipzig, 1892-1905). Orro, A. Sprichwórtery — Die Sprichwórter wnd. sprichwórtlichen Redensarten dev Rómer (Leipzig, 1890 ; repr. Hildesheim, 1962). PELLEGRIN, E., Membra disiecta Floviacensia, in Bibliothéque de li' École des Chavtes 117 (1959), pp. 7-55. PELLEGRIN, E., Possesseurs frangais et italiens de manuscrits latins du fonds de la Reine à la Bibliothóque Vaticane, in Revue d' Histoire des Textes 3 (1973), pp. 271-297. Qvuapni, R., Aimone di Auxerre alla luce dei « Collectanea » di Heirico di Auxerre, thése, Faculté de Théologie (Fribourg / Suisse, 1962).

XVIII

INDICATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

QuADRI, R., I Collectanea di Erico di Auxerre (Spicilegium Friburgense 11) (Fribourg / Suisse, 1966). RAND, E.K., A Survey of the Manuscripts of Tours (Cambridge / Mass., 1929). RiccENBACH,

E., D?e áltestem

lateinischen

IKKommentave

zum

Hebráer-

brief, in Forschungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons wnd dev altkivchlichen Literatur, sous la direction de Th. Zahn, t. viri (Leipzig, 1907). Riov, Y.F. - JEupv, C., Tvadition textuelle et commentaire des auteurs classiques latins conservés dans les manuscrits de la Bibliothéque Vaticane, XXIIa Settimana (Spoleto, 18-24 aprile 1974), pp.

179-235. ScHANZ-HosiUs Literatur

— ScHANZ, M. - Hosrus, C., Geschichte dev Rómischen 1-4 (München, 1914-1935) (Handbuch dev Altertums-

wissenschaft VIII, i). ScHENKL,

H., Bibliotheca Patrum Latinorum

berichte dev kaisevlichen

Akademie

Britannica, in Sitzungs-

dev Wissenschaften

in. Wen,

Phil.-hist. Kl, 121 (19rr). ScuiNDEL,

U.,

Die

Quellen

von

Bedas

Figwurenlehve,

in

Classica

et

Mediaevalia 29 (1968), pp. 169 sqq. ScnuINDEL, U., Fgurenlehren — Die lateinischen Figuvenlehven des 5. bis 7. Jahrhunderts und Donats Vergilkommentar (Góttingen, 1975). ScuINDEL, U., Meliboeus vedux, in Hermes 97 (1969), pp. 472-489. ScHULZE, W., Orthographica (Marburg, 1894 ; repr. Roma, 1958). SickEL,

Th.,

Leítre

sur

un

manuscrit

de Melk

venu

de S.

Germain

d'Auxerre, in Bibliothéque de l'École des Chavtes 23 (1862), pp. 28-38. SiMsON, B., Jahrbücher des fránkischen Reichs unter Ludwig dem Frommen, (Leipzig, 1874-1876). S-L — Srorz, F. - ScHMarz, J.H., Lateinische Grammatik, 59 éd., Lawt- und Formenlehve, par M. LEUMANN (München, 1926) (Handbuch dev Altertumswissenschaft 11, 2). STANGL, Th., Virgiliana (München, 1891). THURNEVYSEN, R., Bürgschaft im irischen Recht (Berlin, 1928). THURNEYSEN,

R., Gr.



A

Grammax

of Old Irish, édition revue

par

D.A. BiNcHYy et O. BEnciN (Dublin, 1946). THunor, C., Extraits de divers manuscrits bour servir à l'histoire des doctrines grammaticales au moyen áge (Paris, 1868) (Notices et Extraits des manuscrits de la Bibliothàque Nationale XXII, 2). TLL -— Thesaurus Linguae Latinae (Leipzig, 1900 sqq.). VAANANEN, V., Introduction à l'étude du latin vulgaire (Paris, 1963).

VENDRYEZS, J., Grammaire du vieil irlandais (Paris, 1907). VENDRYES, J., Lexique étymologique de l'irlandais ancien (DublinParis, 1959 sqq.). WALDE-HOFMANN — WALDE, A., Lateinisches etymologisches WOrterbuch, 39 éd. revue par J.B. HorMANN, 1-2 (Heidelberg, 1938-

1954). ZCPh

— Zeitschrift für celtische Philologie (1897 sqq.).

INTRODUCTION

L

. i2 ,

E

-L D

:?

"

^"

——

] B

y

"

t

-

2 $

e

»

AD

an

-

"TO

ó

-.

"»-

1

UN

^d

ES

*

v

-

MKwor*?

Ar

905 ^4

lid

'

Y — tco Made

Se

xA

ul x

E:

g » »

n

my

!

—-.

Val:lürLMs

és

«c

— a» -

al

»

e

n 2s

ge»

4

t

|e

-

».

á

pé tup.

e " -

4

u fv BEL

TT

bv $3 Y

i



"

Apse seme

NE

1

:

LESEN "

£^

ile

-e

]

amr

a depo

Jj

acm

^ T

dZan»ues

din

Ge

ei d

cem dr

cEMEMSM

^ ves A odo "y

T7 *

8

X

^ come dur Utm



^w

T.

B

JJ

CHAPITRE

LA PERSONNALITÉ

1

DE MURETHACH

(MURIDAC)

Murethach est un de ces moines irlandais du IXéme siécle,

attirés sur le continent par le renouveau des études et qui ont eux-mémes contribué, par l'apport de leur savoir (9, à former des Clercs capables de parler et d'écrire un latin correct. Ils ont fait plus : ils ont su donner aux meilleurs de leurs éléves, à défaut d'une pensée originale, les éléments d'une véritable culture. Nous avons la chance non seulement d'avoir conservé le cours de grammaire professé par cet Irlandais, mais encore de disposer d'un faisceau de documents qui nous permettent de replacer le personnage dans toute une tradition pédagogique et méme de nous faire une idée de ce que fut sa renommée et la diffusion de son enseignement. LE NOM DE L'AUTEUR.

La tradition manuscrite est hésitante sur la forme du nom de l'auteur. Nous distinguerons les témoignages fournis par les mss. de Mwr. de ceux qui sont extérieurs au texte de la grammaire. I. Témoignages fournis par les mss. de Mwr. : Muretac dans l'explicit du cod. V (infra 250, 17) ; Muretach au chapitre de la conjonction (17r, 7), lorsque l'auteur prend son propre nom comme exemple de grammaire (codd. V et 7T) ;

Murithac au chapitre du comparatif (79, 44), oà semblablement le grammairien utilise son nom à des fins pédagogiques (codd. T et F) ; pour le méme passage, dans les marges du cod. R (f. 2"), on lit Muritas parmi les notes tironiennes.

2. Témoignages extérieurs au texte de la grammaire : Muridac dans le poéme dédicataire à Drogon €? tel qu'on le lit encore dans le cod. Mons, Bibl. de la Ville 2/225, du XIIéme siécle ;

Muridiac dans le catalogue de la Bibliothéque de Mons 9? ;

(1) On les appelait volontiers des "philosophes" ; cf. Heiric, Va 5. Germani commendatio, PAAC 1I, p. 429, 24 : Quid Hiberniam memorem, pene totam cum grege

philosophorum ad litora nostra migrantem ?. (2) cf. infra, p. xxiv. (3) cf. B. BrscuHorr, M.57. II, p. 52.

XXII

INTRODUCTION Moridach dans le catalogue de l'abbé Adso de Montier-en-Der,

daté de l'an 993 '*? ; Moridac dans le catalogue de la Bibliothéque

de Nevers,

copié d'une main du XIéme siécle au f. 263 du cod. London, Br.

Museum, Harley 2790 9 ; Muridae dans une liste fragmentaire des livres de S. Oyan, datée de la fin du XIéme siécle (9) ; Vuidrac dans le catalogue de S. Évre de Toul, transmis par le

cod. München, Clm 10272, f. 145: (XIéme siécle) '?.. De telles variations ne sont pas pour surprendre les spécialistes du vieil-irlandais, langue qui connait du VIIéme au Xéme siécle une période d'instabilité et de mutation '*'. Un premier probléme est relatif à la distinction entre mention interne et mention externe du nom de l'auteur. Seules les mentions du nom à l'intérieur de la grammaire ont des chances de remonter à la forme que l'auteur lui-méme avait arrétée : c'est lui qui, conformément à la tradition séculaire des professeurs de grammaire, a pris l'initiative (?? d'utiliser son nom comme exemple grammatical. En revanche les désignations dans les catalogues sont extérieures à l'auteur (9 : le nom peut, surtout sur le continent, avoir pris une forme conventionelle assez différente de celle que l'auteur lui donnait, ou en tout cas plus récente. C'est ainsi que nous expliquerions volontiers les différences formelles entre les deux séries. Nous cherchons donc à restituer un nom correspondant aux citations internes. Mais, nous le constatons,

celles-ci présen-

tent des formes variables. Un second probléme concerne la graphie. Chez les scribes insulaires, 4 en position interne (que nous voyons alterner ici avec f, th) correspond en fait à la spirante sonore 3, qui n'est jamais notée à date ancienne par dh: les scribes continentaux suivent le méme usage. Pour les spirantes sourdes

(4) cf. B. BiscHorr, M.57. II, p. 53, et G. BECKER, Ca/alogi Bibl. "Antiqui, n9 41,12. (5) cf. G. Gravcng, Sebullektüre im Mittelalter. pp. 71 sqq. (6) cf. L. DzrtisrE, Le cabinet des manuscrits, p. 387, et B. Brscrorr, M.5/. II, p. 53 (Muridae, erreur de lecture vraisemblable pour Mouridac). (7) cf. B. Brscuorr, ibid. — Vuidrac est une déformation de Muridac. (8) cf. par ex. J. VENDRYES, Grammaire, introd., p. 11 sq. (9) Aucun nom d'auteur n'est mentionné dans les grammaites paralléles que sont Laur., Sed., Brug. (10) On notera de méme qu'aucun manuscrit conservé ne présente d'incipit oà soit désigné nommément l'auteur.

INTRODUCTION

XXIII

0, x, les scribes insulaires emploient 7, é, c'est-à-dire 7T, e, Surmontés de l'esprit rude. Mais il est fréquent que

l'esprit rude soit oublié : dans les mémes conditions, les scribes continentaux, qui ne connaissent pas l'irlandais, transcrivent th, ch, ou. simplement /, c : sous ces graphies simplifiées se cachent donc des spirantes, comme nous le montre du reste la variation des formes de nos citations internes. L'ensemble de ces considérations nous conduit à restituer de préférence la forme Mwrethach 9, Ce nom propre Murethach (mod. Mwuiredhach, Mwireadhaigh) est, sans doute aucun, identique au nom commun

»u"redach,

qui désigne à date ancienne un degré dans la hiérarchie politique

et nobiliaire ?

et dont

le premier

élément,

muire,

signifie ''le chef" t3), On a trés probablement, à partir de ce mot mwuire ( *morio-, une double suffixation *-odio- *ako- (9), Le e représente l'infection de l'o par le -;- et est conservé exceptionnellement à l'époque de la syncope aprés les thémes en *-jo- (19), Pour ne pas désemparer le lecteur, nous avons finalement, au moins dans les frontispices, fait suivre la forme Mwrethach, que nous adoptons, de la forme Muwridac entre parenthéses sous laquelle jusqu'ici notre grammairien a été désigné dans les bibliographies. LE sÉJovuR pE MunETHACH À Mzzz. Les documents nous permettent de fixer deux lieux oü séjourna Murethach sur le continent, Metz et Auxerre.

(11) Le Professeur E. BACHELLERY, à qui nous devons beaucoup pour l'étude phonétique du nom de Murethach, nous signale semblables variations pour un homonyme de notre grammairien : dans le livre de Leinster (vers 1160), un poéme de Gilla Cóemáin (s. xr) présente les formes Murezbacb (1. 14.944), Muredacb (1. 14.945), Muridacb (1. 14.947), s'agissant d'un méme personnage. (12) cf. l'étude de R. THunNEvsEN, B/rgscbaft, spécialement pp. 61-74. (13) cf. J. VENpRvzs, Lexique étymologique, s.u. zuire, oà l'auteur renvoie au texte publié par Kuno Mrvrn dans ZCP^ III, 24.17.27 . La forme du mot à date ancienne exclut que le premier élément représente ici le v.i. zzzir, la mer. (14) L'identité du nom commun et du nom propre une fois admise, une légere difficulté subsiste, qui n'est peut-étre que le reflet des caprices orthographiques des scribes insulaires : pourquoi trouve-t-on une hésitation entre la spirante sourde 0 (/5) et la spirante sonore 8 (47) — notée 4 — dans le nom propre (cf. supra, ri. 11) et n'en trouve-t-on pas dans le nom commun, orthographié toujours avec un Z (— 8) à date ancienne ? Notons que si l'on a parfois en v.i. 8 pour 6, le cas inverse est extrémement rare (cf. pourtant R. THURNEYSEN, Gr., $ 128). Le nom propre a-t-il tendu à préserver une forme légérement plus archaique ? (15) cf. R. THURNEYSEN, Gr., p. 222, $ 348.

XXIV

INTRODUCTION

Par un témoignage extérieur à la grammaire, nous voyons le personnage à Metz, au service de l'évéque Drogon, bátard de Charlemagne, qui occupe le tróne épiscopal de 823 à 855. Murethach avait recopié pour lui l'Epistola Clementis. Ce texte est apocryphe, mais, ainsi que le rappelle le Pr. Bischoff €9), Clément passait pour le fondateur de l'Eglise de Metz, et cela explique peut-étre que Drogon ait voulu posséder ce document. L'exemplaire écrit de la main de Murethach n'est pas conservé, mais le ms. 2/225 de la Bibliothéque de la Ville de Mons en est une copie du XIlIéme siécle. Le texte de l'Efistola y est suivi d'une dédicace en cinq distiques élégiaques, en téte desquels, non sans fierté, Murethach a inscrit son nom : Muridac haec Petri conscripsit dicta beati Drogoni domino iure regente suo. Eminet ut Alpis, Caucasus, magnus Olimpus, Qui superant celsa orbis ubique iuga, Ainum quanto abies, quercus quoque uicerit ulmum, Cypressus salicem laurus et omne nemus, Tanto ualde wigens inter generosior urbes

Vrbs Metis ac praesul tollit uterque capud 97. L'initiative prise par le copiste d'écrire une dédicace à son protecteur n'appellerait aucun commentaire particulier si elle n'était à rapprocher de linsistance avec laquelle le personnage inscrit aussi son nom dans la grammaire qu'il nous a laissée. Certes il est absolument traditionnel depuis l'Antiquité la plus lointaine (19) de voir les professeurs utiliser leur propre nom comme exemple grammatical. Murethach a tenu à montrer qu'il connaissait les usages des maitres de jadis. Il faut ajouter que le chapitre qu'il a choisi pour se nommer donne à son geste un relief particulier : doctissimus popuh Murethach wel doctissimus plebis 99). Il signe son

(16) B. Brscuorr, M..5$/. lI, p. 53. (17) Nous reproduisons ici le texte qu'a édité le Pr. Brscuorr, op. ci/., p. 52. Les erreurs que comporte cette dédicace dans le ms. de Mons suggérent que celui-ci n'est peut-étre pas la copie directe de l'exemplaire copié par Murethach. (18) Les pionniers de la grammaire, Aristarque lui-méme, Diogéne de Babylonie et plus tard Tryphon, Apollonios ont fait ainsi ; chez les Latins Palémon, Sacerdos, Priscien suivent la méme démarche. C'est surtout ce dernier qui a pu inciter Murethach à utiliser son propre nom. Cf. par ex. GL, 3, 148, 3 Teoctistus docet Priscianum. (19) cf. Mur. 79, 44, et le titre de l'article de B. Brscuorr, M.57. II, p. 51.

INTRODUCTION

XXV

ceuvre, mais en faisant de son propre savoir un éloge dont on trouvera qu'il manque un peu de modestie. Suffisance ? Humour ? Naiveté ? En fait, que ce soit dans la dédicace ou dans la grammaire, l'auteur se met facilement en avant ?? et nous interpréterions volontiers cette attitude en disant qu'elle refléte la situation de ces savants Irlandais qui circulent sur le continent à l'époque des premiers successeurs de Charlemagne. Ils ne sont pas demandeurs : tout au contraire on cherche à les attirer, à se les attacher.

Ils sont

entourés d'honneurs ou au moins de considération en tant que détenteurs de la science. Et s'ils sont eux-mémes imbus de leur savoir, c'est sans doute parce que leurs éléves reconnaissent leur dette à leur égard ?", Au cours de son enfance et de son adolescence le jeune Drogon a pu, à la Cour, apprécier leur valeur. Il a dà étre, comme tous les fils de Charlemagne, l'éléve du grammairien Clemens Scottus 9? , avant d'étre relégué dans un monastére à l'hàge de 16 ans par son frére Louis le Pieux, de se voir rappeler à la vie active au bout de cinq ans de réclusion et enfin d'étre placé, à 22 ans, à la téte d'un évéché 9), À Metz,

dans son milieu de Clercs, Drogon est resté fidéle aux goüts que lui avaient inspirés ses maítres, et c'est tout naturellement qu'il s'est fait protecteur bienveillant des Irlandais professeurs de grammaire et amateurs de belles-lettres (?9), La dédicace a acquis depuis Paul Diacre et Pierre de Pise (?5) ses titres de noblesse à la Cour des Princes carolin-

(20) cf. Mur. 171, 6 oà le nom de l'auteur est placé en téte (comme dans la dédicace). (21) Deux autres Irlandais contemporains de Murethach sont célébres. Le premier est Jean Scot Érigéne, qui a dü arriver en Gaule vers 845-847 (cf. M.

CapPuvNs, Jean 5cot Érigine, p. 59, et E. JEAuNEAU, éd. Jean Scot, Howélie, introduction, p. 15). Jean Scot se trouve vers les années 850-851 à la Cour de Charles

le Chauve et fait parler de lui à l'occasion de la controverse sur la prédestination. Le second est Sédulius, qui arrive à Liége en 848 et qui a dà faire partie de l'ambassade irlandaise envoyée quelque temps auparavant au méme Charles le Chauve (cf. M. MaNrrrus, Li. I, pp. 315 sqq.). Sur la présence des Irlandais dans l'Empire carolingien, cf. B. BrscHorr,

Iriscbe Schreiber.

(22) Les témoignages sur l'activité professorale de Clément à la Cour de Charlemagne et de Louis le Pieux sont réunis par M. Maurrrus, L;/. I, pp. 456 sq. (23) cf. NITHARD, I, 2 ; /Annales Regni Francorum, année 825, éd. KURZE, p. 161, et B. Siwsow, Jahrbücher, t. 1, p. 196 sq. (avec références aux sources).

(24) cf. B. Brscuorr, M.57. II, p. 52. (25) Paul Diacre a dédié à Charlemagne son abrégé de Festus (cf. coll. Monuzenta Germaniae Historita, Ep. IV, $508), et Pierre de Pise sa grammaire (cf. HAGEN,

Gramm. Suppl., p. 159, et DüwMLER, P.AC I, p. 73).

XXVI

INTRODUCTION

giens. Les mémes traditions littéraires se perpétuent dans l'entourage de Drogon. Nous notons en particulier que, dans ce bref hommage à la ville de Metz et à son évéque, Murethach s'est souvenu de la premiere églogue de Virgile 99) : allusion discréte à une communauté de goüts et de culture. Nous sommes à une époque oü, au-delà des grammairiens antiques et par leur canal, on commence

à redécouvrir les classiques ;

redécouverte qui n'était pas tout à fait nouvelle pour les Irlandais d'Irlande, mais qui, gráce en partie à eux, devient maintenant possible sur le continent (??, Les cinq distiques conservés sont-ils le seul essai poétique de Murethach ? Nous l'ignorons. Ils nous suggérent que l'homme ne fut peut-étre pas uniquement dans sa vie un maitre de grammaire : copiste, poéte, professeur, théologien peut-étre, nous devinons en lui un intellectuel d'une certaine personnalité. Cet éloge de Metz est inséparable de l'éloge de Drogon, appelé maintes fois par son frére Louis à jouer le róle d'un archichapelain de la Cour ?*) : Drogon, par sa naissance, n'est pas un évéque comme les autres ; son rang, sa personnalité, sa culture jettent de l'éclat sur la ville de Metz bien avant l'année 840, qui voit disparaitre Louis le Pieux. Il n'est donc pas exclu que les vers de Murethach aient été écrits avant cette date. Toutefois ils s'appliquent mieux encore au rang qui était celui de Drogon à partir de 844. Nommé par le Pape Serge II Vicaire Apostolique ''dans toutes les provinces au-delà des Alpes", il était désormais le représentant officiel de la Papauté pour l'ensemble des royaumes carolingiens issus du traité de Verdun 9?) En se

(26) cf. Verg., ecl. 1, 24 Sq. : Verum baec tantum alias inter caput extulit urbes Quantum lenia solent inter uiburna cypressi. Parmi les divers éléments de l'imitation on remarquera le recours à la méme tmése infer — urbes. (27) cf. ce que déclare Murethach lui-méme (235, 62), au chapitre des figures : V? baec schemata plenius intellegantur, hortamur lectorem ut. Virgilium. assidue legat. Il ne faut pourtant pas trop se faire d'illusions sur la curiosité intellectuelle de notre auteur : cf. infra, p. Lxxir. (28) cf. le róle joué par Drogon lors de l'Assemblée d'Aix en février 851 (J.F. Bónwrn - E. MünrsACHER, Die Regesten, n9 877 a ; B. Srwsow, Jabrbücher, p4)5 cf. aussi les cérémonies d'expiation auxquelles préside Drogon le dimanche de la Quinquagésime de l'an 855 aprés la restauration de Louis le Pieux (B. SiMsoN, op. cit. 1I, pp. 126-131, avec références). (29) cf. J.F. BónwER - E. MünrsACHER, Die Regesten, n? 1115 a (et références).

INTRODUCTION

XXVII

laissant charger d'une mission à Rome, oü il s'était rendu en compagnie du nouveau roi des Lombards, son petit-neveu Louis, puis en acceptant le titre et la fonction de Vicaire Apostolique, Drogon agissait en plein accord politique avec son neveu Lothaire, sur le territoire duquel se trouvait sa ville épiscopale. Lothaire, détenteur du titre impérial, cherchait, en utilisant son oncle, à acquérir par le biais des affaires religieuses un droit de regard sur les royaumes de ses fréres Louis le Germanique et Charles le Chauve. Metz devenait ainsi la capitale religieuse des territoires Francs 9?) et Drogon s'arrogeait en matiére religieuse la prééminence à laquelle prétendait Lothaire en matiére politique 9", La preuve presque certaine que les rapports de Murethach et de Drogon datent de cette période, et non de la précédente, nous est apportée par la Grammaire, dans le méme chapitre du superlatif, lorsque Murethach écrit CA/otar?us fortissimus Francorum est 8?) : ]e superlatif fortissimus est à la fois une allusion au titre d'empereur dont se prévaut Lothaire, et une approbation de ses visées politiques 99. Bien plus, comme l'auteur se désigne lui-méme trois lignes plus loin par le moyen d'un autre superlatif (flatteur pour son amour-propre), nous sommes en présence d'une véritable dédicace du type fortissim(o) ... doctissimus. Cette initiative porte l'empreinte des liens privilégiés qui unissaient l'Irlandais à Drogon, et par lui, au Souverain. Autant de motifs qui excluent que les mots CAlotarius fortissimus Francorum est puissent désigner le petit roi de Lorraine, Lothaire II (855-869) fils du précédent. Du reste l'année 855 voit disparaitre non seulement l'empereur Lothaire, mais Drogon lui-méme.

(30) La cité de Metz pouvait ainsi passer pour une autre Rome, puisqu'elle était désormais un véritable siége apostolique. Ce n'est donc sans doute pas pat hasard que Murethach dans son éloge de la ville imite les vers dans lesquels Tityre dit à Mélibée son émerveillement devant la grandeur de Rome (cf. supra, note 26).

(31) Sur l'interprétation de l'ensemble de la politique de Lothaire à cette époque, cf. L. HAzPHEN, Charlemagne, pp. 283-286.

(32) Mur. 79, 41.

(33) On voit mal comment l'Irlandais aurait pu se permettre une telle déclaration de 834 à 839, puisque Lothaire, compromis,dans les événements de 830-834 qui avaient abouti à l'abdication provisoire de son pére, s'abstenait alors de paraitre en pays Franc et (sans renoncer à son titre d'empereur) se contentait de son royaume d'Italie. Une telle prise de position en faveur du fils ainé de Louis s'explique mieux si elle est postérieure à l'an 840.

XXVIII

INTRODUCTION

L'hommage inséré dans le chapitre du superlatif est peutétre l'écho d'une dédicace liminaire perdue, ou méme volontairement supprimée par l'auteur ou par d'autres 9*9. En tout cas il suggére que Murethach a enseigné à Metz, car lauteur n'a pu insérer ces mots qu'à une époque oü il se trouvait sur le territoire de Lothaire et dans un cercle proche de la Cour. Cependant au chapitre de l'adverbe 69), lorsque le grammairien aborde l'étude de l'expression du lieu pour les noms de ville, c'est le nom

d'Auxerre,

Aw£istoderum,

qui est men-

tionné. I1 semble évident qu'en choisissant cet exemple Murethach a voulu honorer le centre oü il enseignait. Nous avons donc à l'intérieur méme de la Grammaire la trace d'un séjour en deux lieux différents. Murethach a-t-il d'abord enseigné à Metz pour se rendre un peu plus tard à Auxerre, ou inversement a-t-il résidé d'abord à Auxerre et ensuite à Metz ? La réponse à cette question se trouve elle aussi dans la Grammaire. LE sÉJoUR DE MURETHACH

À AUXERRE.

Le séjour à Auxerre est en effet confirmé par une autre indication, que nous lisons au chapitre de la conjonction. Pour montrer que cette partie du discours peut unir deux noms, Murethach utilise, ici encore, son propre nom

:

... es coniunctio pars orationis, id est pars latinitatis, ut ceterae,

adnectens, id est ligans, sententias, ut ea, quae praecedere debent, fraecedant et ea, quae subsequi, subsequantur. Ligat enim duo nomina, ut Murethach et Aimo (99),

Ce n'est pas dans n'importe quelle situation, nous l'avons montré, que Murethach se met lui-méme en avant : qu'il s'agisse de Drogon ou de Lothaire, les personnages nommés en méme temps que lui recoivent un hommage qui rejaillit sur sa propre personne. Nous avons tout à fait le droit de penser qu'ici il en est de méme. Il faut également tenir compte du contexte, sur lequel joue l'auteur : il ne s'agit plus d'un rapport de supériorité comme au chapitre du superlatif, mais d'un rapport de préséance. Aimo ne peut étre qu'un personnage en vue, ayant acquis, comme Muwrethach,

(34) Cela expliquerait l'absence d'incip;it dans nos manuscrits. (35) Mur. 161, 19 sqq. (36) Mur. 170, 4 sqq.

INTRODUCTION

XXIX

un certain renom. Mais l'Irlandais se nomme avant Aimo parce qu'il estime devoir passer avant lui (fraecedere debet) : il s'agit donc du maítre et de l'éléve. Or il n'y a à Auxerre qu'un personnage en vue du nom d'Aimo, c'est le théologien Haymon qui compte parmi ses propres éléves Heiric 9?), le maitre de Rémi. On connait mieux Haymon d'Auxerre depuis l'étude de Riggenbach 699), reprise et amplifiée par les recherches d'H. Barré 69) et de R. Quadri (*?) : l'importante ceuvre théologique dont il est l'auteur et qui depuis le XVéme siécle était mise indüment au compte d'Haymon de Halberstadt, lui a été restituée. On mesure également combien à partir de matériaux rassemblés par Haymon a pu étre élaboré un enseignement auquel ont puisé tour à tour ses successeurs, souvent en se l'appropriant en partie. Il apparait donc, ainsi que le note Barré (*!, comme le véritable fondateur de la célébre Ecole d'Auxerre, méme si l'histoire a retenu surtout les noms

d'Heiric et de Rémi. Nous remontons un peu plus aux sources s'il est vrai qu'Haymon a été l'éléve de Murethach. HAYMON

D'AUXERRE,

ÉLEVE

DE MURETHACH.

La précieuse mais bréve indication de l'Irlandais peut-elle étre confirmée par l'étude de l'eeuvre d'Haymon ? Riggenbach avait été frappé par le formalisme scholastique du commentaire des Epitres de S. Paul. Or ce formalisme, un peu irritant pour un lecteur moderne, mérite d'étre regardé de prés. Il n'est pas plaqué sur le texte exégétique comme le serait une armature artificielle mais résulte de la lente imprégnation d'une méthode d'analyse textuelle qui trouve elleméme son origine à l'école de grammaire. Il suffit pour s'en rendre compte de mettre en paralléle (4? le commentaire de Murethach sur l'Ars maior de Donat et

(37) Sur les rapports d'Heiric et d'Haymon, on consultera les Co//ectanea d'Heitic ; cf. R. Quapni, I Collectanea, pp. 77, 11 et 113, 18 sq., et l'introduction trés détaillée. (38) E. RiccENBACH, Die áltesten lateinischen Kommentare.

(39) H. Bann£, Les boniéliaires. (40) R. Quapnz, ZAizzone di ZAuxerre.

(41) H. BARRÉ, art. Haymon d' Auxerre, notamment col. 92. Cet article constitue à notre connaissance la meilleure synthése sur Haymon. (42) Nous reprenons ici partiellement et sous un autre éclairage une analyse que nous avon$ présentée au colloque érigénien de Laon (cf. supra, note 21) et intitulée Grazzzairiens irlandais au temps de Jean Scot : quelques aspects de leur pédagogie.

XXX

INTRODUCTION

le commentaire d'Haymon (4? sur les Épitres (€. Le genre est le méme : ici et là un texte suivi pas à pas et rappelé sous forme de lemmes (*9), Nous relevons entre les deux commentaires bien des convergences, que nous avons classées sous quatre rubriques : chevilles de la paraphrase explicative ; importance revétue par la formulation des quaestiones ;convergences linguistiques ; utilisation de Donat par Haymon. I. L'explication de texte. Le premier souci du commentateur est de faire comprendre le texte qu'il commente, en mettant sur la voie du sens ou de la construction de la phrase : le latin de Donat comme celui de la traduction de S. Paul mérite d'étre mis à la portée d'un lecteur du IXéme siécle; il faut cà et là lui expliquer le sens des mots, au besoin en recourant à la différence ou à

l'étymologie, lui préciser ployer pour ce faire une Murethach comme chez phrase explicative sont fréquence remarquable :

la construction de la phrase et emterminologie simple et claire. Chez Haymon, les chevilles de la parales mémes et reviennent avec une

tita iungendum ; iunctio talis est ; ita dungitur ; sequitur ; subauditur ; subaudis

; subaudiendum ;

ac si diceret ; tale est ac si dicat ; el est sensus ;

quare dicat, ipse subinfert (subintulit).

2. L'éléve tenu en éveil par les quaestiones. L'adaptation du texte, à laquelle procéde ainsi le commentateur, n'a pas pour unique objectif d'en permettre la lecture, car à cette occasion se déploie toute une pédagogie. Quoique non catéchétique, elle est fondée sur le dialogue, réel ou implicite, du maitre et de l'éléve et se référe à une orthodoxie, grammaticale ou théologique. Le commentateur incite l'éléve à dépasser le sens littéral, prévient les questions et propose une réponse, ou les éléments d'une réponse. Il le peut parce qu'il projette sur sa lecture une double expérience : il sait comment le texte en cause a été lu et interprété par les maitres d'antan ; mais aussi il fait intervenir

l'ensemble du

(43) PL 117, col. 362-938. (44) L'enquéte devrait porter sur l'ensemble de l'eeuvre exégétique d'Haymon. On discute encore sur certaines attributions : cf. H. BAnRÉ, art. Haymon d"Auxerre. (45) La méthode est la méme chez tous les maitres irlandais de l'époque ayant commenté Donat (cf. Lawr.,

ed., Brug., etc.) et les grammairiens antiques.

INTRODUCTION

XXXI

domaine auquel appartient le texte commenté : les Építres de S. Paul supposent connus l'Ancien et le Nouveau Testament, et semblablement Donat s'éclaire par Priscien et les autres grammairiens. C'est ainsi qu'au fur et à mesure de la lecture le commentateur signale les problémes traditionnellement soulevés et débattus à propos de tel ou tel passage. Cette méthode a l'inconvénient d'attirer en priorité l'attention sur les points difficiles : elle risque de faire un peu oublier les vérités simples, sur lesquelles on passe rapidement, tandis qu'on discutera sur le reste à perte de vue, souvent en se prenant au jeu. Elle encourage les subtilités, mais aussi l'esprit de pénétration, la recherche de la difficulté, le sens de la répartie. Finalement elle est formatrice pour l'intelligence car elle sollicite la réaction de léléve. Le parallélisme entre la méthode de Murethach et celle d'Haymon est ici frappant : ils traitent dans le méme moule grammaire et théologie. On pourrait tirer de l'un et l'autre commentaire,

chacun

en son domaine,

un recueil de

quaestiones à usage scolaire (49), Il y aurait lieu de s'interroger d'une facon plus générale sur les rapports existant entre commentaire d'auteurs profanes et exégése scripturaire. Un pionnier tel qu'Origéne avait appliqué au texte biblique les méthodes déjà séculaires que l' Ecole hellénistique utilisait à l'égard des textes profanes. Au IVéme et au Véme siécle on voit se constituer des recueils de quaestiones (^? sur les passages difficiles de l'Ecriture, tandis qu'à la méme époque certaines grammaires latines multipliaient la forme de la quaestio (*9). Il est possible qu'en Irlande les commentaires scripturaires de l'Antiquité, spécialement ceux d'un S. Jéróme, aient fourni un modéle aux maitres de grammaire qui expliquaient le texte de Donat. Inversement

Saint Jéróme,

trés prisé des Irlandais, avait à

plusieurs reprises esquissé dans son commentaire de texte, laquelle était à son maítre Donat. Il a donc existé échange perpétuel entre commentaire

ceuvre une théorie du passablement redevable au cours des siécles un profane et commentaire

(46) C'est précisément ce que fait Heiric lorsque sous le titre de Scola quaestionum il groupe dans ses Co//ectanea quelques uns des thémes de discussion proposés par Haymon à ses éléves. Cf. R. Quapnr, I Collectanea, praef. (47) Un des plus célébres est l'ouvrage de S. Augustin qui a pour titre De diuersis quaestionibus L.X X XIII liber unus ;plusieurs lettres de S. Jéróme revétent également l'aspect de recueils de quaestiones. (48) cf. par ex. Probus, Instituta Artium, toute la fin du chapitre de sozzine (GL. 4, 123-130). De méme les quaestiones sont nombreuses et dans les Par/ifioner et dans les I. G. de Priscien ; cette derniere ceuvre commence à connaitre en Irlande un

vif succés dés la fin du VIIIéme siecle.

XXXII

INTRODUCTION

sacré (49, Mais dans le cas d'Haymon c'est l'étude méme des sources de son exégése paulinienne (56? qui suggére que l'Auxerrois a renforcé la structure scholastique de son commentaire. Sur ce point l'influence que l'on décéle n'est donc pas de source patristique, et il est naturel de la mettre au compte de son professeur de grammaire. Ainsi chez Murethach comme chez Haymon une attention trés scrupuleuse se porte sur la cohésion du texte, donc de la doctrine. Tout ce qui pourrait apparaitre comme contradictoire est examiné, pesé, discuté, et finalement les difficultés

se trouvent résolues. La phraséologie est la méme : position d'un probléme : sed quaeritur ; quaerendum (est); quaeri solet ; quaerendum widetur ; quaestio oritur (non minima, non modica) ; quaerunt nonnulli ; etc. ;

énonciation

de la contradiction

entre les termes

: cum

.

dicat (dixerit), quare hic ... dicit (dixit, dicat, dixerit) ; solution

avancée

: quae

1iía soluitur ; sic soluendum.

est ; ad

quod (quos) dicendum (respondendum) ; at sciendum. Cette méthode améne à justifier tous les éléments du texte, y compris des détails parfois futiles dans l'expression. 3. Rencontres linguistiques. Certaines types d'expression se rencontrent pareillement chez Murethach et chez Haymon et témoignent de l'influence que le grammairien a exercée sur le théologien. Ici une étude comparative systématique du latin des deux auteurs permettrait de multiplier les exemples. Citons quelques cas : Haymon (PL 117):

Murethach

:

888D Vnde amimaduertendum est sollerti ndagine 442À quia de prosapia n»

25, 90 Sollerter itaque indagandwum uidetur 58, 62 misi ex mobili descen-

3llius descenderunt

disset prosapia (91)

(49) BARDY a esquissé dans un important article l'histoire de la littérature des quaestiones, mais sans approfondir le probléme de l'interaction continue du sacré et du profane en la matiére : G. BARDv, La /ifférature des Quaestiones. Sut l'activité exégétique des Irlandais et le rapport entre exégése sacrée et profane en Irlande, l'étude fondamentale est celle de B. Bischorr, Wendepunkte. (50) cf. R. Quapnr, ZAizzone di /Auxerre, p. 32.

60 Prosapia n'est pas un mot qui passe inapercu : c'est une rareté, qualifiée d'archaisme par Cicéron (Tim. 39) et par Quintilien (1, 6, 40; 8, 3, 26). Mais C'est vraisemblablement aux listes fournies par les grammairiens latins (cf. Nom. I, P- 94 ; Fest. ap. Paul. Diac., p. 225) que les Irlandais ont dà emprunter le terme, qui toutefois se lit une fois chez Prudence (Perisz. X, 180). L'emploi de prosapia chez Mar. et chez Haymon est d'autant plus significatif que Lazr. et fed. n'ont tien qui corresponde.

INTRODUCTION

486B apta comestioni 820C poterat euenire ut eius

aemuli nomen illius in fronte legentes dedignarentur.

XXXIII

82, 26 aptum comestioni 55, 88 ne forte ab aemulis suis

veprehenderetur.

4. Utilisation de Donat par Haymon. Sur 7 citations de Virgile que nous avons relevées dans le commentaire des Építres de S. Paul, trois sont des exemples cités par Donat (52, Nous rencontrons aussi plusieurs définitions qui appartiennent à l'Ars maior : celle de l'onomatopée (5? ; celle de l'allégorie (5 ; d'autres éléments proviennent non de Donat mais d'un commentaire de l'Ars maior (59), Sans réduire la culture profane d'Haymon aux seules données contenues dans le Commentaire de Murethach, nous pouvons conclure qu'Haymon a bien suivi les cours de l'Irlandais ; sa physionomie intellectuelle reste méme fortement marquée par le type d'enseignement recu. MURETHACH ET L'ÉCOLE D'AUXERRE : QUESTIONS DE CHRONOLOGIE. L'influence durable exercée par Murethach sur la personnalité d'Haymon n'est explicable à notre avis que sil'Irlandais a été le maitre du jeune Haymon, à l'époque oü celui-ci faisait ses études de grammaire et avant méme que sa réputation de théologien fát consacrée. On mesure par là l'influence qu'a pu exercer le maítre irlandais, puisqu'il se trouve à l'origine de toute une lignée d'écolátres qui feront la renommée de l'École d'Auxerre. Les dates d'Haymon ne sont pas déterminées avec beaucoup de précision. Jusqu'ici seules les données indirectes pouvaient

(52) Verg. JAen. 3, 2 : Haymon 613C — Donat 394, 10; Verg. Aen. 4, 419 : Haymon 645A. — Donat 394, 30 ; Verg. etl. 3, 9o sq. : Haymon 725A — Donat 402, 19 ; et en outre Verg. georg. 1, 405 : Haymon

779A. ; Verg. JAen. 1, 257 :

Haymon 645D et 438C ;Verg. Aen. 5, 597 : Haymon 699D; Verg. georg. 1, 4: Haymon 645D.

(53) Haymon 577C.

(54) Haymon 687C. (55) Voici quelques éléments qui nous semblent proches du texte de Mr. : Epirtela graeca uogabula latine dieitur. supermissa uel. addita, sicut. epigramma id ent super seriptio (462D) : cf. Mur. 113, 63. — V't sieut Partbieus qui Partbos superauit el. Germanicus qui Germaniam uicit, quilibet dux F.omanorum dietus est (363B) : cf. Mur. 51, 48 ; — cf. 652C (barpiae) ; 678C (per parentbesim) ; etc.

XXXIV

INTRODUCTION

nous renseigner. L'analyse interne des Commentaires exégétiques montre qu'ils ont été écrits entre 840 et 860 69); d'autre part la biographie d'Heiric, que nous lisons en notes tironiennes écrites de sa propre main dans un manuscrit de Melk, permet de conclure qu'Heiric a suivi l'enseignement d'Haymon de 855/56 à 859/60 : comme les Collectanea contiennent seulement des extraits des oeuvres d'Haymon pris durant ces années-là (5? i] faut que dés 855/56 les commentaires aient été en majeure partie rédigés. Toutefois

un

nouveau

document,

que

le Pr.

Bischoff

a

eu la courtoisie de nous communiquer, permet de fixer d'une facon un peu plus précise le visage d'Haymon. Il s'agit d'un accessus à un sermon portant sur la premiere épitre de S. Jean (v, 4-10). Le texte se lit dans un ms. du IXéme siécle (26me moitié) copié vraisemblablement dans l'entourage d'Hincmar de Reims : De

expositione

lerritorio

cuiusdam |moderni

Autisioderensi

monasterii

abbatis

monachorum |in

quod usque

munc

dicitur

Sasceium nomine Haimonis temporibus Hludouici imperatoris et filii eius Karoli sententia in epistolam Iohannis euangelistae ad

locum ''Quoniam tres sunt qui testimonium dant" (59), Ces lignes nous apprennent qu'Haymon était abbé du monastére de Cessy-les-Bois, qui de tout temps a appartenu au ressort d'Auxerre (99, Si dés le régne de Louis le Pieux Haymon occupait cette fonction, il faut donc faire remonter haut l'époque oü il suivait les cours de l'Irlandais Murethach. Mais le texte pose en fait plus de problémes qu'il n'en résout : comment concilier la fonction d'abbé de Cessy (à douze lieues d'Auxerre) avec la charge d'écolátre de S. Germain ? Haymon n'a peut-étre été abbé de Cessy qu'à la fin de sa vie (99, Retenons pour l'instant les seules indications chronologiques :

(56) cf. E. RiGGENBACH, Die álresten lateinischen Kommentare, p. 179. (57) cf. R. Quannr, zAizrone di Auxerre, p. 18.

(58) Leiden, V'oss.Lat. Q.60, £. 1. (59) Le monasterium Sessiacum est nettement indiqué comme une dépendance d'Auxerre, dans la "liste des sanctuaires et paroisses à desservir" établie par

l'évéque Aunacharius

d'Auxerre

561-605

(de gestis ebiscoborum |Autissiodorensium

I, cap. xix : PL 138, col. 234A), cf. L.H. CorrINEAU, Répertoire, p. 661 ; et dans la liste rédigée par l'évéque Tétricus, lors du Concile d'Auxerre de 692-696 (de &esfis episcoporum. /Autissiodorensium L1, cap. xxiv : PL, 138, col. 244B et 245A; CC 1484, pp. 324, 18 et 325, 62), cf. C. bE CLERCQ, CC 148A, p. 3235. (60) Telle est du reste la solution retenue par le tout récent éditeur du texte, qui propose comme /erzzini pour l'abbatiat d'Haymon 865-875 ; cf. J.]. CoNTRENI, Haimo of Auxerre.

INTRODUCTION

XXXV

le nom d'Haymon évoquait à la fin du IXéme siécle la stature d'un homme ayant eu sa pleine maturité dés le régne de Louis. C'est donc avant 840 que Murethach a commencé à enseigner à Auxerre ou dans le ressort d'Auxerre. Il sera ensuite passé à Metz, à une époque oü il avait déjà, de méme que son éléve Haymon, atteint une certaine notoriété, c'est-àdire au début du régne de Lothaire. Toutefois un probléme demeure, qui n'est pas parfaitement éclairci : comment se fait-il que le commentaire contienne à la fois la mention d'Auxerre (sous une forme directe A w£isioderum ; Aimo) et la mention de Metz (indirectement par l'évocation CA/otarius) ? C'est à notre avis le signe que l'Irlandais, aprés avoir professé la grammaire plusieurs années dans l'un et l'autre

lieu, a arrété définitivement

le texte de son

cours, aux fins de publication, lorsqu'il se trouvait à Metz auprés de Drogon, donc obligatoirement aprés 844. Son ceuvre a alors recu une diffusion ''officielle". Mais le maintien des mentions auxerroises prouve aussi que méme aprés son passage à Metz les liens de Murethach avec Auxerre étaient restés étroits. Pourtant ce n'est pas à Auxerre que Murethach avait recu sa propre formation ; car le contenu de son ceuvre grammaticale est typiquement insulaire : la doctrine, la forme, la méthode du commentaire font de ce texte le frére ou le cousin du commentaire qu'en 848 Sédulius apporte d'Irlande. Certaines lecons du ms. V nous raménent du reste à la minuscule irlandaise ($?), qui devait étre l'écriture personnelle de Murethach. Bref il y a toute vraisemblance que notre grammairien ait passé en terre d'Irlande les années de sa jeunesse et qu'il soit arrivé sur le continent à l'áge már, avec une solide expérience, dans les derniéres années du régne de Louis le Pieux, vers 835-840. Ces dates nous fournissent un /erm?inus pour la rédaction du commentaire source commune de Mvwr., Laur.,

Sed., Brug. La grammaire que Murethach enseigne est celle qu'on lui a enseignée lorsqu'il était étudiant, dix ans plus tót, aux alentours de 825-830.

(61) cf. f. 129, cognoscitun pour cognoscitur (Mur. 72, 15), cas bien connu de l'intez-

prétation par un s du r à haste courte de la minuscule insulaire.

CHAPITRE 2 LES TÉMOINS DU TEXTE Nous avons séparé en deux lots les témoins du commentaire de Murethach. Dans la description qui va suivre, priorité est donnée à ceux dont les lecons ont été utilisées pour établir notre texte. Ce sont uniquement les témoins qui offrent une copie continue et systématique du commentaire.

Pour eux il nous semblait important de décrire avec soin l'environnement du texte. Les autres comprennent des extraits de Mur., que ce soit dans les marges des mss. donatiens ou dans les compilations postérieures. Nous avons donné une description plus bréve. Il ne saurait étre question d'utiliser ces sources indirectes pour établir la teneur du cours professé par l'Irlandais. r. TÉMOINS UTILISÉS POUR L'ÉTABLISSEMENT DU TEXTE VATICANO Parch.,

(CirTÀ DEL), Bibl. Apost. Vat., Regin.lat.1556.

87 ff., 222

x

178 mm.

Plusieurs

mains ; écrit à

pleine page (ff. 37-74", 33 l./p.; ff. 757-80', 3r l/p.) sauf ff. 80-86", 2 col. de 31 1. ; f. 87, 24 1l. Quaternions, sauíf ff. 1-2, feuille double, 83-86 binion, 87, folio isolé. Absence de toute

décoration ; quelques notes contemporaines au bas des folios. Origine : région de Reims. Sauf les ff. 1, 2 et 87, qui ont recu des additions

au

XIéme

siécle, l'ensemble

date

du dernier

quart du IXéme siécle. Le cod. se trouvait à Fleury-sur-Loire au XlIéme siecle, ainsi que le montrent les additions liminaires. Les cinq premiers folios sont mutilés : les ff. 1 et 2 ont perdu environ le 1/3 de leur surface à partir du coin supérieur gauche ; la lacune va en décroissant aux ff. 3, 4 et 5. Le f. 3, trés effacé, est enduit d'un réactif brun.

Notre édition comporte de V.

en marge

l'indication

des folios

f. 17, [Epistula ad Gauzlinum,Floriacensem abbatem] (s. XI). f. 1r, [Efistula encyclica de caede Abbonis Floriacensis] (cf. PL 139, col. 392 sq.). f. 1'-27, [Oylboldus Floriacensis, Efistwaa ad Abbonem XI] (PL 139, col. 392 sq.). f. 27, Vers en l'honneur de Se Marie-Madeleine

(!),

(1) La deuxiéme partie du f. 27 et tout le f. 2" sont restés blancs.

INTRODUCTION

XXXVII

ff. 37-69", ExPos]rr1O IN VOCE ET LITTERA (au dessus : vEL IN viciis DoNarI cvM Manrt [RoLocr] o WANDALBERTI DIACONI). [INci-

PIT COMPO] SITVM EST NON VT QVIDAM PVTANT —

causa

Mhornatus.

ExPLiciT IN ARTE(M) Dowari (effacé sEevsvs) iNTELLECTV(S) MvnETAC Scorri. ff. 69"-737, [Mallius Theodorus, De meíris) exemplaire in-

complet (GL 6, pp. 588, 21 - 60r, 7). ff. 737-777, [Iulianus Toletanus, Ars grammatica] lib. II, ch. XX-XXVII (cf. éd. Maestre, pp. 222-240). f. 7777", INciPIT EPIST(VLA) SANCTI. HIERONIMI DE NOMINIBVS PEDVM (Hieronymus, Epist. suppos. 68) — Ps. Isidorus, Inwenticula de pedibus (PL 82, col. 730, 6 - 732, 4) extrait (PL 82, col. 730, 30

3731/37]

ff. 772-8o", Seruius Honoratus, De centum metris, ex. complet.

ff. 80"-86", Wandalbertus monachus Prumiensis, Martyrologiwm, fin mutilée (le texte s'arréte au vers 8or; cf. PAC II,

pP. 578-601). f. 877", Hymne à S. Denys, s. XI (cf. H.M. Bannister, Analecta hymnica medii aeui 54, 1915, p. 59-60, n? 39). f. 87», Énigme en 4 vers sur le mot Saturnus (cf. A. Boutemy,

Latomus 2, 1939, p. 295) 9). Bibliographie : B. BiscHorr, Muridac. H. KriL, GL 6, p. 58r. M.A.H. MaESTRE YENES, éd. Iwl., p. Lxi.

T

TRIER, Stadtbibliothek, roó2 (32). Parch., 189 ff., 218 x 155 mm. Le codex comprend plusieurs parties, dont seule nous intéresse la partie centrale, ff. 114179, qui est du XIéme siécle. Origine inconnue. Le f. i147, primitivement blanc, a regu d'une main postérieure (s. XII ?) un accessus grammatical (Inc.) In Aoc opere

(2) cf. B. BrscHorr,

Panorama, p. 240 ;B. LaAMBERT, BHM

14A, n? o, p. 255 ;

Id., BHM 5354, n? 368, p. 247, oà il y a lieu de corriger *'auczore Ps.-Isrpono" au lieu de **auc/ore IsrboRo"', d'ajouter **Panrs, Bibliothéque Nationale, Lat.7520, Ss. X, f. 69-69" (cf. BHM 1A, n?o, p. 255) : Inc. et Expl. sicut VATICANO (CrrrÀ DEL), Bibliotheca Apostolica Vaticana, Regin.lat.1586", et d'annoter que *'le texte de ces deux mss. est un fragment (PL 82, 730, 30 - 731, 37) de l'appendice II isidorien (PL 62, 730, 6 - 732, 4), qui lui-méme semble étre un extrait condensé (GL. 6, 497, 16 - 499, 5) du livre III de seris de M. Plotius Sacerdos (GL 6, 497, 6 - 499, 22). i (3) On retrouve les mémes vers dans les codd. Douai, Bibl.zmun. 749, f. 1017, et Oxford, Bodl.Libr. Digby 53.

XXXVIII

INTRODUCTION

haec inquirenda sunt, quid sit haec ars, quo nomine nuncupetur — (des.) debeat braeponi. Au dessous on lit, en écriture de gros module Prísciamus maior et Codex sancti Euchari sanctique Mathie Ap(osto)li Treu(erensis) (*) et divers essais de plume. Le f. 114" n'est rempli par le texte de Murethach qu'à partir de la ligne 9 de la réglure. Les huit premiéres lignes semblent avoir recu postérieurement des mentions qui sont aujourd'hui effacées,

sauf

les titres

Prisciamus

maior

et Rethorica

Twllü.

Le texte de Mur., écrit à pleine page, remplit aujourd'hui cinq cahiers. Dans l'antigraphe deux cahiers avaient subi une interversion — à moins que le copiste, travaillant à partir d'un antigraphe non relié, ait lui-méme interverti les cahiers —, comme le montre

le f. 1447 oü le texte s'arréte brusquement au milieu d'un mot (p. 156, 76 de notre édition), pour reprendre, aprés un blanc de quelques lignes, au milieu d'une phrase qui se lit beaucoup plus loin (p. 222, 62). T a subi lui-méme plusieurs accidents et les anomalies qui en résultent se sont ajoutées à celles qu'avait déjà provoquées l'interversion des cahiers dans l'antigraphe : chute

du double

feuillet central

du quatriéme

cahier, entre

les ff. 143 et 144, ce qui délimite une premiére lacune (pp. 142, 47

EFEQSIPSIIS insertion du f. 156 à une place indue (il doit étre lu à la suite da f^ 147^ chute d'un cahier qui devait faire suite au f. 155" (et contenir la portion de texte comprise entre les pp. 194, 98 et 222, 62). Il semble que le copiste de T, reprenant au bas du f. 1447 le texte de Mur. au chapitre du barbarisme (p. 222, 62) avait copié la suite d'un seul tenant jusqu'aux derniers mots du commentaire (p. 250, 18 — f. 156", au bas duquel un espace reste blanc). Rencontrant ensuite dans son antigraphe la portion de texte qu'il avait omise f. 1447 et qui commengait, en haut de page et au début d'un nouveau cahier, par les mots £u deinde iste (p. 156, 76), le copiste s'est mis à recopier ce complément en commencant également en haut de page et au début d'un nouveau cahier (f. 148"). Ce complément (pp. 156, 76 - 222, 62) devait remplir deux cahiers, dont nous n'avons conservé que le premier (ff. 1487-1551).

(4) Note d'appartenance répétée f. 156" (bas), parmi les différentes mentions.

INTRODUCTION En résumé, le texte du commentaire

XXXIX se déroule comme

suit :

PP. I - 142, 47 : ff. 1147-143" — uini pitizando [... PP- 142, 47 - 155, 51 : lacune ; PP- I55, 51 - 156, 76 : f. 144' (ll. 1-9) ...] cum dico mecum — ordinis ut leget ;

PP- 156, pP- I94, pP- 222, ut dicatur pP. 246,

76 - 194, 98 : ff. 1487-155" tu deinde iste — in capite [... 98 - 222, 62 : lacune ; 62 - 246, 8 : ff. 1447 (bas)-147" ...] fosstit positione — ad lau] 8 - 250, 18 : f. 15677" /dem simpliciter — causa ornatus.

Le texte

de Murethach

comporte

des initiales

coloriées.

Quelques sous-titres sont rehaussés de vert (ff. 131", 1337, 1347) ou de rouge (f. 1207). On trouve, ff. 157-179, un commentaire

sur la RAétorique à

Hérennius et sur les livres I et II du De inuentione de Cicéron.

Bibliographie : M. KEurrzn, Beschreibendes Verzeichnis, pp. 7-9.

Oo

ORLÉANS, Bibl. municipale, 295 (246 bis). Parch., 168 pp., 354 X 255 mm. (9). Cet important recueil scolaire (9 comprend deux parties complémentaires, la premiére consacrée à des ceuvres de grammaire et de métrique, la seconde aux poétes chrétiens Sédulius, Juvencus et Arator. La premiére partie commence par Donat, pp. 1-42 (pp. 1-13, Ars minor ; pp. 13-42, Ars maior) suivi pp. 45-51 de Priscien, Ars de nomine, pronomine et uerbo ; pp. 51-54 de Servius, De finalibus ;enfin des deux opuscules de Béde, pp. 54-64 De arte metrica et pp. 65-69 De schematibus et tropis. Les poétes chrétiens sont précédés, pp. 70-72, des Disticha Catonis. La plupart des manuels qui forment la premiére partie du recueil sont accompagnées de gloses ou de commentaires dis-

(5) Il faut ajouter au manuscrit d'Orléans le f. 42 du cod. Vaticano, B.A.V. Regin.lat.980, qui en était originellement le folio de garde. Il faut ajouter aussi les ff. 27 à 34 du cod. Leiden, Voss.lat.F.12*, qui contiennent la fin du poéme d'Arator, et formaient à l'origine les derniéres pages du manuscrit (cf. E. PELLEGRIN, Posresseurs).

(6) Des publications récentes (cf. Bibliographie) nous permettent de passer rapidement sur la description de l'ensemble de ce codex.

xu

INTRODUCTION posés dans les marges et entre les lignes. En regard du texte de l'Ars minor on lit le commentaire Donatus artigraphus tempore

deprehenditur extitisse ), et en regard de l'Ars maior le commentaire de Murethach, qui ne posséde pas dans notre exemplaire de véritable autonomie, puisqu'il s'appuie sur l'exemplaire

méme de Donat : les lemmes sont donc soit écourtés soit omis et le déroulement du commentaire suit celui de l'Ars Donati, qui place en téte les Partes

maiores

(ordre II, I, III). La matiére

du commentaire se répartit entre les espaces interlinéaires et les marges en fonction du contenu : les gloses relatives à la construction du texte de Donat ou à son interprétation littérale se casent entre les lignes et sont souvent simplement résumées. En revanche tout ce qui est discussion ou a trait aux Quaestiones trouve sa place dans les marges. Celles-ci ont été aménagées tout spécialement à cet effet au moyen d'une réglure trés fine tracée avec soin (9), L'économie de chaque chapitre de Donat est telle que le commentaire ne peut avoir été mis en place qu'au moment méme oü l'on recopiait le texte principal : celui-ci attend le commentaire pp. 14, 34 et 37 9. Ily a cà et là quelques passages omis. De plus dans la troisiéme partie de l'Ars on rencontre un certain nombre de gloses qui n'appartiennent pas au commentaire de Murethach et qui semblent étre proches de l'enseignement de Rémi d'Auxerre. (Inc.) p. 13 Incipit compositum est non ut quidam Putant — (des.) p. 42 causa ornatus.

Le codex a été copié à Reims ou dans le ressort de Reims dans la seconde moitié du IXéme siécle. Il se trouvait à Fleury-sur-Loire dés le Xéme/XIéme siécle, comme on le voit par les essais de plume au f. 42 du Reginensis. Bibliographie sommaire : E. PELLEGRIN, Membra disiecta, pp. 43-48. Ch. THuROT, Extraits, pp. 6 et 15. C. JEupv, L'Institutio, p. 113 sq.

(7) Le méme commentaire se lit aussi dans les marges du cod. Paris, Bib/. Nar.

Now.acq.lat.1620 (cf. infra le témoin G); cf. aussi E. PELLEGRIN, Possessenurzs.

(8) Le texte principal occupe une Surface écrite de 240 x 160 mm., à raison de 27 lignes en moyenne. Entre les lignes de Donat peuvent prendre place deux ou méme trois lignes de commentaire. (9) En revanche le commentaire qui accompagne l'zArs »inor s'est casé plus anarchiquement.

INTRODUCTION

CET

B. BriscHorr, Muwridac, p. 55. G. GrAvUcnHE, Schullektüre, pp. 33-35. E. KENDALL, éd. Bed., p. 68.

FnREIBURG-IM-BREISGAU, Universitütsbibl., 1122/4. Double feuillet mutilé, reste d'un codex de parchemin originellement de dimensions 220/210 x 145 mm.; origine inconnue ; fin du IXéme

siécle.

Contient avec quelques menues lacunes, les passages suivants : PP- 69, 7 - 70, 31 ; 70, 36 - 71,64 ; 78, 25 - 79, 57 ; 79, 61 - 81, 9o.

Bibliographie : B. BiscHorr, Muwridac, p. 54.

VATICANO (CrrTÀ DEL), Bibl. Apost. Vat., Regin. lat. 2024. Recueil composé de quatre parties : I. ff. 1-16 4- 50-52. — Parch., 250 x 195 mm., sur deux colonnes (Xéme/XIéme siécle). Deux quaternions réguliers et un bifolium ; 28 lignes à la page. Cóte à cóte ont pris place Donat, Ars minor, et Rémi d'Auxerre, Commentaire de l'Ars »inor de Donat. Les deux textes

ne se suivent pas réguliérement. Lorsque prend fin le texte de Donat f. 16v» avec le de interiectione, le texte de Rémi n'en est encore qu'au début du de aduerbio (éd. Fox, p. 61, 5). La fin du texte de Rémi devait occuper la totalité des ff. suivants. Mais seuls les derniers paragraphes (à partir de p. 88, 1 dans l'édition Fox) en sont conservés au f. 50r? et en haut du f. 50«s, qui présente l'explicit. Aprés quelques lignes demeurées blanches, le texte de Rémi était suivi d'un autre commentaire

de Donat, portant cette fois

sur le ch. 1 de l'Ars maior : ff. 50ua-51", Vox est aer ictus — litterae sunt autem numero quinquae (Mur. 5, 3 - 10, 12) €9),

f. 527, Hymne Claris uocibus inclita (U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n? 3346). f. 52*, Incipit Enigma de alphabeto (incomplet ; éd. Fr. Glorie,

CC 133A, pp. 725 sqq.).

(10) Nous n'avons pas utilisé dans notre édition ce bref fragment, trés proche de V.

XLII

INTRODUCTION

II. ff. 17-49. — Parch., 270 x 212 (218 x 165) mm. ; écrit à pleine page (IXéme/Xéme siécle ?). Cahiers numérotés vI (bas du f. 177), virt (bas du f. 287), viri (bas du f. 407). ff. 177-49", Partes orationis — caret. Quidam asserunt (Mur. 209, 49). La fin de l'exemplaire est perdue (lacune Mwr. 209, 49 250, 18). Le commentaire

se déroule dans l'ordre II, I, III des

parties de l'Ars et ne comporte pas le prologue (Mr. 3, I - 4, 57).

Plusieurs passages, à vrai dire brefs ou limités, sont écrits en notes tironiennes,

dont la plupart glosées par une main

(S?)

d'une écriture anguleuse et grossiére, sans doute postérieure. La premiére main (S) se corrige elle-méme systématiquement révisée par une seconde module

(S!), mais a été main (S?) d'un

assez fin. C'est S? qui a barré, semble-t-il,

un certain

nombre de mots et a également employé, pour exponctuer, les signes '.*

III. ff. 53-67. — Parch., 270 x 255 mm. (XIéme siécle). ff. 537-677, Donat, Ars maior, dont le début est mutilé (le texte commence p. 370, 5 de l'édition Keil). f. 67*, Notes de Bernard Itier (éd. J. Bignami-Odier, Membra disiecta, pp. 594-597). f. 59", en écriture secréte, Hubertus, Carmen ad Odericum episcopum (éd. E. Dümmler, dans Neues Archiv 4, 1879, p. 399).

IV. ff. 68-75. — Parch., 270 x 250 mm. (IXéme siécle). Un quaternion régulier numéroté c au bas du f. 75". ff. 687-75", Seruius Honoratus,

Comm.

in artem Donati, dont

le début est mutilé (GL 4, pp. 422, 52 - 443). f. 75", Prosa de Sancta Maria (éd. H.M. Bannister,

Monumenti

Vaticani di paleografia latina, Leipzig, 1913, p. 160, n? 533).

Ce recueil composite est, en partie au moins, en provenance de S. Martial de Limoges. C'est évident pour la partie no III, qui contient les Annotations de Bernard Itier et la date MCCXXII; mais vraisemblablement aussi la partie n9 II, vu la parenté entre les témoins S et W (cf. infra p. L1 sq.). Le texte de Murethach figure deux fois, mais les deux exem-

plaires appartiennent à des rameaux différents de la tradition. Il n'est toutefois pas possible de dire dans quel scriptorium l'un et l'autre ont été copiés. Il semble exclu que ce soit à Limoges méme. La deuxiéme partie du cod. a pu passer par la région parisienne (cf. témoin suivant). Bibliographie : J. BiGNAMI-ObrER, E. PELLEGRIN,

Membra disiecta.

Possesseurs, p. 28r.

INTRODUCTION

I.

XLIII

Panis, Bibl. Nationale, Laf.7491r A. Parch., 54 ff, 272 x 222 mm. (Xéme siécle). Origine : scriptorium parisien ou proche de Paris. fl. 17-537, Incipit non ut quidam Putant compositum est — causa hornatus. Exemplaire complet, adoptant l'ordre II, I, III des parties de l'Ars maior, comme le témoin S. f. 547, Tractatus in minori arte — artis sequentis nominat : accessus à l'Ars minor. f. 5477», Iste titulus uarie et diuerse — conparatiuo ut doctissimus poetarum fuit Virgilius : début d'un commentaire de l'Ars minor,

qui présente de grandes de Rémi d'Auxerre.

ressemblances

avec

le commentaire

Bibliographie : B. BiscHorr, Muridac, p. 55. L. Horrz, Swr trois commentaires, p. 50.

Lvow, Bibl. de la Ville, 7502.

p

Parch., 38 ff., 294 x 208 mm. I. ff. 1-36. Origine : Lyon, IXéme/Xéme siécle. ff. 17-36", exemplaire dont le début et (ao lJ/p.), ...] $artiuwm [quas distinctiones spicas segeles per [... (Mur. 44, 9 - 239, du premier livre de l'Ars maor est donc dans le témoin.

la fin sont incomplets Greci wojcant. — per 88). Le commentaire à peu prés inexistant

II. f. 37, ancien folio de garde, mutilé en sa partie inférieure

(243 X 208 mm .). f. 377, le début d'un diplóme en cursive mérovingienne au nom d'un roi Louis : le module de l'écriture ferait penser à un exercice scolaire, ainsi du reste que la teneur trés vague. f. 37", divers

essais de plume !!);

effacé ;un cercle incluant

i

un texte anonyme

trés

l'alphabet.

III. f. 38, en provenance d'un autre codex. Origine: Lyon (?), fin du IXéme siecle. f. 3877", fragment d'un autre exemplaire (23 l./p.), ...] $ronun-

ciandi ratio — post mediam sententiam deinde mediam

40, I3 - 44, 15). Bibliographie : L. HorLTz, Sur trois commentaires,

(11) Me lege qui ueterum cupis agnoscere sensus Me quicumque legit rusticitate caret.

p. 48.

|... (Mur.

XLIV

INTRODUCTION

2. FRAGMENTS OU EXTRAITS NON UTILISÉS POUR L'ÉTABLISSEMENT DU TEXTE Parmi les fragments non utilisés dans notre édition figurent en majeure partie des passages recopiés dans les marges de certains manuscrits de l'Ars Donati. Nous connaissons, outre

le cod. d'Orléans décrit plus haut, quatre manuscrits donatiens dans ce cas, et trois d'entre eux sont des manuels

du

IXéme siécle: cela ne signifie pas obligatoirement que les gloses issues de Mwr. aient été portées dans les marges dés cette époque. En fait seul le codex O présente la particularité de juxtaposer, dans une seule visée pédagogique, le texte antique et son commentaire. Dans les autres témoins le texte de Murethach présent dans les marges est partiel, souvent déformé ou lacunaire et nous donne seulement un écho de l'influence que l'Irlandais d'Auxerre a pu exercer sur plusieurs générations de maitres et d'éléves. Q

Panis, Bibl. Nationale, Laf.7490. Parch., 57 ff., 2903 X 198 mm. Origine sans doute francaise 02, [Xéme siécle (premiére moitié ?) et IXéme/Xéme siécle. Aprés les déclinaisons et les conjugaisons, l'Ars Donati, sous la forme Ars minor -- Ars maior ll, I, III, occupe le centre

du codex, soit les ff. 157-517. Le texte principal a pu étre copié dans la premiére moitié du IXéme siécle. Les marges ont recu, fin IXéme ou début Xéme siécle, des extraits de M»wr., spécialement

en face du début

des Partes maiores,

ff. 24", 267, 29771.

De plus un folio supplémentaire, le f. 25, a été rajouté spécialement pour recevoir des extraits de Mur.

Bibliographie : B. BiscHorrF, Muridac, p. 55. B. BiscHorr, Theoduilf.

R

Panis, Bibl. Nationale, Laf.7537. Parch., 22 ff, 210 X 170 mm. Origine inconnue (région parisienne ?), fin du IXéme siécle. Ce petit codex, qui a tellement servi de livre d'école qu'il en est tout usé, contient uniquement l'A4rs maior de Donat

(12) Les mentions suivantes nous orientent vers le Centre de la France : In

loco ut Romae sum Parisii sum

... Pictauae sum, Pictaue uenio, Pictaue transeo. Ad

locum Pictaue pergo. Similiter Aureliane sum ...(£. 48* en face du chapitre de l'adverbe).

INTRODUCTION

XLV

dans l'ordre II, I, III. Dans les marges des extraits assez importants du commentaire de Mw». sont parfois portés en notes tironiennes continues (cf. f. 2", 47). Ces extraits concernent principalement

le de nomine, le de uoce, le de littera, le de tonis

(début), le de posituris et la totalité du livre III de l' Ars, jusqu'au f. 22 exclu. Bibliographie : B. BiscHorr,

G

Muridac, p. 55.

Panis, Bibl. Nationale, Nowv.acq.lat.1620. Parch., 66 pp., 255 x 205 mm. Origine probable : Fleurysur-Loire, premiére moitié du Xéme siécle. Le codex était auparavant à Orléans et faisait partie, avant le vol commis par Libri, du recueil grammatical trés composite qu'est le ms. 297 (250) de la Bibl. municipale. L'Ars de Donat, selon le schéma habituel, ouvrait le manuel.

En fait on trouve groupés les restes de deux exemplaires de Donat ; le premier, pp. 2-30, contient l'Arzs minor et le début des Partes maiores jusqu'à la page 377, 8 de l'édition Keil. Le second,

pp. 31-66, présente l'Ars maior

dans

la succession

II,

I, III Un lecteur a recopié dans les marges des pp. 22-25, d'un seul tenant, Mur. 46 - 55, 76. Il n'avait à sa disposition pour ce faire ni l'exemplaire V, ni l'exemplaire O (3), Bibliographie : E. PELLEGRIN, Membra disiecta, pp. 49-52. C. JEupv, L'Institutio, pp. 115-117. C. Jeupv, L'Ars, pp. I15-117. L. HorTz, Sur trois commentaires, p. 48 sq.

WOLFENBÜTTEL, Herzogliche Bibl., Gwd.lat.79 (4383). Parch., 97 ff., 290 x 19o mm. XlIéme siecle. Outre un recueil de séquences, des /abulae musicae et le martyrologe de Wandalbert de Prüm (sans nom d'auteur), ce manuscrit trés composite contient plusieurs ceuvres grammaticales : Le De arte metrica et le De schematibus et trobis de Béde, des extraits de Ps. Marius Victorinus, les ceuvres d'Arator et de

Sédulius et les Satires de Perse. Le commentaire de Murethach figure sans incipit, avec la mention marginale, portée par une main plus tardive, de Rudimenta

(13) cf. notre étude Sur £rois commentaires, p. 49, n? 5.

XLVI

INTRODUCTION

grammaticae, ff. 217-29" (Mur. 46 - 75, 53) ; la suite de l'exem-

plaire est perdue. On remarque f. 21" une belle initiale formée d'entrelacs (le P de Partes). Depuis la découverte de l'exemplaire S de Mur., il ne fait plus de doute que l'origine de cette

partie du codex est S. Martial de Limoges !*. Bibliographie : G. MircHsACK,

Gud. Hss., p. 128 sq.

VALENCIENNES, Bibl. municipale, 413 (394). Parch., 89 ff. (f. 32 double), 273 x 218 mm., initiales vertes et rouges, plusieurs mains. Origine: S. Amand, Xéme siecle CM. Le codex est formé de deux parties : I. ff. 1-47. Cette premiére partie contient des gloses sur Prudence, avec f. 47" le nom des Muses et une énigme.

II. ff. 48-89. — Cette seconde partie est un dossier grammatical comportant les restes de deux ensembles de manuscrits qui ont peut-étre été primitivement indépendants. Le premier comprend les ff. 48-73 : ff. 487-49", Incipit feliciter prologus Donati grammatici urbis Romae. Tres sunt qui commendant ueritatem : accessus à l'Ars Donati. ff. 497-687", Commentaire anonyme de l'Art mineur. ff. 687-707, Mur., ch. de uoce (p. 5, 3 - 6, 56) complet. ff. 707-71", Compléments anonymes sur la wox, ajoutés au texte de Mur. sans séparation. ff. 717-73", Mur., ch. de littera, interrompu par la perte des cahiers suivants (p. 7, 2 - 10, 18).

Les ff. 74-89 forment une partie à part : ff. 7417-84", Priscien, Institutio de nomine, pronomine el. uerbo 9),

(14) On lit sur le revers de la couverture ces notes tracées par une main du XIIIéme siécle : 74nno gratiae MoCCXXIII 1I Idus Iulij obijt Philippus rex quadra-

gesimo quarto regni sui anno aetatis suae quinquagesimo octauo. Les ff. 947-97" contiennent

les fragments d'un bréviaire oü figure l'office de Se Valérie de Limoges. Sur les rapports entre les codd. 5, P, W, cf. infra pp. r-riv. (15) La datation du Catalogue mérite d'étre rajeunie. (16) Cet exemplaire est à ajouter à la liste publiée par C. JEupv, L'Ins£itutio.

INTRODUCTION

XLVII

ff. 84"-89", Donat, Ars minor, exemplaire incomplet par suite de la chute des derniers feuillets. Bibliographie : Catal. Départ. (in-89), t. 25, p. 373.

M

MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibl., Clm 14763. Parch., 215 ff., 158 x 115 mm. En quatre parties, d'époques différentes. La premiére partie, formée par les ff. 1-62, contient des ceuvres grammaticales liées au nom de Rémi d'Auxerre. L'origine du codex semble étre Verdun. Les ff. 1-53 sont remplis par le commentaire l'Ars

minor

de Donat

: c'est

le témoin

M

de Rémi sur

de Fox,

le moins

surchargé, au point que l'éditeur dit qu'il forme à lui seul la premiére classe des mss. de ce commentaire rémigien 7),

Immédiatement

à la suite et sans séparation on trouve,

ff. 53-62, le début d'un commentaire

au livre I de l'Ars maior.

Mais le premier chapitre de ce commentaire, celui qui est intitulé De uoce, n'est autre qu'un montage de textes. Le canevas est fourni par le de uoce de Mur. dans lequel viennent s'insérer des passages empruntés littéralement au de woce du commentaire

rémigien Locuturus 09). Voici le détail de ce montage: Mur. 5, 220 4- Rem.mai. 219, 14-19 -- Mur. 5, 20-23 (iceris) 4- Rem.mai. 220, 23-28 (sentiri) -- Rem.mai. 219, 19 - 220, 16 (uox) 4- Rem. mai. 220, 21 sq. 4- Mur. 6, 32 (Priscianus) - 6, 56. Les chapitres De littera, De syllaba et le début du De fedibus sont à quelques variantes prés ceux du commentaire Locuturus.

Les trois autres XIIIéme siécle.

parties

du codex

datent

du

XllIéme/

Bibliographie : W. Fox, éd. Rem. min., p. vit.

Un second exemplaire du méme montage se retrouve dans :

(17) W. Fox, éd. Rez. zrin., p. vi1 : Primam quidem familiam constituit unus codex Monacensis numero 14765 insignitus ... Ab interpolatoribus ille quidem aliisque corruptelis uacuus non est, sed genuinam tamen scripturam uniuerse magis uidetur quam ceteri seruasse, ac propterea praecipuam ei fidem ad constituendam lectionem habui". (18) éd. HAGEN, Gramm. Suppl., pp. 219 sqq.

XLVIII

INTRODUCTION

ADMONT,

Stiftsbibl., 756, de la seconde moitié du XIléme

siécle ; mais le De «oce est ici en position liminaire (ff. 1"-2"). L'ensemble des textes est placé sous le titre général Incipit Remigius super maiorem Donatum (f. 1"). Les chapitres qui suivent le De uoce composite sont ceux du commentaire Locu-

turus pour le livre I et pour le livre II de l'Azs ma:or. Il est vraisemblable que A4 est une copie de M '*', lequel nous reporte quelques années seulement aprés la mort de Rémi, à une époque oü un maitre disposait à la fois du commentaire de Mur. et de celui de Rémi. Ce maitre a d'abord voulu opérer une synthése entre les deux commentaires, puis a rapidement renoncé à son entreprise pour donner la préférence au commentaire rémigien. OxronD, Bodleian Libr., Awct. T.11.20 (Madan 20.624). Parch., 124 ff., 203 x 165 mm. Le codex, écrit dans le ressort d'Auxerre vers les années 850-875, est ensuite passé assez rapidement à Bourges ??), L'Ars maior de Donat,

dans l'ordre II, I, III de ses livres,

occupe les ff. 27-417. Dans les marges, qui n'ont pas recu de réglure spéciale, mais qu'on a laissées trés amples en prévision d'une utilisation scolaire, un commentaire continu a pris place de facon assez anarchique, recopié, semble-t-il, par plusieurs mains. Certains paragraphes peuvent remonter à l'enseignement de

Murethach

?!?,

car

la concordance

est

souvent

littérale,

malgré une certaine tendance à la paraphrase ou à la contraction. Toutefois d'autres passages ??) témoignent de connaissances plus étendues que celles contenues strictement dans le commen-

(19) Nous laissons à C. JEupv, qui nous a signalé M et 74, le soin de décrire avec plus de précision ces deux témoins et renvoyons d'avance à son article Israel le grammairien et la tradition manuscrite du. commentaire de Rémi d'Auxerre à

I" « ZArs minor » de Donat (sous presse dans 57udi Medievali). (20) Voici en effet ce qu'on lit au chapitre de l'adverbe, pour les noms de ville (f. 199, marge inférieure) : INozzina ciuitatum quando primae sunt declinationis in loco per genitiuum ad locum per accusatiuum de loco uero et per locum per ablatiuum significantur ut. Romae sum Bituricae sum uel AAutisiodori, Romam pergo /Autisiodorum pergo, Roma uenio etc. On voit comment ici la mention Bi/uricae est comme superposée : nous sommes bien en présence du commentaire de Murethach dans une version utilisée à Bourges. (21) Ainsi les marges du de woce, du de littera, du de syllaba sont remplies par un commentaire trés proche du texte de Myr. mais qui ne reste pas fidéle à la littéralité : voici par exemple une comparaison entre le texte de Mr. et celui de K pour le début du de pedibus (26, 6). À propos de la phrase de Donat (369, 16) Pes est syllabarum et temporum certa dinumeratio, on lit ceci :

INTRODUCTION

XLIX

taire de Murethach tel que nous le lisons aujourd'hui. Il s'agit donc vraisemblablement d'une libre adaptation, assortie de compléments en provenance d'autres sources insulaires. L'un des copistes qui a annoté cet exemplaire de Donat (l'écolátre de Bourges ?) devait venir lui aussi d'Auxerre. Il est possible que nous ayons ici, comme

dans l'Ars Brugensis, un montage réalisé

sur le continent, à partir de l'enseignement de Murethach à Auxerre (?3), Bibliographie : C. JEuDv, L'Institutio, p. 117 sq. H. ScHENKL,

Bibliotheca, p. 24, n? 96.

ToRTosa, Bibl. del Capítol Catedral, 195. Parch. (XIIéme siecle). À la suite de l'Ars maior de Donat et du chapitre De distinctione de Julien de Toléde, f. 78", en fin de cahier, début paraphrasé du commentaire de Mur. (3, 3 - 4, 26) 99.

Mor. : Definitio bic substantiae est, in. qua definitione proprietas et. communio |intelJegenda est. Proprietas im boc, quod dicit "certa dinumeratio syllabarum, quia nulla alia pars ita dinumerat syllabas sicuti pes. Communionem babet cum syllaba cum dicit "rera dinumeratio temporum", quia et in 1yllaba dinumerantur tempora..

K Definitio |substantie —et definitio propria. Definitio communis cum syllaba, quia e in pllabis certa tempora ...

(22) Par ex. f. 9" à propos fe Don. 379, 11 (cf. Mur. 113, 51): nupax et grecum et latinum et ebreum et est aptoton et inde nugacitas.

nibili uidetur esse compositum ex non et ilo. 1o enim ueteres pro ullo ponebant. Nibilominus ut Cicero dixit pro nibil intolerabilius aduerbium quantitatis ponitur. (23) Vu la complexité des problémes posés, nous avons préféré exclure complétement le témoin K de notre apparat critique : le texte que contient ses marges mérite une enquéte approfondie indépendamment de la présente édition. (24) Nous indiquons pour mémoire

ce fragment, que nous

avons découvert

sur microfilm, alors que le présent volume était déjà sous presse. Il est vraisemblable que notre liste des témoins de Mzr. s'allongera encore.

CHAPITRE

3

CLASSEMENT DES TÉMOINS

ET . RÉGLES SUIVIES POUR L'ÉTABLISSEMENT DU TEXTE Parmi les témoins de la tradition directe, un lot se laisse

aisément distinguer, aussi bien par les variantes que par les caractéres externes (mentions de personnes et de lieux, ordre des livres de l'Avs). Il est formé des témoins S, P, W, I, L. LE cRouPE

SPW IL.

Le type d'erreurs que nous rencontrons en / nous montre que nous avons affaire à la méme version qu'en L, témoin qui est, pour le détail, de bien mauvaise qualité, mais qui contient un certain nombre de lecons authentiques absentes des autres témoins. Ou bien L et / ont méme antigraphe, ou bien / est l'antigraphe de LZ. L témoigne d'une parenté constante avec S '!?. Mais c'est ce dernier témoin qui mérite de notre part le plus d'attention, non qu'il soit le plus correct, mais parce qu'il nous renseigne sur les conditions dans lesquelles le commentaire s'est transmis et par la méme occasion nous explique d'oü provient le nombre important de variantes que nous avons trouvées un peu partout au cours du collationnement (?), Plusieurs passages de S sont en effet rédigés en notes tironiennes ?), I] ne s'agit pas à proprement parler de pas-

(1) Pour prendre un exemple, on rencontre dans les pp. 70-72 les legons suivantes : 79, 28 recipient V/ T O : recipiunt 5 IL 70, 39 ad ceteras creaturas V T O : in ceteris creaturis .$ T, T1, 45 pos! differunt : add. inter se $ T. 71,152.12; : sicut amator illius £r. $ IL 11, 56 est nomen : om. $L 71, 65 pos! pauciores : add. uoluerunt $ LL 72, 78 potitur V T O : ponitur .$ L. (2) Nos apparats critiques, trés chargés, prouvent que le texte de Mxr. a subi bien des perturbations. Or on se rappellera que les témoins V/ O 5 L se situent à une ou deux générations aprés l'auteur, en tout cas à moins de cent ans. Il y a contraste entre le grand nombre de variantes que l'on rencontre d'une branche de la tradition à l'autre et la fidélité d'un exemplaire à son antigraphe, telle que nous la constatons entre 5 et P. (3) On trouve ces notes particuliérement en trois passages : dans le de uerbo et le de aduerbio (dans notre édition pp. 133 et 150-159), et dans les chapitres de barbarismo et de soloecismo (pp. 187-207). On devait rencontrer également des notes tironiennes dans les derniers chapitres, aujourd'hui perdus en 5.

INTRODUCTION

LI

sages continus : tantót des mots-outils, tels que quod, id est, quia, hoc, haec, semper, Donatus, dixit etc., tantót des bribes

de phrase. La pratique des notes tironiennes à méme le texte semble avoir été courante dans l'Ecole d'Auxerre : ainsi nous possédons des notes de la main d'Heiric dans les marges du cod. 412 de Melk (à, On déplorera ici l'absence de toute étude sérieuse sur le scriptorium d'Auxerre au IXéme siécle. Nous devinons tout de méme qu'Heiric n'est pas le premier à avoir utilisé à Auxerre des notes tironiennes. Le P. Quadri a attiré notre attention sur le recueil des sermons

d'Auxerre

qu'est le ms.

de Paris, B.N.,

Lat.9603,

attribué par E.K. Rand au scriptorium de Marmoutiers (9). Dans ce recueil, dont la mise en page est assez variée, les ff. 3-18 ont une typologie trés proche de celle que présente notre témoin S : une écriture serrée, des pages trés remplies (9), l'emploi des signes *.: ou .'. et surtout le recours, sur plusieurs folios, aux notes tironiennes mélées au texte (cf. ff. 14, 15, 16) '?. Sans nous prononcer sur l'origine de ces folios et méme si l'attribution proposée par Rand est exacte, nous pouvons supposer que la pratique des notes à méme le texte refléte ici l'original d'Haymon, éléve de Murethach 9. On constate que le scribe de S, comme celui du sermonnaire, reproduit sous forme de notes surtout des mots fonctionnels, ou en tout cas les plus usuels de son texte. Le codex S a peut-étre été copié dans le méme centre que les ff. 3-18 du Parisinus 9603, en tout cas dans un milieu oü l'interprétation des notes les plus simples ne soulevait aucune difficulté de la part d'un lecteur moyen. On voit par exemple une seconde main S? faire quelques additions cà et là au moyen du méme procédé sténographique ?).

(4) cf. Th. SickEL, Le£tre sur un manuscrit, et B. DE GAIFFIER, Le calendrier d' Héric.

(5) cf. E.K. RAND, 24 Survey, t. IL, p. 177, n? 155. (6) Les dimensions sont les suivantes : 255 x 195 mm., surface écrite 206 x 160, 38 l./p. On compatera avec les dimensions de 5. (7) cf. E. CHATELAIN, Introduction, pp. 214-222, qui donne dans ses planches IV et V le fac-similé du f. 14.

.

(8) Toutefois la pratique des notes n'est pas une spécialité de l'École d'Auxerre. Le recours à la tachygraphie caractérise les chancelleries mérovingiennes et carolingiennes,

du VIléme

au Xéme

siécle (cf. E. CHATELAIN,

Introduction, pp.

177 sqq.). Toutefois les notes sont également employées au IXéme siécle en milieu scolaire ;cf. les gloses en notes tironiennes portées en regard du texte de Priscien dans les marges du codex Parisinus 7505, postérieur à l'an 860 ( ?) (CHATELAIN,

of. ci£., p. 211) ou encore le résumé du texte de Priscien dans le

Bernensis 357, £. 32" (CHATELAIN, 0p. cif., p. 209). (9) Par exemple 5? a porté en notes tironiennes les compléments suivants : 9, 68 add. autem ; 51, 45 rest. modo ; 80, 72 rest. defuerit ; 1o1, 22 res/. cut.

LII

INTRODUCTION

Mais le codex a dà changer de lieu et parvenir dans un scriptorium oü l'on ne savait pas lire les notes. Aussi lorsqu'il s'est agi de prendre une copie, la présence dans le texte des notes tironiennes a compliqué le travail : il a fallu trouver quelqu'un qui füt capable de les interpréter et cette interprétation a été consignée dans les marges et entre les lignes par une main S?. Toutefois un certain nombre de notes, sans doute par négligence, sont restées sans transcription (9), Ainsi nous possédons avec le témoin P la copie directe de S. Outre une correspondance qui concerne les moindres détails de l'établissement du texte, on constate que lorsque les notes du modéle ont été interprétées par S?, P transcrit l'interprétation, que rien ne distingue désormais du reste du texte. En revanche quand son antigraphe S comporte des notes non glosées, P laisse un espace blanc ??. Cependant l'exemplaire S, dans l'état oü il nous est parvenu, a perdu son prologue et ses derniers feuillets : à défaut de S, sa copie P nous fournit donc pour ces passages un texte à peu prés équivalent. L'exemplaire P a été recopié aprés l'intervention de S? qui a transcrit en clair la plupart des notes, mais également aprés celle du réviseur S?. L'une des táches principales de S? avait consisté à exponctuer un certain nombre de suppléments que S posséde en commun avec T U?, Cela signifie que c, l'antigraphe perdu de S, et qui était lui-méme proche de Z, avait été corrigé au moyen de l'antigraphe de T' ou d'un codex trés proche. $? n'a rien fait d'autre que d'atténuer la parenté (secondaire) entre S et T. Mais s'il a supprimé les additions les plus voyantes,

(10) Dans notre apparat critique nous avons mentionné tous les passages écrits en notes tironiennes. Lorsque 5? est intervenu nous l'avons signalé par les mots n. lir. resolu. $9 (— notas tironianas resoluit) ; lorsque 5? n'est pas intervenu et que les notes demeurent sans transcription nous avons mis simplement p. s. Zir. scr. (— per notas tironianas scripsit).

(11) P s'est refusé à toute initiative dans l'interprétation des notes non glosées par 5?, y compris quand les notes qu'il lisait dans l'antigraphe concernaient un simple mot-outil. Toutes les fois que notre apparat mentionne p. s. Zir. ser. (donc pas de transcription de la part de 59), on trouve en P une omission signalée la plupart du temps par un blanc. Nous n'avons rencontré aucune exception. Aussi dans la partie finale du texte oüà la perte des feuillets de .$ nous oblige à recourir à P (à partir de 209, 49) chaque blanc laissé par P correspond à des notes que 5? n'avait pas glosées. Nous avons signalé ces blancs par les mots uac. Sp. rel. (— uacuo spatio relicto). (12) Voici quelques-unes de ces additions communes à T et à 5, et que 5? a exponctuées (P ne les a donc pas recopiées) : 35, 72 ; 77, 5; 81, 2 ; 92, 88 ; 93, I2 ; 108, 24.

INTRODUCTION

il n'a pu éviter de laisser subsister un grand nombre lecons devenues communes aux deux manuscrits (9),

LIII

de

C'est ainsi que le cod. S est un témoin mixte, à mi-chemin entre V, T et L, mais dont la souche premiere était de méme type que Z, c'est-à-dire transcrivait souvent le commentaire sous forme de notes tironiennes. Cette souche commune n'était pas l'exemplaire c, antigraphe direct de S ayant donné accueil à des lecons proches de T, mais au minimum: z, l'ascendant direct de o. Les notes tironiennes que nous rencontrons en S n'ont pas été introduites à notre avis par le copiste de S ; elles indiquent à coup sür que ce copiste ne trouvait pas nécessaire de réduire les notes qu'il trouvait en c, pas plus que le copiste de e n'avait dà faire disparaitre celles qu'il retrouvait en m. Les innombrables bévues des codd. / et L s'expliqueraient alors par un manque de maitrise dans la lecture des notes tironiennes * de la part des scribes (lyonnais ?) qui ont réalisé une copie de . Quant à W, la découverte de S explique maintenant pourquoi il existe entre ce témoin et P un certain nombre de

(13) Exemples : 55,63 idcirco quia V/ OL — : sed sciendum est T 5 55,64 possunt /O L : posse T 5 55. 80 pos! sensum | : add. ut hoc T 538875;

dumVOL

: cum T 5$

59, 86 subaudias VOL : subaudies T .$ 59, 5 sedsiVVOL : si autem T $. (14) Un indice nous est fourni en ce sens par les nombreuses erreurs portant sur les désinences ou sur les mots-outils : 219, 60 tridentem : ttadentum L 222, 50 ueniat : uenio L 296, 1 tulit : tuli L 223, 82 pluralique : plurali quod LL 223, 83 54. compositio : compositione L 223, 92 mitte pro omitte : mitto pro omitto IL 224,

2 illud

: illum L.

Des erreuts systématiques ne sont pas rares. Ainsi L transcrit toujours cur là oü les autres témoins portent quare. Il est possible qu'entre / (L)) et l'ascendant en notes tironiennes se soit situé un exemplaire du méme genre que 5, c'est-à-dire ne transcrivant qu'une partie des notes. C'est ce qui rendrait compte du grand nombre d'omissions de détail en L, lesquelles ne sont pas toutes explicables par des cas d'haplographie ; cba patcr 219, 72 ab aliquo oz. L 220, 80 54. distinguendum est taliter oz. L 220, 81 deinde inferendum oz. L

220, 85 sq. acies acumen oz. L.

LIV

INTRODUCTION

divergences de menu détail 19, qui donneraient à croire, si W était la copie de P, que de temps en temps W corrige les fautes de son modéle : tout devient clair si l'on admet que W, comme P, est une copie de S, sans doute postérieure à la

copie P, puisque W ne reproduit pas le prologue, alors que celui-ci était encore présent en téte de S lorsque P a été recopié. C'est au niveau de l'exemplaire perdu c qu'a dà intervenir le changement dans la disposition des parties du commentaire. L'exemplaire sur lequel se fondait la source principale de Mur. conservait l'ordre ancien I, II, III des parties de l'Ars maior. Mais sur le continent, depuis le début du IXéme siécle tendait à s'imposer l'ordre II, I, III, qui plagait en téte le livre consacré aux parties du discours. Les pédagogues qui ont changé la disposition du commentaire du Murethach ont donc été guidés par des motifs pratiques : il fallait harmoniser le commentaire avec les manuscrits de Donat en usage. C'est ce qui s'est passé également au niveau du témoin O. Mais V, T et L gardent l'ordre ancien. Les TÉMorNS

V, T.

Les codd. V et T' sont proches, si ce n'étaient les nombreuses additions pédagogiques de T (!9, Ce témoin ou son ascendant était le livre d'un maitre qui n'hésitait pas à corriger cà et là son modéle s'il jugeait que la doctrine était insuffisante €?, Toutefois si V et T avaient un ancétre commun,

on devrait rencontrer

un bon nombre

de fautes com-

munes aux deux codd. Ce n'est guére le cas : les variantes qui groupent V et T ou bien ont le bon texte, ou bien peuvent passer pour des rencontres occasionnelles 09), Les deux codd. doivent descendre de copies de l'original réalisées dans le méme milieu.

(15) La découverte de 5 nous améne à modifier quelque peu sur ce point l'interprétation que nous avions donnée précédemment (Sur /rois commentaires, p. 52) du rapport entre P et W'; cf. : 48, 70 autem V TOS TL : enim P $0, 36 interiectionis est V/ T O $ IL, : interiectionis P 50, 40 sq. aliqua alia V T O .$ W : alia aliqua P. (16) Voici quelques unes des additions les plus caractéristiques de T :

10,4; 20,27 ;21,47 522,85 5 3,3:

55, 80,63, 55;77, 5: 92, 85 ; 106, 60 ;111,2;

130, 30 ; 179, 19. (17) cf. la rédaction remaniée de l'interprétation métrique du vers /4;o Ze /4eacida -«. 22, 85 app. ctit. (18) Ainsi :

T» 98 post uir 76, 72. dicit 77, 2 dicit 85, 1 deputari V/ T Laur. Sed.

: add. et V T Laur. cod. B : dicis VT Son V : deputanda .$ L.

INTRODUCTION

LV

De ces deux codd. c'est V qui fournit le texte de meilleure qualité, tant par sa constante correction que par son indépendance. Nous l'avons choisi comme exemplaire de référence et avons indiqué dans les marges de notre édition les folios de ce témoin, le seul du reste qui offre un texte vraiment complet. Pourtant la version de V n'est pas irréprochable quand on la compare à celle que fournissent S (T) L d'une part, O d'autre part. LE cobpEx F.

Le codex F ne nous a transmis que des bribes, et le nombre de variantes qu'il nous propose ne conduit pas à des conclusions nettes sur les rapports qu'il entretient avec V, T, O. Toutefois sa correction semble avoir été médiocre. La mention Murithac au chapitre du comparatif nous permet de le rapprocher de V, T. LE TÉMOIN O.

Ce témoin occupe une situation particuliére aussi bien du fait de sa présentation que de ses rapports avec les deux groupes précédents. La nécessité d'opérer un tri entre les diverses scholies en vue de leur affectation dans les marges ou entre les lignes a conduit parfois le copiste à résumer le texte ou à omettre certains développements 9?), Mais, quoique plus proche de V ou de T que de S L, O fournit assez de lecons intéressantes pour que nous reconnaissions en lui le descendant d'une copie indépendante. Ces lecons se rencontrent souvent avec celles que fournit la tradition indirecte. STEMMA

DES

PRINCIPAUX

MSS.

DE

MURETHACH.

Voici le stemma que nous proposons pour les manuscrits de la tradition directe collationnés en vue de notre édition

(20)

(19) cf. quelques omissions : 19, 6 - 20, 22 ; 81, 13 - 82, 22 ; 84, 90-94 ; etc.

Ailleurs le texte est contracté : 30, I2 - 34, 32 ; 237, 30 à la fin. (20) Le présent stemma est plus exact que celui que nous avons publié en 1972 (Sur trois commentaires, p. 54), et cela gráce (1) au collationnement complet effectué depuis, et (2) à la découverte du témoin 5. Les témoins V, O, T ne nous semblent

plus à l'heure actuelle dépendre d'un ancétre commun intermédiaire entre l'original et eux ; F ne peut pas étre situé avec précision ; IW n'est pas la copie de P, mais, comme P, la copie de .$ (d'oà le recours aux lignes paralléles pour exprimer leur commune dépendance). De plus nous sommes en mesure de rendre compte des rapports entre T et 9.

INTRODUCTION

LVI

850 —

900 —

Jo

IOOO



I050 — LA

TRADITION

INDIRECTE.

Celle-ci est extrémement importante, puisque le commentaire de Mur. n'est qu'une version remaniée d'un commentaire irlandais de l'Ars mazor de Donat qui survit actuellement en quatre recensions au moins, savoir Mur., Laur., Sed., Brug.,

sans parler de Rémi d'Auxerre qui semble avoir eu accés, lui aussi, à une source analogue. PRINCIPES D'ÉTABLISSEMENT

DU TEXTE.

D'une maniére générale et constante les témoins de la tradition directe ont priorité pour l'établissement du texte sur ceux de la tradition indirecte ; toutefois quand la rédaction de Mur. se rapproche de la rédaction des autres commentaires jusqu'à se confondre d'une facon plus ou moins littérale avec elle, les témoins de la tradition directe ne suffisent plus. Le bon texte est fourni en ce cas par l'accord des deux traditions. Il peut arriver que les commentaires paralléles se rencontrent

INTRODUCTION

LVII

sur une lecon avec un seul des témoins directs. Cette lecon doit alors avoir la priorité sur celle que présentent les autres témoins directs. En appliquant ce principe on s'apercoit que tantót V ou T, tantót O, tantót S et L fournissent la bonne lecon. Toute-

fois lorsqu'on a à choisir entre une lecon commune à plusieurs témoins directs de Mw. et une lecon commune à la fois à un seul témoin direct et à un ou plusieurs témoins indirects, l'expérience prouve que les témoins directs qui se conforment le plus souvent aux témoins indirects sont, en ordre décroissant O, L, T, S, V ?V, Ce dernier témoin a donc

une correction toute relative : c'est un peu comme s'il codifiait un texte correct mais inexact dans le détail, alors que T,

S et surtout L peuvent étre trés incorrects, mais avec des détails plus authentiques. HYvPOTHEÉSES CONCERNANT

L'ORIGINAL.

D'oü vient pareille diversité ? Certes l'auteur possédait une documentation pédagogique trés ample et a choisi en elle les éléments qu'il a retenus pour son propre cours de grammaire. Vu la parenté initiale des lemmes de Donat ?), il ne fait pas de doute pour nous que Murethach a amené d'Irlande un texte continu, et non pas un exemplaire de Donat constellé de gloses, qu'il aurait lui-méme regroupées ensuite. L'exemple du codex Ó nous montre du reste quececommentaire continu a pu à son tour étre dépecé et s'inscrire dans les marges de manuscrits continentaux de Donat. Ce commentaire continu, Murethach l'a remanié, l'a contracté, l'a transformé jusqu'à établir son édition personnelle : nos codd. V, T, S, L ont un

contenu et un volume si semblable qu'entre l'original établi par Murethach et chacun d'entre eux il faut exclure tout stade intermédiaire sous forme de gloses, et le raisonnement s'applique aussi à l'exemplaire O. Le fait que ce soit tantót O, tantót L, T, S ou

V qui s'accordent

avec les témoins indi-

rects reléve à notre avis de deux types d'explication : (21) Voici le compte :

O4- Laur. et/ou Sed. et/ou Brug. contre les autres témoins de Mur. : 44 L dansle méme cas 238 T | dansle méme cas n 17 S . dansle méme cas 3uts V 5?

dansle méme cas dans le méme cas

I?

dansle méme cas

V? O?

dansle méme cas dans le mérne cas

total (22) cf. infra pp. Lxviri-Lxx.

:

CN ww id D]N

Lal

LVIII

INTRODUCTION

I. Ou bien on admettra que le commentaire de Murethach,

aprés avoir acquis une forme bien individualisée, circulait dans un milieu oü étaient connus également les autres commentaires irlandais (Lawr., Sed., Brug.). Chacun des témoins directs aurait, indépendamment des autres, été en contact avec l'un ou l'autre de ces commentaires, et de ce fait aurait

corrigé son texte en fonction de cette source indirecte. Toutefois, comme la structure des autres commentaires est, malgré les ressemblances, bien distincte de celle qu'a adoptée Murethach, on comprend mal comment de tels contacts occasionnels auraient pu amener simplement des corrections de détail : on devrait trouver ca et là l'addition de phrases entiéres, spécialement là oà Murethach a fait court ?9, On devrait aussi rencontrer à la méme époque et dans le méme milieu des exemplaires de ces autres commentaires irlandais. Cette hypothése est donc exclue. 2. Ou bien nos témoins sont les descendants d'un original unique, rédigé par Murethach partiellement en notes tironiennes. La fidélité à cet original est alors fonction de l'habileté déployée par chaque copiste pour interpréter ces notes. Or dans la lecture des notes tironiennes il est facile de se tromper sur les mots-outils, sur les désinences, de confondre fuerunt et fuerint, hoc et haec, un singulier et un pluriel, etc., bref les

risques d'erreur de détail sont beaucoup plus grands que si le texte était écrit sans recours à la sténographie. Le passage par elle constitue en effet une épreuve particuliérement délicate de translittération : aux erreurs de copie dont le mécanisme est connu s'ajoutent en effet des erreurs de codage et de décodage ?*! portant sur d'infimes détails de la graphie, d'autant plus sensibles que celui qui interpréte n'est pas celui qui a codifié et que de l'un à l'autre le systéme en usage peut avoir évolué pour tel ou tel détail 99) ; à plus forte raison si à partir d'un exemplaire en notes on confectionne un autre exemplaire en notes, ou si le copiste n'a qu'une connaissance imparfaite du systéme qu'il reproduit.

(23) Certes il y a en T ou en O quelques additions. Celles de T (cf. supra note 12) relévent d'un remaniement continental. Celles de O (assez peu nombreuses) sont des gloses, sauf dans les additions 89, 10 et 187, 4 qui peuvent remonter à une source insulaire. En L les additions bréves qu'on lit 99, 63 ; tor, 14 ; 117, 69 sont des gloses. 'Tout cela ne va pas loin. (24) On voit par exemple .? mal interpréter les notes inclues pat 5 à méme le texte. Ainsi : 198, 77 5 porte en notes tir. dixi? Donatus : $* a lu Donatus dixit 203, I2 S porte en notes tir. sos baec

15? a lu nos autem.

(25) cf. E. CHATELAIN, Introduction, pp. 102 sqq.

INTRODUCTION

LIX

Le décalage entre les exemplaires peut donc fort bien s'expliquer par une différence d'interprétation des notes tironiennes, que ce soit au moment oi telle copie a été tirée de l'original, ou encore à la génération suivante, quand certains passages transcrits de l'original en notes ont donné lieu à leur tour à déchiffrage en clair. LIMITES

DU

RECOURS

À LA

TRADITION

INDIRECTE.

Nous n'avons pas à notre disposition le commentaire plus ample dont Murethach a tiré son propre cours et nous ne savons donc pas en quel état de correction il était ; de plus nous ne pouvons réduire l'enseignement de l'Irlandais à la pure adaptation d'un texte préexistant. C'est la raison pour laquelle dans le cas d'un passage paralléle entre Murethach et l'un ou plusieurs des autres commentaires, nous n'avons rétabli le texte de ceux-ci que dans le cas oü au moins un témoin de Mur. nous y invitait, sauf si le sens nous imposait une telle correction (?9), [] peut arriver en effet que l'auteur récrive à sa maniére le texte de sa source. Il est normal en ce cas de respecter sa formulation, méme si elle ne s'écarte que par d'infimes détails de ce qu'il lisait lui-méme : Mur. 173, 62 Quid contrarius esse potest quam Laur. (ibid.) Qwid tam contrarium esse potest quam. Dans d'autres cas la phrase, bien construite dans la source,

a été réduite à quelques éléments. Nous sommes intervenus le moins possible et seulement si l'un ou l'autre des témoins directs nous y invitait. On peut toujours en pareil cas hésiter sur la solution à adopter : Mur. 188, 25 Aliter communio potest intellegi cum soloecismo "in communi sermone'. Dans les versions de Laur. et de Sed. on lit : ... cum dicitur jn communi sermone". Si l'un des témoins directs comportait les mots manquants, nous les aurions rétablis (écartant l'ob-

jection selon laquelle ce témoin aurait pu avoir une attitude d'hypercorrection);

mais

comme

tous

les témoins

directs

s'accordent pour présenter cette formulation un peu abrupte (im communi sermone peut s'interpréter comme ...") nous

n'avons rien changé au texte des mss.

(26) Il y a nettement dans l'ensemble de nos témoins des mots omis, et pourtant nécessaires au sens. Est-ce Mwr. lui-méme qui les avait omis par inadvertance dans son original ? ; cf. par ex. 159, 75 dubiae (lemme) ; 160, 6 /oci (lemme).

LX

INTRODUCTION

Il est pourtant un chapitre oü la solution n'était pas aussi simple et oà finalement nous avons préféré harmoniser le texte, non sans scrupules d'ailleurs. Il s'agit du chapitre de £ropis, qui prend chez Murethach une allure assez contractée. L'auteur confronte chacun des exemples de tropes contenus dans l'Ars avec la définition liminaire et explique en particulier pourquoi il y a chaque fois impropriété dans l'analogie : l'explication requise est introduite par qwia dans la version trés proche fournie par Brug. Ce ne serait pas pour nous un motif suffisant de rétablir quia, si dans le début du chapitre le mot ne se rencontraità la place attendue (cf. 237, 25 et 33 dans tous les témoins) ;bientót le mot est omis (237, 47), remplacé par nam (238, 61), à nouveau présent (238, 66), omis par tous les témoins sauf O (239, 79), etc. Nous avons estimé que cette situation trés anarchique avait des chances de ne pas remonter à l'auteur lui-méme ; la petite note indiquant quia a dà cà et là étre oubliée par des copistes pressés d'arriver à la fin. Aussi avons-nous partout rétabli le mot. Les passages oü nous avons rétabli le texte de la tradition indirecte à l'encontre de tous les témoins directs ne sont pas trés nombreux, une cinquantaine environ, dont voici quelques spécimens : 92, 84 nomen potitur figura Laur. Sed. Telle-est la restitution qui s'impose à l'encontre des diverses lecons des mss. : nomen patitur figura V, nomen patitur figuram T O S L. Cette derniére lecon est en effet un arrangement de la lecon de V, seulement à moitié fautive puisqu'elle conservait la forme figura, devenue incompréhensible à la suite de la trans-

formation de fotitur en fatitur (^, I07, 96 nominatiui Laur. : nominatiuum O, nominatim S L. Seule la lecon de Laur. donne un sens à la phrase.

V T

116, 35 fimita widelicet pronomina perpendendo, quae habent personas Laur. : le mot personas est omis par tous les codd. Mur.

I18, 3 fronomina praesentes codd. Mur. : bronomina praesentia

Laur. (Erreur de lecture de la désinence sténographique ?).

I29, 7 sq. Seul le texte de Laur. permet de comprendre et de rétablir la phrase tronquée que portent tous les codd. Mur.

ep ef D T

ct.

Don. 384, 30

emplois de poziri chez Mar. :24, 12 ; 72, 78 ; et surtout 147, 96

INTRODUCTION Toutefois il est des cas Mur. reste embarassant.

oü l'établissement

LXI du

texte

de

Ainsi, c'est avec quelque hésitation que nous avons adopté la lecon de Laur. dans le passage suivant : 156, 75 frater legamus scripsi sec. Laur. : fratres legamus L, collegae legamus V T S, collega legamus O. IQ2, 33 s; quis ... fecerit im prosa erroris causa

quod poeta

necessitatis fecit im. metro. Ici Laur., Sed., Brug. écrivent mecessitatis causa. Nous avons donc rétabli causa. Mais il faut avouer

que l'ellipse n'est pas choquante. Dans d'autres cas les témoins indirects se partagent, tout

comme les témoins directs. La bonne lecon est alors celle qui est corroborée par la base manuscrite la plus large (?9, Voici quelques cas : I07, 74 inflectuntur L Laur. cod. A Sed. : flectuntur V T O S,

Laur. cod. B. Nous avons opté pour :n/lectuntur parce que cette lecon est commune à trois recensions de la grammaire primitive, quoique seul L ait conservé cette forme parmi les codd. Mur. 76, 80 iunctus sit O Laur. cod. A Sed. : sit iunctus Laur. cod. B.

V

T S L

77, 93 illo V T S L Laur. cod. B Sed. : eo O Laur. cod. A.

Ces cas de partage portent souvent sur de petits détails d'établissement du texte qui ne tirent pas à conséquence.

(28) Toutefois ce principe lui-méme ne doit pas étre appliqué les yeux fermés, ne füt-ce qu'en raison des regroupements que nous devinons dans la tradition indirecte elle-méme. Ainsi le texte de $eZ. repose sur une recension plus proche de Laur. cod. B que de Laur. cod. .A, et Brug. est plus proche de Mur. et de eZ. que de Lawr.

CHAPITRE 4 LE COMMENTAIRE DE MURETHACH SA PHYSIONOMIE PARTICULIEÉRE

:

Sous le régne de Louis le Pieux un professeur de grammaire qui donnait à son enseignement les dimensions des trois livres de l'Ars maior pouvait passer pour plus savant que ceux qui se contentaient d'exposer la théorie des parties du discours. Cette plus grande largeur d'esprit dans le domaine technique de l'enseignement du latin a pu contribuer à faire la réputation des Irlandais. De plus Murethach est un des premiers, sinon le premier, à apporter sur le continent un spécimen de l'enseignement scholastique qui se donnait communément dans son pays. Il a dà passer en son temps pour un pionnier. MURETHACH

ET

SES

AUCTORES.

Le programme de cet enseignement était commun à tous ces moines venus d'Irlande, pays oü depuis le VIIéme siécle au moins on apprenait le latin à travers Donat et plus particuliérement à travers l'Ars maior. Murethach n'a pas eu à rassembler lui-méme les éléments du cours qu'il professe : il l'a emprunté, souvent littéralement, à un commentaire un peu plus ancien, qui peut dater au plus tard des années 825-830 '?) et au plus tót du début du siécle (?, Mais il n'est pas le seul à procéder ainsi : Sédulius, quelques années aprés Murethach, apporte sur le continent une autre recension du méme commentaire (?), qui survit encore à travers deux anonymes, la Grammaire de Lorsch (Laur.), qui fait l'objet du tome 40A de la présente collection, et le montage

de textes, encore inédit, que nous

nommons l'Ars Brugensis, témoin (^).

en rapport

avec

son

principal

(1) cf. supra p. xxxv. (2) Le ferminus ante est difficile à fixer, l'auteur le plus récent nommé (12, 69) étant Béde. Mais la tournure générale est plus dialectique et la doctrine plus systématique que chez Clément par exemple, qui a de nombreuses sources communes avec notre commentaire. Cela nous reporte dans le premier quart du siécle. En ce qui concerne la position relative de Lawr., Mur., 5ed., cf. notre étude de *'dégrossissage" (Sur frois commentaires, pp. 59-72). (3) C'est le texte que nous désignons conventionnellement du sigle eZ. (cf. t. 40B).

(4) Pour la base manuscrite de Laur. et 5ed., on se reportera à l'introduction des t. 40A et 40B. Brzg. est jusqu'ici connu par trois témoins, dont aucun n'est antérieur au XIIIéme siecle :

INTRODUCTION

LXIII

Posséder la science, ce n'est pas forcément faire preuve d'originalité. Cette conception toute moderne est méme à bannir complétement lorsqu'on ouvre ce manuel irlandais. Pour les maitres de l'époque le savoir a un contenu objectif. Murethach est d'autant plus fier (semble-t-il) de ses connaissances et de l'enseignement qu'il dispense, que la doctrine grammaticale posséde désormais une forme canonique, scholastique, mise au point par des générations de maíitres. S'il se dit plus savant que les autres c'est non seulement parce que les maitres continentaux d'alors devaient lui sembler ignares, mais parce qu'il pense avoir assimilé mieux que quiconque toutes les subtilités de la doctrine. Il faut donc attendre de ce commentaire un reflet des connaissances grammaticales irlandaises, dont Sed., Laur., Brug. donnent

d'autres reflets,

à peu prés équivalents. On trouvera dans notre texte peu de paragraphes qui n'aient leur répondant, à peu prés littéral, dans

l'une ou l'autre

des trois recensions.

Chemin

faisant,

notre apparat des Fontes et Testimonia donne une analyse précise de toutes les correspondances entre ces manuels voisins. Globalement le parallélisme s'établit comme suit : Premiére partie de l'Ars : proximité constante entre Mwr. et Laur. ; Sed. et Brug. sont beaucoup plus lointains. Deuxiéme partie (pour laquelle le texte de Brug. est perdu) :

proximité constante entre Mwr. et Laur. -- Sed. On voit Mwr. se conformer tantót à l'un (9? tantót à l'autre (9, tantót aux deux à la fois (?? : dans ce dernier cas c'est souvent le texte de Laur. qui a le plus de points communs avec Mwr. (9), Troisiéme

partie

: conformité,

parfois totale,

avec

Brug.;

moins étroite, mais pourtant nette, avec Laur. et Sed. Le texte

de Mur. ressemble à un puzzle à deux degrés : il s'aligne sur le

Brugge, Stadsbibl. 537, XIVéme livres I et III;

siéele, ff. 19-48", commentaire

de l'Z4rs zaior,

Napoli, Bibl.Naz. 1V'..4.22, XIIléme/XIVéme siécle, ff. 66-90, commentaire du livre III seulement ;

Erfurt, Wüissensch.Bibl.d.S1adt/ /Amplon.C.A.89.40, XIVéme siécle, ff. 97-120, commentaire du méme livre. Le rapport exact entre Drag. et les trois autres commentaires reste à examiner. Mais Braug. semble étre apparenté de trés prés à Mur. et à Sed. ; en revanche l'éloignement maximum concerne Laur. Peut-étre donc ce montage a-t-il été réalisé sut le continent. Toutefois Brug. contient également des parties originales. (5) cf. pat ex. 102, 29-31. (6) cf. par ex. ro2, 32-41.

(7) cf. pat ex. 102, 57 - 103, 65. (8) cf. par ex. 95, 54-61.

LXIV

INTRODUCTION

texte de Brug. par grandes plaques, entrecoupées de passages conformes seulement à Law.

ou à Sed. ou au deux à la fois ; ces

grandes plaques elles-mémes donnent l'impression de montages dans lesquels entrent soit Lawr., soit Sed. (?. Là encore Mur. semble plus proche de Lawr. que de Sed.

Bien entendu la parenté entre tous ces textes est si grande qu'il y a entre eux communauté de doctrine. Toutefois il est des moments dans lesquels la formulation adoptée par notre auteur, méme sur des points d'une grande banalité, a quelque chose de plus personnel : par exemple lorsqu'il s'agit de la théorie des officia partium orationis (50, 26 sq.) et d'une facon générale dans les paragraphes d'introduction de chaque chapitre. Pour le reste nous trouvons quelques développements '"originaux"', mais qui ne donnent pas toujours une trés haute idée de la gymnastique intellectuelle dans laquelle se complait l'auteur : témoin la longue discussion sur la scansion du vers d'Ennius A:o £e Aeacida (22, 85 - 24, 27) ou encore le long exposé sur la différence entre les pronoms me: tui sui et meus tuus swus (122, 12 - 124, 73), passages pour lesquels les sources directes font défaut. Toutefois il importe de souligner la cohésion du commentaire, garantie par de nombreux renvois intérieurs propres à la version adoptée par l'auteur, qui n'oublie pas ce dont il a traité. Il s'agit donc de tout autre chose que d'une copie informe des sources : Murethach a vraiment choisi en elles et construit une ceuvre qui a sinon une personnalité, du moins une individualité. Nous ne voulons pas faire ici l'analyse du contenu doctrinal de l'enseignement grammatical irlandais au début du IXéme siécle. Cette analyse fera l'objet d'une réflexion a fosteriori et portera sur l'ensemble des textes paralléles groupés dans les tomes 40, 40A et 40B. Disons simplement que la théorie générale de la grammaire s'exprime partout à cette époque à travers une exégése : le texte antique reste l'expression la plus parfaite de cette théorie, et le professeur a pour róle de faire comprendre une formulation particuliérement abstraite, de rendre compte des exemples du grammairien antique ou de proposer à ses éléves des exemples plus à leur portée.

(9) cf. par ex. 187, 2 - 189, 64 ; 191, 19 - 193, 64; etc.

INTRODUCTION

LXV

Il ne faut donc guére s'attendre à voir le professeur se détourner du texte de Donat pour parler d'autre chose que de son contenu. Murethach ne nous entretient que de grammaire — c'est un technicien — et s'il daigne cà et là — mais avec parcimonie — emprunter des exemples aux auteurs sacrés, il le fait dans la mesure oü il s'adresse à des clercs.

L'exégése de Donat s'appuie sur un enseignement trés traditionnel, puisqu'il puise aux origines mémes de la science grammaticale irlandaise, comme nous le montrent les nombreux rapprochements que l'on peut faire, du moins pour la deuxiéme partie de l'Avs, avec les commentaires du VIIéme siécle que sont ad Cuimn. et Ambr. et méme avec des textes plus récents tels que Donatus Ortigraphus et Clément. Cet enseignement est nourri du contact avec les auteurs grammaticaux de l'Antiquité tardive, et en premier lieu avec les commentateurs de Donat (Servius, Sergius, l'auteur des Explanationes, Pompée) et tous ceux qui se sont de prés ou de loin inspirés de Donat, en particulier Isidore de Séville au livre I des Étymologies. Il est nourri également de la fréquentation des grandes encyclopédies grammaticales de l'Antiquité

(Sacerdos,

Charisius,

Dioméde,

Probus).

Enfin,

il a

trés largement rencontré la doctrine de Priscien et a remarqué les différences entre Donat et Priscien. Toutefois Murethach n'a pas conscience d'un conflit grave entre les deux sources antiques 9), Une sorte de dialectique, ou en tout cas de discussion perpétuelle, permet au maitre de concilier les théories et de ne pas sombrer dans les apories. Murethach aurait pu fixer la forme de son cours sans ouvrir lui-méme Priscien. La plupart des formules issues des Institutiones Grammaticae que nous rencontrons chez lui proviennent du dépouillement opéré par sa source principale. À cette époque se sont instituées des chaines grammaticales, qui sont formées d'extraits pris au divers auteurs sur une méme question et les chaines citent assez nettement leurs sources pour que les maítres soient dispensés d'aller eux-mémes en quéte. Priscien et les autres auteurs antiques sont cités nommément bien des fois, mais beaucoup moins souvent qu'il le faudrait en stricte vérité 1),

(10) cf. sa réaction au chapitre des pronoms, 133, 91 INos uero in unius cuiusque arbitrio relinquimus, ut, quaecumque uult, sequatur. (11) Priscien est nommément

cité 20 fois, Consentius

5 fois, Isidore 4 fois,

Sergius 2 fois, Eutychés 1 fois, Caper 1 fois, Virgile d'Asie (— Virg. gram.) 1 fois, Cominianus (— Charisius) 1 fois, Béde 1 fois (cf. Index n? II infra).

LXVI LA

INTRODUCTION CODIFICATION

DE

L'ENSEIGNEMENT

GRAMMATICAL.

Nous avons montré plus haut €!?, en comparant Murethach à son éléve Haymon, comment le commentaire de texte avait acquis désormais une méthode. Chaque développement s'appuie sur le texte commenté, lequel est rappelé sous forme de lemmes. On distingue fort bien ce qui dans cette exégése est simple explication du sens de ce qui amorce la discussion autour des quaestiones. L'explication du sens s'attache à élucider un à un les termes techniques par le recours systématique à l'étymologie €?!; elle vise aussi l'exposé grammatical lui-méme, c'est-à-dire indique la construction de la phrase, rend compte des détails de l'expression (en particulier des mots de liaison) (!*?) et prend souvent l'aspect d'une paraphrase. Mais elle exprime le respect du maitre pour le texte antique dont tous les détails sont selon lui porteurs d'une intention, Donat n'ayant rien laissé au hasard. Cette tendance n'est pas nouvelle. On en trouve déjà l'amorce chez Pompée, Julien de Toléde et les sources irlandaises du VIIéme siécle. Mais l'essentiel du commentaire est représenté par les quaestiones. On remarquera ici le goüt de ces Irlandais pour la discussion. Tantót le maitre lance une simple question sous

forme

directe,

interrogative (9,

tantót

c'est l'amorce

d'une discussion de type : quaerendum est etc., qui fait référence implicitement à la tradition pédagogique 99). Les arguments pour ou contre sont scolairement numérotés. On note que leur présentation sous la plume de Murethach différe assez souvent de ce qu'elle est dans les autres commentaires. C'est dans cette partie surtout que l'auteur semble récrire ses sources, méme lorsqu'il ne modifie pas la doctrine. Ces discussions aboutissent la plupart du temps à justifier Do-

(12) cf. supra p. xxix sqq. (13) cf. dans le chapitre de momne l'étymologie des termes désignant les cas (98, 44 - 99, 68).

(14) cf. 154, 29 ;176, 38 ;179, 13. (15) cf. pat ex. 131, 43 ; 146, 56.

(16) Tel est le sens en particulier de la présence de ic dans les expressions telles que definitio substantiae est bic ou bic quaerendum uidetur. Hic indique qu'on se trouve dans un lieu commun traditionnel, qu'un maitre consciencieux se doit de développer. C'est le sens également de l'emploi des formes d'obligations (quaerendum, respondendum, sciendum, notandum, etc.). On notera que l'ellipse de l'auxiliaire (es^) dans ces formules est un trait caractéristique des I. G. de Priscien, dont nos grammaires sont absolument nourties.

INTRODUCTION

LXVII

nat (?. Elles tendent également à s'appuyer sur une terminologie spécifique (18), Pourtant, malgré la récurrence des formules, ces discussions n'ont pas un aspect purement abstrait et figé parce qu'elles reposent souvent sur la connaissance de faits historiques (!9, On retiendra particuliérement la mise en forme du commentaire en début de chapitre lorsque le grammairien rend compte des définitions de Donat. Il utilise un schéma "canonique" déjà présent dans les commentaires du VIIéme siécle, mais qui a pris une allure beaucoup plus rigide. L'ensemble de ce schéma est rappelé par le grammairien au début du de partibus orationis (46, 24 - 47, 40). Parmi tous les types de définitions (et ici la source est Marius Victorinus à travers Isidore, Etym. 2, 29) les grammairiens retiennent les trois types suivants : definitio substantiae ; definitio soni ;

definitio numeri.

Ce classement fournit un schéma exégétique général et une méthode. Ainsi toute définition portant sur la substantia (l'état des choses qui demeure tandis que se succédent les accidents) étudiera inévitablement : ce qui est propre (par ex. au nomen) ; ce qui est commun (par ex. entre le »omen et les autres partes orationis).

Il y a là l'amorce d'une récitation scolaire, d'une discussion avec le maitre : le canevas de l'explication se répéte de chapitre en chapitre. L'école de grammaire à cette époque vise bien plus que l'enseignement grammatical proprement dit. C'est au contact du texte de Donat qu'on apprend à raisonner,

à mettre

en

forme

le savoir

avec

honnéteté

et

rigueur. La formation acquise ici est donc une formation intellectuelle compléte : la grammaire débouche sur la dialectique. Cette caractéristique est propre à l'enseignement irlandais en général. Les rapprochements qu'indiquent nos apparats

(17) Lorsque Murethach critique Donat il ne le fait pas de son propre chef mais toujours par rapport à un lieu traditionnel de l'enseignement grammatical, comme l'indiqueront au lecteur nos références dans l'apparat des Fon/es e£ Testizonia. 1l ny a donc pas d'initiative particuliére de sa part en ce sens (cf. par ex. nos références à 79, 42-46). (18) cf. l'emploi trés particulier des mots /;//feratura ou superficies pour distinguer la forme en opposition avec le sens (sensus). (19) cf. les souvenirs d'histoire de la grammaire à propos des definitiones numeri du type quidam pauciores ..., quidam plures ... (pat ex. 71, 63 sqq. ; 141, 15 sq.).

LXVIII

INTRODUCTION

entre Mur., Laur., Sed., Brug. et leurs sources permettent de

mesurer quels progrés la ''scholastique" a réalisés depuis les premiers commentaires irlandais de Donat. LE TEXTE DE RÉFÉRENCE

: LES LEMMES DE DONAT.

La comparaison entre les lemmes de Sed., Laur., Mur. montre que les trois commentaires reproduisent partiellement dans leurs lemmes le manuscrit de Donat qui avait été à la base du commentaire primitif, leur commune source. Nous rencontrons en effet en eux trois des lecons qui sont sans équivalent dans le reste de la tradition donatienne (?9, Toutefois chacun des trois commentaires a été en contact . avec d'autres exemplaires de Donat qui ont pu cà et là imposer leurs lecons soit à Murethach lui-méme soit à tel ou tel exemplaire de son Ars. Et c'est ainsi que nous rencontrons des lemmes qui non seulement sont en désaccord avec la teneur du commentaire, mais qui peuvent également varier d'un témoin à l'autre pour un méme passage. Il faut bien dire que ces distorsions sont pourtant l'exception et que s'il y a décalage entre les lemmes du commentaire primitif et les lemmes de Muwr., c'est plutót parce que notre auteur a lui-méme procédé à l'établissement de son texte, sans doute sous l'influence des manuscrits de Donat en usage dans les lieux oü il a enseigné. Lorsqu'il y a distorsion entre les lemmes et commentaire il est tout à fait légitime d'harmoniser,

et c'est táche

facile,

dans la mesure oü le contenu du commentaire impose une absolue priorité : 213, 2 sq. Le lemme comme

porte dans tous les mss. nominantur,

dans beaucoup de mss. de Donat ; mais le commentaire

vise le mot numerantur, lecon authentique. 236, 3 non ad propriam (lemme) : ad non $ropriam (commentaire).

D'une facon plus générale le texte de Donat à rétablir dans les lemmes est celui que Murethach commentait et non un texte idéal par sa correction ou son ancienneté. Il peut donc étre trés différent de celui qu'a édité Keil et comprendre des suppléments : 180, 54 Vp

QVALITATE COPVLATA

(id est qua ratione) ApIVNGITVR VTRIQVE CASVI PRO

(id est jro semsu)

PRAEPOSITIONIS

EIVS, CVI FVERIT

(id est adiuncta), vr vsQvE AD ET VSQVE AB.

(20) Nous donnerons la liste de ces lecons dans l'introduction de notre édition critique de l'Z4rs Donazi.

INTRODUCTION

LXIX

Cette phrase, qui est une interpolation du texte authentique

de Donat €??, était sentie par Murethach comme faisant partie du texte à commenter, et il faut donc la présenter en tant que

telle, comme un lemme. Parfois la lecon que l'auteur lisait et attribuait à Donat était totalement incorrecte, c'est-à-dire reposait sur un contre-sens ou une grave faute d'établissement du texte : 243, 17 VT « ET IAM PRIMA ÁVRORA ... » (Don. 400, 32).

La citation de Virgile est erronée ??), et pourtant c'est bien sous cette forme semble-t-il que Murethach la lisait, comme nous le montrent les mss. donatiens de l'époque. Seule la confrontation du texte donatien de Mwr. avec celui que présentaient ces mss. nous permet donc de retrouver les lemmes sur lesquels s'appuyait l'auteur.

Si dans les mss. de Mr. le texte des lemmes ne tranche sur le texte du commentaire par aucun procédé graphique, nous nous sommes fait un devoir de distinguer nettement l'un et l'autre dans notre édition. Mais cela ne va pas sans probléme. Il est en effet des cas oü il est difficile de décider si tel mot manifestement rajouté faisait partie aux yeux de Murethach du lemme ou du commentaire. 64, 31 SvNT ALIA PATRONOMICA ... (Don. 373, 23). Ici le mot svwr figurait dans l'exemplaire donatien

de

Murethach. Il ne s'agit pas d'une addition dont l'auteur aurait pu prendre l'initiative pour relier la phrase à la précédente : les mss. de Donat nous indiquent ici trés simplement la solution. Mais que faire de 7» deux fois rajouté dans le lemme suivant : 87, 63 IN v DESINENS

NOMEN

1^ NOMINATIVO

CASV

19V. NVMERO

SINGVLARI... ? S'agit-il d'une variante de l'exemplaire de Murethach ou d'une cheville intentionnellement ménagée par le commentateur ? Il n'est pas suffisant de se demander si on a affaire ici à une lecon qui se rencontre dans les mss. de Donat. Car il existe un bon nombre de lecons qui n'ont d'équivalent dans aucun témoin de la tradition directe de Donat et qui pourtant sont interprétés par Murethach comme des lemmes :

j (21) cf. Don. 390, 17 app. ctit. (22) cf. Don. 400, 32 (Verg. 7Aen. 4, 584. JAurora se lit au vers 585 mais est le sujet du verbe spargebat).

LXX

INTRODUCTION 62, 80 Qv4z ronu4 Mur. : QvogvM ronMA Don. 200, 51 Tor EriAM Mopis Mur. : ToripEM etc. Don.

C'est donc la position des mots dans la phrase qui indique le mieux si l'on est en face d'un lemme ou d'un commentaire. Du reste Murethach fait tellement pénétrer le texte antique dans son propre cours, que les phrases de Donat s'en trouvent spontanément récrites, qu'elles soient contractées (cf. 78, 20) ou paraphrasées (cf. 245, 77-79). Ainsi les lemmes de Donat finissent par étre non le point de départ mais le point d'arrivée du commentaire et s'intégrent dans le discours du commentateur comme des citations qu'il ferait librement. Il n'empéche que des questions d'établissement du texte se posent là aussi à l'éditeur presque à chaque instant. L'état des lemmes dans les commentaires paralléles peut guider le choix : 67, 25 nous écrivons TureBANvs Rowawvs et non Rowawvs THEBANVs parce que la premiére lecon à pour elle S Lawr. et Sed., les mss. de Donat lui-méme se partageant à égalité. 130, II svNT SEX T L Laur. Sed. :sEx svur

V O S et là en-

core, partage des mss. de Donat.

D'une facon générale la solution est apportée pour les lemmes par l'application du méme principe que pour le commentaire lui-méme : donner priorité à la base manuscrite qui permet de remonter le plus prés possible du commentaire primitif. Un probléme spécial à Mw. s'est posé à nous, pour lequel nous avons fait preuve d'une prudence extréme : il s'agit des lemmes omis dans nos témoins. Il est rare que nous les ayons restitués. En effet Mwr. passe sur un certain nombre de "régles" donatiennes, parce qu'elles vont de soi ou encore parce qu'elles n'ont pas d'importance à ses yeux. Nombreux sont les passages de Donat qui ne comportent ni lemmes ni commentaires 99), Nous n'avons restitué un lemme que lorsque le commentaire, par sa présence, le rendait nécessaire (24),

et nous l'avons fait parce que nous admettons qu'en pareil cas le lemme était accidentellement tombé. LA LANGUE

DU

COMMENTAIRE.

Lorsque de textes scolaires tels que l'Anonymus ad Cuim-

nanum, la Grammaire

de Malsachan

Ortigraphus on passe au Commentaire

ou la chaine

de Mur.

*

(23) Nous avons signalé ces omissions dans l'apparat critique.

(24) Ex. : 84, 98; 88, 96; 91, 57 ;94, 36 ;241, 38 ;241, 43 sq.

Donatus

ou à l'une

INTRODUCTION

LXXI

quelconque des grammaires irlandaises du méme groupe, on est frappé par la grande clarté de ce latin scholastique, qui semble étre parvenu à une sorte de classicisme. ^

Tranchant sur ce fond uniforme, quelques tournures sont moins caractéristiques de l'hibernolatin ?9) que du latin médiéval commun et trouvent leur origine dans la langue vulgaire de l'Empire ou méme dans le latin archaique. Signalons, sur le plan de la morphologie : louis, nominatif usuel (79, 49 ;233, 99 app. crit. ; 249, 94), forme à la fois archaique et populaire, que l'analogie a fini par

imposer dans la langue écrite 29) ; iribodae au nominatif

pluriel (231, 48), refait à partir de

l'accusatif pluriel (grec) tripodas ?? ; deget (cl. degit) (94, 26), considéré

comme

le présent d'un

verbe de la seconde conjugaison (99) ; sur le plan de la syntaxe : l'emploi de l'indicatif dans l'interrogation indirecte, à cóté ^L

du subjonctif (?9) ; des traces de tournures absolues, tel l'acc. 99 exfleta ... sacrificia (90, 24), à moins qu'il ne faille restituer l'abl., selon la version de Laur. et de Sed. ;

un cas d'apposition au nominatif (fait isolé chez Mur.) "isi acceperimus grecam aspirationem, uidelicet —- et -, dasian spiritus, bsilen siccitas (200, 58) (30 ; le pronom 7?se employé avec le sens de idem d'une facon

usuelle (32) ;

(25) Seule peut apparaitre comme typiquement hibernolatine une forme telle que frigat (240, 14), qui n'a bien sür rien de commun avec le classique frigat (frigére (frire). C'est l'existence de frigeszz? qui impose friga? aux dépens du cl. frigeat. Nous aurions donc ici un cas de formation rétrograde (Rückbildung") ; cf. B.

LórsrEpr, Malsacbanus, p. 154 sq. (26) On trouve ce nominatif dans les Actes des Fréres Arvales, chez Ennius,

Varron, Apulée, etc., et dans mainte inscription épigraphique. Références dans N-W 1, 295. (27) Lucr

tripodas est la forme usuelle dans l'Antiquité .Cf. N-W r, 487.

(28) cf. B. LórsrEpr, Malsachbanus, p. 93 sq. (29) Chez Mur. l'indicatif est fréquent aprés des formules passe-partout telles que quaerendum cur ;cf. 49, 86 et 92 ; 49, 7 ; 61, 62; etc. Sur le mode des inter-

rogatives indirectes, cf. K-Sr, Sa/z/ebre, pp. 537-540, avec bibliographie. (30) Sur la date, assez tardive, de l'apparition de l'accusatif absolu et sur l'ensemble de la question, cf. K-Sr, Sa/z/ebre, p. 143, avec exemples à l'appui. (31) La tournure était connue de la langue vulgaire. Cf. K-Sr, Sa/z/ebre, p. 28, avec références. (32) Sur l'origine de cette confusion, qui remonte à la latinité post-classique, cf. K-Sr, Satzlebre, p. 189 sq., avec bibliographie.

LXXII

INTRODUCTION

ladverbe inde porteur de la valeur frangais **en" (200, 36) (33) ; etc.

extensive

du pronom

Tous ces faits et d'autres du méme genre ont droit de cité depuis des siécles dans le latin écrit, mais passent presque inapergus dans une langue simple, correcte, souple, quoique légérement obscure dans certaines discussions, ou méme elliptique par réduction de la source principale. ZONES D'OMBRE ET DE CLARTÉ.

Si le commentaire de Mwr., comme les textes grammaticaux voisins, témoigne d'une nette maítrise de la langue, en revanche en bien des cas l'interprétation du texte de Donat est en défaut, non pas tant en ce qui concerne la doctrine grammaticale, qui est parfois connue de l'auteur dans ses nuances les plus fines, mais pour un certain nombre de termes ou d'évocations qui chez un auteur antique allaient de soi, n'appelaient méme aucun commentaire de la part des interprétes de Donat en prise directe avec la civilisation antique mais qui restent mal compris des Irlandais. Les maítres insulaires connaissent bien l'aspect technique de la discipline qu'ils professent ; mais le monde antique lui-méme leur reste à bien des égards étranger. Les erreurs les plus fréquentes portent sur les noms propres : T4tus Tatius évoque aux yeux du commentateur le visage d'un bandit de grand chemin 9* ; Nwma prend le titre de consul 69 ; Eunuchus n'est pas le nom d'un personnage de comédie, mais celui du poéte comique lui-méme 99); Orestes devient semblablement le nom d'un poéte tragique (??? ; l'exemple Fenestella scriptor (pour les noms propres masculins en -4) est interprété par métonymie 99; ]e nom de Lycurgue, déformé, devient Ligurcus 99), Toutes ces erreurs montrent que nos grammairiens irlandais sont plus férus de technique grammaticale qu'épris de passion pour la littérature antique, qu'ils connaissent mal.

(33) Inde n'est employé pour exprimer la relation (— de ea re) que depuis le Bas-Empire. Cf. TLL 7-1, col. 1120, 19-38. (34) 234, 35, à propos du vers d'Ennius bien connu O Tie £ute Tati ...

(35) 88, 84. (36) 82, 25 sqq. à propos de Don. 375, 24 Eunuchus comoedia.

(37) 82, 29 cf. Don. ibid. Orestes tragoedia. (38) 82, 37 cf. Don. 375, 26 Fenestella scriptor. (39) 168, 89 (déformation de Verg. /4en. 3, 14).

INTRODUCTION Seul

Virgile

fait exception

et semble

LXXIII traité,

sinon

cité,

de premiére main. En tout cas les explications données cà et là à l'occasion des exemples cités par Donat rappellent avec assez d'exactitude les divers épisodes de l'Éméide (49. L'attention du grammairien ne va pourtant pas jusqu'à corriger les citations erronées qu'il trouvait dans sa version de l'Ars Donati (*P, Et lorsque la grammaire antique propose des exemples poétiques non virgiliens, la premiére réaction du commentateur n'est pas de se demander à qui sont empruntées ces citations. Il en résulte des interprétations en porte-à-faux ou d'oiseuses discussions qu'un recours au contexte, s'il eüt été possible, aurait de lui-méme évitées (*?), Quant aux citations rajoutées par Murethach lui-méme, elles semblent

bien étre de seconde

main, c'est-à-dire avoir

été empruntées par lui à ses sources (*?), On a dans tout cela l'impression d'étre en présence d'un bon technicien des doctrines grammaticales, d'un maitre habile à manier la langue, d'un dialecticien un peu besogneux quoique passionné par les débats, mais dont l'univers culturel est assez limité et qui surtout se garde de prendre des initiatives par rapport à ses auctores : bref un bon professeur, méthodique et consciencieux, mais certainement ni un chercheur ni un esprit curieux.

(40) cf. 218, 30 ; 231, 46. Ces explications ne sont pas trés nombreuses. Elles sont parfois bien vagues : par ex. 198, 96 à propos de Verg. Jen. 8, 677 : de quodam promunctorio in quo bellum peregerunt duo principes Romanorum inter se. (41) cf. supra note 22. Autre exemple : 210, 92.

(42) cf. 209, 49 sgq. à propos du vers de Plaute; 218, 35 sgg. à propos d'un vers d'Horace. (43) cf. par ex. : 45, 39-41 ; 45, $2 54. ; 45, 55 (cf. le vers 1 de I Éneide) ; etc.

CHAPITRE 5 DIFFUSION ET INFLUENCE DU COMMENTAIRE DE MURETHACH Il est possible de suivre les lieux oà le commentaire de Murethach a été copié et étudié, et de dresser la carte de son implantation (!). Outre les dix-huit témoins jusqu'ici répertoriés nous disposons en effet des mentions dans les anciens catalogues. L'ensemble de ces documents nous oriente vers un territoire limité à la; France du Centre, du Nord et de l'Est, et excluant en tous cas, à date ancienne, la Germanie, l'Italie

et l'Espagne. Le point de départ de la diffusion n'a pu étre que Metz et Auxerre. Mais nous ne possédons pas à proprement parler de témoins dont nous soyons certains qu'ils proviennent de ces centres, si nous faisons exception pour le témoin K qui contient des extraits plus ou moins déformés et qui ont des chances d'avoir été copiés non à Auxerre mais à Bourges. En revanche nous avons encore les textes en usage dans les secteurs de Reims, Lyon, Fleury, Limoges.

Il est remar-

quable que plusieurs de nos témoins sont passés de Reims à Fleury ; mais nous ne remontons pas plus haut que Reims et ne pouvons dire d'oà sont venus les premiers exemplaires rémois : de Metz ou d'Auxerre ? C'est en tout cas Reims qui nous a fourni les meilleures versions avec les témoins V et O. Il serait intéressant de pouvoir localiser l'exemplaire m, qui est l'ascendant commun de S et de L. Apparemment il n'était originaire ni de Limoges oü a fini par aboutir S, ni de Lyon, qui a fourni / et L. Mais nous ne sommes méme pas en mesure de dire oü se situe c, puisque nous ne connaissons pas l'origine de T. Bref, si nous pouvons nous faire une idée assez juste du territoire à l'intérieur duquel ont circulé les mss. de Mw»., les

difficultés

deviennent

insurmontables,

du

moins

dans

l'ééàt actuel de nos connaissances, pour préciser les détails. Il est à souhaiter que l'étude des fragments contenus notamment dans les témoins R et K soit poursuivie, car c'est peutétre eux qui permettront d'y voir un peu plus clair.

(1) Nous allons dans ce chapitre préciser et modifier un peu ce que nous exposions dans notre article de 1972 (Sur frois commentaires, p. 53 sq.). La découverte du témoin 5 nous permet en effet d'y voir plus clair, ainsi du reste que le collationnement intégral des principaux témoins, que nous avons effectué depuis

cette époque.

INTRODUCTION

LXXV

Toutefois il est un point qui retient toute notre attention. Au chapitre de l'adverbe le codex L nomme Lyon; mais S (comme T) nous renvoie à Auxerre. Que L soit localisé à Lyon, c'est ce que confirme un autre détail fourni par le méme témoin : aux exemples traditionnels (151, 30) Palaenmion docet, Cicero legit ?? le copiste de L substitue Florus docet, Iohannes legit. Bel exemple de particularisme lyonnais! Florus est trés connu. C'est lui qui a tenu la plume €? dans tous les débats auxquels l'Eglise lyonnaise a été mélée de 830 à 860. Mais Johannes ? Il est impossible de voir dans ce personnage Jean Scot Érigéne contre qui Florus écrivit une réfutation méprisante dans la querelle de la prédestination (? sans méme nommer son adversaire. Il s'agit plutót d'un diacre de Lyon, sans doute écolátre lui-méme, contemporain de Florus, et dont nous trouvons mention dans l'Obi-

tuaire (?) de l'Eglise de Lyon au 8 février : Obzerunt Florus et Iohannes diaconi. ll est particuliérement frappant de voir que les deux mémes personnages sont réunis également dans notre texte, et cette rencontre ne va pas sans poser quelques

problémes. Mais elle signifie, au minimum, que Florus et Iohannes étaient inséparables dans le souvenir des Lyonnais et honorés d'un méme cceur. Comme on n'entend plus parler de Florus aprés son ouvrage contre Jean Scot, il a pu mourir autour des années 860, et la copie du texte de Mur. arriver à Lyon un peu aprés cette date. La plupart de nos témoins datent de la fin du IXéme ou du Xéme siécles. On peut donc conclure que le Commentaire de Murethach est resté pendant plusieurs générations le manuel en usage à Auxerre et dans un certain nombre de centres. Que nous ayons conservé un tel nombre de témoins pour un ouvrage grammatical qui semble avoir été abandonné aprés le XIéme siécle semble indiquer que la diffusion en a été large. Rappelons les centres dans lesquels nous trouvons trace de Mur. : Auxerre Bourges Fleury Limoges Lyon

: antérieurement à 844 ; : fin du IXéme siécle (cf. témoin K) ; : fin du IXéme siécle (cf. témoins O, G) ; : XIéme siécle (cf. témoins S, W) ; :à partir de 860 environ (cf. témoins / et

Metz

: aprés 844 ;

L);

(2) Suggérés par Priscien ; cf. IG, 5, 117, 18 ; 151, 9.12 ; etc. (3) cf. M. Manrrivus, Li. I, pp. 560-588.

(4) cf. M. CapPuYws, Jean Sco! Érigine, pp. 117 sqq. (5) cf. éd. GuiGUE, p. 17; cf. M. Manrrius, Li. I, p. 564.

LXXVI

INTRODUCTION

Montier-en-Der Nevers

: catalogue de 993 (? ; : catalogue du XIéme siécle '? ;

Paris

: fin du IXéme siécle (cf. témoins S ? P, R) ;

Reims

: seconde moitié du IXéme

Saint-Amand Saint-Oyan

moins V, O) ; : Xéme siécle (cf. témoin 7) ; : catalogue de la fin du XIéme siécle (*) ;

siécle (cf. té-

Toul

: catalogue du XIéme siécle (?) ;

Verdun

: début du Xéme siécle (témoin M).

Il faut donc supposer qu'à Auxerre méme le manuel de Mwr. est resté en usage jusqu'à ce qu'il füt supplanté par les manuels de Rémi, qui, tout en utilisant des sources insulaires différentes 9, à modifié sensiblement la pédagogie depuis l'époque de Murethach. On est revenu au temps de Rémi à un enseignement privilégiant les parties du discours et spécialement l'Ars minor, c'est-à-dire que les besoins ont imposé un programme moins ambitieux que celui de Murethach 9"), En revanche d'autres ouvrages grammaticaux antiques sont venus prendre place aux cótés de l'Ars maior de Donat. Tout se passe comme si la pédagogie de Rémi reléguait à une place secondaire l' Ars ma?or. Cette modification des programmes semble correspondre à une distinction trés nette entre deux niveaux pédagogiques — distinction qui semble étrangere à un maitre irlandais tel que Murethach 02) — : le niveau élémentaire reste et restera jusqu'au XVéme siécle et au-delà pris en charge par l'Ars minor. Le niveau supérieur se dégage dés maintenant de Donat pour découvrir et adapter Priscien, Phocas, Martianus Capella !?) : Rémi lit dansle texte

(6) cf. supra p. xxii, note 4. (7) cf. supta p. xxi, note 5. (8) cf. supra p. xxr1, note 6. (9) cf. supra p. xxr, note 7. (10) Il est vraisemblable que Rémi a connu le commentaire de Mwr. Mais les rapports entre les deux auteurs ne sont pas simples. Rémi, de toutes fagons, opére une nouvelle synthése et un large brassage des sources. (11) Cette démarche qui privilégie le manuel élémentaire n'est pas particuliére à l'Ecole d'Auxerre, mais représente la tendance générale des maitres continentaux, dont le souci principal est d'apprendre à leurs éléves déclinaisons et conjugaisons. Un manuel comme celui d'Erchanbert tient le plus grand compte de cette tendace : il commente longuement les définitions de l'z4rs zzigor et envisage plus rapidement le contenu de l'4r zaior. Pour le fond le Tractatur super Donatum d'Erchanbert entretient avec nos Irlandais des relations de cousinage. (12) Il en est ainsi pour tous nos commentaires : il n'y est question ni des conjugaisons ni des déclinaisons, ni de l'acquisition raisonnée du vocabulaire. (13) cf. Cona Lurz, Remigii /Autissiodorensis Commentum in Martianum Capellam, Libri 1-11 (Leiden, 1962) ; Libri rrr-1x (Leiden, 1965). L'édition du commentaire rémigien de Phocas est préparée par C. JEupv, cf. note suiv.

INTRODUCTION

LXXVII

et commente ces auteurs, alors que Murethach s'appuyait les yeux fermés sur sa source grammaticale insulaire. La lecture de ces grammairiens antiques par Rémi et son école a pour effet d'insuffler à la pédagogie de la grammaire un esprit nouveau et c'est la raison pour laquelle à notre avis les commentaires rémigiens de l' Ars maior 0! ont moins d'impact que celui de l'Ars minor, gráce auquel en partie va survivre à travers les siécles suivants le premier livre de Donat. Toutefois entre l'époque de Murethach et celle de Rémi lespace d'une génération au moins s'est écoulé et il a dà exister entre le premier et le second de multiples intermédiaires que nous devons rechercher dans nos dossiers grammaticaux, spécialement dans les commentaires anonymes de l'Ars minor qui ont un contenu pré-rémigien. Nous avons en tout cas multiplié dans notre apparat des Fontes et Testimonia les rapprochements avec les trois textes rémigiens qui se rapportent à l'Avs maior de Donat. Si en effet il semble exclu qu'une grammaire comme celle de Paulus Camaldulensis !5 ait été le moins du monde influencé par Mur., les auteurs qui en revanche peuvent avoir le plus directement profité de l'influence de Murethach restent les maíitres auxerrois du IXérne siécle. Mais dans les autres centres il est vraisemblable que la nouvelle pédagogie auxerroise a mis du temps à s'implanter et que Murethach restait l'auteur principal alors qu'à Auxerre méme avait fini par s'imposer, notamment gráce à la personnalité de Rémi, une pédagogie d'un type tout différent. Il est significatif en tout cas que nous trouvions dans plusieurs montages les commentaires rémigiens de Donat associés au

(14) Nous attendons dans cette collection méme les éditions qu'a promises Colette JEupv. L'édition du commentaire rémigien de l'/Arszzinor qu'avait donnée W. Fox en 1902 mérite d'étre revue et méme refaite (en particulier en fonction du matériel pédagogique antérieur a Rémi, beaucoup mieux connu qu'à l'époque de Fox). Quant aux commentaires de l'/Ars zzaíor, il est nécessaire de rééditer le texte que H. HAGEN a imprimé sous le titre de Commentum Einsidlenre, d'y ajouter les compléments contenus dans le cod. Vaticano, B./A.V.. Regin.lat.1560 partiellement édités par J.-P. ErpER (H.SCP 56-57, 1947, pp. 129-160) ; mais deux autres commentaires rémigiens de Donat attendent une édition critique : d'une partt les gloses marginales du cod. Berm, Bürgerbibl. 256, ff. 1-24, partiellement éditées pat H. HAcEN (Graz. Suppl., pp. 237-270 app.) ;d'autre part le comrnentaire des Partes maiores pourvu de lemmes dont nous connaissons au moins trois témoins : Mzneben, Bayer.Staatsbibl, Clzm 18474, Xeme

siecle; Bern, Barger-

bibl. 286, ff. 25-356, XIV&me siecle ; Brugge, Stadsbibl. 527, ff. 1-19, XIVeme siecle. (15) Écrite en Italie, la grammaire de Paul semble en effet dépendre directement de Laur. Les ressemblances entre Mar. et Paul. sont donc à expliquer par des sources communes. C'est la raison pour laquelle nous nous sommes gardé de multiplier les rapprochements entre les deux auteurs, ce qui eüt été facile mais aurait sans profit surchargé notre apparat des Fontes et Testimonia.

LXXVIII

INTRODUCTION

commentaire de Murethach 9, C'est le signe que l'ceuvre de Rémi n'est parvenue qu'en partie à supplanter le cours du premier en date des maítres auxerrois : bien plus on a l'impression que l'euvre de Rémi a pu étre sentie comme un complément à celle de Murethach, ce qui a eu pour effet de faire durer celle-ci (7).

(16) cf. les textes rémigiens associés aux témoins partiels y, M et » de Mxr. (17) cf. l'association : Rémi, commentaire de l'4rs zzzor -- Murethach, commentaire de l'Zdrs z;aior, contenue dans le Vic. Regín./af.2024 premiére partie.

CHAPITRE 6 LA PRÉSENTE ÉDITION Nous nous sommes efforcé d'harmoniser la présentation des grammaires qui font l'objet des tomes 40, 40A, 40B, afin que le lecteur puisse sans heurts prendre connaissance des ressemblances et des dissemblances entre ces trois recensions principales du commentaire irlandais primitif. I. LEMMES

ET COMMENTAIRE

LES LEMMES.

Nous avons imprimé les lemmes en capitales en les accompagnant de la référence de l'édition Keil. Cette référence concerne toujours le début du lemme, méme quand celui-ci est assez long. Il] peut arriver que les lemmes correspondent à un texte que Keil n'imprime qu'en apparat critique. Nous avons alors accompagné la référence de l'indication aff. crit. (voir par ex. I59, 78) : il arrive parfois que le lemme retenu ne soit méme pas mentionné par Keil dans son apparat critique. Nous avons alors indiqué simplement codd. Don. (p. ex. 167, 68). Les citations d'auctores faites par Donat lui-méme sont imprimées en capitales inclinées. Nous sommes allé à la ligne à chaque nouveau lemme, méme Si dans certains passages ce procédé a eu pour conséquence de fractionner quelque peu le texte. LE COMMENTAIRE.

Nous avons imprimé le commentaire en minuscules et avons usé de l'italique uniquement pour les citations d'auteurs non grammaticaux. Lorsque le commentaire correspondant à un méme lemme était trop long, nous l'avons fractionné en unités plus petites, en tenant compte toutefois du parallélisme de nos textes, afin que le lecteur repére immédiatement les débuts de paragraphes. 2. ORTHOGRAPHE

ET PONCTUATION

L'ORTHOGRAPHE.

Nous avons cherché à rétablir autant que possible ce qu'était l'orthographe usuelle au temps de Murethach sous la plume d'un maitre irlandais, dans la mesure toutefois oü à cette époque l'orthographe était fixée. On sait qu'au IXéme

LXXX

INTRODUCTION

siécle un méme copiste, à deux lignes de distance, peut adopter une graphie différente pour le méme mot : les manuscrits de notre commentaire nous le rappellent à chaque instant.

Il nous fallait donc normaliser,

mais sans trahir.

Du reste nous ne pouvions pas donner une édition diplomatique de ce commentaire, puisque nombreux en sont les témoins, et complémentaires pour l'établissement du texte ; leurs habitudes graphiques sont différentes, sans qu'aucun semble reproduire plus particuliérement celles de l'auteur. Nous avons écarté tous les faits orthographiques de type roman, peu vraisemblables sous la plume d'un moine irlandais, spécialement les cas d'assibilation (c?- pour &-) fréquentes dans le codex V, manifestement copié par un scribe de culture continentale. Une orthographe régularisée, si elle n'est pas conforme aux habitudes du temps, ne trahit pas pour autant le texte : c'est affaire de convention. Nous avons donc usé de conventions et táché de nous y feni : régularisation de l'orthographe de certains mots : definitio et non diffinitio ; diriuatiua, diminutiua et non deriuatiua, deminuliua ; etc. ; respect pour les termes techniques d'origine grecque de la physionomie particuliére qu'ils revétent dans les mss. du temps : zewma et non zeugma , ypozeuxis et non hyjozeuxis ; patronomücus et non patronymicus ; etc. ;

rétablissement généralisée de la diphtongue -ae, spécialement pour les désinences. Il n'y a guére que le mot Grecus qui échappe à cette normalisation : de fait à cette époque on ne le rencontre jamais avec une diphtongue.

Au total l'orthographe de notre commentaire a une allure trés classique, qui répond du reste au classicisme de la langue. Nous avons sous nos yeux un texte normatif, exprimant des doctrines assez traditionnelles dans un cadre scolaire. Il est normal que l'orthographe réponde, par sa régularité relative, à la physionomie générale de ce cours de grammaire. LA PONCTUATION.

Nous avons adopté un systéme de ponctuation inspiré du systeme germanique, mais en prenant garde de ne pas faire éclater les phrases en trop petites unités. USAGE

DE

GUILLEMETS

SIMPLES

ET DOUBLES.

, Les guillemets doubles sont utilisés pour toutes les citations d'auteurs grammaticaux, ainsi que pour les termes

INTRODUCTION

LXXXI

isolés ou les phrases qui sont introduits par des werba dicendi. De plus lorsque le commentateur répéte sous forme de citation interne le lemme précédemment indiqué nous employons aussi les guillemets doubles. Les guillemets simples n'interviennent que pour faciliter la lecture, lorsqu'un terme est pris absolument, comme représentatif de sa valeur grammaticale, au lieu ,d'entrer dans la construction de la phrase ; ex. : I5I, 48 sq. Habet enim sensum 'Tulliame legit! quasi *more Tulli : entendre Dans 'Tulliane legit', 'Tulliane a un sens

équivalent à '*more Tullii' " ;

88, 77 similiter dicitur et. unus! numerus

*unus'.

: entendre le mot

Lorsqu'aucun doute n'est possible sur la valeur d'un terme pris absolument, nous avons fait l'économie des guillemets simples. 3. DIVISION DU TEXTE SYSTEME DE CITATION DE NOTRE TEXTE.

Nous n'avons ménagé aucune division chiffrée particuliére. En effet deux sortes de recours permettent de retrouver à tout instant un passage précis : la mention de la page et de la ligne de notre édition ; la référence à l'édition de Donat au tome 4 des Grammatici

Latini de Keil. TITRES ET SOUS-TITRES.

Nous avons harmonisé les titres et les sous-titres d'un commentaire à l'autre. Ce faisant nous n'avons cherché qu'à simplifier la présentation du texte et la lecture. Du reste nous y étions autorisé par la libre pratique adoptée en ce domaine par les mss. de Donat tant insulaires que continentaux.

4. APPARATS Nous avons séparé nettement l'apparat des grammairiens et l'apparat des citations d'auteurs non grammaticaux. Avec lapparat critique, ce sont donc trois apparats superposés que nous présentons. Dans ces trois apparats les caractéres droits sont au méme titre exclusivement employés pour les mots qui font partie du texte de notre auteur. Tout le reste est en italique. De plus partout l'appel des lignes se fait en chiffres gras.

LXXXII

INTRODUCTION

APPARAT

Cet

DES

apparat

domaine

AUTEURS

constitue

des sources,

GRAMMATICAUX.

une

proches

premiére

recherche

et lointaines,

dans

le

de Murethach,

ainsi que dans celui de l'influence exercée par lui. Il s'agit donc d'un apparat des Fontes et Testimonia. Les sources en cause sont de plusieurs niveaux. D'une part il était nécessaire d'indiquer clairement les passages que Mur. posséde en commun avec les commentaires voisins qui remontent à la méme source directe que lui. Mais on ne pouvait s'en tenir là. Il fallait, à travers ce bien indivis, rechercher l'origine méme des théories grammaticales professées par Murethach, sans se préoccuper de savoir s'il partageait ou non ces théories avec les commentaires voisins. Nous ne présentons de références qu'en raison de leur plus ou moins grande conformité avec le texte de Muwr., mais l'inscription de ces références dans notre apparat n'implique pas que nous prenions position sur le ou les intermédiaires par lesquels est passée telle ou telle formulation que nous lisons chez Mwr. Toutefois les sources antiques elles-mémes n'ont pas été atteintes par Mur. de premiere main, tant s'en faut. Il fallait donc tenir le plus grand compte des intermédiaires possibles, dont certains sont des chaines trés impersonnelles, des eclogae. Nous avons veillé tout particuliérement à donner des échantillons des auteurs irlandais, depuis l'Anonymus ad Cuimnanum jusqu'à Clément, en passant par nombre de textes encore inédits ou partiellement édités. Nous ne pouvions d'ailleurs indiquer toutes les ressemblances, tous les cousinages. Par exemple il n'est pas rare qu'une méme notion affleure à la fois chez Servius, Sergius, dans les Explanationes, chez Clédonius, chez Pompée, Cassiodore, Isidore, bref chez tous les auteurs dépendant de

Servius. Il était donc inutile de surcharger notre apparat : la mention de Servius ou d'un quelconque des auteurs de son groupe doit inviter le lecteur à consulter les textes voisins. Il n'était pas nécessaire par exemple de multiplier les citations de Clédonius, auteur connu par un seul manuscrit et dont l'influence directe semble avoir été nulle sur les auteurs irlandais. En revanche nous avons prété plus d'attention à Casani ou à Consentius, étudiés en Irlande dés le VIIéme siecle.

Pour abréger, dans le cas de doctrine ou de formules passe-partout ou trés vulgarisées, nous avons indiqué les rapprochements qui nous semblaient les plus intéressants et, renoncant

à recopier toutes

nos

fiches, avons

terminé

cer-

INTRODUCTION

LXXXIII

taines listes par la mention al. (— alii), qui laisse toute initiative au lecteur. Du cóté des contemporains ou des successeurs de Mur. nous avons surtout porté notre attention sur Erchanbert et sur Rémi. DÉSIGNATION

DES AUTEURS

GRAMMATICAUX

CITÉS.

Nous avons simplifié au maximum le mode de désignation des passages comparés à notre auteur. En particulier nous supprimons toujours la mention du tome des Grammatici Latini (sauf bien sür pour Priscien). On trouvera la liste compléte des éditions ou manuscrits de référence dans les "'Indications bibliographiques" (supra pp. XI-XV). DIFFÉRENCE

QUALITATIVE ENTRE LES RÉFÉRENCES.

Les rapprochements auxquels donne lieu notre texte sont plus ou moins étroits et nous nous sommes efforcé de distinguer trois niveaux : I. Tantót la conformité est littérale, totale (une fois éliminées les variantes de tradition). Nous avons dans ce cas fait suivre l'appel chiffré du texte de Mw. par la référence du texte qui lui est comparé ; ex. : 214, 32/39 Brug. f. 271^ signifie que le texte de Mw. (214, 32-39) est interchangeable avec ce qu'on lit dans le commentaire de Bruges au f. 2715. Comme le texte du commentaire de Bruges est inédit, le lecteur devra se reporter au ms.

trouvera au Lorsqu'il cas le début 73, 16/22

de référence et

f. 277^ ]a portion de texte en cause. s'agit d'un texte déjà édité nous indiquons dans ce et la fin du passage ; ex. : Laur. 33, 15-20.

2. Parfois, et méme c'est le cas le plus fréquent, la conformité est presque totale, mais il s'en faut de quelques mots en plus ou en moins, ou encore la construction de la phrase est différente méme si les mots sont équivalents, en sorte que lun des textes semble bien récrit, écourté ou délayé par rapport à l'autre, tout en restant trés proche par le sens et le volume. Nous avons dans ce cas procédé comme précédemment,

en faisant suivre la référence du texte comparé de la

mention ''(paene ad litt.)". Pour reprendre le méme ex. : 73, 16/22, si Laur. 33, 15-20 est ici totalement conforme au

texte de Mur., en revanche Sed. 103, 29-40 lui est conforme presque littéralement (mais pas tout à fait).

LXXXIV

INTRODUCTION

Le point-virgule entre les deux références note que l'on passe d'un niveau de conformité à un autre, et se trouve là pour guider la lecture. 3. Enfin les rapprochements peuvent étre plus lointains, et c'est ce que nous exprimons en faisant précéder une référence de l'abréviation cf. Dans ce cas nous n'avons indiqué que le point de départ du texte comparé à notre auteur. Les deux abréviations "(paene ad Litt)" ou "cf." ne sont exprimées qu'une fois lorsqu'elles portent sur une série donnée de références ; ex. :

74, 24/32 (jusqu'au mot lemporis) : Laur. 26, 30-38 | Sed. IO3, 53-61 (l'un et l'autre texte ayant avec celui de Mwr. une conformité presque littérale).

L'ensemble du systéme a été congu pour distinguer les niveaux et permettre d'emblée une recherche non tátonnante des sources. Mais il est évident qu'un certain arbitraire peut entrer dans l'emploi de la mention "(paene ad Lit.)'. En effet, soit un texte a comparé aux textes 5 et c, la conformité presque littérale qui caractérise ab peut étre systématiquement trés différente de la conformité presque littérale qui caractérise ac. SUCCESSION CAL.

DES RÉFÉRENCES

DANS

L'APPARAT

GRAMMATI-

Nos références se succédent dans l'ordre de départ des portions de texte de notre auteur. Lorsque plusieurs de ces portions ont méme point de départ, nous donnons priorité à celle qui est la plus étendue. Pour une méme extension nous disposons les références niveau par niveau dans l'ordre de là plus grande fidélité : conformité totale en téte; conformité presque littérale (Paene ad Litt) ensuite ;simple rapprochement (cf.) enfin. A l'intérieur de chaque niveau nous adoptons l'ordre chronologique, objectif ou vraisemblable, des auteurs. APPARAT

DES

AUTEURS

NON

GRAMMATICAUX.

Cet apparat prend place entre l'apparat des auteurs grammaticaux et l'apparat critique. Il groupe toutes les citations non grammaticales, qu'elles soient le fait de Donat ou de son commentateur.

Lorsqu'une citation se retrouve chez un auteur grammatical particuliérement remarquable, ou ne peut étre identifie que par renvoi à cet auteur, nous ajoutons entre parentheses ces références supplémentaires. Nous pourrions le faire au niveau de l'apparat précédent mais préférons grouper ici tout

INTRODUCTION

LXXXV

ce qui a trait aux auteurs non grammaticaux ; ex. : 38, 44 Prud. Ditt. 70 (cf. Iul. 173,80) doit s'entendre que ce

vers de Prudence reproduit. par Murethach

est cité à notre

connaissance chez un seul auteur grammatical conservé, savoir Julien de Toléde. APPARAT CRITIQUE : LES TÉMOINS COLLATIONNÉS.

En téte de chacun des chapitres du commentaire on trouvera dans l'apparat critique l'indication des témoins qui ont servi à établir le texte dudit chapitre. Nous avons rappelé à chaque occasion que le texte fourni par le témoin O s'entend lemmes exclus, puisque l'exemplaire, de par sa disposition, peut se permettre d'en faire l'économie. En se reportant aux indications de début de chapitre on prendra connaissance des lacunes des différents témoins. APPARAT

CRITIQUE

: CONVENTIONS.

I. L'appel des lignes se fait en chiffres gras. Chaque fois que la portion du texte appelée s'étend sur une ligne et plus, nous l'indiquons (si besoin) par répétition de l'appel de ligne suivi de l'abréviation sq. si le texte appelé déborde uniquement sur la ligne suivante ; mais si le texte appelé déborde sur plusieurs lignes, nous indiquons sa ligne d'arrivée (en chiffres inclinés) et le dernier mot qui le détermine; ex. p. 89 sq., oà on peut lire : **22 a die — 24 sq. mercationes". Il faut entendre la portion de texte qui commence à la ligne 22 par *''a die" et qui se termine à la ligne 24/25 par '*mercationes'"' (le chiffre *'22" en caractéres gras, mais ''24 sq." en caractéres inclinés). On lit ensuite : *a die — 25 suo" : entendre la portion de texte qui commence à la ligne 22 (l'appel du point de départ n'a pas besoin d'étre répété ici) et qui se termine à la ligne 25 par ''suo" (le chiffre

**25" en caractéres inclinés). 2. La désignation des mots appelés. Quand une variante porte sur un mot unique, ce mot unique est toujours mentionné en appel; quand la variante porte sur plusieurs mots, seuls le premier et le dernier du groupe sont appelés, et entre les deux on place une barre continue ; CXLD GI. "28 sq. municeps —

est" : —

''municeps compositum est"

(mots sur lesquels porte la variante) ;

LXXXVI

INTRODUCTION

"39 sq. similiter — corrupta" : — "similiter in eo nomine quod est insulsus, est integra pars 'in', sulsus corrupta". En revanche quand des mots appelés dans l'apparat critique sont séparés par des points de suspension, la variante porte uniquement sur les mots mentionnés, à l'exclusion de ce qui les sépare ; ex. p. 97 : *'I2 sq. cadant ... faciunt". 3. Cas oü la variante n'est pas appelée. Le seul cas oü la variante n'est pas appelée est celui des interversions dans le texte ; ex. p. 97 : "XI sq. casus dicuntur O"' signifie que le ms. O, au lieu de porter le texte retenu ("dicuntur casus"), inverse les deux mots. 4. Cas de répétitions. Lorsque la variante concerne un mot qui se trouve répété sur une méme ligne, pour éviter toute erreur, nous désignons le mot sur lequel porte la variante en l'affectant de l'adjectif numéral qui convient (fr?ws, alt. — alterum s'il y a deux occurrences ; prün.



primum,

sec.



secundum,

teri.



tertium, etc., s'il y en a plus de deux) ; ex. p. 97: **16 cadit rius". Pour le reste, nous nous en tenons aux régles usuelles.

5. INDICES Nous présentons à la fin du présent volume deux :ndices. L'un concerne les Auctores non grammaticaux. Il se divise en deux sections : Index locorum Sacrae Scripturae ; Index Auctorum non grammaticorum.

Le second concerne les auteurs grammaticaux, à l'exception des références de Laur. et de Sed. : le parallélisme entre Mur. et ces auteurs est tel qu'il suffit de se reporter au passage correspondant de l'un ou de l'autre (notamment en se guidant sur les lemmes de Donat) pour voir apparaitre les rapports entre les textes.

Il manque un troisiéme index, celui des notions grammaticales. Mais, de méme que pour l'étude des sources, il a paru préférable de traiter en commun les trois textes édités dans la collection. Un Index grammaticus et un Index rerum notabilium prendront place à la fin du volume 40B.

MVRETHACH (MVRIDAC) IN DONATI ARTEM MAIOREM

MONITVM Murethachi artem, siue Commentum edidimus ad fidem codicum :

in Donati

artem

maiorem,

: Vaticani Reginensis lat. 1586, s. 1x?. : Treuerensis, Bibl. Vrbis 1082 (32), S. X1. : Aurelianensis, Bibl. Vrbis 295 (248 bis) in marg., s. 1x*. : Friburgensis, Bibl. Vniuersitatis 1122, 4, S. IX ex. : Vaticani Reginensis lat. 2024, S. IX-X. : Parisini, Bibl. Nationalis Lat. 74914, S. x!. : Lugdunensis, Bibl. Vrbis 1502 f. 387", s. Ix ex. : Lugdunensis, Bibl. Vrbis 1502 ff. 1-36, s. 1x-x. RMERE oce bo V1 (T! O1 F! S! P1 L3) : correctio manus primae. VA (3.03 H9.S2- P* F3): correctto manus secundae: S$* :adiectiones manus tertiae, quae notas tironianas resoluit. Hos codices contulimus.

omnes

euoluimus

ipsi et in plagulis photographicis

Praeterea in apparatu critico ad has artes saepe refertur, quae lisdem fere temporibus ex Hibernia in continentem allatae sunt : Laur. : Laureshamensem (gallice **Grammaire de Lorsch"'), siue Anon. Commentum

Sed. Bvug.

in Donati artem maiorem,

in huius collectio-

nis uol. 40A editam. : Sedulianam, siue Sedulii Scotti Commentum in Donati artem maiorem, ibid. uol. 40B editam. : Brugensem, siue Anon. Commentum in Donati artis maioris primam et tertiam partem, quae in codicibus Brugensi 437 cuius folia rettulimus, Neapolitano IV.A.22, Erfurtensi Amplon.CA.89.40, inedita exstat.

Cetera sigla ad auctores grammaticae artis pertinentia, in praefationis nostrae fronte, supra pp. XI-Xv.

uide sis

Praeter sigla uulgaria, haec compendii causa scripsimus : COYY. del. exp. gl. in marg. ater. lac. lin. p. n. tiv. resola. vest. Scr. tr. wac. sp. vel.

: correxit, -evunt : deleuit, -evunt :expunxit, -erunt : glossa (-m) : n margine, -ibus : Merauit, -erunt : lacuna (-m), lacunosus ... : lineola : per notas tivonianas : vesoluit : restituit, -evunt : scripsit, -erunt : transposwit, -erunt : wacuo spatio relicto.

. Lemmata Donati litteris capitalibus, locos ex auctoribus petitos

litteris inclinatis scripsimus.

IN ARTE DONATI GRAMMATICI INTELLECTVS MVRETHACH SCOTTI INciPIT compositum est, non, ut quidam putant, ex in et

;

r0

15

20

25;

capio, quod significat captionem (unde et dictum est Cefit Dauid arcem Sion) sed potius ex in et coepi defectiuo uerbo, quod significat inchoationem, unde et scriptum est Coefit Salomon aedificare templum Domini. Hoc autem uerbum defectiuum est in simplicitate, compositum uero nullo modo nec tempore carebit. Sed uidetur oriri in exordio huius editionis quaestio, cur ars dicitur inchoare, cum hominis uel animalis sit inchoatio uel opus aliquod et nequeat inchoare aliqua res, quae caret animo. Ad quod dicendum, quia tropica locutio est, quae metaphora nuncupatur, per quam ista fieri dicuntur. Fit enim translatio dictionis ; quae fit ab animali, quod habet animam, quod potest aliquid agere uel incipere, ad rem, uidelicet ad artem, quae inchoare aliquid non potest. Quae figura usitatissima est humanae locutionis. EnriTIO dicitur constructio uel compositio siue institutio uel procreatio ; non, ut quidam ferunt, formatur hoc nomen ab eo uerbo, quod est edo es est significans comestionem, sed potius ab eo, quod est edo edis edit, id est compono aliquid, quod in infinitiuo editum ire formatur. Versa um in io et fit editio. SECVNDA uero dicitur, quia prior praecessit, uidelicet octo partes minores, quae editae sunt ad rudes pueros erudiendos siue instruendos sub interrogatione discipuli et responsione magistri, quoniam sicut necesse est paruulos scire interrogare,

3/6 — inchoationem : Laur. 3, 13-16 (paene ad litt.) ef. Sed. 55, 9 —Rem. min. min. 2, 3. Vat. min. f. 41r 9/17 cf. AAzbr.f.1t. Laur. 3, 16. Sed. min. 4, 4 14/17 cf. Don. 399, 23 18/22 — formatur : cf. "Ambr. f. IT Rez. min. 3, 1 24/28 cf. Pompeii prolog. : u. R.Pb. 45, 1971, 59 sqq. cf. etiam Iul. 113, 1 ad Cuin. GL 5, 326, 7 24/29 cf. Rez. min. 8,13. Rem. mai. I42 (E.) 24 ef 29 sq. cf. "Ambr.f. 12 — ad Cuimn.f. 23r»

4 sq. II Reg. 5-7

6 sq. III Reg. 6, 1

Codd. : V (partim lac.) T O (sine lemm. propriis) P. 1 sq. zit. suppleui sec. cod. V. (explicit) 3 incipit non ut quidam putant compositum est P 6 ;7. unde — Domini oz. V O ? sq. defectiuum uerbum P 9 nec tempore : temporeque O tempore P 12 aliqua res : aliquid O P anima: -mo T 15 quod z//. : et O 16 ad z//. : id est P 20 uerbo oz. T 21 edit oz. T 22ininfinito P — postinfinitiuo aZ. modo V — — editum reformatur T — fit:sicO P 25 4.erudiendos siue o». O P 2? scire paruulos OP

5r

4

MVRETHACH

IN DON. MAI.

ita etiam respondere. Istam autem secundam artem ad perfectos uiros sub adfirmatione edidit. Secunda nequaquam dici 3o poterat, nisi prima praecessisset, ut dictum est, neque iterum prima, nisi secunda sequeretur.

Quod autem '"Donati grammatici urbis Romae" dicit, ideo

commemorat

ut per haec

tria nobis

ostendat,

personam

scilicet, cum dicit "Donati", locum dicendo "Romae" ; unum

5; reliquit, id est tempus, quod nobis quaerendum reseruauit. Sed dicunt, quod tempore Constantis uel Constantii filiorum Constantini regis hanc artem edidit. His autem tribus rebus auctoritas uniuscuiusque artis corroboratur, persona uidelicet tempore et loco. Si uero uno ex his caruerit, dubie 4o recipitur. Sciens denique Donatus hoc, duo praemonstrare studuit, tertium relinquens non propter ignorantiam aut difficultatem seu dissidiam, sed ut relinqueret suis sequacibus hanc discere cupientibus artem, in quo acumen ingenii sui experirentur. Illud praeterea quaeritur, quae necessitas com4; pulit Donatum hanc cudere artem. Ad quod dicendum, quod tempore illius erant multi grammaticae artis regulas uarie proferentes, unusquisque prout sentiebat. Horum Donatus errores abstulit et successores suos ad indaginem ueritatis perduxit, deliberans artem grammaticam comprehendi sub ;o breuitate, rei ueritatem proferens inanesque aestimationes repellens. Iterum quaeritur, quare Donatus uoluerit constructionem laboris sui secundam inchoare a uoce et non a littera uel nomine uel syllaba, cum minor illarum sit uox. Ad quod respondendum perite fecisse Donatum, quia uox fundamen5; tum est omnium partium. Nisi enim uox praecedat, omnes partes mutae sunt. Primum egreditur uox, deinde sermo formatur.

|

32/40 ;f. Ambr. f. 1". ad Cuimn. f.23'* Gramm. Suppl. XLI, XLIII Lar. 3,3 Vat. min.f.4I. Rem. min. 6, 1. al. — 49/44 cf. Vat. min. f.41 — 4v/b 84/0 cf. Clem. 13, 17. €f. $ed. 58, 24 — 49 sq. cf. $ed. 57, 99. 29 edidit : dedit T 80 praecesset T 31 sequeretur secunda O 32 dicit os? autem £r. O 33 per haec tria : tria quidem per haec O P 34 unum : tertium OP 8? hanc edidit artem O 39 una T . add. dubiam am/e caruerit P 49 EE : adduxit O — 49 54. sub breuitate comprehendi O 54 fecisse : -sset P.

(D DE vocEÉ

VOX EST AER ICTVS, SENSIBILIS AVDITV, QVANTVM IN IPSO EST (367, 5). Quae definitio hoc modo iungitur : est uox aer 5 ictus, hoc est aer percussus. Sed quaeritur, a quo percutitur ; procul dubio a plectro linguae. Et est uox sensibilis auditu, id est sentitur in auribus. Quantum in ipso est", id est in ipso ictu, in ipsa percussione, quoniam si fortiter percutitur aer, magnum sonum reddit ; si uero exigue, fnodióeh resonat: ro prout percussus fuerit, ita sonat.

Definitio substantiae ostenditur hic a Donato, in qua definitione duo requirenda sunt, communio et proprietas. Communionem habet uox cum litteris syllabis pedibusque ac reliquis partibus, cum dicitur "uox est aer ictus", quia 1; aerem percutimus nomina litteras syllabasque proferendo. Ostendit uero proprietatem subdens "sensibilis auditu quantum in ipso est". Nonne et reliquae partes audiuntur ? Audiuntur omnino, et uidentur in libro et tangi possunt in litteris. A quattuor etenim sensibus corporis, scilicet uisu 20 Oolfactu gustu tactu, uox non sentitur, nisi solummodo in auditu, quia auditus in auribus consistit. Ictus denique non nomen, ut quidam putant, sed potius participium est, ueniens ab eo uerbo quod est icor iceris, inde ictus praeteriti temporis est. 2; OMNIS VOX AVT ARTICVLATA EST AVT CONFVSA (367, 5). Articulata dicitur uno modo, teste Donato, quae comprehendi potest litteris, quae fiunt per articulos; siue aliter dicitur uox

articulata eo, quod artet nos, id est constringat

ad se

2/10 Brug. f. 41'^ sq. (paene ad litt.) 2/7 Laur. 147, 4-7 (aene ad litt.) 4 5q. cf. Rem. mai. 220, 24 B sq. cf. Sed. 4,55 Rem. mai. 220,1 2/10 Laur. 147, 8-11 (paene ad litt. ) cf. Rem. mai. 220, 29 sq. De interpretatione buius definitionis apud antiquos, u. J. Collart, Varron grammairien latin, 57-61 11/21 cf. Brug. f. 41v» Sed. 3, 22

11/15 cf. Rez. mai. 219, 6

17/21 cf. Rez. zai. 219, 12

21/23

Laur. 147, 15 sq. cf. Reza. mai. 230, 23 26/47 Laur. 147, 19-39 (paene adlitt.) 26/30 cf. Serg. 519, 14 Cled. 26, 30 Pomp. 99, 9. Iul. 114, 23 28 artet : Sed. 5, 87 cf. Rem. mai. 220, 34

De uoce. Codd. : V (partim lac.) T O (sine lemm. propriis) S. 215.0om.V — Spostipsaadd.scilicet O — fortiter : forte O 11 hic ostenditur O i3syllbis:-ba T ^ 14dicitur :-atur T — 18 nomina : -nando V^ 16 uero : autem T 17 s4. audiuntur oz. T 19 etenim : enim O 23 eo om.$ icoricetis:icoicis T ^— 26 estom. V 5

6

MVRETHACH

intellegendum. Confusa, quae neutrum agit, id est nec scribi 30

35

4o

potest nec intelligi.

:

Interea notandum, quod Donatus duas principales definiens uoces, quattuor sub his species intelligi uoluit, quas Priscianus in maiori arte commemorat. Est enim uox articulata et litterata, quae intelligitur et comprehenditur litteris, ut est : Paschales quicumque dapes conuiua requiris, Dignatus nostris accubitare toris. Est inliterata et inarticulata, quae neutrum potest, ut sunt conlisiones petrarum mugitus animalium et alia his similia innumerabilia. Est item uox articulata et inliterata, quae intelligitur et scribi non potest, ut sunt sibili hominum gemitus infirmorum modulationes cordarum, quoniam eorum intelligitur affectus, quamuis non scribatur, in gemitu dolor,

4

VA

in sibilo uero aliquando mitigatio equorum aliquando acumen canum ; in tinnitu etenim cordarum deprehenditur intellectus plerumque syllabarum. Est praeterea uox litterata et inarticulata,

quae

scribitur

et minime

intellegitur,

ut

sunt

uoces auium coax et cra et cetera his similia Confusa uox est quae, ut dictum est, nec intellegitur nec scribi potest. Illud etiam quaeritur, cum proprie uox hominibus conueniat, et in reliquis creaturis non uox sed sonus dicitur, ut quidam definiunt, cur praefatus Donatus creaturis carentibus sensu uocem coaptauit. Ad quod dicendum est, quod ethimologiam grecam secutus est. Omne enim, quod sonum reddit, Greci dzó coó foó 55

dictum putant, id est a sonando. Versa apud Latinos 8 in u

dicitur uox, quicquid sonum reddit.

31/47 cf. Prisc. 2, 5, 5. Petr. f. 9*. Don. Ortigr. f. 124. AI. 854 B — Brug. f. 42r» Rem.zai.221,1 al. 53/86 cf. Prisc. 2,6, 4. Clem. 14,4 Laur. 147,12. Sed. 5, 80 Rez. mai. 220,3 B8 sq. cf. Rem. mai. 220, 3.

38 sq. Sedul. carm. pascb., prolog. 1 sq. (cf. Bed. 113, 32).

29 intellegendum Mor. $ed.: -dam Laur. 31 efiniens principales O 83 maiori O 5 Laur. : maiore V T 36 dignatus n. a. t. O in V quid fuerit incertum es. accubitarethore T — 39 item : enim T et om. T 5 40 sunt oz. O 41 modulationes O Lasr. :-tio V T $ — 42scribatur :-itur T — 43 equorum : equitum. — 47uoces:uox$ 48add.Deconfusauoceam/econfusa$ Vox est confusa. ^ 49 proprie : -ia 5 49 ;sg. hominibus : -ni T omnibus 50 etom.$ B3estom.S5 quoda/i:quoT 54Greci :illi T 5 apotoiboo V $apotuboo I?O apotoboo T 86aom. V T 5$ 56 reddit : -dat O.

IN DON. MAIL. I I

7

DE LITTERA

LITTERA EST PARS MINIMA VOCIS ARTICVLATAE (367, 8). Supra Donatus disputans de uoce duas ostendit generales differentias

uocis, uidelicet

articulatam

et confusam.

Nunc

; confusam reticens disputat de articulata. Hoc modo autem iungitur supra positus uersus : est littera pars minima. Cuius rei | pars minima ? Articulatae uocis. Definitio substantiae est in hoc, in qua definitione proprietas et communio commemoranda est. Communio hoc modo : "'littera est pars uocis ro articulatae", uidelicet cum syllabis pedibusque et reliquis, quia et syllaba pars articulatae uocis est et pes similiter. Proprietatem subdens inquit 'minima"', quia non repperitur in tota latinitate tam exigua pars ut littera est. Vnde apud astrologos atomos dicitur, qui diuidunt spatium 1; temporis in annos, annos in menses, menses in ebdomadas, ebdomadas in dies, dies in horas, horas in punctos et cetera

his similia, usque et atomos dicitur, non possit, sicut 20 disputant, ita de sententias,

ad illud tempus quod minimum repperitur id est indiuisibile, eo quod secari diuidique nec littera. Philosophi uero, qui de litteris littera sentiunt, quod uolumen diuiditur in

sententiae in uersus,

uersus

in partes, partes in

syllabas, syllabae in litteras ; littera autem indiuisibilis est et idcirco minima nuncupatur. Praeterea ilud quaeritur, si 'minima' est superlatiuus 25 gradus, qui sit eius positiuus uel qui comparatiuus. Ad hoc dicendum est quia parua pars est totius latinitatis unum nomen ut doctus, aut uerbum ut lege, et ipsa parua pars pro positiuo habetur. Minor autem pars est una syllaba ut 'ars', et est comparatiuus. Minima autem pars partium est una ;o littera, et ibi superlatiuus gradus est ; quae comparatio non ascendendo sed descendendo currit.

8 sq. Laur. 148, 2-4 (paene ad litt.) 7/A8 Laur. 148, 6-12 14/19 cf. Serg. 475, 9 Expl.519, 19 Pomp. 99, 22. Prisc. 2, 6, 9 Gramm. Suppl. XXIV, 35 ef 44. Clem. 14, 22. Sed. 6, 20 Rez. mai. 222, 15 19/23 Laur. 149, 14-20 (aene ad litt.) —cf. Serg. 475, 6. Expl. 519, 19. Iul. 114, 20. Alc. 865 JA. Clem. 14,24 Gramm.Suppl.XXIV, 41 Ercb. 106, 5 $ed. 6,20 Rem. zai. 222,16 al.

De littera. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) S. 3 ostendit duas T ^ 4 uocis:-ces 5 uidelicet o». T ^. 14 athomos (-us) codd. passim — i9 sicutneclittera om. O — littera :-am $ 24 praeterea oz. O 25 comparatiuus ... positiuus O 27 pto : p 5 31 currit : nascitur O

4T

8

MVRETHACH

Notandum uero est, cum in sequentibus Donatus uitia cauere iubeat, quare in exordio paene suae editionis uitium facere non timuit, dicens "Littera est pars minima articulatae ;; uocis", cum lex superlatiui gradus sit, ut genetiuo plurali semper copuletur, ut 'doctissimus poetarum Virgilius', aut singulari genetiuo qui sensum retineat pluralis. Hic enim nec pluralis est genetiuus in uoce, nec singularis obtinens pluralem intellectum, ut 'doctissimus plebis'. Sed subueniendum est 4o Donato, ne uitium fecisse uideatur. Is enim sub breuitate hanc

componens artem, sicut in pluribus locis subauditionem necessariam reliquit, ita et in hoc loco. Potest quippe talis esse subauditio ut dicatur "Littera est pars minima partium uocis articulatae", ut careat uitio.

4)

Litterae quare dictae ? Tribus ex causis. Vno modo quasi legiterae, eo quod praebeant legentibus iter. Alio modo dictae a lituris, id est a liniendo : Antiqui quippe non habebant membranas sed scribebant in tabulis ceratis omnia et iterum delebant. Tertio modo dictae litterae quod in legendo iteren5o tur. Saepe enim in una linea potest a repperiri aut b aut c. A nonnullis quaeritur, quare litterae sint repertae. Quibus dicendum,

quod

ob

memoriam

hominibus

reformandam

inuentae sunt, quatinus priscorum hominum facta dictaque ad nostram notitiam peruenire potuissent litteras legendo. ;; Sed et illud quaerendum est, a quo prius repertae sunt. Vt plerique historiographi testantur, ante diluuium Enoch

32/44 Laur. 149, 21-34 (baene ad litt.) |cf. $ed. 6, 28 —Brug.f. 421^

393, 2.

45/00 Laur. 149, 35-40 (paene adlitt.) 3

32 cf. Don.

35/39 cf. infra 79, 41 sqq. — 40/42 cf. eru. 408, 37. Sed. 57, 99 sq.

erg. 475, 5. Expl. 518, 31.

1,3, 3 (cf. 1, 15)

Iul. 114, 32.

4à/49 cf. Sed. 6, 37

Cled. 26, 26

Pomp. 98, 15.

Gramm. Subpl. XXIV, 34.

40 sq. cf. Seru. 421, Prisc. 2, 6, 12.

Alc. 855 JA.

Isid.

Clem.

16,1 Ercb. 106, 1 Rem. 7i. 221,17. al. 46/49 cf. Serg. 475,6 Prisc. 2,6, 18 Erchb. 106, 3. Rem. mai. 221, 15 49 cf. Seru. 421, 3. Expl. 518, 31 Pomp. 98,

17 1sid.1,3,3 1ul.114,33 Erch.106,2 Rem.mai.221,18 al. 84/84 Laur. 150, 49-53 (paene ad litt.) cf. Isid. 1, 3, 2.Erch. 105,21 — 88/3 Laur. 150, 54-80

(paene ad litt. ; sed uerba Indae apost. add.) —cf. Cassiod. Inst. 131, 21 (M.) —Isid. 1,8,5 e£ 1, 4, 1. Eng. Tolet. c. 389. lul. 115, 42 ( qui uersus Eugenii citat) |ad Cuizn.f. 2199 Don. Ortigr. f. 124*.— Petr. f. *— Gramm. Suppl. XXIV, 3. Clem. 18, 1 Brug. f. 429r" Rem. mai. 221, 19

56 historiographi ... 65 Iosephum : cf. Iosephus latinus 1, 3, 70 (BI.)

3254.cauere uitia. ^ 37 pluralis his O ut : et O 44utcareat bant : -beant $ 51 a nonnullis — tae quaeritut T — B83sunt:sint T 56 Enoc T O

:-lem l/ — 40 uideatur :inuedeatur T — is: : et caret V/— 45 litterae : -ra 5 41 haberepertae : a nonnullis quare litterae sint reper— quatenus T — B4nostram : nostrorum I/

IN DON. MAL I

9

nonnullas scripsit. Deinde Cham filius Noe duabus columnis

liberales artes, quas primi homines adinuenerant, tradidit, ut post diluuium peractum eius studio stoliditas hominum 6o pelleretur et acumen ingenii exerceretur. Quarum unam dicunt repertam post diluuium in terra Siria ab Abraham patriarcha, qui geometricam et astrologiam Aegyptiis primum tradidit, qui hactenus in his artibus ceterarum gentium studia transcendunt. Quid plura ? Quisquis hoc | plenius 6; inuenire desiderat, legat Iosephum. Deinde Moyses litteras hebreas digito Dei scriptas in Lege accepit et Hebreis discendas in posterum tradidit. Isis regina, filia Inachis, aegyptiacas litteras repperit. Grecas autem Phoenices adinuenerunt, sicut Isidorus narrat. Latinas uero litteras Carmentis nimpha, quae 7o proprie Nicostrata uocabatur, repperit. Quae Carmentis dicitur, eo quod carminibus futura canebat ; nimpha autem dea

aquarum. Nicostrata uero interpretatur gladiata propter acumen sensus, quod erat ut gladius. Suntne declinabiles litterae an indeclinabiles ? Indeclina7; biles omnino, ob tres causas. Siue quia fundamentum sunt omnium artium et dignum est, ut inmobiles persistant ; uel quoniam apud Grecos et Hebreos indeclinabiles permanent ; uel quia, si declinarentur, uideretur deficere sensus earum. Sunt tamen omnes litterae neutri generis. 80 LITTERARVM ALIAE SVNT VOCALES ALIAE CONSONANTES (367, 9). Ecce generalis diuisio, quae diuiditur in specialem. Quod autem dicit ''litterarum"', tale est ac si dicat "Ex litteris aliae

sunt uocales, aliae consonantes", genetiuum ponens in diuidendis.

65/69 Isidorus : cf. 1, 3, ^ 519, 2

Cled. 26, 34

68 sq. cf. Aud. 325, 1

Pomp. 98, 10.

Isid. 1, 4, 1.

XXIV, 16 Don. Ortigr.f.125* Clem. 18, 26 al. 90 sq. cf. Liu. 1, 7, 8 (a Pompeio cit.) Seru. comm. ad loc. Vergil. 72 sq. cf. Don. 73/39 cf. Laur. 151, 81 74 indeclinabiles :

69/72 cf. $eru. 421, 2 Exp. Iul. 110, 44

Gramm. Suppl.

Erch. 105, 17. — Rem. mai. 221, 30 |Verg. Aen. 8, 340 (a Iul. citat.) Ortigr.f.125r Rem. mai. 221, 33 /;/eras indeclinabiles esse docent. post

Varronem (fr. 1€» 242 GRF) : Char. 42, 4 Prob. 48, 37. $eru. 423,7 —Cled. 26, 32 Pomp.111,10 Pris.2,7,27 al. 98 sq. cf. Prisc. 2, 8,4 80/8? Laur. 151,

92-1 (paene ad litt.)

148, 31

cf. Sed. 7, 53.

Brug.f. 42v»

81 sq. cf. Pomp. 99, 29 et

61 Siria O Sirida V 5 Siri T 62 astrologicam T 63 actenus codd. 67 Hisis autem .$ 68 autem add. p. n. tir. $? Fenices T O 69 uero V 5 Laur. : autem T O 72 uero oz. O 73 sensus : ingenii et sensus O — 74 declinabiles litterae an T O (cf. Laur.) : declinabiles an indecl- litterae V/.$ 74 sq. indeclinabiles omnino T O 5$ (cf. Laur.) : indeclinabiles sunt V7

476 inmobiles omnino .$

7? permanent : persistunt O 82 sq. ex litteris aliae sunt O Lazar. : aliae sunt ex litteris V T .$ 83 ponens : proponens 5

4"

IO 85

MVRETHACH

Vocales dicuntur, eo quod per se puram uocem efficiant sine adiectione aliarum litterarum. Consonantes dicuntur "simul sonantes",

90

subdiuisionum 95

m

w^

IO

15

quod resonant

cum

uocalibus.

CONSONANTIVM ALIAE SVNT SEMIVOCALES, ALIAE MVTAE (367, 10). Sed quaeritur, utrum in omnibus locis possint dici consonantes et semiuocales et mutae. Ad quod dicendum, quia in ordine alfabeti omnes litterae aut uocales aut consonantes dicuntur, eo quod simul sonent, id est pronuntientur cum sono uocalium. In contextu uero consonantes duarum sunt, id est mutarum

et semiuocalium.

Ibi

enim consonantes dicuntur recte, ubi iunguntur in syllabis perficiendis uocalibus. Ibi et mutae et semiuocales non incongrue dicuntur, ubi propriam uim seruant. VOCALES SVNT QVAE PER SE QVIDEM PROFERVNTVR ET PER SE SYLLABAM FACIVNT (367, 1r). Duo principalia officia perficiunt, et per se dicuntur sine adiectione consonantium et per se syllabam faciunt, quod consonantes implere nequeunt. Definitio substantiae est hic. Communio in hoc, quod per se proferuntur sicut semiuocales; proprietas in hoc, quod per se syllabam faciunt, quia hoc proprium est illis. Et si uocales dicuntur, quae per se puram uocem emittunt, quare dicuntur uocales et non uoces ? Ad quod dicendum, quia uox generale nomen est, et non faceret discretionem inter litteras et ceteras partes, si diceret uoces. Cum autem nomen adiectiuum posuit, quod est uocales, subaudiendum reliquit "litterae". SVNT AVTEM NVMERO QVINQVE (367, 11). Definitio numeri est. Alii plures computauerunt, ponentes y grecam sextam uocalem. Vt quid Donatus eam non adnumerauit ? Quia ipsum y non latinum sed grecum est. Qui autem pauciores uoluerunt, conati sunt auferre i et u, eo' quod transeant in potestatem consonantium. Cur ergo inter uocales comprehendit illas duas, id est i et u ? Quia unicuique litterae tria accidunt, nomen figura potestas. Quamquam potestatem 85/87 cf. Alc. 855 B Rem. mai. 222, 28 88/99 Laur. 152, 11-18 (paene ad liit.) 97/11 Laur. 152, 20-35 (paene ad litt.) 6 sq. cf. "Ambr.f. 9 12/18 Laur. 152, 36-43 (paene ad litt.) 16/18 Sed. 8, 9 s. (paene ad litt.) 18 sq. cf. Don. 368, 14

85 efficiant : -unt O 93 add. illae ane consonantes T 5$ 1 adiectione T .$ Lar. : additione V O 2 nequeunt : non queunt T 3 post hic add. communioetproprietas T — 4 5o;/ semiuocales a44. quae per se proferuntur T 5 quod proprium est illis O 6 quae — emittunt / T 5$ Laur. : quod per se uoces faciunt O — * add. et ante uoces T 10 nomen adiectiuum T O .$ Lamr. : adiectiuum nomen V/ — quod est oz. 5 13 est oz. V O : est hic Laur. 16 uoluerunt : uolebant $ ^ conatisuntom. T transeant :-eunt T — 17 potestate T — 17 sg. comprehendit — id est : eas comprehendit id est O

IN DON. MAI. I

5s

20 istae amittant, nomen et figuram, quod maius est, retinent. Idcirco inter uocales | habentur. HARVM DVAE, I ET V, TRANSEVNT IN CONSONANTIVM POTESTATEM (367, 12). Quando hoc faciunt ? CvM AVT IPSAE INTER SE GEMINANTVR AVT CVM ALIIS VOCALIBVS IVNGVNTVR (367, 25 I3). Inter se geminantur ut Iuno ; cum aliis, ut uates iocus. Scimus enim, quia omnis, qui transit, locum deserit et per locum

uadit,

et ad locum

peruenit.

Vnde

quaeritur,

quid

deserunt istae litterae, aut per quem locum transeunt et ad quem perueniunt. Ad quod dicendum, quia deserunt potesta3o tem uocalium, transeunt autem per confinium et differentiam magnam, quae est inter uocales et consonantes, et perueniunt

in locum consonantium potestatis. Inter quas comprehenduntur

consonantes,

inter

semiuocales

an

inter

mutas ? Sine

dubio inter semiuocales, quia non amittunt funditus uim 3; suam, ut per se proferri desistant. Hoc praeterea quaeritur, quando transeunt, quid perdunt et quid adquirunt. Sed sciendum, quia omnem potestatem uocalium perdunt, nisi tantum quod per se proferuntur et semis tempus habent. Quando uero uocales sunt, per se proferuntur, per se syllabas faciunt 4o et sine stridore dentium proferuntur. Consonantes mouent duo tempora, habent uel unum. HAE ETIAM MEDIAE DICVNTVR (367, 14) quasi dimidiae, uel mediae

quasi

intimae.

Quare

hoc?

QvIA

IN

QVIBVSDAM

DICTIONIBVS EXPRESSVM SONVM SVVM NON HABENT, I VT VIR, 45 V VT OPTVMVS (367, 14). Non exprimitur ibi sonus, ut dicatur optimus uel optumus, sed medium sonum habet i et medium u. Similiter nec uir liquidum sonum uidetur habere, sed medium inter i et y grecam ; uel intimus sonus dicitur, quia commixtus

sonus

uidetur ex i et u. Ita enim sonat i et u,

;» quando intimum sonum reddunt, quasi sit u ex una parte et i ex altera, et ex illis duabus formetur sonus, qui intimus appellatur, id est interior, quia nec ita obscure sonat ut solum

u nec ita pure ut solum i.

25/35 Laur. 153, 52-65 (paene ad litt.) 26/40 cf. Don. Ortigr.f.127r (sub tit. de 42/53 Rem. mai. 223, 9-15 (paene ad litt.) —cf. Serg. 476, 3. Expl. 921, fransitu) 9 Pomp.103,33 Prisc. (citato Don.loco) 2,7, 15. Isid. 1, 4,7 —Don. Ortigr.f.1272 (ubi Serg., Pomp., Prisc. citantur atque etiam Pamperinus et Augustinus) —Clem. 16,20 Alc. 856 A.

Laur. 153, 68

..$ed. 9, 88.

al.

23 quando 5 : 20 amittant: -unt V/ — 22 transeunt — 24 iunguntur oz. O 29 ad quod — deserunt T Lar. : dese26 quia : quod O quomodo V T runt f deseruntenim l/ O — 30 add. faciunt an/e differentiam O —— 33 add. istae 36 sq. sed sciendum : ad quod diante consonantes O — 36 et: aut V. 47 42 add. mediae an/e quasi T — 46 add. ibi ane optimus O cendum T 52 ;4. ut solum — pure oz. V habere uidetur .$ nec uit : neci O

S

ra

MVRETHACH

EXTRA QVAM FORMAM V LITTERA INTERDVM NEC VOCALIS NEC CONSONANS HABETVR (367, 16). Quando hoc ? Posita inter q litteram et aliquam uocalem, vT QVONIAM QVIDEM (367, 18). Si nec uocalis est nec consonans, ergo nihil est. Explanans autem Sergius discipulus Donati hanc sententiam dicit idcirco Donatum asseruisse nec uocalem nec consonantem esse, 6o quod consonans nequeat esse, quoniam consonans praecedit, id est q, nec uocalis, quia uocalis subsequitur. Quidam auctor grammaticae artis aliter definit dicens, quod posita inter q et aliquam uocalem pars q est et non littera. Antiqui enim addebant quandam uirgulam q litterae tali modo : q; sed 65 a modernis abstracta est illa uirgula et uersa in u, positaque inter q et aliquam uocalem. 55

Priscianus

79

1 Ex

8o

autem

dicit, quod sicut

u amittit

uim

suam,

quando post q et alteram uocalem ponitur, ita etiam post g aut post s, ut lingua suetus. Beda uero in Are metrica dicit ideo Donatum dixisse u non esse litteram, quoties inter q et aliquam uocalem ponitur, quia tam facile sonus eius exprimitur, ut uix in pronuntiatione sentiatur. Velocissime enim labitur lingua a q littera usque ad uocalem syllabae, cui praeponitur. Vel certe nec uocalis nec consonans u habetur, quoties | inter q et aliquam uocalem ponitur, quia non potest habere uel duo tempora ibi uel uuum, quod congruit uocalibus, nec semis, quod congruit consonantibus. Hvi1C ITEM DIGAMMON ADSCRIBI SOLET id est adsignari uel dari CVM SIBI IPSA PRAEPONITVR VT SERVVS VVLGVS (367, 18). Digammon dicitur duo gamma tali modo composita r. Obtinet

57/61 Laur. 154, 80-85 (baene adlitt.) Ortigr.f.1259 (sub tit. de nibilo)

33

Expl.521,26

Pomp. 104,15

93 Pomp. 104, 23 (baene ad litt.) |cf. Don.

98 Sergius : cf. Serg. 476, 8

lrsid.1,4,8

lul.117,95

cf. etiam Seru. 421,

61/69 Laur. 154,

94-96 (paene adlit.) |cf. Erch. 107,6 6? Priscianus : cf. 2, 7, 21 154, 85-93 (aene ad liti.) 69/74 cf. Bed. de arte metr. 84, 35. 91 sq. cf. Sed. 9, 59 sq.

*8/85 Laur. 154, 1-8 (aene ad litt.)

69/7? Laur. Erch. 107, 6

78 Rem. mai. 223,

30 78/81 cf. Varr. fr. 270 GRF et test. antiq. ad loc. Didymus fr. 1 GRF.— Ann. Corn. GREACfr. 2, b. 174. Seru. 422, 1 sq. erg. 476, 13. Expl. 521, 13. Cled. 27,19 Pomp. 105,3 Prisc. 2, 15, 1 (a quo Varro et Didymus citantur) Isid. 1, 4, 8 1ul.117,

98

|Ajc. 856 JA.

Clem.

zai. 223, 24

58 Sergius T O : Seregius V .$ 62 definit : -iuit O

dicens ozz. O

17,

1

Don. Ortzigr.f. 129*

61 id est q o». T

Sed. 10, 82

Rem.

quidam : Pompeius T

63 add. et antelittera T

non littera : non

est littera .$ (non est exp. 5?) enim : etenim .$ 65 positaque : et posita T 5 (corr. $2) 68 ponitur : constituitur O 73a :atque T 1$ ponitur : constituitur O 76 habere uel ... ibi : habere ibi uel O uel duo — unum : uel unum tempus uel duo tempora O *8 sq. huic — uulgus oz. O ?8 item p/erique Don. codd. (cf. Diom. 422, 21) : autem V e£ aliquot Don. codd. etiam O e£. alii Don. codd. adsignari : designari I

5H

IN DON. MAL. I

I3

enim eandem uim apud Grecos quam aspiratio apud Latinos, uidelicet addita pinguem reddit sonum, abstracta uero non minuit sensum. Et illa figura dicitur digamma ; potestas autem eius uau dicitur. Sicut nos dicimus ''Helena"', ita Greci

85; ""Felena". Sed quia Latinis illa figura in usu non est, adsciuerunt eius potestatem u litterae. In hoc loco dupliciter reprehenditur Donatus, uel quia dixit "cum sibi ipsa praeponitur" officio digammae fungi, uel quia incongruum exemplum protulit. go Non

enim

solummodo

tunc

digamma

dicitur,

quando

sibi

praeponitur, sed etiam cum alias litteras antecedit. Exemplum uero incongruum proferens dicit "seruus uulgus", cum potius dicendum esset tale exemplum, a quo ablata u non minueretur sensus, ut ualidus et uir. Idipsum enim significat 95 alidus, quod et ualidus, et ir, quod et uir. Si autem abstractum

fuerit prius u ab eo nomine, quod est seruus, remanet serus, quod significat tardum multumque distat a significatione serui. Similiter si dicimus ulgus, pro eo quod est uulgus, nihil boni significamus. : NAM I LITTERAM GEMINARI IN VNA SYLLABA POSSE PLVRIMI NEGANT (367, 19). Quid enim in hoc loco coniungit nam coniunctio ? Quid pertinet haec ratio de i littera ad praecedentem, quae de u fuit peracta ? Sed sciendum est uim con; iunctionis in hoc esse, ut aliquando coniungat uerba et sensum aliquando solummodo sensum, sicut hic. Quasi enim aliquis diceret illi "O Donate, potest i in una syllaba geminari ut seruus et uulgus, cum ipso modo transeat in consonantium potestatem i sicut u". Ideo coniunctionem ponit, ut quasi 1o ad obiectum illius respondeat, dicens ''Nam i littera geminari in una syllaba posse plurimi negant, sicuti u geminatur". Cum dicit autem "plurimi negant", ostendit se non negare hoc, sicut Sergius discipulus eius testatur, quoniam sciebat unum uerbum et omnia, quae ab eo composita sunt, geminare duo

87/99 cf. Serg. 476, 17. Expl. 521, 21 Pomp. 105, 19. Iul. 116, 77. Don. Ortigr. f. 129. 3/17 cf. Don. Ortigr.f.130» 4/6 cf. infra 171, 18 11/1? Laur. 155, 10-16 (paene ad litt.) —cf. Rem. mai. 223, 34 13 Sergius : 476, 22-24

81 eandem ... quam :talem... qualem T 82 pinguem sonum reddit O 84 54. Helena ... Felena T O .$ $ed. : -nam ... -nam V Laor. 86 illa figura latinis O adsciuerunt : tribuerunt V/ 9 89 digammae :-ma V 91antecedit : antecellit T 95 et primum ...et tertium om. V — 96 remanet : -nebit O 1 litteram :-ra.$ posse oz. T 2 enim oz. O hoc in loco O 2 4. coniunctio nam O 4 uim oz. T 6 sicut : sicuti T O .$ 8 etom. T 9 sicut : sicuti TuS 10 respondeat illius O 12 dicit :-cat V — hoc oz. O 13 Seregius TAGS. 14 54. duo ii O .$

I4

MVRETHACH

1; iin praeterito, quod est eo is ii et abeo abii. Quarum tamen i

prius pro consonante sequens pro uocali tenetur et pro una syllaba habentur. LATINAE VOCALES OMNES ET PRODVCI ET CORRIPI POSSVNT (367, 20). Quare addidit "'latinae" ? Cur non ait potius "omnes 20 uocales et produci et corripi possunt" absolute ? Ideo addidit "]atinae uocales'", quia grecae uocales non ita corripiuntur et producuntur sicut latinae. Habent quippe Greci uocales, quae semper producuntur ut H et o longum. Iterumque apud illos semper breuiantur ut E et 0. Habent etiam dicronas, id 25 est communes, quae utrumque in certis locis agere possunt, id est et produci et corripi ut A et I et v. Omnes uero latinae uocales certis in locis dicronae sunt, id

est et produci et corripi possunt. | ATQVE HIS SOLIS ASPIRARI QVIDAM EXISTIMANT (367, 21). 3o Cum autem dicit "'his solis", id est uocalibus, '*posse aspirari quidam existimant", ille non existimat hoc, quia et aspiratur c consonans apud Latinos ut pulcher et brachium et cetera his similia. Sed hoc interest, quando uocalis recipit aspirationem et 3; quando consonans c, quod uocali anteponitur aspiratio, consonanti uero postponitur, et abstracta a consonante aspiratione minuitur sensus, ut est bracium, a uocali uero ablata, minime, ut omo. Et consonantibus postponitur aspiratio, ut plurimum sonet, uocalibus autem anteponitur, ut 4o Irninumum.

SEMIVOCALES SVNT QVAE PER SE QVIDEM PROFERVNTVR SED PER SE SYLLABAM NON FACIVNT (367, 21). Definitio substantiae hic ostenditur.

Communio

cum

uocalibus

cernitur,

in hoc

quod per se proferri dicuntur. Proprietas uero ad compara4; tionem uocalium, quod per se non possunt facere syllabam. 19/28 Laur. 155, 18-26 (paene ad litt.) —cf. Serg. 476, 24. 19

Pomp. 106,6 —Aud. 325,

Pris. 2, 9, 30 Iul. 119, 136 Bed. de arte metr. 83, 21. Don. Ortigr.f. 131r Sed.11,2 Rem. mai. 224, 5 22/26 cf. Brug.f. 43» 30/33 Laur. 155, 28-31

(paene ad litt.) 30/40 cf. Serg. 476, 27. Prisc. 2, 18, 15. Don. Ortigr.f. 131u Rez. mai. 224, 8 43/49 Laur. 155, 33-40 (paene ad litt.)

15 abeo abii V/ O .$ Laur. : abeo abis abii T 19 addidit : addit .$ potius o». T 20 corripi et produci .$ ideo addidit V .$ ad quod dicendum quod ideo addidit T O 21 uocales priusom. V qui $ 23 sj. ut — breuiantur om. O 24 e, o scripsi: dicronas (cf. Bed., Rem.) :-nes T O $ 25 add. id ante agere O Seribsi : a, i, y codd. 27 dicrone V O 5? (f. Bed., Rem.) : -nes T posse quidam aspirari O 31 et om. T 34 aspiratione : -atio 43 hoc : eo 5 brachium ... homo T 5$

ait : agit .$ (cf. Laur.) : — 23 quae : e, o codd. 26x,tv 5$ 30 5a. T 3 sq.

6r

IN DON. MAL I

15

Potest autem et aliter esse definitio substantiae, ut sit proprietas semiuocalium in hoc, quod dicit ''per se proferuntur", quantum pertinet ad mutas, communio autem cum mutis, quod per se syllabam non faciunt. ;» Semiuocales quare dictae ? Eo quod semisonum habeant ex uocalibus, id est medium. Quomodo potest fieri hoc? Scimus enim, quia uocales per se proferuntur et per se syllabam

faciunt,

consonantes

mouent,

sine

stridore

dentium

proferuntur, unum uel duo tempora habent. Cum medietatem ;; earum semiuocales non habeant, quare semiuocales dicuntur? Ad quod dicendum, (quia) non ideo dicuntur semiuocales, ut mediam potestatem habeant ex uocalibus, sed illo modo semiuocales dicuntur, sicut dicuntur semidii et semiuiri,

non quod dimidii dii uel dimidii uiri sint, sed quia non sunt 6o perfecti dii uel uiri. Et si ad principalia duo accidentia uocalium attendimus, uidelicet quod per se syllabam faciunt et per se dicuntur, possunt semiuocales dici, quoniam per se proferuntur ad similitudinem uocalium. 65 SVNT AVTEM NVMERO SEPTEM, FL M N R S X (367, 22). Definitio numeri est hic. Quidam pauciores, quidam plures uoluerunt. Illi qui plures, adnumerabant i et u ; sed propter iam dictam rationem non computantur a Donato inter semiuocales, sed uocales potius dicuntur retinentes nomen et 7e figuram. Qui autem pauciores, auferebant f, dicentes eam potius esse mutam ob tres causas : siue quia integra pars apud Latinos in eam

non

desinit sicut nec in ceteras mutas,

uel

quia communem syllabam facit praeposita liquidis sicut muta quaelibet ; siue, quod magis credibile est, quoniam pro duabus 7; mutis, id est p et h, ponitur, cum scribimus nunc per f, quod antiqui per p et h scribebant, ut philius. Quare a Donato inter semiuocales comprehenditur ? Ob nullam aliam causam, nisi quia ab e incipit sicut reliquae semiuocales.

56/60 Prisc. 2, 9, 18-21 (paene ad litt.)

f. 1269

Clem.15,22

69 (paene ad litt.)

ed.7,74

cf. Gramm. Suppl. XXIV, 21.

Rem.mai.222,30

al.

Don. Ortigr.

68/82 Laur. 156, 52-

74/36 cf. Prisc. 2, 19, 8

50 semis sonum T . 51 medium: dimidium O hoc fieri potest T — 85 habeant : -bent T 5 (corr. 5?) 56 ad quod — ideo : non ideo igitur V/ 5 (corr. 2) quia resi£ui sec. Laur. : om. codd. 5? mediam — uocalibus : mediam potestis ex uocalibus habent O —— illo V .$: hoc T O $? — 60 uiri uel dii O 61duo:dua V ^66numetiesthic T Laur. : numetiest O$ numeri V. — ?2in eam V/O :inea T $ — inceteris mutis T — 74 magis : maius V TO — 95 add. pro ante p eth O 76 philius V/ 5? Laur. : filius T O5 28 reliquae : ceterae 7

16

MVRETHACH

Vt quid autem x non ab e incipit sicut ceterae semiuoca8o les ? Quia per conuersionem factum est, ut a fine conuerteretur in caput. Ab Augusto quippe inuenta et a Grecis ; mutata, i quod habebat in fine apud Grecos uoluit idem doctor ut haberet apud Latinos in capite et loco duarum consonantium fungeretur. | 8; Ex HIS VNA DVPLEX EST X (368, 1). Duplex dicitur, quia pro duabus ponitur consonantibus. Quod enim nunc scribimus per x, ante inuentionem illius scribebatur per c et s uel per g et s. Quando autem c et s uel g et s scribi deberet, genetiuus ostendebat, qui si desineret in cis, ut felix felicis, 9o nominatiuus c et s habebat; si autem in gis, ut rex regis, nominatiuus in g et s, licet in aliquantis hoc fallat, ut nix

niuis.

ET LIQVIDAE QVATTVOR L M N R (368, 1). Liquidae dicuntur,

quia liquescunt, id est deficiunt in metro, ita ut non possint 9; breuem uocalem ante se positam producere cum alia consonante

muta.

Hoc tamen sciendum est, quia 1 et r apud Latinos creberrime liquescunt, apud Grecos autem m et n. Et sicut raro apud Latinos m et n, ita raro apud Grecos 1 et r. ET S LITTERA SVAE CVIVSDAM POTESTATIS EST, QVAE IN . METRO PLERVMQVE VIM CONSONANTIS AMITTIT (368, 2 sq.). Taliter iungitur iste uersus : Est s littera cuiusdam potestatis. Cuius potestatis ? suae, id est propriae, quae amittit, id est perdit, plerumque in metro uim consonantis. [2]

39/84 cf. Eutropium ap. Prisc. 2, 8, 19. Brug. f. 43o* 80 sg. Rem. mai. 224, 11 sq. (paene ad litt.) —cf. Sed. 12, 45 81 sg. ab Augusto : zAuguszur fortasse bic pro Claudio Caesare falso nominatur et x littera pro antisigmate :. cf. Prisc, 2, 33, 3. et GRF AC fr. 3, p. 65. De JAugusto cf. etiam Don. Ortigr. f. 125 83/92 Laur. 157, 70-74 (paene ad litt.) cf. Plin., Dubius sermo fr. 129 (C.) Diom. 422, 30 eru. 422, 17.

27,29

Max.

Vict. 195, 14.

Mart. Cap. 92, 4 (D.) |Dos. 21, 18.

Cled.

Pomp. 108, 5 et 14. Prisc. 2, 12, 3e 33, 14. Aud. 326, 30. Isid. 1, 4, 14

[410121177

Sed. 12, 35 et 18, 63.

Brug.f. 432^.

Rem. mai. 224, 11.

al.

91 licet in aliquantis hoc fallat : eandem formulam u. ex. gr. ap. Clem. 20, 9 93/99 Laur. 157, 75-85 (paene ad litt.) cf. Diom. 423, 2. Seru. 422, 26 Cled. 27, 32

Pomp. 109,22

Clem.17,17

Pris.2, 10, 4 lsid. 1, 4, 9.Iul. 121, 182. Don. Ortigr. f. 132»

Brug.f.44*

litt.) cf. Pomp. 108, 25. cef. Sed. 14, 96

Rem.mai. 224, 17

Don. Ortigr. f. 1337.

3/16 Laur. 157, 88-5 (baene ad

Rem. mai. 224, 19

4 propriae :

81 x scripsi : chi x O x chi O? x V 5$ chi T 5? mutata T O 5 Laur. cod. A : mutuata V/ T? S2habebat :habet V. — idem O $ :iidem V T 83 in capite apud latinos O 86 consonantibus ponitur O 89 quisi : quasi .$ 93 lemma ad Don. 368, 2 a Mur. omissum esse. uidetur — 99 sq. creberrime liquescunt apud latinos O 99 raro om. V^

6u

IN DON. MAL I

17

Si ach liquescit, quare non scribitur cum supradictis liquidis? Quia aliter liquescit quam 1 et r. Illae enim, quando liquescunt, postponuntur mutis, ista autem non tantum post-

posita sed etiam anteposita.

Ceterae intra partem tantum

10 adiuuant, id est producunt, praecedentem uocalem breuem ;

haec autem extra partem ad hoc iuuat, ut breuem plerumque praecedentem uocalem in longam conuertat. L et r quando liquescunt scribuntur; haec uero nec scribitur nec sonum reddit. Sed merito quaeritur, cum simili modo dicitur liquesce15 re, quare non scribitur sicut reliquae. Scilicet quia asperitas eius soni non permittit, ut scribatur, ut est in hoc uersu : Z7fantibu paruis pro 'infantibus'. ITEM EX ILLIS F LITTERA SVPERPONITVR LIQVIDIS QVEMADMODVM MVTA QVAELIBET ET COMMVNEM SYLLABAM FACIT 20 (368, 4). Et ob hoc adfirmant eam esse mutam sicut dictum est.

MVTAE SVNT, QVAE NEC PER SE PROFERVNTVR NEC PER SE SYLLABAM FACIVNT (368, 5). Definitio substantiae est (hic). Communio est cum semiuocalibus, cum dicit, quod per se 25 syllabam non faciunt ; proprietas, cum dicit, quod per se non proferuntur. Sed quaeritur, si litterae partes uocis articulatae sunt, cur mutae dicuntur. Mutus enim ineloquens dicitur. Ergo si mutae sunt, nequeunt intellegi nec scribi. Ad quod dicendum, quod 3o non ideo dicuntur mutae, ut penitus mutum

reddant sonum,

sed ad comparationem bene sonantium quasi mutae uidentur esse. Sicut in Plauto positus uir ineloquens stus dicitur ad

16 sq. cf. Don. 392, 14. Max. Vict. 216, 5. atque etiam Laur. 158, 2. Sed. 14, 3 Brug. f. 44r» 24/35 Laur. 158, 12-23 (paene ad litt.) cf. Don. Ortigr. f. 126» (cum locis Pomp. et Prisc.) 27 sq. ef. Seru. 421,13 Expl.520,16 Pomp. 101, 24

Iu.123,212

al.

98/83cf Pris.2,9,92

ef. Gramm. Suppl. XXIV, 27

16:54. Lur.1,186

ed.7,77

Brug.f.4?€^

29/32

Clem. 15, 4

^ 32in Plauto : cf. Merc. 630.

Bacch. 128.

Rud. 1113

? quam l et r : quam praefatae V/ — 9 intra : infra T 5 (corr. 5*) 11 a4. tantum a7/e ad hoc O 14 cum — liquescere oz. O 15 scilicet quia V T 5 : ad hoc dicendum quia O 16 permittit : pertineat 5 estom. V | 200b: ab V $ (corr. 5?) 23 est og. V O S hic suppleui sec. Laur. cf. infra lin. 37 28 pos! proprietas a4d. est T 30reddant:-unt V/ — 31 comparationem : -num 32 sq. ad comparationem : 32 Plauto scripsi sec. Laur. cod. /A : placito uulgo 3i a comparatione .$

18

MVRETHACH

comparationem 35

45

$0

6o

et sicut mulier dicitur de-

sit, sed ad comparationem

SvNT AVTEM NVMERO NOVEM B C D G H K P Q T (368, 6). Definitio numeri est hic. Qui plures computabant mutas esse litteras, adnumerabant f propter supradictam causam. Quod ideo Donatus noluit inter mutas haberi, quoniam ab e incipit sicut semiuocales. Qui autem pauciores, auferebant k et q et h dicentes "h potius aspirationis esse notam" quam litteram. Quare tamen comprehendit eam Donatus inter mutas ? Quia pro consonante habetur in poemate, tribuens uocali praecedenti semis tempus ut reliquae consonantes. K autem et q non superfluas uult esse Donatus, ut quidam existimant, quoniam, quotiescumque | a sequitur sonum c, k litteram praeponendam esse dicit, quotiens u sequitur sonum c, per q omnia scribenda. In quibus moderni grammatici minime eum sequi uidentur, nisi in grecis nominibus, quae per k scribi solent, ut Karthago et Kalendae. Quotiescumque u sequitur q uocali sequente, id est aut i aut o aut a, per q scribendum, ut quoniam, quidem. Si autem

5A

bene loquentium,

formis non, quod sine forma pulchrarum mulierum.

consonans

sequitur u, per c, ut cur et cum,

quia

inter q et aliquam consonantem u non potest poni sine altera uocali. Illi autem, qui k et q superfluas existimabant, dicebant, quoniam omnia, quae per k et q scribuntur, per c scribi possunt, ut apparet in pronominibus quis quae quod, mutato q in c per genetiuum casum, ut quis cuius. Similiter in uerbis : 'loquor' in praeterito transit 1n c, "locutus'. Sed Donatus istos non uult sequi.

83/35. Prisc. 2, 9, 25 sq. (aene ad litt.) —cf. Don. Ortigr. f. 1262 27-37 (paene ad litt.) 37/40 cf. supra 15, 70 41 cf. Varr. antiquos fontes ad loc. 42 Don. 368, 9 sq. 42/48 Don. 369, comment. ad loc. 46/61 Laur. 159, 41-58 (paene ad litt.). De antiquos u«. GRE,

Lucilii fr. 14 p. 40, et GRF.AC,

36/48 Laur. 158, fr. 240 GRF et 5 sq. et antiquos usu litterae q ap.

JAnnaei Cornuti fr. 4, p. 176,

uariaque testizionia ibid. allata —cf. etiam Terent. u. 690-751 et 797-804

$eru.422,35

DPomp.110,6

zai. 224, 36 sq. (paene adlitt.)

16,3

Gicf.Sed.16,85

Rem.mai.224,34

50/82 cf.

54/86 Rez.

cf. Seru. 423, 3.—$erg. 477,16 —Pomp.110,17 —Sed.

56/01 .:f. Diom. 423, 10. lsid. 1, 4, 13. Prisc. 2, 12, 5

83 sq. deformis T 5 Laur. : informis V O 5? Prisc. 40 sicut semiuocales oz. T 4lethoz.V TO 43 Donatus os! tamen zr. T inter :intra / — 44 praecedenti :-tis. 5 — 45 reliquae : -qua 5 47 existimant 5$. Laur. : aestimant V T O.$*? postaestimant add. quare hoc ? T —— 47 sg. sonum c — sequitur oz. V O 49 scribenda : -dam .$ 52 sequente : -ti T 95 aliquam : aliam T 55 sg. sine altera uocali ozz. T 56 existimabant 5Laur. : aestimabant V.O T 58 add. ut ane quis 5 (exp. $2)

Tie

IN DON. MAL. I

I9

Y ET Z REMANENT (368, 10). Quare remanent ? Quia grecae sunt positae post latinas litteras, uel remanent ad hoc, ut de illis aliquid dicatur. OvAs LITTERAS PROPTER GRECA NOMINA 65 ASSVMPSIMVS (368, 10), ut typum, zelum. VNDE FIT (id est ob hanc causam fit) LATINAS LITTERAS NON PLVRES ESSE QVAM DECEM ET SEPTEM (368, 12) si y et z et x et h et k et q abstrahuntur. QVAERITVR ENIM, QVID VOCETVR LITTERA (368, 15), id est 7e quod nomen habeat, ut b c et cetera, et quam figuram habeat,

quam formam, utrum sit longa an breuis an rotunda, aut quam potestatem habeat in metro uel in prosa, utrum sit uocalis an consonans, semiuocalis an liquida. I

DE SYLLABA

SYLLABA EST COMPREHENSIO LITTERARVM VEL VNIVS VOCALIS ENVNTIATIO TEMPORVM CAPAX (368, 17). Syllaba grecus sermo est. Latine sonat comprehensionem, quod comprehen; dat litteras. Definitio substantiae est. Communionem pandit dicens "temporum capax'"' cum pedibus et litteris, quae similiter capiunt tempora, prout fuerint breues longaeue. Proprietatem manifestat in hoc, quod dicit "syllaba est comprehensio 1o litterarum"', quia hoc proprium habet syllaba. Sed si syllaba dicitur a comprehensione litterarum, quaeritur, cur una uocalis syllaba dicatur. Dupliciter soluitur : uel 62/65 Laur. 160, 66-69 (baene ad litt.) 62/64 cf. Sed. 17, 38 Rem. mai. 225, 1 65 cf. Sed. 18, 44 67 sq. Laur. 160, 77 sq. (paene adlitt.) 69/73 Laur. 160, 8183 (paene ad litt.) cf. Serg. 478, 5. Cled. 28, 15. Pomp. 111, 9 Iul. 116, 274 Clem. 17, 23. Rez. mai. 225, 17. 2/33 Laur. 160, 3-36 (baene ad litt.) Mar. Vict. 34, 28

478, 10 al.

Max.

Vict. 196, 19

3/8 cf. Terent. 1317. Fortunat. 279, 21.

Diom. 427, 4. Ds.

Seru. 423, 11 — Serg.

14/17 cf. Seru. 423, 13. Serg. 478, 12. Cled. 28, 24. Isid. 1, 6,1

Don. Ortigr. f. 134r

62 Jezima et comm. ad Don. 368, 9 sq. a Mur. omissum esse uidetur 63 add. non ante sunt .$ (exp. 5$?) post uel add. quoniam T remanent oz. V S (rest. $?) ad hoc oz. 5 65 assumpsimus V/ T 5$ aliquot Don. codd. : admisimus O Don. post typum add. et .$ 66 anie unde fit Jezza et comm. ad Don. 368, 11 sq. omissa sunt undefitoz. V — unde— id est om. 5 id est — fit os. O ob hanc causam exp. 5? latinas oz. O 66 4. non plures esse litteras O 69 lemma ad Don. 368, 14-16 magna ex parte deest — 90 pos? b add. et T — et cetera om.V etalt.om.$. De syllaba. Codd. : V T O (sine emm. propriis) (exc. 19, 6 - 20, 22 ; 21, 49-52 ;

22, 65-72) S.

4 sq. comprehendat : -it T 5 (corr. 5?) liter :-lis V/.— 11sed:etT — siom.T

6 est T Laur. : om. V 5

? simi-

20

1;

20

25

3o

MVRETHACH

translatiue ab illis quae comprehendunt litteras, uel proprie quantum ad rationem temporum pertinet. Si enim consideremus rationem temporum, quot habet tempora longa syllaba, quae multas comprehendit litteras, totidem tempora una habet uocalis syllaba ut a wirgo. Sed illud quaeritur, quare Donatus dixit temporum capax" pluraliter, et non potius ''temporis" singulariter. Non incongrue, quia plures producuntur syllabae, quam corripiantur, uel etiam quia maior dignitas consistit in syllabis, quae productionem habent, quam in illis, quae correptionem. Iterum quaeritur, quam | ob causam Donatus non adnumerauit accidentia syllabae sicut litterae, cum maior uideatur syllaba. Ad quod dicendum, quod breuitati studens fecit hoc, quemadmodum in multis. Voluit agere uel etiam, ut sequacibus suis relinqueret, in quo acumen ingenii sui exercitarent. Moderni tamen grammatici quattuor accidentia describunt habere syllabam, uidelicet tenorem tempus spiritum numerum litterarum. Tenorem, si grauem uel acutum uel circumflexum habeat; tempus, si habeat duo uel tria uel unum ; spiritum, si habeat lenem uel asperum ; numerum litterarum,

si duas uel tres uel eo amplius habeat litteras. Quod quisque studiosorum cum sedulitate legendi potest inuenire. 3; SYLLABARVM ALIAE SVNT BREVES, ALIAE LONGAE, ALIAE COMMVNES (368, 19), sicut in sequentibus ostenditur. Cum dicit "syllabarum", generalem definitionem ostendit, quasi dicatur "ex syllabis aliae sunt longae, aliae breues, aliae communes".

26 breuitati studens :formula uulgata : cf. ex. gr. Don. adMunatium (ed. Hardie, V itae Verg. ant. 1, 2)

19, 12

Seru. 408, 36

Don. Ortigr.f. 134r

supra 9, 81

28/33 cf. Prisc. 2, 51, 21

Ale. 856 C

36/39 Laur. 162, 39-41 (paene ad litt.)

Clem.

36 s4. cf.

1? Verg. ecl. 6, 52 (cf. Laur.)

14 ;4. consideremus : -raremus T 15 quot : quod cod. 16 5osf multas add. quidem $ ^ tempora: -re T 20 producuntur : -cunt $ 21 in: his T 22 correptionem : corrupt- V/ — 23 iterum o». O 24 sicut : sicuti 5 26 agere uoluit O 2? in quo acumen : coacumen 5 pos/ exercitarent add. ob hoc de accidentibus reticuit T 29 syllabam : -be T 31 unum uel tria O 32uelO 9:aut V T numerum oz. 5 (rest. $2) 33 si duas — litteras : si habeat duas uel tres uel eo amplius litteras O 35 sq. syllabarum — ostenditur 36 sg. cum dicit — ostendit o». V^ om. O

yu

IN DON. MAL. I

21

49

BREVES SVNT, QVAE ET CORREPTAM VOCALEM HABENT ET NON DESINVNT IN DVAS CONSONANTES VT AST, AVT IN VNAM DVPLICEM VT X, AVT IN ALIQVID, QVOD SIT PRO DVABVS CONSONANTIBVS (368, 20 sq.). Quid est quod dicit ''aliquid, quod sit pro duabus consonantibus'" ? Nimirum quia i posita inter 4; duas uocales hanc uim retinet, ut producat syllabam praecedentem sicut duae consonantes sequentes uocalem, ut aio et ars. LONGAE AVT NATVRA SVNT AVT POSITIONE FIVNT (5368, 22), ut ipse subinfert. Natura longae sunt, cum uocalis producitur 5o VT A E O. Quare omisit i et u ? Quia non semper perseuerant uocales, sed aliquando uocales persistunt, aliquando transeunt in consonantium potestatem, ut supra recitatum est in littera. AVT DVAE VOCALES IVNGVNTVR ET DIPTONGON FACIVNT, VT AE, OE, EV, EI, AV (368, 22). Di duo, ptongon

sonus

: quasi

55 dicatur diptongon, id est dualis sonus. Exempla quisquis quaesierit, facile occurrent. Vt supra enim dictum est, uocales per se positae longae sunt et duo tempora habent. Ergo coniunctae quattuor tempora, si longae fuerint, debent habere ? Nequaquam, quoniam 6o tam cito labitur lingua a priore in sequentem uocalem, ut uix sonus eius audiatur, ut est 'poetae' : a enim nihil ibi sonat. Vel etiam definierunt

metrici, ut longa syllaba, siue natura

siue positione sit, non plura quam duo habeat tempora.

43/47 Laur. 162, 45-48 (paene adlitt.) — 44/41 cf. infra 22, 84 - 24, 27, el app. crit. ad 22, 84 (aio) cf. etiam Seru. 423, 28 .Serg. 478, 21 Pomp. 114, 10 et 115, 2 Sed. 21, 57. Brug.f. 4ór^ gl. 50/82 cf. Sed. 21, 64 54 Rem. mai. 226, 14 (paene ad litt.) |cf. Prisc. 2, 37, 13.

Isid. 1, 16,2.

4/0. 856 D —Don. Ortigr.f.134»

$ed.22, 83 Brug.f.45" al. 55 sq. cf. Don. 392, 23 37/63 Laur. 162, 6169 (paene ad litt.) 59/61 cf. Don. Ortigr. f. 135r 62 ;4. metrici : ex. gr. Ps. Mar. Vict. 35, 15. cf. Pomp. 114, 2

40habent :habebunt V/ — 41 utast sic aliquot Don. codd. — post aut add. non desinit T (-nunt) 5? 42 ut x T aliquot Don. codd. : ut axis V aut axis 5 43 quod alt.:quam $ . 44nimirum quia V 5 : sine dubio T id est in O 45 add. quia antehanc T — post uim add. semper T 45 4. praecedentem : positam inter duas uocales T — 46 sicut: ut T — 4V ars : cuius T cras 5 (corr. 5?) 41 sq. post aio et cuius adZ. quatenus enim r et s sequentem uocalem producunt ut mars, ita i posita inter duas uocales T — 80 a e o sic zulzi Don. codd. : a o Don. omisit : dimisit T 54 ac oe au eu ei T aliquo? Don. codd. di— sonusom. V ptongon : togon O tongon 84 sg. sonus — id est : dicitur 5 (corr. 5?) quasi — sonus : diptongus dicitur dualis sonus V/ id est dualis sonus O 56 occurrent : -ant/ TO 89 si longae — nequaquam : necesse est habeant quod minime fieri potest V/ 5$(corr. $?) debent O 5? : necesse est T add. quare ante quoniam T 61 poetae : p et e V/ poeta O a — sonat : quid sonat ibi a ? nihil .$ 63 sit : fit f tempora habeat .$

22

MVRETHACH

POSITIONE AVTEM, CVM AVT CORREPTA VOCALIS IN DVAS 65 DESINIT CONSONANTES, VT ARMA ARCVS (368, 24). Positio quare dicta ? A ponendo, eo quod poetae abstrahant duo dimidia tempora in metro a sequentibus consonantibus, ut uocalis correpta queat esse producta, habens ex se unum

tempus et

ex sequentibus consonantibus alterum, ut dictum est. Vnde 7o et poeta positor dicitur hac ratione. AÁvVT IN VNAM DVPLICEM VT AXIS (368, 25). Duplex dicitur x, ut in littera commemorauimus. AVT IN ALTERAM CONSONANTEM ET ALTERAM VOCALEM LOCO CONSONANTIS | POSITAM, VT AT IvNo, AT VENVS (368, 25). 7; Hic quaeritur, cum Donatus in partibus doceat dici "de duobus alterum et de multis alium", quare hic dicere uoluit alteram consonantem et alteram uocalem, cum non reperian-

tur ibi duae consonantes nec duae uocales. Ad quod respondendum, non ob hanc subauditionem dixit "alteram et alte-

8o ram", ut intellegantur duae uocales uel duae consonantes tantum, sed respexit ad illud, quia altera est i a t et iterum altera est t ab i, similiter t ab u uel u a t.

AVT IN I LITTERAM LOCO CONSONANTIS POSITAM, QVAM NONNVLLI GEMINANT, VT AIO TE, AEACIDA, ROMANOS VINCERE POSSE 85 (368, 27). Vetustissimi igitur geminabant i tam in hoc quam in aliis quibusdam similibus uerbis. Sed quia hiatus intolerabilis ibi erat ob plurimas uocales, quae simul iungebantur, expulsum est unum i a perspicatioribus philosophis remansitque aliud loco consonantis. 65/69 Laur. 163, 72-76 (paene ad litt.) cf. Alc. 857 A Rez. mai. 226, 9 91 sq. Laur. 163, 77 sq. (baene ad 5qq. 75/82 Laur. 163, 81-89 (paene ad litt.) 75 Laur. 165, 92-98 (paene ad litt.) cf. 1ul. 129, 65. Alc. 226, 25 sq. (baene ad litt.)

74 at Iuno : Verg. /Aen. 12, 134 84 En. Ann. 6, 179 (V.)

—Sed. 23, litt.) sg. Don. 857 A

18 Brug.f. 45» 92 cf. supra 16, 85 374, 8 83/89 86/89 Rez. zai.

at Venus : Verg. Aen. 1, 411; 1, 691

qJ.

65 pos; arcus add. a enim per se posita et ad sequentem pertinet syllabam T positio: -tione l/ — 66 dimidia: semis T — pos; dimidia adZ. semis (del. $2) 68 queat esse : quae aut V .$ (corr. $2) 69alterum : unum T 70 hac ratione om. T poeta — 73 consonantem oz. 5 (rest. $?) 71 x om. T 74 at bis : ad codd. (cf. Don. codd.) 75 hic oz. V^ in : inter 5 (corr. $2) 78 uocales ... consonantes O 99 sq. et alteram V'$ Laur. : alteramque T O $2 81 pos?iat add. quae aliquoties consonans persistit aliquoties uocalis T 81 sq. et iterum altera : altera uero T 82 pos! t ab i add. quae aliquando ut in littera diximus manet consonans aliquando muta T similiter — a t oz. T $84 aio te : aite (corr. $2) 86 Vetustissimi — 27 haberi id es? usque ad capitulum de communibus syllabis commentarium discrepat in T, ubi legitur : Fabula non hic cogitur explanari,

gr

IN DON. MAL I 9o

95

Ll

23

. Sollerter itaque indagandum uidetur, si ipsum quod remanSit i locum nunc obtinet consonantis, quomodo olim apud antiquissimos duo i geminabantur. Donatus enim adfirmat, quod "i uel u tunc in consonantium transeunt potestatem, cum aut ipsae inter se geminantur aut cum aliis uocalibus iunguntur." Sed si ita est, quod minime dubitandum creditur, patet cunctis posterius i consonantem esse, propter o uidelicet uocalem quod sequitur. Quaerendum est ergo iterum, quid erat prius i, utrum uocalis an consonans. Sciendum uero est similiter consonantem esse, quia apud ueteres, non solum quando sequebatur i uel u uocalis, sed etiam quando praecedebat, transiebant in consonantium potestatem. Possunt etiam,

^

ut quidam autumant, certiori ratione utraeque consonantes approbari. Liquet denique singulas uocales tria retinere, nomen scilicet figuram et potestatem. In praedicto ergo uerbo posterius i, licet potestatem amitteret in consonantem transmeando,

tamen

92/95 Don. 367, 12-14

nomen

et figuram

uocalis

retinendo

fecit

4 sq. Don. 368, 14-16

quae fuit inter Pyrrum, filium Achillis, qui fuit filius Eacidis, et responsum acceptum ab Appolline, quoniam si legitur Virgilius, plenitudo sensus ibi repperitur. Sed tamen cernitur qualiter pridem geminauerunt metrici i duplicatum, ut pro duabus haberetur consonantibus. Hoc non est mirum, si subsequens i in eo uerbo, quod est aiio, consonans dicatur, quia o uocalis sequitur ; sed qualiter prius i consonans sit, dubium remanet. Duobus enim enucleatur modis. Vno modo quia apud ueteres mos fuit, ut non modo i et u antepositae uocalibus in potestatem transirent consonantium, sed etiam postpositae ; nam quia a precessit potest esse, ut ob hoc consonans dicatur. Altera est causa, quae firmior uidetur, quod propter sequentem i, quae dupliciter probatur uocalis, quando transit in consonantium potestatem, quamuis potestatem perdat, nomen et figuram retinet, et maius retinet

quam perdat et in hoc dicatur esse uocalis et prius i dicatur consonans : ob hanc causam et dicamus aiio coniuncta duo ii. Quod si taliter est, necessitas postulat indagari, quomodo uersus scandi queat. Nouimus iam 'a* forte productum ; *io' autem correptum est, quoniam Donatus asserit, quamuis alii grammatici dicronia esse adfirmant, omnia uerba in o desinentia breuiari in ultimis sillabis : ecce tro-

cheus est. Qui pes nullo modo potest poni in capite uersus heroici, sed necessitate exigente in fine et habetur licentia poetica pro spondeo. Faciamus aliud : diuidamus in ttes sillabas et dicamus *a* per se, et *i' et *o" : modo tribrachus erit. Qui similiter

pes non potest precedere alios in heroico metro. Quid ergo agendum, ut uersus rectis dicatur subsistere pedibus ? Permaneat positio precedens ex duabus consonantibus in 'a', ut supra diximus, et sit producta Tfsuptis T duobus temporibus ex sequentibus duabus ii, quae transeunt in consonantium potestatem. 'I autem consonans transeat in breuem uocalem et sit trissyllabum ut *aio'. Tunc rectis graditur pedibus. 91 locum : loco .$ 92 ii codd. 93 transeunt: -eat V . 95siom.V 97? quid : quod V 5 (corr. 5?) 98 uocalis : -lem .$ consonans : -nantis 5 (corr. 5?) 99 consonantem : -nandum .$ 2 transiebat 5 B et figuram 5 7? uocalis : -les 5

24

MVRETHACH

antecedens i transire in consonantem et haec ita duo 1, dum

uim consonantium obtinerent, producebant positione 'a' quod 10 praecedebat.

Sed

moderni,

ut dictum

est, poetae

uitando

uitium abiecerunt alterum illorum, cuius dimidium tempus remansit, in (aà' quod potiebatur uno tempore ; rursum assumens dimidium tempus ab altero i quod reliquum est, permanet absque ulla ambiguitate productum. Non minor 15 praeterea iterum ambiguitas de scansione praefati uersiculi occurrit. Teste Donato omnia uerba o terminantia exceptis monosyllabis naturaliter semper breuiantur. Iuxta memoratam autem disputationem, 'aio' trocheus pes est, quem heroicus uersus nullatenus in prima sui fronte recipit nec :o alium quemquam nisi aut spondeum aut dactilum. Quid ergo agendum erit, nisi quodam modo argumentando alius efficiatur pes ? | Vertatur igitur i consonans in breuem uocalem ut fiat trisyllabum. Sed si ita fuerit actum, erit tribrachus, qui pes simili ratione nequaquam potest poni in capite heroici 2; carminis. Persistat itaque prima ordinatio, ut retineat 'a' praedicta duo tempora, muteturque i consonans in breuem uocalem et erit dactilus atque ita poterit uersus ratus haberi. De communibus syllabis non est necesse disputari nisi per exempla Donati ceterorumque grammaticorum. Sed in 3o plerisque pulsantur quaestiones, de quibus Donatus non in syllaba rettulit pleniter. Quartus modus est secundum Donatum cvM PARTEM ORATIONIS TERMINAT BREVIS SYLLABA, QVAE IN VNAM DESINIT CONSONANTEM (369, 8). Hic reprehenditur Donatus ad3; dens in unam desinere consonantem et non addidit in uocalem, cum non tantum.si desinerit in unam consonantem, ut En tibi, Thymbre, caput, sed etiam terminans in uocalem, ut

Arma uirumque cano et reliqua. 8/10 cf. $ed. 24, 67 —Brug.f. 462r 26/2 cf. Bed. de arte metr. 87, 25

14/20 cf. Sed. 24, 64 28/31 cf. Laur. 164, 1

16 sq. Don. 383, 17 sq. 28 sq. De communibus

4yll. : ef. Don. Ortigr.f.1367 Alc. 857 BC —Clem. 21, 1. Sed. 25, 81 32/84 De doctrina VIII modorum : cf. Seru. 424, 10. Cled. 5, 11, 20 32/38 Rem. mai. 227, pen (paene ad litt.) —cf. Seru. 424, 24 —Serg. 479, 10. Pomp. 117, 29 —Laur. 164, 22 al. 3« Verg. Aen. 10, 394

38 Verg. Aen. 1, 1

8 duo ii codd. 9 obtinerent : -nentur 5 (corr. $2) positione : -nem 5 12 rursum : unum I7 16 occurrit : hoc currit .$ terminantia : -nata $ (corr. $3) 18 disputationem V/ : rationem O expositionem .$ dispositionem .$? quem : quam .$ 22 uertatur : -itur 7 24 atque : adque 5$ 30 non Donatus O 32 hic nulla lacuna est, sed grammaticus conscius ea praetermittit quae in quaestionem non uenire existimat ; similiter e£ infra l. 39 et 48 partem : partum I7 33 addit .$ 36 si : sermo $ os. O ut :aut 7

gu

IN DON. MAL I 40

25

Septimus modus est, CVM PRONOMEN C LITTERA TERMINATVM VOCALIS STATIM SVBSEQVITVR (369, 11). Quare producuntur haec pronomina, quaeritur non sine causa. Occasio ueterum hoc agit. Prisci namque auctores, quod nos dicimus hic haec hoc, illi dicebant hicce haecce hocce. Ablata ultima syllaba, id est ce, remansit positio et idcirco ad uoluntatem

4^

poetae producuntur, aliquando breuiantur, ut est istud : Est decus hoc animae uirtus hoc et inclitus ordo 'tushocet' dactilus est. Octauus modus est, CVM CORREPTAM VOCALEM SVSCIPIT Z GRECA DVPLEX (369, 12). Duplex dicitur, quoniam, antequam fuisset

inuenta,

duo

simma

scribebant

pro

ea

antiqui,

ut

Ssacharias pro eo quod modo dicimus Zacharias. Quaerendum, quid sit inter desinere et suscipere. Ad quod dicendum, quod desinit intra syllabam ut arma arcus, suscipit uero de alia syllaba ut gaza et Mezentius. 55

LONGA

SYLLABA

DVO TEMPORA

HABET,

BREVIS

VNVM

(369,

I5). Quaeritur etiam, cum apud prosaicos una syllaba tria tempora et semis dicitur habere ut 'lex spreta' et 'lex prima', cur apud metricos non dicitur amplius quam duo tempora habere. Ad quod soluendum, quia decretum est a poetis, ut 6o in metro non computetur habere producta syllaba nisi duo tempora, ne propter multas uarietates ambiguitatis metrica ars confunderetur. SYLLABA APVD METRICOS SEMIPES NOMINATVR (369, 15). Etiam quaeritur, quare una syllaba apus metricos semipes 65 dicitur, cum plures pedes sint, qui duas transcendunt syllabas,

39/47 Laur. 165, 38-45 (paene ad litt.) —cf. Prisc. 2, 592, 16 42/46 Sed. 26, 24-27 Rez. mai. 227, 20-23 (paene ad litt.) 49/81 Laur. 165, 47-49 Rem. mai. 227, 25 sq. (paene ad liti.) —cf. Diom. 422, 32. Isid. 1, 4, 15 56/62 cf. Pomp. 113, 5 63/70 Laur. 166, 54-60 (paene ad litt.)

46 Alc. c. 119, 7 (ef. etiam Rem. mai. 227, 15) 54 gaza: cf. Verg. /Aen. 1, 119 (cf. Pomp. 106, 1 Bed.dearte metr. 87, 28 al) luuenc. Eu. Hist. 3, 499, 522 (cf. Bed. 93, 112 e? 114) Alc. c. 119, 8 Mezentius: cf. Verg. .Aen. 11, 7 (df.Seru. 425, 3 Bed. de arte metr. 87, 33. al.)

39 sg. c — subsequitur : c. 1. t. u.s. s. O 42 dicimus : discimus V/ — 48istud : illud T 48 sq. suscipit z c. g. d. O 50 ea : eo O antiqui oz. O B1 pro eo V P Laur. : om. T O 53 intra : infra T 5 (corr. 5?) B5 duo — unum : d:t;h.b^u-O 51 et prius om. O 5? (rest. O*) post ut add. est T sprima O 53 B8 cur: cum V . 689 habere: -bent V — 60 productam syllabam V^ 61ne:nisi l/ ^ uatietates : -tis O ambiguitatis : -tas 5

26

ut molossus

jjo

MVRETHACH

et epitritus, quam illi qui binis solummodo

constant. Ad quod dicendum, quia ad comparationem disyllaborum pedum dicatur una syllaba semipes, uel quia primi inuenti sunt, uel quod principatum obtinent inter reliquos pedes, ut in pedibus tractabimus. DE PEDIBVS

^

Io

15

PES EST SYLLABARVM ET TEMPORVM CERTA DINVMERATIO (369, 16). Si uis scire, quid sit pes, est pes certa dinumeratio syllabarum, uel est pes certa dinumeratio temporum, | quia et certas habet syllabas et certa tempora. Definitio hic substantiae est, in qua definitione proprietas et communio intellegenda est. Proprietas in hoc, quod dicit "certa dinumeratio syllabarum", quia nulla alia pars ita dinumerat syllabas sicuti pes. Communionem habet cum syllaba cum dicit 'certa dinumeratio temporum", quia et in syllaba dinumerantur tempora sicuti in pedibus. Hic quaerendum uidetur, cum pes proprie animalium uel hominum sit, quare dicat Donatus pedem in incorporali re, quae est ars, esse. Ad quod respondendum duplici modo. Vno modo translatiue et non proprie. Fit enim ibi tropus locutionis, qui metafora nuncupatur ; transit enim ab homine ad artem,

20

id est ab animali ad inanimale. Alio modo propter quandam similitudinem dicitur ars pedem habere. Vt enim quispiam iter cupiens carpere pedem post pedem ponit, ita dum scandimus metra, quasi cum pedibus uidemur gradi, ut est istud : Omnia wncil Amor. 67/10 cf. Rem. mai. 228, 2 Brug.f. 46v. 3/8 cf. Sed. 27, 10 Rem. mai. 228, 18 6/11 Rez. ai. 228, 14-18 (paene adlitt.)

6/21 Laur. 166, 12-27 (paene ad litt.) 12/20 cf. Sed. 27, 3 12/14 Rez. mai.

228,7 $4. 16 sq. cf. Don. 399, 23-27 17/20 Rem. 712i. 228, 8-10 cf. Terent. 79 $eru.425,6 erg. 480, 5. Cled. 30, 6 Pomp. 120, 23. Isid. 1, 17, 1. Iul. 153,7

Brug. f. 36r»

21 Verg. ecl. 10, 69 67 sq. dissyllaborum T? O Lar. : -barum V T $5. De pedibus. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) (comm. in compendium redacto a 30, 12 usque ad 34, 32) S. 8 pes a//. oz. O — post certa add. dimensio id est O 5 habent T .$ (corr. Ay certa tempora : certa habent tempora T 5 6 substantiae : -tia .$ substantiae est hic O 9 sicuti O Lazr. : ueluti V T 5$ 9 sq. cum syllaba : sillabe V. — 13sit V O Lazar. : dicatur T .5 14 ;4. uno modo — proprie oz. O 17ab:ad V . 18dicitur:-atur V — 19 dum : cum T? oz. T 21 pos? amor add. et nos cedamus amori (vf. Verg. ad loc.) T

9T

IN DON. MAIL. I

27

Et quaerendum est etiam, cum Donatus ex illis coeperit disputare partibus, quae ad superficiem pertinent non autem ad sensum, quare intromisit hanc partem, in qua sensus plenus 25

habetur, ut est istud :

Omnia sunt bona sunt quia tu bonus omnia condis. Ad quod respondendum, quia in scansione metrorum potius consideranda est productio syllabarum, prout pedibus congruit, quam sensus. Et nos quando scandimus, non ad sensum sed ad superficiem respicimus, ut regulariter metrum siue dactilicum siue trochaicum constare possit, ut quando dicitur armaui, inde rumqueca, deinde notro. Hic non sensus requiritur

3 v^

45

sed ratio tantum pedum, et idcirco non incongrue Donatus hanc partem inter speciem superficiei comprehendit et non inter ceteras partes, quae plenum habent sensum. ÁCCIDVNT VNICVIQVE PEDI HAEC, ARSIS ET THESIS, NVMERVS SYLLABARVM, TEMPVS, RESOLVTIO, FIGVRA, METRVM (369, 17). Quaerendum etiam illud, quare certum non posuerit Donatus numerum in accidentibus pedum, ut in sequentibus uel in antecedentibus partibus : scilicet ne daret occasionem suis aemulis, qui plura accidentia uel etiam pauciora uolebant computare in pedibus, ob id distulit certum ponere numerum. Quidam enim uoluerunt arsin et thesin pro uno habere accidente, quidam pro duobus. Si enim diceret septem, reprehenderetur ab illis, qui pro una computabant specie ; si uero sex, reprehenderetur ab illis, qui arsin pro una, thesin pro altera habuerunt. Perite uidetur fecisse Donatus in hoc loco ut in multis aliis, ne forte a contrariis sibi reprehenderetur. ACCIDVNT VNI|CVIQVE PEDI ARSIS ET THESIS (369, 17). Arsis

$0

grece, latine dicitur eleuatio uocis et thesis dicitur depositio ;

29/32 cf. Expl. 523, 20 167, 41-53 (paene ad litt.)

28, 44

38/48 Laur. 167, 30-40 (paene ad litt.) 49 sq. cf. Mar.

Vict. 40, 14.

49/63 Laur.

Ps. Isid. 730, 22 —Sed.

26 bic uersus a quodam grammatico refectus esse uidetur ex Aug. de ciuit. Dei 15, 22

(CC

48, p. 488, 26) : Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonusista creasti cf. Laur. 186, 49 coll. cum Mur. infra 45, 54 (cf. Bed. 116, 8) 32 Verg. Aen. 1, 1

22 et om. T 24 plenus sensus O 27 ad quod : adque 5 30 respicimus : attendimus O 32 notro : nemus T7 requiritur : queritur T 34 speciem superficiei : superfitiem T speciem om. S (rest. 5?) superficiei : -cie T7 35 plenum : principalium .$ 39 in z//. oz. T (rest. T?) 40 scilicet : ideo scilicet Laur. ad quod dicendum T 5$ (exp. 5?) 43 habere :-ri O 44 duobus : -abus $ (corr.$?) ^" 455g.qui—abillisom. V ——— 4? habuerunt : computabant O fecisse uideretur. ^47 ;4.in hoc — aliis : sicut in multis aliis locis O 50 dicitur prius om. S (rest. 9?)

28

MVRETHACH

ac si dicatur "Accidit unicuique pedi eleuatio uocis et depositio" : ut quando dico Roma, eleuatur uox et est arsis in Ro; cum 55

autem

et deinceps,

6o

6^

dico ma

deponitur uox et est thesis, quia,

quantum eleuatur uox in disyllaba parte per arsim, tantum deprimitur per thesin. In trisyllabis autem uel tetrasyllabis secundum

legem

accentuum

iudicandum

est,

quia omnes syllabae, in parte quae plurimis constat syllabis, quae ante accentum sunt, in arsin deputandae sunt ; quae uero post accentum secuntur, in thesin. Accidit tempus pedi, prout syllabas habuerit. Si enim duas habuerit productas ut spondeus, quattuor habebit tempora ; si autem duas breues ut pyrrichius, duo tempora habebit ; si autem quattuor breues ut proceleumaticus, quattuor tempora ; et si quattuor longae ut dispondeus, octo tempora. Accidit pedibus resolutio. Quid est resolutio ? Resolutio dicitur disligatio, eo quod disligetur pes in alterum, id est duae productae syllabae in quattuor breues, sicut habet spondeus. Disligantur enim in proceleumaticum, id est in

quattuor breues. Sed haec non firma uidetur esse ratio. Quo-

7

^

modo namque potest 'aes', prima syllaba spondei, quae est longa, resolui in duas breues et 'tas' similiter in duas ? Nequaquam ; sed resolutio dicitur uno modo, eo quod proceleumaticus pes possit poni in loco spondei, quantum ad rationem temporum pertinet. Alio modo ideo dicitur resolui, quia, quot tempora habet spondeus, tot habet proceleumaticus, qui solet saepe resolui in dactilum, ut quidam uolunt. Tertio modo ideo dicuntur resolui disyllabi in tetrasyllabos, quia principes sunt illis, uel etiam quia antea reperti ab auctoribus priscis sunt.

52/05 cf. Pomp. 120, 30 —Sed. 28, 45

52/89 cf. Ps. Prisc. 3, 521, 24

60 praeter-

misit commentator de numero syll. tractare (similiter in Laur.) 60/64 cf. Serg. 480, 15 Pomp. 121, 18 Isid. 1, 17, 28 63/96 cf. Seru. 421, 13. Cled. 30, 12. Pomp. 121, 4 1u]. 154, 25. Irid. 1, 17, 28 Laur. 168, 54 Rem. mai. 228, 26. al.

51 sg. ac si — depositio 5? (cf. Laur.) : om. V T O 5 per bapl. ; cf. infra 29, 84 sq. 52 quando dico : quandico O dico :dicatur V — Roma : toO 53 et om. O 54 uox oz. V T 55 tetrasyllabis : ceterasillabis l7 tresyl- T D? in parte om. O constat : -ant O 68 deputandum sunt V/ — 60 accidit T 5 Laur. : -dunt V O tempus T .$ Laur. : tempora V O 5? pedi V T : in metro O .$ post habuerit add. pedi $ 61 habuerit oz. .5 (resz. $2) habebit : habet .$ (corr. 5?) 62 habebit : habeat .$ (corr. $?) 63 sg. tempora oz. O 65 accidit : -dunt $ 66 disligetur : -get T 68 disligantur : -gant T .$ *1 in duas

om. O

32 uno : unum $

34 ideo om. V 5$ (rest. $?)

$35 quot

: quod V T

qui : et 5 (corr. $?) ** d(icitu)r resolui dicuntur O 19 pos! sunt add. et idcirco dicuntur disligari in tetrasillabas uel etiam tetrasillabi uel pentasillabi resolui in illis 5 (exp. $2)

IN DON. MAL. I

^

29

80

Accidit metrum, ut a trocheo trochaicum nuncupatur metrum, a dactilo dactilicum, a spondeo spondaicum. Vel ideo dicit accidere pedi metrum, quia mensurantur in illo tempora syllabaeque ; ac si dicatur "Accidit pedi mensuratio temporum et syllabarum". 85 Accidit figura unicuique et maxime apud Grecos, quia illi super longas syllabas longas superducunt uirgulas aequaliter directas, ad breues uero semicirculum desuper ponunt, quod Latini raro faciunt. PEDES DISYLLABI SVNT QVATTVOR (369, 19), id est duas go syllabas habentes ; TRISYLLABI OCTO, DVPLICES SEDECIM. ERGO DISYLLABI QVATTVOR HI SVNT (369, 19). Quid coniungit 'ergo' coniunctio in hoc loco ? Quia superius dixerat quattuor esse pedes disyllabos et interposuerat trisyllabos et tetrasyllabos, idcirco addidit "ergo di|syllabi quattuor hi sunt". Sed 9; tamen

La]

I

illud notandum,

unde numerum

ordinemque,

ut ita

ponerentur, acceperunt. Sine ulla ambiguitate a natura utrumque acceperunt, id est et ordinem et numerum. Numerum, quia non possunt in disyllabis pedibus plures quam quattuor uarietates repperiri, in trisyllabis uero non plures quam octo, in duplicibus autem non nisi sedecim. Ordinem autem, quia ita ut reperti sunt, ita ordinati tenentur : prius enim disyllabi, exin trisyllabi, deinde tetrasyllabi. PYRRICHIVS pes dictus est a Pyrro filio Achillis, qui celebrans anniuersariam sollemnitatem patris sui ad eius sepulchrum ueniebat causa exercendi iocos carminaque componebant comites ipsius et ipse per hunc pedem. Bisque leniter qui aderant percutiebant scuta cum telis suis et ab ipsa leni per-

80 sg. Laur.

168, 68-70

Serg. 480, 19-21

Pomp.

122, 18 sq.

lsid. 1, 17, 30

(paene ad litt.) ef. Iul. 155, 45 83 sq. Sed. 30, 86 sq. (paene ad litt.) 85/88 Laur. 168, 64-67 (paene ad litt.) cf. Serg. 480, 18. Pomp. 122, 15. Isid. 1, 17, 29 1ul.155,41 5$ed.29,76 al. 89 sq. Rem. zai. (E.) 132, 133,1 91/94 Lazr. 168, 79-83 (paene ad litt.) 94/3 Laur. 168, 72-78 (paene ad litt.) 97/1 cf. Sed. 30, 93 Brug.f. 36v* 4/11 Laur. 169, 85-94 (paene ad litt.) |cf. Sac. 497, 21 4/9 cf. Iul. 155, 56 Rem. mai. 133, I0 (E) 4 sq. cf. Aud. 334, 8. Ps. Isid. 730,

30 Sed. 30, 8

80 accidit metrum ozz. O 81 add. accidit an/e dactilicum O a alt. 82 dicit : dicitur $ (corr. 5?) 85 maxime : permaxime .$ (corr. 5?) ducunt : superponebant T 88 raro : minime T 90 trisyllabi : dis- corr. 5?) trisyllabi — sedecim ox. O — 91 hi: ii V hii V? sunt lemmata disyllaborum pedum (Don. 369, 20-23) 93 pedes esse O tetrasyllabos o». O ^ 94 disyllabi — sunt oz. O 95 ordinemque: (9) 98 pedibus : pedes 5 2 ita priusom. T B anniuersarium et rant : adherant T

: abs V ab.$ 86 supertetras- 5 (m $ —— omissa 93 52. et uel ordinem T 8 ade-

10r

30

MVRETHACH

cussione dictus est pyrrichius. Siue dictus est pyrrichius a 10 pyra hoc est igne, eo quod ad similitudinem flammae facile eleuetur et cito decidat. SPONDEVS dictus a tractu, id est a longitudine sui. Vnde in quadragesimalibus diebus cantus prolixus uocatur tractus ob longitudinem sui. 15. IAMBVS dictus a i(aufótew id est detrahendo, eo quod prisci poetae uolentes detrahere alicui per hunc pedem metra componerent. Vel certe iambus dicitur a Iamba Thraessa muliere. TRocHEVvs grece, Latine rotatilis dicitur. Tpoxós enim rota 20 dicitur. Quo nomine appellatur iste pes, eo quod a longitudine incipiens ut tractus rotae in breuitatem terminetur ceu rota. TRISYLLABI OCTO HI SVNT : TRIBRACHVS EX TRIBVS BREVIBVS TEMPORVM TRIVM VT MACVLA (369, 24). Tribrachus a natura sua dicitur, eo quod sit tribreuis tres syllabas breues habendo. 2; HVIC CONTRARIVS EST MOLOSSVS (3690, 25). Contrarius dicitur illi, quia sicut ille ex breuitate ita e contrario iste ex longitudine consistat. Molossus dictus est a Mola insula, ut quidam uolunt, ubi primum fuit repertus, uel a Molosso auctore. ANAPESTVS EX DVABVS BREVIBVS ET LONGA TEMPORVM 3o QVATTVOR VT ERATO (370, I). Anapestus dicitur repercussus, eo quod repercutiatur a dactilo. Sicut enim iste constat ex duabus breuibus et longa, ita ille e contrario ex longa et duabus breuibus ; Erato autem nomen nimphae est.

9/11 Rez. zai. (E.) 133, 8-10 (paene ad litt.) —cf. Sed. 30, 10. Brug.f. 36?» — 12/14 cf. Rem. mai. (E.) 133, 18 12 — sui : ef. Terent. 1375. Ps. Mar. Vict. 44, 22

"Aud. 334, 3. lsid.1, 17, 2. Iul. 156, 70. Laur. 169, 99 al.

Brug.f. 369^ (paene ad litt.)

| 12 Vnde — 14

15/18 Rez. zai. 133, 22-26 (E.) (paene ad liti.)

cf.

Iul.156,79 Brug.f. 36"* 18/17 cf. Ps. Mar. Vict. 44, 26 02 79, 29 Isid. 1, 17,4 Laur. 169, 6 sq... Sed. 31, 33 1? sg. Laur. 169, 10 sq. (paene ad litt.) —cf. Sac.

498, 10. Aud. 334, 15. Ps. Isid. 731, 7. Sed. 31, 33.

19/21 Lawr. 169, 14-16

(baene ad litt.) —cf. Sac. 498, 14. Ps. Mar. Vict. 44, 29. Aud. 334, 12. Isid. 1, 7, 3 Iul. 156, 85 Ps. Isid. 731, 12 Sed. 31, 35. Brug. f. 37r». Rem. mai. 133, 27

(«E ) Ear:

Vict.45,8

Brug.f. 37^

litt.)

(E.) 134,

23 sq. Laur. 170, 22-24 (paene ad litt.)

.Aud.335,5

lsid.1,7,5

Iul. 157, 91.

Rem. mai.133, 31 (E.)

al.

cf. Sac. 498, 24

Ps. Mar.

Ps. Isid. 731, 17. Sed. 31, 40

25/28 Laur. 170, 26-30 (baene ad

28 sq. Sed. 31, 45 sq. (paene ad litt.) —cf. Ps. I5id. 731, 21.

Rem. mai. 134, 3

98 «f..$a. 498, 26. "Aud. 335, 1. lul. 157, 9? $ed. 31, 45. Rem. mai.

3 (E.)

30/33 Laur. 170, 33-37 (paene ad litt.)

30 sq. Rem. mai. 134,

11 sq. (E.) (paene ad litt.) —cf. Sac. 498, 22. Ps. Mar. Vict. 45, 20. Aud. 334, 21 Isid. (cod. B) 1, 17, 7. Ps. Isid. 731, 23. Sed. 32, 57. Brug.f.37^ ql.

10 facile : cito O 13 sq. ab longitudine -bozin T 17 Iamba Thraessa scripsi sec. batrassa O .$ -trasse T 19 sg. trochos 23 trium : tria .$ macula : auicula V/ .$ — auctore oz;. T molosso auctore : -sa 33 autem : enim T 32 ita : item T

.$ (corr. $?) 15 iambuzin V O $ : Inl. e? Rem. mai. : iambatrasci / iam— dicitur oz. O 21 rota : -tae 5 24 consistat : constat O .9 28 uel auctoritate I 29 ex : a S (corr. $?)

IN DON. MAL. I

31

HvIC CONTRARIVS EST DACTILVS EX LONGA ET DVABVS 35 BREVIBVS TEMPORVM QVATTVOR VT MAENALVS (370, 2). Dactilus dicitur grece, latine digitalis, eo quod ad similitudinem digiti maioris a longa inchoet syllaba et in duas breues terminetur. Maenalus proprium nomen montis. AMPHIBRACHVS EX BREVI ET LONGA ET BREVI (370, 3). 4o 'Aud circum, Bpaxós breuis. Amphibrachus dicitur, eo quod ex utraque | parte habeat breuem et in medio longam vT CARINA, parua nauis. HvIC CONTRARIVS EST AMPHIMACRVS (370, 4). Contrarius illi dicitur, id est amphibracho,

quia, sicut ille constat

ex

45 breui et longa et breui, ita e contrario iste ex longa et breui et longa. 'Aud iterum circum, uaxpós longus. Amphimacrus enim circumlongus uocatur, eo quod habeat ex utraque parte longam et in medio breuem vT INSVLAE. Insula dicitur, eo quod sit in salo, hoc est in mari posita. ;» BACHIVS EX BREVI ET DVABVS LONGIS TEMPORVM QVINQVE VT ÁCHATES (370, 5). Bacchius dicitur a Baccho, id est Libero Patre, qui fertur apud Grecos primum repperisse uitem cultumque eius dedisse hominibus. Qui pes propterea ab illo nomen accepit, eo quod tempore autumni poetae ex hoc pede ;; metra componerent ad laudem illius celebrandam. Achates autem proprium nomen est armigeri Aeneae. HvIC CONTRARIVS EST ANTIBACCHIVS EX DVABVS LONGIS ET BREVI

TEMPORVM

QVINQVE

VT

NATVRA

(370, 6). Contrarius

bacchio dicitur antibacchius, eo quod constat e contrario ex 6o duabus longis et breui et ille ex breui et duabus longis.

35/38 Rem. mai. 134, 15-17 (E.) (paene ad litt.) cf. $ac. 498, 20 Ps. Mar. Vict. 45,16 lid.1,17,8 1u1.157,104 Ps.Isid.731,27 —.$ed.32,68 Brug.f. 37* a. 38 Laur. 171, 43 sq. (paene ad litt.) 40/42 Laur. 171, 46-49 Sed. 32, 73-76 (paene ad lit.) cf. Sac. 498, 26 Aud. 335, 7. Isid. 1, 17, 9. Iul. 158, 116 Ps.

Iud. 731, 30 Rem. mai. 134, 20 (E.) Brug.f. 37r» 43/49 Laur. 171, 51-56 (paene ad liti.) cf. Sac. 499, 2. Aud. 335, 5. Isid. 1, 17, 10. Iul. 158, 122. Ps. Ind. 731, 32 adl. 46/49 Sed. 32, 79-81 (paene ad litt.) 48 sq. Brug. f. 377^ (paene ad litt.) 51/56 Laur. 171, 58-63 —Rez. mai. 134, 26-29 (E.) (paene ad litt.) «cf.5ac. 499, 6. Ps. Mar. Vict. 45, 23. Aud. 335, 11. Isid. 1, 17, 11. IqJ. 158, 129 Ps. Isid. 731, 38 $ed. 33, 83. Brug.f.37*^ ql. 58/60 Laur. 171, 65-67 Rem.mai. 135, 3-5 (E.) (paene ad litt.) |cf. Sac. 499, 7. Ps. Mar. Vict. 45,

25 Aud. 335,12

sid. 1,17, 12. Iul. 159, 138. Ps. Isid. 731, 40. $ed. 33, 90

35 et temporum T 36 digitalis :-aris$ ^ 37inchoet:-at T —— 43 amphimacrus : -brachus$ 44amphibracho :-macro V — 46amphi — circum : amphibachos V ^ iterum oz. O 47 enim oz. O uocatut T $ Lanur.: dicitur V (O lac.) 51 id est oz. O 52 uitem serzpsi sec. Rem. 722i. (E.) : uites codd. Mur. et Laur. 53 eius V T $ Laur.:ilarum O 859 constat: -stet $ — 60 pos; longis z/£. add. constat T

rou

32

MVRETHACH

DvPLICES SEDECIM HI SVNT (370, 7). Duplices dicuntur, quia disyllabos semper in se continent duos, ut in sequentibus monstrabimus. PROCELEVMATICVS EX QVATTVOR BREVIBVS TEMPORVM 65 QVATTVOR VT AVICVLA (370, 8). Proceleumaticus dicitur, eo quod sit ad celeuma canentium aptus : 'pro' enim pro 'ad' positum est. Auicula diminitiuum est ab aui. Hic pes ex duobus constat pyrrichiis. DISPONDEVS EX QVATTVOR LONGIS TEMPORVM OCTO VT ORA7o TORES (370, 9). Di, duo : dispondeus dicitur, eo quod duos in se contineat spondeos. Oratores dicuntur eloquentes. Contrarius tamen proceleumatico est, quia ille ex quattuor breuibus, iste ex quattuor longis (constat). DrIIAMBVS EX BREVI ET LONGA ET BREVI ET LONGA TEMPO7; RVM SEX VT PROPINQVITAS (370, 10). Diiambus dicitur, eo quod duos in se habeat iambos. HvIC CONTRARIVS EST DITROCHEVS EX LONGA ET BREVI ET LONGA ET BREVI TEMPORVM SEX VT CANTILENA (370, IO). Ditrocheus dictus quia duos habet in se trocheos. Contrarius 8o tamen diiambo, quia ille inchoat a breui et desinit in longam et iterum inchoat a breui et desinit in longam, iste uero a longa inchoat et desinit in breuem et iterum habet longam et postremam breuem. Cantilena dicitur modulatio carminum. ANTISPASTVS EX BREVI ET DVABVS LONGIS ET BREVI TEM85 PORVM SEX VT SALONINVS (370, 11). Antispastus dicitur quasi contrarius suis spatiis. Constat enim ex iambo et trocheo, qui contrarii sibi existunt. Saloninus autem proprium nomen est.

HvIC CONTRARIVS EST CHORIAMBVS EX LONGA ET DVABVS 9o BREVIBVS ET LONGA TEMPORVM SEX VT ARMIPOTENS (370, 12).

61/063 Laur. 171, 71-73

$ed. 33, 93 sq.

Rem. mai. 135, 9 sq. (E.)

(paene ad litt.) —— 95/08 Laur. 172, 75-78

Sed. 33, 96-1

Brug.f. 37v»

Rem. mai. 135, 10-14

(E.) (paene ad litt.) cf. Sac. 499, 12. Ps. Mar. Vict. 47, 12. Ps. Ieid. 731, 41 Brug.f. 3?g[. 65 sq. Isid. 1, 17, 13. Iul. 159, 146 (paene ad litt.) 70/83 Laur. 172, 80-95 (paene ad litt.) cf. Ps. Mar. Vict. 47, 13. 1oid. 1, 17, 14. Iu]. 149, 157 . 9*0 sq. Rem. mai. 135, 14 sq. (E.) (paene ad litt.) —cf. Ps. Ieid. 731, 45. Sed. 38,3 Brug.f. 37" al. — V8 cf. Ps. Isid. 731, 46 — 19 cf. Ps. Isid 731, 47 83 cf. Rem. mai. 135, 17 (E.) |Brug.f.37v» 85/88 Laur. 172, 96-1. Rem. mai. 135, 18-20 (E.) (paene ad litt.) cf. leid. 1, 17, 15. 1n]. 160, 165. Ps. Ieid. 731, 48. Sed. 33, 13. Brug.f. 37v»

64 sg. lemmaom. V — 67 aui : aue S (corr. $2) 69 sg. Jemmaom.V | *0diduo T $ :om. V (O lac.) 11 add. uiri ante eloquentes O ( fortasse gl. ost.) 33 constat resziZui sec. Laur. ; cf. supra 31, 59 v8 super exemplum propinquitas egiur affinitas parentela in O ?6 in se duos T habeat : contineat O 79 quia — trocheos : eo quod habeat duos trocheos O 80 in longa .$ 86 enim oz. T 87 existunt T 5 Laur. : sunt V O

IN DON. MAL I

95

Choriambus dicitur, eo quod choris canentium sit aptus. Qui constat ex chorio et iambo, id est ex trocheo et iambo, quia trocheus chorius nominabatur apud antiquos. IONICVS MINOR EX DVABVS BREVIBVS ET DVABVS LONGIS (370, 14). Ionicus, a Ionio inuentore. Minor appellatur, eo quod incipiat a duobus breuibus et desinat in duas longas ; TEMPORVM SEX VT DIOMEDES : | proprium nomen est. Qui constat ex pyrrichio et spondeo. HvIC CONTRARIVS EST IONICVS MAIOR (370, 15) qui ob hanc causam maior appellatur, eo quod a duabus longis inchoet et in duas breues terminetur ;TEMPORVM SEX VT ÍVNONIVS. Constat ex spondeo et pyrrichio. PEON PRIMVS EX PRIMA LONGA ET TRIBVS BREVIBVS TEMPORVM QVINQVE VT LEGITIMVS (370, 16). Peon quippe ab inuentore suo sortitur nomen. Quibus ordinem et numerum longitudo syllabarum dedit, quia, ubi prima est longa, primum facit, ubi secunda,

IO

15

20

33

secundum

et sic per ceteros.

Qui constat

ex

trocheo et pyrrichio. PEON SECVNDVS EX SECVNDA LONGA ET TRIBVS BREVIBVS TEMPORVM QVINQVE VT COLONIA (370, 17). Qui constat ex iambo et pyrrichio. PEON TERTIVS EX TERTIA LONGA ET TRIBVS BREVIBVS TEMPORVM QVINQVE VT MENEDEMVS (370, 19). Iste subsistit ex pyrrichio et trocheo. PEON QVARTVS EX QVARTA LONGA ET TRIBVS BREVIBVS TEMPORVM QVINQVE VT CELERITAS (370, 20). Iste constat ex pyrrichio et iambo. HiS CONTRARI SVNT HI EPITRITI. EPITRITVS PRIMVS EX PRIMA BREVI ET TRIBVS LONGIS TEMPORVM SEPTEM VT SACERDOTES (370, 21). Epitritus dicitur supertrinus, eo quod ex quattuor et tribus constat. Cuius diuisionis ratio apud arithmeticos dicitur sesquitertia. Qui pes constat ex iambo et spondeo.

91/93 Laur. 173, 4-6

Rem. mai. 135, 21-23 (E.) (paene ad litt.) —cf. Sac. 499, 15

Irid.1, 17, 16. Iul. 160, 172. Ps. Isid. 731, 15 et 51. $ed. 34,21.

173, 8-17 (paene ad litt.)

cf. ac. 499, 19.

Isid. 1, 17, 17.

Iul. 160, 179

95/8 Laur.

Ps. Isid.

731, 52 $ed. 34, 25. Rem. mai. 135, 25 (E.) — 4/18 Laur. 173, 19-33 (paene ad litt.) Bb sq. cf. $ac. 499, 21. Isid. 1, 17, 18. Iul. 161, 195. Ps. Id. 732, 1. Sed. 34, 35. Rem. ai. 136, 8(E.) 5/9 cf. Brug.f. 379» 6/8 cf. Rem. mai. 136, 11 (E.) 19/32 Laur. 174, 36-50 (paene ad litt.) cf. Sac. 499, 19. Isid. 1, 17, 19 Iul.162,205 Ps.lsid. 732,2 $ed. 35,46 Rem. mai. 136, 18 (E).

91 choris — aptus : sit choris canentium aptus O 92 quia : qui O 5 (corr. 5?) 96 incipiat : -pit T desinat : -nit T 98 et om. S 1 inchoet : -at T 2 et om. 5 4 tribus : tres 5 6 sg. ordinem — dedit : ordinem dedit et numerum longitudo syllabarum O 17iste:ista V — 19 hii V ez plerique Don. codd. (fort. ex It i1 deformato) 22 5. dicitur apud arithmeticos O 23 sesquitertia oz. O

IIT

34

MVRETHACH

2;

EPITRITVS SECVNDVS EX SECVNDA BREVI ET TRIBVS LONGIS TEMPORVM SEPTEM VT CONDITORES (370, 22). Qui constat ex trocheo et spondeo. EPrTRITVS TERTIVS EX TERTIA BREVI ET TRIBVS LONGIS VT DEMOSTHENES (370, 24). Qui constat ex spondeo et iambo. 30. EPITRITVS QVARTVS EX QVARTA BREVI ET TRIBVS LONGIS TEMPORVM SEPTEM VT FESCENNINVS (370, 25). Proprium nomen est. Constat ex spondeo et trocheo. Ex HIS DEINCEPS ALII PEDES SINZVGIAEVE NASCVNTVR (370, 27). Iungitur ita : nascuntur ex his supradictis pedibus 55 deinceps pedes sinzugiaeue. Alii uolunt eos nominare pedes, ali sinzugias. Sinzugiae autem dictae apud Grecos, quod apud nos sonat 'uariae terminationes" uel 'uariae declinationes", eo quod terminum transcendunt, id est ultra quattuor syllabas, ut Constantinopolitanorum et Carthaginiensium et 4o Metropolitanorum et multa alia, quae hic non adnumerantur. NAM QVEMADMODVM PEDES QVATTVOR GEMINATI SEDECIM DVPLICES FACIVNT, ITA IDEM DISYLLABI CVM TRISYLLABIS IVNCTI TRIGINTA ET DVOS DE SE REDDVNT (370, 27). Nam ita reddunt de se idem disyllabi cum trisyllabis iuncti triginta et 4; duos, quemadmodum faciunt pedes quattuor geminati sedecim duplices. TRISYLLABI VERO CVM TRISYLLABIS GEMINATI SEXAGINTA ET QVATTVOR COLLIGVNTVR (370, 29). Geminati uero trisyllabi cum trisyllabis faciunt sexaginta et quattuor. Duplica;o tionem pedum superflue ducimus scribere, quia melius a conloquente quam a scribente docetur. ATQVE EXCEPTO AMPHIBRACHO ET EPITRITO, QVORVM ALTERVM TRIPLA ALTERVM EPITRITA DIVISIONE PARTIMVR, VNIVERSORVM PEDVM TRINA CONDICIO REPPERITVR (370, 30). ;; Iungitur ita : atque repperitur trina condicio, id est trina for|matio uniuersorum pedum, excepto amphibracho et epitrito, quorum pedum partimur nos diuisione alterum tripla alterum epitrita. 33/40 Laur. 174, 52-58 (paene adlitt.) 94 sq. cf. Rem. mai. 136, 27? (E.) 35 sq. 38/40 cf. Serg. 480, 28 Pomp. 123, 3 Rem. mai. 136, 31 (E.) (paene ad litt.)

Isd.1, 17,21

lul. 162, 213 Sed. 35,73

43/46 Laur. 174, 61-64 (paene ad

litt.) cf. Pomp. 122, 30 48/81 Laur. 174, 66-69 (paene ad litt.) B0 sq. aliter ap. lul. qui tabulam exbibet p. 163 —cf. etiam Iul. Seu. 641-645 —apud Sed. quoque ratio duplicandorum pedum explicatur 36, 98 55/2 Laur. 175, 72-95 (paene ad litt.) cf. Seru. 425, 32. Serg. 481, 12. Pomp. 125, 8 53/88 cf. Rem. mai. 135, I2 (E.)

33 sinzugiue T 34 add. deinceps anze supradictis O 3? 4. declinationes .5? Pomp. Isid. Laur. : inclinationes V. T O $ 38 add. ultra anze terminum T 5$ 39 rg. et metropolitanorum oz. T 43 duos T P plerique Don. codd. : duo V 612a e cod. A iom. V TOS 56 formatio :forma l/ ^ uniuetsotum : -sum

riu

IN DON. MAL I

35

Quare hoc dicis ? Quia amphibrachus constat ex breui et 6o longa et breui, et si diuidimus tempora, arsis habebit unum tempus, thesis tria, aut thesis unum et arsis tria, et tripla diuisio in illo est, quia arsis triplo superat thesin aut superatur triplo a thesi, quia tria contra unum ponuntur non syllabis diuisis sed temporibus. 6; Epitrita autem dicitur, id est supertrina, quia si diuidimus epitritos, arsis habebit tria tempora thesis quattuor, aut thesis tria et arsis quattuor. "Evi enim super dicitur; epitrita, quasi supertrina. Dum enim diuidimus, ut habeat arsis tria et thesis quattuor, habet 7o totum eius numerum thesis, id est tria et unum super tria, et

ideo epitrita dicitur quasi supertrina, eo quod super tres unum habeat aut arsis aut thesis. IN ALIIS ENIM AEQVA DIVISIO EST, IN ALIIS DVPLA, IN ALIIS SESCVPLA. ET PRIMA DACTILICA, SECVNDA IAMBICA, TERTIA 75 PEONICA NOMINATVR (370, 33). Aequa dicitur, eo quod tot tempora habeat arsis, quot et thesis, ut est in spondeo et dactilo et dispondeo. Spondeus enim duas habet longas syllabas et quattuor tempora : duo accipit arsis et duo thesis. Dactilus tres habet syllabas, unam longam et duas breues, et 8o quattuor tempora : duo accipit arsis et duo thesis, quia, ut superius iam diximus, non syllabas diuidimus sed tempora. Dispondeus quattuor longas et octo tempora : quattuor arsis

et quattuor thesis habet. Dupla dicitur, eo quod duplo uincit arsis thesin uel uincitur 8s ab arsi, ut est in trocheo et in iambo.

Trocheus

enim duas

habet syllabas, unam longam et unam breuem, et tria tempora ; arsis habet duo et thesis unum et duplo uincit illum, quia duo tantum habet. Iambus uero duas habet syllábas, alteram breuem et alteram longam, et tria tempora : arsis 9o habet unum tempus, quod est in prima breui, et thesis duo in sequenti longa, et duplo uincit arsin. TERTIA PEONICA NOMINATVR (370, 34). In peonibus enim est haec diuisio, quae sescupla nuncupatur. Qui peones semper aut in capite aut in medio aut in fine unam habent longam, 9; ceteras uero breues, et tempora quinque. Et habet arsis tria

63/72 cf. Rem. mai. 137, I4 (E.)

123, 29 lrid.1, 17,21

Iul.168, 354

78/4 cf. Seru. 425, 20.

Serg, 481, 16.

Sed. 37, 35 Brug.f.38"»

Pozmp.

— 8/97 Laur.

175, 98-21 (paene ad litt.)

62 triplo : -pla 5 68 ephi V 5 32 habeat : -bet 5 (corr. 5?) post habeat add. id est T $ (exp. 5?) 33 enim oz. O 44 iambica : iambi .$ 16 habeat tempora O quot:quod V T $ 1 bir add. in ante dactilo e? ante dispondeo 5 (exp. $2) et dispondeo oz. O 99 sg. dactilus — thesis om. 5 (rest. $?) 81 iam oz.

V T (rest. V? T?)

84 eo quod : quia .$

94 unam

: unum

7

36

Lal

MVRETHACH

tempora, aliquando thesis duo, aliquando uero thesis tria et arsis duo. Et quando arsis habet tria tempora et thesis duo, habet totam eius partem arsis et eiusdem medietatem, id est tantum et dimidium tantum. Similiter quando thesis habet tria tempora, habet totam eius partem, id est duo et dimidium tantum, id est unum ; et ideo sescupla nominatur, eo quod eius numerum totum ipsiusque numeri medietatem habeat uel ista uel illa.

SvNT IN VNOQVOQVE METRO PEDES LEGITIMI, SVNT ET NOTHI (370, 35). | Legitimi pedes dicuntur ut in dactilo metro spondeus et dactilus : ex illis enim debet constare. Nothus autem dicitur trocheus in fine illius positus licentia poetica. Nothus dicitur semiliber, quia ubi pes ex duabus longis debet 10 poni, si ponitur ex longa et breui constans, ex ea parte, qua longam habet, uidetur esse liber ; in hoc uero, quod ultimam corripit, nothus dicitur, id est semiliber. Alio modo, sunt loca in metro, quae dicuntur paria et inparia, et sunt pedes deputati, qui semper loco pari et inpari 15 debent poni, ut in dactilico. In quinto enim loco semper ^

dactilus debet poni, in ultimo uero spondeus siue trocheus,

ut sit ultima syllaba trochei licentia poetica longa, et si in quinto loco spondeus mittitur, nothus dicitur ibi. Si autem dactilus in sexto, similiter nothus dicitur.

20

Tertio modo componebantur apud antiquos carmina, in quibus nullo modo alii nisi longi mittebantur pedes, id est aut spondeus aut molossus aut dispondeus, et si ibi alius additus esset, qui breuem aliquam haberet, nothus dicebatur. SIMPLICES PEDES NON AMPLIVS QVAM TERNAS SYLLABAS 2; HABENT, DVPLICES VERO NON AMPLIVS QVAM SENAS (370, 35). Quare non habent duplices amplius quam senas ? Quia simplices non habent amplius quam ternas ut tribrachus et molossus. Vel aliter non possunt habere amplius quam senas syllabas duplices, quia nec syllaba plures potest habere litteras 3o quam sex, ut stirps. 6/23 Laur. 176, 23-41 (paene ad litt.) 125, 18.

Iul. 169, 385.

Sed. 39, 4.

6/19 cf. Seru. 425, 36 Rem. mai. 138, 10 (E.)

44-48 (aene ad litt.) —cf. Rem. mai. 138, 20 (E..)

125,24

lul.169, 392

Sed. 39, 18.

—.Serg. 481. 27 —Pomp. 26/30 Laur. 177,

26/28 cf. Serg. 481, 31

Pomp.

96 4. aliquando a//. — atsis : aliquando thesis tria arsis uero O 98 totam eius partem O 5? : totam eiusque partem 5 eius partem totam l7 eius totam partem T eiusdem : eius T $ (corr. 5?) 99 similiter — 2 tantum oz. $ (res. $2) 1 eius totam pattem T 2tantum o5. V nominatur : nuncupatur O 3 ipsiusque : et eius T 4 uel prius— illa : uel arsis uel thesis T ? enim : eorum 5$ *? (4g. nothus — poetica oz. V^ 9 pos? nothus add. autem V^ 16 dactilus : dactilicus 5 (corr. 5?) debet poni : deponi V^ — siue : si uero 5 20 carmina apud antiquos O 23 aliquam ox. O 26 pos? duplices add. pedes O Dos! senas add. sillabas O 29 syllabas duplices oz. O.

r2r

IN DON. MAI. I I

37

DE TONIS

TONOS ALI ACCENTVS ALII TENORES NOMINANT (371, I5). Tria quidem ad unum respiciunt finem. Toni igitur dicuntur a tonando, id est sonando, eo quod illa syllaba, quae accentu

; regitur, plus sonet in dictione. Accentus uero dicitur quasi adcantus, eo quod sit iuxta cantum sicut aduerbium iuxta uerbum. Sed si accentus dicitur quasi adcantus, merito quaeritur, quid sit cantus uel quid accentus. Sed sciendum, quod cantus est in syllaba sonus 10 pronuntiationis, accentus uero eleuatio uel depressio uocis ut arma'. Tenores dicuntur, eo quod naturalem sonum in syllabis seruent ; qui ideo uocantur tenores, quia omnis pars sine istis prolata tenoribus dissoluta uidetur sicut populus sine principe. 15. TONI IGITVR TRES SVNT, ACVTVS GRAVIS CIRCVMFLEXVS (371, 2). Acutus dicitur, eo quod acuat et erigat syllabam; grauis uero, eo quod inclinet et deprimat ; circumflexus, eo: quod erigat et inclinet. ACVTVS CVM IN GRECIS DICTIONIBVS TRIA LOCA TENEAT, 20 VLTIMVM, PENVLTIMVM ET ANTEPENVLTIMVM, APVD LATINOS PENVLTIMVM ET ANTEPENVLTIMVM TENET, VLTIMVM NVMQVAM (371, 3). Ideo addidit 'apud Latinos', quia apud Grecos ultimum locum tenet in dictione acutus. CIRCVMFLEXVS AVTEM, QVOTLIBET SIT DICTIO, NON TENEBIT 25 NISI PENVLTIMVM LOCVM (371, 5). GRAVIS | PONI IN EADEM DICTIONE VEL CVM ACVTO VEL CVM CIRCVMFLEXO POTEST, ET HOC ILLI NON EST COMMVNE CVM CETERIS (371, 6). Si "non est illi commune cum ceteris", ergo proprium est illi. Ideo enim dicit, quod cum acuto potest poni

1/14 Laur. 177, 1-17 (paene ad litt.) Sed. 40, 18

Hitt.) 40, 10 ad litt.)

8 cf. Isid. 1, 18, 1 Don. Ortigr.f. 136v

3/8 Sed. 40, 5. Brug.f. 19^

Rem. mai. 138, 26-28 (E.) (paene ad

6 Seru. 426, 7 6 sg. Isid. 1, 18, 2. Brug.f.19^ (paene ad litt.) —cf. Sed. 7/14 Rez. zai. 139, 2-7 (E.) (paene adlitt.) 12/14 Brug.f. 197^ (baene 16/18 Laur. 178, 19-21 (paene ad litt.) | cf. Ps. Prisc. 8, 820, 1. Iul. 110,

n 16 Is. 1, 18, 2 Don. Ortigr.f.137". Brug. f. 19^ Sed. 40, 23 sg. Rem. mai. 139, 9-11 (E.) (paene adlitt.) 22 sq. Laur. 178, 25 sq. (paene ad litt.) ef. Pomp. 127, 35 28/38 cf. Don. Ortigr.f.137" Laur. 178, 35

De tonis. Codd.

: V T O (sine lemm. propriis) 5 1 (a 40, 15 fit).

B sonet : -at 6 uero oz;. O ? sed om. 5 (rest. $?) 14 prolata : praelata $ (corr. 5?) ^ 148 inclinet : -nat 23 acutus in dictione T — 24 quodlibet cog. 26 sg. grauis poni ... potest l/ T 5 plerique Don. codd. : grauis ... poni potest Don. 29 dicit oz. S (rest. 5?)

T2

38 30

55

4A

$0

MVRETHACH

grauis, quia in dictione, ubi.est acutus, potest poni grauis cum illo in altera tamen syllaba, et ubi est circumflexus, potest poni grauis in altera similiter syllaba. Acutus uero cum circumflexo non potest poni in una parte, neque circumflexus cum acuto in altera. Ideo dicit de graui, quod non est illi commune cum ceteris, quod potest poni cum omnibus. ERGO MONOSYLLABA, QVAE CORREPTAM VOCALEM HABENT, ACVTO ACCENTV PRONVNTIABIMVS (371, 8). Quid coniungit hic 'ergo' ? Hoc, quod superius dicit, "tres sunt accentus, acutus grauis circumflexus"'. VT PAX FAX PIX NVX NIX (371, 9). Vnde scimus breuem uocalem esse in his nominibus ? Ex obliquis casibus, ubi corripiuntur, secundum quod legimus in metricis libris ; unde est illud : Pone faces caudis circumligat, in sata mittit. Quare dicis hic esse breuem a in eo uerbo quod est pax, cum nomen pax pacis habeat pa longam ? Quia hic non nomen est sed aduerbium comicum et significat 'statim'. QVAE PRODVCTAM VOCALEM HABENT, CIRCVMFLEXO ACCENTV PRONVNTIABIMVS, VT RES DOS SPES (371, 9). IN DISYLLABIS, QVAE PRIOREM PRODVCTAM HABVERINT ET POSTERIOREM CORREPTAM, PRIOREM SYLLABAM CIRCVMFLECTEMVS (371, 11) id est circumflexo accentu pronuntiabimus, VT META CRETA. Meta, terminus ; Creta, insula.

55

VBI VEL AMBAE PRODVCTAE FVERINT VEL POSTERIOR SYLLABA PRODVCTA FVERIT VEL AMBAE CORREPTAE, ACVEMVS PRIOREM SYLLABAM, SIVE PRODVCTA FVERIT SIVE CORREPTA, VT LEGES REGES NEPOS BONOS (371, 12 app. crit.). 'Leges' et 'reges' ambae longae sunt, 'nepos' et 'bonos' penultimas habent correptas et ultimas productas.

37/39 cf. Rem. ai. 139, 28 (E.)

40/42 Laur. 178, 44 sq. (paene ad litt.)

45/47

Laur. 179, 51-53 (paene ad litt.) cf. Rem. mai. 139, 31 (E..) 46 sq. cf. Sed. 42, 2 B3 Laur. 179, 64 sq. (paene ad litt.) —cf. Sed. 43, 35. Brug.f. 199» 54/89 cf. Ps. Prisc. 3, 521, 9

44 Prud. Diti. 70 (cf. Iul. 173, 80) 30 quia in dictione — grauis b; V/ — 31 sg. et ubi est — syllaba os. O 36 habent V/ .$nonnulli Don. codd. : habebunt T Don. —— 38 dicit : dixit .$ 40 pax — nix Mor. : codd. Don. alii alia 41 esse om. 5 (rest. $?) in his esse O his : is V / pos? nominibus add. id est in fax pax pix nux nix O (quod ex lemmate exernplaris Mur. petitum esse uidetur) 44 caudis reszi/ui : -das codd. circumligat : -legat V 5$ mittit reszifui : -at codd. 45 hicoz. V — posta add. et T cum O 46 non oz. .$ 48 habent Mor. nonnulli Don. codd. : habens $ habebunt Dom. 64 ubi uel ambae — 57 nepos bonos Mor. Don. cod. 5 et multi alii, cf. Keil ad loc. B? nepos — 59 productas oz. O :

IN DON. MAI.I

39

IN TRISYLLABIS ET TETRASYLLABIS ET DEINCEPS, SI PENVLTIMA BREVIS FVERIT, ACVEMVS ANTEPENVLTIMAM, VT TvrLIVS HosriLivs (371, 15). SI PENVLTIMA POSITIONE LONGA FVERIT, IPSA ACVETVR ET ANTEPENVLTIMA GRAVI ACCENTV PRONVNTIABITVR, VT CATEL65 LVS METELLVS, ITA TAMEN SI POSITIONE LONGA FVERIT, NON EX MVTA ET LIQVIDA ; NAM MVTABIT ACCENTVM, VT LATEBRAE TENEBRAE (371, 15). Illud quaeritur a quibusdam, cum accentus in prosaico sermone seruetur, quare istae litterae ad tantam impossibilitatem uenerunt, ut accentum in suo loco

6o

79 retinere

75

non

possint.

Debuerant

enim

hae

partes,

id est

latebrae et tenebrae, penultimam habere productam positione. Quod ideo accidit, id est ut accentum in antepenultima haberent syllaba, eo quod sint octo modi communium syllabarum, | et in omnibus illis nullus ita iugiter perdit suam uim, sicut ille qui constat ex muta et liquida. Et quia hoc saepissime a metricis fit, in tantum praeualuit usus, ut etiam'apud prosaicos seruaretur. S1 VLTIMA BREVIS FVERIT, PENVLTIMA VERO NATVRA LONGA, PENVLTIMA CIRCVMFLECTETVR, VT CETHEGVS (proprium nomen

8o est) PEROSVS (ualde odiosus) (371, 19 sqq.). SI VLTIMA QVOQVE NATVRA LONGA FVERIT, PENVLTIMA ACVETVR, VT ÁTHENAE MICENAE (371, 21). Nomina ciuitatum sunt haec. IN COMPOSITIS DICTIONIBVS VNVS ACCENTVS EST, NON MINVS 85 QVAM IN VNA PARTE ORATIONIS, VT MALESANVS INTEREALOCI (371, 22). Cum dicit "non minus quam in una parte orationis esse accentum in compositis dictionibus", hoc uult significare, quod ita est accentus in compositis sicuti in simplicibus, id est nec plus nec minus habens, ut malesanus : compositus 9o est iste sermo ex male et sanus retinetque accentum in penultimo loco. Interealoci in antepenultimo loco habet acutum accentum.

627/34 Laur. 180, 83-94 (baene adlitt.) 99 sq. Laur. 180, 97. cf. Sed. 45,7 —Brug. f. 20r» 82 sq. Sed. 45, 11 sq. Brug.f. 20r" 86/99 Laur. 180, 4-18 (baene ad Hitt.) cf. Brug. f. 20r»

61 os; antepaenultimam a44. graui accentu .$ (exp. 5?) multi Don. codd. : Catullus Don.

66 mutabis .$

64 :4. Catellus V T

67 add. et ante tenebrae T S,

quae lectio in Don. codd. nusquam occurrit — 30 debuerunt T — 71 sg. positione : -nem T 72 sq. haberent in antepenultima O 33 eo quod — syllabarum : quia octo modi syllabarum communium sunt O 79 Cethegus : Cetheius 5 (cf. Don. codd. ) 83 sunt haec oz. O 85 super syllabas sa (malesanus) e/ a (interealoci) apices praebet S 86 dicit oz. 5 (rest. 5?) 88 accentus est T O sicuti T 5? Laur.: sicut V O 5$ 91 habet oz. T — 92 acutum om. 5 (rest. $?) post accentum add. solummodo T

I3T

40 95

IX

IO

L5

MVRETHACH

Vt quid non in antepenultimo loco habet accentum malesanus sicuti interealoci ? Quia in simplicitate de eo quod est male breuis est 'le', sanus autem 'sa' habet longam. Interea uero 'a' habet longam, loci autem 'lo' breuem et ideo, ut Donatus et ceteri testantur, ipsam productionem seruant in compositione partes, quam habent in simplicitate, quod hic faciunt, licet in aliquantis hoc fallat. ACCENTVS IN INTEGRIS DICTIONIBVS OBSERVANTVR, IN INTERIECTIONIBVS AVTEM ET IN PEREGRINIS VERBIS ET IN BARBARIS NOMINIBVS NVLLI CERTI SVNT ACCENTVS (371, 24). Ideo dicit '*in interiectionibus non esse certos accentus", quia interiectio uoce incondita profertur, et aliquando nimis ime pronuntiatur, aliquando nimis excelse, sicut Donatus testatur in definitione eiusdem partis. Peregrina uero uerba dicuntur greca, in quibus certi accentus a nobis computari nequeunt, dum ignari simus illius linguae. In barbaris uero nominibus, hoc est hebraicis syris caldeis, certi esse non possunt, dum ad eorum sermonum proprietatem sensum nostrum discendi causa non inclinauerimus. ACCENTVVM LEGEM VEL DISTINGVENDI VEL PRONVNTIANDI RATIO VEL DISCERNENDAE AMBIGVITATIS NECESSITAS SAEPE CONTVRBAT (371, 25). Fit autem contextus istius sermonis, ut manifestior reddatur sensus, ita : conturbat, id est commouet,

20

25

saepe pronuntiandi ratio legem accentuum uel distinguendi ratio uel necessitas discernendae ambiguitatis. Ratio distinguendi commouet legem accentuum, si aliquis legens *malesanus' diuidat in duos accentus, ut *male' habeat unum et 'sanus' alterum, cum potius sub uno accentu pronuntiandum sit. Ratio autem uidetur | esse distinguendi hoc modo, ut unaquaeque pars ex illis uindicet proprium accentum. Pronuntiandi autem ratio legem accentuum corrumpit tribus modis. Vno modo cum dicimus "''faretra" "'latebrae", ponentes

95/99 Rem. mai. 141, 22-24 (E.) — 1/2 Laur. 181, 21-30 (paene ad litt.) — 6 Donatus : cf. Don. zin. 366, 13 sq.

Rem. mai. 142, 3 (E.) 483, 35

Pomp. 130,31

9/12 cf. ed. 46, 46 —Brug.f.20»

15/22 Laur. 181, 33-40 (paene ad litt.) Ps.Pris. 3,520, 32.

228,34 — 24/28 Laur. 181, 41-45.

Iul. 173, 67.

9/12 cf.

19/22 cf. Serg.

$ed. 47, 54.

Rem. mai.

cf. Rem. mai. 229,2 —— 26/34 cf. Sed. 47, 57

95 breuis : longa O leoz. V O 96 aom. V breuem O Laur. :-ue V T $ 97 et : uel 5 9 ime Laur. : hime O $ imo T himo .$? 6 testatur : dicit 7

9 uero oz. V.

idem / prium 7

16 manifestior O Laur. :-tiusW T $4

18 uel om./ . 23 ut una om. 5 (rest. $2) 25 corrumpit : -ripit .$

conturbet 17

id est :

24 suum accentum pro-

psu

IN DON. MAL I

41

accentum in penultimo loco, cum secundum supradictam causam in antepenultimo loco debet habere accentum. Ratio uidetur esse ut duae consonantes, id est muta et liquida, ;» producere possint praecedentem uocalem ut 'tenebrae'. Nec enim positione b et r poterat produci, sed ratio pronuntiandi

hic corrumpere dicitur, quia non ipsa positio ualet retinere accentum in penultimo loco, sed in antepenultimo teste Donato mutatur, hoc est in 'te'. Vel certe legem accentuum 3; pronuntiandi ratio conturbat, quando quattuor particulae, id est -ue -que -ne -ce, uerbis copulantur, ut ''dixitque" ''putasne"

''uerboue"

"'huiusce".

cum

dicimus,

accentum

a

penultimo loco in ultimo ponimus. Pronuntiandi etiam ratio tertio modo legem accentuum conturbat, si quis in eo no4o mine, quod est meta Creta et similibus, ponit acutum pro circumflexo. Necessitas uero discernendae ambiguitatis legem accentuum conturbat cum dicimus aduerbium "pone", ponentes accentum in ultimo loco, ne uerbum uideatur imperatiui 45 modi.

SANE GRECA VERBA GRECIS ACCENTIBVS MELIVS EFFERIMVS (371, 27). Cum dicit 'melius" comparatiuum ostendit, quod bene quidem possunt proferri cum latinis accentibus. Sed utilius est ut (secundum) proprietatem linguae suae pronunso tientur.

IN LATINIS NVMQVAM ACVTVS ACCENTVS IN VLTIMA SYLLABA PONI POTEST NISI DISCRETIONIS CAVSA, VT IN ADVERBIO PONE, IDEO NE VERBVM PVTETVR IMPERATIVI MODI, NEQVE CIRCVMFLEXVS NISI IN EA PARTICVLA, QVAE EST ERGO (371, 27). Fuit 55 quippe apud antiquos nomen, quod rite declinabatur, ergum

33 sq. teste Donato : 371, 19 34/48 Laur. 181, 45-55 (paene ad litt.) —cf. Sed. 47,60 Rem.mai.229,4 34/38 cf. Seru. 427, 6 Pomp. 131,21. Iu]. 174,93. Ps.

Prisc.3,520,36 |Don. Ortigr.f.138* —Brug.f. 20v*

42/48 cf. Serg. 484, 5. Pomp.

131,1 Iul. 173, 75. Ps. Prisc. 3, 520, 27 —Don. Ortigr.f.1387. 46/68 Laur. 182, 60-83 (baene ad litt.)

Rem. mai. 229, 6

24 penultimo : ultimo O (corr. O?) 27 sq. loco — in antepenultimo om. / 29 duae oz. 5 (rest. 5?) 80 possint : -unt O 5 ut tenebrae — 34 in te ozz. T nec:non $/ 3ibetroms.V 832 post hic add. ne 5 (exp. 5?) cotrumpere : -ripere /— 34 s4. pos certe /r. ratio /— 3? accentum : -tuum V 38 ultimo : -mum T 40 Creta et meta 5$ 43 aduerbium : ut aduerbio / 47dicit :-cimus/ meliusoz./ 49utiliusest : utilisest racio/ —— secundum proprietatem scripsi sec. Laur. :proprietatem 5 / proprietate V/ T O 51 in latinis — accentus oz. ] — B4 quae: quod $ fos/fuit add. ergo T (del. T?) 55 quippe oz;. O add. antiquitus id est an/e apud antiquos /

42

MVRETHACH

ergi ergo et significabat causam, ut ergo sus lego id est 'causa illius', et inde remansit ablatiuus casus ergo. ACVTVS ACCENTVS EST NOTA PER OBLIQVVM (subauditur locum) ASCENDENS IN DEXTERAM PARTEM / (371, 31). 60 GRAVIS NOTA A SVMMO (subauditur spatio sui) IN DEXTERAM PARTEM DESCENDENS ! (371, 32). CIRCVMFLEXVS NOTA DE ACVTO ET GRAVI FACTA 4 (371, 32). LoNcvs EST (subauditur accentus) LINEA RECTA A SINISTRA IN DEXTERAM PARTEM AEQVALITER DVCTA —- (371, 33). 65 BREVIS EST (subauditur accentus) VIRGVLA SIMILITER IACENS SED PANDA ET CONTRACTIOR U (372, 1). Isti duo accentus, id est longus et breuis, apud Grecos in ostensione temporum superponuntur syllabis, sicut in pedibus dictum est. IFYN VIRGVLA SIMILITER SVBIECTA VERSVI : HAC NOTA 7o SVBTER POSITA DVO VERBA, CVM ITA RES EXIGIT, COPVLAMVS, VT ANTE, TVLIT GRESSVM,

TVRNVS

ET ANTE, VOLANS

(372, 2).

Ifyn grece, latine coniunctio dicitur, eo quod duas partes in unam | pronuntiationem coniungat. Hvic ifyn CONTRARIVS EST DIASTOLE (372, 5). Contrarius 7; est — subauditur accentus — diastole, quia sicut ille coniungit, ita iste separat.

DEXTERA PARS QVAEDAM CIRCVLI AD IMAM LITTERAM APPOSITA : HAC NOTA MALE COHAERENTIA DISCERNVNTVR, VT EST EREPTAE VIRGINIS, IRA ETVIRIDIQVE IN LITORE CONSPICITVR) 80 SVS (372, 6). APOSTROPHOS ITEM PARS CIRCVLI DEXTERA, SED AD SVMMAM LITTERAM APPOSITA : HAC NOTA DEESSE OSTENDIMVS

58/68 cf. Don. Ortigr. f. 139r 66/68 Rem. mai. 229, 26 sq. (ubi legendum est superponuntur) (paene ad litt.) —cf. Brug.f.21r» 69/73 cf. Rem. mai. 229, 32 92 cf.

Ps. Pris. 3, 520, 7.—

vA/26 Pomp. 132, 12. Iul. 175, 118

56 cf. V'erg. /Aen. 6, 670 (u. etiam Laur.) 71 antetulit : Verg. /Aen. 6, 677 Turnus : lerg. /Aen. 9, 47 99 ereptae : Verg. /Aen. 2, 413 uiridique : Verg. /Aen.

8, 83

8? et inde V/ T / Laur. cod. .A : exinde O $ Laur. codd. C F

ergo O : ergo ablatiuus casus V/ T $ /ablatiuusergo Laur.

98 ablatiuus casus — 39/66 signa accentuum

0m.l 64ducta:-ti/ 66 ruber panda et contractior adZ. curua et breuior O? 68 sicut O / Laur. cod. C : sicuti V. T $. 69 ifyn V :ifen T yfin $ in / "iut V T 5$ / e£ plerique Don. codd. Turnus et T 5? / multi Don. codd. et fort. Mur. : et Turnus V .$! a/ij Don. codd. Turnus ut Verg. et Turnus ut Dor. prius tantum bemistichium Vergilii uersus scr. Mur. cum. multis Don. codd. *3 bos! unam add. partem l/ — coniungat O Larr. : iungat V .$/ iungitur T 74 contrarius Mr. nonnulli Don. codd. : -ria Don. 7 quedam pars/. ?8utom. V — estom.V $4 81 item pars circuli dextera T 5 / a/iquot Don. codd. : item dextera pars circuli I/ item circuli pars dextera Dor. cod. L circuli item pars dextera Laur. plerique Don. codd.

I4F

IN DON. MAL I 8 V^

43

PARTI ORATIONIS VLTIMAM VOCALEM, CVIVS CONSONANS REMANET, VT EST TANTON) ME CRIMINE DIGNVM DVXISTI PRO TANTONE ME (372, 5). Hoc notandum, quod apostrophos dupliciter fit apud nos, apud Grecos autem pars orationis, quae per apostrophum corrumpitur, semper corrupta manet et numquam redintegra-

tur. Apud Latinos uero in quibusdam locis aeternaliter manet, ut animal, pro eo quod est animale ; aliquando uero fit causa metri,

9I

sicut

hic "tanton'

me",

et reuertitur

ad pristinam

naturam in prosa. CETERVM DASIAN - ET PSILEN - duo accentus sunt, qui APVD LATINOS H LITTERAM VOCALI ADDITAM VEL DETRACTAM SIGNIFICANT (372, 12). Dasian addita uocali significat H litteram esse debere ibi; psilen uero addita uocali ostendit non habere uocalem aspirationem. DE POSITVRIS

^

TRES SVNT OMNINO POSITVRAE VEL DISTINCTIONES, QVAS GRECI THESIS VOCANT, DISTINCTIO SVBDISTINCTIO MEDIA DISTINCTIO (372, 14). Positurae dicuntur quidam puncti, qui ponuntur ad hoc iuxta dictionem, ut ostendant positionem

86/92 Laur. 183, 4-10 (paene adlitt.)

90 animal : cf. Pozp. 132, 18 —Ps. Prisc. 8,

520, 14. Don. Ortigr. f. 139* — 90/92 cf. Sed. 50, 65. Rem. mai. 230, 13.

1 De posituris u. locos a M. Hubert in Corpore stigmatologico minore collatos, ALMA 37, 1-169 2/11 Laur. 184, 3-12 (paene ad litt.) 4 puncti ger. zasc. rimus Isid., ut uidetur, scripsit 1, 20, 3. cf. Rem. mai. 230, 21 ; puncta uulgo. cf. Laur. 4/9 Rem. mai. 230, 21-24 (paene ad litt.)

84 Verg. /Aen. 10, 668 sq.

84 sq. pro tantone me T / zulti Don. codd. : pro tantone V 86 hoc oz. O apud nos oz. T nos : latinos .$ 87 apostrophum : -am 7 88 cotrumpitur : -ripitur / 90 animal... animale T O / : animal ceruical ... animale ceruicale Laur. puluinar ... puluinare V .$ fit : facit T 91 pristinam : propriam O 93silen.$/ ^ add.etanteduo/ — qui:quia Som. T — 94nom..5 (rest. 8?) uocali : -lem 5$ 95 significant : -catur T super dasian /egitur siccitas T 96 4. non habere : non debere uocalem habere V/ non debere habere uocalem .$ (corr. 5?) 97 uocalem oz. O. De posituris. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) S 1 (usque ad 44, 12 media) L (a 44, 9 partium e/ initio partim lac.). B ostendant :-dat V

positionem : -tio T

44

MVRETHACH

uocis, uel certe [quod] ideo ponuntur, ut manifestior intelligentia in dictione cito inueniri possit. Distinctiones autem, id est puncti, dicuntur, eo quod distinguant, id est diuidant, sententiam per membra partium. Quas distinctiones Greci ro uocant thesis, quae idipsum significant. Thesis enim grece, latine dicitur positio, eo quod ibi ponatur uox. DISTINCTIO SVBDISTINCTIO MEDIA DISTINCTIO. À fine uenit ad caput retrogradiendo. Distinctio enim in fine sententiae ponitur. Deinde retro subdistinctio post mediam sententiam ; 15 deinde media distinctio. Quam distinctionem idcirco praeposuit ceteris, quia summam sensus et litteraturae comprehendit, morem suum sequens, ponens primum perfectam distinctionem, ut a perfecta ceterae originem ducant, sicuti in formis uerborum et in multis aliis legitur fecisse Donatus. 20

DISTINCTIO EST, VBI FINITVR PLENA SENTENTIA. Hvivs PVNCTVM AD SVMMAM LITTERAM PONIMVS (372, 16). Et quia summa,

id est plenitudo

sensus

est ibi, ideo ad summam

litteram ponimus punctum. SVBDISTINCTIO EST, VBI NON MVLTVM SVPEREST DE SENTEN2; TIA, QVOD TAMEN NECESSARIO SEPARATVM MOX INFERENDVM SIT. Hvivs PVNCTVM

AD IMAM

| LITTERAM

PONIMVS

(372, 17).

Subdistinctio dicitur, eo quod subtus litteram ponatur, quia subdistinguit, id est subdiuidit sententiam. Quam sententiolam ita contexere possumus : "subdistinctio 3o est ubi non multum superest de sententia, quod mox inferen-

dum sit, tamen necessario separatum est". Ideo dicit mox inferendum",

ne, si diu repausetur,

distinctio

uideatur

esse

audienti. Quae necessitas est ista ? Vt facilius intellegatur. MEDIA DISTINCTIO EST, VBI FERE TANTVM DE SENTENTIA 35 SVPEREST, QVANTVM IAM DIXIMVS, CVM TAMEN RESPIRANDVM SIT (372, 19), id est repausandum. 12/19 cf. 9/. cod. Bern.f. 18r Jit.)

12 sq. Rem. mai. 230, 29 et 142, 22 (E.) (paene ad

13/19 Laur. 184, 13-20 (baene ad litt.)

15/19 Rez. zai. 230, 27-29 e? 30

19 Donatus : cf. Don. 381, 28 et infra 141, 27 20/23 Laur. 185, 22-24 (paene ad litt.) 21/38 cf. erg. 484, 28. Pomp. 133, 6. Iul. 177, 5. Don. Ortigr.f.19r ef. 27/31 cf. Sed. 51, 36 etiam Isid. 1, 20, 2

6 uocisox./! ^ quod ;edusi ut 0zz. S5 (rest. $2) pos! manifestior add. sit .$ 6;4.intellegentiae / inueniri :-ire/ — Sidestprius:idem V — 9 fq. uocant greci O 11 positio dicitur O 18 a perfecta : ad perfectam .$ 21 quia om. L 22 summa : -am S id est : idem I, ibi oz. L, 25 necessario : -Cium L ^ 27subtus :subitus V (corr. V?) 29 sententiolam :-tentiam.$ (corr. $2) 32 repausetur : moretur l/ uox moretur (corr. 52) 33 audiendi T ista:ita l/ — 36 pos repausandum ad4. est V T

IN DON. MAL I

45

HvIVS PVNCTVM AD MEDIAM LITTERAM PONIMVS (372, 21). Et recte ad mediam litteram, quia medius sensus est ibi. Cuius rei exemplum est Zwbilate Deo omnis terra, ecce media 4 o distinctio ; Psalmum

dicite nomini

eius, ecce

subdistinctio;

date gloriam laudi eius, ecce distinctio.

45

IN LECTIONE TOTA SENTENTIA PERIODOS DICITVR, CVIVS PARTES SVNT COLA ET COMATA (372, 22). Periodos grece, latine dicitur circuitus uel ambitus, eo quod circumeat clausulas sententiae. CVIVS PARTES SVNT COLA ET COMATA (372, 22). Cola membrum

5o

P

dicitur;

coma

autem

incisio, unde et coma

equorum

appellatur. Periodos ipsa est distinctio, coma autem subdistinctio, cola uero media distinctio. Hoc quidem apud oratores ; ceterum apud poetas, ubi in uersu post duos pedes syllaba remanet, coma est, quia ibi post scansionem praecisio uerbi facta est, ut est Arma wirumque cano. Vbi uero post duos pedes de parte orationis nihil superest, colon est, ut est Omnia sunt bona. Totus autem uersus periodos est, ut est : Inmortale nihil mundi compage tenetur. Poterant quidem et alia dici, quae propter taedium legentis superflua iudicamus, quamuis a nobis necessaria uideantur.

38 Laur. 185, 36 (paene ad litt.)

39/41 cf. Rez. mai. 230, 35 et 231, 12

43/85

Laur. 185, 38-50 (baene ad litt.) 43/45 Sed. 51, 22 sq. cf. Brug.f.21» 43/49 cf. Rem. mai. 231, 1. gl. cod. Bern.f. 18r 49/84 cf. Serg. 485, 2. Pomp. 133, 23 Isid. 1, 20, 6.

39/41 iubilate ... psalmum ... date : Py. 66 (65), 1 sq. (cf. Brug.f.217) 52 Verg. ZAen. 1, 1(cf.Serg. 485,6 al.) B4 ex Aug. de ciutt. Dei 15, 22 (CC 48,p.488, 26) cf. supra 27, 26 (cf. Bed. 116, 8) B5 Inuenc. Eu. Hist., praef. 1 (cf. Bed. 116,6).

38ctom.O postlitteram add. ponimus O est sensus ibi O 89 cuius : huius$ L 41 laudi : nomini5 (corr. 5?) 43 sq. periodos — circuitus : periodos dicitur grece latine circuitus .$ 44 clausulas : -la L 46 cola:-lon V 49 quidem : -dam I7 B1 est oz. 5 (rest. 5?) ibi : ubi T add. ubi ante praecisio L 54 pos! bona add. sunt O 56 quidem :-dam V . B9? iudicamus : -auimus L.

qu (DE PARTIBVS ORATIONIS?

PARTES ORATIONIS SVNT OCTO (372, 25). Partes dictae sunt a parilitate, id est ab aequalitate. Et hoc ; Sciendum, quod apud ueteres nullo modo dicebantur partes nisi in rebus corporalibus et in numeris paribus. Sed apud modernos consuetudo creuit, ut non solum in corporalibus dicantur partes, sed etiam in incorporalibus ; et non solum in numeris paribus partes dicantur, sed etiam in inparibus. 10 Pars autem dicitur sectio siue diuisio uniuscuiusque rei corrupta aut integra, aequali aut inaequali pondere subsistens. "Oratio" dicitur quasi oris ratio ; nec compositum est, ut quidam uolunt, ex ore et ratione, sed a uerbo quod est oro oras, quod uenit |a nomine os oris, in infinitiuo uersa um in io 15 formatur oratio. Oratio autem est integritas uniuscuiusque linguae, siue tota latinitas. Oratio enim potest dici una pars, utputa uerbum, uel una littera plenum retinens sensum, ut est 1, id est uade. Tribus uero modis constat oratio, uidelicet litteratura sensu et accentu. S1 unum horum defuerit, non erit 20 Oratio, id est recta ordinatio. Litteratura debet esse in ora-

tione,

ut congruam

retineat ; sensus,

constructionem

ut plenum

habeat

partium

in superficie

intellectum ; accentus,

ut proprio in loco tenorem uindicet. Quod autem addidit "octo", definitionem numeri ostendit. 2; Definitio autem dicitur quasi ualde finitio, id est determinatio, quando

quis prolixam

rationem

sub breuitate

determinat;

quod Donatus secutus totam latinitatem, quae a sui latitu-

4/9 Laur. 7, 10-16 (baene ad litt.) —cf..$ed. 55, 30. Rem. mai. 143(E.) |Rem. min. 7, 8 11 aequali : cf. Valent.f. 50r 12/23 Sed. 57, 80-94 (baene adlitt.) 12 oratio dicitur oris ratio : cf. Exp/. 487, 23 Pomp. 96, 19 Cassiod. 12319 A Mal. 17322 a. 12 54. ut quidam uolunt : cf. Pezr. 161, 8. Szzar.f.2u Laur. 5, 57 20 recta ordinatio : cf. Laur. 5, 54 25/38 Sed. 57, 98-13 (paene adlitz.) 24 sq. latitudine : cf. Virg. gram. 5, 6 Clem. 23, 9

2$ totam latinitatem : cf. Clem. 23,

19

De partibus orationis. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) S I. (usque ad 48, 79 compositione[m]/.

2 Hi.suppleui — 4 sunt dictae 5 id est : uel L 6 paribus : pluribus I. 9 dicuntur T 112aut:anL 12 ut : sicut T 13 ab eo uerbo LL 14 5os? infinitiuo aZ. modo T 16 linguae : -gua I/ enim : etenim T $ autem L, 19 litteratura : littera I, siom.T 22 sensus scrzpsi : -su V T $ -sum O (in lac. L.) add. sensum id est ane intellectum accentus scripsi : -tu V/ T -tum OL 24 addidit : addit V (in /ac. L.) 26quando:cumO ozm.L quis om.V . 99sui: sua $

IN DON. MAI. II

«035

dine dicta est nec aliquis plenitudinem illius pleniter perscrutari ualet, sub paucis uerbis, id est sub octo partibus, constrin-

3o xit. Interea sciendum est quindecim esse genera apud rhetores definitionum, e quibus grammatici tres sibi tantummodo uindicant, scilicet definitionem soni et definitionem substan-

tiae et definitionem numeri. Definitio substantiae duo ostendit, communionem uidelicet et proprietatem ; definitio uero 35 soni quattuor modis constat, deriuatione compositione cognatione interpretatione. Non omnis tamen definitio soni has quattuor obtinere potest, sed unaquaeque definitio soni aliquam habet ex his. Definitio uero numeri tria demonstrat : ueritatem reli pandit, inscios instruit, superfluos aestimatores 40 repellit. Hoc ergo egit Donatus in hoc loco, cum dixit "octo", quoniam fuerunt qui uoluerunt plures esse partes orationis, fuerunt et qui dixerunt pauciores. Illi qui pauciores esse dicebant, tantum duas asserebant, 4;id

est nomen

et uerbum,

sicuti

Aristoteles

Isidoro

teste;

reliquas in complexum istarum cadere dicebant et ex illis originem habere, ueluti ex arbore ramusculi procedunt et sicut a fonte riuuli. Quare ergo non est secutus illos Donatus ? Ideo quia unaquaeque ex illis partibus proprium habet offi;o cium, ob quod pars proprie possit nuncupari, quamquam, ut illi dicunt, in complexum istarum cadere uideantur. Fuerunt etiam qui quinque, sicut Stoici nomen et pronomen pro una parte, uerbum et aduerbium et medietatem participii pro alia parte computabant, reliquam medietatem participii cum

30 quindecim : cf. Cassiod. Inst. p. 120 ((M.) Isid. 2, 29, 1 rhetores : scilicet M. Victorinum cf. Isid. loc. cit. 31/33 cf. Don. Ortigr. f. 799. Laur. 10, 14 33 s4. cf. Expl. 489,22 Isid. 2, 25, 4 35 soni : cf. Bern. 63, 35 35 sg. cf. infra 48, 76 38/40 Sed. 58, 24 sq. (paene ad litt.) —cf. Ambr.f.18: —Rem. min. 8, 11. gl. cod. Bern.

f.T — Adj39 cf. Sed. 58, 25.

44/56 cf. Seru. 428, 12. Pomp. 134, 8 —Cassiod.

1219 AB Pris.2,54,5 dl. 46 Isidoro : 1, 6, 1 46 e/ 81 in complexum cadere : Is;Z. 1, 6, 2 51/56 Virg. gram. 42, 12. Don. Ortigr.f. 789

29 sq. constrinxit : -git V/ -struxit L 30 rethores codd. 31e:aL 32 et om. L 34ueroozm.V . 36tamen tantum T 37 obtinere : ret- 5 unaquaeque : unaquae T 38 aliquam : aliqua 5 his:is V 44 egit pos/ loco 75235 43 dixerunt ozz. LL 44 duas : duos V (corr. V?) 465 sicuti :sicut OL Aristoteles : -lis T .$ Isidoro : -dero V T 5$ -dore L teste : tesit I7 46 complexum *-xu T — 48 non — illos : illos non est secutus O non est illos secutus I 50 quamquam : quam 7 51 complexum : -xu T amplexu L 52 qui oz. L Stoici : historici L istoici L? 93 parte oz. V parte — pro alia oz. L, per bapl. et aduerbium oz. V 5$ (rest. V?) alia : una T $

48

MVRETHACH

55 nomine adfirmabant

unam partem esse, coniunctionem, prae-

positionem | et interiectionem pro singulis computantes. Sed

nec istos secutus est Donatus

quia unaquaeque ex his proprium habet officium, ob quod proprie pars possit nuncupari. Illi qui plures esse dicebant quam octo, diuidebant nomen

6o

in tres partes, pronomen

6 I]

7o

75

propter praedictam rationem,

in duas, uerbum

similiter in duas,

computantes propria nomina in unam partem, appellatiua in aliam, uocabulum in tertiam. Cur ergo Donatus haec in una parte comprehendit ? Propterea sine dubio, quia hoc quod proprium nomen ostendit, id est notitiam siue manifestationem substantiae, hoc agit appellatio, hoc etiam uocabulum. Pronomen diuidebant in duas partes, hoc est in finitam et infinitam. Quod ideo Donatus non fecit, quia, sicut finita pronomina uice nominis funguntur, ita etiam infinita. Verbum autem diuidebant in duas nihilominus, ex finitis perfectisque uerbis unam partem facientes, de infinitis autem et impersonalibus uel gerundis alteram. Sed idcirco Donatus unam appellauit partem, quia, sicut illa quae perfecta sunt uerba actum uel passionem ostendunt, similiter et illa quae infinita sunt, licet amminiculo indigeant aliarum partium. Sed quia quattuor modis diximus consistere definitionem soni, necessarium esse uidetur per singula explanare. Deriuatione autem fit definitio soni, ut a duco uerbo dux nomen,

8o

a rego rex. Compositione, ut 'participium' quasi partes capiens et 'municeps' munia capiens. Cognatione uero, ut terra dicitur a terendo, homo

ab humo,

humus

ab humore.

60/75 cf. Clem. 23, 18 Rem. mai. 144 (E.) 62 sg. cf. Erchb. 66, 14 68 sq. cf. infra 117, 79 — V7/84 Sed. 58, 13-20 (paene ad litt.) 79 sq. cf. Seru. 416, 27. —Inid. IINE. 80 municeps : cf. Is;2. 9, 3, 21 81 terra : cf. Varro ling. 5, 22 Isid. 14,1,1 homo : cf. Quint. 1,6, 34. Isid. 1,29, 3. Clem. 25,26 ef. Varro ling. 5, 23. Expl. 537, 31. Isid. 14, 1, 1 Clem. 25, 26.

al. al.

humus

:

B5 add. et ante praepositionem I, 91 secutus est oz. L (secutus resz. L3) 58 his : is V (corr. V) 60 esse oz. L (rest. L3) 63 ;q. in una parte : in unam partem IL 6? est oz. L, (rest. L3) in a/£. scripsi : inter codd. 69 infinita : -tam 5 *0 diuidebant : -bat L (corr. I3) nihilominus in duas 5 — nihilominus :nihil.$ ominus «42. 5? nihil hominis V/ — 71 infinitis : finitis I, (corr. L2)

72 gerundis : -diuis 5

*3 partem appellauit I7

1*4 actum : autem I

76

sunt oz. T 76 diximus consistere : constare diximus O ** uidetur esse I. i explanare oz. V — ?8 autem oz. O aduco:adduco V . $79 compositione : -nem L, — pos? quasi add. particapium uel O 80 municeps V/? $e. : munceps / muticeps TO. munia V? fed. : mures V TOS St humo :umo V

EH

IN DON. MAI. II

49

Interpretatione, ut ars dicitur apothes arethes, id est a uir-

tute, quam Greci scientiam uocauerunt, et Christus dicitur grece, latine unctus, uel Danihel uir desideriorum. Quaeren8; dum est, quomodo differentia in his definitionibus cognosci possit, quando sit definitio soni et substantiae uel numeri. Ad quod dicendum, quia, quoties dictus dicta dictum inueneris, definitionem soni esse perpendere debes ; quoties uero

substantiuum

uerbum

'sunt'

uel

'est',

definitionem

9o substantiae requirere. Sed quaestio oriri uidetur, cur Donatus octonarium numerum obseruauit in constructione partium, cur non fecit nouem uel decem ut quidam, uel pauciores ut aliqui. Ad hoc respondendum, quia non sunt plura quam octo officia hominum. Aut 9; enim

creaturam

manifestamus,

quod

est nomen;

aut uice

nominationis ipsius creaturae fungimur per pronomen ; aut actionem uel passionem creaturae ostendimus per uerbum; aut | explanamus actum uel passionem per aduerbium ; uel :6r ostendimus passionem uerbi simul cum casu nominis et actio: nem per participium ; aut coniungimus ipsas creaturas per coniunctionem ; uel praeponimus per praepositionem ; uel uoluntatem

animi subito pandimus per interiectionem.

Sed quia octo adnumerauimus esse partes orationis, nomen $ pronomen et reliquas, necesse est, ut tria discutiantur a nobis,

uidelicet ethimologiae nominum et officia singularum et ordo. Primum quaerendum nomen, quare dictum sit. Nomen a notamine uel notione dictum, eo quod notitiam omnium rerum per ipsum experiamur. Nisi enim nomen scieris, cognitio ro alicuius rei perfecte ad mentem tuam peruenire non ualebit. Pronomen dictum, quod loco nominis ponatur et ideo reper-

82 ars :cf. Varro GRF 264(233) Diom. 421, 4. Seru. 405, 2. Pomp. 95, 4 Irid. Iur 2u. 83 Christus: cf. Isid. 6, 19, 50 et 7, 2 84 Danihel:ef. Id. asr9 84/90 Sed. 59, 64-70 (paene ad litt.) d.Bern. 64, 2 91 sq. Sed. 60, 74 sq. ( paene ad

litt.) — A[6 cf. Sed. 60, 89.

9/28cf.Seru. 405, 12. Expl. 487, 33. Cled. 10, 8

Pomp. 96, 22 Ambr. f.2" ad Cuimn.f. 24 Valent. f. 50" mar. f. Sed. 60, 89 Rem.mai. 143 (E.) dl. 9 sg. nisi enim nomen scieris : 7/. cod. Bern. f. I* (paene ad litt.) —cf. Isid. 1, 9, 1

11/13 cf. Pomp. 97,2

al.

82 atethes oz. 5 83 Cristus / —— 85 sq. cognosci possit : cognoscit T 86 post uel add. etiam O 88 esse oz. O 89 post uero add. est T 90 requirere : require V/O — - 93 sq. respondendum : -pondum 5$ 94 officia hominum quam octo O 96 nominationis :nominis .$ fungimus creaturae O fungimur : -mus V O T (corr. V*) B add. et ante pronomen $ 6 officia : -ium O 9 scieris : sciueris V/ — 10 perfecte oz. O

50

MVRETHACH

tum est, ut fastidium tollat et ornatum locutionis inducat, uel ne saepius nomen iteratum taedium generet. Verbum dictum a uerberato aere ;numquid et in ceteris partibus non 15 uerberatur aer ? Verberatur utique. Quare ergo haec pars prae ceteris sibi hoc nomen uindicat ? Ideo nempe quia amplius ex illa quam ex ceteris aer uerberatur. Aduerbium dicitur quasi iuxta iacens uerbum : 'ad' enim pro 'iuxta' saepissime ponitur, et sicut 'pronomen' iuxta nomen, ita 20 'aduerbium' iuxta uerbum. Participium dictum, eo quod partem capiat nominis et uerbi. Coniunctio, eo quod coniungat sibi praecedentes partes, tam in superficie quam in sensu. Praepositio, eo quod praeponatur ceteris partibus. Interiectio autem dicta, quod in modum iaculi proferatur inter ceteras 25 partes improuise et sine praemeditatione. Sequitur de officio. Officium nominis est omnium uisibilium et inuisibilium creaturarum notitiam demonstrare. Officium pronominis est loco nominis fungi, quia uicarius illi est. Officium uerbi est actum siue passionem cum modis et tempo3o ribus significare. Officium aduerbii est significationem uerbi supplere et dubietatem eius aufferre. Officium participii est habere casus nominis et significationem uerbi, unde et a quibusdam ''uerbum casuale" dicitur. Officium est coniunctionis praecedentes se partes coniungere. Officium praepositionis 5; est semper praeponi et numquam supponi nisi euphoniae causa. Officium interiectionis est improuise et absque ulla praemeditatione proferri. Sed quia ethimologias uel officia singularum ostendimus, operae pretium est, | ut ordinem subiungamus. Quaerendum 4o est, cur primo in loco ponitur nomen et non uerbum uel aliqua

13/1? cf. Pomp. 97, 19 e? 212, 6. Prisc. 2, 368, 5. Cassiod. 1234D. Isid. 1, 9, 1 Mals.196,7 al. 26/37 /f.Price. 9: B 3 26 officium:sic Mar. ubi alii proprium cf. Don. Ortigr. f. 78r —Clem. 24, 33 Alc. 858 D 33 uerbum casuale: cf. Prisc. 2, 54, 10. Clem. 28, 7 Erch. 66, ó Laur.9,94 .Sed.63, 10 Rem. mai. 144 (E.) Monac. yis ux ete 38/78 cf. Seru. 406, 9 Cassiod. 1219D Valent.

f.51. Sed. 61, 27

13 nomen oz. O taedium : fastidium 5$ 16 sibi ... nomen : nomen...sibi O ideo nempe oz. V 18 dicitur oz. . ad — 20 uerbum om. 5$ per bapl. 21 partem capiat l/ Sed. : capiat partem T O .$ coniungat : iungat 17 25 partes oz. .$ praemeditatione : med- 5$ 26 Sequitur — officio /i7/. capit. codd. Sequitur oz;. O 28 uicarius : -ium .$ 30 aduerbi I7 32 casus : causam T 33 sg. coniunctionis est O 34 se oz. .$ 33 est om. 5 eufoniae O 36 improuise : prouise O 31 proferri : -te O 38 bos! singularum 40 est oz. O in o». O add. pattium 5$

16u

IN DON. MAI. II

5I

alia ex ceteris. Ad quod respondendum, quod nomen tribus repperitur modis esse maior et principalior omnibus partibus. Primo modo, nullus dubitat anteriorem partem esse nomen omnibus; 4I

$0

secundo,

infantibus

antea

nomina

imponuntur,

quam fari de ceteris possint partibus; tertio modo, quia ceteris partibus uocabula tribuit. Si enim abstuleris nomen, ceterae partes mutae remanebunt ; et quia sine nomine esse non possunt, dignum est ut nomen primum obtineat locum. Sed rursus quaeritur, cum uerbum principalis pars sit sicuti nomen, nec inferior illa uideatur, cur primum non obtineat locum. Sed huic quaestioni respondendum est, quia nomen personam substantiae significat, uerbum autem actum dictumque personae. Si uero auferas nomen, quod significat substantiam, actus subsistere non potest ; si autem subtrahas actum, quem ostendit uerbum, non tamen nomen ideo deerit ; et

6o

idcirco nomen iure praeponitur uerbo. His quidem modis liquet nomen praeponi debere reliquis. Pronomen secundo loco ponitur, quia idcirco repertum fuit, ut officio fungatur nominis, nec ab illa separari potest. Verbum ob hoc sibi tertium uindicat locum, quia principalis perfectaque est pars sicuti nomen, nec plena oratio sine illa construi potest. Aduerbium propterea iuxta uerbum locatur, quia idcirco inuentum est, ut dubietatem eius auferat sensumque suppleat, nec ab illa secerni sicut nec pronomen a nomine ualet. Participium autem merito sibi quintum locum uindicat, quia continuo, ut

illae partes editae sunt, quarum illa partem capit et ex quibus conficitur, mox in ordine eas subsequitur. Sed quaestio nobis iterum oritur, cur Latini non sunt imitati Grecos in ordine partium. Illi enim praepositionem coniunctioni praeponunt. Quod ideo Latini non faciunt, quia Greci adtendunt principalitatem, Latini considerant sensum uel rationem. Perfectior enim pars est coniunctio quam praepositio. Vnaquaeque igitur pars ex suis accidentibus cognoscitur esse perfecta : coniunctio uero tria habet accidentia, prae-

68/70 cf. Prisc. 3, 25, 5

41 ex ceteris : ceterarum $ 42 modis repperitur O esse oz. O 43 modo : dummodo T 48 modo oz. 5 (rest. p. n. tir. 8?) 49 quaeritur : oritur quaestio O 52 substantiae : -am O 58 nomen ozz. 5 B6 uerboozm. V 62inuentum : repertum 5 63 dubitatem / — eius: ei V 66 partem : -tes .9 71 principalitatem : principalitamen V/ — ?3 unaquaeque : una quoque V — ex suis :exuis V. — ?354.cognoscitur :-itun V —— esse oz. V (rest. V*)

52

MVRETHACH

7; positio nullum, nisi tantum casum, sed ipsa potius accidit casibus quam casus illi :propterea perfectior coniunctio esse probatur. Interiectio uero ideo ultima ponitur, quia minima est et sensu et superficie. EX HIS DVAE SVNT PRINCIPALES PARTES ORATIONIS, NO|MEN 80 ET VERBVM (372, 26). Principales duobus modis dicuntur, siue quia maiores sunt corpore, uel quia ab istis ceterae originem ducunt, nec sine ipsis perfecta oratio ualet consistere. LATINI ARTICVLVM NON ADNVMERANT, GRAECI INTERIECTIONEM (372, 27) subauditur "in numero partium non adnume85 rant". Quare Latini articulum non adnumerant ? Quia non habent articulum, sed tribus solummodo pronominibus utuntur pro articulis, id est 'hic haec hoc'. Nam Greci habent maximam partem de articulis et ponunt illam ultimam. Greci non adnumerant ideo interiectionem in numero partium, sed go copulant illam aduerbio, dicentes quod ita sequatur illam uerbum sicuti aduerbium. Quod ideo Latini non faciunt, quia non semper subsequitur uerbum. MVLTI PLVRES, MVLTI PAVCIORES PARTES ORATIONIS PVTANT (372, 28), sicut iam dictum est supra.

9;

VERVM EX HIS OMNIBVS TRES SVNT, QVAE SEX CASIBVS INFLECTVNTVR, NOMEN PRONOMEN ET PARTICIPIVM (372, 29). Quare dixit tres fore partes, quae inflectantur per sex casus, cum

pronomina omnia non incuruentur per sex uarietates ?

Recte dixit, quia quamquam

non omnia tamen

aliqua in-

1 flectuntur: totum pro parte posuit translatiue et non proprie

per quendam

tropum,

qui sinecdoche

appellatur.

81 4. originem ducunt: cf. Cled. 34, 12. Isid. 1,6, 2. Iul. mai. f. 81» 83/92 cf. Prisc. 3, 90, 6. Sed. 82, 63 87/91 cf. Pomp. 135, 18 gl. 94 supra : 47, 42 e£ 48, 60 95/2 cf. Sed. 64, 26 |Rem. mai. 145 (E.) 2 sinecdoche : cf. Don. 400, 26 et infra 241, 62.

75 sg. sed — illi : sed ipsa casibus quam casus illi accidit .$ 16 s4. coniunctio esse probatur : est coniunctio 5 79 orationis oz. 80 principales — dicuntur : principaf duobus dicitur modis .9 siue : uel .$ 81 maiores — quia oz. 5 per bapl. uel : siue O 82 ducunt: dicunt V sumunt nec: uel etiam .$ perfecta — consistere : nulla ualet esse oratio .$ 84 :4. non adnumerant om.$ 88 sg. quate — tribus oz. O non habent — tribus oz. .$ 8? post articulis ad. et ideo non adnumerant quia non habent sed tribus solummodo ptonominibus utuntur pro articulis .$ 88 add. faciunt ex ipsis unam partem sed ante ponunt .$ et ponunt illam ultimam oz. 5 (resz. $2) 88 rg. Greci — ideo om. S 89 ;4. in numero — illam Prius :uero ponunt cum $ 90 sequatur oz. Oo 95 his: is V/ — 97 fore partes : partes esse inflectantur : -untur O 98 non bg pronomina O omnia pos/ incuruentur r. 5 2 appellatur sinecdoche 5.

17F

IN DON. MAI. II I

53

(DE NOMINE»

NOMEN EST PARS ORATIONIS etc. (373, 2). Definitio substantiae. Quae definitio, ut praedictum est, duo ostendit, communionem et proprietatem. Communionem, cum ; dixit "cum casu", quia et pronomen et participium similiter habent casus ; proprietatem in hoc, quod subiunxit "corpus aut rem proprie communiterue significans" : nulla enim alia pars hanc proprietatem retinet nisi solummodo nomen. Sed non est nobis intellegendum, ut unumquodque nomen omnia 10 ista possit habere. Est tamen ita distinguendum : 'Est nomen pars orationis significans corpus aut proprie aut communiter' et *est nomen significans rem aut proprie aut communiter'.

De quibus et ipse exemplum subdit : PRoPRIE vT RoMA 15 TIBERIS, COMMVNITER VT VRBS FLVMEN (373, 3 Quare non dedit exemplum de re sicut dedit de corpore ? Breuitatem sequens,

ut praedictum

est, praetermisit nobisque inquiren-

dum reliquit. Vel certe quia in praedictis ista comprehendit. Nos tamen possumus exempla proferre : proprium est ut 20 Michael, appellatiuum ut angelus. Inueniuntur tamen et appellatiua ob nimiam frequentationem in propria uersa, ut grammatica Aristarchi et arithmetica Nicomachi. Isti enim in tantum usi sunt his artibus suis temporibus, ut in proprias | illis uerterentur. 2; Quaerendum iterum uidetur, quare Donatus communionem uerbi cum duobus accidentibus comprehendit, communionem uero nominis cum uno tantum, id est casu. Propterea ergo hoc

3 ut praedictum est : ef. supra 47, 33 sq.

4/8 Laur. 11, 28-32 —Sed. 65, 52-59

(paene ad litt.) 11/13 cf. Sed. min. 9, 36 15/22 Sed. 67, ef. Ambr. f. 6r 20 Michael : cf. ad Cuimn.f.24». Mals. Rem. mai. 146 (E.) 22 grammatica efc. : ef. Prise. 2, Laur.11, 35 Sed. min. 9, 39 25/40 Sed. 67 ,5-17 (paene

22-30 (baene ad litt.) 173, 22. Smar.f. 3" 57, 7. Clem. 25, 30 ad litt.)

De nomine. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) (exc. 81, 13 - 82, 22 ;84, 90-94; 86, 41- 87, 64 ubi excerpta Tantum praebentur ; 109, 41 - 110, 64) F (69, 7-70,81; 70,36- 71,64 ; 78, 29 -79, 566 ; 79, 59 -81, 90) Cede 47, 27 potestatem usque ad 61, 53 ostenditur ; a 69,7 inter se).

1 Zi.restilui — 93 post substantiae add. est T est hic .$ betom.5 . 6in — subiunxit oz. O 9 add. hanc par ante nomen O 11 pos! distinguendum add. ut in substantia eiusdem loci inserui O 14 et : etiam 5 oz. O ipse oz. 5 i18quiaom.S postquiaadd.et V — ista : ita. 19 est oz. O 20 tamen : tantum V. — 22etom.O 23 his:is V ^ temporibus suis O 25 iterum : ideo V oz. O 24 add. cum ante casu O hoc ozz. S (rest. p. n. tir. S?)

ny

54

MVRETHACH

egit, quia non ualuit communionem uerbi cum uno accidente exprimere. Si enim dixisset "cum tempore", ostenderet tan3o tum communionem cum participio habere uerbum ; si "cum persona", tantum cum pronomine. Iterum

oritur

quaestio,

cur

ultimum

accidens,

uidelicet

casum, quod inter accidentia nominis nouissimum adnumerauit, in definitione eiusdem nominis primum posuit, et illud 55 capitale accidens, quod inter accidentia primum posuit, id est qualitatem, in definitione eiusdem nominis ultimum adnumerauit. Sed propterea hoc egit, quia legem definitionis substantiae secutus est. Lex enim legitima definitionis est substantiae, ut primum dicatur hoc quod commune habet cum ceteris, 4o deinde quod proprium. NOMINI ACCIDVNT SEX (373, 4). Definitio numeri iterum occurrit. Quae definitio tria demonstrat : ueritatem rei elucidat, indoctos instruit, superfluos aestimatores repellit. Fuerunt enim qui plura accidentia uoluerunt ; fuerunt et qui pauciora 45 dixerunt. Ili qui pauciora, subtrahebant comparationem, dicentes eam non debere computari inter cetera accidentia, quia non aliis nominibus accidit nisi qualitatem aut quantitatem significantibus. Quibus respondendum quod, quamuis omnia ;» nomina non possunt comparari in litteratura nisi qualitatem aut

quantitatem

significantia,

tamen,

si adiectum

fuerit

nomen qualitatis aut quantitatis, ceteris nominibus possunt comparari. Verbi causa si dicam "lapis candidus, candidior, candidissimus"', "lignum magnum,

maius, maximum",

taliter

55 possunt recipere comparationem. Illi qui somniabant plura accidentia nominis, adiciebant litteram et syllabam et accentum. Sed ideo Donatus non computauit, quia ista generaliter omnibus accidunt partibus, et si adnumerasset

ea inter nominis accidentia, necesse esset

41/85 Sed. 68, 37-53 (paene ad litt.) 42 sq. cf. supra 47, 38 44 qui pauciora : Pomp. 139, 4 Prisc. 2, 57, 8 46/85 cf. gl. cod. Bern.f. 1r 46/60 cf. ad Cuizn. f.?4 Don. Ortigr.f.80" —Valent.f.519. Clem. 26,8 |Alc. 8589 C 56/68 cf. Sed. 68, 54 56/60 cf. Pozzp. 138, 18 56 qui — plura : cf. Prob. 51, 21 somniabant : cf. C/ez. 26; 12

30 si cum : sicut .$ 34 primum — 36 nominis om. V per bapl. et illud — 36 sq. adnumerauit oz. $ (rest. $2) 3? sed propterea : ideo denique I7 38 est

secutus O

39 quod om. T (rest. T?)

41 50s; iterum add. hic V

41 ;4.

iterum occuttit ozz. 44 et om. O $ 41 quia : quae .$ 48 sq. significantibus — 51 quantitatem oz. O per bapl. 50 in ozz. V7 qualitatem : qualitem I7 U$ et prius om. S B1 sq. ista ane non £r. .$ 59 adnum- : annum- .$ accidentia nominis .$

IN DON. MAI. II

55

6o repetere ea in omnibus partibus. Sed cum illa dicantur uera accidentia, quae accidere possunt et recedere, ut est sanctitas pietas iustitia dignitas, cur ista accidentia nuncupantur, maxime cum a nomine non recedant ? Idcirco quia duobus modis

accidentia

dici possunt ; uno

modo,

quoniam,

sicuti

65 accidit homini ars per studium, ita recedit per incuriam; uel aliter, quod uerius est, intellegere possumus translatiue | ista accidentia nuncupari, cum numquam a nominerecedant; 18r ab illis ueris accidentibus, quae accidere possunt et recedere. Est simplex hoc uerbum, quod dicitur accidens, an composi7» tum ? Vtique compositum. Ex quibus ? Alii enim dicunt a caedo uerbo, id est percutio, a praeterito illius cecidi, addita praepositione et mutatum e productum in i productum, et iterum conuersum d in c dicitur accidunt quasi adueniunt uel adproximant ; siue etiam, ut alii uolunt, ab eo uerbo quod 7; est cado, ab eius praeterito, id est cecidi ; estque correptum et habet sensum accidunt, id est eueniunt. Nonnulli enim ab eo dicunt uenire quod est cedo, id est do locum siue recedo,

et habet praeteritum cessi, et inde componitur secessi additaque praepositione mutatur sensus — solet igitur hoc plerum8o que euenire, ut composita uerba mutent sensum — habetque praedictum sensum, id est adproximant, siue adueniunt, et

erit i productum (quae ratio uerior esse uidetur) et in praesenti formatur tempore. NOMEN 85 oritur

VNIVS HOMINIS et reliqua (373, 5). Hic non minima

quaestio,

cum

nec

ad praecedentem

rationem nec

ad

sequentem pertinere uideatur, cur interposuit "nomen unius hominis" ; sed quia, ut supra dictum est, ueteres in tres partes nomen diuidebant, idcirco Donatus ista inseruit, ne forte ab

aemulis suis reprehenderetur,

cur ille in una parte auderet

60/68 cf. ad. Cuizm.f.25* —Clem. 26, 14.

Bern. 64,27 —Erch. 9,9.

Rem. min. 11, 12

69/76 cf. Ambr.f.6". ad Cuimn.f.37^ Don. Ortigr.f. 80 Bern. 64, 271 Erch. 9, 15 Sed. 69, 71 Sed. min. 9, 45. Gramm. Suppl. CXCIII de summa quaest. u. B. Lófsted! Mals. p. 38 adn. 1 84/99 cf. Sed. 70, 14. — SV utsupra : 48, 60 sq.

60 ea repetere O sed oz. T O 62 iustitia dignitas ozz. .9 nuncupantur : -atut I/ 63 maxime oz. O idcirco quia: sed sciendum est T .$ 64 possunt : posse T 5 66 est oz. 5 intellegere possumus oz. O — post translatiue aZ. enim T 67 nuncupati : dicuntur T .$? dicit .$ recedant a nomine V T O 68 pos! illis ad. scilicet O 69 hoc p. n. Zir.. quod dicitur accidens queritur V/ — an:a V — 2e:est V — $3 accidunt : -dens T (corr. Ts) quasi : id est T 75 ab eius praeterito : a preterito illius .$ id est om. OS 76 eueniunt : aduen- .$ enim oz;. O ** do locum : delocum V locum do T 48 cessi : secessi O 80 or? sensum add. ut hoc T 5 81 sensum : uerbum O 82 esse : esset 83 tempore formatur T 85 nec prins : hoc neque 5 precedentem : presentem O 89 in unam partem I

56 90

95

MVRETHACH

concludere, quod antecessores eius in tres diuiserant partes 1

ac si fateretur dicens "nec illud ignoro, quod maiores mei in hac parte sanxerunt, tamen nos modo generaliter nomina omnia illa dicimus". Vt quid hoc ? Quia nihil agit appellatio et uocabulum nisi notitiam uel manifestationem creaturarum ostendunt. Sed quaerendum est, cur dixit "nomen unius hominis", cum alia innumerabilia reperiantur nomina propria quam hominum. Quia hoc, quod principatum obtinet inter ceteras creaturas, ponere uoluit, ut per hominem facile reliqua conprehenderentur. (De qualitate»

I

QVALITAS NOMINVM BIPERTITA EST (373, 7). Definitio numeri est hic. Pauciores nullus aestimauit ; plures tamen quidam dixerunt, diuidentes qualitatem in propria et generalia et specialia. Sed idcirco Donatus inter propria et appellatiua comprehendit, quia et generalia et specialia inter appellatiua continentur uel, sicut Consentius

IO

I

II

ab auctoribus 20

dicit, omnia appellatiua a

genere et specie manant. Cur dixit "bipertitam" esse qualitatem nominum, cum nomina incorporalia sint et diuidi nequeant ? Translatiue hoc dixit, non ut diuidi possint, sed quia adherent corporibus, quae diuidi possunt. | Quaerendum est, quomodo bipertita sit haec qualitas, utrum ab alio an naturaliter in se ipsa sit diuisa. Ad quod dicendum est, quia est uerbum partio partis actiuum et passiuum ; est et neutrale partio et deponens partior, unde componitur bipertior bipertiris et inde uenit bipertita, addito 'bis' aduerbio. Sed si a passiuo uenerit, quasi sit diuisa,

tunc

dicitur translatiue

''diuisa",

quia uoluerunt differentiam esse inter propria nomina et appellatiua. Si autem a deponenti, erit in se ipsa diuisa et non ab alio, et tunc proprie dicitur "bipertita".

* Consentius : 338, 20 mai.148 (E.)

12/21 cf. Ambr. f.7?-

Valent.f.519.

$ed. 70, 2 Rem.

Rem. min. 13, 16

90 diuiserant : -ser 5$ 91 ac : hac fateretur : fac- V dicens om. 5$ maiores : antecessores O 92 sanxerunt : senserunt .$ 92 sq. omnia illa nomina $ 93 pos nihil add. aliut 5 — 94 uel: et O 95 ostendunt : ostend 5$ 96 sg. propria quam : propria quae 5 propriumque $? z/ uid. 98 reliqua facile $ reliquam l/ —— 99 comprehenderetur V (corr. V) 1. suppeu — 8 quidam : fuerunt qui $ 4 pos! propria add. nomina .$ 6 comprehendit : conputauit O — * dicit Consentius O 10 sint : sunt .$ 11 adherent : aderant V7 aderent V? $ 13 ipsa : ipso T 14 est prius om. 5 14 sg. est uerbum— passiuum : est uerbum actiuum partio partis 15 :4. neutrale — partior : neuPiusS.iuc gide ut partior .$ 20 50s; a deponenti ag4. uenetit .$ erit oz. 5 rest.

18u

IN DON. MAI. II

57

ÁVT ENIM PROPRIA SVNT NOMINA AVT APPELLATIVA (373, 7). Propria unde dicta ? Propria dicta sunt quasi 'porro priuata', id est "longe alienata' ab appellatiuis. Appellatiua 25 dicta ab appellando, eo quod multos appellent, id est uocent. Numquid eadem propria non faciunt? Faciunt quidem. Quare ergo ista hanc optinent potestatem, ut appellatiua uocentur ? Idcirco quod saepius et multipliciter ista uocant quam illa. Sicut autem uerbum dicitur a uerberando, non ut 3o ipsa aerem uerberet, sed solummodo quia crebrius ex illa aerem uerberamus quam ex ceteris partibus, eo modo et appellatiua nomina. PROPRIORVM SECVNDVM LATINOS QVATTVOR SVNT SPECIES, PRAENOMEN NOMEN COGNOMEN AGNOMEN (373, 8). Definitio 3; numeri est hic. Fuerunt etenim qui plures species uoluerunt, fuerunt et qui pauciores. Illi uero qui minus, uolebant cognomen tantum more Grecorum. Greci enim non habent nisi unam

tantum

speciem, id est cognomen ; unde

et recte ait

"secundum Latinos". Sed quaerendum cur Donatus illos 4o secutus in hoc loco non est. Ad quod dicendum, quia unaquaeque lingua suam habet proprietatem. Proprietas enim grecae linguae non eget multis nominibus propriis, abundat tamen in numero litterarum ; et quia Greci gloriabantur, eo quod omnes litterae eorum proprium numerum retinerent 45sicuti Hebrei, in interpretatione nominum Romana ergo facundia, quia illos aequiperare nequiuit, placuit sibi uindicare plurima nomina propria. Qui plures aestimauerunt, quotquot uictorias aliquis fecisset, tot agnomina uolebant habere,

ut

Africanus

Numantinus

Emilianus

: tot

enim

5o uictorias Scipio peregit. Sed Donatus rectius fecit, quia omnes

23 sq. porro priuatiua : cf. Sed. 71, 20 24 sq. Sed. 71, 22 sq. 29/32 cf. supra 50, 13 33/82 Sed. 71, 40-55 (paene adlitt.) 37/39 cf. Ambr.f. 8t ad Cuimn. f. 259^ Clem. 927,2 red aliter sentiunt

23 propria unde dicta oz. O 5 25 pos! dicta add. sunt O .$ appellent : -ant O 26 eadem : et 5 28 uocentur : dicantur. ^ uocant:-cent $ ^ 30 os ipsa add. sola $ L uerberet : -rat V (corr. V?) sed oz. T O solummodo oz. $ add. sed ante quia V^ 30 sq. crebrius — partibus : plus ceteris per ipsam aerem uerberatam .$ 91 et om. S 33 propriorum : proprium post propriorum add. nominum Dor. 34 praenomen : pron- V/ (corr. V?) 35fuerunt : -rint I7 etenim ozz. 5 36 sq. cognomen : cum nomen V7 388 unam ... Speciem id est oz. S tantum ozz. O 39 54. illos secutus ... non est : non est illos secutus . 40 in hoc loco oz. 5 non est in hoc loco L 42 abundat : -dant $5 L 44 retinerent : -nent T 46 interpretatione : -nem L 46 illa sequipetare L. . nequiuit : nequid T nequit O .$ (corr. O?) 48 quodquod 5 uolebant :-bat.$ ^ 49 Numantinus :-tianus V/ S -tanus O — os? Numantianus aZ. pius V/ — Emilianus : Hemel- V — os Emilianus ad. qui habuit quattuor agnomina 5 L 50 Scipio : Scyphio .$

58

55

MVRETHACH

illae species ab una re, id est ab actu, ueniunt et ob hoc potius sub una agnominis specie uoluit concludere. Praenomen dictum est, eo quod praeponatur | nomini. Nomen dicitur quasi nationis nomen, eo quod nationem, id est familiam, ostendat. Cognomen autem dicitur quasi cognitionis nomen, quo unusquisque cognominatur, quod nos modo proprium dicimus nomen. Agnomen, quasi actionis nomen, quia extrinsecus, id est ab actu, uenit.

6o

6D

Vt quid igitur ponitur praenomen in primo loco ? Quia a dignitate uenit, ueluti Publius, dictus quia dignus erat rebus publicis. Numquid et nomen non uenit a dignitate ? Venit omnino. Nullus igitur Romanorum nomen habere poterat nisi ex nobili descendisset prosapia, ut Cornelius dictus, quia de Cornelii familia descenderat. Sed propterea praeponitur praenomen nomini, quia maiorem dignitatem obtinet. Potius enim uidetur esse hoc, quod quisque intra se retinet, quam quod extrinsecus accipit. Cognomen

idcirco ponitur in tertio loco,

quia dignum erat ut, postquam nomina dignitatis praecedunt, postea sequatur nomen proprium, quo unusquisque cognosci7o

1 I

tur. Rursus quaestio oritur, cur agnomen in ultimo ponatur loco, cum maius ceteris uideatur esse, et nullus hoc nomen

possit adipisci, nisi in uirili et perfecta aetate, uel etiam cum uictrii manu. Ad quod respondendum est, ideo ultimum positum esse, quia supradicta potest habere quilibet in infantia, dum adhuc nec mali quid nec boni agere ualet ; hoc uero nisi in perfecta, ut dictum est, aetate positus nullus. quit obtinere.

83/88 cf. Cons. 339, 10.

Seru. 429, 1

Expl.535,32

Cled. 385,6

|Laur. 13,21

gl.

BB sq. cf. Pomp. 140, 29. Cassiod. 1221.4 —Ambr.f.9". al. 39/61 Seg. 73, 9-13 (paene adlitt.) 58 extrinsecus : cf. Seru. 429, 5. Pomp. 141, 5. Isid. 1, 7, 2. ad Cuimn.f.26" —al. 59 sg. a dignitate : cf. Pomp. 141, 14 —u. infra 60, 17 60 cf. Don. Ortigr.f. 81» 72 in uirili : cf. Pomp. 141, 15

51 illae : illi V illas T.$T. ob :abL potius ozz. S 53 praenomen : pron16. 54 nationis : notationis I. nationem : natum est 7 B5 autem om. S B5 sq. cognitionis : cognat- L $6 quo: quod .$ (corr. $2) add. siue ante quod .5 IL 5? agnomen : angn- L actionis : agnitionis IL nomen

z//. ozz. O

89 pos? ponitur add. hoc .$

praenomen

: pron- .$

a om. S 60 Publius : Pupl- .$ 61 ;4. uenit omnino oz;. T 63 nobili : -lÁe T descendisset : esset I, prosapia : -pie dictus : dicitur.$L 66 intra : infra .$ 6? idcirco : ideo L 70 ponatur : -nitur T 91 maius: magis T uideatur : -detur V T 42 uirili : -idi V? *3 est ideo oz. $ ?4 esse positum 5$ L 76 dum : cum T 5$ adhuc : aduc .$ mali quid : aliquid mali T — nec a/f.om.l, 76 aetate om. 5 quit : quid V T L (corr. 96 54. quit obtinere : obtinere potest 5 L2)

IN DON. MAI. II

59

Quaerendum denique iterum uidetur, quare inter propria nomina posuit appellatiua, id est nomen et agnomen, quae 8o duobus modis appellatiua esse repperiuntur : genera uidelicet diuidunt ut appellatiua, et multos appellant ut 'Cornelius Cornelia', 'Africanus Africana', quod omnino facere propria nequeunt. Sed considerandum nobis est, tunc retinere illa uim propriorum nominum, quando cum subauditione profe85 runtur : uerbi gratia, si dicas ''Cornelius uel Africanus ingreditur ciuitatem", et subaudias "Scipionem", tunc propria sunt nomina. Si autem dubium pronunties, dicendo "quidam Africanus ingreditur", sine dubio appellatiua sunt et nomina gentis dicenda magis quam propria. go Vr PvBLIvs CORNELIVS SCIPIO AFRICANVS (373, 9). Publius erat eius praenomen, Cornelius nomen, Scipio cognomen et Africanus agnomen. OMNIA PRAENOMINA

AVT SINGVLIS LITTERIS NOTANTVR

VT

P. PvBLIvs, G. Garvs, L. Lvcivs, AvT BINIS, VT GN. GNAEVS,

95 AVT TERNIS, VT SEX. SEXTVS (373, 10). Sollerter nempe perscrutandum

est, unde haec orta sit uarietas litterarum, cur non

semper una uel duabus aut tribus praenotantur litteris prae-

MT

nomina. Sed Priscianus luculenter enucleauit ita disserens : Placuit Romanis, ut, si a uocali inchoaretur praenomen, solummodo una notaretur uocali ; si autem ab una consonan-

te, | ut subsequeretur uocalis ipsa, tantum consonans praenotaretur, uel si a duabus consonantibus ipsae duae ; si autem M^

a tribus, tres nihilominus scriberentur, quousque uocalis finem faceret. Sed si ita est, cur haec regula transgreditur, ut scribantur tres litterae, uel uocalis simul cum consonante, sicut est 'Sextus' ? Post consonantem enim scribitur uocalis,

et iterum consonans. Propter differentiam quidem fit multorum nominum, quae ab una consonante inchoabantur. Si

78/89 Sed. 74, 22-31 (baene ad litt.)

cf. Pomp. 141, 28

Ercb. 67, 10. al. — 98/12 Priscianus : cf. 2, 57, 12.

90/92 cf. ad Cuimn.f. 25r*

9/12 cf. Laur. 13, 43

78 quare : quarum LL 79 appellatiua : apel- 5 passim 80 esseom.T repperiuntur : probantur $5 L genera : generatio IL 82 facere oz. 5 83 illa : illas T oz. V 84uim:cumL 86 subaudias : -dies T 5 87 pronunties : -tias T O 89 dicenda magis : magis sunt T propria:-iam V — 91 eius: ci-f Scipio cognomen oz. 5 96 cur oz. T 1 uocali : -lis 5 IL 2 ut: et pd 4 tres om. S nihilominus : nihil hominisV (corr. V?) nihilominus scriberentur : similiter .$ Dsedsi:siautem T $ — 6tres: quattuor T enim oz. 5 add. e ante uocalis 5 8 quidem : enim T 9 inchoabantur : -oantur O

19"

60

MVRETHACH

1o enim scriberetur S. tantum, ignoraret aliquis utrum Sextum an Seruium nec non Seregium aut Simífronium significare uoluisset. Iterum quaerendum est, cur haec praenomina solummodo notantur

potius quam

cetera nomina,

uel cur reperta sunt.

15 Sed sciendum propter tres causas, uidelicet causa differentiae uel causa dignitatis, uel propter pacem, quam fecerunt inter

se Sabini et Romani propter dignitatem, ut dignitas uniuscuiusque ostenderetur per praenomen. Nullus enim ignobilis praenomen habere poterat apud Romanos. Differentiae autem, 20 qui multi erant qui uocabantur nomine uno. Verbi causa si fuissent duo Scipiones, non esset differentia nisi praenomen faceret, ut Publius Scipio uel Cornelius Scipio. Causa pacis, quia multo tempore habuere Romani et Sabini bellum inter se; postquam uero ad pacem peruenerunt, cupientes illorum 25 amicitia uel societate indesinenter perfrui, statuerunt ob signum amicitiae, ut nomina

Sabinorum

essent praenomina

Romanorum et nomina Romanorum praenotarentur Sabinis ; placuit etiam, ut filias suas filii acciperent Romanorum et filias Romanorum acciperent filii Sabinorum, ut firmior mane3o ret amicitia.

APPELLATIVORVM NOMINVM SPECIES MVLTAE SVNT (373, 11). Cur non determinauit Donatus appellatiuurum nominum species sicuti propriorum ? Propter plurimos uarie autumantes. Quidam enim plures uoluerunt species, ut Priscianus;

11 Simfronium: in nonnullis Don. codd. et apud. al. comment. tale ex. adhibetur praenominis quattuor litteris notati 13/30 cf. Laur. 13, 14. $ed. 72, 63 gl. cod. Bern. f. )h 15 sq. cf. Bern. 66, 29 Erch. 66, 24 al. 18 sq. cf. Pomp. 141, 13 Iul. maif. 82". ad Cuimn. f 250r Don. Orzigr. f. 81" Sed. 73, 13. al. 22/30 ;f. Pris. 2, 57, 14 Don. Ortigr. f. 817 Bern. 66, 30 Rem. mai. 149 (E.) Monac. f. 2" sq. 32/36 Laur.14,50-54 $ed. 76, 16-21 (paene ad litt.) 34 Priscianus:

cf. 2, 59, 10

10 scriberetur s : s scriberemus $ 11 Seregium : Sergium T aut Simfronium om. 14 quam : qui L cur reperta : correpta T, 18 por? sciendum ad4. est V — post causas add. hoc fieri V ——— causa : casu 5$ (corr. 52) 16 ;4. uel propter — dignitas oz. V (resz. V) inter se os. V 18 per praenomen : propter nomen I, 19 differentiae : -tia .$ autem : enim I, 20 qui uocabanturoz. V |^ unonomineL 21 Scipiones : Sciphi- 5 esset : fuisset T $ differentia : discretio OL o; praenomen add. differentiam T O L 21 54. praenomen faceret : per praenomen $5 23 multo : -ta V (corr. V) habuere : habere I, 24 postquam uero : usquequo 5 L 25 amicitia :-tiam $ IL societate : -tem 5 ob : hoc .$ 28 sq. ob signum om. V (rest. V) 26 nomina : nomen .$ essent : -set V/ . praenomina : -men .$ 32 port Donatus add. queritur V — 33 sg. autumantes : aut humantes I7

IN DON. MAI. II 5; quidam

pauciores

dixerunt

61

et, ne ab aliis reprehenderetur,

certum ponere distulit numerum. ALIA ENIM SVNT CORPORALIA VT HOMO TERRA (373, I2). ALIA INCORPORALIA VT PIETAS IVSTITIA DIGNITAS (373, 12). Cur dixit corporalia esse nomina, cum omnia nomina incor4o poralia sint, uel quaedam corporalia, quaedam incorporalia ? Idcirco, quia illa adherent creaturis corporalibus, haec uero incorporalibus. ALIA ENIM SVNT PRIMAE POSITIONIS, VT MONS SCHOLA (373, I3). Si prima positio est, quaerendum est, quid sit secunda 45 positio, siue quid sit positio. Prima enim positio non diceretur nisi ad differentiam secundae. Positio enim est, quando ita ponitur nomen aliquod, sicuti illud natura primitus protulit. "Primae autem positionis" uocitatur nomen, a quo alia nomina originem ducunt ; ''secundae positionis" dicitur illud, quod 5o diriuatur. ALIA DIRIVATIVA,

VT MONTANVS

| SCHOLASTICVS

(373, 13).

Sed forte quaerit aliquis, utrum montanus a monte an mons a montano diriuetur. Sed tribus modis ostenditur montanus deduci a monte. Vno modo, nulli dubium est anteriorem esse 5; montem montano ; alio modo, si auferas montem, montanus non erit, si autem tollas montanum, mons ideo non deerit ;

tertio modo, quia omne diriuatiuum nomen plures habere debet syllabas quam primitiuum illius in modum riuuli decurrentis et crescentis a fonte. 60 ALIA DIMINVTIVA, VT MONTICVLVS SCHOLASTICVLVS (373, 14). Si et montanus a monte et monticulus ab illo diriuatur, quaerendum est, cur non sub una specie continentur. Quia differunt inter se. Vno modo differunt, quia diminutiua retinent sensum primitiui sui, diriuatiua autem nequaquam : et mons enim et 6s monticulus ex terra sunt, montanus uero uel animal uel homo

38 reprehenderetut : cf. supra 55, 89 41 54. cf. Sed. 77, 34 46 sq. cf. Pomp. 143, 15 51/59 Sed. 78, 83-88 (paene adlitt.) B8 sq. in modum riuuli : cf. Seg. 78, 76 60/68 Seg. 79, 4-13 (paene ad litt.)

35 dixerunt oz. 5 lia oz. .$ L (rest. L?)

3? post terra Jegitur mare ap. Don. 41 adherent : aderent V O

40 quaedam incorporacreaturis : -toris .$

43

enim add. Mur. 45 siue quid sit positio T (cf. Sed.) : siue positio V/ $ siue prepositio L oz. O positio z//. oz. O 46 differentiam : -tia 5 -tiae L enim om. 5 41 illud : eum T 5 protulit : pert- .$ 48 primae : -ma $ uocitatur : -tantur .$ nomen : nomina .$ 48 :q. nomina o. S 53 a montano : a monte T 54 uno modo : quomodo 5 modo : mo V md T anteriorem : int- 5 55 montano oz. T 5 (rest. $?) 56 ideo non : non ideo 5 87? plures : -tas .$ B8 sg. decurrentes V (corr. V?) 60 scholasticulus— 65 monticulus oz. V per bapl. (rest. V?) 61 et prius: a V. — 62 est om. 5 continentur : -netur $

20F

62

MVRETHACH

est. Alio modo, omnia diminutiua diriuatiua possunt esse nec omnia diriuatiua possunt esse diminutiua. Tertio modo, illa habent duos gradus, haec tres. DIMINVTIORVM TRES SVNT GRADVS (373, 15). Definitio 7o numeri est hic. Quidam uoluerunt plures, quidam pauciores. Qui uero minus, auferebant primitiuum, quia ipse non diminuitur. Vt quid ergo computauit Donatus illum inter diminutiuorum gradus ? Quia, licet non diminuatur, alios tamen diminuere facit, eo modo quo dicitur nominatiuus 75 casus et positiuus gradus. Illi qui plures, addebant diminutiones omnes, quae possunt fieri post tertium gradum. Quare ergo non ita egit Donatus ? Quia, quotquot diminutiones post tertium gradum fiunt, in tertio computantur gradu. Quamuis enim crescant in syllabis, non tamen minuitur sensus. 80 QVAE FORMA, id est sensus, QVO MAGIS MINVITVR, CRESCIT SAEPE NVMERVS SYLLABARVM (373, 15). Quare addidit ''saepe" ? Quia in quibusdam non crescunt syllabae, ut populus popellus, asinus asellus, bonus bellus, oculus ocellus, uinum

uillum. 8; SVNT ALIA QVASI DIMINVTIVA, QVORVM ORIGO NON CERNITVR, VT MACVLA TABVLA (373, 16). Ista quidem in superficie uidentur esse diminutiua, quia clausulam diminutiuorum habent, tamen in sensu primitiua sunt, quia non repperiuntur nomina, a quibus ducant originem. 90.

SVNT NOMINA TOTA GRECAE DECLINATIONIS, VT THEMISTO CaLIPSO PAN (373, 18). Nomina sunt nimpharum. Pan dicitur Omne uel deus Arcadiae siue pastorum. Haec enim idcirco tota grecae declinationis esse dicuntur, quia non peruenerunt ad latinam regulam.

69/79 Sed. 79, 21-30 (paene ad litt.) — W6/18 cf. Cassiod. 1221 D. 34-36 (paene ad litt.) 91 sq. cf. Sed. 81, 75

cf. Pomp. 143, 26.

66 diriuatiua : diriuata IZ

Rem. mai. 151 (E.)

nec : non .$

81/84 Sed. 80, 91 cf. Sed. 81, 67

68 habent : -bet .$

tres : tria .

*0 est hic oz. .$ 74 diminuete : -nue 5 eo : eodem 5 quo : quod 5 15 sq. omnes diminutiones .$ *4 ergo om. S ita egit : egit ita O quotquot : quodquod 5$ 98 computantur gradu : conprehendit 5 19 tamen ozz. V minuitur: dimin- V — 80 quae Myr. : quorum Dor. quo Mor. zuulti Don. codd. : quam alii Don. codd. e? Keil — 88 alia Mur. »ulti Don. codd. : etiam alii Don. codd. et Keil — 8? clausulam : -la 5 88 sq. tamen — originem : in sensu tamen non sunt quia non habent unde originem ducant 5 92 54. haec enim idcirco oz.

IN DON. MAI. II

63

9;

SVNT TOTA CONVERSA IN LATINAM REGVLAM, VT POLLIDEVcES PorLvx, OnissEos VLIXES (373, 18). Isti duces fuerunt Grecorum. SVNT INTER GRECAM LATINAMQVE FORMAM, QVAE NOTHA APPELLANTVR, VT ACHILLES AÁGAMEMNO (373, 19). Notha : dicuntur semilibera. Sunt autem ex ea parte libera, qua proprietatem grecae linguae retinent, et ex ea ignobilia, qua proprietatem linguae latinae assumunt. Interrogandum. est, cur posuit Donatus haec propria nomina inter appellatiua, ; cum de appellatiuis nominibus coeperit disputare. Nulli enim dubium est haec propria esse | nomina. Sed sciendum est ob o" tres causas hoc esse factum a Donato : una est, quia communiter utuntur illis tam Greci quam Latini; alia potest esse, ut mediae significationis apud Grecos sint, sicuti sunt quaedam 10 apud Latinos; unde et possumus exemplum de uno dare nomine, quod est Pan, quod dicitur et deus Arcadiae et dicitur Omne;

tertia ratio est, morem

Grecorem

seruauit

: in his

Greci enim non diuidunt qualitatem nominis ita ut Latini, in propria uidelicet et appellatiua, sed in primitiua et diriua1; tiua. Siue enim sint propria siue appellatiua, si primitiua fuerint, sub una specie comprehenduntur; et siue sint propria iterum siue appellatiua, si diriuatiua, sub altera specie continentur. Et idcirco non curauit Donatus, utrum inter propria an appellatiua ea posuisset. 20 SVNT ALIA OMONIMA (373, 21) id est uninomia, eo quod in una significatione, id est in una litteratura, plures habeant sensus : VT NEPOS dicitur filius filii et nepos luxuriosus et

96 sg. Sed. 82, 1 (paene ad litt.) 99 sq. cf. Sed. 82, 9 3/1 sq. Sed. 83, 39-51 (paene ad litt.) —cf. gl. cod. Bern. f. 1" 20 cf. Sed. 83, 53 20/26 g/. cod. Bern. f. 1* (paene ad litt.) 22/26 cf. Inl. zai.f.859 ad Cuimn.f.259». — Ambr.f. 12r Tatu. 10, 173.

Erch. 68, 12

Hraban. 671 C |Monac.f. 5"

Laur. 16, 14

Sed. 83, 58

22 sg. cf. Pomp. 146, 14

Rem. mai. 152 (E.)

Prisc. 2, 59, 14

95 ;4. Pollideuces 5 Laur.: -ceos V T O 99 Agamemno : -non T 2 sq. Grecae — proptietatem oz. V (rest. V?) 3 pos? interrogandum est add. cum haec nomina greca sint superius memorata quare non simul conprehendit ea Donatus id est Temisto Calipso Pan Pollideuceos Pollux Odisseos Vlixes Achilles Agamemno. Ad quod dicendum quia magna differentia est inter illa quae non conuertuntur in latinam regulam et illa quae conuertuntur uel illa quae notha nuncupantur T B appellatiuis :pluribus T ^ coepetit :ceperit V T .$ enim oz. 5 6 haec oz. 5 * hoc om. 5 ? :q. communiter : commune 5 10 exemplum : -plo V O S uno:una V dare anfe der. T 12 fos! est add. quia O morem : -re $ 14 propria:-priis .$ appellatiua:-uis $ ptrimitiua : -uis 14 54. diriuatiua: -uis 5 15 pos! proptia add. nomina T O 5 — add. iterum az/e siue a/f. V — si: siue 16 comprehenduntur : -dunt V T .$ sint : sunt 17 si:siue $ fpos/ diriuatiua add. fuerint T 5 18 idcirco : ideo O 19 pos! an add. inter 5 22 nepos prius :-pus luxuriosus : luxurios I

64

25

MVRETHACH

nepos prodigus, id est dissipator substantiae suae. ACIES dicitur acumen ferri et uisus oculorum et agmen procedens ad pugnam. ARIES dicitur animal et signum in caelo et machina ad expugnandam ciuitatem. SvNT ALIA SINONIMA VEL POLIONIMA (373, 22). Sinonima dicuntur pluriuoca uel plurinomia ; polionima dicuntur superabundantia,

eo quod in uno sensu multa abundent

nomina,

VT TERRA HVMVS TELLVS, ARVA RVS SOLVM et reliqua. SvNT ALIA PATRONOMICA VT ATRIDES PELIDES (373, 23). Patronomica dicuntur quasi patrum legalia, eo quod legem et uim nominationis primi patris retineant, ut Atrides filius uel nepos dicitur ab Atreo auo uel patre ; similiter Pelides. 35

HAEC ET AB AVIS ET A MATRIBVS SAEPE FIVNT (373, 23) et, ut Priscianus testatur, non solum ab auis, uerum etiam a

regibus et conditoribus urbium ueniunt. Sed proprie patronomica dicuntur, quae a patribus ueniunt, reliqua uero translatiue. 40 Maia

45

A matribus ueniunt, ut Mercurius dicitur Maiades a matre sua; idem etiam dicitur Athlantides ab auo

materno Athlante, qui fuit pater Maiae. A regibus, ut Aeneidae dicuntur Romani ab Aenea rege, uel Romulidae a conditore Romulo, et Cicropidae dicuntur Athenienses a Cicrope, qui condidit Athenas. Sed hic non minima oritur quaestio, cur haec nomina, quae similia sunt nominibus familiae, non posuit Donatus inter illa, uel cur illa non posuit inter ista, cum nec illa sint

$0

propria plus quam ista. Sunt enim similia tribus modis : a primo patre ueniunt utraque ; genera diuidunt ; multos appellant et ista et illa. Sed licet haec faciant, tamen differunt | pluribus modis, idcirco non simul ponuntur : ista transcendunt terminum

cognationis,

illa non;

illa retinent

litteraturam

primi patris totam, ista partem ; illa funguntur uice proprii

23/25 Rem. mai. 152 (E.) (paene ad litt.)

cf. Sed. 84, 68

25 sq. cf. Sed. 84, 72

27/30 cf. Sed. 84, 80 — 31/34 cf. gl. cod. Bern. f. 1* —— 35/44 cf. Prisc. 2, 62, 15 Laur.16,35 nus : ibid.

.$ed.85,11

Rem.mai.153(E.)

gl.cod. Bern.f. 1"

35 Priscia-

23 suae oz. 5 29 abundent : -dant .$ 30 arua rus solum : szce e£ zm nonnullis Don. codd. et reliqua oz. .$ 31 Sunt add. Mur. cum multis Don. codd. 33 patris : -tres $ pratis V/ — 34 nepos : -pus 5 37 add. a ante conditoribus 38reliqua :-quis V — 39 Maiades : Maides 5$ 40 sg. Athlantides ... Athlante : bis Adl-.$ 42 sg. uel — Romulo : a Romulo Romulide a conditore Romulo .$ post Romulidae add. dicuntur O — 43 Circopidae : Sicro- $ Athenienses : Adte- $ 46 familiae : -liarum O -lia .$ Donatus oz. O 48 s. primo a patre $ —— 49 54. appellant : -las .$ 50 tamen ozz. 5 53 totam : -ta 5 pattem :-ti I 83 s. proprii nominis : propriis nominibus $ proprii uice nominis O

21*

IN DON. MAI. II 55

65

nominis (uidelicet nomina familiae), ista minime ; illa regulariter diuidunt genera, ista nequaquam. IN HIS QVAE GRECA SVNT, SIVE MASCVLINA SIVE FEMININA FVERINT, GRECAM MAGIS SERVABIMVS REGVLAM (373, 24). Ideo

dicit "magis", quia quaedam sunt ex his, quae non peruenerunt ad latinam regulam. 6o

Illa autem, quae masculina sunt, et in des uel in ius exeunt,

communia sunt tam Grecis quam Latinis ; ea uero, quae in on terminantur, non peruenerunt ad regulam latinam. FEMININA AVTEM AVT IN IS EXEVNT VT ATREIS (373, 27) (filia uel neptis ab Atreo auo uel patre) et istis tantum communiter utuntur tam Greci quam Latini. AVT IN AS VT PzELias (filia uel neptis Pelei). AvT IN E VT NERINE A NEREO (373, 28). Sed haec duo non habent Latini. SVNT ALIA THETICA, ID EST POSSESSIVA, QVAE IN IVS EXEVNT (373, 28), quia possessionem 79

75

ostendunt, vT ÉVANDRIVS ENSIS

quasi Euandri ensis. Cum et ista in ius exeunt et supradicta similiter, uidelicet patronomica, quaerendum est, quid differant uel si concordant in aliqua re. Ad quod respondendum, quia concordant quidem his modis : a propriis nominibus ueniunt, utraque genera diuidunt, multos appellant, unum pro altero frequenter ponitur. Discrepant uero, quia patronomica non significant nisi tantum filios uel nepotes, possessiua autem omnia, quae in possessione possunt haberi; thetica diuidunt tria genera, illa quidem non diuidunt nisi duo, nec illa perfecte ; tertio modo, quia illa thetica, quando significant

57/89 Sed. 86, 40 xq. (paene ad litt.) 60/62 cf. Pozzp. 146, 31 Sed. 86, 54 61 sq. cf. Seru. 430, 10 Cassiod. 1222 C —Ambr. f. 12" 66 ed. 86, 48 68/70 Sed. 88, 9, 13 (baene ad litt.) |cf. Ambr.f.13r 20/81 Sed. 88, 22-30 (paene ad list.) cf. Laur. 19, 15.— 90 cf. Ambr. f.13*.— V8[4€ cf. Cons. 341, 6. Prisc. 2, 68, 18 Don. Ortigr. f. 84». gl. 99/81 cf. JAmbr. f. 13r

69 Verg. /Aen. 10, 394

54 nomina uidelicet .$ 54 s4. illa — nequaquam oz. T 5 (rest. 5?) 55 nequaquam : autem non O B7 fuerint 5os/ feminina £r. Mur. Laur. cod. JA et aliquot Don. codd. B8 seruabimus : obseru- T Sed. 60 exeunt : desinunt O 61 tam ... quam : et... et O 62 regulam latinam : latinitatem O 66 aut — Pelias :autin es ut Pelides 5 67 pos? duo add. nomina 5 68 thetica ze/ tet- codd. : ctetica Don. 69 ostendunt : significant O 70 add. et ante in ius T 71 est om. O 71 sq. differant : deferant 73 his: is V $ 7? quae : qd T haberi :-re 9 — 78 diuidunt prius : -untur 5$

66 8o

filios uel nepotes, autem

85

90

95

H

VA

IO

MVRETHACH transeunt

non transeunt

in patronomica,

patronomica

in possessiua.

1

AGAMEMNONIAE MICENAE (374, 1 Sq.) :cum in ius superius dixit, quare hic in e terminationem ostendit ? Recte fecit, quia 'Micenae' pluralis est numeri generis feminini, et, si iunxisset illi masculinum nomen singulare, faceret soloecismum : et idcirco dixit '"Agamemnoniae Micenae" quasi "Agamemnonis ciuitas" ALIA MEDIAE SIGNIFICATIONIS ET ADIECTA NOMINIBVS, VT MAGNVS FORTIS (374, 2). Mediae significationis dicuntur qüasi medii intellectus. Quomodo potest esse, ut medii intellectus sint, cum perfecta sint et in superficie et in sensu ? Sed ideo mediae significationis dicuntur, quia dubius est in illis sensus et pendet, quousque adiciantur illis fixa nomina, quae illorum auferant ambiguitatem. Vel certe potest aliter intelligi mediae significationis dicuntur mediae qualitatis (significatio enim pro qualitate solet poni). Et haec nomina possunt esSe propria et appellatiua, ut *'magnus', quod | et adiectiuum est et proprium. HAEC ETIAM EPITHETA DICVNTVR, ID EST SVPERPOSITA

(374. 3).

ALIA QVALITATIS, VT BONVS MALVS (374, 4), quia bonitatem uel malignitatem animi ostendunt. ALIA QVANTITATIS, VT MAGNVS PARVVS (374, 5), quae magnitudinem uel exiguitatem corporis alicuius rei demonstrant. Cur ergo iterum recapituláàuit praedicta nomina ? Quando igitur dixit "mediae significationis", tunc utique et ista comprehendit. Sed ideo in tot species diuisit praedicta nomina qualitatis, quia, in quantum dubius in illis est sensus, in tantum

mediae

significationis

sunt;

in

quantum

iterum

bonam uel malam significationem habent, species qualitatis per se possunt esse. Similiter nomina

quantitatis.

ALIA GENTIS, VT GRECVS HiISPANVS (374, 5). Istae gentes a primo patre antiquo acceperunt nomina. Sed quaerendum

90/98 Sed. 89, 59-65 (paene ad litt.) cf. ad Cuimn.f. 26:* 2 sq. cf. Sed. 90, 96 5 corporis : cf. zArzzbr.f. 14r 13/23 Sed. 91, 19-27 (paene ad litt.) 13 54. cf. Ambr. f. 14r

82 add. ut ante Agamemnoniae O 88eom.V ostendit :-ditur 84 est numeti : numerus est .$ 85 nomen singulare : singularem cum pl(urali) 5$ 89 sg. Mediae — ut ozz. .$ (rest. $*) 90 quomodo: quod .$? 91 sint prius: si. et prius om. S sed ideo: id est $ 92 dicuntur medie significationis 5 add. adhuc anfe dubius $ 93 pendet :pendulus quousque : quoadusque T 95 significatio: significo 3 3 uel malignitatem oz. V (rest. V) 6 ergo iterum ozz. O 9 igitur: ergo T om. O $ et oz. T 9 in illis dubius T 10mediae —sunt :persespeciesest T — 1iqualitatisom. T — 14sedom.O

IN DON. MAI. II

67

15 est, quam ob causam non copulantur haec simul cum nominibus familiae, quae inter propria computantur, uel cur ponuntur inter appellatiua potius quam illa, cum uideantur pluribus modis esse similia. Id est a primo patre ueniunt utraque, litteraturam

primi patris retinent,

genera

diuidunt,

multos

2o appellant et ista et illa. Discrepant tamen in aliquibus : ista transcendunt finem cognationis, illa minime ; illa funguntur uice cognominis, ista nullo modo ; haec diuidunt tria genera,

illa tantum duo. Idcirco illa inter propria, ista inter appellatiua ponuntur. 2; ALIA PATRIAE, VT THEBANVS. RoMANVS (374, 6). Thebanus a Thebis, Romanus a Roma. Concordant aliquid nomina patriae et nomina gentis uel differunt ? Et concordant et differunt. Quomodo ? A propriis nominibus ueniunt et ista et illa ; genera diuidunt et multos appellant ; aliquoties unum 3o pro altero poni solet. Discordant autem tribus modis.

Nomina

gentis retinent et litteraturam primi patris et sensum, quia Grecus primus pater, Grecus et homo ultimus; nomina patriae non ita faciunt : 'Roma' enim dissyllabum est, 'Romanus' trissyllabum ; Roma ex lapidibus et terra, Romanus homo uel 35 bos. Illa nomina gentis sunt plus generalia quam patriae : nomina enim patriae non comprehendunt nisi quantum ad unam pertinent dioecesim, sicut Thebanus non dicitur, nisi qui illi subiacet

ciuitati, excepto

uno,

quod est Romanus ;

nomina autem gentis generaliter uniuersum regnum compre4o hendunt,

ut Greci omnes,

Constantinopolitani

et Thebani

:

non tamen omnes Greci Thebani possunt dici. Tertio modo differunt, quia nomina gentis, si transierint de loco ad locum,

non deficiunt, sed proprium retinent nomen ; nomina uero patriae mutando locum mutantur, | quia in quamcumque 4; ueniunt familiam, illius nomina suscipiunt, et quod nomina gentis a propriis patrum nominibus ueniunt, nomina autem patriae a loco. Vel aliter, nomina patriae transeunt in nomina gentis, nomina uero gentis nullatenus transeunt in nomina patriae.

25/47 Sed. 92, 51-70 (paene ad litt.)

15 ;4. nominibus : -na.$ 16 computantur : -tant O 182a : quia $ 19 diuidunt : discernunt .$ 20 et ista et illa ozz. O 22 uice: ui l/ — ista: illa O 25 Thebanus Romanus $ Laur. $ed. Keil : Romanus Thebanus

V T O (Don. codd.

ex aequo fere diuiduntur ) 28 et om. 5 30 solet : -lent T 82 post Gtecus prius add. fuit $- — grecus a/7. — ultimus oz. .$ 33 faciunt : ueniunt $— 34 add. et ante Roma O 36 comprehendunt: -end 5 ^ 37 pertinent : -net dioecesim : -si V/ .$ 44 quamcumque : quac- V/ $ quantumcumque T 45 et quod — 49 patriae oz. T 5

22F

68

MVRETHACH

ALIA NVMERI, VT VNVS DVO (374, 6). Cum numerus semper pluralitatem significet, quaerendum est, cur 'unus' numerus dicatur. Sed sciendum est, quia duobus modis 'unus' dicitur numerus. Siue translatiue, uel quia fundamentum est et origo numerorum. Numerus enim non potest esse nisi et multis unitatibus conficiatur. ALIA ORDINIS, VT PRIMVS SECVNDVS (374, 6). Quid distat inter numerum et ordinem ? Hoc distat, quod nomina numeri totam summam numeri comprehendunt, nomina uero ordinis unum tantum de toto numero comprehendunt siue segregant. Sunt diriuatiua haec nomina, primus secundus, annon ? Sunt. Primus diriuatur ab uno et secundus diriuatur a duobus. Quomodo potest hoc esse, cum nullam habeant similitudinem ? Sciendum est tribus modis diriuari partes a partibus. Aut litteratura et sensu ; aut litteratura et non I»

o

^

o

sensu;

uel

sensu et non litteratura, sicut hic. Quamuis enim [non] discordent in superficie, tamen concordant sensu : ipsum sensum habet primus, quem et unus uidetur habere. Litteratura et non sensu, sicut *modo' aduerbium a nomine quod est modus. Litteratura uero et sensu, ut 'tertius' a tribus et 'quartus' a quattuor et deinceps. SED PRIMVS DE MVLTIS, DE DVOBVS PRIOR DICITVR (374, 7). Vnde uenit haec consuetudo, ut dicamus ''primus" de multis ? Dicit Cominianus quod, quando significant qualitatem et comparantur, tunc ita intellegendum est, quod primus ponitur pro optimus et prior pro melior. Quare ergo dicendum est plus primus de multis quam de duobus, uel prior de duobus quam de pluribus ? Quia lex est superlatiui ut praecellat multos in genere suo. Primus enim superlatiuus est ; idcirco de multis est dicendum, et prior de duobus dicitur, quia proprietas est comparatiui, ut socium suum praecellat. Prior autem comparatiuus est et ob hoc de duobus est dicendum prior et non primus. Inde etiam consuetudo creuit, ut non

50/86 Laur.21,69-74 Sed. 92, 72-79 (baene ad litt.) 56/39 cf. Don. Ortigr.f.85r 60 sq. cf. Ambr.f. 142 73/45 Cominianus : cf. Char. 272, 17 285/80 Seg. 93, 87-93 (paene ad litt.)

50 cum numerus oz. 5 (rest. $2) 82 sed oz. .$ unus oz. 5 (rest. S?) 57 distat ozz. $ quod o». T O $ nomina : -ne .$ B8 totam : totum 5$ 569 unum : uno T 60 50:7 primus add. et T O .$ 61sunt:set l/ ^ diriuatur alt. om. S 62 hoc oz. 5 686 non a/7. secus? — 68 sq. discordent : -dant O 6? habet oz. V T quem et : et quod V7 quod et T 5$ uidetur habere oz. .$ 68 nomine — modus : et modus nomen $ 69 uero oz. S 70 et deinceps o». 5 33 Cominianus dicit $ ^ 74 intellegendum : dicendum T .$ quod : quando T $ — 7? praecellat : -let V/ Seg. 139 add. ideo ante dicitur T .$ 81 ob :ab V 81 ;4. dicendum est de duobus prior 5

IN DON. MAL II

69

solum quando comparantur sit hoc obseruandum, sed etiam quando a comparatione sunt absoluta. 8; SICVT DE DVOBVS ALTERVM DICIMVS, ITA DE MVLTIS ALIVM (374, 8). Vnde creuit iste mos, ut dicamus "alterum" de duobus et de multis "alium" ? Nicomachus arithmeticus repertor numerorum ita pandit, dicens inuentos esse duos numeros, primum qui appellabatur unarius et secundum qui appellaba9o tur binarius ; sed binarius alter uocatus est ab unario. Inde

consuetudo orta est, licet id ipsum non | significet, ut dicamus semper alterum de duobus. Reliquos autem numeros appellauerunt 'alios', antequam propria nomina numerorum repperissent. Inde consuetudo egressa est, ut dicamus semper de 9; multis "alium", quamuis non eundem retineant sensum. Siue

a quodam

ludo,

qui uocatur

alea, ubi

iocantur

duo,

dicuntur alii. Duae enim tabulae sunt et multae tesserae cum quibus iocatur, quae aleae appellantur, et ab alea diriuatur alter. Alter est enim ille qui de una parte est, ab eo qui de 1 altera sedet, ut quidam ferunt. Inde creuit consuetudo, siue istud, siue illud.

SVNT ALIA AD ALIQVID DICTA, VT PATER FRATER (374, 8). Quia cum dicuntur, adtrahunt secum alium sensum. $ ALIA AD ALIQVID QVODAMMODO ALITER SE HABENTIA, VT DEXTER SINISTER (374, 9). Cur ergo simul non comprehenduntur, si utraque ad aliquid dicuntur ? Quia differunt inter se tribus modis : in supradictis naturalis tractus, in istis autem contrarietas. Natura enim dat filio ut habeat patrem ; conro trarium nihil potest esse plus quam dexter sinistro, lux tenebris. Aliter, supradicta in se transeunt : potest enim esse ut

85/97 cf. Sed. 94, 27

5/16 Sed. 96, 1-10 (paene ad litt.)

8 contrarietas : cf. Pozp. 148,28 —Ambr.f.15r

f. 15n

9 sq. cf. Bern. 73, 15

9 sq. cf. Cassiod. 1222 D. Ambr.

84 comparatione : -nes .$ absoluta : soluta 85 ita Mur. Laur. Sed. multi Don. codd. 86 creuit : uenit 5? 86 ;g. unde — alium ozz. 5 (rest. $?) 89 appellabatur : -latur T .$ 89 sg. appellabatur : -latur 5 (corr. 5?) 90 sed — unario :posthosalterdicebaturS ^ 91id:ad T 9254.appellauerunt :-labant $ . 93 numerorum oz. T 95 quamuis : quamdiu 5 retineant : -nent .$ 96 qui — alea oz. T $ — 97? dicunturalii om. ^ 982leae:alii V alea $ — appellantur : -lant .$ 99 alter a/7. oz. 1 altera : alia .$ 1 54. siue — illud om. 5 4 cum : dum $ adtrahunt : traunt .$ 5 quodammodo aliter V .$eg. nonnulli Don. codd. : aliter Laur. quodammodo qualiter T 5 qualiter Dos. — 6 ergo om. O 8 pos! supradictis add. est F $ L tractus naturalis . 9 natura — patrem : numquid enim dicitur filius nisi habet patrem 5 9 sq. contrarium — esse : quid contrarium potest esse plus 10 sinistro : sinister O (corr. O*) iise:esse V — enim oz. 5

22u

70

MVRETHACH

ille, qui hodie est filius, sit pater cras, et, qui seruus, sit domi-

nus ; ista uero non possunt ita facere, quia nec dexter potest esse sinister, nec tenebrae lux. Tertio modo differunt, quia in 15 supradictis, si auferas unum, alter mox excluditur ; in istis, si interimat unum, alterum non ideo deerit.

HAEC ET COMPARATIVVM GRADVM ADMITTVNT (374, 10), id est assumunt. Quaerendum est, cum in sequentibus dicat Donatus ''non posse comparari alia nomina nisi quae qualita20 tem aut quantitatem significant", cur dicit hic comparari posse 'dexterum' cum non significet qualitatem. Ad quod respondendum quod, quando sinister pro contrario ponitur, et dexter pro prospero, tunc possunt recipere comparationem,

ut 'dexter uentus arrisit', id est prosper, et 'sinister flatus', id 25 est

contrarius ; et

inde

uenit

consuetudo

ut,

non

solum

quando dexter pro felici ponitur et sinister pro infelici, qualitatem significent, sed etiam quando absolute ponuntur, recipiant comparationem. Cur dixit comparatiuum tantummodo, et non dixit superlatiuum, cum Priscianus superlatiuum 3o eorum ostendat dextimus et sinistimus ? Forsitan quia eius memoriae non occurrit. SVNT ALIA GENERALIA, quae generaliter omnia comprehendunt, VT CORPVS ANIMAL ; ALIA SPECIALIA, quae species sunt

in corporalibus et animalibus, VT LAPIS HOMO (374, 11). Sed 5; sunt quaedam ex his quae semper sunt generalia et non possunt esse specialia, ut corpus, et sunt quae semper specialia

quantum ad corpus pertinet, ut homo. Sunt uero quae et generalia et specialia, ut lapis arbor. Generalia quidem in suo genere,

| specialia ad ceteras creaturas.

12 seruus : cf. Pris. 2, 60, 20

Alc. 860

B

Bern. 73, 9.

23T

al.

14/16 cf. Prisc. 2,

60, 21 et 26 19 Donatus : cf. 374, 17 17/25 Sed. 96, 12-23 (paene ad litt.) —cf. Rem. mai. 156 (E.) 28/31 cf. Sed. 97, 27 29 Priscianus : 2, 98, 8

12 cras sit pater 15 si prius : siue L interimat : -as IL 19 nomina alia O quae ozz. S (rest. S?) 19 :4. add. aut ante qualitatem F (cf. codd. Don. ad loc.) 20 dicit: -xit O .$ 21 dexterum :-trum $— cum — qualitatem: cum non significet nec qualitatem nec quantitatem O 22 respondendum: dicendum .$ quod : quia L 23 possunt — comparationem : conparari potest $ ^ comparationem recipere F 24 id est o». F flatus : infla- I, 25 et ozz. 26 felici:-ce.S 26 54. qualitatem : qualitem .$ 24 significent : -cant .$ sedaetsi d 28 recipiant : -piunt .9 I, 29 dixit om. 5 — post superlatiuum pris: add.tantummodo F Priscianus ow..$ ^ 30 eorum : orum V (eorr. V?) ostendat : -dit F eius :ei V/— 31 occurrit : acur- LL 34 in — animalibus oz. 5 homo : homo lignum Dor. sed om. L 35 his : isV . suntox.L 3? uero opm. O et oz. 39 ad ceteras creaturas : in ceteris creaturis $ I,

IN DON. MAI. II

t

49

ÁLIA FACTA DE VERBO, VT DOCTOR LECTOR (374, 12) ab infinitiuo futuri temporis uenientia. ALIA PARTICIPIIS SIMILIA, VT DEMENS SAPIENS POTENS (374, 12). Sunt quaedam ex his, quae semper sunt nomina, ut innocens ; sunt quae semper participia ut legens ; sunt quae et 4; participia et nomina, ut amans. Quattuor modis differunt nomina participalia ab ipsis participiis, uidelicet comparatione declinatione tempore et seruitio. Si nomina fuerint, comparationem recipient, si uero participia, non. Et quando nomina sunt, quartae sunt declinationis, ut uisus, quando participia, 5o secundae. Vel certe si tempus habuerint, erunt participia et non nomina. Seruitio autem discrepant, quia, quando nomina sunt, seruiunt genetiuo casui, ut 'amans illius' sicut 'amator illius, quando uero participia sunt, eundem

casum

trahunt,

quem et uerbum a quo ueniunt. 55 ALIA VERBIS SIMILIA, VT COMEDO PALPO (374, 13). Palpo palponis, id est caecus : est nomen ; palpo autem palpas, uerbum. Comedo comedonis, nomen, id est tinea uel uorax; comedo comedis, uerbum. CONTEMPLATOR imperatiuus modus

est, et contemplator 6o similiter.

contemplatoris,

nomen.

SPECVLATOR

«De comparatione» COMPARATIONIS GRADVS SVNT TRES (374, 15). Definitio numeri est hic. Fuerunt qui dicerent plures, fuerunt qui pauciores. 40 sq. cf. Seru. 420, 27. Pomp. 149, 4. Eutycb. 452,7. al. 45/41 cf. Sed. 98, 62 41 1q. cf. Seru. 430, 30. Don. Ortigr.f. 85». Laur.23,21 $ed. 98,69. al. 48/50 cf. ad Cuimn. f. 26^ — $1 seruitio : «f. Don. Ortigr. f. 85 81 sq. cf. Cassiod. 1222 C

22, 40-48

CGL

5, 566, 8

Armbr.f. 17".

Erch. 71, 8 dl.

62/69 facit : Lazr.

Sed. 99, 7-14 (paene ad litt.)

40 ;4. infinitiuo : infinitio V infinito LL 414d.actiuo z&efuturi L.— futuri : actiui 42his:is V/ | 44ctom.$ 48 amans:animansL fos! differunt a4. inter se $ L 417 et om. O nomina : non L 48 recipient : -iunt OF. si : usi 5 ueto oz. O 5 49 quartae oz. F — sunt z//. : erunt 5 declinationis : -nes V/ — ut uisus: inuisus V — 50 secundae : -dum L si :quando F 50 sq. add. p ante etnon 5 51 nomina friu: : nominatiua L, autem o7z. 5 82 14. sicut amator illius pos? ueniunt /. 44 zr. $ L, 53 uero 55 palpo eundem:eiusdem L ^ 84quem quod F suntem.O om.$ 5654. 86caecus:cetus V/coetus, — estnomenom. $L alt.om. V T $1. 58 modus : -dis V (corr. V?) 37 14. id est — uerbum oz. 5 uerbum : -bo .$ 88 :4. imperatiuus — nomen : imperatiuus est et nomen contemplator -do L 59 :g. similiter speculator O 59 po:! nomen add. et T contemplatoris O 62 tres Mar. : simulspec-$ spec-similis V. — 61 iz. suppleui (ef.infra 79, 57) add. positiuuus comparatiuus superlatiuus Don. Laur. $ed. — 63 est hic om. V $ dicerent : uoluerunt .$ L. a5/e pauciores £r. O — fuerunt a/f. om. 5 — post qui z/f. add. etiam .$

72 65;

MVRETHACH

Illi qui pauciores, auferebant positiuum, dicentes non posse computari inter gradus, quia non comparatur sicuti nec cetera nomina fixa. Vt quid ergo annumerauit Donatus ? Quia duobus modis gradus dici potest, uno translatiue, altero quia, quamuis

non

ascendat,

tamen

alios

ascendere

facit,

sicut

7» nominatiuus dicitur casus. Comparatio dicitur assimilatio uenitque ab eo uerbo quod est comparo comparas ; quod uerbum duos habet sensus : comparo id est mercor uel assimilo. Positiuus dicitur eo quod primus ponatur in ordine, seu positiuus dicitur a ponendo, id 75 est a deponendo, quia deponit reciprocum sensum, id est subauditionem alterius personae. Comparatiuus dicitur a comparando, hoc est assimilando. Numquid et ceteri non assimilantur ? Vtique. Cur ergo iste solus potitur hoc nomine ? Idcirco quia plus ceteris comparatur. Reliqui autem singuli ex sin8o gulis partibus assimilantur, iste uero ex ambabus partibus. Superlatiuus dicitur quasi supereminens uel superlatus. Illi qui plures dicebant, addebant praelatiuum, taliter eos ordinantes : positiuus, ut doctus ; praelatiuus, (ut? tam doctus ; comparatiuus, (ut» doctior ; (superlatiuus, ut doctissi8; mus.» Sed Donatus ideo non computauit eum, quia tautolo-

giam faceret, id est uitium per recapitulationem eiusdem sermonis. Eundem enim habet sensum 'tam doctus' quem et 'doctior', quia duo comparatiul sunt. SED COMPARATIVVS GRADVS GENERIS EST SEMPER COMMV9o NIS (374, 17). | Iungitur autem sic : sed est comparatiuus

65/70 cf. Erch. 10, 15 63 cf. Ambr.f. 18r 63/6? cf. Cassiod. 1223 C 66 4. sicuti — fixa : cf. supra 54, 47 69 sg. cf. Cassiod. 1223 D et u. infra 97, 12 sq. 71/81 cf. Laur. 24, 55. Sed. 100, 22 91 sq. cf. Rem. mai. 231, 19 Rem. zai. 231, 21 17/81 cf. Pomp. 152, 19 81 cf. Rem. mai. 14, 27

Laur.24,49-54 Iul.15,145

933/55 cf. 82/88

Sed. 100, 15-21 (paene ad litt.) —cf. Pomp. 151,20 |Cassiod. 1223 C JAmbr.f.18' ad Cuimm.f. 2699 gl. 82 sq. cf. Cled. 38, 26

66 sicuti : sicut .$ LL 66 rg. sicuti — fixa oz. O 63 add. propterea ane quia T .$ 68 modis oz. O 69 tamen oz. 5 ascendere facit O Laur. Sed. : facit ascendere V T$ L 69 sg. sicut — casus oz. $ 30 dicitur ozz. O $0 sg. casus — dicitur oz. L 11 uenitque : uenit 5 ab eo uerbo : a uerbo O *4in ordine 07m. $ . dicitur om. L *ü deponit : -ni L reciprocum — id est oz. .$ 95 sg. subauditionem : -ne V .$ ** hoc : id 5 assimilando : asim- $ non ceteri T *8 pos! utique add. assimilantur T $ cur : cum I7 ergo oz. O potitur : ponitur 5 I. 39 singuli : -lis I. 81 superlatus : superemulator $ supereleuatus uel superemulator IL 82 addebant oz. L add. gradum ante praelatiuum O 83 sq. ut alt. ... ut prius suppleui sec. Laur. et Sed. 84 doctior : -tius / 84 54. superlatiuus ut doctissimus supp/eui sec. Laur. e£ Sed. 85 sq. tautologiam : totoligiam .$ 8? quem : quam O L, 90 :g. iungitur — communis oz. O .$

23"

IN DON. MAI. II

9 wA

73

gradus generis communis. Vt quid addidit "comparatiuus gradus generis est semper communis" ? Ideo, ne quis putaret, quod tria diuideret genera ut positiuus et superlatiuus. Illi etenim aliquando tria diuidunt genera, positiuus ut doctus docta doctum, superlatiuus (ut) doctissimus doctissima doctissimum ; comparatiuus uero non ita se habet, sed sub una

terminatione, quae est or, duo comprehendit genera, id est masculinum

et femininum,

ut

doctior

uir doctior

femina,

excepto uno nomine, quod est senior; de femina enim non T

senior, sed anus dicimus

Neutrum

enim in us desinit instar

aduerbii, ut doctius mancipium. COMPARANTVR AVTEM NOMINA, QVAE AVT QVALITATEM AVT QVANTITATEM SIGNIFICANT (374, 17). Sed non immerito quaeriVA

IO

tur,

cum

omnia

nomina

creaturarum

in

exordio

mundi

aequaliter a Deo instituta sunt fixa 'et immobilia, quare solummodo in uiginti septem speciebus ea dicuntur comparari, quae qualitatem aut quantitatem significant. Ad hoc respondendum, quia illa, quae nec augeri possunt uel minui, ut condita sunt primum, ita permanent ; illa uero, quae possunt accipere incrementum

uel etiam

diminutionem,

necesse

est

siue in bonam siue in malam partem comparari. SED NON OMNIA PER OMNES GRADVS EXEVNT (374, 18). Quare hoc dixerit, subinfert. 15

ALIQVANDO POSITIVVS TANTVM INVENITVR (subauditur gradus), VT MEDIOCRIS (374, 19). Quaeritur, utrum deficiat hic 91/2 Laur.25, 81-91

Sed. 101, 76-87 (paene ad litt.)

cf. Don. Ortigr.f. 86r

96/

99 cf. Pomp. 152, 33 99/2 cf. Rem. mai. 231, 34 99 sq. cf. Seru. 430, 36 Cassiod. 1224 A —Ambr.f. 20r cf. etiam Prob. 61, 11. — Cled. 38, 12 et 39, 14 4/12 cf. Laur. 25, 93. Sed. 101, 89 8/10 cf. Rem. zai. 231, 24 8/12 cf. gl. cod.

Bern.f. 2*

10/12 cf. Prisc. 2, 83, 20

(paene ad litt.) |cf. Sed. 102, 22

Don. Ortigr.f.86r

13 sq. Laur. 26, 11 sq.

16/22 Laur. 26, 14-20 ;

Sed. 103, 29-40 (paene

ad litt.)

91 addidit : addit O LL 91 :4. comparatiuus gradus oz;. O 92 semper oz. O post communis ;/er. generis O ideoom.O 93diuiderettria O — 94 etenim V T L Laer. : enim O 5 Sed. utom.S$ 95 utsuppleui sec. Laur. et Sed. doctissima ozz. L, 96 uero oz. O 5$ 97 quae est or oz. 5 L 97 sq. id est — femininum oz. 5 98 post uir add. et V T Lanur. cod. B femina : mulier T 99 nomine oz. O 5 enim O Lazur. cod. B $ed. : uestro V T $ LL 1 anus : anos .$ enim codd. : uero Laur. Sed. 1 sq. instar aduerbii oz. .$ 4 significant 5o;/ quantitatem Mur. Laur. cod. /A Sed. : post 3 qualitatem plerique Don. codd. non immetito oz; 5 5 cum : cut V? O nomina oz. S post creaturarum add. quae 5 6 sunt : sint T O fixa et immobilia oz. T 5$ 7 solummodo oz..V' post uiginti add. et 5$ speciebus : -cies 5 8 quae — 12 partem oz. L, hoc : quod $ 10 primum : -mo 5 13 exeunt M»r. Laur. Sed. plerique Don. codd. : eunt Don. 14 hoc om. 5$ 18 subauditur om. O 16 ;4. quaeritur — litteratura prius oz. O

74

20

25

sensus an litteratura. Sensus deficit. Litteratura namque mediocris mediocrior mediocrissimus poterat facere. Sed ideo non facit, quia mediocris dicitur, qui nec multum ex superba subsistit progenie neque ex ima, sicut quidem sapiens dicit : "Ibant puellae nobiles et ignobiles et mediocres". Si enim reciperet comparationem, mediocris esse desisteret. ALIQVANDO POSITIVVS ET COMPARATIVVS, VT SENEX SENIOR (374, 20). Deficit hic sensus an litteratura ? Sensus deficit, non litteratura, quia poterat facere senissimus. Sex namque sunt aetates hominum : infantia uidelicet et pueritia, adolescentia et iuuentus, senectus et senium. Quae omnes retrogradae sunt, et hae sex pro tribus habentur. Superlatiuo autem ideo carent,

30

35

MVRETHACH

quia

si dicam

iuuenissimus

et

adolescentissimus,

desinit iam esse iuuenis et adolescens et transit in antecedentem aetatem ; similiter senex senior : plus enim significat senex quam senior, id est spatium longioris temporis. Lege Augustinum super Geneseos [ad litteram], ibi pleniter inuenies. ALIQVANDO POSITIVVS ET SVPERLATIVVS, VT PIVS PIISSIMVS (374, 21). Deficit hic sensus an litteratura ? Neutrum deficit. Quare ? Quia poterat facere secundum regulam piior, sed propter collisionem uocalium maluit locum comparatiui supplere aduerbio et dicere magis pius, ut in sequentibus testatur,

4? sq. cf. ad Cuizmn.f. 269^ —gl. cod. Bern. f. 2»

21 sq. cf. Rem. zai. 232, 18

24/32 — temporis : Laur. 26, 30-38 Sed. 103, 53-61 (paene ad litt.) 28/23 cf. Aug. Ep.213, 1. JAug.diu. Quaest. LX X XIII, 58,202 64, 2. Isid. 11,2, 1 36/43

Laur.27,40-47

Sed.103,65-72

20 54. sapiens : oc. nondum repert. *Enarr.' in ps. 70, 2, 4

cf. Prisc. 2, 87, 8

3/40 cf. gl. cod. Bern.f. 2"

33 Augustinum : Ger. c. Manicb. 1, 23, 39.

«f.

17 post litteratura prius add. ad hoc dicendum quia T sciendum quia $ posi deficit adZ. hic O litteratura namque : nempe litteratura L, 17 54. litteratura alt. — facere : non litteratura poterat enim facere mediocris -ior -issimus O 19 multum : -ta $ — superba : -bia O 20 subsistit : consistit L, oz. T 21 ibant : ibi am tam .$ 22 medioctis : -ctes .$ 24 deficit prius — litteratura om. O 25 sex namque sunt reszi/ui sec. Laur. ef Sed. : sex sunt O sunt namque sex VATPSOE, 26 et om. L, adolescentia : adul- $ 24 quae : quod L retro gradus L 28 hae sex oz. O superlat .$ autem : enim $ 29 quia si : quasi T L 30 desinit T O Lauvr. Sed. : desiit V .$ IL 32 temporis : -pus I, 33geneseos :-seo V. — adlitteram sec/usi— 35 om. Mur. lemma ad Don. 374, 21 sq. 36 deficit — deficit : hic neutrum deficitO —— deficita/Zom.$ 37 quare Pidpiior om. O 39 aduerbio : -bium $ LL ut — testatur ozz. O

IN DON. MAI. II

75

4o quam forma|tionem comparatiui seruare. Scimus enim, quia 24 omnis comparatiuus a (positiui) genetiuo singulari formatur, addita or, ut pius pii piior, sed propter supradictam rationem noluit comparatiuo istius uti.

ALIQVANDO COMPARATIVVS ET SVPERLATIVVS, VT VLTERIOR 45 VLTIMVS (374, 22). Deficit hic sensus an litteratura ? Neutrum. Quare ergo dicit(ur) non habere positiuum, cum legamus ab eo, quod est ultra, uenire ulteriorem ? Ideo, quia ultra aduerbium siue praepositio est, non autem nomen ; et hoc, quod proprium erat nominis, uoluit addere, non hoc, quod alterius est 5o partis.

ALIQVANDO SVPERLATIVVS TANTVM, VT NOVISSIMVS (374, 23). Hic sensus deficit, non litteratura, quia poterat dici nouus nouior nouissimus. Sed non est ita. Quare ? Quia non eandem significationem habet nouus quam nouissimus. Nouus enim ;5 à nouitate dictus, nouissimus autem pro extremitate alicuius ei. Verbi gratia si esset hic series hominum posita, omnes medii dicerentur praeter primum et nouissimum. EXTRA HANC FORMAM SVNT BONVS ET MALVS (374, 24). Extra quam formam dicit ? Extra formam defectionis. Vt quid? 6o Quia non regulariter comparantur nec deficiunt per gradus, quoniam dicimus bonus melior optimus, et non comparantur secundum litteraturam, quia non faciunt bonus bonior bonissimus. Quaeritur, unde uenit haec uarietas, quatenus taliter com65 parentur ista nomina, quod est bonus et malus. Ad quod dicendum, quia hi gradus per se fuerunt apud antiquos

40/43 cf. ad Cuimn.f.269» —Bern. 77, 24

43/50 Laur. 27, 49-54

Sed. 107, 84-89

46 sq. cf. Prisc. 2, 90, 7 52/01 Laur. 27, 56-61 (paene ad lit.) 53/86 cf. Rem. mai. 232, 36 54/5v Sed. 104, 93-97 (baene adlitt.) 58/62 sg. Laur. 27, 63-68 Sed. 105, 9-14 (aene ad litt.) 61 sq. cf. Rem. min. 16, 1 64/10 Laur. 28,

69-75

Sed. 105, 15-21 — 683/68 cf. infra 132, 61

40 seruare : -ret $ 41 positiui resZiZui sec. Laur. 42 supradictam : praedictam hl 45 deficit — neutrum : hic neutrum deficit O 46 dicitur scripsi sec. Laur. e£ Sed. : dicit V. T O L dixit 5 legamus :-atur.$ Pos/legamus add. ut T .$ 41 uenire : -niat T -nit.$ ulteriorem V/ Lazr. Sed. : ulterior est O ulterior T $ L 48 autem om. 5 49 hoc oz. O est : erat O oz. 5 (rest. S?) 50 partis : patris L 52 poterat : potest dici : dicere L 93 est om. L quare TESI! 2ura: om. VO non z//. :siL 54 enim oz. O 55 dictus T O 5 Laur. cod. B : dicimus V dicitur L nouissimus : ultimus .$ B7 praeter : propter T 5 L (corr. 5?) 58 sunt formam V . etom. T 88 sg. extra — dicit oz. O 59 formam z//. : formor V' — add. id est ane extra O defectionis : definitionis 5 I. ut quid oz. O 60 deficiunt :-cient I, 61 non comparantur oz. O . 62secundum — faciunt : non faciunt secundum litteraturam O 64 uarietas oz. 5 quatenus : ut $ 64 sg. comparentur O .$ Laur. Sed. : conparantur l/conpararentur T L 66 se om. L fuerunt T O $ L Laur. codd. 44? B Sed. :fuerint V.Laur. cod. A!

76

MVRETHACH

sicuti ego nominatiuus pronominis et mei genetiuus et ceteri obliqui. Videntes autem moderni hanc uarietatem litteraturae et unitatem sensus copulauerunt una et fecerunt ex illis 7» regulam comparationis. COMPARATIO NOMINVM PROPRIE IN COMPARATIVO ET SVPERLATIVO GRADV EST CONSTITVTA (374, 25). Quare dicit, quod sit constituta comparatio nominum proprie in comparatiuo et superlatiuo gradu ? Ne quis putaret, quod similiter 75 foret in positiuo. NAM POSITIVVS, ut ipse testatur, PERFECTVS ET ABSOLVTVS

EST (374, 26). Perfectus dicitur, quia in proprio statu, ut eum natura primum protulit, manet ; absolutus autem a reciprocatione, id est a subauditione alterius personae ; uel absolutus

8o dicitur a casibus, eo quod non ita iunctus sit casibus ut com-

paratiuus.

SAEPE AVTEM COMPARATIVVS GRADVS PRAEPONITVR SVPERLATIVO, VT STVLTIOR STVLTISSIMO ET MAIOR MAXIMO (374, 27). Plus significat enim stultior quam stultissimus et maior quam 8; maximus, ut est illud 'sapientissimus rusticorum stultior est stultissimo grammaticorum' et *minimus gigantum maior est maximo pomilionum'. SAEPE

IDEM

MINVS,

id est

comparatiuus,

A POSITIVO

|

SIGNIFICAT, QVAMVIS RECIPIAT COMPARATIONEM, VT MARE 9o PONTICVM DVLCIVS QVAM CETERA MARIA (374, 29). Dulcius

72/75 Laur. 28, 77-80 — 16/84 Laur. 28, 81-86 ; Sed. 105, 28-31 (paene ad litt.) 91/39 cf. Rem. ai. 233, 9

Jf. 2" (baene adlitt.)

adlit.)

84/8? Laur.28, 89-92 ;

85/87 Rez. zai. 233, 15

90/94 Sed. 106, 45-48 (paene ad litt.)

Sed. 105, 34-38 —gl. cod. Bern.

90/96 ILaur. 28, 95 - 29, 2 (baene

cf. Prisc. 2, 92, 15

89 sq. Sall. bist. fg. 3, 65 (M.)

6? pronominis : sunt pronomen IL 69 unaet :etunam 5 L fecerunt : defecT exilisom.O . 72 pos quate add. hoc V T O dicit :-cis V T — $3 sq. quod — gradu oz. O 73 constituta sit 5 *4 gradu : -dus L 76 ut — testatur o». O add. et ante perfectus I, 96 sq. perfectus — est ozz. L. per bapl. 71 dicitur : est positiuus O add. non an£e proprio T *4 sq. ut — manet : permanet sicut natura eum primum protulit . ?9 id est : uel O aom.L 80 iunctus sit O Lanr. cod. JA Sed. : sit iunctus V T .$ L. Laur. cod. B 82 saepe — superlatiuo : gradus plerumque praeponitur comparatiuus superlatiuo 84 enim ozz. O S 84 ;4. quam maximus : maximo 5 85 illud : istud T O 86 grammaticorum et minimus om. 5 (rest. $2) maior est : maiorem IL 8 pomilionum : pum- V 5$L (corr. $3) 88 pos! saepe add. autem T id est comparatiuus oz. O — 90 dulcius a//. :-cis.$ ^90 4. dulcius a//. — sed oz. O

IN DON. MAL. II

77

enim comparatiuus est, dulce uero positiuus, sed plus significat positiuus, quod est dulce, quam comparatiuus, quod est dulcius. Si enim dixisset "dulce", nihil ostenderet in illo amaritudinis esse. Cum uero dixit "dulcius" , fecit compara95 tionem

Lal

IO

ad amara maria, quia hoc non ut cetera amarum

est

propter infusionem Danubii. SAEPE IDEM (comparatiuus gradus) PRO POSITIVO POSITVS MINVS SIGNIFICAT ET NVLLI COMPARATVR, VT JAM SENIOR, SED CRVDA DEO VIRIDISQVE SENECTVS (374, 30). De Carone, deo inferni, dicit. Ponitur quippe senior pro eo, quod est senex, et minus significat quam senex, quia proprium est iuuenibus habere crudum colorem et uiridem. "Nulli" autem dicit "comparatur", quia non erat alter Caron, ad quem faceret comparationem. SVNT NOMINA SIGNIFICATIONE DIMINVTIVA, INTELLECTV COMPARATIVA, VT GRANDIVSCVLVS MAIVSCVLVS MINVSCVLVS (374, 33). Significationem hic pro qualitate require, intellectum denique pro sensu posuit. Sed si quis te interrogauerit, cuius speciei sunt haec nomina, respondebis "qualitatis". Si iterum dixerit "cuius speciei in qualitate ?"', dices ''diminutiuae". Et haec nomina, quamuis uideantur uenire a positiuo, quod est grandis, tamen non inde descendunt, sed a com-

93 sq. cf. Pomp. 155, 29 29,5-9 cf. Sed. 106, 57 liti.) cf.Pomp.155,23 cf. Sed. 107, 79 sq.

12/15 cf. Prisc. 2, 93, 10

96 cf. Rem. 72i. 233, 21 gl. cod. Bern.f.2* 99/5 Laur. 99/3 cf. Seru. 431, 8 3/8 gl. cod. Vh 2" ('baene ad Cassiod. 1224D Iul. mai. f. 85» q. Laur. 29, 12 sq. 12/19 Laur. 29, 13-21 — Sed. 107, qu (paene ad litt.)

98 sq. Verg. JAen. 6, 304

92quodz/L:quiV O — 93nihil:nil VO . inoz.L illo V T $5 L Laer. cod. B Sed. :eo O Laur. cod. A 95 amara :amatia V — quia:qui V — non ut — est :nomen amarum est ut cetera TL 96 Danubii O $eg. : -uii V T S5 L (corr. 5?) 97 positus : -tiuus $ 99 Carone : canore L 1 dicit Mr. : dicitur Lawr. Sed. 1 sq. ponitur — significat oz. O 2 est : significat T 3crudum :-dam 5 L dicit oz. V T (rest. V*) 4 sq. faceret comparationem : fieret comparatio O 8 pos! comparationem adZ. sed si quis fabulam memoratam uult discere, legat Virgilium et ibi eam inueniet T 5 (4g. 5?) 6 significatione : -nem $ 8 sq. significationem — sed oz. O 9 pos! interrogauerit add. grandiusculus et cetera O 10 haec nomina oz. O qualitatis :-tates I, 11 dixerit : dicat .$ L te interrogauerit O cuius ozz. L in qualitate : sunt qualitates T (corr. T?) dices : -cas T 13 tamen non V Laur. Sed. : non tamen O non TSUIS inde V Laur. Sed. : om. TO SL descendunt V/ Laur. cod. B Sed. : faciunt T O.$ L;— add. diminutiuum ab ipso a&ze sed O

78

MVRETHACH

paratiuo, quod est grandius, addita culus, formantur, ut grandiusculus. Sed hi comparatiui per se sunt. Plus enim significat grandiusculus quam grandis et minus quam grandior, et maiusculus plus quam magnus (et minus quam maior». Vt quidam dicit TAais uxor mea maiuscula est quam ego, id est paruo maior. 20 COMPARATIVO ET SVPERLATIVO GRADVI TAM AVT MINVS AVT MINIME AVT MAGIS AVT MAXIME ADICI NON OPORTET SED POSITIVO TANTVM (374, 34). Quare hoc ? j DiCIMVS ENIM TAM BONVS pro eo, quod est melior, et TAM MALVS pro peiore, MINVS BONVS pro eo, quod est peior, et 25 MINVS MALVS pro eo, quod est melior, MINIME BONVS pro pessimo, et MINIME MALVS pro optimo, MAGIS BONVS pro meliore, et MAGIS MALVS pro peiore, MAXIME BONVS pro eo, quod est optimus, et MAXIME MALVS pro eo, quod est pessimus. Tam et minus et magis pro comparatiuo ponuntur; 30 minime autem et maxime pro superlatiuo. Si enim dixissem "magis melior" uel "maxime optimus", esset tale ac si dicerem "*melior melior", optimus optimus", et foret tautologia.

1y

35

COMPARATIVVS GRADVS ABLATIVO CASVI ADIVNGITVR VTRIVSQVE NVMERI, plurali uidelicet et singulari. SED TVM HOC vrrMVR, cum significamus comparari aliquem suo generi uel alieno (375, 4). Suo generi comparatur, vr 'HECTOR AVDACIOR TROIANIS

FVIT' ; alieno uero generi, vT idem

'roRTIOR

Dio-

MEDE'.

23/28 sg. Laur. 30, 36-43

27-33

cf. Sed. 107, 94

Sed. 107, 4-10 (paene ad litt.)

152, 7 et 156, 16

Rem. mai. 233, 36

29/32 Laur. 30,

30 sq. cf. eru. 431, 17.

Cled. 39,7. Pomp.

32 tautologia : cf. Iul. 15, 152

18 54. quidam : cf. Ter. Eun. 527 (etiam ap. Clem. 33, 3. Erch. 72, 1. 233, 32 gl. cod. Bern.f. 2u)

14 quod : qui O

grandius —

28 sg. pessimus oz. L

Rem. mai.

addita culus om. 5$

(rest. $2) 14 ;4. formantur ut grandiusculus oz. O 15 hi : hic 5$ 16 minus : minusculus O 17 quam prius om. O 17 sg. et minus quam maior

suppleui sec. Laur. et Sed. atte id est paruo maior .$ minus : autem T

18 maiuscula : magiscula / — 19 a4. id est paruor 21 Jertma ad Don. 375, 1 in comp. redegit Mur. 24

24 sq. peior — est oz. 5 (res? 2)

29 minus : minime I

31 uel : et O 32 post melior a//. add. et T $ I, optimus a//. opm. F 34 e infra 40 tum Mur. et permulti Don. codd. : tunc Laur. Keil — 35 add. uel ante suo di 36 comparatur : -rantur 5 36/38 exeribla Don. permutauit Mur. 36 ut Hector oz. L 3? Troianis : -ni V/ -nus F alieno : in alieno T L in alio F .$ generi: -re T ES T,

IN DON. MAI. II

79

SVPERLATIVVS AVTEM GENETIVO TANTVM PLVRALI | ADIVN- 25! 40 GITVR ; SED TVM HOC VTIMVR, CVM ALIQVEM SVO GENERI COMPARAMVS (375, 7) ut Chlotarius fortissimus Francorum est. Sed hic uidetur falli Donatus, cum dicit genetiuo tantum plurali superlatiuum gradum adiungi, non autem singulari, cum legamus 'doctissimus populi Murethach' uel 'doctissimus 45 plebis'. Sed sciendum, quia in illis nominibus sit haec constructio, quae singulariter efferuntur, sed sensu pluralia sunt. PLERVMQVE SVPERLATIVVS PRO POSITIVO PONITVR ET NVLLI COMPARATVR,

VT 'ÍVPITER

OPTIMVS

MAXIMVS'

(375, 9), quia

non est alter Iouis, ad quem fiat comparatio. Optimus enim 5o pro eo, quod est bonus, et maximus pro eo, quod est magnus, ponitur. INTERDVM, id est aliquando, COMPARATIVVS NOMINATIVO ADIVNGITVR, VT 'DOCTIOR HIC QVAM ILLE EST' (375, 11). Non enim possumus dicere ''doctior ille" iuncto comparatiuo cum 55 nominatiuo, nisi interponamus uel hic uel quam, ut possimus dicere ''doctior hic quam ille". De generibus GENERA NOMINVM SVNT QVATTVOR (375, I3). Genera a generando dicuntur, eo quod generent et generentur. Quae6o rendum est, cur nomina dicantur generare, cum incorporalia sint. Ideo, quia adherent corporibus, quae generant et generantur.

42/46 Laur. 30, 54-60 —Sed. 108, 41-47 (paene ad litt.) Expl. 492, 29 Pomp. 158, 10 Iul.mai.f.86* ad Cuimn.f.297'

Sed. 109, 57 sq. et 63-65 (paene adlitt.) 49/81 cf. Pomp.

(paene adlitt.)

158, 31

48 sq. cf. Cled. 39, 13.

Bonif. 479

88/62 Laur. 31, 1-5.

B8 sq. cf. Seru. 407, 39.

cf. Seru. 407, 30 et 431, 22

Prisc. 2, 94, 12. Cassiod. 1225 B. Iul. 18, 230 Rem. min. 16,14. ql. 48/81 Laur. 31, 62-66

Isid. 1, 7, 28.

53/56 Laur.

31, 68-72

Cassiod. 1225 C Sed. 109, 68-71

Sed. 109, 2 sq. e£ 110, 31-33 (paene adlitt.) al.

39 tantum oz. T 40 tum z. ad /. 34 41 Chlotarius V/ O F : ...arius V Lottaest T! Puit Francorum V T O F : Troianorum $ L rius T Eneas $ L gra43 superlatiuum : -uo $-uusL 42 genetiuo : generi l7 O S om. V 44 sq. populi ... 44 legamus : legimus $5 L, adiungi oz. L, dum :-dusL 44 Murethach scripsi : Murithac T F Priscianus 5 L plebis : plebi ... populi T sit : fit FS 45 nominibus p. n. Zir. ser. $ om. V. O (de boc loco u. supra p. xxi) 50 est 49 fiat : fit 5 (corr. 5?) 47 plerumque : -raque L 46 sunt oz. L 54 83 est oz. T F 5 L Don. codd. 52 id est aliquando oz. O priusom. $5 L uel prius 58 interponamus : interposito T ille: ilo L. :cum oz. O F possimus : -ssumus uelg//. :et T — ut : quatinus T 5 (corr. 5?) om.V T generare : -rale 60 dicantur : -cuntur 5 58 genera — quattuor oz. L V quae : qui 5 corpotibus : -ralibus S5 61 sint : sunt T O TON

80

MVRETHACH

Definitio numeri est hic. Quidam uoluerunt plura esse genera, quidam pauciora. Illi, qui pauciora, duo tantum 65 genera dicebant, id est masculinum

et femininum,

quia ista

sunt tantum principalia. Quare ergo Donatus quattuor esse dixit ? Quia reliqua artificialia sunt. Ars enim exigit, ut reliqua duo translatiue dicantur et non proprie, sicut ipse in consequentibus dicit : "Nam neutrum et commune de utroque 7o nascuntur". Neutrum enim, ut genus dicatur, ab illis accipit translatiue ; similiter, ut neutrum dicatur, ab illis sortitur.

Abnegatiuum enim est illorum, quia, si defuerit masculinum et femininum,

neutrum

erit. Commune

autem

ex masculino

femininoque conficitur. Ideo enim ita uocatur, quia duobus 7; generibus communicat. Nam PRINCIPALIA VEL SOLA SVNT DVO GENERA (375, 20). Sola enim dicuntur genera, quia uim gignendi illa sola uindicant. Principalia uero dicuntur, eo quod principatum inter cetera obtineant genera. MASCVLINVM EST, CVI NVMERO SINGVLARI CASV NOMINATIVO 80 PRONOMEN VEL ARTICVLVS PRAEPONITVR HIC VT HIC MAGISTER (375, 14). Quaerendum est, cum Donatus hanc artem ad perfectos ediderit uiros, cur interposuit hoc, quod paene omnibus

litteras

scientibus

est apertum,

uidelicet

ut, ubi

"hic' inuenitur articulus, cognoscatur esse masculinum genus ; 85 ubi *haec', femininum ; ubi *hoc', neutrum. Ad quod respondendum est, perite fecisse Donatum. Haec enim supradicta genera non solum naturalia, sed etiam artificialia sunt, non tantum neutra, sed etiam masculina et feminina. Naturaliter

igitur tunc dicuntur, cum generant et generantur, ut masculus

63/70 Laur.31, 8-15 —Sed. 110, 35-43 (paene adlitt.)

63 plura : cf. Prob. 52, 5. al.

69 Don. 375, 20 sq.

32 abnegatiuum : cf. Rez. mai. 234, 19

7-10 (paene ad litt.) 81/95 Laur. 32, 24-36

76 sg. cf. Varro GRF 270 (245) ap. Pomp. 159, 23. Sed. 111, 57-71 (paene ad litt.)

*?5/38 Sed. 112,

al.

63 hicest.5 ^ esse plura O 6? artificialia : -calia T .$ exigit : -iit 5 68 translatiue ; -tiua 5 pos/ dicantur add. genera 5 et om. LL sicut : ut O *0 accipit :-cepit V/ — 90 sq. accipit — ab illis oz. F per bap/. 91 sortitur : fortiter V/ — ?2 enim est T F : est enim O 5 autem est V/ est I. quia si : quasi F defuerit oz. 5 (resz. 5? p. n. tir.) 33 add. non ante erit 5$ 44 femininoque (cf. Laur.) :etreminino V —— ?5 54. solum duosunt L.— sola — genera or. O 76 enim : igitur L. oz. O uim : usum F ** gignendi : gnendi habent O uero oz. O F 48 obtinent inter cetera O ?9 est om. V. 81 cum: cut l/ — 82 hoc : hic F om. $ (rest. $2) 84 esse masculinum genus Laur. $ed. : esse masculini generis $ masculinum esse genus V TOF 8$ ubi hoc neutrum 7r. an/e ubi haec femininum V O.$ T, 86 est oz. I. 84 artificialia : -calia T .$ non: me L 89 add. cum anfe generantur I, masculus : -lino V L masct .$

IN DON. MAI. II

81

go et femina. Artificialiter autem tunc dicuntur, quando nec gignunt nec gignuntur, ut lapis petra. Sed tamen clausulam liabent | masculini generis et feminini, et idcirco tam manifestam rationem hic introduxit Donatus, ut ostenderet, quod,

ubicumque inueneris 'hic' articulum, scias masculinum esse 9; genus uel naturaliter uel artificialiter ; similiter et reliquis. Dicuntur autem et tertio modo genera, id est consuetudine, ut est miles, quod nomen

non solum ad uiros, sed etiam ad

mulieres pertinet. Sed idcirco masculinum solummodo dicitur, quia nostris temporibus potius consuetudinem bellandi : retinent uiri quam mulieres. Quare ergo non annumerauit Donatus inter genera epichenon et incertum genus ? Quia aut masculinum est aut femininum. Vt quid ergo dicitur passer plus masculini generis quam ; feminini, uel aquila plus feminini quam masculini, cum non sint unius plus quam alterius ? Non frustra, quia dedicauerunt auctores clausulam in er maxime masculino generi, et in a feminino. Et ideo illud masculino, istud feminino adsignatur,

non ut naturaliter plus sint masculini quam feminini, sed 1o Sciendum est, quod quattuor modis possunt genera cognosci, id est natura clausula articulo auctoritate. Auctoritate, sicut

inuenimus ea, quae nobis dubia sunt prolata a ueteribus. Quaerendum uidetur, quae distantia sit inter promiscuum et commune genus, cum duas substantias, masculinam uide15 licet et femininam, utrumque in unam formam comprehen-

90 artificialiter : cf. Cons. 343, 27.

Smar. f. 12"

Rem. mai. 234, 23.

al.

96/1

Sed. 111, 44-48 (paene ad litt.) — 4/12 Sed. 114, 62-65 e£ 73-77 (paene ad litt.) Pomp. 160, 9 Laur. 33, 66 cf. Rem. mai. 235, 27. Rem. min. 19, 27. gl. cod. Bern.f. 3* 13/19 Laur. 33, 61-65 (paene ad litt.) cf. Pomp. 161, 4 Rem. mai.

235,15

Rem. min. 19, 10

90 et femina oz. L, tunc:tam / — 91tamen V Laur. : tantum T tuncO$ L 92 et prius om. I, 93 hicoz.O 9454.masulinum esse genus Lar. : masculini esse generis O esse masculinum genus V T. 5L 95 artificialiter : -caliter 5 similiter et reliquis oz. .$ reliquis : -qua O forz. seribendum est de reliquis eum Laur. | 2ergo om. O inter genera pos? 3 genus £r. O — post inter genera add. in sequentibus T 5$ (4e/. $?) 3et :id est O 3 sq. masculinum ... femininum : -lus...-mina T 4dicitur :-cit T — pos plus add. esse $ L masculini generis : masculinum L 5 feminini prizr : -ninum IL 6 sint : sunt T dedicauerunt oz. 5 (rest. 5?) ? er : ae S (corr. $2) 4? 54. masculino gene8 masculino ... feminino z//. : -num ... -num T ti ... feminino : -ni-ris...-ni T adsignatur :-antur L 9 ut oz. 5 (rest. $2) sint : sunt T masculini... quattuor : in V/ qo 10 quod : quot L quibus T feminini : fem- ... masc- 5 11 auctoritate seme] T 5 (rest. alt. $2) possunt : -se T -sint L $ om. T 14 ;4. masculinam ... femininam : -linum ... -mininum 13 quae oz. 5 (rest. 5?) $L-lum...-minam T . 15utrumque :uter- Tutros-$ ^ 1554g.comprehendunt formam L

gx

82

MVRETHACH

dant. Ad hoc dicendum, quia commune genus duos obtinet articulos et in hominibus fit; promiscuum uero cum uno articulo duo genera comprehendit, et fit in animalibus uel auibus. 20

SVNT PRAETEREA, hoc est praeter memorata, ALIA SONO, id est superficie, MASCVLINA, INTELLECTV, hoc est sensu,

FEMININA, VT EVNVCHVS COMEDIA, ORESTES TRAGEDIA (375, 24). In sono dicuntur masculina, quia in es uel in us clausulas terminantur, quae proprie masculinorum sunt; intellectu 25 feminina, quia, cum dico "Eunuchus", intellego artem come-

diae, hoc est carmen aptum comestioni. Adeo autem usus est hac arte Eunuchus, ut proprium nomen illius illo in tempore intellegeretur sua ars. Similiter "Orestes" cum dico, intellego artem tragediae 3o pro sedula usitatione illius. Tragos dicunt Greci hircum. Tragedia carmen bellicum de hircis editum, quia antiqui Grecorum remeantes de bello, quotquot quisque necaret homines, tot hircos interficiebat, siue quia illi, qui carmina cudebat de proelio, hircus ei tribuebatur pro mercede. 35

ALIA SONO, hoc est litteratura, FEMININA,

INTELLECTV

(uel

sensu) MASCVLINA, VT FENESTELLA SCRIPTOR, AQVILA ORATOR (375, 26). Dum

dico "'Fenestellam"', litteraturam uidetur ha-

bere femininam, sed tamen intellego scriptorem. In tantum uiguit ille Fenestella in scribendo, ut proprium ei ueniret, 4o quatenus diceretur aliquis "bonus Fenestella est iste", pro eo quod est "bonus scriptor", et non solum ipse hoc sibi euindicauit, sed et alii periti scriptores ""Fenestellae" sunt ob hanc causam appellati.

23/34 Laur.

34, 84-97

(paene ad li.)

24/28 Sed. 116, 18-21

(paene ad litt.)

26 comestioni : cf. Isid. 8, 7, 6. (etiam Erch. 74, 5) 26/28 cf. Ambr.f.31* ad Cuimn.f. 279b 30/34 cf. Irid. 8,7, 5. Ambr.f. 3291:- Smar.f. 131. Erch. 74, 5 Rem. zai. 236, 14

Rem. mai. 236,23

1? hominibus

32/44 Laur. 35, 4-10.

gl.cod. Bern.f. 3»

: omnibus $ L (corr. $?)

$ed. 118, 12-18 (aene ad litt.)

18et:ut I

«f.

18 rg. uel auibus oz. IL

22 traguedia $ IL Zertium Don. ex. Centaurus nauis oz. Mar. 23 quia : quae M clausulas : -la L 28 artem : arcem V/ O 24 hac arte : hanc artem T $ in oz. $5 L 29 tragediae : tragoedia V/ traguediae 5 30 usitatione : uisit- $ L tragos : -guos L 31 bellicum oz. T de (h)ircis T Lazr. Sed. : propter -cos / O $? T, 33 quia O Laur. : oy. V T $5 L 34 cudebat L (cf. Laur. edebat) : cudebant V T $5 componebant O — pos; de add. illo T .$ LL ei : eis 7 35 hoc est oz. O uel : idest T. $oz. OL 38 tamen : est. om. l 39 ille : illa 5 scribendo : scriptione 5 — add. in ane proprium O 40 aliquis V O : ab aliquo T ei $ odiosus L est ozz. . 41 est ozz. I, sibi ipse hoc L 41 ;4. euindicauit : uindic- I 42 et ox. V sunt pos 43 causam 7r. O

IN DON. MAI. II

83

Similiter intellegendum est de "Aquila" oratore. 45

ALIA SONO

| NEVTRA, INTELLECTV FEMININA, VT FRONESIVM

SVFFRONIVM GLICERIVM (375, 27). Nomina sunt grecarum feminarum. Quia in um desinunt in litteratura, neutra uidentur ; quia uero nomina feminarum sunt in sensu, feminina non neutra sunt. $9 ÁLIA SONO FEMININA, INTELLECTV NEVTRA, VT POEMA, hoc

est positio, SCHEMA, hoc est figura. In a desinunt, idcirco in litteratura feminina uidentur ; quia greca sunt, ideo neutra dicenda. ALIA SONO MASCVLINA, INTELLECTV NEVTRA, VT PELAGVS 55 VVLGVS (375, 28). Clausulam masculini generis habent in us ; ob hoc in superficie masculina

uidentur;

quia greca

sunt,

neutra dicuntur. SVNT PRAETEREA NOMINA IN SINGVLARI NVMERO ALTERIVS GENERIS ET ALTERIVS IN PLVRALI, VT BALNEVM TARTARVS 60 CAELVM PORRVM CAEPE IOCVS FORVM (375, 29). Non minima oritur questio hic, unde creuit talis uarietas, ut haec nomina

alterius generis sint in singulari numero et alterius in plurali. Ad hoc respondendum est, quia apud priscos duorum generum et duarum fuere declinationum, dicentes hoc balneum et haec 65 balnea, haec balnea et hae balneae in plurali numero ; hic Tartarus et hi Tartari, hoc Tartarum et haec Tartara ; hic

caelum et hi caeli, hoc caelum et haec caela ; hoc porrum et haec porra, hic porrus et hi porri ; hoc caepe indeclinabile et haec caepa, et haec caepe harum caeparum ; hic iocus et hi 7o ioci, hoc iocum et haec ioca ; hoc forum et haec fora, hic forus

et hi fori. Cernentes moderni absonum unum nomen duorum

46/49 Laur. 35, 12-15 Sed. 118, 24-28 (paene ad litt.) 51/83 Laur. 35, 17-20 (paene ad lit.) cf. etiam Prisc. 2, 145, 1. Sed 119, 36 55/54 Laur. 35, 22-24 Sed. 119, 45-47 (baene ad litt.) 60/78 Laur. 35, 27-48 —Sed. 119, 55-75 (paene

ad litt.)

45 :4. Fronesium Suffronium Glicerium : Jaec ex. alii alio ordine exbibent Don. codd. 46 grecarum : -corum .$ feminarum : -mininarum .$ 47 desinunt : desint hunc ti L 48 quia : quae L 50 intellectu : -tum L ut poema — 54 intellectu neutra oz. L per bapl. 50 sg. hoc est bis oz. O 52 ideo : et T 85 generis ozz. O 86 ob : ab $ (corr. 5?) 59 sg. ut — forum ozz. 5 (rest. $?) balneum — forum : balneum balnee tartarus tartara ae caelum caeli porrum porri cepum cepe iocus ioca forus fora T (cf. Don. codd.) 60 iocus : locus V/ O non minima — 62 in plurali oz. $ 61 talis : hec T 62 alterius — numero : in singulari numero alterius sint generis O 63 apud : post L 64 fuere om. O 68 5o:; balnea prius add. et O L haec balnea oz. S5 69 et haec caepe : et hae cepe T oz. 5 L 71 absonum : -dum LL, os; absonum add. esse T 5$

26r

84

MVRETHACH

generum esse, sub una declinatione quod congruum sonoriusque eis est uisum, de unoquoque nomine illorum tenuerunt et quod absurdum abiecerunt. Idcirco alterius in singularitate, 7; alterius habentur generis in pluralitate. Dicimus hoc balneum et hae balneae, hic Tartarus et haec Tartara, hoc caelum et

hi caeli, hoc porrum et hi porri, hoc caepe et hae caepae, hic iocus et haec ioca, hoc forum et hi fori.

Sed et illud quaeritur, quare non sub una terminatione

8o protulit haec nomina. Ad quod dicendum, quia in terminationibus, quas plus in usu repperit, ea ostendit. SvNT ITEM NOMINA INCERTI GENERIS INTER MASCVLINVM ET FEMININVM,

VT hic et haec

CORTEX

SILEX

FINIS

et cetera

(375, 31). Quaeritur, si haec nomina incerti sunt generis, 8; quare Donatus disputans de soloecismo uitium dixit esse, si quis ualidi silices et amarae cortices dixisset. Ad quod respondendum, quia hic ostendit usum antiquorum, in soloecismo uero usum prouinciarum, sicut plenius ibi dicetur. SVNT INCERTI GENERIS INTER MASCVLINVM ET NEVTRVM, 9o VT FRENVM CLIPEVS VVLGVS SPECVS (375, 33). Dicimus hic frenus et hoc frenum, hic clipeus et hoc clipeum, hic uulgus et hoc uulgus, hic specus et hoc specus. Quare non frenus sed frenum dixit, sicut uulgus et specus ? Quia plus est in usu frenum et frena dicere quam frenus. 9; SVNT ITEM INCERTI GENERIS INTER FEMININVM ET NEVTRVM, VT BVXVS PIRVS PRVNVS MALVS (nomina sunt arborum) ; SED NEVTRO

NO VERO

(subauditur genere) FRVCTVM

IPSAS ARBORES

79/81 Laur. 36, 49-53 (paene ad litt.)

| DICIMVS, FEMINI-

(SAEPE) PRONVNTIAMVS

(375, 34).

Sed. 120, 76-80 (paene ad litt.) — 83/88 Sed. 122, 38-41

86 Donatus : 393, 31 (cf. infra 208, 33 sqq.)

88 plenius ibi :

cf. infra 208, 38 s44.) —— 90/94 Laur. 36, 62-66 —Sed. 122, 44-48 (paene ad litt.)

86 ualidi : Lucr. 1, 57101 2, 449. ef. infra ibid.

cf. infra 208, 32

amarae : cf. Verg. ecl. 6, 62 sq.

74abiecerunt : deiec- O — 76 hae : haec V —— pos hae balneae add. et reliqua, e/ hic Tartarus — 78 fori oz. O 81 quas : quibus T eaom.V T 83 cortex silex finis : a/em ordinem praebent aliquot Don. codd. 84si :sibi L 85 quare : cutis uitium — esse : uidetur dixisse .5 86 scilices V T L (corr. V? T?) 88 ueroozm.O $L plenius : -nus L ibi : in soloecismo T .$ 90 dicimus — 9áspecusom.V 93sicut.$ L Laur. :sicuti T ( V O /ac.) etS L Laor. : om. T(V

O la.)

93 item : om. S (rest. $*) non exbibent Don. codd. praeter unum

96

sunt oz. T arborum sunt .$ 97 subauditur genere o». O dicimus aZ. Mur. 98 uero add. Mur. Laur. cod. B saepe Don., ef ulique ex commentario restituendum est pronuntiamus : dicimus Dor.

26u

IN DON. MAI. II

85

Quare addidit 'saepe' ? Quia non semper hoc fit. Reperiuntur : enim fructus feminino generi deputari, secundum illud Martialis exemplum : Dicemus ficus quas scimus in arbore nasci. Dicimus tamen de arbore proprie haec pirus haec prunus, de ; fructu uero hoc pirum hoc prunum et similia. Non incongrue arbores feminino generi deputantur, quia uelut matres sunt propriorum fructuum, et fructus similiter neutro, quia non generant quamdiu fructus sunt ; unde Virgilius loquitur hoc ostendens : 10 Parua sub ingenti matris se subicit umbra. SVNT ETIAM GENERA NOMINVM FIXA, SVNT ET MOBILIA (376, I). FiXA SvNT, ut Donatus asserit, QVAE NON POSSVNT FLECTI, id est inclinari, IN ALTERVM GENVS, VT PATER MATER FRATER

SOROR (376, 2). Sed merito quaeritur, cum haec nomina 1; mobilia a quibusdam dicantur pater, cuius femininum est mater,

frater, cuius femininum

est soror, quare iste fixa ea

adfirmat. Ad quod respondendum, quia tribus modis dicuntur nomina mobilia : uno modo litteratura et sensu, ut doctus docta doctum ; alio modo litteratura sine sensu, ut Martius

20 Martia, Helenus

Helena (quia, quamquam

99/10 Laur. 37, 70-81 —Sed. 123, 67-77 (paene adlitt.) 24 Laur. 37, 83-94

$ed. 124, 97-9 (baene ad litt.)

3 Mart. 1, 65 (Prisc. 2, 261, 13)

haec feminina a

99 cf. Erch. 75, 17

14/

17/23 cf. Prisc. 2, 141, 21

10 Verg. georg. 2, 19 (Prisc. 2, 154, 14)

1 fructus pos? generi /r. V. — generi: -teO $ L deputari V T Laur. Sed. : deputanda $5 L ut puta O 3 dicemus : -cimus O fos£ dicemus add. enim .$ ficus : -cos $ (corr. $1) 4 dicimus : -cemus T (corr. T?) add. et ante tamen T add. et ante de arbore 5 de prius: et L proprie oz. T O haec pirus de arbore O haec prius : hoc 5 haec prunus oz. O 4 sq. de fructu — pirum : hoc pirum de fructu O 5 uero V L Laur. : om. T O S hoc prunum ozz. O non : nomina L 6 generi : -re 5 uelut oz. $ L ? fructus ... neutro : -tum ... -ter LL 10 matris se oz. 5 (rest. 5?) 11 et a4. Mur. et plerique Don. codd. 12 ut — assetit oz. O assetit : dicit 5 12 sq. non possunt flecti ... in alterum genus : in alterum genus flecti non possunt Dor. 13 id est : uel V7 id est inclinari oz. O 13 4. pater — soror Mor. Laur. Sed.: codd. Don. alii alium ordinem praebent 18 quibusdam : Prisciano T $ L 16 5os£ cuius add. sunt L femininum : -ni L 16 ;. iste (ista 5 L) fixa ea adfirmat (-mant L) V $ L («f. Laur. Sed.) : fixa ea adfirmat iste T iste ea fixa adfirmat O 17 adfirmat Mor. : -met Laur. cod. /A Sed. respondendum : -dit dum L 18 add. et ante litteratura T $ 19 alio : alia 5 20 Helenus Helena : El- 5is 5$ quamquam : quamuis T quam .$

86

MVRETHACH

masculinis uideantur deriuari, tamen in sensu nihil pertinent ad masculinum) ; sunt mobilia sensu et non litteratura, ut pater mater frater soror. Donatus attendit superficiem non sensum, idcirco ea fixa esse dixit. 25

30

Et hoc notandum

teste Donato,

quia, si propria fuerint

mobilia, duo diuidant genera, ut Gaius Gaia ; si appellatiua, tria, ut bonus bona bonum.

SvNT ITEM ALIA (subauditur nomina) NEC IN TOTVM FIXA, quia mouentur, VT DRACO DRACENA, NEC IN TOTVM MOBILIA (376, 5), quia non regulariter mouentur. Leo debuit facere lea, draco draca, gallus galla et cetera. SvNT ALIA DIMINVTIVA, QVAE NON SERVANT GENERA, QVAE EX NOMINIBVS

PRIMAE

POSITIONIS, id est primitiuis, ACCEPE-

RVNT, VT SCVTVM SCVTVLA SCVTELLA (376, 7). Debuit facere 35 scutulum, id est paruum

scutum, et scutella, ubi comedimus,

facit; PISTRINVM, ubi coquuntur panes, magna domus, PISTRILLA facit non pistrillum parua domus ; CANIS CANICVLA facit, non caniculus ; RANA RANVNCVLVS cum ranuncula debuit

40

facere. Omnia ista non illius generis sunt in diminutione cuius in primitiuis.

45

NOMEN IN A VOCALEM DESINENS NOMINATIVO CASV NVMERO SINGVLARI, AVT MASCVLINVM EST, VT AGRIPPA (rex), AVT FEMININVM, VT MARTIA, AVT NEVTRVM, VT TOREVMA — TVNC TAMEN GRECVM ERIT, si in a desierit in neutro genere —, AVT COMMVNE, VT ADVENA (dicimus enim aduena uir, aduena

mulier), AVT PROMISCVVM, VT AQVILA (376, 10). Omnia nomina

30 sg. Sed. 124, 28 sq. (paene ad litt.)

239,1

34/40 cf. Plin. fr. 97 (C.)

cf. Pomp. 164, 4. Laur. 38,

Laur. 38, 14. Sed. 125, 42

85g.

Rem. mai.

21uideantur :-dentur V pertinent :-net T 22sunt : sed 7 litteratura : -teta I. 23 frater soror : soror et frater O 23 sq. add. ad ante superficiem e£ sensum T — 24 sensum: -su V OL . eaom.L 26 diuidant : -dunt LL 29 mouentur : -uetur IL ut draco dracaena pos; mobilia /egizur ap. Don. 30 leo — lea : ideo debuit facere leo lea T 33 nominibus 5. n. Zir. ser. 5 id est primitiuis ozz. O primitiuis : -uus V L 35 scutulum : scutum $ scutellam T .$ comedimus : comedicit l/ —— 36 facit oz. .$ add. et ante pistrinum NE 36 4. pistrinum — domus : pistrinum est illa domus ubi coquuntur panes O 3? pistrilla — 39 facere oz. O pistrilla : -am $ L pistrillum : pris- $ (corr. $3) parua domus scripsi : patua domum V/ paruam domum T $ LL canicula : -am .$ 38 ranunculam T 39 sunt generis O .$ 41 nomen oz. L a om. V . 4154.nominatiuo — singulari oz. LL 43 sq. aut — erit : neutrum post femininum inuenitur in multis Don. codd. et in exemplaribus a Laur. auctore et Sed. adhibitis 44 erit Mar. (cf. Laur. 39, 38) : est Don. 46 bos? commune add. est illud nomen T enim oz. T 5 L 46 mulier : femina .$ aut — aquila : additum inuenitur in multis Don. codd. (cf. Laur. Sed.) promiscuum Mrzr. : epicenon Dor. — nominaom.V TO

IN DON. MAI. II

87

in a desinentia in nominatiuo casu istorum sunt generum, id est in omnibus inuenitur generibus a finalis. NOMEN IN E (VOCALEM) DESINENS in NOMINATIVO CASV 5o NVMERO

SINGVLARI

si latinum fuerit, erit neutri generis tan-

tum, VT SEDILE ; feminina in e desinentia greca erunt et propria, vT Circe Agaue EvTERPE (376, 12 sqq.). NOMEN IN I VOCALEM DESINENS in NOMINATIVO CASV NVMERO SINGVLARI AVT NE |VTRVM EST ET GRECVM, VT SINAPI GVMMI 55 (hoc sinapi huius sinapis, gummi gummis, quod est resina), AVT TRIVM GENERVM COMMVNE ET APTOTON (id est non casuale), VT FRVGI NIHILI (376, 14). Frugi parcus dicitur, id est abstinens, eo quod parcat frugibus, et indeclinabile est. IN 0 VOCALEM desinentia nomina repperiuntur in omnibus 6o generibus excepto in neutro; MASCVLINVM, VT hic SCIPIO, sermo ; FEMININVM, VT IVNO, magnitudo ; COMMVNE,VT POMI-

LIO, quod est nanus. IN v DESINENS NOMEN in NOMINATIVO CASV in NVMERO SINGVLARI TANTVM NEVTRVM EST, VT CORNV GELV (376, 19). 65

SED HAEC NOMINA, id est praedicta, ET reliqua, QVAE IN CONSONANTES DESINVNT, DIVERSAS REGVLAS, id est uarias, ET

MVLTVPLICES, id est perplures, HABENT (376, 20), sicuti quisque potest approbare, qui et genera et terminationes et declinationes et reliqua perpenderit accidentia. 70

De numero

NVMERI SVNT DVO, SINGVLARIS ET PLVRALIS (376, 22). Definitio numeri est hic. Quidam dixerunt plures, quidam pauciores. Illi, qui minus, solummodo unum dixerunt, id est

50/32 cf. Laur. 39, 41

9$ sq. cf. Sed. 127, 40

cf. Rem. mai. 240, 3. gl. cod. Bern.f. 4r

60 cf. Laur. 39, 59

62 nanus :

72/48 cf. Laur. 40, 3. Sed. 129, 3

49 nomen oz. T nomen in e : nominatiuus L ozz. 5 (rest. $? p. n. tir.) uocalem res£i£ui nominatiuo : -mina L casu oz. L 50 erit — generis : neutri generis sunt T 52 Agaue: -pe L 53 uocalem oz. L 54 post grecum a4. est L gummi oz. V 56 add. aut ante commune L CU ut V. 88 et om. T 5 (rest. 5?) 59 0:a 5 60 masculinum T L -no V 61 femininum :-no 7 62 nanus : -nos 5 (corr. $?) 63 inu — nomen Ar. : nomen in u desinens Dor. in alf. e£ tertium ab explanatore additum casu in numero oz. L 64 pos£ cornu add. et L cornu gelu : quinque ex. babent plerique Don. codd. 65 id est — reliqua oz. T reliqua ozm.l, posi quae add. subauditur nomina T 5$ (de/..5?) 66 consonantes : -tibus IL, 67 habent oz;. LL 68 approbare potest O apptobare : -ri S 68 sq. et declinatiortes ozz. V^ (rest. V?) 70 de numero : de numeris nominum L oz. O 71 pos! numeti add. nominum T singularis et pluralis oz. O aliquot Don. codd. — post pluralis ex. Don. om. Mur. 72 definitio :singularis L.— os quidam a//. add. uero V T O (sed non Laur. nec Sed.) 33 dixerunt oz. T 5 (rest. S?)

277

88

MVRETHACH

pluralem, dicentes 'unum' non esse numerum,

quia numerus

75 à pluralitate dicitur. Sed Donatus ob duplicem causam dicit eum esse numerum, uel translatiue, uel sicut positiuus dicitur

gradus et nominatiuus casus, similiter dicitur et 'unus' numerus, quia nisi ex multis unitatibus numerus confici nequit. Illi, qui plures, dualem addebant numerum ; sed idcirco 8o Donatus non computat, quia iudicauerunt auctores omnem numerum, qui unitatem transcendit, pluralem esse, uel qui tertiis personis uerbi pluralibus potest coniungi. Numerus dictus est a Numeria dea, quam antiquitus coluerunt Romani, siue, ut quidam uolunt, a Numa consule Pom85 pilio, uel etiam, quod uerius est, a nummis siue a numerando.

EsT ET DVALIS NVMERVS, QVI SINGVLARITER ENVNTIARI NON POTEST (376, 23). Quare dicitur non posse singulariter enuntiari ? Ideo, quia non dicitur "ambo uenit" neque ''duo uenit" sed "ambo uenerunt" et "duo uenerunt". Ob quam 9o causam, ut supra dictum est, inter pluralem numerum computatur.

SVNT ETIAM NOMINA NVMERO COMMVNIA, VT RES NVBES DIES (376, 24). Numero ideo dicuntur esse communia, quia sub una terminatione, quae est es, tam nominatiuum singularem 9; quam

pluralem habent.

SVNT etiam (SEMPER) SINGVLARIA (subauditur nomina) GENERIS MASCVLINI, VT PVLVIS SANGVIS (376, 25). Quaeritur, quare dicuntur haec nomina esse singularia semper, cum legamus in Psalmis Libera me de sanguinibus et in Euange-

76/48 cf. Prisc. 2, 172,

6. Ambr.f. 37»

79/82 Laur.

41, 14-17

Sed. 129, 15-18

(paene. ad litt.) 83/85 Laur. 41, 22-25 (paene ad litt.) |cf. Aug. Ciu. 4, 1l (ex Varrone) Ercb. 15, 12. $ed. 130, 29 —Rem. mai. 240, 8. gl. cod. Bern.f.4*. Paul.

f.9 — ST/91 Laur. 42, 47-51 131,78-80 Paul.f. 5v 14 ad Cuimn.f. 29r»

Sed. 131, 68-73 —— 93/98 Laur. 42, 53-55.

97/6 Laur. 42, 58-64 —Sed. 132, 98-4

Sed.

cf. /Aug. in Iob. 2,

99 P;. 50, 16

*5 ad duplicem causa V/ — pos causam add. noluit L *6 uel a/. oz. $5L Sicut positiuus : si conpositiuus l/ — 77 dicitur : -cit I, 78 nisi oz. IL unitatibus : uanita- IL numerus oz. T 83 Numeria : Numa .$ 84 siue : uel O ut — uolunt oz. O Numa : Numma .$ Pompilio serzpsi sec. Laur. $ed. : Pompilo

T .$ (del. $?) om.

V

OL

85 siue : uel O

86 e; 88

enuntiari : enumerari V/ — 88 sg. duo uenit neque ambo uenit O 89 quam hanc O 90 ut — dictum est o». O numerum : -to LL 92 numero : -ri communia oz. I, 93 numero :-ri LL dicuntur : -citur.$ 95 habent -bet .$ 96 semper resifui ex comm. 98 haec — esse : et nomina esse nomina esse 5? semper o». O

: 5 : .$

IN DON. MAI. II

89

: lio Qui non ex sanguinibus. Ad quod dicendum, quod illo in loco maluit interpres frangere regulam grammaticorum, quam reticere proprietatem grecae interpretationis. Apud Latinos uero semper singulariter effertur propter unitatem sui. Simili; ter puluis, quamuis legamus pulueres. SVNT SEMPER PLVRALIA, VT MANES QVIRITES (376, 26). Manes dicuntur dii infernales. Quirites uero a Quirino nuncupantur monte, in quo curia apud priscos Romanos fuit, quo residebant centum uiginti iudices. Et quia multi | Manes et 10 multi Quirites erant, ideo semper pluraliter et non singulariter efferuntur. SVNT SEMPER SINGVLARIA GENERIS FEMININI, VT PAX LVX (376, 26). Ideo pronuntiantur singulariter semper, quia si certa non fuerit pax, discordia erit. Similiter lux, quamuis ex pluri15 mis conficiatur materiis, non certa est lux nisi diei.

SVNT SEMPER PLVRALIA, VT KALENDAE NVNDINAE FERIAE QVADRIGAE SCALAE NVPTIAE SCOPAE (376, 27). Kalendae dicuntur uocationes. Ideo pluraliter semper efferuntur, quia antiquitus prima luna ascendebat minor pontifex Capitolium 20 et clamabat septies "*kalo kalo" ; et quia multis uicibus clamabat, pluraliter pronuntiantur. Nundinae dicuntur mercationes. A die etenim Kalendarum usque in Nonas libabant sacrificia diis suis et nulla opera

7 Laur.43,73

Sed.132, 15 (paene adlitt.) — 2/10 Laur. 43, 74-79.

$ed. 132, 22-25

£f. gl.cod. Bern.f. 4* 13/15 Laur.43,81-83 .$ed.133,29-33 cf. Rem. mai. 241, 6 Paul.f. ó» 17/30 Laur. 43, 85-97 17/21 Sed. 133, 36-41 (paene ad litt.)

cf. Macr. Sat. 1, 15, 9. gl. cod. Bern.f. 4"

17 sq. cf. Fest. 251, 25.

413,57 adl. 22/23 Sed. 133, 47-50 (baene ad litt.) cod. Bern.f. 43. cf. Isid. 5, 33, 14

CGL 5,

22 Rem. ai.241, 12.

gl.

1 Iob. 1, 13 2 maluit ... frangere regulam : cf. Greg. M. moral., ep. miss. 5 (PL 75, col. 416 B)

1 qui : quia 5 1 sq. in loco oz. L 2 regulam grammaticorum frangere regulam : legem T — 5 add. et ante puluis T — 6 Sunt : add. e£ multi Don. codd. post Quirites ex. cancelli Mur. conscius praetermisisse uidetur : legitur tamen in T 7 di:di V Quirites uero : Quiris lingua Sabinorum hasta quam solebat ferre Romulus, unde Romani Quirites dicuntur et ne aliquis hoc nomine praetitularetur ideo pluraliter declinatur, siue Quirites O (cf. $ed. 132, 20) 8 quo Prius : co S curia ... Romanos fuit : erat curia ... Romanos O 9 multi — et ozz. O 10 ideo : adeo L semper oz. O 11 efferuntur : -runt LL 12 Sunt : add. et multi Don. codd. 13 ideo : quamuis V . singulariter : -ari V/ 15 nisi diei : indie L, | 16 Sunt : add. e/ zzulti Don. codd. 17scalae oz. V | 18 post uocationes add. temporum O efferuntur semper IL 20 clamabat : -bant V/ 21 pronuntiantur L Laur. $ed. : -atur V T O S 22 a die — 24 sg. mercationes om. V per bapl. (rest. V*) ^ adie— 25suoom.L etenim om. O

90

MVRETHACH

ruralia exercebant. Expleta autem sacrificia, agebant merca25 tiones unusquisque pro libitu suo. Feriae a fando dictae sunt, quia antiqui celebrabant statutis feriis omni anno festa parentum suorum et mactabant ibi hircos, siue boues arietesque et dicebant "Accipe istud ad tuum opus". Et quia multis diebus eaedem celebrabantur, 3o ideo pluraliter efferuntur. Vel feriae dicuntur a fando, eo quod dixerit Dominus septies F?af hoc uel illud. Similiter et cetera. SvNT SEMPER SINGVLARIA GENERIS NEVTRI, VT PVS VIRVS AVRVM ARGENTVM OLEVM FERRVM TRITICVM ET FERE CETERA, 35 QVAE AD MENSVRAM PONDVSVE REFERVNTVR (376, 28). Pluralem numerum non habent. Quare dicit "fere" ? Cur non dicit "omnia" ? Quia poetae usurpauerunt tres casus in plurali numero,

id est nominatiuum,

accusatiuum

et uocatiuum,

ut

subinfertur : 49 QVAMQVAM MVLTA CONSVETVDINE VSVRPATA SINT, VT VINA MELLA HORDEA (376, 30). Mensurantur liquida et arida, ponderantur uero metalla. SVNT SEMPER PLVRALIA EIVSDEM GENERIS, VT ARMA MOENIA FLoRALIA SATVRNALIA VVLCANALIA COMPITALIA (376, 3r). 4; Arma

ideo

semper

dicuntur

pluraliter,

quia

multa

sunt.

Moenia uero ex multis lapidibus fiunt. Floralia festa dicuntur Florae deae, quae celebrabant Pagani tempore uerni ; et quia

26/31 Sed. 133, 51-56 (baene ad litt.) 26/30 cf. 1ri. 5, 30, 12 30 sg. cf. Ambr. f.38" Rem.mai.241, 14 gl. cod. Bern.f. 4" 35/39 Laur. 44, 7-9 Sed. 134, 7377 41 sg. Laur. 44, 11 sq. Sed. 134, 85 sq. 45/32 Laur. 44, 15-22 (paene ad

Hitt.)

cf.S$ed. 135, 3. Rem. mai. 241, 26 —gl. cod. Bern.f.5r

31 Ger. 1, 3 sqq.

24 expleta ... sacrificia Mar. : -tis ... -ciis Laur. Sed. 26 celebrabant : -brant V7 27 feriis : diebus L 29 multis — celebrabantur V/ O 5? L, : multi ibi conueniebant T ibi multi conueniebant 5 (cf. Laur. Sed. multi aderant) eaedem : eadPES celebrabantur : -bant I, 30 ideo : propterea L oz. O 31 septies — illud : fiat septies illud uel illud I 32 similiter et cetera oz. LL 33 Sunt : ada. et multi Don. codd. 34 oleum ferrum oz. V — 3? usurpauerunt 5 L, Laur. Sed. : -parunt V T O 38 id est oz. O 39 subinfertur : -feratur I, 10 consuetudine : -nes 5 uina : -nea L 41 ct arida oz. 5 (res. $?) 11 sg. ponderantut : -rant $ 42 uero oz. O 14 Vulcanalia Compitalia : ad. ez zulti Don. codd. 45 dicuntur semper LL dicuntur : adiciuntur T pluraliter : pluralia .$ 46 moenia — fiunt oz;. O — post ueto add. id est muri V T (sed non Laur. nec Sed.) ex — fiunt : multasunt T — 47 Florae deae scripsi sec. Laur. e! Sed. : Florae O Flori dei lorum V flori dii T 5 L (cf. Apr. f.391) quae — Pagani : uerni :-no T $ LL quae celebrantur a Paganis I,

IN DON. MAI. II

9r

multis diebus colebantur, ideo pluraliter pronuntiantur. Saturnalia dicuntur festa Saturni ; Compitalia dicuntur festa ;» Dianae, quae rapta fuit de competis a Plutone, eo quod ibi fleuerit

eam

mater

sua

Latona ; Vulcanalia

dicuntur

festa

Vulcani. SVNT QVAEDAM POSITIONE SINGVLARIA, INTELLECTV PLVRALIA, VT POPVLVS CONTIO PLEBS (376, 32). Positio hic. pro 55 litteratura, intellectus autem pro sensu ponitur. SVNT QVAEDAM POSITIONE PLVRALIA, INTELLECTV

6o

(id est

sensu) SINGVLARIA, VT ATHENAE THEBAE CvMAE (MICENAE» (377, 1). Litteratura pluralia, intellectu autem singularia sunt, quia non sunt plures Thebae nec Micenae uel Cumae uel Athenae. Sunt nomina ciuitatum. De figura

65

-o

FIGVRAE NOMINVM SVNT DVAE (377, 3). Et hic definitio numeri est. Aliqui uoluerunt unam figuram solummodo, id est compositam, dicentes figuram esse dictam a fingendo, id est componendo, et propterea figuram non posse dici simplicem in una parte, quia nullam continet duplicitatem. Addebant etiam hoc ad suos errores confirmandos, quod si simplex pars potuisset dici figura, praepositio, quae simplex est, figuram habuisset ; et id|circo dicebant figuram non posse habere praepositionem, quia simplex non potest esse figura.

49/81 cf. Seru. Ecl. 3, 26 |84 sq. Laur. 44, 24 sq.

45, 30-33 (paene adlitt.)

(paene ad litt.)

cf. Sed. 136, 32.

Sed. 135, 22 sq.

62/10 Laur. 45, 3-11.

58/60 Lazr.

Sed. 56, 3-13

64 5q. cf. infra 92, 86 — cf. etiam gl. cod. Bern. f. 9

48 multis diebus colebantur V/ T O 5$? : multi aderant $5 L, multi conueniebant Laur. Sed. pronuntiantur : dicuntur O enuntianturS ^ 49dicuntur prius oz. O dicuntur festa Saturni V .$ L Laur. cod. B Sed. : festa Saturni dicuntur T Layr. cod. A Saturni : -nini V. 50 de competis oz. L competis V $ Sed. : -pitis T O Laer. Plutone : Plat- V . Bi eam fleuerit O — eam: ea $ Latona oz. L dicuntur oz. O B6 positione : -nes S pos; intellectu add. neutra V B6 sg. id est sensu oz. T 57 Micenae resfifui sec. comm. 58 litteratura — sunt ozz. O 58 sg. litteratura — Thebae oz. V. —— 59 uel Cumae om.V uelprius : nec T 5 aut 5? uel z/z. oz. S (rest. 5?) 59 sg. uel Cumae uel Athenae oz. O uel Athenae : Athenaeque T 60 5o:; sunt add. -que T quaedam 5 quidem L nomina sunt O 62 nominum sunt Dor.zzin. (355, 20) Mur. Laur. $ed. : nominibus accidunt Don.zai. (377, 3) 63 post est add. hic S (del. 5$?) 63 add. a ante componendo L Laur. (sed. non Sed.) 66 nullam : -la 5 67suoserrores :-um -rem $— confirmandos V? T L Laur. Sed. : -dum Vos si om.L 68 pars oz. S (rest. $?) simplex — 70 quia oz. L, per bap. 69 dicebant : -cendum V/ 69 s4. figuram non posse habere O Lazr. ed. : non posse habere figuram V T .$ $0 non potest esse 5? Laur. Sed. : esse non potest / T O potest esse 5 esse non potest esse L

28r

92

MVRETHACH

Sed quaerendum summopere: si simplex non est, cur computatur in nomine ? Vel si etiam simplex pars dicenda est figura, cur non computatur in praepositione ? Ad quod respondendum nullam partem habere posse figuram, nisi ubi 7; aliqua contrarietas est. Verbi causa si statuas uno in loco duas imagines, simplicem uidelicet et compositam, alteram figuram habebit illa, quae simplex est, et alteram, quae composita fuerit. Simplex autem ad comparationem compositae uocatur. Simplex dicitur quasi semel plexa. Composita uero 8o similiter ad comparationem simplicis sortitur nomen, et ita uicissim sibi uocabula largiuntur. Vbi autem haec contrarietas non fuerit, figura nulla dicenda est, et ob hoc praepositio figuram non est consecuta, quia nulla contrarietas ibi inuenitur. Nomen uero ideo potitur figura, quia hanc habet contrarieta85 tem.

Dicta autem figura a fingendo, quia antiqui fingebant imagines in parietibus, id est componebant, uel etiam in lapidibus ; unde modo compositores luti figulos uocamus. Qui denique plures asserunt esse figuras, connumerant tres, 9o simplicem uidelicet compositam et decompositam, hoc est a compositis deriuatam, ut felix infelix infelicitas. Quare ergo non est secutus Donatus huius rei assertores, ut decompositam adnumeraret figuram ? Quantum ad numerum pertinet,

71/84 sq. Laur. 45, 12-26 Sed. 137, 14-30 99 Rem. min. 21, 16. Paul.f. 6r 86/88 Laur. 46, 30-32 $ed. 137, 34-36 —Rem. mai. 242, 13. Rem. min. 13, 6. Paul.

Jf. 6" (paene ad litt.)

15,20

Hitt.)

cf. INon. p. 480 sqq.

Isid. 20, 4, 2. Isid. Diff. 1, 528

Ercb.

86 «f. Ambr.f. 39: — 89/9 Laur. 46, 33-52 —Sed. 137, 39-61 (paene ad

89/91 cf. Prisc. 2, 177, 10

73 sq. cur — posse oz. 5 (rest. $2) $5 uerbi L Laur. $ed. : ut uerbi V T O 5$ causa :gratia T — 76 uidelicet o». T —— ?? figuram O Laor. Sed. : similitudinem V T $ L est oz. T alteram : -ra V $19 simplex dicitur oz. O dicitur oz. $ L 80 similiter Jis 5 (a//. del. $?) sortitur : -tiuntur T 82 praepositio :-ni$ -ne L.— 82 sg. figuram :-ra V. — 83 non : nulla LL consecuta : -secutam T7 -stituta $ I, nulla pos; ibi £r. O ibi:sibi / ^ 84potitur scripsi sec. Laur. et $ed. : pat- codd. — figura :-tam TO S L quia :quiV/L 86 dicta : -tam I, 817 id est componebant ane 86 sq. imagines zr. O 88 bos! uocamus add. in praepositione autem non est contrarietas. Neque enim obtinet eam compositam figuram propter quam ei inferatur (adiungatur 5) simplex (a2. In nomine uero contrarietas est quia inibi inuenitur composita ad quam dicatur simplex 5). Aliud enim illa aliud significat illa. Si enim duas statuas formas quarum altera sit simplex altera composita, non poterit dici simplex nisi comparatione compositae nec composita nisi comparatione simplicis T .$ (de/. $?) 89 asserunt : adseuerauerunt .$ 90 compositam O Lawr. $ed. : et compV T$ L ctmuel ue 92 non est secutus Donatus V/ O 5 Laur. cod. B : Donatus non est secutus L Laur. cod. A Sed. non est Donatus secutus T huius : omnes .$ unus 5? 93 pertinet : atti- 5 (corr. $?)

IN DON. MAI. II

93

propter compendium, quantum uero ad sensum, intra eas eam 95

D]

A

comprehendit, quas ipse numerauit. Porro regula grammaticae artis est, ut dicatur composita figura, quae diuidi et redintegrari potest cum integritate sensus, ut doctus indoctus. Nam magnanimitas diuidi cum integritate sensus nequit. Si enim dicam ''magnani'", nihil sensus continet in se; similiter "mitas" ; propter quod non per se figura dicitur, sed intra simplicem comprehenditur. Definierunt quippe auctores grammaticae artis, ut omnis figura decomposita, quae in duas partes diuidi potest, ut unaquaeque retineat sensum proprium, pertineat ad compositam figuram, sicut est infelicitas ; infelicitas enim per se, si diuidatur, potest habere

IO

perfectum sensum. Illa uero decomposita, quae ad utilitatem sensus separari non potest, sicut est magnanimitas, pro simplici teneatur. Sequitur : SIMPLEX et COMPOSITA (377, 3). Omnis pars aut simplex aut composita est, VT DOCTVS INDOCTVS, POTENS INPOTENS. Composita autem "simul posita" uel "simul plicata" dicitur. Est autem simplex naturalis, composita uero ex arte descendens.

15

20

Nam

in simplici, sicut est doctus, ars nihil

ualet, sed sola natura, sicut in composita ars nitet. Quae figura composita duplici ratione est reperta, uel propter contrarietatem, ut superius dictum est, uel propter euphoniam. Per contrarietatem, ut pius impius ; | dissonantia quippe inest, quia aliud pius, aliud sonat impius. Propter euphoniam uero, sicut inimicus, quod est compositum ex in et amico ; melius enim sonat inimicus quam inamicus.

97/2 cf. Erch. 16, 4

Laur. 46,54

gl. cod. Bern.f. or

$ed.138,63

dal.

Laur. 47, 60-66 —$ed. 138, 69-75

13/18 cf. Pomp. 169,

1

Erch. 15, 18

14 sq. ,Ambr.f. 39" (paene adlitt.)

16/21

94 eas eam : am as O eas et eam 5 (corr. 5?) 96 dicatur composita figura : -mus -tam -ram 97 pos! sensus add. sicut composita (de. $?) doctus ozz. T 5 (rest. S?) 99 magnani : magna V T 1non:neV | perse— dicitur : non posse figuram dici 5 intra : infra T 5 (corr. 5?) 2 comprehenditur : -dit .$ 4 fortasse ita restituendum est ante ut (cf. Laur. Sed.) ut oz. 5 6 si per se diuidatur T 5 L si diuidatur per se O ? uero oz. T 8 potest O Laur. $ed. :possunt V T $L 9 teneatur :-eantur l/ T L om. 5 (rest. $5?) 10 sequitur — 12 autem oz. O aut oz. S 11 5os/ simplex add. est L 12 pos; inpotens aZ4. simplex autem dicta quod sit semel plexa T 5 (de/. $?) (cf. supra 92, 79) uel : ut L oz. O 12 sg. simul plicata : si multiplicata / multiplicata L 13 dicitur oz. T O 5 (rest. 5?) est — naturalis : simplex est naturalis O ueto om. O 14 narn oz. O sicut est doctus oz. O nihil : nil L 15 composita : posita l/compositio O 16 quae oz. O ratione est reperta : est ratio 20 quod est comsonat am£e pius £r. L 19 inest : est T comperta L positum oz. O

e

94

MVRETHACH

Sequitur Donatus : COMPONVNTVR AVTEM NOMINA QVATTVOR MODIS : EX duabus INTEGRIS partibus VT SVBVRBANVS (377, 4). Sub integra pars est, urbanus nomen. Vrbanus autem 25 dicitur qui in urbe habitat, suburbanus uero qui sub urbe deget. Ex DpvoBvs CORRVPTIS, VT EFFICAX (377, 5) ex effectu et capax ; efficax dicitur effectus capax. MvNICEPS compositum est ex munere et capiens. Nuncupatur autem municeps, quod 3o munera capiat, siue locus uel aliquod receptaculum, siue homo exactor pecuniae. Necnon etiam, sicut quidam uolunt, ille municeps appellatur, qui intra urbem paternam possidens hereditatem munera a ciuibus suscipit uel qui ob locum uel territorium suae habitationis munera soluit, sicut dicit Paulus 5; apostolus A T'harso Ciliciae non ignotae ciuitatis municeps. EX INTEGRO ET CORRVPTO, VT INEPTVS (INSVLSVS)» (377, 6). 'In' integra pars est, 'eptus' corrupta ex eo quod est aptus. Aptus dicitur congruus, ineptus autem stultus siue non aptus. Similiter in eo nomine, quod est insulsus, est integra 4o pars 'in', 'sulsus' corrupta. Salsus enim dicitur sale conditus

cibus uel aliud quodlibet, siue homo sapientia repletus ; insulsus, non sale conditus, uel stultus.

EX CORRVPTO ET INTEGRO, VT PINNIPOTENS (377, 7). Pinni corruptum

24/26 Laur. 47, 68-70

29/38 Laur. 47, 74-80 Sed. 139, 9-14 89-95

est, ut quidam

cf. Sed. 138, 77

26/28 cf. Laur.

Sed. 139, 93-99 (paene ad litt.)

NVGIGERVLVS

dicunt,

47, 71

in prima

Sed. 139, 88

— 34/42 Laur. 47, 81-87

42 cf. Rem. mai. 242, 27 —gl. cod. Bern.f.5

44/49 Lazr. 48,

Sed. 140, 19-25

36 Act. 21, 39

22 sequitur — 24 nomen ox. O 22 5g. quattuor modis Mor. Laur. Sed. Don. codd. :modis quattuor a/ii Don. codd. et Keil — 24 sq. urbanus a//. — dicitur oz. O 24 autem oz. O IL, — 25 sg. suburbanus — deget oz. O 25 qui a/t. oz. L 26 deget: deet 5 (corr. $2) 28 capax prius:capace L efficax dicitur :quasi [0] effectus :-tum T $ -tui $?-tu I, add. id est agilis os capax a/7. V' 5$? post municeps I 28 ;g. municeps — est oz. O 29 autem oz. O 5 (rest. $2?) 30 uel : siue O

32 intra : infra T .$ (corr. $2)

33 add. et ante munera

O

34 territorium : -turrium $-turum V/ — suae : siue 5 34 sg. apostolus Paulus O 35 Tharso : Torso 5 ignotae : ignorate.$ 36 insulsus resZifui rec. comm. 8*inom. V ^ in — est prius om. O corrupta : -tum O eo quod : quo L 38 aptus om. S5 (rest. $?) congruus dicitur O autem ozz. O — pos? autem add. est 5$ (del. $2) 39 sq. similiter — corrupta o». O 39 pos! est al!. add. salsus L 40 enim dicitur oz;. O 41 ucl aliud quodlibet T .$ Lazur. Sed. : om I2: (QUE JU siue : uel T 41 s4. insulsus oz. O 43 pinnipotens : pen- IL 44 pinni — 49 potens oz. O

IN DON. MAI. II

95

4; Syllaba uersum e in i, si ad pennam referendum est auium, quae a pendendo secundum quosdam dicitur. Sin autem a pinnaculo, ultima corrupta est. Pinna dicitur summitas domus uel alicuius rei, ut pinnipotens quasi summus potens, pennipotens pennis potens, ut angelus uel aliquod uolatile. ;»» Nugi corruptum est ex nugas, quod dicitur piger ; gerulus autem, id est portitor, integrum est. Nugigerulus dicitur non congruus portitor. COMPONVNTVR ETIAM DE COMPLVRIBVS, VT INEXPVGNABILIS, INPERTERRITVS (377, 7). De compluribus dixit de multis. 55 Pugnabilis dicitur locus, ubi pugnari potest, uel homo ualens pugnare. Expugnabilis ualde pugnabilis, siue locus ualde munitus facultatem tribuens pugnandi uel bellator fortissimus, qui non facile expugnari quit. Inexpugnabilis, qui a nullo ualet expugnari. 6o Territus dicitur timidus, perterritus ualde timens, inperterritus nihil timens. Sed quaeritur, quare Donatus hoc in loco de multis partibus uel modis dixerit componi nomina, cum in sequentibus dicat "cauendum est, ne ea nomina componamus, quae aut com65 posita sunt,

aut

| componi

nequeunt".

Sed si attendimus,

Donatus in suis sibi contrarius non est uerbis. Tamdiu enim componenda sunt nomina, tametsi composita sint, quousque crescit sensus ; deficiente autem sensu, cessandum est a com-

positione. In his enim nominibus, id est inexpugnabilis et 7e inperterritus, non incongrue composita recomponuntur, quia compositorum sensus recompositionibus firmatur.

80/32 Laur. 48, 96-98

Sed. 140, 26-28

cf. Isid. 10, 192. 1u]. 23, 843. Ercb. 16, 22

Rez. 74i. 243, 1. Rem. min. 23, 8. aJ.

(paene. ad litt.) 62/71 cf. Seru. 432, 28 f. 41? ad Cuimn.f. 29v»

54/61 Laur. 48, 1-8

Cled. 43, 29

Sed. 140, 43-50

Pomp. 170, 3. Ambr.

48e:estV este T — postsiadd. autem 5? 46 a pendendo : ad pend-5 appendL 41 corrupta : -tepta 5 domus : -mum 5 (corr. 5?) 48 quasi : quam silV/ | 49utangelus oz. L angelus T 5 Laur..Sed. : aquila V O $? uel O Laur.$ed. : aut V T $5 L 50 nugi — 54 de multis ozz. O B1 portitor : -tator T.I B1 :g. non congruus : incongruus LI 52 portitor : -tator T 5 L 55 pugnari :-re lV/ —— potest : -tes I, 56 siue : similiter T B6 sg. munitus ualde T 58 quit : quid V/ O nullo : nulla .$ 62 sed oz. O in hoc loco V 63 add. de ante modis O dixetit : -cat O sequentibus : subseq- O dicat : -cit .$ 65 componi : poni I7 66 non est contrarius O 67 componenda —-.tametsi : nomina tam componenda sunt etsi L sint : sunt T 68 deficiente : -ciendo .$ autem ozz. 5 69 his: is V/ — enim oz. T et om. OL 130 recomponuntur : tepon- L quia : sed T 71 recompositionibus : compos- T .$

29F

96

MVRETHACH Sequitur

: IN

DECLINATIONE

COMPOSITORVM

NOMINVM

ANIMADVERTERE DEBEMVS, id est animo intendere, QVOD EA (subauditur nomina), QVAE EX DVOBVS NOMINATIVIS COM75 POSITA FVERINT, PER OMNES CASVS, id est inflexiones declinationis, EX VTRAQVE PARTE DECLINARI POSSVNT, VT HIC EQVES

RoMANvs huius equitis Romani, huic equiti Romano et cetera (377, 8). Similiter declinatur hic PRAETOR VRBANVS huius praetoris urbani. Sed scire necesse est, iam si ex duobus 8o nominatiuis haec nomina sunt composita et ex utrisque declinantur et flectuntur lateribus, cui sint adsignanda declinationi. Nec dubium, quin secundae. Sicut enim regula praeceptorum pandit, prout in simplicibus ultimae considerandae sunt clausulae nominibus, ut doctus docti, ita et in compositis.

8; Quotiescumque enim composita declinantur nomina ex duobus nominatiuis, ei declinationi dare ea debemus, cuius fuerit

ultimum nomen. QVAE EX NOMINATIVO ET QVOLIBET ALIO CASV COMPOSITA FVERINT, EA PARTE DECLINARI TANTVM, QVA FVERIT NOMINA9o TIVVS, VT PRAEFECTVS EQVITVM VEL SENATVS CONSVLTVM (377, 11i). Praefectus nominatiuus est, equitum genetiuus. Eadem autem in his ratio quam superius diximus est tenenda, ut si illius nominis, quod declinatur, extrema syllaba genetiui casus i fuerit terminata, secundae adsignetur declinationi. 9; Eadem ratio tenenda est in ceteris declinandorum nominum,

ut illius declinationis dicatur esse compositum nomen, cui clausula ultima adsignatur. Si autem ex obliquo et nominatiuo compositum fuerit, ex nominatiuo declinatio cognoscitur, ut praefectus equitum.

*8/89 Laur. 48, 16-23

Sed. 141, 88 - 142, 95

92 superius : 7. 82

12 sg. sequitur — animo oz. O *3 intendere : considerare O quod — 77 romanus oz. O quod — 76 possunt add. Mwr. Laur. Sed sicut »ulti Don. codd. 95 pos! fuerint add. id est conexa T 5 inflexiones : flex - T .$ 36 hic oz. .$ 71 equitis : secuti .$ 71 sq. huic — huius oz. O 28 similiter : simul.$ hic om. T 5 39 sed oz. O 80 nominatiuis : nati sunt IL add. incompositas ante composita $ ^ et: quod $ 81 declinantur : -natur L et flectuntur .$ L (ef. Sed.) : om. V TO cui : cuius $ cum L sint :sunt T adsignanda : -do $ 82 quin : qui in.$ L, pos! secundae (OO Sed.) : add. declinationi V/ T .$ L 83 pandit : -ditur T 84 et ox. O 86 declinationi : -ne O 87 nomen :-mine. ^ $88casualio L 89 declinari : -naturi .$ 89 sg. pos! nominatiuus (V T O S multi Don. codd. et Laur. cod. .A) : add. casus L. Laur. cod. B 90 praefectus : perf- .$ uel add. e multi Don. codd. et Laur. 92 eadem : ea .$ autem oz;. O his:is V/ 93 nominis : -minatiuus IL 94 adsignetur declinationi Pos? 95 in ceteris £r. $ 93 sg. eadem — declinationis oz. O L 95 ratio : declinatio . 96 add. et ante dicatur O I esse oz. O nomen cui : nominatiuum cuius $ IL 97 adsignatur : sign- LL Si autem : sicut IL

IN DON. MAL. II 1

97

PROVIDENDVM EST AVTEM, NE EA NOMINA COMPONAMVS, QVAE AVT COMPOSITA SVNT AVT COMPONI OMNINO NON POSSVNT (377, 13). Sicut est indoctus uel homo uel uir. Indoctus compositum nomen est : non potest recomponi, ut dicamus

; reindoctus aut deindoctus uel dehomo

aut deuir.

De casibus

CASVS NOMINVM SVNT SEX (377, 15). Definitio numeri est. Quidam dixerunt pauciores, auferentes nominatiuum et

uocatiuum, confirmantes casus esse non posse, quia casus a ro cadendo

dicitur, isti autem

non

cadunt.

Sed Donatus

ideo

inter casus computauit eos, quia propter duas causas dicuntur casus. Nam aut translatiue ut in multis, quia licet non cadant, tamen

alios cadere

| faciunt ; siue etiam, si adtenditur, non

plus cadunt reliqui quam isti. Nam sicut genetiuus cadit in 15 datiuum, ita nominatiuus in genetiuum. Casus autem duobus dicitur modis, uel quod cadit sensus uel quod cadit litteratura. Fuerunt qui dixerunt esse plures, addentes septimum casum siue octauum. Septimum, ut 'Rege Latino fruimur bonis' : ablatiuum sine praepositione. Octauum, ut J£ clamor 2o caelo, quasi per caelum uel quasi usque ad caelum, ut scilicet ablatiuus uel datiuus, qui est caelo, haberet sensum accusatiui.

Sed tamen ideo non dixit octo esse Donatus, quia uarietas ablatiui hoc agit, ut aliquando cum praepositione aliquando

2/34 Sed. 143, 3-29 (paene ad litt.) 7/28 cf. Seru. 433, 12. 7/13 cf. gl. cod. Bern.f. 5" 17/24 cf. Prisc. 2, 190, 2

18 cf. Verg. JAen. 7, 261 34 dl.)

Pomp. 183, 22.

19 sq. Verg. /Aen. 5, 451 (cf. Seru. 433, 25.

al.

Pomp. 183,

1 prouidendum : praeu- $ pos; autem add. quae 5 3 sicut — uir oz. O 4 est nomen O non :necL dicamus : -tur O B aut 2/7. : uel O 6 add. Modo hic incipit age de casibus L ? nominum add. Mur. e£ zulti Don. codd. numeri :-rum $ nominatiui / —— estom. V O — post est add. hic L 8 quidam : -dem .$ 10 cadunt:-dant . ^ ideo Donatus O 11 eos computauit O 11 4. casus dicuntur O 12 sg. nam — faciunt oz. L 12 ut : aut 12 sq. cadant ... faciunt licet non : non licet O (corr. O?) libet cum 5 LZ Y isti : illi O 14 reliqui : alii O 13 alios : alius 5$ O Sed. :-dat...-cit V T S cadit quod prius: quot V 16 modis dicitur O 15 datiuum: -uo 19ablatiuum :-uus $ — it:hit V priws :-dunt$ ^ quod cadit a//. oz. V O 21 ablaad oz. S usque oz. T 20 caelo : -Ium 5 id O hic .$ ait L est caelo : escelum .$ qui : quae L tiuus : -uo $ . uel datiuus oz. T 22 non — Donatus : non dixit octo accusatiui : -uo S haberet : -te 5 23 pos? ablatiui add. et accusatiui Donatus esse T' octo non dixit Donatus O (-uus $) T 5

29"

98 25

5A

40

45

MVRETHACH

sine praepositione proferatur. Non tamen ideo amittit uim suam, sed et cum praepositione et absque praepositione semper est ablatiuus ; sicut accusatiuus

Genetiuus 50

non amittit uim suam,

ut accusatiui sensum non habeat, quamuis aliquando cum praepositione aliquando sine praepositione sit. Si enim uoluerimus septimum dicere uel octauum ablatiuum sine praepositione, erit utique et nonus accusatiuus sine praepositione, quod omnino caret ratione. Et in hoc iure imitamur Grecos. Illi quippe non habent ablatiuum, sed omnia quae ad ablatiuum pertinent et quae ad genetiuum, per genetiuum solummodo proferunt. Sicut antiqui Latinorum ante inuentionem ablatiui, per datiuum omnia scribebant. Vnde inuenitur nunc antiqua locutio "Abstraxit mihi uestem" pro 'a me' et ''nascor tibi" pro 'a te' et cetera. Sicut enim apud Grecos genetiuus, siue sensum ablatiui habeat siue genetiui, genetiuus dicitur, et datiuus apud antiquos et in sensu ablatiui et in suo datiuus dicebatur, ita ablatiuus uel accusatiuus semper accusatiuus est uel ablatiuus cum praepositione et sine praepositione, quia praepositio non mutat casum, licet mutet sensum. Nominatiuus a nominando dicitur. Numquid et ceteri non nominant ? Nominant utique, sed aliud officium habent, et quia iste uim nominationis prae ceteris habet, propterea hoc nomen sortitur. Reliqui uero uaria officia ostendunt potius quam nominent creaturas, ita ut nominandae sunt. dicitur

quasi generatiuus,

ut quidam

uolunt,

eo quod filios uel generationem ostendat, ut 'Prisciani filius sum' uel 'Virgilii'. Aliter genetiuus dicitur quasi demonstra-

31/43 cf. Laur. 50, 17. — 81/35 cf. Clem. 38, 25. c Prisc2:- 190,14

34/48 cf. Sed. 145, 50 — 37/43

44 sq. cf. Sed. 146, 83

24 54. amittit uim suam O (cf. Sed.) : uim suam amittunt / uim suam amittit T .$ suam uim amittit I, 28 et priusom. T O S absque : sine O 28 sg. semper om. 5 26 est ablatiuus L, Sed. : ablatiuus est V/ O ablatiui sunt T .$ 28 aliquando — sit : fit aliquando sine praepositione O enim oz. O 29 :4. uoluerimus — praepositione prius : ablatiuum sine praepositione uoluerimus septimum uel octauum dicere O 29 ablatiuum : -uus L 30 nonus : non 5 L, 31 ratione : -nem 5 83 quae oz. L 33 sg. per — proferunt : solummodo proferunt per genitiuum IL 39 et rec. om. T O 41 est accusatiuus I. 42 casum :-sus T $ L 43 pos! sensum add. quamuis uarie proferatur T .$ I, 44 numquid — 4? ostendunt $os/ 51 Virgilii zr. L, numquid : nunc que .$ et om.O . non om. V 4$ nominant z/£. oz. $ ^ utique nominant L habent : -beant T .$ et sed [55 T, 46 uim — ceteris : prae ceteris uim nominationis $ L habet om. .$ propterea : ideo O — 4? potius oz;. I, 48 quam : quia LL nominent:-nant.-natl, pos/utadd.tecte.$ L 50 uel : et O generationem : -netat 5 -nere I,

IN DON. MAIL. II

99

tiuus, eo quod demonstret possessionem. Vel genetiuus dicitur quasi genere latiuus, eo quod generaliter possessionem omnium ostendat creaturarum, quod uerius est. ;;

Datiuus autem dicitur a dando, ut 'do tibi aliquid' ; siue a commendando, ut '(commendo tibi filium meum, ut erudias

illum'. Accusatiuus dicitur, ut quidam uolunt, ab accusando, ut 'accuso hominem' ; et, quod uerius est, accusatiuus dicitur

6o quasi actiuus, eo quod semper uerbis actiuis copuletur ; uel certe laudatiuus, ut Laudate Dominwm de caelis. Vocatiuus dicitur duobus modis. Aut a uocando in uiuis aut | ab ammirando in insensibilibus ; in uiuis, ut 'o Virgili 30" legis' ; in carentibus uero uita ab ammirando dicitur, ut 'o

6; domus, tam magna es', et "lapis pulcher' et cetera. Ablatiuus

dicitur ab auferendo,

siue ab abstrahendo.

Ab

aufero scilicet uerbo, quod in infinitiuo modo facit ablatum ire, inde ablatiuus.

Quaerendum inde est, cum duodecim probentur esse casus, 7e sex scilicet in singularitate et sex in pluralitate, quare sex tantum annumerentur a Donato. Ideo quia unum idemque habent officium et eundem retinent sensum, tam in singulari-

83 genere latiuus : cf. Sed. 146, 3. Rem. min. 24, 25 55/57 cf. Prisc. 2, 185, 23 Laur.52,67 $ed.146,8 Rem.mui.243,15 gl.cod. Bern.f.ó" al. 58/60 cf. Sed. 146, 13. Rem. mai. 243, 17 60 actiuus : cf. Virg. gram. 36, 4 Don.Ortigr. f. 89: Clem. 39, 17 Rem. min. 25,7 Laur. 52, 71 60 sq. cf. Rem. min. 25, 9

4l. cod. Bern.f. 5» 62/68 cf. Sed. 147, 24 66/68 cf. Sed. 147, 31 Bern. f. 5" 69/80 Jed. 147, 37-47 (paene ad litt.)

gl. cod.

61 Ps. 148, 1

53 genere latiuus V T O? 5e. generatiuus O L generalatus 5$ 52 possessionem : -num S L 53 omnium : nominum $ L 54 creaturarum : -turan V L B5 autem dicitur ozz. O tibi oz. L 86 aom. L commendando : comedando V commendo L 56 ;g. ut — illum oz. O L 59 est oz. L 60 54. quasi — laudatiuus oz. L 60 actiuus : accusatiuus V — quod : quos 5 62 add. ut ante in uiuis O in uiuis : in ius 5 in uiis L, 63 s4. in insensibilibus —ammirando oz. V per bapl. (rest. V?) 63 add. ut antein prius O — postinsensibilibus zZZ. quae carent animam L in uiuis : in huius S 64 uero : uocatiuo S om.L ab om. V* TOS ammirando : admOL ut : sicut L on est V . 68 post esadd.tu L 67 aufero : -ferendo L scilicet ozz. T uetbo:-bi T quodinom.T $L infinitiuo modo : -ui -di T $5 L modo om.O . facitom.T $L 68 post inde add. est L 69 inde : iterum V T oz. O 70etsexin pluralitateoz.$ ^ annumerentur :-anturO L —— ?720fficium oz. $ L et :ut .$

IOO

75

MVRETHACH

tate quam in pluralitate, nisi quia differunt tantum singularitate et pluralitate. Officium nominatiui est nominare creaturam uisibilem siue inuisibilem, propriam siue appellatiuam ; genetiui uero, possessionem pandere generalem ; datiui autem, ut per eum demus; accusatiui, ut iungat semper sibi uerba actiua ; uocatiui uero, uocare uiua et ammirationem habere in caren-

8o

85

9o

95

tibus uita ; ablatiui, ut per eum auferamus aliquid. Ex HIS DVO RECTI APPELLANTVR (377, 16), duplicem uidelicet ob causam. Vel quia isti recte creaturam nominant sicut prius natura protulit, uel quod non cadunt in superficie. ABLATIVVM GRECI NON HABENT (377, 17). Hvwc quidem casum ablatiuum QVIDAM LATINVM, NONNVLLI SEXTVM CASVM APPELLANT (377, 17). Latinus ablatiuus dicitur casus, quia a Latinis est inuentus ; sextus appellatur, quia sextum sibi uindicat locum. EsT AVTEM NOMINATIVVS HIC CATO, GENETIVVS HVIVS CATONIS et cetera (377, 18). Hic ostendit Donatus et ordinem cum nominibus casuum et inflexionem nominum per omnes casus declinandorum. QVIDAM ETIAM ASSVMVNT SEPTIMVM CASVM, QVI EST ABLATIVO SIMILIS, SED SINE PRAEPOSITIONE AB, VT SIT ABLATIVVS CASVS

'AB ORATORE

VENIO',

SEPTIMVS,

ORATORE

MAGISTRO

VTOR' (377, 20). Hoc tamen distat inter ablatiuum cum praepositione et sine ea, quod cum praepositione absentiam, sine praepositione uero praesentiam significat.

81/83 Laur. 52, 85-88

81 sq. Rez. mai. 243, 26

Sed. 147, 51-54 — 86/88 Laur. 53, 93-95 (paene ad litt.)

93 post nisi add. tantum O tantum differunt IL 3 sq. add. in ante singularitate ef pluralitate L;/—— 4 et : quam $5 L (corr. 52) 18 add. Dicamus officia istorum ante officium L ?6 genitui uero : officium genetiui O *? autem oz. O $8 accusatiui : -uus $ sibi semper O sibi o». L. 39 uero om. $ T uouocare — habere : ut uocet semper in uiuis et admiretur L care : -ti T uoca 5$ 80 auferamus : offer- V/ — aliquid oz. O 81 his:iis / — 83 protulit oz. $ quod: quia L . cadunt: -dant O -dit .$ 88 pos! quidam add. uero L 8$2a:ad V . estom.O sextus appellatur oz. O 89 Cato : Catta .$ 90 et cetera : datiuus huic Catoni accusatiuus hunc Catonem uocatiuus hoc Cato ablatiuus ab hoc Catone L, ordinem : -nationem O casuum ozz. $ I, 91 inflexionem :-num $ 93 septimum : sextum 5 97 tamen oz. O inter : in 7 98 ea quod p. n. Zir. ser. S ea : praepositione L o». T 99 uerooz. T $5L (rest. 8?) post significat add. Quidam dicit assumunt septimum casum id est connumerant cum ceteris. Sed ipse ideo non adnumerat quamuis sit ablatiuo similis et habeatur sine praepositione quoniam praepositio dempta uel addita casus nequit mutare — hic casus dicitur (hic — dicitur de/. 5?) — neque enim accusatiuus casus alius est cum praepositione et alius cum ea caret 5 (cf. Sed. 149, 23)

IN DON. MAI. :

II

IOI

Sequitur : SVNT AVTEM FORMAE CASVALES SEX (377, 23). Formae dicuntur imagines. Sex autem ad numerum casuum, quod habeant tot uarietates, unde et appellantur casuales. Ex QvIBVS formis SVNT NOMINA

ALIA MONOPTOTA,

hoc est

;unum casum habentia, ut cornu genu sponte tabo et his similia. ALIA (subauditur nomina) DIPTOTA (377, 24), duos casus habentia, ut sinapi sinapis, gummi gummis. ALIA

TRIPTOTA,

tres

casus

continentia,

ut

sunt

nomina

10 secundae declinationis neutri generis, necnon primae, sicut poeta ecclesia scamnum templum et multa alia. ALIA TETRAPTOTA

quattuor uarietates possidentia,

ut uir.

ALIA PENTAPTOTA sunt nomina, quae quinque clausulas in se habent dissimiles, ut doctus sanctus et reliqua. 15.

ALIA EXAPTOTA sex casus habentia, ut humus.

SVNT PRAETER HAEC, id est superius dicta, APTOTA (subauditur nomina), QVAE NEQVE PER CASVS NEQVE PER NVMEROS DECLINANTVR (377, 25). Aptota dicuntur sine casu. Sed quaeritur,

| cur Donatus,

cum

in definitione

substantiae nominis

20 dixerit "Nomen est pars orationis cum casu" et difficile sit nomen posse repperiri sine casu, quoniam omne nomen casum necesse est ostendere, cur hoc in loco ait aptotam esse formam, id est sine casu. Videtur enim in suis sibi contrarius esse uerbis ; omne enim, quod casu caret, nomen dici non ualet. 25 Sed animaduertendum, ut Donatus uera et non sibi contraria

dixisse probetur, haec nomina habere nominatiuum, qui non

1/3 Laur. 54, 40 sq. et 44-46 —$ed. 150, 35 sq. et 39-41 (paene ad litt.) .—

Rem.mai.244,9 (paene ad litt.)

Ali cf. Cons. 351, 21. $ed. 150, 44.

18/28 Laur. 55, 76-87

2 sq. ef.

13 sq. Laur. 55, 65 sq.

Sed. 151, 79 et 83-93

1 74. sequitur — dicuntur oz. O 2 rq. sex — quod: annumerat autem sex eo quod L 2 autem oz. O 3 quod — casuales oz. O 1 port ex quibus add. inquit L inquid id est T inquid est .$ (del. $*) ^ monoptota : nonop- V L 5 add. in ante unum V cornu — tabo : cornu genu sponte tabo O et — 7? diptota oz. O his:is l/ ^| 9continentia : habentia O p. n. Zir. ser. S 10 necnon:necne

T L

13 sunt nomina quae ozz. O

quae quinque : quaecumque

L 14 505! dissimiles adZ. ut sunt nomina tertiae declinationis sicut est pater et multa his similia non solum tertie sed etiam secundae L ut — sanctus : sicut est sanctus L sanctus doctus O 18 pos! exaptota add. id est L; post casus add. dissimiles O 16 praeter : -terea T (f. aliquot Don. codd.) post est add. praeter L dicta : nominata IL 18 aptota — sed oz. O 19 cur: cum V. cumom.V 20 dixerit oz. L 21 nomen prius — casu O Lazr. : sine casu nomen posse re(p)periri V T 5 L casum :-su l7 21 54. necesse est casum O 22:cutpiom. 1: S Doi(resi-e S opo goin.) in hoc O 26 nomina habere haec .$ qui : quia O

102

MVRETHACH

proprie casus nuncupatur ; unde, quia non cadit, rectus, id est stabilis, dicitur.

30

Inde percunctandum, quod uel si aptota unum casum habent et monoptota dicuntur unum casum habentia, ut supra dictum est, quare non simul sub una forma comprehenduntur. Similia namque esse uidentur, quia et ista et illa unum casum uindicant. Sed si uim rei attendimus,

3

A

45

contrarias

sibi

has formas uidemus. Differunt enim duobus modis, quoniam monoptota quidem aut ceciderunt aut casum expectant, ut cornu cornua, genu genua, spontis spontis, tabum tabi, natus natus natui et cetera ; aptota uero nomina nec ceciderunt nec casum expectant, ut frugi nihili nequam fas nefas nugas. Vel monoptota suo simili casui et suo iunguntur numero et generi; aptota autem omnium generum sunt et omnibus casibus singularibus et pluralibus copulantur : dicimus enim hic et haec et hoc frugi, hic et haec et hoc nihili, et frugi uir, et frugi uiri, et frugi uirum, frugi mulieres uel mancipia. Quaeritur, quare Donatus dixerit fas et nefas aptota esse, cum dicat Consentius nouum genus monoptotorum esse in his. Ad quod dicendum, quod in quantum unius generis sunt, id est neutri, et unius numeri, id est singularis, dicuntur esse monoptota ; in quantum uero nec ceciderunt nec casum ex-

pectant, dicuntur esse aptota. $0

55

DE QVA FORMA, id est aptota, SVNT ETIAM NOMINA NVMERORVM, quae non declinantur A QVATTVOR VSQVE AD CENTVM

(377, 26). Quattuor enim aut quinque aut sex aut omnes usque ad centum numeros declinare nequimus. lunguntur autem hi numeri omnibus generibus et omnibus casibus pluralibus, ut superiora. NAM AB VNO VSQVE AD TRES PER OMNES CASVS NVMERI DECLINANTVR (377, 27), quia dicimus unus unius uni, duo

29/41 Laur. 56, 88-2 Sed. 151, 94-8 (paene ad litt.) cf. Prisc. 2, 184, 6 Don. Ortigr.f. 90! a]l. ^ 46 Consentius : 351, 35 sqq. 50/58 cf. Laur. 56, 4 Sed. 152, 18

50/83 cf. Rem. mai. 244, 11

(paene ad litt.)

57/63 Laur. 56, 12-16

Sed. 152, 27-32

27 quia ... cadit L Laur. : quod ... cadat V T O $ 24 sg. id est : et O 29 uel om. O 32 et prius om. L 33 casum oz. T attendimus : ostend- O 34 enim oz. L 36 spontis prius :-ti V/ — 36 sq. natus semel L, 39 iunguntur : -gitur $ L — 40sunt oz. 5 L (rest. $2) 41 singularibus oz. 5 L (resz. 5? p. n. tir.) 42 frugi prius — hoc oz. L 43 pos? uirum add. et IL, mancipia : -ae T 45 Consentius : Terentius I, monoptotorum : nonop- V L 46 sq. esse in hisoz. V $L 46 quod z//. : quia O $ L sunt generis O 4 post id est add. idem L 48 ceciderunt : cedder- I, 50 de qua — 53 numeros oz. O 52 aut zer. : uel L 53 pos? numeros add. suntque V —— declinare nequimus : quae nequeunt declinari O 53 sq. iunguntur autem : et iunguntur O B4hi: quinque L 9? declinantur : -natur I, 5? :4. duo — duarum os. L

IN DON. MAI. II

I03

duorum duobus, duae duarum duabus. Quae quidem nomina contra regulam datiuum et ablatiuum in bus mittunt eupho6o niae causa. Similiter tres uel tris, ut quidam uolunt, ideo quia dicimus tria et non trea in neutro genere. Sed meminerimus euphoniam magis in talibus esse seruandam : trium tribus tria a tribus. ITEM (subauditur | declinantur nomina numerorum) A 65 DVCENTIS ET DEINCEPS PRAETER MILLE (377, 28), ut ducenti ducentorum ducentis, trecenti trecentorum trecentis et reliqua. Item mille aptotum, hoc est indeclinabile, iungitur, ut

superius dicta, omnibus generibus. Deinceps autem declinabilia sunt, ut milia milium milibus.

76

SVNT NOMINA, QVORVM NOMINATIVVS CASVS IN VSV NON EST, VT SI QVIS DICAT HVNC LATEREM VEL AB HAC DICIONE (377, 29). In usu non esse dixit, quia facile in auctoribus non posse repperiri cognouit. Sed quaeritur, quare non per alios casus, qui repperiuntur, haec nomina ostendit. Ad quod dicen7; dum, quia, si posuisset genetiuum, ut diceret lateris, dubium esset, utrum uellet de latere hominis dicere an de latere, qui fit ex luto et paleis, quo utuntur homines ad construendas domos illis in locis, ubi desunt lapides. Sed ut certum faceret

lectorem, accusatiuum ponere maluit. 8» Sed quare non laterem per ablatiuum et dicione per accusatiuum ostendit ? Quia quod plus in usu repperit, illud posuit. ITEM PER CETEROS CASVS NOMINA MVLTA DEFICIVNT (377, 30). Haec enim nomina apud antiquos, ut superius ostendimus,

fuerunt

declinabilia.

Sed

64/69 Laur. 57, 18 - 58, 24 (baene adlitt.) 57, 27-36 —Sed. 152, 42-51 (paene ad litt.) f.60: .** paleis : Rez. zai. 244, 15 (paene ad litt.)

ut deformitas

uelleretur

et

64/08 cf. Sed. 152, 33 70/81 Laur. 76 de latere hominis : cf. g/. cod. Bern. 82/8? Laur. 57, 38-42 —Sed. 153, 61-65

59 datiuum ... ablatiuum : -uos ...-uos $ L 63 tria oz. L a:aut T 64 item : ita L 64 sg. item — mille ozz. O 65 ducentis oz. OL 66 s. trecentis et reliqua oz. O L 67 item : nam L om. O post aptotum add. est .$? hoc:id. $5 L add.etanteiungitur L, — 68 superius dicta : superiora O superius dictum .$ superius dictum est 5? supra dictum est L 69 milibus oz. O 70 casus oz. L et aliquot Don. codd. "ilaterem :-re V — dicione : dictione T S Laur.dictionem L 42 essenon O dixit oz. IL, non 2//. ante facile ?r. O 73 posse oz. O sed oz. O 74 sq. ad quod dicendum : ideo L 15 posuisset : pot- / — 76 uellet az/e dicere £r. O — 7? quo: quae L.— construendas : -dos V *S8inom.T "9accusatiuum :-uus 5 80 laterem :-te. $ L dicione : diitione 5 ditione L 80 :4g. accusatiuum : -uus $.— 83 enim oz. L 83 ;4. ut — ostendimus oz. O 84fuerunt :-ere O — uelleretur : pel- L 84 sq. et — introduceretur oz. T et ornatus O Laur. : ornatus autem V 5L

517

IO4

MVRETHACH

8; ornatus introduceretur,

recesserunt

ab usu et sunt tantum-

modo apud modernos uno contenta casu, VT SPONTE TABO NATV (377, 31 app. cr.). SvNT PRAETEREA NOMINA, QVORVM (subauditur nominum) ALIA GENETIVVM CASVM TRAHVNT, VT IGNARVS BELLI, SECVRVS 9o AMORVM (377, 31). Hoc sciendum, quod haec nomina casus obliquos trahentia per omnes casus suos flexibiles eosdem semper trahere non desistunt, ut ignarus belli ignari bellorum, securus amorum securi amorum securo amorum et cetera.

9;

ALIA DATIVVM, VT INIMICVS MALIS CONGRVVS PARIBVS (377, 32). Qui casus omnibus iungitur obliquis sicut nominatiuo, ut inimici malis inimico malis inimicum malis, congrui paribus congruo paribus congruum paribus. ALIA ACCVSATIVVM

SED FIGVRATE, id est ornatus causa, VT

1 EXOSVS BELLA (377, 33), hoc est ualde odiosus per bella, exosi bella exoso bella ; PRAESCIVS FVTVRA, id est per futura prae-

scius. Dicimus etiam praescius futurorum praescii futurorum praescio futurorum. $5

ALIA ABLATIVVM,

VT SECVNDVS

A ROMVLO, ALTER A SYLLA

(378, 1) secundi a Romulo (secundo a Romulo», alterius a Sylla alteri a Sylla. ALIA SEPTIMVM CASVM trahunt, VT DIGNVS MVNERE, MACTVS VIRTVTE (378, 1), dignus honore, dignus muneribus, dignus 10 honoribus, mactus uirtutibus macti uirtutibus et cetera. Haec

autem et his similia nomina casus quos trahunt singulares et plurales aequaliter assumunt.

90/94 Laur. 57, 46-50 Sed. 154, 93

mai.244,29

Sed. 154, 83-86 (paene ad litt.) ^ 96/98 cf. Laur. 58, 52

1/4 Laur. 58, 57-61 —Sed. 154, 5-9 (paene adlitt.)

9/12 Laur. 58, 67-72

Sed. 155, 26-31

2 cf. Rem.

89 sq. Verg. /Aen. 1, 350

85 introduceretur : -ceret I

86 contenta : -pta T

90 hoc oz. O

hoc —

nomina : haec nomina sciendum quod LL 91 trahentia oz. 5 L (resz. p. n. tir. $?) 92 non O Lazr. cod. .A $ed. : nullo modo V T $L 93 amorum pri»zum et sec. : armorum L e£ nonnulli Don. codd. securo amorum oz. I, 97 inimici :-cisI, 98 congruum paribus oz. O patribus z//. o». IL 99 sed oz. L. id est : et LL 2 praescius futura oz. O 3 praescius futurorum ox. O — futurorum g/z. O : -ur VTSL 4 praescio O :-sci VT $T, 9 sqq. a Sylla (zer) : ab Silla 7 6 secundo a Romulo reszi£ui 10 honoribus : -re 5 (corr. p. n. tir. $2) macti — cetera oz. O 11 autem ox. O et his : omnia nomina et O similia : -libus L

IN DON. MAI. II

105

De ablatiuo casu singulari OMNIA NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI QVINQVE LITTERIS VOCALIBVS TERMINANTVR (378, 3). Cum omnia nomina dixit, latina et greca | seu peregrina cum omnibus, quae ad latinam regulam ueniunt et sex flectuntur casibus, comprehendit. Vnde et subdit : SED EA, QVAE NON SVNT APTOTA (378, 4). Aptota quippe, ut 2o Superius diximus, unum casum sibi uindicant. Cum his etiam excipiuntur ea, quae, cum quosdam habeant casus, ad abla15

tiuum usque non ueniunt.

IN ILLIS ENIM (inquit) REGVLA NON TENETVR, ut in defecti-

uis. 25

QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI A LITTERA FVERINT TERMINATA, GENETIVVM PLVRALEM IN RVM SYLLABAM MITTVNT, DATIVVM ET ABLATIVVM IN IS, VT AB HAC MVSA, HARVM MVSARVM, HIS ET AB HIS MVSIS (378, 5). Regulam declinandorum nominum, quam Priscianus in genetiuo casu

3o ostendit, quam etiam in quinque declinationes diuidere uoluit, Donatus in ablatiuo casu tacito declinationum numero

25

dedit. NECESSE EST AVTEM CONTRA HANC REGVLAM VT DECLINENTVR EA NOMINA, IN QVIBVS GENERA SVNT DISCERNENDA, VT AB HAC DEA, HARVM DEARVM, HIS ET AB HIS DEABVS, NE, SI DIIS DIXERIMVS, DEOS NON DEAS SIGNIFICARE VIDEAMVR (378, 7). Sed quaerendum, cur ea nomina, in quibus genera sunt discernenda et sunt substantialia, dixit contra superius regulam

dictam esse declinanda, cum inueniamus adiectiua nomina 4o mobilia hanc rationem non seruantia, ut sanctus sancta,

15/18 Laur. 58, 3-5

Sed. 155, 3-5

25 sq. et 31-33 (paene ad litt.) Laur.59,25-29 Sed. 156, 40-44 Priscianus : 3, 443, 5

19/22 Laur. 59, 12 sq. et 18-20 —Sed. 156,

23 sq. cf. Laur. 59, 20 —Sed. 156, 33 28/32 cf. Rem. mai. 244, 35. gl. cod. Bern.f. 6* 29

37/60 Laur.59, 39-63

Sed. 157, 72-97 (paene ad litt.) — ef.

Paul.f. 6"

13 Zt. de — singulari oz. V OS L 17 flectuntur : inflect- O LL 18 :4. unde — aptota prius om. O 19 quippe oz. O 20 superius : -pra L diximus O Laur. : dictum est V T $ L sibi uindicant casum L his : is V/ 22 ueniunt : peruen- L 23 in illis — tenetur oz. O enim : etiam L post regula add. defectiuorum L add. quippe an£e ut T . 23 sq. ut in defectiuis om. l 26 sq. mittunt syllaba L 27 is : his $ L 30 quam : quia L 31 uoluit : potuit L. 33 ut om. L e£ Don. codd. 3? sed oz. O 37 4. discernenda : -tinguenda L 38 sunt oz. O (post substantialia resz. O?) substantialia : fixa T 38 sq. contra — dictam : superio regula L 39 declinanda : -dam V .$ (corr. $?)

g1

106

MVRETHACH

bonus bona. Neque enim, quamuis horum masculina datiuum et ablatiuum pluralem in is mittunt, ut his et ab his sanctis uel bonis, differentiae causa inter masculinum

et femininum

dicimus in feminino genere his et ab his sanctabus uel bona4 ^ bus, sed in feminino ita ut in masculino

$0

55

6o

his et ab his sanctis

uel bonis. Quare ergo in utrisque non una eademque seruatur regula, cum haec sicut illa omnino sciantur esse mobilia, ut dicamus his et ab his sanctabus sicut deabus, uel quare non dicimus ab his diis in feminino genere mobilium nominum, sicut et his et ab his sanctis in adiectiuis ? Sed facile haec quaestio soluitur, si ratio, quae inest, perpendatur. Adiectiua quippe nomina in textu fixis semper adherent uel supposita uel superposita (unde et epitheta, id est superposita nuncupan-

tur) ; et manifestum est ea amittere omne scrupulum discernendi generis, dum enucleantur a nominibus fixis, ut sanctis

mulieribus. Substantialia autem non necesse est semper adiectiuis iungi nominibus, quia per se substantiam qualitatemque absque adiutorio adiectiuorum pandunt nominum. Hac pro re indigent causa discretionis aliam habere feminina litteraturam distantia a suis masculinis. QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI E LITTERA CORREPTA FVERINT TERMINATA, GENE|TIVVM PLVRALEM IN VM SYLLABAM MITIVNT, DATIVVM ET ABLATIVVM IN BVS, VT AB HOC PARIETE, HORVM PARIETVM, HIS ET AB HIS PARIETIBVS (378, 10). Quaeritur autem, cur Donatus declinandorum dans regulam nominum non secundum ordinem exempla ostendit

46/36 cf. Clem. 41, 24 — 83 cf. Don. 374, 4 app. crit. leid. 1, 7, 22. al. — 68[95 Laur. 60, 68-78 —$ed. 158, 6-18 (paene ad litt.)

41 masculina : -num IL,

42 pluralem oz. O

mittunt : -tant T .$ mutant

I/

Dos! his prius add. sanctis O —— 43 differentiae — 46 bonis o». O causa differentiae I, masculinum...femininum :-culum...-minam L 44 ucloz.L 46 uel : his et ab his LL in oz. L 46 sg. una — regula : seruatur regula una eademque O

47 haec : ea IL

sciantur : -untur T

49 mobilium

: fixorum

T B0 et priusom. OS L 51 quaestio : ratio O perpendatur : -ditur V/ T (corr. T?) 52 textu L Laur. :cont- V T O $ adherent O Lazr. : her- V T 5 Ir 53 epitheta : epytrita L 53 r4. nuncupantur : dicuntur T (corr. T?) $4et : inde Tunde.$ L 54 sq. discernendi : -cerni O 55 enucleantur : -atur I5 56 substantialia : fixa T autem ozz. $ L (rest. 5? p. n. tir.) 9? substantiam :-iaL 58 nominum pandunt L 89 hac :ac T 5. feminina O Laur. : -nam T $ femina V/femiam IL 60 litteraturam :-ra V L distantia :-am $ L post masculinis add. Sed quia adiectiua neutrum horum manifeste nec substantiam nec qualitatem sine adiumento fixorum ostendere possunt nominum nec sine his aliquid ualent sicut nec aduerbia sine uerbis. Verba autem ualent sine aduerbiis non necesse est aliquam differentiam habere feminina in litteratura a suis masculinis quia semper cuius generis sunt manitestatur ut dictum est ab eis quibus erant nomi68 autem oz. O nibus fixis T

327

IN DON. MAI. II

I07

declinationum, ut primum poneret primam, deinde secundam et omnes per ordinem ut alii grammaticorum declinationes. Sed patet eum non hoc in loco ordinem intendisse declina7o tionum, sed potius uocalium litterarum. Prima quippe, ut late patet, uocalis est a, secunda e, et ideo Donatus secundum ordinem uocalium dedit exempla declinationum, maxime quia superius non dixit "omnia nomina quinque declinationibus flectuntur", sed "ablatiuo casu singulari guuqos litteris 75 uocalibus terminantur''.

CONTRA HANC REGVLAM INVENIMVS VT AB HOC VASE HORVM VASORVM HIS ET AB HIS VASIS (378, 13). Quomodo contra hanc regulam hoc nomen

inueniatur in auctoribus,

usus ostendit

antiquus. Namque apud antiquos, licet unius generis, tamen 8o hoc nomen duarum declinationum inuenitur prolatum, ut hoc uas huius uasis huic uasi ab hoc uase, et pluraliter haec uasa horum uasum his et ab his uasibus ; et hoc uasum huius

uasi huic et ab hoc uaso et pluraliter haec uasa horum uasorum his et ab his uasis. Causa euphoniae periti grammatico8; rum quosdam casus tertiae declinationis, quosdam in hoc nomine plurales et singulares secundae declinationis retinuerunt.

SI VERO E LITTERA PRODVCTA FVERINT TERMINATA, GENETIVVM PLVRALEM IN RVM SYLLABAM MITTVNT, DATIVVM ET 9o ABLATIVVM IN BVS, VT AB HAC RE, HARVM RERVM, HIS ET AB HIS REBVS, AB HAC SPECIE, HARVM SPECIERVM, HIS ET AB HIS SPECIEBVS (378, 14). Donatus, ut superius dictum est, quamuis regulas declinationum ostendat, tamen quot uel quae sint declinationes, si quinque aut pauciores aut plures aut in 95 quibus casibus inquir inuenirique debeant uel quibus in locis formentur nominatiui, non manifestat.

77/8? Laur.61, 7-18 Sed. 159, 47-59 (baene adlitt.) 159, 65-76 (paene ad litt.) 92 superius : 105, 31

Sed doctissimus

92/4 Laur. 62, 22-23

Sed.

68 grammaticorum :-tici O — os; declinationes add. fecerunt L (cf. Laur. cod. B) 69 non for? loco £r. O L intendisse ordinem O intendisse : adtend- L 71uocalis :-li V. — 74 flectuntur V T O 5 Laur. cod. B : infl- L Laur. cod. A Sed. 78 hoc oz. T

inueniatur : -nitur $ (corr. 5?)

in: iam L

add. iam ante

usus L| $?9apudantiquos namque L pos/ unius add.sint O 81 huic uasi om.$ L 82 uasum prius :-sorum L 82 his prius— 84 uasis oz. L 83 huic etom.O 85 quosdam a//. oz. O 86 nomine — singulares : nomen est pluraliter et singulariter L plurales ... singulares : sing- ... plur- T — 86 sq. retinuerunt : -nentur I, 92 superius : -pra L quamuis : -quam 5$ 93 quot: quod V/T (cerr.T*) ^ 95inquiriinuenirique :inu- etinq- O inu- uelinq- L in onm.5L 96 nominatiui scripsi sec. Laur. :-tiuum O-tim V T. 5L manifestat: -tet 5 (corr. $2)

108

MVRETHACH

grammaticorum Priscianus haec omnia enucleare studens quinque adfirmat esse declinationes easque accipere ordinem dicit ab ordine uocalium genetiuos formantium. In quibus, :ut ipse dixit, omnes inueniuntur declinationes. Quapropter haec regula a peritissimo grammaticorum Donato de producta (e) uocali in ablatiuo casu data quintae intellegitur esse declinationis, sicut tertiae de (e» correpta. | ; SED HAEC REGVLA (inquit) FEMININI GENERIS PVTATVR 32" (378, 17). Putari autem dixit, quia excipi ab hac regula quaedam cognouit. Duo quippe nomina inueniuntur in hac regula, quorum alterum incerti generis, alterum masculini est, ut dies meridies. 10.

QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI I LITTERA FVERINT TERMINATA, GENETIVVM PLVRALEM IN IVM SYLLABAM MITTVNT, DATIVVM ET ABLATIVVM IN BVS, VT AB HAC PVPPI, HARVM PVPPIVM, HIS ET AB HIS PVPPIBVS (378, 17). Iterum dat Donatus regulas tertiae declinationis, quam, quia lata 15 est, multis ostendere curauit modis. Sed quintam interposuit declinationem, ut uocalium litterarum seruaret ordinem.

Quaerendum est autem, cur Donatus ea dixerit nomina, quae ablatiuo casu singulari i littera fuerint terminata, genetiuum pluralem in ium syllabam mittere, cum duae ibi sint 2o Syllabae : altera i, altera um. Ad hoc dicendum, quod Donatus totam clausulam syllabam appellauit ; siue recto syllabam dixit, tametsi plures sint litterae, quia quod grece syllaba, hoc latine comprehensio dicitur litterarum. HvIVSMODI REGVLAE NOMINA CASVM ACCVSATIVVM PLVRA25 LEM PROPTER DIFFERENTIAM MELIVS IN IS QVAM IN ES TERMINANT, VT HAS PVPPIS NAVIS CLAVIS (378, 20). Ob quam differen-

97 Priscianus : 3, 443, 3 6/9 Laur.62, 35-38 —.$ed. 160, 82-86 — cf. Pomp. 190, 30 Prisc. 2, 158, 11 et 159, 5 «3/9 cf. Clem. 51, 20 Erch. 85, 9 13/23 Laur.

62, 42-52

Sed. 160, 90-1

— 922 ;f.supra 19, 3. 26/40 cf. infra 110, 67-85

97 haec oz. O L omnia oz. O enucleare studens : erudiendis enucleare studens scolasticis T .$ LL 2 a peritissimo eZiaz Sed. : apertissimo V Lamr. 8 sq. e bis suppleui sec. Laur. — declinationis esse T 4 post tertiae add. declinationis T B bos! generis add. esse L, (cf. Don. codd.) 6 putari : -tatur T (corr. 13) autem ozz. O dixit :-cit T — 7 pcs? quaedam add. nomina L, in hanc regulam O 10 os; quaecumque ad. autem LL 11 syllabam : -ba .$ 14 Donatus dat regulam L quam : quae T 18 pos? multis add. eam O modis curauit I 1? autem oz. L ea : ita O 18 singulari oz. O fuerint terminata : fuerit T 19 pluralem : poptur T mittere : -tunt I, 20 altera prius : una O um:u l 22tametsi : tamquam etsi O 5 (corr. 52) plures : -tae L syllaba : -bam LL 23 litterarum dicitur O 24 -modi om. $ L, (rest. 5* p. n. tir.) post-modiadd.idest T — pos? regulae add. id est $ (del..$2) 25 melius 5os/ 24 nomina £r. L, is c his 57 26 has : as V/

IN DON. MAI. II

IO9

tiam Donatus huius modi nomina pluralem accusatiuum in is syllabam mittant non ostendit ; unde contigit multos diuersa sensisse. Sed uidetur firma ratione differentia in his omnibus esse, quae unius litteraturae habent nominatiuum et genetiuum singularem, ut puppis nauis omnis et ceteris his similibus i littera ablatiuum singularem terminantibus, ad ea nomina, quae eiusdem declinationis sunt et ablatiuum singularem in e correptam terminant, genetiuum uero plura35 lem in um, accusatiuum in es, ut ab hoc patre, horum patrum,

hos patres. Quare autem haec nomina accusatiuum pluralem in is mit-

tant, 40

exponitur,

cum

dicitur,

quia faciunt

puppim

nauim

clauim, non puppem nauem clauem. Quae regula generis feminini putatur. EORVM AVTEM NOMINVM, QVAE GENETIVO CASV PLVRALI IN IVM SYLLABAM EXIRE POSSVNT, TRINA REGVLA EST (378, 22). In his quidem et superioribus multa dici possent et fortassis etiam deberent ; sed, ne lectori oneri sit, multa ponere uita-

45

$0

55

mus, quoniam in cognouimus. PRIMA EORVM NOMINATIVO CASV VT MONS MONTIVM

auctoribus pleniter de his posse repperiri (subauditur nominum regula) EST, QVAE SINGVLARI N ET S LITTERIS TERMINANTVR, (378, 24). Huius regulae nomina ablatiuum

singularem in e correptam mittunt,

sed euphoniae

| causa

genetiuum pluralem in ium terminant. ALTERA EORVM, QVAE ABLATIVO CASV SINGVLARI E CORREPTA FINIVNTVR ET FEMININA SVNT, VT AB HAC CLADE, HARVM CLADIVM, AB HAC CAEDE, HARVM CAEDIVM (378, 25). TERTIA regula est EORVM (subauditur nominum), QVAE ABLATIVO CASV SINGVLARI I LITTERA TERMINANTVR, VT AB

39 sq. cf. Don. 378, 17

49/01 Laur. 64, 89-91

Sed. 161, 37-40

27 pos? nomina add. utrumque L add. cur ante in is O is : his $5L 28 mittant : -unt L 28 rg. diuetsa sensisse : sentire diuersa L 29 sensisse O : -tisse V -tire T $ (L) firma ratione : -mae -nis $ L 29 sg. in — esse : esse his nominibus O 29 his : is 7 omnibus : nominib- (O) L 30 unius

litteraturae : in his litteratura IL 31 singularem : -res LL 31 54. ceteris — i : cetera his similia et L 32 ablatiuum : -uo T -ui L singularem terminantibus : -lariter nomin- L 33 eiusdem declinationis : huiusmodi -nes I, 33 sq. ablatiuum singularem : -uo -ri L 34 uero om. L 3B es :s.S ut 072. Oo 3? haec nomina oz. O pluralem oz. O 3? sq. mittant : mutant L 38 dicitur : -cit 5 40 pos? putatur add. esse L 41 genetiuo casu plurali : -uum -sum -alem L 42 ium : um 5 exire possunt : exierunt post IL 43 44. r4. ponere uitamus oz. IL, oneti : -tis $ L his:is/ | 44ne:necL 47regulaestoz. T — 48netsom.L 4Dhis:isl/ ^ 46cognouimus : nou- L 49 sg. ablatiuum singularem... mittunt : -uus -ris ... -titur LL $2 quae oz. L B5 est regula T 56 littera :-am .$ (corr. 5?)

357

IIO HAC

MVRETHACH RESTI,

HARVM

RESTIVM.

SED HAEC

REGVLA,

quae abla-

tiuum singularem in i et genetiuum pluralem in ium mittit, ACCVSATIVM SINGVLAREM INTERDVM PER IM LITTERAS PRO60 FERT, VT HANC RESTIM, HANC PVPPIM (378, 27). HORVM MVLTA CERNIMVS CONSVETVDINE COMMVTATA (378, 30). Quare ? Quia legimus saepe puppem et clauem et nauem, non sequendo regulam Donati sed potius auctoritatem diuini eloquii. Superius enim, ubi dictum est 'huius modi nomina 65 casum accusatiuum propter differentiam melius in is quam in es syllabam terminant", quia non pleniter disputauimus, ideo repetere libuit. Ad quam differentiam dicit ? Ad differentiam sui nominatiui et genetiui et ad differentiam aliorum nominum, quae terminant nominatiuum in es et genetiuum 7e in is, ut, sicut non aequaliter habent nominatiuos, non aequa-

liter habeant accusatiuos plurales, id est in es desinentes et

in is. Sed haec non uidetur firma, esse ratio, quia sunt et alia

nomina nominatiuum et genetiuum is terminantia et tamen non ideo accusatiuum pluralem in is sed in es mittunt, ut hi 75 fortes. Sed, quod uerius est, ad differentiam illorum masculinorum dicit, quae terminant accusatiuum singularem in em et ablatiuum in e, et femininorum terminantium accusatiuum singularem in im et ablatiuum in i, ut, sicut differentia inter

singularem accusatiuum et ablatiuum masculinorum femini8o norumque est, sic sit etiam differentia inter accusatiuum pluralem masculini generis terminatum es et accusatiuum feminini terminatum is, quia omnia masculina nomina accusa-

tiuum singularem in em mittunt, nisi perpauca, ut Ligerim

9 sg. Laur. 64, 16 sq. superius : cf. 109, 27

Sed. 162, 58-60 62 Laur.65, 19 Sed. 162, 62 sq. 62/85 Laur. 63, 55-78 —Sed. 160, 5-26 (paene ad litt.)

63 sq. cf. Greg. M. moral., ep. miss.

64

& (PL 75, co]. 516 B)

U1 sq. ablatiuum singularem : -tiuo casu -lari L, 58 mittit : -unt L, 59 per im litteras : in ium syllabam L 60 hanc prius om. 5 L hanc a/f. om. L 62 legimus saepe : loquimur saepe .$ saepe dicimus IL et prius oz. I. clauem ... nauem : -ue ... -ue T nauem ... clauem L 65 casum : -su V 65 sq. casum — terminant ozz. O is : his$ L 66 terminant : -nasse I, 67 pos ideo add. quia 5$ repetere : requirere O libuit : lic- LL dicit differentiam L 6154.ad differentiam ox. L, 68 et prius om. O ad differentiam o». T 68 rg. nominum aliorum .$ 69es:netsL et genetiuum oz. O 70 is :

hisOL

non oz. L,

90 sg. aequaliter (bis) : aliter 5 L (corr. 52)

nomina-

tiuos :-uum T 71 sg. et inis : sed ines LL *2 firma om. L ratio oz. O 74 mittunt : terminant T — 75 illorum : ipsorum L — 7? terminantium O : -tia T $L . $8singulaeemow.O — ut:etT — S0sicow.T — 80 5q. accusatiuum pluralem : -uo -li T — 80 pos accusatiuum add. suum $ L 81 54. accusatiuum feminini 5 : acc- femininum / O femininum acc- T acc- femi LL 82 nomina masculina IL 83em: m.$ Ligerim : Leg- L (corr. L!) Lyg- O

IN DON. MAI. II 85

III

Tiberim. Et ideo haec regula, quae mittit accusatiuum singularem in im proprie feminini generis dicitur esse. QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI O LITTERA FVERINT TERMINATA, GENETIVVM PLVRALEM IN RVM SYLLABAM MITTVNT, DATIVVM ET ABLATIVVM IN IS, VT AB HOC DOCTO, HORVM DOCTORVM, HIS ET AB HIS DOCTIS (378, 30). Haec regula

9o nominum

secundae declinationis est.

CONTRA HANC REGVLAM INVENIMVS, VT HARVM DOMORVM, HIS ET AB HIS DOMIBVS ET HORVM IVGERORVM, HIS ET AB HIS IVGERIBVS dicit contra supradictam regulam ? Quia

AB HAC DOMO, AB HOC IVGERO, (378, 33). Quare cum debuerant

95 datiuum et ablatiuum in is terminare, non faciunt, sed in bus.

Vnde uenit talis uarietas, ut haec nomina taliter declinaren-

MT

b]

IO

tur ? Quia haec nomina apud ueteres, ut Donatus subinfert, duarum erant declinationum. Sed uidentes moderni absurdum ea taliter proferri, | hoc quod pulchrius fuit retinuerunt et quod deforme abiecerunt. Domus namque et secundae et quartae declinationis inuenitur, ut auctores grammaticae artis multis in locis testantur. Hoc praeterea nomen, quod est iugerum, apud modernos grammaticos secundae declinationis inuenitur, praeter datiuum et ablatiuum plurales terminantes bus. SED SCIRE DEBEMVS MVLTA QVIDEM VETERES ALITER DECLINASSE, VT AB HAC DOMV, HARVM DOMVVM, HIS ET AB HIS DOMIBVS ; AB HOC IVGERE, HORVM IVGERVM, HIS ET AB HIS IVGERIBVS (378, 34). Ob quam causam superius (dictam) uariantur. 89.4.laur.65,235q. ed.162,70 93/6 Laur. 65, 27-42 (paene adlitt.) — 96/6 Sed. 163, 79-90 ^ 3/6 cf. Prob. 111, 8. al.

84 add. et an/e Tiberim V T ^ mittit : -unt LL. 88 feminini generis : genus feminini lI/ generis feminini O 89 haec: ecce T . 90 est declinationis L estom.V T S 92 harum oz. L his et ab his oz. L 93 horum oz. L his et ab his oz. L 93 ;4. quare — regulam oz. O 94 contra oz. 5 L, (rest. 5? p. n. tir.) debuerant : -buissent O -beant LL 98 is:his $ — terminare : facere O inalt.om.T ^ 9" add.ad quod respondendum are quia T L 98 add. qui ante erant 5 (del. 5?) erant de/. 5? 98 sg. absurdum ea : -de ea $ absonum esse O 2 declinationis inuenitur : fuit declinationis T' ut — 6 bus : in singularitate secundae declinationis totum excepto uocatiuo quem faciunt in us ut o domus sed tamen ut Flauianus dicit non quartae sed secundae declinationis est uocatiuus ut o deus ornatus causa. De eo uero quod est iuger datiuum et ablatiuum in singulari numero secunda declinatione retinuerunt, ceteros in tertia. In plurali uero numero in secunda declinatione omnes praeter datiuum et ablatiuum terminantibus T 8 os! locis add. saepe V' T 5 O (sed non Laur.) 4 apud — grammaticos oz. V . 5 plurales : -em L ? sq. declinasse aliter L 8 domu : -mo T his et ab his oz. L 9 horum — ab his ox. L 10 quam : hanc L dictam resZiZui

35"

II2 VERVM

MVRETHACH MEMINERIMVS

EVPHONIAM,

id est bonam

sonorita-

tem, PLVS INTERDVM VALERE IN DICTIONIBVS QVAM ANALOGIAM VEL REGVLAM PRAECEPTORVM (3790, 2). Analogia dicitur I

^

proportio, id est assimilatio, uel similis comparatio, comparatione,

20

quando

ignota notis comparantur. Fit autem octo modis : qualitate, genere,

numero,

figura, casu,

extremitatibus

similium clausularum et quantitate temporum. Scilicet si eiusdem qualitatis propriae uel appellatiuae, si comparetur, si eiusdem generis, si numeri, figurae aut casus, si eadem terminetur clausula, si tot habet tempora nomen alteri assimilatum, ut uerbi gratia si ignoras, cuius qualitatis sit sanctus, uel si habeat accidentia superius dicta. Nosti autem doctus, quid recipiat ex superius accidentibus dictis : per illud, cuius

25 scientiam capis, uales illud comprehendere, cuius sensum inquiris. Doctus et sanctus unius qualitatis sunt, id est appellatiuae, comparationem recipiunt, eiusdem generis sunt, unius figurae, unius declinationis, unius terminationis, utraque

tria recipiunt tempora. Et tamen, quamuis ualeat analogia, plus interdum in partibus seruatur euphonia. Regula praeceptorum est traditio et auctoritas magistrorum, quam etiam euphonia superat.

35

40

QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO CASV SINGVLARI V LITTERA FVERINT TERMINATA, GENETIVVM PLVRALEM IN VVM SYLLABAM MITTVNT, GEMINATA V LITTERA, DATIVVM ET ABLATIVVM IN BVS, VT AB HOC FLVCTV, HORVM FLVCTVVM, HIS ET AB HIS FLVCTIBVS (370, 4). NAM NIHIL NECESSE EST RETINERE V LITTERAM ET FLVCTVBVS DICERE, CVM ARTVBVS NECESSITATE DICAMVS, NE QVIS NOS ARTES, NON ARTVS SIGNIFICARE VELLE EXISTIMET (379, 7).

12 sq. Rez. zai. 245, 30. gl. cod. Bern.f. 7» 14/32 cf. Caes. GRF 150 (11) et locos ibi allatos, quibus adde |Ambr. f. 57*.— ad Cuimn. f. 31^ —Erch. 87, 3. Laur.

66, 53 Sed. 163, 9

12 euphoniam : eufoniae IL 14 regulam :-la L dicitur ozz. O 18 assimilatio : simulatio .$ similis : simul .$ 16 ignota notis : notatis O — ost comparantur add. ut lupus et lepus O fit autem : analogia fit O modis octo L 17 pos; casu add. sed LL 20 5os? eiusdem ad. sit O add. si ante figurae LL 21 sg. assimilatum alteri IL 22 ut om. L sanctus oz. L 23 superius : -rioribus O 24 cuius oz. T (rest. T?) 25 capis sentiam IL capis : -pi O sensum : scientiam O 26 id est : quod O 27 eiusdem : unius L 28 pos? figurae e declinationis aa. et I unius Zer£. oz. I 29 recipiunt tria O $0 in partibus oz. O regulam L 31 est oz. L, magistrorum : praeceptorum O 33 singulari oz. L 34 syllabam p. s. Zir. ser. S 34 sq. syllabam mittunt oz. IL 35 geminata u littera pos7 36 bus zr. L, 36 sq. fluctu ... fluctuum ... fluctibus : fr- ... fr- ... fr- T 36 horum om. L his et ab his 39 dicamus necessitate V/ T om. L

IN DON. MAI. II

II3

Sciendum est autem, necessitatis causa in quibusdam nominibus retinendum u in ablatiuo casu plurali, ut hic arcus huius arcus huic arcui ab hoc arcu hi arcus horum arcuum his et ab his arcubus, ad differentiam nominis, quod est arx arcis et 4; facit arcibus. Pars, partis, partibus : ad cuius differentiam dicimus partus partus partui partu partubus. | Et inter artem et artum, quod de arte artibus dicimus, de membris uero hominis artubus, et unum euphoniae causa, ut tribubus.

IN HANC REGVLAM, id est quae ablatiuo casu quinque uocali5o bus ostenditur, NON VENIVNT, VT DICTVM EST, APTOTA NOMINA,

VT FAS NEFAS NEQVAM NIHILI NVGAS (379, 10), quia non habent ablatiuos. NON VENIVNT TANTVM PLVRALIA (379, 11). Ideo, quia singularitatem non recipiunt, sed semper pluraliter efferuntur, vT $55 SATVRNALIA VVLCANALIA COMPITALIA, ut supra dictum est. NON VENIVNT, QVAE A GRECIS SVMPSIMVS (379, 12). Idcirco, quia melius greca nomina secundum grecam formam declinantur. Vel quia, cum terminentur in nominatiuo casu 'a' littera ut nomina primae declinationis, apud nos neutralia 6o sunt et tertiae declinationis, quod in latinis non facile inuenitur, ut emblema.

Emblema dicitur superabundantia, unde et embolismus annus superabundans dicitur. Epigramma superscriptio. Schema figura. Poema positio. Stemma corona regia. 65 NAM HVIVS FORMAE NOMINA VETERES ETIAM FEMININO GENERE DECLINABANT (379, 13), ut poema poemae. 49 Laur. 67, 99 sg. Sed. 165, 72 sq. 53 sq. Laur. 67, 3 sq. Sed. 165, 75 sq. BB supra: cf. 90, 44 57/61 Laur. 67, 11-16 $ed. 165, 83-88 (paene ad litt.) 62/64 Laur.68,17-19 cf.$ed. 166,89 gl. cod. Bern.f.7u —— 62 emblema : cf. Ercb. 87, 12. Rem. mai. 236, 2 63 epigramma : cf. Is/d. 1, 39, 22. ad Cuimn.f. 31r» Rem. mai. 246, 3. al. 64 schema : cf. Don. 397, 5. al. poema : ef. Ercb. 87, 13

stemma : cf. CGL

66 Laur. 68, 23 Sed. 166, 99

2, 593, 65.

Ercb.

87, 14

Rem.

mai. 246, 6.

al.

41 est oz. L autem : enim L oz. O 41 ;4. nominibus oz. O 42 casu plurali L Laur. : plurali casu V T O.$ — 424. huius — arcuum os. O — huius arcus huic ozz. L 43 ab hoc oz. L horum oz. L, 43 sq. his et ab his oz. L partui partus seze/ O L 46 add. huius ane partus a//. 5 44 arx : ats L osf casu ablatiuo casu : -uum -sum L, 49 id est oz. O partu oz. O 61 fas — nugas : 50 ostenditur : -duntur L add. singulari 5 singularem L 5? melius 54 pluraliter semper I 53 quia : qui V .$ fas nefas nihili V/ T 57 :4. melius — declinantur : greca nomina melius declinantur secundum om. 5 nomina58 terminentur : -nantur T? communiter LL grecam formam L 60 59 sg. apud — declinationis oz. L 59 nomina oz. L tiuo : omni L 63 annus oz. L 62 et om. 5 L 60 sg. inuenitur : -niuntur LL in :iam L regia stemma : schema L 64 stemma corona regia az/e schema figura £r. LL 63 :4. nomina ... feminino genere : nomen... -ni T S (del. .5*) Laur. : om. cett. -ri L

347

II4

MVRETHACH

IN His AVTEM (subauditur nominibus praepositis) ANALOGIA, de qua superius est iam dictum, VEL EX CONLATIONE, id est conductione, POSITIVORVM NOMINVM, hoc est primitiuoVEL EX DIMINVTIONE, id est deriuatione, COGNOSCITVR

7o rum,

(379, 14), ut, si ignoras, cuius generis sit funis, ex diminutiuo illius, quod est funiculus, scis cuius generis sit. MEMINERIMVS AVTEM GRECA NOMINA AD GRECAM FORMAM, id est ad grecam similitudinem, MELIVS DECLINARI, ETSI NON75

80

NVLLA AD LATINOS CASVS CONANTVR INFLECTERE (379, 15). DvoDECIM AVTEM OMNINO LITTERIS NOMINATIVO CASV SINGVLARI LATINA NOMINA TERMINANTVR (379, 17) : Haec regula non indiget expositione, nisi ea quam ostendit ipse Donatus. Illud tamen percunctandum, quare Donatus in terminatione istius regulae dicit : ADICIVNT QVIDAM C, VT LAC ALLEC

(379, 20) et non cum süperioribus comprehendit. Ideo, quia antiqui allece et lacte dicebant ; uel quia in paucis nominibus repperitur. DE PRONOMINE PRONOMEN EST PARS ORATIONIS, id est latinitatis, QVAE PRO NOMINE POSITA, id est uice nominis, TANTVMDEM PAENE

SIGNIFICAT ^

nomen. Quare

(379, 23) (fere tantum non

pronomen

tantum

autem

uice

? Quia

ostendit),

nomen

nominum

quantum

creaturam

creaturarum

67/32 vf. Laur. 68, 27 Sed. 166, 4 — 947/84 Laur. 68, 44-47

et

ostendit,

collocatur.

Sed. 167, 25-28

(paene adlitt.) 83 lacte : cf. Mart. Cap. 3, 307. Pomp. 199, 16. al. 2/6 Sed. 167, 4-8 (baene adlitt.) 6/10 — potest : Laur. 69, 4-10 Sed. 168, 3037 (aene ad litt.)

67 in his — 70 diminutione oz. O his: is V/ — praepositis : -tus V T O 68 5o:? qua add. analogia L iam dictum est L 69 conductione : concordatione 5 L (corr. p. n. tir. $2) *1 ignoras : nescis O sit oz. T 1*2 quod est p. n. Zir. scr. S 76 omnino oz. L (cf. Don. codd.) ?8 expositione : -nem I, ea:eam T — ipseom.L 80 percunctandum : perquirendum T — quarecur Siquidam :-dem L fos;lac add. et O (cf. Don. codd. ) allec :

adlec L,

82 superioribus : -rius 9 (corr. 5?)

84 re(p)periturj -riuntur L.

83 allece : allecte V/ allecce T .$

Depronomine. Codd. : V' T O (sine lem. propriis) (exc. 123, 37 - 124, 73) $ L. 2 add. pats ante latinitatis Li— 3 id est om. 5 (rest. $2) add. in ante uice $ L ? posf nominum add. uel hominum T $ L collocatur V T Lanr. : comprehen-

dit $5 L

IN DON. MAI. II

II5

Altero uero modo ''tantumdem paene"' dicit, quia nomen a subauditione alterius personae extraneum manet, pronomen 1o uero, sine sensu alterius partis proferri non potest, quod idcirco repertum est, ne nomen crebro iteratum tautologiam gigneret. Nempe ista uarietas significationis et taedium fugat et ornatum inducit. Sciendum, ut quidam aiunt, hanc partem semper proprii | uice fungi nominis. Si ita se res habet, cur 15 appellatiuis copulatur in oratione nominibus, ut 'ille homo, illa uirtus, illud animal' ? Licet hoc faciat, speciale tamen nomen exposcit ut 'ille homo, qui dicitur Iesus', 'ille equus

sturninus', 'illud animal, quod. elephas dicitur'. Definitio substantiae hic sollerter perscrutanda est, quae 20 et in hac repperitur parte, sicut et in ceteris. Est ergo communio in hoc pronominis, quod dicit "personamque interdum recipit", cum uerbo, quia uerba finita certas pandunt personas, infinita uero et inpersonalia et gerundia omni modo per se carent personis, sicut finita pronomina et infinita. 2; Proprietas uero in hoc cernitur, quia pro nomine ponitur potius quam omnes partes, quamquam participium iunctum uerbo fungatur officio nominis, ut 'audio legentem'. PRONOMINI ACCIDVNT SEX (379, 24). Pauciora quidam accidentia poni consuerunt in hac parte, scilicet quinque, 3o personam inde procul abicientes. Quam ob rem patrare ausi sunt tale nefas ? Quia dicebant non omnibus conuenire posse

10 quod — 13 cf. g/. cod. Bern.f. 8r inducit : I5;7. 1, 8, 1

169, 75-82

f. 90

10 quod — 11 Seg. 167, 13

14/17 — Iesus cf. Sed. 168, 41

13 ornatum

20/27 — nominis : Sed.

20/26 — partes : Laur. 70, 31-37 (paene ad litt.) |«f. Don. Ortigr.

Sed.min.24, 11

98/46 Laur. 70, 39-60 —Sed. 169, 86-99 (paene ad litt.)

$8 altero : -ter L 9 sg. personae — alterius oz. V' per bapl. 10 quod — 12 gigneret oz. L quod : quia $ om. O add. pronomen ane idcirco O 13 inducit $ I:;7. : ostendit V TOL 14 proptii : prii O se om. O res se L habetom. V ^ 16appellatiuis :-uus V —— in oratione copulatur O — nominibus : -nis 16 pos? uirtus add. illa mulier O illud animal oz. O tamen ozz. T 17 pos; equus add. uel canisfursus V — 18 sturninus : turnOE quod — dicitur : quod dicitur biganon elefans L elephas : bigamum T 19 substantiae oz;. TO S L 20hac:acV 21pronominis : pronomen L quod : cum .$ dicit: -citur T ^ personamque : -naque L 23 et prius om. O et alt. : hac L modo : -dis L 24 per se oz. O personis carent L sicut — infinita T 9 Lawr. cod. JA Sed. : sed finita pronomina non carent personis V/ sicut infinita pronomina L sicut finita pronomina et minus quam finita O 28 uero L Laur. Sed. : quippe V TO S pro nomine : pronomina 5 26 quamquam : quam 5 27 post legentem add. prolectionem V/ — 28 pauciora scripsi (cf. Laur. Sed.) : pauciores codd. ^ post quidam add. id est finitorum v poni consuerunt : posuerunt .$ 29 accidentia .$ Laur. Sed. : -tias L -tes V T O consuerunt : -sueuerunt .$ poni — parte : in hac parte poni consuerunt L 30 ;4. ausi inde oz. L 30 personam : -nas quinque scilicet L 30 5g. tale nefas nisi sunt L suntpatrare O — 30ausiO Laur. $ed. : nisi V T 5L

34"

II6

MVRETHACH

pronominibus, nisi tantummodo finitis. Cum talis opinatio mentem pertinacium necteret, quare Donatus personam adnumerauit ? Geminam ob rationem : uel quia totum pro parte 35 posuit, finita uidelicet pronomina perpendendo, quae habent (personas) ; uel ideo quia extrinsecus, id est a uerbo, sibi personas asciscunt, sicut impersonalia uerba a pronominibus, ut 'qui sum, qui es, qui est' et "legitur a me,a te, ab illo «que

Quidam etiam plura uoluerunt accidentia pronominis, id 4o est septem, adglomerantes ordinem, eo quod praepositiua et subiunctiua communiaque sint pronomina ad formam coniunctionis ;adfirmantes erroris sui stoliditatem, potius pronomini, quae principalior est coniunctione, ordinem adscisci. Cum supra dicta habeat, quare non computatur ordo ? Quia 4! Species qualitatis est in pronomine, uel ideo quia ordo coniunctionis maior est ordine pronominis. Vnde scimus hoc ? Nempe si praepositiua coniunctio pronomini mancipetur, praepositiuo actutum efficietur subiunctiuum, ut est in hoc : *Quoniam quis deus' ; si autem subiunctiua subiciatur ;o pronomini, subiunctiuo mutabit continuo pronomen uim suam et reddetur praepositiuum, ut est in Euangelio : Isque dixit illi et in Regula Sancti Benedicti : Js autem frater. Ecce, ut quiuimus, detrimentum uel augmentum accidentium enucleauimus ; deinceps ad qualitatem uertamus stilum. 5$

(De qualitate» QVALITAS PRONOMINVM DVPLEX EST (379, 26). Cum superius dixerit

Donatus

: 'Qualitas

| nominis

bipertita

est",

cur

eadem non repetit ? Ne frequentatio unius nominis fastidium 39 quidam : Dioz;. 329, 4 ; 20 5* Donatus : 373, 7

56/22 Laur.71, 1-18 —Sed. 170, 3-21 (paene ad litt.)

B1 sg. in Euangelio : Joc. mon repert.

52 Regula S. Benedicti : 25, 1

32 opinatio codd. : opinio Laur. Sed. 33 quare : cur L, 33 sq. adnumerauit : enum- I, 34 totum quia L 35 uidelicet finita I, 36 personas reszi£ui sec. Laur. et Sed. uel: et O — pos; extrinsecus add. capiunt T uerbo : -bis O 36 sq. sibi personas L. Laur. Sed. : personas sibi V T O $ 34 asciscunt : adscV.$ 40 et oz. LL 41 sint : sunt 43 post principalior aZZ. pars O adscisci T : debere ascisci Laur. Sed. accidere V O $ L 44 computatur : amputatut $ computat O ordo scripsi sec. Laur. Sed. : ergo codd. 46 scimus : sim .$ 48 actutum : hoc totum O .$ hac tutum $? actotum mox LL ut : uti S 49 quis : quisquis IL 50 mutabit : -uit .$ 51 reddetur : -det IL praepositiuum : prop- $ L est om. L isque : his- T 52 sancti : beati T is : his L, autem : aut O 53 ut quiuimus : inquisiuimus LL augmentum : aum- T .— 54 uertamus : reuertamur .$ B8 Hf. subbleui —— 56 duplex efiam plerique Don. codd. et uerisimiliter Don. ipse (cf. etiam infra 117, 73) : bipertita L Don. et Keil (cf. etiam Don. 357, 5) 57 cur : quare I, 98 repetit : -titur I, ne om. S (rest. $9) frequentatio :iteratio I.

3f

IN DON. MAI. II

317

pateretur. Etenim si in pronomine et uerbo diceret "'bipertita 6o est", admodum deforme esset. Quia enim una tenetur significatio in polionimis nominibus, diuersitas uerborum sectanda conceditur. Quod si auditor refragari nisus fuerit solutioni huic, dicemus et aliter. Qualitas nominum quamquam a philosophis sit 65 diuisa, eo quod discretio sit inter propria nomina et appellatiua, tamen unitas est nominationis uim ostendendo.

In hac

autem non ita fit. Finita itaque pronomina uicem nominum creaturarum, ut supra diximus, patefaciunt, ut 'Ego ille Virgilius' ; infinita uero, ut Priscianus dicit, non uicem nomi-

7» nis sed nominationem substantiae custodiunt. Ergo per se determinata est qualitas pronominum et non ab aliis : propterea dixit duplex. QVALITAS PRONOMINVM DVPLEX EST (379, 26). Definitio numeri. Fuerunt, qui simplicem qualitatem pronominis com7; putare uoluerunt, tantummodo finita pronomina attendentes, quae

certam

personam

certumque

casum

ostendunt,

ut

Priscianus, qui quindecim adnumerauit, infinita omni modo procul abiciens. Si ita se res habet, quare duplex dicitur? Ideo quia non solum ea, quae finita sunt, personam signifi8o cant, uerum quae infinita dicuntur extrinsecus, id est a uerbo,

personas recipiendo ab infinitate absoluuntur, ut supra dictum est 'qui sum, qui es, qui est'. Nonnulli quadrupliciter conati sunt secernere qualitatem pronominis. Quomodo ? In finita et infinita, minus quam 68 cf. supra 114, 7

69 Priscianus : cf. 3, 20, 21

171, 23-29 (paene ad litt.)

nonnulli : Prob. 131, 25 Clem.52,28

473/88 Laur. 71, 20-34

7? Priscianus : cf. 2, 577, 13 ef 3, 449, 7

qui citatur a Seru. 435. 25.

Sed. 83/85

Pomp. 200, 8 Petr.f. 27"

al.

68 Ego ille : cf. Verg. 7Aen. 1, init.

(et ap. Prisc. 2, 583, 16)

89 pateretur codd. : faceret Laur.Sed. ^ siom.L ^ inpronomineet uerbo sc Mrzr. Laur. Sed., cum in nomine et pronomine exspectes et oz. L diceret : -tent LL 60 deforme : -ma V/ —— 61 sectanda : sectenda V secanda L 62 conceditur : est L 63 add. et post si V. T .$ ante si L; sed non O (nec Laur. tiec Sed.) solutioni : -onem T .$ locutioni O 64 et oz. L sit oz. S$ (rest. $?*) 65 discretio : distinctio I. sit discretio T 66 unitas : -ta l/ -tatem .$ est oz. L ostendendo : -tendo 5 -tendit E 6? itaque : autem LL uicem : -ce T .$ nominum : omnium IL 68 ut — diximus oz. O 69 5o; Virgilius add. qui scripsi (sic) Bucholicam L ut om. L dicit $ L Laur. Sed. : dixit VV T O uicem :-ce T — 90 post ergo add. quia Laur. Sed. 72 duplex oz. L 73 lemma iter. cf. supra 116, 56 74 sq. computare uoluerunt : dixerunt LL $5 attendentes : ostend- O — 76 os/ certumque add. numerum ac L;.— 9 sq. qui — duplex oz. L

adnumerauit

: num-

O

omni modo oz. 5 (rest. 5?)

78

abiciens :-entes O^ — dicitur :-cit LL 80 extrinsecus : intr- 5 TL $81 personas :-nam $ L infinitate : -nite $ IL 83 nonnulli : nam quidam L qualitatem secernere L 84 in — infinita : infinita et finita I add. in ante infinita VAIO add. et ante minus L

I18

MVRETHACH

finita et possessiua pronomina. Quam ob causam ergo duplex notatur a Donato ? Quoniam minus quam finita et possessiua pronomina species finitiuorum sunt, infinita autem per se : propterea Donatus ait esse duplicem. FINITA SVNT, QVAE RECIPIVNT PERSONAS, VT EGO TV ILLE 9o (379, 27). Quare autem Donatus cum finitis pronominibus ego et tu posuit ille et non potius iste ? Quia secundum sensum illius plus est finitum ille quam reliqua minus quam finita. Quare prima persona et secunda singulas habent uoceset tertia sola sex, id est ille ipse iste hic is sui, et non potius 95 prima et secunda sex et tertia unam ? Quia prima et secunda persona semper cognitae sibi praesentesque perseuerant ; tertia uero aliquando praesens aliquando absens, aliquando longe aliquando prope, aliquando relatiua aliquando subiunctiua. SVNT ETIAM MINVS QVAM FINITA PRONOMINA, VT ISTE IPSE (379, 28). Ob quam rem minus quam finita ? Quia non semper praesentia sunt. Quid differunt finita et minus quam finita inter se ? Hoc : finita semper praesentiam ostendunt, possessiua generant, tria genera comprehendunt ; | minus quam finita uero aliquando absentiam pandunt, possessiua non gignunt, genera mobiliter discernunt. SVNT PRAEPOSITIVA, VT QVIS HIC (379, 29). Quomodo ? Quia semper praeponuntur, id est ante collocantur, ut quis homo uel equus, quae mulier, quod pecus'. Eruntne alia praepositiua nisi ista tantummodo ? Erunt omnia interrogatiua et infinita, ut qualis quantus quotus quot, et primitiua, ut ego tu ille iste 85

m

A

93/99 cf. Prisc. 577, 14. Clem. 56, 9. Erch. 21, 20 Laur. 72, 56 Sed. 172, 67 97/99 cf. g/. cod. Bern.f. 8r 1/3 cf. Laur. 73, 65 Sed. 172, 82 2/8 Laur. 73, 82-86 Sed. 173, 5-10 (paene ad litt.) 9/14 cf. Laur. 73, 87 —Sed. 173, 20

86 pronomina oz. L 86 notatur : nominat- IL 8? per : pro 5$ (corr. 52) 88 ait esse duplicem : duplicem dixit I. 90 quare (cf. Seg.) :cucV T O autemozm.OL 91 posuit : interponit O 92 finitum : inf- LL quam a//. oz. T 93 por? quare add. ergo 5 L 93 sq. et tertia : tertia uero O 95 add. ad quod dicendum as/e quia T .$ ^ 96 cognitae : comite 5 om. L praesentesque perseuefant : praesentes sunt I, 98 longe ... prope : prope ... longe T relatiua ... Subiunctiua : -ue ...-ue $ L 1 pronomina pos/ etiam ser. Don. ipse iste DIGSTE 2 ob quam rem : quare L 8 praesentia scripsi sec. Laur. Sed.: praesentes codd. 4 inter se 5o;/ differunt zr. LL hoc oz. L b generant : -rent L 6 add. et ante tria IL, comprehendunt genera IL comprehendunt : -dant .$ uero oz. L ? absentiam : ab sententiam 1/ absentes I, pandunt : sunt L non oz. L gignunt : generant O 9 quomodo oz. O add. prepositiua am/e quia O 109 collocantur : ponuntur L 11 uel equus oz. L eruntne : suntne I, 12 infinita : -nitiua VO L 13 quot : quod V om..S

31"

IN DON. MAI. II I

A

II9

hic sui. Quomodo hoc fiet ? 'Ego ille qui quondam opulentus', "Tune ille Aeneas ?', 'ille homo iste est', *'hic est de quo dixi', 'sui seruus

recessit".

SVNT alia SVBIVNCTIVA, VT IS IDEM (379, 30). Quare subiunctiua ? Quia subiunguntur praelatis nominibus, ut 'Aeneas filius Veneris ; is est, qui uicit Turnum ; idem etiam regnauit

20 in Italia'. Similiter feminina eiusdem pronominis et neutra subiunctiua sunt, ut ea id. Da exempla. 'Maria uirgo, ea genuit Dominum' ; 'uinum

nocet, id placat Venerem'.

Pos-

suntne alia pronomina subiungi, nisi ista ? Possunt. Quae ? Tantus talis totus tot ipse. 2; SVNT ALIA (subauditur pronomina) GENTIS (379, 30), quae gentem significant. Quomodo ? 'Cuias, (id est cuius) gentis, est ?' Respondetur ab aliquo 'nostras', id est nostrae gentis, noster pagensis. Numquid ista primitiua ? Nequaquam. Quare ? Quia ab 3o eo pronomine, quod est quis, genetiuo uidelicet casu, qui est culus, diriuatur cuias. Estne aliqua differentia inter primitiuum

eius, quod est cuius, et diriuatiuum,

quod est cuias,

annon ? Concordantne in aliquo ? Etiam. Tribus modis sibi concordant: infinita sunt ambo quis et cuias; interrogatiua 3; sunt ambo ; possessiua sunt ambo. Tribus similiter modis seiunguntur, casu genere possessione. Quomodo ? Cuius primitiuum

genetiuus

est, culas

autem

nominatiuus.

Genere,

quia genetiuus primitiui omnium generum est, ut 'cuius hominis filius, cuius feminae, cuius mancipii'. Possessione uero, 4o quia cuius primitiuum

omnium

uisibilium siue inuisibilium,

14 ego ille : cf. Prise. 2, 583, 17. supra 117, 68 174, 26 18/20 cf. Prisc. 2, 579, 21 Ercb. 29, 13.

37,15

Paul.f.llt

17/24 cf. Laur. 74, 95 Sed. Rem. mai. 247, 26 —Rem. min.

9154q.cf. Rem. mai. 247, 28. Rem. min. 37, 26. — 25/28 «f.

Laur. 74, 4 Sed. 174, 37 gl. cod. Bern. f. 8t 26/28 cf. Pomp. 205, 3 sq. 29/42 Laur. 74, 9-24 Sed. 174, 48-63 (paene ad litt.)

al.

14 fiet : -at S add. sicut ante ego L qui oz. O quondam : condam .$ L opulentus : -tis V/ — 15 tune: tu L dev ndi dixi : dix 9 19 idem : is O idest IL; 5os£ etiam add. qui O 20 pos similiter add. etiam L 21 exempla : -plum .$ 22 placat :-cet V $ L Venerem : -ti O L, 22 sq. possuntne — quae : et alia O 24 add. quantus ane tantus L add. et ante talis $ post ipse add. iste $ L 25 subauditur pronomina oz. O 26 significant gentem T quomodo : ut O id est cuius suppleui : legitur tamen cuias gentis ap. Iul. mai. f. 92u 24 est prius — est alt. om. O 28 add. uel ante noster IL 29 numquid — quia oz. O 29 sq. add. ditiuatur autem ane ab eo O 30 ad4. in anze genetiuoO uidelicet — est oz. O 31diriuatur :inde O— estne : est O 32 eius : pronomen O quod est oz;. O 33 annon om. O —— add. est nempe aA/e concordantne L 34 cuias : -us $? 385 ambo a/. om. L 37 nominatiuus

: nominis I7

38 ut oz. L

39 feminae : -na L| mulieris O

I20

MVRETHACH

propriorum siue appellatiuorum- possessionem significat, cuias autem solam possessionem gentis. | Redditiuum gonna quod est nostras, primitiuum an diriuatiuum est? Sine dubio diriuatiuum. Ab eo, quod est ego mei uel mis plurali numero genetiuo casu, quod terminatur in rum uel ri, ut nostrum nostri, inde nostras. Quare non a

45

singulari numero ? Propterea quod nostras communionem omnium possessionum significat. Patria enim uel gens multorum est hominum, non unius. Cv1ATIS NOSTRATIS (380, 1). Quare hic de casibus disputat,

$0

cum nondum peruenerit ad locum casuum, qui ultimus est in accidentibus ? Triplicem ob causam : una, quia fuerunt nonnulli, qui uoluerunt

nominatiuum 5 IX

tantum duos casus

et genetiuum ; secunda,

cuiatis et nostratis quam

| esse hic, id est

quia

plus

utimur

cuias et nostras ; tertia, ut sollici-

tum redderet lectorem, uelut diceret : Quamquam dixerim cuias et nostras, scito apud ueteres fuisse cuiatis et nostratis (unde neutrum in e inuenitur, ut cuiate nostrate), sed per sincopam, id est ablationem de media dictione, fuisse ablatam

6o

syllabam ti et remansisse accentum, qui erat in penultimo loco, apud nos in ultimo, ut nostrás cuiás. ALIA ORDINIS,

6v

VT QVOTVS

TOTVS.

ÁLIA

NVMERI,

VT QVOT

TOT (380, 1). Cum nomini et pronomini ordo et numerus accidat, quaeritur, quid distat inter numerum nominis et pronominis et ordinem nominis et pronominis. Ad quod respondendum, quia in pronomine non est ordo, sed interrogatio tantum 43/49 Laur.75, 25-33

Sed. 175, 64-72 (aene ad litt.) | 46/49 cf. Prisc. 2, 581, 9

(etiam Don. Ortigr. f. 917) Erchb. 30, 13 50/61 Laur. 75, 34-45 Sed. 175, 73-85 (paene ad litt.) 56/61 cf. Seru. 436, 1 sq. Pomp. 205,7 — Prisc. 2, 586, 26

Clem. 59, 26 —Rem. mai. 246, 34 sqq. (paene ad liz.)

62/72 Laur. 75, 47-56 —Sed. 175, 88-1

41 significat : -catur .$ 43 redditiuum : ditiuum .$ (corr. $2?) relatiuum IL quod oz. O 43 sq. primitiuum an diriuatiuum ozz. O 45 uel mis oz. O plurali numero : in pluralitate ut dictum est O et pluraliter nos nostrum uel nostti L 45 sg. genetiuo — ut oz. O 46 bos? ueladd.in L pos? nostrum add. uel O L inde oz. T ^ post quare add. ergo a plurali et LL 47 singulari numero : singularitate O numero oz. lL propterea oz. O quod : quia O 49 hominum : omnium .$ oz. T non unius oz;z. O 50 cuiatis nostratis sic e? plerique Don. codd. :-tes -tes L S e£ uerisimiliter Don. ipse hic — disputat : hoc disputat de casibus .$ 51 peruenerit : -nisset .$ I, 52 una : unam [7 53 tantum 5$ L, Laur. Sed. : tantummodo V T O 5? esse om. L hic : hoc L id est oz. L 56 uelut : ueluti L 96 sg. quamquam — cuiatis oz. V (rest. V?) 57? cuiatis et nostratis O I, Lawr. Sed. :nostratis et cuiatis V T $ B8 in e inuenitur L Laur. $eZ. :inuenitur in e V T O .$ 59 sincopam : -copia TL, ablationem : obl- .$ oblatio non LL add. litterae anfe de L dictione : distinct- IL ablatam : -tis IL 60 syllabam ti oz. L 61 apud nos in ultimo T Lazr. $ed. : in ultimo apud nos VOS L Signa accenluum om. V OSL 63 nomini ... pronomini : -na ... -na 5 L (corr. $2) 63 Jq. otdo — accidat : ordinem et numerum habeant I, 64 sg. et — pronominis om. O 66 50s; respondendum a4. est L

36r

IN DON. MAI. II

IZI

de ordine nominis et responsio ERNETDOSIO nomine ordinis, ut "Quotus est a rege ? Estne decimus?' "Totus est ut faris". Similiter in pronomine non est numerus, sed interrogatio 7o tantum de numero interposito nomine numeri, ut interrogan-

tibus nobis aliquem *Nonne decem sunt ?', respondetur "Tot sunt'.

Quaeritur, quid intersit inter pronomina numeri et ordinis. Hoc sine dubio differunt, quod pronomina ordinis mobilia sunt 7; trium generum, ut Eduotus est ille homo ? Quota mulier ? Quotum mancipium ?', pronomina uero numeri immobilia et trium generum sunt, ut 'Quot sunt uiri? Quot mulieres? Quot capita ?'. ALIA AD ALIQVID INFINITA, VT CVIVS CVIA CVIVM (380, 4). Ad 8o aliquid dicta sunt, quia, dum dicuntur, personam et possessionem significant, ut cuius equus, cuia filia, cuiwm fecus. Infinita cur dicuntur ? Quia ab infinitis diriuantur; ab eo enim, quod est cuius, uenit cuius cuia cuium. Quid interest inter primitiuum et diriuatiuum eius, aut si 85 in aliquo aequalia sunt ? Concordant enim ita : infinita sunt ambo;

interrogatiua

sunt

ambo;

possessiua

sunt

ambo;

unius litteraturae sunt ambo. Discrepant autem seruitio et casu et declinatione. Quomodo ? Cuius primitiuum est genetiuus

casus,

cuius

autem

diriuatiuum

est nominatiuus.

Et

9o quod primitiuum eius omnibus generibus, id est masculino et feminino et neutro, seruit, cuius autem diriuatiuum suo simili generi numero et casuc1». Declinatione, quia primitiuum eius declinatur per omnes casus, cuius uero diriuatiuum indeclinabile manet. 68 cf. Pomp. 204, 16 Rem. mai. 247, 2. gl. cod. Bern.f.8 933/48 Laur. 75, 57-62 Sed. 176, 2-7 (aene ad litt.) 79/83 Laur. 77, 91-95 (paene ad litt.) |cf. Sed.

177, 1

84/94 cf. Laur. 77, 96 Sed. 177, 63

81 cf. Verg. ecl. 3, 1 ; 5, 87 67 nominis ordine L responsio : -ione L interposito T Laur. Sed. : VON nomine : -na O S L 70 interposito nomine »serzpsi sec. Laur. Sed. (e£ ut supra I. 67) : -ta -na codd. 71 respondetur : -dent 5 $5 est quotus TI ille oz. L 76 et om. T 5$ L (rest. 5?) 7? sunt generum O 7 sq. add. sunt ante mulieres e/ ante capita IL, 78 capita V/ T O : capita mancipia $ mancipia L pecora Laur. Sed. 79 'ad aliquid infinita! pronomina posuit Mur. ante ad aliquid finita (cf. infra 122, 5) : sic et multi Don. codd. sed nec Laur. nec Sed. 19 sq. add. falso alia ante ad aliquid a/£. V T O.$ 82cur :quare 5L — diriuantur om. S (rest. 5?) 85 aequalia : -li L concordant :-dent V/ —— 86 interrogatiua sunt ambo oz. O sunt a//. oz. T? — 81 pos? ambo add. in declinatione T 88 et declinatione oz. T 89 add. sed ante et L, 90 generibus oz. L add. etamfeidestO — et Laur..Sed. :om.V TOL 92 casui serzpsi (ef. Laur.Sed.) : -su codd. declinatione : -nem V/ 93 declinatur : -nantur pos/ casus £r. L 93 cuius — 95 sunt oz. L

122 95

L2]

MVRETHACH

Si cuius et cuias diriuatiua sunt, quid differunt uel concor-

dant ? Quinque modis concordant : infinita sunt ambo, interrogatiua sunt, possessiua sunt, unius casus sunt, ab uno fonte diriuantur. Discrepant autem interrogatione declina|tione 36" possessione. Interrogatione differunt, quia cuias solummodo de gente interrogat, cuius communiter de omni re. Declinatione, quia cuias duos habet casus, cuius unum.

Possessione,

quia cuias gentem significat tantum, cuius omnem possessionem. ALIA AD ALIQVID FINITA, VT MEVS TVVS SVVS (380, 3). Quare ad aliquid dicuntur ? Quia personam possessoris et possessionis ostendunt,

ut 'meus

equus,

tuus

homo,

suus

filius'.

Quare finita ? Quia a finitis pronominibus diriuantur. Quomodo ? Ab eo enim, quod est ego mei primitiuo, inde meus IO

I

I]

20

uenit

diriuatiuum ; a tu tui, inde

tuus;

a sui, inde

suus

diriuatur. Quomodo differunt pronomina primitiua mei tui sui et diriuatiua meus tuus suus, uel si concordant in aliquo? Vtrumque agunt. Concordant enim sic : finita sunt ambo, possessiua sunt ambo, duas personas, uidelicet possessoris et possessionis, significant ambo. Discrepant autem casu et seruitio. Mei primitiuum genetiuus, meus diriuatiuum nominatiuus. Seruitio, quia mei primitiui genetiuus omnibus generibus et omnibus casibus et omnibus numeris seruit. Dicimus enim mei ager, mei agri, mei agro, mei agrum, mei ager, a mei agro. Similiter in pluralitate. Meus autem diriuatiuum suo simili generi et suo numero singulari et suo casui nominatiuo iungitur, ut meus filius, meus homo.

95/4 cf. Laur. 77, 4.$ed. 178, 70 — 8/14 Laur. 76, 63-68 —Sed. 176, 9-16 (paenead lit.) * equus : ef. gl. cod. Bern. f. 8r Erchb. 31, 7

12/73 cf. Laur. 76, 69

Sed. 176, 17

95 diriuatiua :-uati V/ — 96 infinita : -tiua. 94 post sunt prizium add. ambo .$ possessiua sunt : primae possessionis I 98 autem : tamen L 1 gente : genere L 2habet:inter lV/ — possessione : -nem V T .$ B suus Mer. alii Don. codd. Laur. Sed. : illius a/ii Don. codd. et Keil — 6 sq. possessionis : -nem L 9 primitiuo : -uum $5 L 9 sg. inde — diriuatiuum : diriuatur meus L 10 54. inde suus diriuatur : inde suus O diriuatur suus LL 12 primitiua pronomina I 13 suus tuus L uel t«aut*L, Ysllos 5$ uds 14 utrumque agunt oz. L pos! enim add. utrumque L 15 possessiua : primitiua IL 16 significant an/e uidelicet £r. I. ambo oz. L 18 primitiui :-uum O L genetiuus oz. L 19 omnibus o». O 20 mei agti o». O 20 :4. mei agrum — agro : sic per cetera O 21 a om. L similiter in pluralitate o». O pluralitate : -rali IL, autem oz. O 21 54. diriuatiuum : -uus V T .$ 22 geneti : -re 9 casui : -su O 23 nominatiuo : -ui L utom.T SL post homo add. est T

IN DON. MAI. II 25

Estne aliqua differentia inter genetiuum primitiui, quod est mei, et diriuatiuum, quod est mei similiter, uel aliqua concordatio ? Concordant omnino, quamquam disiungantur. Finita

30

35

sunt

ambo,

45

$0

possessiua

sunt

ambo,

unius

casus

uel

litteraturae sunt ambo. Discrepant uero seruitio, ostensione personarum et possessione. Quomodo ? Genetiuus primitiui omnibus generibus numeris casibus mancipatur, genetiuus uero diriuatiui suo generi suo numero suo simili casui copulatur. Porro autem possessione discrepant, quod primitiui genetiuus primae personae possessionem ostendit, ut 'mei filius; diriuatiui uero genetiuus possessionem possessionis primae personae pandit, ut *mei serui filius". Simili modo tuus possessiuum et tui primitiuum concordant, sicut mei et meus.

40

123

Possessiua sunt ambo, finita sunt ambo,

tres personas ostendunt ambo, quia prima persona loquitur ad secundam de possessione eius. Dissentiunt duplici modo, casu et seruitio. Casu |quidem, quia tui genetiuus, tuus autem nominatiuus est. Seruitio uero, quia tui omnibus generibus numeris casibus iungitur, tuus uero suo casui generi numero conectitur. Simili modo sui et suus. Finita sunt ambo, possessiua sunt ambo, quattuor personas ostendunt ambo, quia prima loquitur ad secundam de possessione tertiae. Discrepant tamen casu et seruitio ut superiora. Sicut supra diximus, differunt genetiui mei tui sui primitiui et mei tui sui diriuatiui seruitio et possessione et ostensione personarum. Concordant autem ita : finita sunt ambo, pos48 supra : 122, 12

24 estne — 26 concordatio oz. O primitiui : -uum L 25 diriuariuum : -ui possessiui L. 25 sg. similiter — concordatio oz. L 26 omnino : omni modo T omnini modis L disiungantur : -untur L 24 ambo al. om. L uel : unius L 28 pos; litteraturae add. in genetiuis O uero oz. O ostensione : -nem L 29 primitiui : -uus .$ 30 mancipatur :-antur V/ ^ 831 diriuatiui : -uo $ suo Zer£. iter. V —— casui simili L 32 porro oz. L autem os/ possessione zr. L oz. O quod : quia L primitiui :-uus O 33 genetiuus : -ui O generis V/ — possessionem oz. L.—— pos? mei add. serui L 34 diriuatiui :-ua $ 34 sg. diriuatiui — filius oz. L possessionis : -soris T 35 pandit : ostendit 5 36 simili modo : similiter O — tui:tu.$om.L postconcordant adZ. in omnibus O 33 et om. L possessiua — 73 personae oz. O finita :-tiua V/ — 380stendunt :-dit LL persona ozz. L 39 dissentiunt duplici modo : discrepant duplici modo 5 duplici modo discrepant L 40 quidem oz. 5 L autem ozt. L 41 est oz. T uero : autem L, 42 iungitur : coniung- T 5 suo : sui 43 conectitur : coniungitur 5 iungitur L 44 simili modo : similiter LL 46 ambo a//. oz. L, 46tertiae :-tia S — 49 pos! ut superiora V/ : sicut supra dictum est T 5 sicut seruitio agg. et persona V? supra dictum est id est ut dictum estid est L/.— 48sicut :ut T$ LL — genetiui : 49 diriuatiui : -uus T —— 50 add. aut ante auptrimitiui:-uus T -uus T 5 tem L

37*

124 sessiua

MVRETHACH sunt

ambo,

unius

casus

et unius

litteraturae

sunt

ambo. Seruitio discrepant, quia mei primitiuum omnibus generibus, ut supra habetur, numeris copulatur et personis. ;; Possessione dissociantur, quia mei primitiuum possessionem primae personae uel duas pandit personas, ut *mei filius est iste' ;mei diriuatiuum tres personas et possessionem

possessionis primae manifestat personae, ut 'mei filii seruus est iste' : prima enim loquitur de possessione possessionis 6o suae. Similiter tui primitiuum tres manifestat personas et possessionem secundae personae, ut 'tui seruus' ; tui uero diriuatiuum quattuor pandit personas et possessionem possessionis secundae personae, ut 'tui serui equuleus est iste' :prima enim

65 persona loquitur ad secundam de possesione possessionis secundae personae. Sui primitiuum quattuor pandit personas et possessionem tertiae personae, ut 'sui seruus est' : prima enim dicit ad secundam de possessione tertiae personae ; sui namque diriua7e tiuum quinque ostendit personas et possessionem possessionis tertiae personae, ut 'sui filii seruus est iste' : prima enim loquitur ad secundam de possessione possessionis tertiae personae. De generibus

75;

GENERA PRONOMINIBVS, ITA VT NOMINIBVS, ACCIDVNT PAENE OMNIA (380, 10). Quaerendum est, cur dixit "paene omnia",

54 ut supra : 122, 16 75/83 Laur. 78, 1-10 Sed. 180, 7-14 cf. 1u]. 36,64 Iul. mai.f.93: Clem.54, 11 Ercb. 23, 15. Rem. zai. 248, 2. Rem. min. 32,9 Vatic.

min.f.46"

Paul.f. 99

ql.

b1 litteraturae : littere .$ B1 rg. sunt ambo oz. I 53 primitiuum : -uus $ 54 pos! habetur ad. ac IL, 88 add. et (uel. ) etiam an/e possessione T 5 (del. $?) Bos! possessione add. autem L primitiuum : -uus V T .$ 56 sg. uel — iste ozz. 5 (rest. $2) DW? pos! iste add. hic et duas ostendit personas et possessionem prime persone V T add. uel ante mei l7 mei — 59 iste oz. L et om.S$ 88 primae: -ma.$ 59 pos loquitur adZ. ad secundam V — 61 pos; similiter a. et in. $ Li; tuiom.S5L primitiuum scrip; : -uus V T-ua $ L manifestat : monstrat 5 I. 62 ut :et. 63 pandit: -det .$ possessionem:-ne l/ 64 equuleus : aequus aequuleus I7 aequus L 65 loquitur : dicitur IL possessione: positione I possessionis — 69 possessione oz. IL, 6? pandit : -det .$ *0 ostendit personas oz. T ostendit : manifestat .9 I. et om. L 71 sui om. L seruus — 743 personae pos/ 76 omnia a//. zr. L enim oz. L ?2 possessionis : positione IL *3 personae oz. IL post personae add. et quinque manifestant personas T 741i.om. V L post genetibus ad. pronominum T — 46 quaerendum est : queritur L.— cur: quare I

IN DON. MAI. II

I25

cum in nomine Donatus quattuor annumerauit genera sicuti et hic. Quid ergo necesse fuit addere "paene omnia" ? Non utique frustra adiunxit hunc sermonem. In nomine etenim 8o licet quattuor genera principalia ostenderit, tamen in sequentibus subiungit epichenon et incertum genus. Haec nempe non accidunt pronomini; idcirco dixit Donatus "paene omnia". Sollerter denique inquirendum uidetur, quare his generibus 8; carent pronomina. Nulli ergo dubium est, quod epichenon genus in animalibus fit uel auibus, et omnibus patet pronomina non ipsam substantiam creaturarum significare, sed uice nominum ipsorum fungi. Si ita est, liquet profecto pronomina non indigere his generibus. Ante enim quam ipsa nomina, go incerti uidelicet | generis, perueniant ad ostensionem, quae fit per pronomen, deliberatur et determinatur, utrum secundum litteraturam generis masculini an secundum feminini proferenda sint. Verbi gratia aquila epichenon genus est et silex incertum ; at tamen si feminino genere prolata fuerint 9; in nomine,

per

eamdem

litteraturam,

cum

ad

pronomen

peruenerint, proferentur, ut 'aquilam magnam uidi, quam auceps cepit'. Rursum quaestio non minima oritur, cur pronomina non sunt unius generis sicuti nomina, sed aut tria diuidunt genera : aut sub.una litteratura communiter tria comprehendunt ea.

?8 non — 83 cf. gl. cod. Bern.f.8" 84/9? Laur. 79, 11-25 Sed. 180, 15-34 (paene ad litt.) 84 sq. cf. supra 82, 17 sq. 96 aquilam : cf. Rez. zai. 248, 5. gl. cod.

Berm.f. 8:

98/10 cf. Laur. 79, 28 — 98/0 Sed. 181, 45-51

71 sicuti : sicut L 48 et om. O 5 (rest. 5?) post hic add. facit T fecit L etgo om. 5 (rest. 5?) pos! exgo add. si ita est T 5 — post fuit add. si ita est L 79 frustra oz. L hunc sermonem : hanc sententiam $ hunc sententia L etenim : enim L 80 ostenderit L Laur. $ed. : -deret V T O tamen post sequentibus zr. L 81 epichenon T L : -num V epihenon $ erisenon O (bic e£ infra passim) et : idest L 81 sg. haec ... accidunt : hoc ... -dit LL nempe oz. L 82 idcirco oz. L Donatus oz. T L Laur. (sed non Sed.) 84 uidetur : est L 88 sg. epichenon genus ... fit : epichena genera... fiunt V T S 86 uel auibus oz. T .$ ante fit £r. O nelzvretup 8? creaturarum : -rae O 89 indigere : indiere 5 his ane non zr. O quam : quae 5 add. in ante ipsa L 90 uidelicet oz. L. perueniant oz. O ad om. $ (rest. 5?) 91 post pronomen a44. de quibus loquitur L deliberatur : -bentur 5? (pos? corr.) et om. L determinatur :-nat L, ^ post utrum add. sensum $ L 92 feminini : -num $ L 93 genus est O L Laur. Sed. : est genus V T.$ — 94silex : significat. L. — attamen :atamen V om. L fuerint :-tit L 96 peruenerint proferentur : -rit -fertur L aquilam : aliquam L 97 capit auceps O 98 rursum :-sus T non minima oz. L, cur : cum l/ quate L 99 sunt : sint O sed:sunt L diuidunt : -dant V -dit L 1 ea : genera T ea genera 5 om. L

37-

126

MVRETHACH

Ad quod dicendum, quod non solum pronomen hoc agit, sed et participium similiter diuidit genera, scilicet ob hanc causam, quia participium loco omnium uerborum subit et idcirco ; necesse est, ut omnia genera habeat diuisa. Eodem modo et pronomen, quia uicem manifestationis omnium nominum tam mobilium quam immobilium creaturarum obtinet, proprium genus nequiuit adsequi, sed necesse fuit, sicut dictum est, aut sub una litteratura communiter aut etiam sub tribus

10 generibus omnia comprehendi. Vt quid ergo dicit trium generum esse 'ego', cum commune sit masculini et feminini ? Non utique proprie dicitur neutri esse, sed sicut sunt multa nomina greca, quae litteraturam habent neutri generis et tamen feminina sunt, ut Dorcium, :; Eustochium ; ita hoc pronomen, quamuis sonum habeat masculini femininique generis, accipitur etiam et pro neutro, ut 'ego mancipium'. (De numero» NVMERVS PRONOMINIBVS ACCIDIT VTERQVE, SINGVLARIS VT 20 ISTE, PLVRALIS VT ISTI (380, 13). Quare non addidit ''ita ut nominibus", sicut superius? Quia dualem numerum non habet sicut nomen. Quia haec pars nimis angusta est, diuersae aestimationes non fuerunt in illa. *Qui' et 'quae' pronomina numero sunt communia in sensu 2; tamen et non in superficie. Semper enim pluralitatem ostendunt in sono.

11/17 cf. Prisc. 2, 587, 17. Laur. 79, 35. $ed. 181, 58 min.32,29 ^ ?1 superius : cf. Don. 380, 10

15 Eustochium : cf. Rez.

2quoda/.:quiaL 3scilicetez. T — hanc : quam $ 4subit :-biit.$ ^ et om. L B omnia: -ium .$ eodem: eo T.$ L 6 quia : qui L, manifestationis :-festiusL, — fos? omnium add. manifestat L, $nequiuit : nequid L Sicut : sicut iam O sed .$ ut supra L, 11 ego: ergo 7 12 masculini ... feminini : -num ...-num L dicitur : -cuntur $ I, neutri : neu 5 neutra I 13 sunt oz. .$ litteraturam :-ra I 14 habent — genetis : neutri generis nomina ponuntur O 16 etom. O 18 7t. suppleui 19 accidit : -dunt I. 19 5q. singularis — isti oz. LL 21 superius : supra I, 22 add. uel anfe quia V O quia:quodO ^ nimisom.O angustaestnimisL add.etideo anze diuersae O 22 54. diuersae — illa : nam fueruntinilla diuersiaestimatores L, —23aestimationes : terminationes O 24 qui et : quia I, qui — pronomina o». O quae:ila L — pos/ pronomina add. quae LI. 25 et om. S (rest. $2) 26 sq. Semper — ostendunt : plurales semper ostenduntur IL

IN DON. MAI. II

I27

(De figura» FIGVRA ETIAM PRONOMINIBVS DVPLEX EST et cetera (380, 18). Omnia autem composita pronomina secundum similitu3o dinem

nominis

PRONOMEN

DECLINANTVR,

EX

EA

FVERIT CASVS NOMINATIVI,

uidelicet

PARTE,

QVA

VT QVISQVIS, ecce ex

duobus integris ;QVISPIAM, ex integro et corrupto ; ALIQVIS,

ex corrupto et integro. Aliquis quasi alius et quis. Mirum igitur uidetur, cur Donatus haec pronomina com55 posita appellet, cum composita nulla pars dicatur, nisi quae ad integritatem potest redigi. Quispiam uidelicet et quisnam non maiorem habent sensum, nisi tantum quantum et simplicia, cum

et ceteri doctores non

composita

illa uocant,

sed

adiectiones esse dicunt, quae ob decorem metricae artis ab 4o antiquis poetis sunt adsumptae. Sed tamen ideo a Donato | composita dicuntur, quia similitudinem aliarum exprimunt partium et quodammodo uidentur uberiorem et pulchriorem sensum habere composita ex his adiectionibus quam simplicia. NAM IDEM, QVOD CONSTAT EX DVOBVS CORRVPTIS (380, 22). 4; Quid coniungit haec coniunctio uel quare Donatus hic de generibus disputat, cum de figura debuisset explicare ? 'Nam' igitur coniungit hoc, quod superius exemplum dederat ex duobus integris ; et tamen hoc exemplum, quod debuit dare ex duobus corruptis et pro duobus accipitur generibus, non 5o potest intellegi quando masculini uel quando feminini sit generis, nisi per rationem temporum : ideo subiunxit, dicens "Nam idem, quod constat ex duobus corruptis, cum producitur, masculinum pronomen est, cum corripitur, neutrum".

34/43 Laur. 81, 8-18 Sed. 184, 23-33 Paul.f. 10r (paene ad litt.) 35 sq. cf. fupra 93, 96 sq. 39 adiectiones : Prisc. 2, 593, 18. gl. 46/83 Laur. 82, 21-34 Sed. 184, 36-42 et 48-55 (paene ad litt.) 52 sa. Don. 380,18

27 tit.subpleui — 28figura —ceteraom. V TO S pronominibus L a/i2uo; Don. codd. : in pron- Don. Laur. Sed. 29 omnia — 33 integro oz;. O autem oz. L 30 qua: quia V — 34 igituroz. O cut: quare L 35 nulla composita O dicatur L (cf. Laur. $ed. dici possit) : dicitur V T O S 3? maiorem — sensum T L Lanr.$ed. :ampliussignificant V O$ — tantumoz. V O 38etoz.O uocant : -cent O (corr. O?) 29 505 adiectiones uac. sp. rel. V («f. Laur. Sed. adiectiones syllabicae) quae : quia 5 40 poetis — adsumptae : sunt absumptae poetis O adsumptae : adinuenta L tamen oz. L a Donato pos! 41 dicuntur gr. O — 41aliarum exprimunt : habentaliarum L—— 42 et prius del.$* ^ et pulchriorem oz. L 43 composita por adiectionibus zr. L| 45 deom.V 46deom.V debuissetpos?cum/r. T — explicare $ L Laur. Sed. : explanare V T O .— 4? 4. ex duobus — dare oz. V per bapl. — 49 :4. non potest : minimequit T —— 50 4. masculini...feminini... generis : -num...-num... genus T B1 ideo : ide LL 52 quod — corruptis oz. L 53 masculinum pronomen est ... neutrum : est masculini generis ... neutri L

38r

128 55

MVRETHACH

At uero si ita est, quaerendum est, in quo horum maneat natura uel in quo corrumpatur. Sed sciendum est in neutro genere esse naturaliter idem correptum, in masculino autem contra naturam productum. Quomodo poterimus hoc scire, utrum

uera

sint

haec?

Facile

utique,

si respiciamus

ad

compositionem eiusdem pronominis, quando sit masculinum 6o uel quando neutrum. Idem uero cum est masculinum, componitur ex is et demum : liquet nempe omnibus is syllabam per se positam correptam esse. Cum autem fuerit neutrum, ex id et demum componitur, ex quo apparet in neutro naturaliter corripi, in masculino uero genere contra naturam produci. 65 Vt quid ergo producitur ? Vt discretio fiat, sicut dictum est, inter masculinum neutrumque genus. Si igitur ex is et demum compositum est in masculino genere, cur non ita profertur, ut dicatur isdem ? Euphoniae causa aufertur inde s, quia melius sonat idem quam isdem, 79 uel certe, ut Virgilius Asianus dicit : d littera in nominatiuo casu in media parte non potest poni, nisi inter duas uocales ; ob hanc causam proicitur inde s. (De persona»

1i A

8o

PERSONAE FINITIS PRONOMINIBVS ACCIDVNT TRES (380, 25). Cur dixit tres, cum non sit amplius nisi una ? Persona enim dicitur, eo quod per se sonat. Si ideo persona, quia per se sonat, dicitur, non sunt amplius dicendae nisi prima, quia prima persona loquitur ad secundam de tertia nec alia sonat praeter primam. Sed Donatus totum pro parte posuit. Prima igitur dicitur proprie, reliquae uero translatiue.

54/66 Laur. 82, 35-47 —Sed. 185, 56-72 —Paul.f. 9" (paene ad litt.)

Pris. 2, 589, 14

60 ;z. cf.

6?/Y2 Laur. 82, 48-53 —Sed. 186, 76-81 (paene adlitt.) — $0

Virgilius Asianus : cf. Virg. gram. 44, 12 75/80 Laur. 83, 2-9 Paul. f. 10r (baene ad litt.) 95 cf. infra 146, 58

Sed. 187, 28-35

54 quaerendum : quare LL quo horum : quorum 5 quo LL maneat : rem- T, B5 corrumpatur : corripiatur I, sed om. L 56 naturaliter esse IL idem : idest $ om. L ^ correptum :-tam L— in masculino autem : ut in masculino L 57 productum : -tam L. — hoc oz. L 59 sit : fit L 60 neutrum : femininum T cum T L Laor. $ed. : quando V O .$ est om. T S5 61 is : his. nempe : namque I, is : his.$ L 62 fuerit oz. I, neutrum : correptum I, 64 uero oz. L genere ozz. O 66 neutrumque V T O Lazr.cod. B : etneutrum $ L Lanr. cod. A Sed. 62 is: his $5 L 68 dicatur : -itur V 5 (corr. V) datiuus L 68 :4. euphoniae — idem om. V (rest. V) 70 d: de O 93 it. subbleui — "cur :quare L tresom. T — V6 sonat O $ Laur. :-net V T $* I, Sed. (Laur. sequor, cui bic propior est Mur.) 14 dicitur pos? ideo £r. L post persona tr. O quia : eo quod O L *8 persona o». IL 99 praeter primam : nisi prima L

IN DON. MAL. II

129

Quare prima persona non habet uocatiuum casum ? Ideo sine dubio, quia non eget uocatione nec praesentia nec cognitione, eo quod sibi semper praesens est. Cur in pluralitate habet uocatiuum ? Propter consodalitatem, quia iam non 85 sola, sed cum aliis uocatur.

Quaestio igitur oritur, cur possessiua pronomina, quae diriuantur a prima persona, habeant | uocatiuum casum, cum 58" hoc non sit illi proprium, uel quare possessiua, quae diriuantur a secunda, careant uocatiuo, cum proprie uocatiuus secundae 9o contingat personae ; meus enim pronomen, quod diriuatur ab ego mei, habet uocatiuum o mi, tuus autem diriuatiuum a tu

tui caret uocatiuo. Sed sciendum est nobis ideo uocatiuum habere possessiuum primae personae, quia transit iam uocatio ad secundam personam, cum dico 'o mi fili', 'o mi pater'. 9; Possessiuum uero secundae personae idcirco amittit uocatiuum, quia transit uox ad tertiam ; cum dico tuus, subaudis

seruus aut equus. Et notandum nullum pronomen habere uocatiuum, nisi illud, cui prima persona loquitur uel cui secunda persona uerbi potest iungi. Neque enim qui loquitur, 1 neque de quo loquitur, uocatiuum habet. Rursum quaerendum uidetur, cur uocatiuus supradictus terminatur i, cum natura sit omnis nominatiui, quotiens in eus finierit, uocatiuum terminari in duplicem e, ut ligneus o ; lignee. Ad quod dicendum antiquam consuetudinem seruari. Veteres enim proferebant nominatiuum mius et naturaliter (cum) nominatiuus terminatus (fuerit) ius, uocatiuus terminatur i. Hunc morem seruantes pronuntiamus illum dupliciter, uel in i uel in e, ut 'o mi' uel 'o mee'.

81/1 Laur. 82, 19-39

Sed. 187, 45-69 —Paul. f. 10* (paene adlitt.) — 2/9 Laur. 84,

40-49 Sed. 188, 70-78 (paene ad litt.) 5/8 cf. Cbar. 203, 1 Diom. 331, 13. Rem. min. 39,6 al. 8 sq. mee : cf. /Alc. 872 B. Clem. 56, 24 Erch. 30, 18 Vatic. min.f. 48r

81 :4. quare — dubio : ideo non habet in singularitate uocatiuum O 82 nec praesentia nec cognitione T Laur. $ed. : om. VOS L 83 eo quod : oz. T quia L semper tibi O cur :quate L oz. O 84 add. autem ante habet O consodalitatem : consoliditatem O IL, 86 cur : quare LL 89 careant L, Laur. Sed. : -rent V TS$L uocatiuo : -uum V T 90 personae contingat O — pos diriuatur adZ. a prima persona O 92 nobis oz. L 93 primae oz. V — 94 cum dico : ut O 95 uero oz. L idcitco : ideo L 95 ;4. uocatiuum : -uo V 96 post tuus add. quia O subaudis T L Lawr. $ed. : -ditur V O 5 97 aut : uel $ L 98 cui a/7. oz. T 5 (rest. .5?) 99 secunda persona : -dae -nae TS | qui:quod V cuiL 1 habet L Laur. $ed. :-bent V T O.$ — 2 uocatiuus : -ui T 4 terminari : -nat I, 5 lignee : -ne 6 nominatiuum mius seripsi sec. Laur. cod. A : nominatiuum in ius L in ius nominatiuum V T O $ Lawr. cod.B ^ "€ cum...fuetit suppleui sec. Laur. Sed. terminatus :-tut V/ L.— 9 sq. uocatiuus terminatur : -uum terminat in I. 8 illum : illud L 9 ut — mee om. L

I30

MVRETHACH

IO

De casibus

Casvs ITEM PRONOMINVM SVNT SEX (380, 29). Cur dixit sex casus, cum non omnia pronomina habeant sex casus ? Translatiue posuit, pro parte totum ostendens. Quamuis enim non omnia, tamen aliqua pronomina recipiunt sex casus. 15. Quot sunt declinationes pronominum ? Quattuor. Cuius declinationis pronomen est istud, quod in exemplum hic posuit Donatus ? Secundae, cuius genetiuus in ius, datiuus terminatur in i. Si regula secundae declinationis est genetiuum in ius terminare et datiuum in i, quare in c terminatur huius 20 pronominis datiuus, quod est hic ? Idcirco finitur in c et non in i, ne uideatur esse interiectio admirantis. Si ergo ad differentiam interiectionis hui additum est c, cur non illi parti additum est, quae minor est ? Quia inrationabiliter profertur et absque ulla praemeditatione. Idcirco melius fecit, quia illi parti 2; augmentum dedit, quae perfecta est et cum ratione profertur. Cur c et non aliam addidit consonantem ? Quia in eadem nominatiuus illius terminatur. Vt quid posuit hic uocatiuum o, cum hoc pronomen non habeat 3o uacuus

uocatiuum ? Vt Priscianus uideretur.

dicit, ne locus

uocatiui

Quare non declinantur haec pronomina eccum eccam ellum ellam ? Quia ex obliquo casu pronominis et indecli |nabili parte aduerbio composita sunt. Eccum ecce eum, eccam ecce eam, 11/14 Laur. 84, 2-4 e; 8-11. Sed. 188, 2-4 et 8-11 (paene ad litt.) cf. Paul. f. 10r 15/24 cf. Laur. 85, 13

Ercb. 28,20 85,21

.$ed.189,21

31/40 Laur.85,32-40

Hin.)

Sed. 188, 13

Vatic. min. f. 47*.— Ercb.24,16

185 Clem. 57, 1

gl.cod. Bern.f.9

Sed. 189, 39-50 (paeneadlitt.)

83 sq. cf. Prisc. 2, 594, 9

20 5a. cf. Alc. 872 D

26 sq. cf. Vatic. min. f. 47: — 28/80 cf. Laur. 29 Priscianus :cf. à, 11, 19

^—31/33 Alc. 873 B (paene ad

10 77.o5.V TOS 11 sunt sex T L, Laur. Sed. et nonnulli Don. codd. : sex sunt V O .$ alii Don. codd. et Keil — 12 casus prius O Laur. $ed. : om. V T.$ LL non ante habeant £r. L pronomina : -nomen 1/ 13 posuit pos; totum £r. L Laur. et Sed. (at reuera correxit : nam enim post ostendens 7r. quanquam xecipiunt seruat ) 18 add. de declinationibus am/e quot L. declinationes : -nis ]/ pronominum :-ni V — 16 pronomen est istud : est hoc pronomen O 16 4. quod — Donatus oz. L 18 terminatur oz. L genetiuum : -uus T 19terminariin ius O — in c scripsi : hti .$ hic L huic V T O 20 quod est hic (ef. Laur.Sed.) :quiesthuic O finitur : terminatur L 20 sg. in c — iom. T 21 interiectio esse I 22 hui additum : huius aditum .$ cur : cur quare 5 quare IL 23 quae : qui $ L add. propterea quippe (quippe om. L) ante quia T 5$ L (del. $?) etom. T 24 fecit : fa- O ('corr. O?) illi parti : -lius -tis T 5 L (corr. 5?) 26 cur : cur quare $ (quare de. 5?) quare L. 28 uocatiuum posuit hic L'—— pos/ o add. est V — 30 post uideretur add. sed tamen non debet ibi esse quia nulla tertia persona uocatiuum recipit T 81 add. et ante eccam V T $ 31 s4. ellum ellam o». V T O $ 33 aduerbio : -bii T composita : cum pos- I7 L

39'

IN DON. MAI. II ellum 3; Habent.

ecce

illum,

Quid?

ellam

ecce

Accusatiuos

illam. tantum

IBI Habentne plurales

amplius ? eccos

eccas

ellos ellas. Quare haec pronomina non a nominatiuo uel genetiuo uel datiuo componuntur uel a ceteris, quod proprium est nominis et pronominis, sed tantum ab accusatiuo ? Quia ecce aduerbium semper trahit accusatiuum casum, ut 'Ecce 4o crucem Domini. Cv1vs cVIA CVIVM (380, 32). Haec habent nominatiuos singulares tantum. CviATIS NOSTRATIS (380, 32). Cur posuit hic cuiatis nostratis, cum superius cuias nostras ostenderit nominatiuos ? Vt 4; ostenderet apud ueteres hos esse nominatiuos; sed ablata una syllaba remansit nominatiuus cuias nostras, et habemus modo genetiuum cuiatis nostratis. Alio modo, ut ostenderet plus in usu haberi cuiatis quam cuias. Vel ideo recapitulauit, quia uult, ut indeclinabilis maneat, ut cuius cuia cuium. Sed

;o tamen uolunt alii per omnes declinare casus tam in singulari numero quam etiam in plurali, et sint communia, ut hic et haec cuiatis, duorum, et neutrum in e cuiate.

SVNT ETIAM SINE NOMINATIVO ET VOCATIVO, VT SVI SIBI SE A SE (380, 32). Quaerendum est, quare non habeat nomina55 tiuum. Potuit enim habere si sui aut is sui. 'Is' ergo non habet, ne uideretur aliud esse pronomen is eius. 'Si' propterea esse eius nominatiuus

nequit, ne uideatur coniunctio ; uel certe,

quod melius est, ideo non Greci habent.

habet

nominatiuum,

43/49 Laur. 86, 49-55 —Sed. 190, 59-65 (paene ad litt.)

49/82 cf. Prisc. 2, 586, 27 et 587, 3. (paene ad litt.)

cf. Prise. 3, 4, 24.

46 sq. cf. supra 120, 56

54/89 Laur. 86, 57-65

Alc. 872 JA.

quia nec

Sed. 190, 70-78

Clem. 54, 17

34 add. et anteellum V TO ellam ecce illam oz. V T 5 L 34 sq. habentne ... habent : suntne ... sunt I, 35 quid ox. L plurales : -lis I. 385 s. eccos — ellas oz. T — add. et ante eccas et ellos 5 36 ellas oz. V T 5$ 37 add. a ante genetiuo T 5 (del. 5?) 38 nominis ... pronominis : -nibus ... -nibus O 39 semper : maxime V/5 exp. 5? 40 crucem : lignum crucis L 41 :4. nominatiuos singulares :-uum -rem L, 42 tantum 05? habent 7r. L, 43 sq. nostratis om. T 44 nostras ozz. T ostenderit 5os/ superius £r. O nominatiuos : -uum TL 46 505! nominatiuus add. casus L 46 sg. nostras — nosttatis ozz. T 48 haberi : -re T L/ post ideo add. cuiatis L recapitulauit : cap- L 50 casus oz. L 50 sg. singulari numero ... plurali : -laritate ... -ralitate O 51 etiam oz. L sint : sunt T L 52 duorum oz. L neutrum in e cuiate : neutrum ut hoc cuiate O hoc cuiate neutra L B3 etiam om. O ^ post uocatiuo add. casu L B4estom. TOS habeat : -bent V T -bet 5 B5 si :sis T O 5? is prius : his V si T O is 2/7. : his T S non habet : non habet ideo O ideo non habet .$ LL 66 uideretur — pronomen : pronomen aliud uideretur esse Oo si : sed O 56 54. esse — nequit : nominatiuus eius nequid esse T eius nominatiuus esse nequit L 58 est om. L

132 60

MVRETHACH

SvNT ITEM SINE VOCATIVO, VT-EGO MEI VEL MIS (380, 33 sq.). Sed quare uocatiuum non habeat diximus. Nunc interrogandum uidetur, cur duos genetiuos habeat uel quam similitudinem

habeat

mei genetiuus

nominatiui

sui, quod est ego,

cum nullam habeant communionem in superficie. Sed scien6; dum est nobis istum nominatiuum ego esse apud ueteres sine obliquis casibus, obliquos uero eius sine nominatiuo. Videntes tamen moderni concordare illos in sensu, quamuis dissimiles forent litteratura, coniunxerunt illos taliter. Ideo autem duos

genetiuos, ut quidam uolunt, possidet, quia primus genetiuus, 7o id est mei, dicitur de re, quae in praesenti possidetur tempore, mis autem de hoc, quod promissum est in futuro ; sed hoc falsum est. Melius uidetur duos habere genetiuos ideo, quia et habentur apud Grecos. Cur non recipiant pronomina comparationem, supra dictum 7; est:

INTER PRONOMINA ET ARTICVLOS HOC INTEREST (381, 4), quia, quando sunt pronomina, obtinent locum nominis eo modo sicut reliqua pronomina iste et ille ; tum uero articuli, cum nos artent, id est colligunt, ad cognos|cendum casum 39" 8o genus et numerum. Quare igitur dicuntur articuli tunc esse, cum pronominibus iunguntur sicut nominibus et participiis, cum sciamus nullo modo pronomina articulis indigere in declinatione ? Sed sciendum est idcirco hoc dixisse Donatum,

quod quidam ueterum declinabant aliqua pronomina cum 85 articulis, diriuatiua uidelicet primae personae taliter promentes : 'hic meus' et 'hic et haec nostras et hoc nostrate'. HAEC EADEM PRONOMINA ET PRO ARTICVLIS PONVNTVR in declinatione ET PRO DEMONSTRATIONE (381, 8). In lectione, ut *hic est ille uir, de quo dixeram tibi'. 61/73 Laur. 87, 74-86 —ed. 192, 24-36 (paene ad litt.) 61 diximus : cf. supra 130,28 ^ *4supta :forasse 114, 6 (cf. Laur. 87, 91 $ed. 192, 44) — 160/86 cf. Laur. 87, 99 $ed. 192, 53. 8 sq. cf. Pomp. 211, 7

60item oz.L utom.V T $ 60 4.uel mis sed oz. O 62 5os? genetiuos add. cuiate duos genetiuos L 63 nominatui : -uus L 65 istum oz. L 66 eius : esse O 67 moderni scripsi (cf. Laur. Sed.) : antiqui cod. ^ illos concordare O 68 forent : essent LL autem oz. 5$ L (rest. $3) post duos add. habet L 69 possidet :-dent.$ ow. ^ 0 idest meidel. 5? ^ 71 4. sed hoc falsum est T 5 L. Laur. Sed. : om. V' O exp. 5? 32 add. sed eo anie melius L habere duos O L ideo oz. O L 92 sq. quia — graecos : qui greci non habent L *4 recipiant : -piatur V? -piunt LL supra : -perius I, 96 lemma exstat in O quoque — V1 locum : -co T 5. 79 artent L : arcent ceff. coartant Laur. Sed. 80 genus et numerum : gens et norht et numerus 5 gens et numerus $*om.L tunc oz. O 81 pronominibus L : -mini V T O.$ 82 indigete : dicere L 83 hoc om. T —— 84 quod : heo V quia 5 (corr. $2) quidam : -dem $ 86 5o: meus add. huius mei L. hic et oz. O 5 (rest. $2) 8? ponuntur bic Mur. : pos? 88 demonstratione Don. Laur. Sed. 89 ille — tibi : uir ille qui congregat thesaurum magnum IL

IN DON. MAI. II 9o

133

NEVTER, VTER et his similia (381, 9). Aliqui dicunt esse pronomina, quia non egent articulis in declinatione. Tamen Priscianus uult esse pura nomina et exceptiones esse a prima declinatione nominis. Nos uero in unius cuiusque arbitrio relinquimus, ut, quemcumque uult, sequatur.

I

DE vERBO

VERBVM EST PARS ORATIONIS sicut et ceterae partes. Verbum a uerberando dictum. CVM TEMPORE ET PERSONA SINE CASV (381, 14). Hic oritur ; quaestio, quare in uerbo dixit ''sine casu" et in nomine non dixit "sine tempore et persona". Significat ergo et nomen tempus : cum dicis annus, dies, hora, mensis et reliqua, tem-

pus ostendo; et personam significoV cum dico Virgilius, Priscianus. Ideo nempe non posuit in nomine ''sine tempore 10 et persona", quia non taliter significat personam nomen et tempus qualiter uerbum. In nomine uero substantia tantum ostenditur, siue nominatio fit personae ; in uerbo autem omnis

actus dictumque personae demonstratur. Similiter quoque et de tempore intellegendum, quia tantumdem nominatio 15 temporis fit in nomine ; in uerbo autem omnia, quae geruntur, in tempore tam praeterito quam praesenti quam etiam et futuro panduntur. Et propterea, quia nulla dubitatio fuit in nomine neque aliquis uoluit ibi inserere tempus aut personam, non fuit necesse addere ''sine tempore et persona".

90/94 cf. Laur. 88, 115.

Sed. 193, 85

90/93 cf. /4/c. 873 C

Clem. 58, 20

92

Priscianus : 3, 7, 5. 3 uerberando : cf. Rem. mai. 250, 9 gl. cod. Bern.f. 9s 4/6 cf. ad Cuimn. f. 329»

4/19 cf. Sed. 196, 75

90 aliqui : aliquid $ alii L 91 pronomina oz. T 92 pura esse T a prima declinatione : ad -mam -nem IL, 93 nominis oz. O.

92 54.

De uerbo. Codd. : V T (usque ad 142, 47? pitissando) O (sine lemm. propriis) 5 L. iZom.V T — 2etom.O — 3 post dictum add. est V ——— 6 significat — 10 persona ozz. 5 (rest. $?) et om. L ? dies — mensis : mensis dies [h]ora T mensis O hora mensis O? hota: ota T L reliqua oz. L 8 ostendo : -dendo V significo ostendo L fos; Virgilius add. et T 9 nempe oz. L sine in rasura V 11 substantia : -tiam 5 12 fit oz. L omnis oz. L 14 et oz. O intellegendum de tempore O add. est ante intellegendum T intellegendum : -gitur I, 15 temporis — nomine : fit in nominis tempore O geruntur : fiunt LL 16 et oz. O 17 propterea : pro praeterito 7 18 neque aliquis oz. L

I34 20

MVRETHACH

Ideo denique addidit ''sine casu", quia uoluerunt

aliqui

ponere casus ibi. Dicebant itaque, quod sicut casus a cadendo

dicitur in nomine, ita et diceretur in uerbo, quia cadit ultima clausula primae personae in secundam et secundae in tertiam. Quare 25

350

ergo non

annumerauit,

si ita est, Donatus

casum?

Propterea, quia duobus dicitur modis, uel quod cadat superficies siue quod cadat sensus. In nomine namque et litteratura cadit et sensus. Sicuti doctus nominatiuus casus est et nominationem ostendit, genetiuus uero docti, ecce cecidit et sensus et superficies. Alium enim sensum habet genetiuus alium nominatiuus aliamque clausulam. In uerbo uero non ita est, quia, quem actum habet ille, qui dicit "lego", eundem habet, cui dicitur "legis", ipsum habet ille, de quo dicitur "egit". Voluerunt etiam in infinitiuo modo mittere casus nec non et in gerundiuo modo. In infinitiuo modo | uidelicet 407

55 nominatiuum,

accusatiuum et uocatiuum. Nominatiuum, ut est illud *Nostrum est triste uiuere', pro 'uita' ; accusatiuum,

'elegistis bellare' pro 'bellum' et uocatiuum in eadem litteratura ; similiter et in gerundiuo. Quare non ita fecit Donatus ? Recte fecit, quia, quando loco nominis funguntur ista, omnia - 40

accidentia nominis seruant, excepta comparatione, et nullam

communionem uerbi habent ; quando uero loco uerbi, omnia accidentia uerborum retinent et nullam communionem nominis habent ; et ideo recte fecit non computando casus in uerbo. 20/33 cf. Sed. 196, 84 — 33/43 cf. Laur. 89, 31. Sed. 195, 53.

33/38 cf. Sera.

411,19 Pomp.213,5 20 gl. cod. Bern. f. 9"

Rem. mai. 250,

JAmbr.f.73*

Mals. 195, 14.

Clem. 62, 19.

836 cf. Pers. 1, 9. (et ap. Quint. 9, 3, 9)

20 addidit : addit $ L ^ os? quia add. fuerunt qui O 21 casus ponere T casus :-sum I, ibi an£e aliqui zr. OL. itaque : itaque uero $ uero O L quod: quia L/ — a cadendo : accedendo L 22 in nomine om. L et post diceretur £r. I, cadit : -dunt I, 23 secundae : -dam T $-da L 24 annumerauit : -abitur 5$ (corr. $2) si — Donatus : donatus si ita est LL 25 post propterea ad. enim T modis dicitur O add. casus ante uel O quod : quot $quiaO cadat:-dunt 5 -dit OL, 28 sg. superficies : in superficie O 26 quod: quot $ cadat: -dit O — pos in nomine diszinctionem ponunt O .$ 24 casus oz. O estom. S5 L 24 sq. et at. — ostendit oz. LL 28 uero oz. LL 29 54. genetiuus ... nominatiuus : nominatiuus ... genetiuus O L add. et ante alium a//. L 30 aliamque : et aliam L uero oz. L non ita : nominata 5 31 eundem : eiusdem habet : et LL 33 in om. V 5 (rest. V) modo om. O 34 gerundiuo : -ndo T $-ndi $* — por? modo prius add. tres cas T (exp. 5?) modo a//. om. O L, 35 etom.L 36 est prius om. L 37 elegistis : elig- T elegisti LL eadem : ea L 38 in om. .$ gerundiuo : -ndo IL -ndio $-diua $? ^ 40 seruant : habent T $ L excepta : -to S5 I, 42 sq. habent nominis IL 43 computando : -tans O

IN DON. MAL. II

135

ÁVT AGERE ALIQVID AVT PATI AVT NEVTRVM SIGNIFICANS 45 (381, 14 sq.). Quinque genera hic comprehenduntur, uidelicet actiuum,

passiuum,

neutrum,

commune

et deponens.

Cum

dicit "aut agere aliquid", comprehendit omnia actiua uerba et medietatem

communis ; similiter

cum

dicit

''aut pati",

comprehendit omnia passiua et medietatem communium; ;ocum autem dicit "aut neutrum significans", comprehendit omnia neutralia et deponentia. Si quinque sunt genera uerborum, quare Donatus in hoc loco tria tantum posuit ? Vel si amplius non sunt quam tria, quare in sequentibus quinque annumerauit ? Tria utique ;; sunt solummodo capitalia, sicuti et in nomine, sed superficies

hoc agit. In uerbo enim naturalia genera non sunt amplius quam tria : actiua passiua et neutra. Sed, sicut dictum est, litteratura cogit quinque dici genera. Commune autem genus nec actiuum singulariter potest nominari nec passiuum, quia 6o sub una litteratura duo genera communicant. Si ita est ergo, superficies agit, ut per se dicatur genus. Deponens quare dicitur per se genus, cum litteraturam habeat passiuam? Ideo sine dubio, quia sensum neutralis uerbi obtinet. Quare sensum neutralis et non potius passiul aut actiui ? Tres ob 65 causas. Vna causa est, quia uerba, quae modo apud nos terminantur r et deponentia sunt, apud ueteres terminabantur o et neutralia erant, ut loquor loqueris, loquo loquis. Alia : sunt uerba, quae in o terminantur neutralia et eadem ipsa terminantia r deponentia sunt, ut pasco et pascor : ergo, si ita est, 7o eundem ipsum retinent sensum. Tertia ratio est, quia sicut neutralia uerba absolute et sine subauditione proferuntur, ita et deponentia. His tribus modis colligimus unam eandemque illis obtinere significationem. 45/61 Laur. 90, 41-59

Rem.mai.206,1

Sed. 196, 94-15 (paene ad litt.)

61/64cf.Laur.90,59

Sed.197, 15

46/81 cf. Erchb. 35, 11

64[18 cf. Sed. 197, 19

46 505; quinque add. uero O $5L 46 neutrum oz. T 5 etom.V 47 comprehendit oz. L, 48 aut oz. O 50 autem oz;. O aut oz. V T O 5$ (at non Laur.) significans oz. L B1 neutralia : neutra L 52 genera sunt O 52 :4g. in. hoc — tantum : tria tantum in hoc loco O 54 annumerauit : -rat V T O (at non Laur.) 85 et om. O sed set 56 naturalia genera seripsi rec. Laur. : naturalia

V". T O generalia $5 om. L

B4 sicut dictum est oz. L

58 litteratura : -tera T O 5$ L (corr. 5?) cogit : hoc agit LL quinque dici : dici quinque O ut quinque dicuntur L, 59 singulariter : general- $ L, nominari : numerati O (corr. O1) nec passiuum anfe ó8 genus /r. L, — 60litteratura : -tera L 61 ad4. hoc ante agit O 62 per se : ipsum L 63 ideo sine dubio (YT CILE TAO SY neutralis : -tri T 64 passiui ... actiui : actiui ... passiui [9] 65 add. namanteuna T — causa oz. V O modo oz. L 67 loquor -quetis -quo (-co 5) -quis 5 L : -quo-quis V/-quor-quo-quis T O pos: alia add. est T causa L 68 in oz. L 68 sg terminantia : -nantur L 69 add. et an/e deponentia L deponentia — pascor om. $ post ita add. ratio O 40 tertia — 72 deponentia oz. 5 71 proferuntur : ponuntur L 73 illis : -la 5?

136 VERBO

MVRETHACH ACCIDVNT

SEPTEM

(381i,

15).

Definitio

numeri.

Fuerunt qui uoluerunt pauciora, fuerunt qui plura. Illi, qui pauciora uolebant, auferebant numerum et personam, dicentes non accidere omnibus | uerbis ; infinitiuus enim et inpersonalis 40" non definiunt personam nec numerum. Quare ergo annumerauit ea Donatus inter cetera accidentia ? Recte utique fecit 8» (quamquam enim his non accidant, accidunt tamen ceteris) totum pro parte ponens ; uel certe quamuis in se ipsis non habeant, tamen accipiunt extrinsecus, id est a pronomine et uerbo, et definiunt certum numerum et certum tempus et

75

certam personam. 85

Qui uero plura uolebant, addebant casum, sed Donatus noluit addere propter superius iam rationem dictam. (De qualitate» QVALITAS VERBORVM

90

95

IN MODIS ET IN FORMIS CONSTAT (381,

17).-Quare-non dixit "bipertita est", sicut in nomine, aut "duplex" sicut in pronomine ? Quippe quia in nomine ita potest esse bipertita, ut et propria possint esse sine appellatiuis et appellatiua sine propriis ; in pronomine similiter possunt finita esse sine infinitis et infinita sine finitis. In uerbo autem nec formae possunt esse sine modis nec modi sine formis. Ideo dixit in formis et in modis consistere illam. MoDI SVNT, VT MVLTI EXISTIMANT, SEPTEM (381, 17). Defini-

tio numeri, ut dictum est. Fuerunt qui plures uoluerunt, fuerunt qui pauciores. Illi qui minus, nolebant computare infinitiuum et inpersonalem, quia non definiunt, ut dictum

74/86 Laur. 90, 64-77

Sed. 197, 39-52 (paene ad litt.)

86 superius : 134, 24

89/95 Sed. 199, 3-11 (paene ad litt.) — 96/18 Laur. 91,9-28 —— $ed.200, 35-55 (paene ad Li.)

94 post numeri add. quia T .$ (de..$*) 75 uoluerunt — plura : plura necne et pauciora uoluerunt L, add. uoluerunt an/e plura T .$ 16 auferebant : -ferre I, numerum... personam : personam ... numerum IL ** post uerbis add. ea $48 nec L Laur. : et V T OS add. non ante annumerauit IL 80 quamquam : quamlL enimoz.$ his:isl/ accidant :-dat LL accidunt ... ceteris : ceteris ... accidit LL 83 add. a ante uetbo O add. is ante definiunt O et certum tempus oz. V O (at non Laur.) 883 sg. et certam personam oz. T IL 88 uero om. L 86 superius oz. L dictam rationem IL 87 Ii. suppleui 88 constat szc Mur. et Don. cod. Paris.7490 san. alt. 90 sicut a7. : sicuti L, add. propterea an/e quippe T .$ (del. $3) quippe oz. L 91 bipertita ozz. L sine oz. O 93 esse finita I, infinitis : fin- I, 95 ideo — illam oz. I, 97 ut dictum est : est hic LL plures uoluerunt L Lar. : uoluerunt plures V T 5$ plures O 98 pos? fuerunt add. et V T $ (at non Laur.) pos! pauciores add. uoluerunt esse O 99 inpersonalem : -ale VOL add. ideo ante quia T $ LL (at non Laur.) definiunt : -niuit 7 99 ;4. ut dictum est oz. L

IN DON. MAI. II

137

1 est, certum numerum nec certam personam. Quare ergo nos computamus illos ? Quia, quamuis in se haec non habeant, amminiculum tamen extrinsecus accipiunt. Qui uero plures uoluerunt, addebant promissiuum, dicentes ; illum a promittendo dictum, et omnia, quae in futuro euenire

uolebant, per hunc modum promittebant. Quare nos non habemus illum ? Propterea non habemus, quia superfluus est. Tres enim obsunt causae : prima, quia modus non potest esse, si amplius non habuerit quam unum tempus ; alia est causa : 1o Si enim iste efficeretur ex futuro indicatiui, inperfectior omnibus esset indicatiuus, qui modo perfectior est ceteris ; tertia exstat causa : quia, si iste modus esset ita, ut illi uolebant,

fieret ibi uitium, id est acyrologia ;cum enim promissiuus a promittendo dicatur, iste aliquando minatur mala, aliquotiens 15 promittit bona ; promittimus enim bona, minamur mala. Modi quare dicti ? Modi dicti sunt, ut Isidorus dicit, ab eo

quemadmodum sint in suis significationibus. Sed, quod uerius est, modi dicuntur a motu, id est a motione, quia mouentur.

Mutatur enim clausula primae personae in clausulam secun20 dae, et secundae in tertiam, et ita per ordinem.

Ergo, si ita

est, omnes personae modi dici possunt, quia omnes mutantur. Non ita est. Non enim solummodo mouentur in superficie, sed etiam in sensu. Indicatiuus quippe modus mutatur in imperatiuum | et imperatiuus in optatiuum et optatiuus in coniunc- 41 25; tiuum et reliqua.

IupiCATIVVS (381r, 18) dicitur ab indicando, quia omnia, quae indicare uolumus, per hunc modum indicamus. QvI ET

4/9 cf. Pomp. 214, 9

16 Isidorus : 7, 9, 4

17/28

Sed. 199, 20-29 (aene ad litt.) 26/29 Laur. 92, 31-35 (paene ad litt.) 200, 58 26 sq. cf. Pomp. 214, 6. Isid. 1, 9, 4. Ambr.f.759 gl.

cf. Sed.

1 add. nec ante certum

11/15 cf. Cons. 374, 26

T 5$ L (a£ non Laur.)

nec e£iaz Laur. : et V

2 add.

non a5/e computamus O in 5a Ws haec oz. T L habeant : -bent I (corr. V?) definiant L 3 tamen oz. T L accipiunt : accipientes definiunt L 4 plures : plus V T 5 (corr. 5?) uoluerunt oz. L B ilum:-lam V futuro L Laur. :-rum V TOS L? euenire : uen- I, ? propterea non habemus oz. L 8 prima :-mum L, 9 amplius non habuerit : non habeat amplius L 10 si oz. 5 enim (cf. Laur. quia) :om. V O.S5 postindicatiui agg. et.5* 12 quia (vcf. Laur. enim) : oz. V O quia si : quasi 5? ita om. V^ uolebant : -luerunt 5 L 13 fieret : esset acytologia : tautologia I7 14 aliquotiens : -quando L 16 5o:/ dicti prius add. sunt L Isidorus : Iso- T Isy-$ Ysi- L dicit : ait L 17 sed : et LL 18 id — mouentur oz. L 19 mutatur :-tant LL clausula :-Jlam L clausulam o». T — 19 542.secundae : -dam L 20 et secundae in om. T (rest. T?) secundae : -da O SL 21 add. mouentur et az/e mutantur O 22 mouentur : -uetur I, 23 etiam oz. L quippe : quoque L 24 sq. et prius — coniunctiuum oz. L 25 et reliqua : similiter et reliqui LL 27 sg. Qui — dicitur oz. L

138

MVRETHACH

PRONVNTIATIVVS DICITVR, quasi porro nuntiatiuus', 'longe quae uentura sunt insinuans'.

id est

IMPERATIVVS dicitur ab imperando. Quicquid enim imperare uolumus, per hunc modum imperamus, qui et regalis dicitur. OPTArTIvvs (381, 20) dictus est ab optando. Qui etiam dicitur desideratiuus. Omne enim, quod uel nobis uel aliis euenire desideramus, per hunc modum optamus. CoNiIvNcTIVVS dicitur, eo quod se coniungat cum ceteris 35 partibus, id est cum aduerbio et cum praepositione. Sed, quod uerius est, ideo dicitur, quia coniungitur indicatiuo modo uel ceteris. Qui et subiunctiuus dicitur, eo quod subiungatur. 40 Sed quia ethimologias singulorum diximus, dignum est, ut et ordinem dicamus. Indicatiuus cur in primo loco ponitur ? Quia perfectior omnibus est et in personis et in temporibus et in sensu, uel quia ab eo ceteri originem ducunt. Quare ergo praecedit imperatiuum, cum imperatiuus regalis 45 sit et perfectior in semet ipso et nullius egeat adiumento ? Quia inualidior illo est. Quomodo ? Duobus modis. Vno modo, inperfectior illo est, quia caret prima persona ; alio modo, quia praeteritum tempus non habet. Propterea non frustra praecedit illum. 30

5o

Optatiuus quare non ponitur ante imperatiuum, cum omnia

tempora recipiat omnesque personas ? Ideo igitur illi praeponitur imperatiuus, quia maior est potestate, et, quamquam primam amittat personam praeteritumque non habeat tem-

pus, tamen perfectus est in se ipso et nullius eget auxilio ; 55

optatiuus

autem,

quamuis

omnia

habeat

tempora,

indiget

tamen auxilio alterius partis, id est aduerbii.

32/34 Laur. 92, 43-45 —Sed. 201, 90-92 (paene ad litt.) cf. Diom. 340, 5. Isid. 1, 9, 4 ql. 36/38 cf. Prisc. 3, 241, 4 Laur. 92, 46 40/63 cf. Prisc. 2, 421, 21 Ak. 876 D Clem. 63, 26 Laur. 93, 74 $ed. 203, 49 Paul.f.12" ql.

29 pos! longe add. latequae .$ insinuans : annuntians LL 30 imperatiuus dicitur oz;. O imperare : indicare T (corr. T?) 82 dictus o». O 32 s. desideratiuus dicitur L 33 enim O L Laur. : autem V T 5 uelprius :in 5 om. OL postaliis add. optamus et O 33 sq. desideramus euenire O 33 dicitur onm. TL 38 ceteris : -ra LI, 40 sed oz. O quia :quoniam O 41 et om. L ordinem dicamus : -do -atur L ponitur :ppon- O 42 est omnibus O 42 sq. et ter om. V O 5$? (cf. Laur. tam ... quam) 44 ergo oz. L 48 semet : se L nullius : -lus LL 46 add. ideo sine dubio az/e quia T L 46 sq. inualidior — modo oz. L 4? post est add. duobus modis uno modo L quiacatet :caretenim TO —— 48quia om. V O $* habet :-bent T -beat L. Propterea — 51 recipiat om. L, 6ligiturom.V illiom. OL 51 sg. praeponitur ozz. IL 52 imperatiuus 50s? maior fr. L| — add. in ante potestate T .$ L (de. $2) quamquam : quam L 53 sg. primam — nullius oz. L 53 praeteritumque :primumque O 55 indiget :eget O 56 id est o». L

IN DON. MAL. II

139

Quare optatiuus praecedit coniunctiuum, cum ipse non recipiat omnia tempora nisi confuse, coniunctiuus autem omnes personas omniaque tempora recipiat distincte ? In6o perfectior quippe illo est, idcirco praefertur illi. Quomodo ? Optatiuus non eget nisi tantum unius partis adiumento; coniunctiuus autem non solum exterioribus indiget amminiculis, uerum etiam ipsius modi, a quo nascitur, ceterorumque.

Quaestio oriri uidetur, cum infinitiuus dicatur, quod non 65 definiat certum numerum

nec certam personam, inpersonalis

autem similiter, quare non unus dicuntur modus uel sub una comprehenduntur litteratura, aut si differunt inter se aliquid ? Differunt utique quattuor modis : uno modo, inpersonalis a prima persona indicatiui nascitur, infinitiuus uero a secunda 7o imperatiui ; alio modo, | inpersonalis non uenit nisi a duobus uerbis, ab actiuo scilicet et neutrali, infinitiuus autem ab omnibus uerbis ; tertio modo, inpersonalis per omnes modos

et per omnia tempora currit, infinitiuus non ita ; quarto modo, inpersonalis exterius accipit adiutorium ad se com75 plendum, infinitiuus ab ipso, a quo oritur, uerbo. INPERSONALIS,

LEGITVR

(381, 21).

HvNC QVIDAM MODVM PRO GENERE AC SIGNIFICATIONE VERBI ACCIPIVNT (381, 21). Quare hoc ? Propterea utique quia, sicut uerba actiua et cetera ab indicatiuo inchoantia per 8o omnes currunt modos usque ad ultimum membrum gerundiui, ita et iste inpersonalis. Dicunt etiam, quod modus non potest esse, quia non ut ceteri modi proprium angulum habet in

64/78 Laur. 93, 62-73 $ed. 203, 28-48 —Paul.f.12" (paene ad litt.) —cf. Pomp. 216, 13 Ambr.f. 79r 40 sq. cf. Prisc. 2, 425, 13. Virg. gram. 147, 15 92 sq. «f.

Seru.412, 15. Expl. 504, 22 Pomp. 216,24 min. 46, 14.

Rem. mai. 252, 8

Pris. 2,413, 22 — 13/905 cf. Rem.

278/86 Laur. 94, 6-16

Sed. 205, 18-26 (paene

ad litt.)

B8 pos? tempora add. ipse ipso L 60 quippe oz. L illo oz. O est illo L add. sed anteidcirco .$? ^ 62autem om. T — 63 ceterorumque oz. L 64 oriti uidetur : oritur L non om. T 65 add. nec anfe cestum T 5 —— certam om. O inpersonalis : -ale L 66 autem oz. L. — quate:cut L, — unus: modus :-dis.$ ^ 67 comprehenduntur dicuntur :-catur L, unius V*T L 69 inlitteratura : comprehandantur litteratura 5 litteratura depraehendatur L dicatiui nascitur : oritur indicatiui L uero om. OL 10 pos; inpersonalis adg. auscilicet o». T L 71 uerbis T Lazr. : generibus V O $ om. L uero 5 tem oz. L 72 uerbis $ Laur. : om. V TO $* L inpersonalis — 74 modo v4 post inpersonalis add. sed 5? — 454. 73 per omnia oz. L, om. 5 (rest. $*) comaccipit — complendum : adiutorio ad se compraehendendum indiget L 78 propterea T L Laur. : om. V O $5 plendum : -do T . ?7 modum ow. L.— inchoantia :incoantes T — 80 usque : uel quae 49 post indicatiuo add. modo 5 gerundiui reipsi sec. Laur. : gerendi T O.$ L gerendum V — 81 modus : L genusO . nonom.O $2habet:-bentO 5

412

I40

MVRETHACH

uerbo sed ueluti genus per omnes discurrit modos ; si enim modus esset, proprium haberet locum. Cur Donatus annume8s rauit eum inter modos ? Ob nullam aliam causam, nisi quod ab indicatiuo modo formatur. QVAE IN ET EXEVNT DVAS FORMAS HABENT. ÁLIA ENIM AB

INDICATIVO VENIVNT, VT MISEREOR MISERET (381, 24). Euticius tamen non ita dicit, sed a miseret dicit uenire misereor.

go Neutrum tamen horum credendum est. Apud ueteres enim fuit misereo uerbum neutrale, a quo uenit miseret uerbum inpersonale. Sed quia misereo ab usu recessit, ipsum tantummodo miseret uerbum inpersonale remansit. ALIA A SE ORIVNTVR, VT PVDET TAEDET PAENITET (381, 25). 95 Quomodo a se? Non utique sed, sicut superius diximus, a uerbis, quae apud ueteres fuerunt, sicut ipse Donatus subiungit, dicens : QVAMVIS DIXERINT VETERES PVDEO TAEDEO (381, 26 app. crit.). Sed illa recesserunt ab usu et remanserunt tantum inpersonalia uerba. Ideo nempe a se oriri dicuntur, quia eorum primitiua apud nos modo non habentur. Ll

VA

OVALITAS VERBORVM ETIAM IN FORMIS EST CONSTITVTA (381, 26). Non solum in modis sed etiam in formis, QVAS FORMAS ALII VERBORVM GENERIBVS SIGNIFICATIONIBVSQVE PERMISCENT (381, 27). Ipsum est genus quod et significatio. Quare alii permiscent uerborum generibus formas ? Ideo nempe quia, sicut genera uerborum per omnes modos declinantur, ita et forma perfecta et meditatiua et reliquae. Cur non ita dixit Donatus ? Recte fecit. Ouomodo ? Vna enim coniugatio non potest

88/93 Sed. 206, 57-61 (paene ad litt.)

Pris.2,425,17

ad litt.)

ad litt.)

Laur.95,23

2 Sed. 207, 85 sq.

88 sg. Euticius : E.

Rem.mai.252,21

458, 12

90/93 cf.

95/1 Laur. 95, 27-33 (paene

9/13 Laur. 95, 36-44 —Sed. 207, 88 ez 94-3 (baene

83 discurrit : decur- $ cur- L. si — 85 modos oz. $ (rest. $2) 86 ab : in .$ 84 enim oz. L, 88 sg. Euticius : Consentius T 89 tamen oz;. O uenire : -isse "Hk I 90 horum om. 5 91 uerbum misereo IL 92 ipsum oz. L 93 miseret oz. O inpersonale : neutrale I, remansit am/e 92 sg. tantummodo 7r. L mansit T 94 alia L Laur. Don. : om. V TO $ paenitet : miseret 7 98 remanserunt : mans- 7 99 inpersonalia : neutralia T uerba om. L

1 add. nec ane eorum

T OL,

modo oz. O $ (rest. $*)

non oz.

TEE 2 etiam ozz. IL, 3 etiam oz. T 4 permiscent V/ T O .$ codd. Don. : misc- L, Laur. Sed. »ulti Don. codd. 6 add. in ante uetborum O ideo nempe om. V O 5? (at non Laur.) * genera uerborum : uerba T declinantur modos O etom. V 8 post meditatiua add. et frequentatiua et inchoatiua 7 T 5 (at non Laur.) et reliquae oz. .$ L cur — Donatus T L Laor. : cur eos Donatus non sequitur V/ $ quare non sequitur eos Donatus O 9 recte fecit quomodo T L : oz. V OS una — coniugatio T (unam) Laur. : quia uerbum unius OST generis

IN DON. MAI. II

I4I

r1» comprehendi sub omnibus coniugationibus, neque omnes coniugationes sub unius uerbi litteratura. Perfecta autem forma omnium coniugationum repperitur et omnium generum. Propterea potius formae sunt dicendae quam genus. FORMAE IGITVR LATINAE SVNT QVATTVOR (38r, 28). Definitio 15 numeri est hic. Fuerunt, qui uoluerunt plures formas, fuerunt, qui pauciores. Illi, qui pauciores, nolebant amplius quam duas, | perfectam et frequentatiuam. Cur non illos sequitur Donatus ? Quia non ualet concludi integritas latinae eloquentiae sub duabus formis, ob hoc quattuor annumerauit. Qui uero 2o plures uoluerunt, addebant formam desideratiuam, ut facesso et uiso, et diminutiuam ut pitisso, uacillo. Quod Donatus ideo non fecit, quia omnia uerba desideratiua perfectae formae copulantur, diminutiua autem frequentatiuae formae sunt. Sed quaerendum est, cur non naturaliter ordinauit Donatus 2; has formas, ut prius poneret meditatiuam, deinde inchoatiuam, deinde perfectam ac demum frequentatiuam. Ad quod dicendum, quod Donatus principalitatem adtendens non naturam, ideo taliter illas ordinauit. Perfectae itaque formae omnium generum sunt, et omnium coniugationum. Medita3otiua uero est semper quartae coniugationis et terminatur semper in urio et uenit ab omnibus coniugationibus et ab omnibus generibus et est maxime praesens illius tempus in usu et caret gerundiuo modo et futuro tempore participii.

14/23 Laur. 96, 45-55 Sed. 208, 13-22 (paene ad litt.) 15 sg. cf. Cons. 375, 32 19 sq. cf. Prisc. 2, 431, 10 24/40 Laur. 96, 58-78 (baenead litt.) |cf. Sed. 208, 44 24/28 cf. adCuimn.f.3429 —Sed. min. 37, 89. Rem. mai. 253,8 Rem. min. 47,21. gl. tod. Bern.f. 10r 24/26 cf. Seru. 412, 29. 219,7 Serg. Suppl. 152, 6 Mals. 196, 19.

11 uerbi oz. T

litteratura : -tera L,

latinae sunt O L Lazr. :suntlatinae

Expl. 505, 15. Cled. 16, 23. Ercb. 39, 15. al.

13 dicendae sunt L V T .$

Pomp.

14 igitur oz. O

18 est oz. V O L (at non Laur.)

hic oz. O L. pos? fuerunt prius add. enim L. — pos? plures add. esse 5$ formas oz. O 16 aZ. uoluerunt ane pauciores prius T 5 amplius quam duas : plus quam L 19 ob — annumerauit oz. L 20 uoluerunt oz. O 20 sg. ut — uacillo : et diminutiuam ut facesso pitisso I, 22 perfectae formae om. 5 (rest. 5?) 24 quaerendum est : queritur I, 25 ut prius poneret I/ $? Laur. : cum prius debuisset ponere T $ L ut primum diceret O 25 deinde O Laur. : et deinceps V T 5? om. S 25 sq. inchoatiuam ozz. 5 L, (rest. 5?) 26 deinde : deinceps O 27 adtendens L (cf. Laur. secutus) : attendit V/ T $ ostendat O 28 add. et ante ideo O illas : illos V eas O itaque : quippe T quidem L 29 sunt $os/ coniugationum 7r. O add. et ante 29 sq. meditatiua .$ 29 ;4 meditatiua :-tiue L 30 est semper : semper est T semper sunt L coniugationis :declinationis V/ — terminatur :-nat T -nantur L 31 semper oz. V^ urio :uL uenit $ Laur. :-niunt V TO S*L 32 maxime : permaxime T 33 gerundiuo :-undo T -undio O — et futuro : futuroque V

42*

I42

MVRETHACH

"Frequentatiua'" autem ''uerba sunt semper primae coniuga35 tionis" et oriuntur a neutralibus et ab actiuis uerbis et sunt

semper eiusdem generis, cuius primitiua, a quibus diriuantur, et desinunt in quinque clausulis, uidelicet in to, in ito, in so, in lo, in xo ; in to ut lectito, in ito ut minito, in so ut merso,

in lo ut cauillo, in xo ut nexo. Inchoatiua, sicut ipse explanat, 4o ita tenenda sunt. SVNT QVASI DIMINVTIVA, QVAE A PERFECTA FORMA VENIVNT, VT SORBILLO, SVGILLO (382, 3). In sensu frequentatiuae formae

sunt, in superficie uero diminutiuae. SVNT SINE ORIGINE (PERFECTAE FORMAE), VT PITISSO, VA45 CILLO (382, 4). Pitisso, id est consumo siue bibo uel frequenter

spuo. Vnde et quidam doctor dicit de quibusdam, quod 'tria dolia uini $?tissando consumpserunt', id est bibendo. SVNT QVAE ORIGINEM SVI NON HABENT, VT CONSVESCO, QVIESCO (382, 9). Quare dicit inchoatiua uerba esse Donatus ;o haec, cum praeteritum habeant tempus, quo superius dixit ea carere ? Non habent utique haec duo uerba praeteritum tempus et inchoatiua sunt, ut ille dicit. Fuerunt enim uerba apud antiquos sueo et quieo ; illis ab usu recedentibus, remanserunt illorum praeterita sueui et quieui.

84 sg. Don. 381, 30

38 minito : Pris. 2, 396, 12.

Mals. 214, 1

42 sq. Laur.

97, 97 sq. Sed. 211, 45 sq. (paene ad litt.) 45/4? Laur. 97, 1-3 (paene ad litt.) cf. Sed. 211, 48 45 sq. cf. Gramm. Subbl. CLX XV | Erch. 94, 5. Rem. mai. 258, 28 Monar. f. 30" gl. cod. Bern.f. 10r 49/84 Laur. 98, 23-31 Rem. mai. 254 adn. Monac. f. 31* gl..cod. Bern.f. 10" (baene ad litt.) 49/51 Sed. 213, 90-92 (paene ad liti.) |ef. Ambr.f. 832 50 superius : Don. 381, 31

46 sq. cf. Ter. Haut. 457 sqq.

$4 sg. autem — et /erz. : sunt ut superius diximus O 34 semper sunt L, primae — 36 semper ozz. 5 (rest. $2) 88 r4. semper sunt LL 984 sg. into — xo : in to et in ito etin soetin loetin xo T $ IL 38 ;4. in xo — in lo oz. L lectito : -cto .$ 39 nexo : rexo .$ (corr. $?) 39 ;4. inchoatiua — sunt : haec ita tenenda sunt sicut ipse explanat O ipse : imperatiuus I, 42 pos! sorbillo agg. suffocat L, 42 54. in sensu — diminutiuae : in superficie perfecte sunt forme sed in sensu diminutiue T —— 44 perfectae formae supp/eui 486 consumo : -ummo QUSE, siue ... uel : uel ... siue O 46 de quibusdam oz. L 47 dolia T Laur. $ed. : dolea V O $ L.— 49 dicit :-tur V — 49 sg. esse ... haec : haec ... esse O 50 haec oz. 5 (resz. $2) habeant — superius : tempus habeant quod supra L 50 ;g. ea dixit O 51 habent : -bet I. $2 tempus o». O et om. O B3 sueo : consueo L illis :-la V .$2 54 sueui : seui LL et om. V O (at non Laur.)

IN DON. MAI. II 55

I43

(De coniugationibus) CONIVGATIONES (382, 10) dicuntur quasi 'simul iugationes', quia ad unum sonum ueluti sub iugo multa uerba coniunguntur.

EST ALTERA SPECIES CONIVGATIONIS TERTIAE, QVAE I PRO60 DVCTA ENVNTIATVR. HANC NONNVLLI QVARTAM CONIVGATIONEM PVTANT (382, 26). Quaerendum est, quare Donatus tertiam illam appellat, cum omnes grammatici absque eo quartam illam uocent. Idcirco, quia 1 habet in secunda persona sicut tertia. Alii uero auctores quartam ideo uolunt, quia 6; multum distat a tertia ; ista est enim producta, illa correpta ;

ista in imperatiuo et in infinitiuo non mutat i in e, illa uero mutat ; illa futurum tempus habet in am et in ar, ista uero

in bo et in bor et in am et in ar ; tertia in infinitiuo passiui una syllaba minor est quam quarta. 7o

(De generibus»

GENERA VERBORVM, QVAE AB ALIIS SIGNIFICATIONES DICVNTVR, | SVNT QVINQVE (383, 1). Cur a Donato genera dicuntur ? 42" Propter duo uerba, actiuum et passiuum. Actiuum uidelicet, quod accepta r generat passiuum, et ipsum rursus amissa r 7; generat actiuum. Sed melius est ceteros sequi, ut significationes dicamus, quia signant siue significant nobis, cuius declinationis sit uel cuius sensus uim obtineat unumquodque uerbum. ACTIVA (383, 2) dicuntur eo quod actionem semper osten8o dunt, PASSIVA quia passionem. Quomodo semper passionem ? Numquid amor aut diligor passionem significant ? Nequa-

61/69 Laur. 99, 28-41 (paene adlitt.) cf. $ed. 214,58 — vA[78 Laur. 100, 3-8. —Sed. 216, 7-12 (paene ad litt.)

91 sq. cf. Pomp. 227, 5

BB Hi.:ubbleu 859 estom.L 62 illam oz. 5 (rest. 5?) 63 illam o». V O (at non Laur.) uocent : appellant L idcirco post i £r. L, quia i habet p. n. fir. ser. S (resolu. S? sed falso quia in qua) in secunda habet L, persona om. O 64 :q. quia — tertia ... illa correpta p. n. Zir. ser. $ (resolu..$?) 65 est oz. Oo 66 in prizz. ef sec. om. $ L, illa ueto p. n. Zir. ser. 5 (resolu. 5?) 67 habet om.V OS am:et$ uetoom.O 68am...at:ar..am.$ passiui.$ Lawr. : -uoOLpassiiV 69quamom.OL quarta :-tae O — post quarta add. non L 90 £z. suppleui — 71 sq. uerborum — aliis ... dicuntur p. s. Zir. ser. 5 (resolu. 5?) 72cut : quate O $3 actiuum et passiuum ozz. O 5 74 quod : quia L passiuum : passiua uetba L et ipsum rursus p. f. Zir. ser. 5 rursus L Lanr. : rursum V O 75 generat : redit in O 73 sit : sint L sensus uim : sensum O $9 sg. ostendunt : -dant O $80 5o; passionem prius add. significat L passionem z//. : -siuum IL,

I44

85

MVRETHACH

quam. Ideo non dicuntur passiua, ut semper passionem ostendant, sed in quibus magis abundant, ab illis uocabula sortiuntur. Neutrum dictum est eo, quod nec actionem significet nec passionem, quia non ita potest esse actiuum ut ex se faciat passiuum, nec ita passiuum, ut faciat ex se actiuum, hoc merito neutrum uocatur.

90

95

Ll

b]

IO

et ob

Deponentia quare dicuntur ? Quia deponunt futurum tempus participii, quod exit in dus. Si ita est, cur non eadem ratione dicitur neutrum deponens ? Non sine dubio propterea dicitur, sed quia numquam deponit r, ut quidam uolunt, per contrariam significationem. Ergo, si uerum est istud, et commune uerbum deponens dici potest, quia numquam deponit r. Nec hac pro causa omnino dicitur deponens, sed, quod uerius est, ob hoc nuncupatur deponens, quia sub littera passiui uerbi deponit sensum passiuum. Commune quare dicatur, non est necesse inserere. SVNT ETIAM NEVTRA, QVAE I LITTERA TERMINANTVR, VT ODI NOVI MEMINI (383, 6). Haec uerba pro praesenti et praeterito tempore in una litteratura accipiuntur. Sed haec et eorum similia in tertia coniugatione sunt computanda. SVNT PRAETEREA NEVTRA PASSIVA, VT EST GAVDEO GAVISVS SVM (383, 9, app. cr.). Quare dicuntur neutra passiua ? Quia accipiunt litteraturam passiuam. Vnde uenit haec consuetudo, ut ita dicantur haec uerba ? Veteres enim declinabant secundum litteraturam passiuam et erant deponentia. Sed uidentes moderni deformem sonoritatem in illis esse, elegerunt quod elegantius fuit, ea quae absona erant omittentes. SVNT VERBA EXTRA HANC REGVLAM, QVAE INAEQVALIA DICVNTVR

(383, 13) id est anomala,

et non secundum

regulam

declinantur, ut soleo : facit enim in praeterito solitus sum,

85/88 cf. Sed. 217, 43 228, 98

Isid. 1, 9,7

Clem. 68, 15 Laur. 101, 48

89/97 cf. Sed. 217, 71 al.

Laur. 100, 22 Sed. 219, 41

89 sq. cf. Seru. 417, 18. Pomp.

91/93 cf. Seru. 417, 16

93/9? cf. Prisc. 2, 374, 6

1 54. cf. Laur. 101, 38 —$ed. 218, 13 11/16 cf. Laur.

5/10 cf.

102, 65

82nonoz.O.$L 83 ostendant : signf I. 85 eoom.L significet : signif Jr; 86 actiuum esse I, faciat ex se O 8? ex se faciat LL 89 quare oz. O 90 quod exit o». O 91:ratione :-nem V 93 istud oz. L, 95 pro: de L omnino : propterea IL add. ideo an£e quod L 96 uerius — hoc oz. IL nuncupatur : dicitur .$ I, 98 necesse : opus O 1pro:inL 2 Jitteratuta :-tera l/ —— post haec add. uerba $ LL eorum : horum L 38 sunt oz. L, 4 est om. L

6 passiuam : passiui uerbi LL

passiua L declinabant : profereb- O sed oz. O 11 inaequalia : anomala IL facit — praeterito oz. L, i3ut:idest V

? ita —

uerba : dicamus neutra

8 litteraturam : declinationem IL 12 ;4. id est — declinantur oz. I,

IN DON. MAI. II

I45

uescor pastus sum, fero tuli, medeor medicaui uel medi, edo

15 es est non edis, pando pansus sum uel passus sum, nolo non uis (cum nolis debuisset facere). SVNT, QVAE DECLINARI RITE NON POSSVNT, VT CEDO (383, 16) id est dic, et cedite pro dicite, AvE et auete, FAXO, id est inlumino siue facio, sis id est si uis, INFIT id est dicere incipit,

20 INQVAM (et pro praesenti et pro futuro accipitur), QVAESO et quaesumus, SALVE et saluete, AIO et aiunt et ait. Haec enim omnia multipliciter deficiunt. SVNT VERBA

INCER|TAE

SIGNIFICATIONIS,

VT TONDEO

(383,

I8). Incertae dicuntur esse significationis, quia omnium paene 2; generum repperiuntur. (De temporibus? TEMPORA VERBIS ACCIDVNT TRIA (384, 10). Definitio numeri. Fuerunt qui dicerent non esse amplius quam unum tempus, id est praesens. Quare ? Quia nec praeteritum tempus potest 3o retineri nec futurum nec quicquam agi nisi in praesenti, et uerum dixerunt. Cur ergo Donatus tria dixit ? Propter uarios et diuersos actus nostros. Nam ea, quae in praesenti facimus, paene iam praeterita sunt et tamen remanent

ea, quae nec-

dum facimus et in futuro facere disponimus. Alii uoluerunt 35 quinque, sicut in sequentibus ipse annumerauit. Praeteritum enim tempus diuiditur in tria. Ideo Donatus non annumerauit quinque, quia, quamuis inperfectum et perfectum et plus quam perfectum dicatur, tamen praeteritum est semper. Quaerendum est, quare posuit praesens tempus primum et 4o non per ordinem praeteritum. Quia illud, quod praeteritum

14 uescor pastus sum : Por. 438, 16 medi : Mas. 95, 24 Clem. 69, 15. Aznbian.f. 68: Ercb. 95, 5 15 pansus : cf. Diom. 377, 23. Prise. 3, 504, 25. Mali.

248, 4 258,6

17/22 cf. Laur. 102, 76 Monac.f. 322

CGL

227, 30-39 (paene adlitt.)

19 inlumino : z. infra 149, 41.

4, 237, 6

24 sq. cf. Laur. 103, 95

39/42 Laur. 105, 9-13 (paene ad litt.)

cf. Rez. mai. 22/38 Sed.

cf. Paul.f. 12r

15 est non edis oz. L 15 sum g//. om. L 16 cum — facere oz. L 17 cedo : cede L 18 et a/7. om. L 19 sis id est : siis LL id est prius om. O 20 pro a//. oz. 5 — 24 add. ideo an/e incertae O —— dicuntur esse significationis om. O significationis : -nes V/ — 24 sg. omnium — reppetriuntur : nescimus utrum de actiuis an neutralibus an de communibus generibus dicatur O Jem. et comm. ad Don. 383, 18 — 384, 10 om. Mur. — 26 tit. suppleui — 2€ post tempora add. autem L 28fuerunt — 31 dixerunt : quidam praesens tantum dixerunt quia nihil agere nisi in praesenti tempore possumus L amplius esse O 31 cur : quare LL 32 add. et ante ea L quae ::.quaeque 7 34 futuro : -rum I5 35 in sequentibus oz. O annumerauit : ostendit 5 IL 35 sq. praeteritum enim tempus : tempus praeteritum IL 36 diuiditur : -dentes IL non oz. 5 37 post quamuis aZd. praeteritum LL 39estom.l, postquare add. Donatus L

43F

146

MVRETHACH

est, praesens ante fuit et praeteritum non potest esse, antequam praesens fiat. Cur dixit praeteritum tempus habere differentias tres, cum de praesenti et futuro nihil tale dixerit ? Propterea sine dubio 4; de praesenti non dixit, quia praesens tempus tam breue et tam instabile est, ut uix comprehendi possit. Nullo modo denique in suo statu remanere quit, in tantum ut, si legas unum uerbum clamito, cum dicis mi, iam cla praeteritum est,

to futurum, unde a quibusdam instans dicitur. Ideoque non 5o ualet diuidi in tres species. Praeteritum autem idcirco tres habet differentias, quia tam spatiosum est, ut actus noster, qui in eo fit, tripertito diuidatur. Futurum autem idcirco non ualet diuidi, quia incertum est adhuc, utrum fieri possit hoc, quod quisque uult, necne. 55

(De persona»

PERSONAE VERBIS ACCIDVNT TRES (384, 17). Quare dixit tres personas, cum a personando dicatur persona, eo quod per se sonet, et omnis persona, quae loquitur, prima est nec alia ualeat emittere uocem nisi prima ? Nam, si coeperit 6o loqui secunda ad tertiam, statim erit prima. Ad quod dicendum, quod prima dicitur proprie, ceterae uero abusiue siue translatiue dicuntur propter conlocutionem, quam habet prima cum illis. PRIMA EST, QVAE DICIT, LEGO ; SECVNDA, CVI DICITVR, LE65 GIS ; TERTIA, DE QVA DICITVR, LEGIT. ET PERSONA PRIMA NON EGET CASV (384, 17) ideo quia casus infra ipsam continetur.

43/80 Laur. 105, 21-28

—$ed. 228, 71-78

51/84 Laur. 105, 30-34

Sed. 228, 78-

82 (paene ad litt.) cf. Prisc. 2, 405, 9 56/63 Laur. 106, 3-14 Sed. 230, 18-29 (paene ad litt.) B1 sq. cf. Gauuium Bassum ap. Gell. 5, 7. Malt. 209, 26 Tata. 61, 454 Erch. 42, 10 Rem. zai. 257, 1 al.

41 sg. antequam : ante 5 (corr. $2) 44 propterea L Laur. :o2. V O $ 46 est om. V 46 .nullo... quit 5 L (cf. Laur. nullo ... ualet) : nullo ... nequit O 5? illo ... nequit V/ — 4? remanere : man- O 48 add. quod est ante clamito IL mi: mihi V cla: clami O est om. S (rest. $?) 49 add. et ante a S E51 add. ideo ante idcirco L 82 sg. bos? diuidatur add. ordine LL 53 futurum : -roL 54 necne : nuncupare 5 L (del. $?) BB /i.subpleui ^ 56 dixit : -cit Vo B? post tres add. esse OS L petsona a7/e a personando fr. 5 I add. dicitur an/e eo quod L B8 est om. S (rest. 5?) 89 ualeat : -let $ L, (corr. $2) . Risiom. V coeperit :cep- V 60 add. persona ante secunda 5 L ad priws:a V — 61 post dicendum ad. est O proprie dicitur O siue oz. L 62 s. habet — illis : habent cum prima L 6? infra L Laur. : intra V O $ continetur : est O

IN DON. MAI. II

147

SED ADMITTIT PLERVMQVE quia recipit plerumque, id est aliquando, NOMINATIVVM, VT VERBEROR INNOCENS, LIBER 7o SERVIO. Tertia quippe persona uerbi et prima nominatiuo casui iunguntur, ut manifestior reddatur sensus uerbi. Cum enim dico uerberor uel uerberatur, non ostendo, utrum culpabilis necne, nisi addidero nominatiuum innocens uel nocens.

SECVNDA PERSONA TRAHIT VOCATIVVM CASVM (384, 20) qui 75 proprie illi deputatur, eo quod uocatio semper pertineat ad secundam personam. SVNT VERBA INPERSONALIA, quae carent personis, QVAE IN TVR EXEVNT ET CASVI SERVIVNT ABLATIVO (384, 22). Ablatiuo casui in contextu | partium iunguntur, VT GERITVR A ME id 8o est gero, GERITVR A TE, id est geris, GERITVR AB ILLO pro eo

quod est gerit. QVAE IN IT EXEVNT, CASVI SERVIVNT DATIVO, id est mancipantur, VT CONTINGIT MIHI, TIBI, ILLI (384, 23), id est accidit,

8;

euenit subito et inprouise. QVAE IN ET EXEVNT, EA MODO DATIVO MODO

ACCVSATIVO

CASVI SERVIVNT, DATIVO, VT LIBET MIHI, TIBI, ILLI, id est placet, ACCVSATIVO, VT DECET ME, TE, ILLVM (384, 24). Decet me honor, decet te uestis, decet illum gloria.

SvNT VERBA PRAETEREA, QVORVM ALIA GENETIVI CASVS 90 FORMVLAM SERVANT, VT MISEREOR, REMINISCOR (384, 26). Quia dicit mihi aliquis ''misereor tui", "'misereris mei", "miseretur illius" ; similiter reminiscor tui et cetera.

ALIA DATIVI, VT MALEDICO TIBI, SVADEO ILLI ; ALIA ACCVSATIVI, VT ACCVSO ILLVM, INVOCO DEVM ; ALIA ABLATIVI, VT 95 ABSCEDO AB ILLO, AVERTOR A TE; ALIA SEPTIMI CASVS, VT FRVOR

TVNICA,

id est utor,

POTIOR

AVRO,

id est possideo

aurum (384, 27 sqq.). OMNIA MERI

VERBA

SINGVLARIS,

420/73 Laur. 107, 30-34 Sed. 232, 90

MODI

INDICATIVI

PRIMAE

TEMPORIS

PERSONAE

AVT

PRAESENTIS

E AVT

I AVT

NV-

V ANTE

Sed. 231, 78-82 (paene ad litt.) — VA[16 cf. Laur. 107, 36

68 admittit : amm- O $ L recipit : -cipi L plerumque oz;. O id est oz. sensus uetbi oz. L ?*1 iunguntur : -gitur LL 69 uerberor : -ro L OL 72 sq. post culpabilis add. sit O — 73 post nominatiuum add. casum L,— 74 pos! persona add. uerbum L *5 deputatur : -tetur I, 83 tibi : uel L 83 5g. accidit euenit : accidunt aduenit L 84 et om. $5 L 85 modo accusatiuo : alia : praeterea uerba .$ 89 uerba oz. L 88 me oz. L -dum-uum L id est utor om. L 96 tunica : ton- L 91 misereris : -reor L uel L 99 primae personae 5 Laur. Don. : personae 96 ;q. id est a//. — aurum oz. L primae V' O L aliquot Don. codd.

43"

148

MVRETHACH

1 O HABENT (384, 30). Quia dederat Donatus regulam, qualiter uidelicet coniugationes in secunda persona indicatiui modi temporis praesentis numeri singularis correptis uel productis uocalibus notarentur litteris, uoluit etiam lectorem instruere,

;quomodo terminationes omnium uerborum uel clausulas trium uel quattuor coniugationum in prima approbet persona eiusmodi temporis et numeri. Ideo autem hanc dedit institutionem, ut sciamus nos omnia uerba hanc regulam non seruantia anomala esse, id est inaequalia. 10

SI AVTEM,

inquit, VOCALEM

ANTE

O LITTERAM

NON

HABE-

BVNT, EXCEPTIS F K ET Q, CETERAS OMNES LATINAS RECIPIVNT CONSONANTES, E VT SEDEO, I VT LANIO, V (subauditur ante o) VT IRRVO, B VT LIBO, C VT VOCO, D VT VADO, G VT LEGO, H VT TRAHO, L VT IMPELLO, M VT AMO, N VT CANO, P VT SCVLPO, R VT 15 CVRRO, S VT LASSO, T VT PETO, X VT TEXO. His, id est sequentibus uerbis, ACCIDVNT

I ET V PRO CON-

SONANTIBVS, VT AIO, ADIVVO ; NAM TRIVMPHO PER P ET H SCRIBITVR (384, 31 sqq.). Coniungit haec superioribus, ubi dixit omnes consonantes haberi ante o litteram exceptis f k et q. 20 K OLITTERAE NON PRAEPONITVR ; ITEM Q SINE V PRAEFERRI O LITTERAE NON POTEST (385, 3) ut quo. (De defectiuis) SVNT VERBA DEFECTIVA, ALIA PER MODOS, VT CEDO (385, 4).

Quod imperatiui modi est secundae personae singularis et 25 pluralis. ALIA PER FORMAS, VT FACESSO (385, 4). Facesso litteraturam frequentatiuae formae uidetur habere, sed quia non est coniugationis primae, quod suum est frequentatiuae formae, ideo per formas deficere dicitur. Facesso, 'facere desidero' 1/9 Laur. 107, 3-11 48

108, 29-34 997, 24

Sed. 233, 28-36 — 197/19 Laur. 108, 19-21

24 sq. Laur. 108, 26 sq.

$ed. 234, 3-5.

Sed. 234, 8-15 (paene ad litt.)

eliam Fest. 77, 3.

INon. p. 477.

cf. Rem. mai. 257, 31

cf. Prisc. 2, 535, 9 Seru. in ,Aen. 4, 295.

Sed. 233, 5626/30 Lazr.

29 sa. cf. Expl. al.

1 pos? habent add. uocales aut consonantes IL Quia — 10 sg. habebunt oz. LL 10 uocalem inquit .$ inquit : inquid I7 lifketq:fkqVketqet£I 11 ;4. ceteras — consonantes oz. I, 12 lanio : audio IL, subauditur ante o om. I. 13 b ut libo — 15 texo : libo uoco uado lego traho compello amo cano sculpo curro lasso peto texo I, 16 id est : quidem L accidunt : -dit L 17 add. pet anteh $ LL 18 add. cum ante coniungit IL 19 f k et q L ef aliquot Don. codd. : fkq V fetq S kfetqO 20 k o litterae : o litterae q LL item q om. L 20 ;4. praeferri — potest oz. L 22 tit. subbleui — 24 imperatiui modi :-uus -dus LL 24 frequentatiuae — habere O Laur. : freq- uidetur habere formae V $ habere uidetur freq- formae L 28 quod — formae oz. L, 29 post facesso add. est LL

IN DON. MAI. II

I49

3o uel 'recedo', ut illud : zwssit facessere omnem famulatum. ALIA PER CONIVGATIONES, VT ADSVM (385, 5). Hoc uerbum duobus modis nullius probatur esse coniugationis : siue quia primae personae praedictae in se non ostendit regulam, scilicet ut terminetur o praecedente aliqua uocalium seu consonan3; tium

superius

determinatarum ; siue quia, licet es secunda

terminetur eius persona, tamen non productam es sed correptam habet, ut adsum, ades.

ALIA (subauditur defectiua sunt) PER GENERA, VT SOLEO (385, 5). Per genera deficiunt, quia nulli specialiter adsignantur 4o generi. Dicuntur enim neutra passiua. ALIA PER NVMEROS, VT FAXO (385, 5), id est facio, uel inlumino, quod pluralitate caret, quamuis faximus inueniatur. |

ALIA PER FIGVRAS, VT IMPLEO (385, 6). Semper compositae figurae est, quia simplex eius non habetur in usu, id est pleo, 4; tametsi ab eo quod est pleo, dicatur uenire plenus. ALIA PER TEMPORA, VT FERO (385, 6), eo quod in praeterito faciat tuli. ALIA PER PERSONAS, VT CEDO, CEDITE (385, 7). Tantum secundae personae imperatiuum habet singularis et pluralis ;o numeri, ut superius dictum est, id est dic et dicite. EDo primae

personae tantum est, eo quod regulam non seruat in secunda persona ; non enim facit edo edis edit, sed edo es est. FAxo non habet amplius, ut supra dictum est. VERBA QVOQVE INPERSONALIA, CVM PER OMNES MODOS DECLI55 NARI POSSVNT, INVENIVNTVR TAMEN DEFECTIVA, VT LIQXET (liquebit facit) ET MISERET (misertum est) (385, 8). 31/3? cf. Laur. 108, 35. Sed. 234, 16 Pomp. 240, 25 35 superius : 748, 10 38/40 Laur. 109, 46-48 —$ed. 235, 29-31 41 sq.cf.supra 145, 18 — A3/83 cf. Laur. 109,49 Sed. 235, 53 B3 supra : 7. 41.

30 Iu]. Val. 3, 54 (cf. Expl. 557, 25). 30 omnem O Laur. : omne V 5L famulatum $ Laur.: -lituum V -litu L -itium O — 31 uetbum L Laur. : om. V O $ 32 esse probatur .$ 33 praedictae personae 34 o praecedente oz. L seu: ucl O L 34 sq. seu consonantium oz. 5 (rest. $?)

tamen — sed oz. L uales L 38 subauditur subauditut: scilicet O

35 superius : supra L

36 eius terminetur I

36 4. correptam habet : correpta est L 37 ades : genera : per genera subauditur defectiua sunt subauditur — sunt oz. I,

ut soleo oz. $ (rest.

AME» 39 per genera deficiunt ozz. I, nulli O Lazr. : nullo V.$5L adsignantur : -gnant I, 40 neutra O Laur.: -tralia V $5 L 43 compositae : -ta J 46 dicatur : -citur O plenus uenire L, 46 sg. faciat in praeterito O — 47 faciat : -cit 5 L (corr. 5?) 49 secundae personae : -dam -nam L imperatiuum habet ozz. 5 (rest. 5?) imperatiuum : -ui L singularis ... pluralis : -rem ... -lem L 50 numeti — dictum est oz. L 50 sg. primae personae : prima IL B1 seruat : -uet L 53 amplius habet O 56 liquebit facit : et liquet facit liquebis L.

44T

150

MVRETHACH

I

DE ADVERBIO

ADVERBIVM EST PARS ORATIONIS, QVAE ADIECTA VERBO SIGNIFICATIONEM EIVS EXPLANAT ATQVE IMPLET, VT IAM FACIAM VEL NON FACIAM (385, 11). Definitio substantiae est ; hic. Communionem habet cum reliquis partibus generalem, cum dicit "pars orationis" ; proprietatem uero in hoc, quod subdit "adiuncta uerbo significationem eius aut complet aut minuit". Si uis scire, quid sit aduerbium, est aduerbium pars orationis, id est pars latinitatis, sicut ceterae partes; quae ro pars, adiecta uerbo, id est copulata, significationem eius, id est sensum,

aut complet, ut iam faciam, aut minuit, ut non

faciam. Dum enim dicit ''iam faciam"', profitetur se officium commissum per omnia adimplere; cum uero addit 'fnon faciam", denegat se minime impleturum. 1;

Aduerbium

dictum

est, eo quod cohaereat

uerbo,

id est

iuxta uerbum ponatur, nec cum altera parte orationis potius iungatur. Ad enim saepe pro iuxta ponitur. Quaeritur si haec pars composita sit annon. Composita est utique ex ad praepositione et uerbo. Quare ergo non dicimus 20 aduerbum,

sed immo

aduerbium ? Ideo, ne uiderentur duae

partes esse, quae utraeque uerba dicerentur, et prius prolixius, sequens uero minus, uel, quod uerius est, ne uideretur ad per appositionem seruire accusatiuo casui et non per compositionem : et ne aliqua dubitatio remaneret contentiosis, 25 ideo interpositum est i et dicimus aduerbium, non aduerbum.

4/8 cf. Ambr.f. 104:

12/14 cf. Sed. 230, 15.

Laur. 109, 4.

Sed. 236, 18

B sg. cf. Rem. min. 60, 16

18/1? Laur. 110, 16 sq. (paene adlitt.) — 18 sq. Sed. 236,

33 «f.Expl.509,19 JAug.Reg. 516,9 Virg. gram.156,15 JAmbr.f.104 Don. Ortigr.f. 1069 gl. 14 cf. Prisc. 3, 37, 7. Rem. min. 60, 5. cf. etiam supra 50, 18 18/28 Laur. 110, 18-26 —Sed. 237, 38-46 —Paul.f. 17* (baene adlitt.) 18 54. cf. "Ambr. f. 104r

De aduerbio. Codd. : V T (a 155, 51 cum) O (sine lemm. propriis) 5 L. 2 add. quid ante est L (cf. Don. 362, 15) adiecta : -to 17 6 uero oz. L "subdit :-didit $ ^ adiuncta V/5 O :-iutam L -iecta Dor. (cf. supra 1. 2) 88i — llfaciam om. L 9 sicut :ut O 10 copulata : composita 5 12 officium seL 13 adimplere : impl- IL uero : uetbo L, 14 505! se add. omnino 5 L 15 est prius L (cf. Laur.) : om. V $ O id est : et L 16 iuxta — orationis s. Zir. reso/u. .5? orationis ozz. O potius oz. LL 17 4. ad — haec s. tir. resolu. $3) 18 quaeritur si haec : quia sibi LL 19 utique : itaque O 19 5q. uerbo ... ergo non dicimus ... sed s. Zir. reso/u. 5? 20 uiderentur : -retur O (corr. O? ) 20 ;4. duae partes esse L. Laur. : esse duae partes V O .$ duae esse partes Sed. 21 partes ... uerba s. Zir. resolu. 53 — post esse add. orationis L utraeque : utraque LI 22 est ne oz. L 24 aliqua 5. n. Zir. scr. 5 (alia resolu. 5?) — 28est... et dicimus ... non p. m. Zir. scr. non aduetbum oz. IL

IN DON. MAIL. II Si aduerbium

I5I

dictum ideo est, ut sedeat iuxta uerbum

et

eius explanat dubietatem, ergo maior pars est quam sit uerbum ? Non ideo dicitur, ut maior sit, sed quia dubium sensum uidetur habere uerbum, antequam addatur ei aduerbium. 3o Cum enim dicis ""Palaemon docet", ''Cicero legit", dubius permanet sensus, antequam addas aduerbium bene aut male. Cum

autem

iunctum

fuerit illi aduerbium,

iam non dubius,

sed perfectus manet sensus. Taliter autem tollit aduerbium dubietatem uerbi, qualiter adiectiua fixis abstrahunt nomini35 bus. Et hoc distat inter uerbum et aduerbium, quod uerbum sine aduerbio plenam potest facere orationem, aduerbium uero sine uerbo non ita omnino. Sed quoniam multae sunt species aduerbiorum, prout facultas suppetit eas, per ordinem ostendere conabimur. 49 ADVERBIA AVT A SE | NASCVNTVR, VT HERI HODIE NVPER CRAS (385, 12). A se dicuntur oriri, quia aliunde originem non ducunt. AVT AB ALIIS PARTIBVS ORATIONIS. VENIVNT ENIM A NOMINE APPELLATIVO, VT DOCTVS DOCTE (385, 13). A datiuo enim docto, mutato o producto in e pro45 ductum, fit aduerbium

docte.

A PROPRIO, VT TvrLIvs TvLLIANE (385, 14). A datiuo, qui est Tullio, uerso

o in a, addita ne, fit aduerbium

Tulliane.

Habet enim sensum 'Tulliane legit' quasi *more Tullii'. À VOCABVLO, VT OSTIVM OSTIATIM (385, 15). Quare dicit hoc 5o aduerbium a uocabulo, id est ab incorporali re, uenire, quod est ostium, cum uidetur et tangitur ? Recte dicitur ab incorporali re uenire, quia, quamuis illud quod clauditur, id est ualuae siue postes et superliminaria, uideantur et tangantur,

26/33 Laur. 110, 27-35

Sed. 237, 50-58

Paul.f. 17" (paene ad litt.)

33 »q. cf.

Pris.3,60,3 Clem.83,21 .$ed.236,27 Rem. min. 60,7 35/37 Sed. 237, 58-61 (paene ad litt.) cf. Seru. 414, 6. Pomp. 241, 20. Prisc. 3, 62, 16. al. 40/56 Laur. 110, 40-55 Sed. 237, 64-93 (paene ad litt.) 48 cf. Rem. mai. 258, 30

49/86 cf. Pomp. 2423, 10

50 incorporali : cf. Rez. zai. 258, 32

26 ideo — sedeat : est quod sedead L 27 explanat : -net O L ergo — est 5. fir. resolu. 5? 27 :4. quam sit uerbum : uetbo L 28 dicitur — sit 5. Zir. resolu. 5? 29 habere r. £ir. resolu. 5? addatur ei : addas L 30 dicis — legit : dicit quis Florus docet Iohannes legit L. (s. introd.) 31 aut : uel L 32 4. cum — sensus oz. LL illi ... iam non ... manet z. Zir. resolu. 5? 34 uerbi n. fir. resolu. 5? adiectiua O : adiecta a fixis / 5? adiecta fixis 9 adiecta non fixis L abstrahunt : subtr- L 35 quod : quoniam L 36 sine aduerbio 7. Zir. 38 aduerbiorum add. non anm/e potest V. — 9 omnino oz. L resolu. 5? 40 ;4g. nuper cras 39 conabimur : commodum ducemus L species L add. Mur. et al. 44 mutato... producto :-tum...-tum $ L, — 4? uetso scripsi sec. more :-rem L 48 sensum oz. L Laur. Sed. (cf. I. 44 mutato) : uersum codd. B1 uidetur 50 id est : dicitur ne LL 49 4. quare ... hoc... id est p. n. fir. ser. S et tangitur : et uid- tang- L 53 siue : uel O 52 quamuis : uis L

44*

152

MVRETHACH

tamen illud spatium, quod in medio est, nec uideri nec tangi 55 potest ; et ideo recte dicitur ab incorporali re uenire aduerbium ostiatim. A PRONOMINE, VT MEATIM (385, 15) dicitur meo more et TVATIM tuo more. Aliter uero tuatim quasi tecum et meatim quasi mecum. Et dicimus 'meatim intrauit", id est mecum 6o intrauit, uel '*meatim legit", meo more legit ; similiter tuatim. A VERBO, VT CVRSIM, STRICTIM (385, 15). A curro, inde cur-

sim, et a stringo inde strictim ; id est 'cursim legit' uel 'uenit', uel 'strictim ligauit aliquem". À NOMINE 6 II

ET VERBO,

VT

PEDETEMPTIM.(385,

16). Quare

dicitur a nomine et uerbo uenire, cum pedetempto pedetemptas uerbum sit ? Ideo, quia compositum est ex pede, quod est nomen, et tempto uerbo, et dicimus ''pedetemptim incedit", id est leuiter, ne forte labatur.

A PARTICIPIO, VT INDVLGENS

INDVLGENTER

(385, 16). Ac

7o Si dicatur 'indulgenter dimisit illi", id est cum

indulgentia.

À NOMINE VENIENTÍA AVT IN A EXEVNT, VT VNA, AVT IN E PRODVCTAM, VT DOCTE, AVT IN E CORREPTAM, VT RITE, AVT IN I, VT VESPERI, AVT IN O PRODVCTAM, VT FALSO, AVT IN O CORREPTAM, VT MODO, AVT IN V, VT NOCTV, AVT IN L, VT SE75 MEL, AVT IN IM, VT STRICTIM, AVT IN ER, VT BREVITER, AVT IN S, VT FVNDITVS (385, 17). Quare dicuntur haec aduerbia, quae sunt una et modo et semel, uenire a nomine, cum non eundem sensum retineant illa aduerbia, quem habent illa nomina, a quibus dicuntur uenire ? Vna enim nomen solam significat 8o et habet accentum in penultimo loco ; una uero aduerbium significat simul et habet accentum in ultimo loco. Similiter differt modo aduerbium a modo nomine, quia modus nomen

57/63 Laur. 111, 56-60 (paene ad litt.)

438,16

Pomp.243 7

Erch.97, 13

9$ sq. Prob. 152, 34 (ex Varrone)

Rem.mai.259,1

al.

Seru.

5[89 Sed. 238, 94-

97 (paene ad litt.) 61/63 cf. Ercb. 97, 13 64/68 Sed. 238, 3-6 (paene ad litt.) 65 pedetempto : zr. f.106 — 66/68cf.Laur. 111, 63 10 dimisit: cf. Rez. zai. 259, 5

76/90 Laur. 111, 74-86 —Sed. 240, 45-56

Paul.f. 17" (paene ad litt.)

54 illud oz. V O 58 aliter : alii / L aliter — tuatim oz. O B8 sg. quasi .. et dicimus p. n. Zir. ser. S B9 quasi:qua V dicimus :-cunt L etom.O 60 intrauit oz. V. O legit 2/. oz. O add. et ante similiter .$ I 62 et oz. O add. uenit am£e strictim IL id est oz. O 64 et uerbo p. n. Zir. ser. 5. 64 54. quare ... a nomine ... uenire p. s. Zir. scr. .$

quare : cur L

66 quia :

que L 6? nom(en) V : nomine p. n. Zir. ser. .9 uetbo : -bum 68 labatur : ledatur O *0 dicatur : diceret O *5 strictim: stratim .$ IL 76 quare : cur L quae: quot l/ | 77 uenire p. n. £ir. ser. S *?8 quem : quae OEIE 98 54. quem ... illa ... uenire p. m. Zir. ser. .S 19 uenire dicunturO solam O $ L Laur. :solum V — —80 habet p. s. fir. ser. S 81 significat oz. 82 differt : -ferat I, habet : -beat L L

IN DON. MAI. II

153

mensuram significat, modo aduerbium temporis est. 'Semel' aduerbium ab uno nomine uenit. Ad quod dicendum quia 85 tribus modis deriuantur partes a partibus : sensu uidelicet et litteratura,

litteratura

sine sensu

et sensu

sine litteratura.

Sensu et litteratura, ut quartus a quattuor et quintus a quinque, litteratura sine sensu, ut modo aduerbium a modo nomine et una ab una, sensu autem sine litteratura, ut semel : 90

ab uno enim uenit. Docte legit, rite regit ministerium, uesperi uenit,

| falso

iurat, modo recessit, noctu comedit, semel legit, strictim composuit, breuiter scripsit, funditus eruta domus. 9^

MT

ADVERBIA QVAE IN E EXEVNT PRODVCI DEBENT PRAETER ILLA, QVAE AVT NON COMPARANTVR, VT RITE, AVT COMPARATIONIS REGVLAM NON SERVANT, VT BENE, MALE (385, 21). Quare dicit, quod rite non comparatur ? Quia non facit ritius ritissime, et ideo correptum est. Quare iterum dicat bene et male non seruare regulam comparationis, ipse subinfert FACIVNT ENIM BENE MELIVS OPTIME, MALE PEIVS PESSIME (385, 22), cum debuerant facere bene benius benissime, male

malius malissime, et ideo corripiuntur. AVT EA QVAE A NOMINE VERBOVE VENIVNT, I

IO

SAEPE

(385, 24) : aut a nomine

VT IMPVNE,

aut a uerbo. Alii autem

ita

uolunt dicere 'aut ea quae a nomine uerboue non ueniunt" Quare dicit uenire a nomine et a uerbo ? Ideo, quia impune uidetur compositum esse ab eo nomine, quod est poena, et in praepositione, uel ab eo uerbo, quod est punio, et saepe uidetur uenire ab eo nomine, quod est saepes, quae fit ex uimine, siue ab eo uerbo, quod est saepio saepis.

84/90 cf. Rez. mai. 259, 16 —Rem. min. 62, 4. gl. cod. Bern.f. 13r 438,24 Expl.560,5 Pomp.244,27 99-6 Sed. 241, 78-84 (paene ad litt.)

97/3 cf. Seru.

adl. 4/6 cf. codd. Don. 5/11 Laur. 112, cf. Ambr.f. 1089. Rem. mai. 259, 23

83 temporis : -pus LL 84 ab — uenit L (vf. Laur.) : unus autem nomen est I7 unus autem nomen O unus nomine $ os; dicendum a4. est .$ L 8? a quattuor quartus $ L 87 sq. quintus a quinque : a quinto quinque $ a quinque quintus IL 88 modo ... modo : -dus ... -dus L 89 autem sine : aut LI, 90 enim ozz. 5 L (rest. p. n. tir. $?) 91doctelegitom. O ^ postuenit add. id est uespertino tempore O 92 post iurat add. id est fallaciter composuit O — fos? legit add. id est una uice O —— 93 post funditus add. est $?* — eruta : erudita $ L pos! domus add. radicitus a fundamentis O 95 illa quae aut p. &. Zir. scr. S 97 quod: quia L compatatut : -rantur O .$ facit p. n. Zir. ser. S ritius : -tus L 98 5ost est add. e $5L quare :cur L 98 54. iterum — male oz. L 99 seruare : -uant O 1 bene — pessime: faciunt enim et cet. O 2 debuerant : -beant 5 -berent 5? I, 2 sq. male — malissime oz. L 3 et ideo : ideoque L 4uerboue :uetbo V scr. non ante ueniunt Don. B rq. aut prius — ueniunt ozz. O 7? quate dicit : cur dicuntur L 9 uerbo p. n. fir. ser. $ 9 4. uidetur uenire ... nomine oz. O 10 saepes : -pis L 11 ab — saepis : a sepio sepis uerbo O

45"

154

MVRETHACH

CETERVM FACILE ET DIFFICILE, QVAE VT ADVERBIA PONVNTVR, NOMINA POTIVS ESSE DICENDA SVNT PRO ADVERBIIS POSITA, VT TORVVM CLAMAT, 'HORRENDVM RESONAT' (385, 25). 15 Ceterum, id est deinde, facile et difficile, quae ponuntur pro aduerbiis, sunt potius dicenda nomina quam aduerbia, ut istud, /oruwm clamat, 'horrendum resonat'. Vt enim toruum

et horrendum pro aduerbiis posita immo dicenda sunt nomina quam aduerbia, ita facile et difficile. Cum haec nomina, quae

20 hic Donatus pro aduerbiis posuit, diuidant genera, ut toruus torua toruum, quare non posuit masculinum uel femininum genus, magis neutrum ? Ideo, quia haec pars caret persona et neutrum genus similiter. Et rectius fecit Donatus ponens illud genus, quod non habet personam, pro eadem parte, quae 25 similiter caret, quam si adderet masculinum uel femininum, quae habent personas. ERGO ADVERBIA, QVAE IN E VEL IN O EXEVNT PRODVCTA, AB EO NOMINE VENIVNT, QVOD DATIVO CASV O LITTERA TERMINATVR, VT HIC DOCTO DOCTE (385, 27). Quid coniungit istud 3o 'ergo' ? Hoc, quod superius retulit, "aduerbia, quae in e exeunt, produci debent", sicut superius dictum est, et a datiuo casu, uersa o in e, formantur.

QVAE IN R EXEVNT, AB EO NOMINE VENIVNT, QVOD DATIVO CASV I LITTERA TERMINATVR, VT AGILIS AGILI AGILITER. 35. CONTRA QVAM REGVLAM MVLTA SAEPIVS VSVRPAVIT, id est usitauit, AVCTORITAS (386, 1). Quare ? Ipse subiungit : NAM QVAEDAM, VT DIXIMVS, ET IN DATIVO CASV PERMANENT ET ADVERBIA FACIVNT, | VT FALSO SEDVLO (386, 3), ut "falso legit", "sedulo scribit".

17/19 Laur. 112, 12-15 —Sed. 241, 91-94 (paene ad litt.) 30 superius : Don. 385, 21 31 superius : cf. 151, 44

14 e 17 toruum : Verg. ;Aen. ?, 399 sq.

12, 700

29/32 cf. Laur. 113, 21

horrendum : cf. Verg. /4en. 9, 732 et

13 esse om. L pro: prout V/ — 14 pos; ut add. est LL 15 id est : idem LL 165 sq. facile — aduerbia oz. O 16 sunt — nomina : nomina dicenda sunt potius L sunt os; dicenda /r. $ — pos! potius add. immo 5 16 sg. nomina — resonat oz. L 17 pos? istud add. est $5 — ut : licet O 18 5o: posita add. inueniantur O 19 ita — difficile o». O 20 diuidant O L : -dunt V 5$ 21 uel femininum oz. L 26uel:autL postfemininum add. genus O 28 nomine o7zz. 5 (p. n. tir. rest. 2) ueniunt : -ient 7 80 quod oz. I. 81 a om. OS (rerfo S9) 33 5os/ nomine add. uerboue $ L 34 agili oz. L. Don. 36 T s subiungit oz. O 38 aduerbia $ Don. :-bium V OL — post ut prius add. est

45"

IN DON. MAI. II 49

155

OVAEDAM CONTRA FACIVNT, VT HVIC DVRO NON DVRE SED DVRITER (386, 5) : quia non facit aduerbium aut in o aut in e, sed addita ter facit duriter, ut 'duriter respondit'. (De accidentibus.»

ADVERBIO ACCIDVNT TRIA : SIGNIFICATIO COMPARATIO FIGV45 RA (386, 7). Definitio numeri est hic, in qua definitione ueritas rei panditur, docentur inscii, respuuntur superflui aestimatores. Quidam uoluerunt plura accidentia, quidam pauciora. Illi qui plura, addebant personam propter hoc, quod subditur, mecum tecum secum. Sed Donatus ideo noluit computare,

5o quia non illud aduerbium per se sed illa pronomina me te se significant personas. Et tale est, cum dico mecum tecum secum nobiscum uobiscum, ac si dicam cum me et cum te, cum se,

cum nobis et uobis, uel quia pauca repperiuntur personalia. Qui pauciora,

abstrahebant

comparationem,

dicentes non

55 posse aduerbia comparari nisi illa, quae a nominibus ueniunt. Quare ergo Donatus computauit ? Vno modo, totum pro parte posuit. Alio, quamuis non in superficie possint aduerbia comparari, possunt in sensu, si fuerint illis addita aduerbia qualitatis uel quantitatis. 6o

(De significatione» SIGNIFICATIO ADVERBIORVM IN HOC CERNITVR (386, 7). Significatio hic pro sensu ponitur. Quod autem dicit "'cernitur", tale est, ac si dicatur ''uidetur" uel 'diiudicatur'.

Quare hoc ? QviA SVNT ADVERBIA LOCI (386, 8), quae locum 65 significant, VT 'HIC stat';

41/42 cf. Seru. 439, 10

Sed. 242, 23.

al.

44/87 —

posuit : Laur. 113, 40-56

Sed. 243, 10-28 (paene adlitt.) — 48/47 cf. supra 47, 38-40. — 1/63 Laur. 114, 3

4q.

Sed. 248, 3 sq.

41 aut prius om. V O 42 addita :-dicta V/ — facit L : faciunt aduerbia V O .$ duriter z//.: duram L respondit : re(p)petit 5 L, 43 Ziz. suppleui 46 respuuntur V O Laur. : reprehenduntur 5 L 41 pauciora : pauca .$ 48 personam : -na L hoc oz. O 49 ideo Donatus L noluit computare : non computauit O B1 tecum oz. T secum :etcet. L, 52 nobiscum uobiscum oz. OL uobiscum oz. 5 (rest. $?) et om. L add. et ante cum se 5 52 4. cum se cum nobis oz. L 53 cum ozi. T etom.T O B4 abstrahebant : demebant 5 LL 54 ;q. aduerbia non posse T 55 comparati aduerbia O nominibus : -ne $5 L 5? quamuis : etsi L non oz. L post superficie It-30 possint : -sunt LL B7 :q. comparati aduerbia O 58 si om. V 59 uel : aut L 60 Zi. suppleui 62 sg. quod — diiudicatur oz. L 63 uel om. O diiudicatur T .$ Laur. Sed. : iudicatur V O 64 quae oz. O

156

MVRETHACH

TEMPORIS, VT 'HODIE (386, 8) uenit' uel '"NVPER' : NVMERI, VT 'SEMEL (386, 9) legit' uel 'Bis' ; numeri dicuntur, quia numerum significant; NEGANDI, VT 'NON (386, 9) faciam' : 70 ADFIRMANDI, VT 'intellegis ETIAM' (386, 9 sq.), "legis Qv1DNIC:

DEMONSTRANDI, VT EN (386, IO) : 'en illum, quem quaerebas', 'ecce eum, de quo dicebas'; OPTANDI, VT 'VTINAM (386, 10) uenisset meus ultor'; 7;

HORTANDI, VT 'EIA (386, 10) frater, legamus' ; ORDINIS, VT (386, 11) 'lege tu, DEINDE iste' ;

INTERROGANDI, VT 'QVVR (386, 11) quaeris nomen meum ?', 'OVAMOBREM insequeris inimicum ?' ;

SIMILITVDINIS, VT 'QVASI (386, ii) iubar nitet facies ma8o gistri', 'CEV lilia flagrat" ; QVALITATIS, VT 'DOCTE (386, 12) legit', 'PVLCHRE disputat' ;

QVANTITATIS, VT (386, 12) 'Quantum legit ?', 'MvLTVM uel PARVM legit"; DVBITANDI, VT 'FORSITAN (386, 13) ueniat magister meus', 85 'FORTASSE fuit hic, sed non repperi eum' ; PERSONALIA, VT (386, 13) 'qualiter intrauit iste homo ?', 'MECVM intrauit' uel 'TECVM', 'NOBISCVM', uel 'VOBISCVM' ;

VOCANDI, VT 'HEVS (386, 14) ueni' ; RESPONDENDI, VT 'HEV (386, 14) iam pergo' ; 90

SEPARANDI, VT 'SEORSVM (386, 14 sq.) mitte doctos' ; IVRANDI, VT EDIPOL, CAsTOR, HERCLE, MEDIVS FIDIVS (386,

I5). Pol et Castor filii fuerunt Iouis ; Hercle ipse est Hercules. Si quis fabulas uult scire, legat Virgilium. Hoc autem, quod Donatus hic narrat, iuramentum fuit apud paganos. Ac si 95 diceret : Iuro uos, edi, quasi odi | (e enim hic pro o positum 46r

67 sg. Laur. 115, 47 sq.

$ed. 245, 69 sq.

v8 Laur. 116,68 —Sed. 246,7

Laur. 116, 8054. —.Sed. 247, 26 sq. Rem. min. 64, 11

92 sq. Laur. 116, 615g. —Sed. 246, 88 sq.

91 sq. Laur. 116, 76 sq.

Sed. 247, 20 sq.

91/98 cf. Laur. 117, 9

$ed. 249, 84

79 sq.

91 cf.

66 uenit : euenit I/ 67 uelbis oz. O 61 sg. numeri g//. — significant oz. OL, ?2 quaerebas : -ris I, ?3 ecce — dicebas oz. L *4ut :om. V T O $2? meus ultor: in insula barbara I, ultor scripsi :altor V' T adiutor O auctor $ — "frater 3seripsi sec. Laur. :fratres L collegae V T 5 collega O *?8 quamobrem — inimicum oz. IL, 80 ceu — flagrat o». LL 81 pulchre disputat oz. L 82 quantum — uel oz. LL 83 legit : scribit L ozz. O 84 forsitan — meus or. L ueniat : -et O magister : dominus 5 os; meus add. hodie O 865 fuit hic : hic hic fuit L reppeti : inueni L, 81 uel priu; — uobiscum oz. OL 89 pergo : uenio L, 90 50:7 doctos add. seorsum indoctos O 91 edipol : edepol T L 92 Pol: Pollus T — 93 autem : tamen O 94 hic Donatus L 95 odi oz. L e om. T O (rest. T?) hic enim O 985 rg. pro — est T : propositum est V/ pro odi positum est O pro o ponitur 5 L,

IN DON. MAI. II

157

est), ut odi Pol et odi Castor et odi Hercle. Qualiter iuro? Medius stans inter uestra altaria. Quomodo? fidius, id est fideliter ;

ELIGENDI, VT 'POTIVS (386, 16) uolo istum quam illum" uel 1 'IMMO'; CONGREGANDI,

VT 'VNA uenerunt' uel 'siMvr' (386, 16) ;

PROHIBENDI, VT 'NE (386, 16) facias' ; EVENTVS, VT 'FORTE (386, 17) cecidit' ; 5; COMPARANDI, VT 'MAGIS (386, 17) diligo Virgilium quam Homerum'. SVNT ADVERBIA INFINITA, VT VBI, QVANDO (386, 17). Infinita dicuntur,

quia nec certum

definiunt

tempus

nec locum,

ut

*ubi est ?' uel quando ueniet ?'. 19.

SVNT FINITA, VT HIC, MODO (386, 18). Finita dicuntur, quia certum definiunt tempus et locum ; tempus, ut *modo ueniet', locum, ut 'hic est'.

ADVERBIA LOCI DVAS FORMAS HABENT, IN LOCO ET AD LOCVM : IN LOCO, VT INTVS, FORIS ; AD LOCVM, VT INTRO, FORAS. 1; DICIMVS ENIM INTVS SVM, FORIS SVM, INTRO EO, FORAS EO. ADICIVNT QVIDAM DE LOCO, QVOD SIC DICITVR QVASI IN LOCO, VT INTVS EXEO, FORIS VENIO (386, 18). Quare dicit 'quasi in loco" ; Ideo, quia litteraturam habent ut aduerbia in loco et nisi uerba, quae motionem significant, illis adicerentur aduer20 biis, nequaquam esset discretio inter aduerbia in loco et de loco. Vel etiam ideo dicuntur "quasi in loco", quia, quamuis significent ire ad locum uel locum deserere cum dicit "intus exeo" uel ''foris uenio", tamen non adhuc deserit locum qui haec loquitur, sed in proprio stat loco. 2;

ADICIVNT

QVIDAM

ETIAM

PER LOCVM,

VT 'HAC ILLAC (386,

22) discurrit. Quaerendum est, cum superius Donatus duas species capitales praetitulauit, quare in sequentibus duas submisit uel si inter illas computandae sunt annon ? Ad quod

96/98 Ercb. 43, 19 sq.

*3/9 Laur. 118, 34-36 |Sed. 252, 79 sq.

37-39

cf. Ambr. f. 112r

Sed. 252, 88-90

17/24 Laur.

10/12 Laur. 118,

118, 44-02

Sed. 252,

99-10 (paene ad litt.) 26/30 Laur. 119, 54-60 —Sed. 252, 14-21 (paene ad litt.) 26 superius : cf. supra /. 13 (Don. 386, 18 sq.)

96utoz.T ^ 91 medius — altaria : mediis altaribus uestris LL 99 uolo : eligo T istum...illum :-ud...-ud L 99 ;g. uel immo oz. L 2 uel simul oz. OL $ nec certum definiunt : non definiunt certum O ut oz. 5 (rest. $?) 8 :4. ut — ueniet oz;. O 9 est oz. L quando ueniet : quomodo uenit IL 10 quia : quae V .$O 11 s. tempus z//. — est oz. L 13 formas aliquot Don. codd. Mur. : species Don. Laur. Sed. 19 motionem : monit- 5 23 uel oz. 5 L deserit : -ruit LL 25 quidam oz. T etiam ozz. 5 (rest. $?) 26 duas Donatus V T 27 ptaetitulauit capitales O 28 inter illas : in illis T' in illas $L computandae : -da L annon : quae comprehenduntur inter in loco et quae inter de loco T

158

MVRETHACH

dicendum, quia speciem de loco inter species in loco computa3o mus ; per locum uero inter species ad locum. HEVS ET HEV INTERIECTIONES MVLTI NON ADVERBIA PVTAVERVNT (386, 23). Multi putauerunt heus et heu interiectiones esse et non aduerbia. Quare ? QvIA NON SEMPER HAEC SVBSEQVITVR VERBVM. 35

(De comparatione» COMPARATIO

ACCIDIT

ADVERBIO

(386, 25) : sicuti

accidit

nomini, ita aduerbio. Quare hoc ? Ipse subintulit : Qv1A HIC QVOQVE

COMPARATIONIS

GRADVS

SVNT TRES sicut in nomine,

POSITIVVS COMPARATIVVS SVPERLATIVVS : POSITIVVS, VT DOC40 TE, COMPARATIVVS, VT DOCTIVS, SVPERLATIVVS, VT DOCTISSIME. ET QVONIAM ADVERBIA QVOQVE SVNT, QVAE PER OMNES GRADVS IRE NON POSSVNT, IDEO HIS AD AVGENDAM SIGNIFICATIONEM PRO COMPARATIVO ET SVPERLATIVO MAGIS ET MAXIME CONIVNGIMVS,

AD

MINVENDAM

MINVS

ET

MINIME

(386, 26).

4; Iunctio talis est : Et ideo coniungimus nos ad augendam significationem his aduerbiis, quae non comparantur, magis et maxime pro comparatiuo et superlatiuo, ad minuendam minus et minime, quoniam quoque sunt aduerbia, quae per omnes gradus ire non possunt. ;» Quare dixit illis addi ad augendam significationem magis et maxime,

ad minuendam

minus

et minime ? Quia QVEM-

ADMODVM COMPARANTVR, ITA ET DIMINVVNTVR ADVERBIA uenientia A POSITIVO, VT PRIMVM, PRIMVLE (386, 30) : 'Primum legit iste, primule ille' : primum in re perfecta, primule uero ;; in imperfecta et sunt duo positiui per se ; "longe perrexit meus socius, longule perrexi ego', id est non tam longe. À COMPARATIVO,

VT MELIVSCVLE,

LONGIVSCVLE

(386, 32).

Ista namque aduerbia uenientia a comparatiuo minus significant quam com |paratiuus et magis quam positiuus, sicut et 46" 6o nomina grandiusculus et minusculus. 'Bene scribo, melius 32 sq. Laur. 119, 62 sq. —fed. 253, 23 sq.

ef. Sed. 253, 11

92 Sed. 254, 45

53/56 cf. Laur. 120, 84

45/49 Laur. 119, 75-80 (baene ad litt.)

.Sed. 254, 35

58/60 cf. Laur. 120,

29 post dicendum add. est I 30 species : -em I, 32 sg. multi — aduerbia oz. I7 interiectiones esse 5 Lazr. : esse interiectiones V/ T O 33 haec : his LL 33 sq. subsequitur L nomulli Don. codd. : subsequuntur V T O 5 sequitur parsiz 98 Z.suppleui — 36 occidit prius : -dunt L, sicuti : sicut .$ I, 84 post ita

add. et L

38 sunt — 41 sq. gradus oz. V (resz. V?)

46 iunctio — 51 minime

om. IL 46his:isl/ ^ 49 non pos? 48 quae £r. O 52 add. sunt ante aduerbia L b5 positiui per se V' Laur. : per se positiui T O $ LL B6 perrexi oz. O 9? add. melius ane meliuscule e longius ase longiuscule T 59 et a//. om. O pos! grandiusculus add. maiusculus IL 60 etom. OO

IN DON. MAIL. II

159

scribis tu, meliuscule scribit noster amicus quam ego'. Similiter et de ceteris intellegendum. AÀ SVPERLATIVO VEL NVLLA EXEMPLA VEL RARA SVNT (386, 32 sq.). Non inuenit forsitan : ideo dixit. 65

(De figuris»

FIGVRAE ADVERBIORVM DVAE SVNT. ÁVT ENIM SIMPLICIA SVNT ADVERBIA, VT DOCTE PRVDENTER, AVT COMPOSITA, VT INDOCTE INPRVDENTER (387, 1). Hic non sunt aestimatae pauciores uel plures figurae, quia in paucis repperiuntur. 79 COMPONVNTVR ETIAM ADVERBIA MODIS QVATTVOR, VT CETERAE PARTES ORATIONIS : EX DVOBVS INTEGRIS, VT INPRVDENTER; EX DVOBVS CORRVPTIS, VT SVFFICIENTER ; EX INTEGRO ET CORRVPTO, VT INSIPIENTER ; EX CORRVPTO ET INTEGRO, VT SVFFERENTER (387, 2). 7;

SVNT

MVLTAE

DICTIONES,

id est partes,

(DVBIAE»

INTER

ADVERBIVM ET NOMEN ET PRONOMEN ET VERBVM ET PARTICIPIVM ET CONIVNCTIONEM ET PRAEPOSITIONEM ET INTERIECTIONEM (387, 4 app. crit.). INTER ADVERBIVM ET NOMEN, VT FALSO (387, 4). Falso enim 8o et nomen est datiui casus et aduerbium qualitatis. Sed quando nomen est, significat ipsam personam, ut 'falso homini dedi' ; quando uero aduerbium, sensum uerbi explanat, ut 'falso legit'. INTER ADVERBIVM ET PRONOMEN, VT QVA (387, 5). Quando 8; enim aduerbium est, ponitur pro ubi et est infinitum, quando pronomen, est ablatiui casus. INTER ADVERBIVM

ET VERBVM,

VT PONE

(387, 5). Quando

aduerbium est, ponitur pro iuxta et est aduerbium quando autem uerbum, imperatiuus est modus. 79/83 Laur. 120, 15-19 —Sed. 257, 61-67 (paene ad litt.)

loci,

cf. Seru. 439, 7. Rem. mai.

261,9 — S*/i Laur. 121, 24-40. Sed. 257, 74-98 (paene ad litt.)

62 5o:; intellegendum agg. est 5 L 65 Z4. suppleui — 6? prudenter oz. L 68inprudenterozm.l, ^ 6854.hic— tepperiunturoz.L ^ 69 quia — repperiuntur om.O | 9*0 ut — 74 sufferenter sic Mar. et multi Don. codd. (cf. Rem. mai. 261, 7) 71 ex — inprudenter oz. L 75 id est : uel O dubiae reszitui sec. Don. Laur. Sed. 96 et primum — 77 sq. interiectionem : et ceteras partes L 74 et praepositionem oz. T — 79 enim oz. O 80 est oz. 5 (rest. $?) datiui : -uus T $ Sisignificat :-cant V ——— 82 explanat uerbi O explanat : explet 5 LL 84 qua V T O 5 L aliquot Don. codd. : quo T? Laur. Sed. multi Don. codd. qui alii Don. codd. et Keil] — 88 enim T $ L : uero V om. O ponitur pro : significat I, 86 est O : om. V T 5$ L post casus £r. T? — ablatiui:-uus $ L 88 est prius om. O est alt. pos? loci fr. V — et — locioz.O 89 quando — uerbum : uerbum quando autem V/ quando uerbum O — est ante imperatiuus /r. T $ om. L modus oz. O

160

MVRETHACH

9o

INTER ADVERBIVM ET PARTICIPIVM, VT PROFECTO (387, 6). Aduerbium adfirmantis est, quando uero participium, datiuus est siue ablatiuus casus, ut 'profecto homini dedi munus'. INTER ADVERBIVM ET CONIVNCTIONEM, VT QVANDO (387, 6). Aduerbium est enim infinitum et coniunctio causalis. 9; INTER ADVERBIVM ET PRAEPOSITIONEM, VT PROPTER (387, 7). Propter enim aduerbium est loci, ut "propter stat', id est luxta, et praepositio accusatiui casus, ut 'propter dominum uenit'. INTER ADVERBIVM ET INTERIECTIONEM, VT HEV (387, 7). 1: Heu aduerbium est respondentis et interiectio dolentis. HORVM QVAEDAM ACCENTV DISCERNIMVS, QVAEDAM SENSV (387, 8). Sensu discernuntur, ut dictum est; accentu uero unum tantum 'pone' : quando uerbum est, in penultimo loco, 5 quando aduerbium, in ultimo habet accentum. SVNT ADVERBIA (LOCI», QVAE INPRVDENTES PVTANT NOMINA ESSE : IN LOCO, VT ROMAE SVM ; DE LOCO, VT ROMA VENIO ; AD LOCVM, VT ROMAM PERGO (387, 9). Ideo inprudentes, id est indocti, putant nomina esse, quia litteraturam habent nominis. 19. HIS PRAEPOSITIO NON ANTEPONITVR (387, 11) : quia pura aduerbia sunt. ANTEPONITVR AVTEM HIS QVAE PROVINCIIS LOCIS REGIONIBVSVE ADICI SOLENT (387, 1r). Quare ? QvIA DE SIGNIFICATIONE NOMINIS NON RECEDVNT (sicut nomina ciuitatum), VT 15 DE ÁFRICA VENIO, AD SICILIAM PERGO, IN ITALIA SVM (387,

12). Sed nomina ciuitatum, quando primae sunt uel secundae declinationis, in loco per genetiuum, ad locum per accusatiuum, de loco uero et per locum per ablatiuum significant,

92 Rez. ai. 261, 18

22

96 Rez. zai. 261, 23

8/5 Laur. 121, 42-44

1cf. Ercb. 99, 2 Rem. mai. 261,

Sed. 258, 6-10 (paene ad litt.) |cf. Prisc. 3, 520, 27

Rem. min. 84, 10 8 sq. Laur. 122, 47-49 —Sed. 259, 16-18 10 sq. Laur. 122, 81 sq. Sed. 259, 24 sq. 16/24 cf. Seru. 415, 37. Pomp. 252, 2. Prisc. 3, 66, 4

Clem. 84,29

Ercb. 46, 12.

Laur. 122, 62.

Sed. 259, 44

aJ.

91 a2. quando ante aduerbium O est adfirmantis T O uero oz. O 92 est om. OO post est add. casus T siue: et L casus oz. T O 94 est om. O 96 enim aduerbium est : enim est aduerbium L oz. O 98 uenit o». O 1 est L Lawr.:om.V TO S 8 pos! sensu add. uero $ L 4 tantum : id est O bos! tantum add. ut L.— 4 sg. uerbum — ultimo : aduerbium est in ultimo quando uerbum in penultimo O 6 loci reszi£ui sec. Laur. Sed. Don. codd. 6 sq. nomina esse T Laur. Don. codd. (cf. infra |. 9) : esse nomina V O $* L, 4 esse om. S 9 esse oz. O 10 ;4. pura aduetbia V T O Laur. : aduerbia pura 5 L 12 anteponitur autem his Mor. (cf. Laur. Sed.) et multi Dcn. codd. his :is T om. L 13 solent V T O ulti Don. codd. (cf. Laur. 122, 54 ) : solet $5 L aii Don. codd. sunt oz. O L 16 sed oz. O

IN DON. MAI. II

161

ut Romae sum Autisioderi sum, Romam pergo Autisioderum 20 pergo, Roma uenio Roma transeo Autisiodero uenio Autisiodero transeo. Quando uero tertiae sunt declinationis, in loco et per locum et de loco per ablatiuum, ad locum uero per accusatiuum significant, ut Cartagine sum, Cartagine uenio, Cartagine transeo ; ad locum uero, ut Cartaginem pergo. 2; PRAEPOSITIO SEPARATIM ADVERBIIS | NON APPLICABITVR, 4T QVAMVIS LEGERIMVS DE REPENTE, DE SVRSVM, DE SVBITO, EX INDE ET AB VSQVE ET DE HINC (387, 13). Quare dixit separatim non addi praepositionem aduerbiis ? Ne putaret aliquis, quod iuncta aduerbiis pro duabus haberentur partibus et hoc per 3o appositionem. Quid ergo faciendum est ? Ipse subiungit : SED HAEC TAMQVAM VNAM PARTEM ORATIONIS SVB VNO ACCENTV PRONVNTIABIMVS (387, r5). Lege Priscianum : ibi repperies, qualiter ea pronuntiare 35 debeas sub uno accentu. I

DE PARTICIPIO

PARTICIPIVM EST PARS ORATIONIS DICTA, QVOD PARTEM CAPIAT NOMINIS PARTEMQVE VERBI. RECIPIT ENIM A NOMINE GENERA ET CASVS, A VERBO TEMPORA ET SIGNIFICATIONES, AB 5 VTROQVE NVMERVM ET FIGVRAM (387, 18). Definitio substantiae est hic, in qua definitione proprietas et communio ostenditur. Est communio in hoc, quod dicit "participium est pars orationis", proprietas uero in hoc, quod subdit ''dicta, quod partem capiat nominis partemque uerbi" , quia nulla alia pars ro significationem uerbi nominisque ita comprehendit, ut participium. Sicut enim neutrum genus abnegatiuum est masculini

27/30 Laur. 123, 77-81 Sed. 260, 72-75 (paene ad litt.) 34 Priscianum : cf. 3, 82, 21 sqq. 9/14 Laur. 124, 5-15.

14

$ed. 261,7-17

cf. Ambr.f.117r

34 sq. cf. Laur. 123, 86 11/14 cf. Prisc. 2, 552,

Don. Ortigr.f. 110v

19 44. Autisioderi ... Autisioderum ... Autisiodero ... Autisiodero V T O S: Lugduni ... Lugdunum ... Lugduno... Lugduno L (s. inrrod.) 20 4. transeo bis :praeeo bis 5 L 24 transeo : praeeo 5 L uero oz;. O utoz.V TO 25 applicabitur:-catur L aliquot Don. codd. 27 de hinc : ab hinc L 28 praepositiones non addi O addi :-dere T 5$ (corr.-.$?) 28 ;g. ne — aduetbiis oz. I 34 s4. lege — accentu oz. $ L 35 accentu oz. T. De participio. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) 5 L.

1 Zi. de participio : incipit participium L oz. V $8 subdit : dicit O 6 est hic (cf. Laur.) : om. V O

b utroque : utrisque L 11 sicut : sicuti T O

162

MVRETHACH

femininique nec dici neutrum ualet nisi illa praecedant, ita participium non potest dici, nisi istae duae partes, ex quibus subsistit, praeponantur illi. 15

20

25;

30

55

Potest etiam in hoc loco definitio soni considerari in hoc,

quod Donatus dicit "dicta, quod partem capiat nominis partemque uerbi". Quae definitio, ut longe superius dictum est, fit per compositionem ipso Donato teste, qui ait "Participium est pars orationis dicta, quod partem capiat nominis partemque uerbi". j Cum omnes partes orationis natura simul protulerit, merito quaeritur, quare dicat Donatus recipere participium ''a nomine genera et casus, a uerbo tempora et significationes". Quare a uerbo tempora et significationes recipiat, mirum non est : quia nisi uerbum praecedat, participium esse nullo modo potest. Vnde et omnia participia deriuatiua sunt a uerbis. Sed sciendum ideo dicere Donatum, quod recipiat participium "a nomine genera et casus", eo quod ad similitudinem nominis genera habeat et casus. Quare ergo recipere non dicitur a pronomine haec eadem sicut a nomine, cum pronomen accidentia habeat, quae et nomen ? Quia pronomen ramusculus est nominis, et omnia, quae habet a nomine suo, accipit et paene pro una parte habentur. Sed non ideo dicitur recipere a nomine genera et casus sed potius, quia nomen tribus modis omnes partes orationis, ut superius longe dictum est, antecellit.

Vel certe, quia participium non determinat certum genus certumque casum, donec nominibus iungatur, ut amans : cum enim dico hoc participium, dubium est, utrum pertineat ad 4v marem an ad feminam an ad mancipium, uel utrum sit nomi-

15/20 rf. Laur. 124, 16. Sed. 262, 18.—

17 superius : cf. 47, 34 — 18/20 Dor.

387, 18 21/29 Sed. 262, 30-38 (aene ad litt.) 26 cf. Ambr.f.117*.— Clem. 89, 15 Alc. 889 B 30/36 Sed. 263, 48-54 (paene ad litt.) 36 superius : 51, 41

37/46 Laur. 124,27-36 —$ed. 262, 38-47.

cf.Pomp. 258,25.

Iul. 91,81

Paul. f. 19s

12 nec : ne LL dici ... ualet O Laur. Sed. : dici V T dicimus $ L 15 hoc in loco O 21 protulerit simul V L 26 deriuatiua : -riuata O 28 genera : nostra ( ?) LL ad:a V 29 habeat O : -bet V -bent T $ I. 30 recipere non dicitur V/ : non dicitur recipere T O non dicit recipere I, recipere oz. 5 (rest. 5?) 81 sicut : sicuti O habeat : -bet L (corr. L3) pos! habeat add. ea T quae : quor L 33 os! suo iter. habet I, 34 a nomine recipere .$ I. 88 bos! potius add. a nomine O quia : quam T nomen oz. IL 35 sg. omnes partes orationis ozz. O 36 longe oz. T dictum est antecellit : ante excellit dictu L'—— fos? antecellit ad2. omnes partes O 38 nominibus : omnibus O iungatur :-antur.f 40 sg. nominatiuus ... uocatiuus : uocatiuus ... nominatiuus V/ T $

IN DON. MAI. II natiuus

an

uocatiuus

casus;

nomine

163 autem

addito,

haec

ambiguitas procul abicitur et certitudo mentibus nostris infunditur, ut 'amans me Cato docet", 'diligens me Martia loquitur', 'uenerans mancipium dominum suum ministrat ei' : ecce 45 Cato et Martia et mancipium nominatiui habentur in hoc exemplo. AÀB VTROQVE NVMERVM ET FIGVRAM (387, 20), id est a nomine et uerbo |numerum et figuram recipit participium, quia aeque illae partes haec duo accidentia sibi uindicant. ;»

(De accidentibus.»

PARTICIPIO ACCIDVNT SEX, GENVS CASVS SIGNIFICATIO TEMPVS NVMERVS FIGVRA (387, 20). Definitio numeri est hic. Quidam aestimauerunt plura accidentia, addentes comparationem, quam ideo Donatus non computauit, quia, si participium ;5 comparationem receperit, ad nominis significationem pertinebit. Quidam pauciora, auferentes inde figuram, eo quod nullum participium per se componatur, nisi antecedens uerbum, ex quo participium deriuatur, compositum fuerit — et omnia 6o participia, quae a compositis deriuantur, decomposita sunt — et simplex figura non possit dici nisi ad comparationem compositae. Quare ergo Donatus annumerauit ? Quia non considerauit compositionem primam, quae fit in uerbo, sed potius duas imagines, quae inueniuntur in participio. Si enim partici65 pium, quod a uerbo composito nascitur, recte adtenditur, alteram imaginem habet, et alteram illud, quod a simplici uerbo oritur, et ideo Donatus figuram inter cetera accidentia computauit.

47/49 Laur. 125, 37-39 9-12

49-57

568,16

Sed. 263, 55-58

54 sq. cf. Pomp. 263, 33.

Sed. 264, 16-24 (paene ad litt.)

Clem.89,24e: 92,22.

852/85 sq. ILaur. 125, 42-46 —Sed. 264,

Clem. 89, 19.

Alc. 889 B

57/64 Laur. 125,

cf. Rem. min. 70, ó

57/89 cf. Prisc. 2,

89 sq. cf. Prisc. 2, 568, 18.—

61 cf. Clem. 90, 24

4lan:autL 43 pos! me al/. add. marce $.— 44 dominum suum mancipium L Cato : Cot L 46 et ... et om. L in oz. L 48 numerum —- participium oz. L aeque : ea quae L 49 illae : hae O duo oz. L 50 7if. suppleui — 81 sq. tempus significatio I, B2 bos numetus add. et 5 L est hic T Laur. : om. V. O-5 L 55 receperit V/ O (cf. recipiat Laur. Sed.) : reciperet T*$ I B5 pertinebit : -neret T L 60 sunt V/ Laur. :sint TOS L — 62annumetauit : adnumerat | 63 primam oz. L 67 figuram om. S iter. post 68 computauit L

47

164

MVRETHACH (De generibus»

70

GENERA PARTICIPIIS ACCIDVNT QVATTVOR : MASCVLINVM, VT LECTVS, FEMININVM, VT LECTA, NEVTRVM, VT LECTVM, COMMVNE, VT LEGENS. NAM OMNIA PARTICIPIA PRAESENTIS TEMPORIS GENERIS SVNT OMNIS (387, 22). Illud non incongrue a quibusdam quaeritur, quare participia unius generis non 7; repperiantur ad similitudinem nominum uel uerbi. Est enim nomen unius generis, ut Donatus, est unius uerbi significatio, ut lego. Ad hoc dicendum, quod idcirco participia unius generis non repperiuntur, quia adiectiua sunt, et necesse est, ut aut in una uoce aut in diuisione uocum omnia genera com8o prehendant, sicuti uerba, ex quibus deriuantur, ut lego. Pertinet enim ad uirum, pertinet ad feminam, pertinet ad mancipium ; et, si unius generis participium esset, nequaquam officio uerbi, a quo nascitur, per omnia supplere posset. (De casibus» 8;

Casvs TOTIDEM SVNT PARTICIPIORVM, QVOT ET NOMINVM (387, 24). Ne quis putaret, quod deficerent participia sicuti nomina per casus, ideo dixit : NAM PER OMNES CASVS ETIAM PARTICIPIA DECLINANTVR (387, 25). (De temporibus»

90

TEMPORA ACCIDVNT PARTICIPIIS TRIA, PRAESENS, PRAETERITVM ET FVTVRVM, VT LVCTANS LVCTATVS LVCTATVRVS (387, 26). Quare tria dicuntur tempora, cum unum sit ? Superius in uerbo exposuimus.

93/83 Laur. 125, 62-73 —$ed. 265, 40-50 (paene ad litt.) zin. 68, 27

cf. Prisc. 2, 555, 26 —Rer.

86 sg. Laur. 126, 3-5 —$ed. 263, 53-56 (paene ad litt.) |cf. Ale. 890 C

92 superius : 145, 27-34

69 /ij. subpleui — 12 commune Mor. Don. codd. : commune tribus generibus Dor. codd. et Keil — 12 sq. participia praesentis temporis Mur. Don. codd. : praesentis temporis participia Dor. codd. e? Keil *3 omnis Mwr. aliquot Don. codd. communis p/erique Don. codd. e? Keil — 85 ad similitudinem — 78 repperiuntur ozz. .$ (rest. S?) 76 unius — significatio : significatio uerbi I, *9 aut prius om. L 81 pos! pertinet prius add. et T 82 unius : unus I7 84 7j. subpleui 8ó quot :quod VO pos! nominum add. et V/ 86 quis O Lazr. : aliquis V T.5 T, 86 sg. sicuti — dixit : per casus sicut nomina O 84 os! ideo add. haec O 89 Hit. subpleui — 99 accidunt participiis Mur. : participiis accidunt Dom. 92 dicuntut : -antur L sitssint 1^ T9 OT, 93 exposuimus in uetbo IL

IN DON. MAI. II

165

(De significationibus) 95

SIGNIFICATIONES PARTICIPIORVM A GENERIBVS VERBORVM SVMVNTVR (387, 27). Recte significationes dicuntur hic uenire a generibus uerborum, ne repetita locutio taedium in auribus auditorum

gigneret, si diceret iterum''genera participiorum

a generibus uerborum ueniunt". Dixerat enim superius, quod La

accipit participium a nomine genera et casus: idcirco noluit

repetere genus sed significationem. VENIVNT ENIM PARTICIPIA AB ACTIVO VERBO (DVO), PRAESENTIS TEMPORIS ET FVTVRI, VT LEGENS LECTVRVS (387, 28). ; Cum omnia uerba actiua, ex quibus haec participia deriuantur, | omnibus temporibus abundent, quare ista praeterito tempore carent ? Quia, ut quibusdam uidetur, non plus ueniunt ab actiuo quam a passiuo uerbo, et scimus, quia passiua non possunt dici, nisi actiua sint, neque actiua, nisi 10 passiua sint. Et quod non habent illa actiua in se, habent in suis passiuis ; et quod iterum non habent passiua, habent in suis actiuis participiis. Sed haec ratio potius audacter quam secure dicitur, nec uera a nobis approbatur, sed, quod uerius est, omnia participia actiua uel neutralia deficiunt in praterito 15 tempore, sicut omnia passiua in praesenti. Sed tamen possunt suppleri per uerba praeterita et per sum substantiuum uerbum, ut Priscianus dicit, et per nomen quod est infinitum, ut legens sum qui legi lecturus, lectus sum qui legor legendus. 20 Similiter et in ceteris. À DEPONENTI TRIA, PRAESENS PRAETERITVM ET FVTVRVM, VT LVCTANS LVCTATVS LVCTATVRVS (387, 31). Cum deponentia uerba sensum neutralis habeant, ut in uerbo pleniter dictum est, quare uno tempore superant neutralia uerba ? Quia illa 25 deponentia in quantum sensum neutralis habent, recipiunt

96/99 Laur. 126, 20-23 Sed. 267, 6-9 (baene ad litt.) |cf. Ambr.f. 118r B sg. el 12/18 Laur. 127, 25-30 —Sed. 267, 12-17 (paene adlitt.) 16/19 cf. Exp. 514, 21 Clem. 91, 13 et 29 17 Priscianus : cf. 2, 565, 4 22/26 sq. Laur. 127, 41-46 Sed. 267, 28-34 (baene ad litt.) 23 in uerbo : ef. supra 135, 65

94 Zi. supbpleui — 96 hic dicuntur O 98 gigneret auditorum O 99 dixerat enim T 5$ L. : uel quia dixerat V O 2 pos! siginificationem add. ne iterata locutio fastidium faceret T .$ (del. $*) (ef. supra l. 97 sq.) 3 ab actiuo uerbo Mer. Lanur. aliquot Don. codd. :a uesbo actiuo Kei/ — duo suppleugj 5 haec: et V — 6 habundent temporibus O quare :cut L 8 post actiuo add. uerbo 5 (del. $?) uerbo oz. O 9 sg. neque — sint oz. L 10 aZ. in anze illa L 12 actiuis : -ua I, 16 sum oz. 5 L 17 nomen : pronomen L 17 :4. quod est S quip dQ 19legot :-go $5 20similiter :sicO — 24quare : quur L

48r

166

MVRETHACH

duo, in quantum uero litteraturam passiuam, unum

sibi uin-

dicant. Communia

uero

quattuor tempora

habere

dicuntur,

quia

actionem et passionem significant : propter sensum actiuum 3o duo actiua participia, propter sensum passiuum et litteraturam simili modo duo recipiunt tempora. INCHOATIVA PARTICIPIA PRAESENTIS TEMPORIS SVNT TANTVM, VT HORRESCENS TEPESCENS CALESCENS (388, 2). Quare praeteritum non habent ? Quia '*quae inchoantur praeteritum 5; tempus non habent", ut Donatus testis est. Futuro autem idcirco carent, quia deficiunt in praeterito tempore et in duobus membris ultimis gerundiui modi, a quibus participia futuri temporis formantur. DEFECTIVA subauditur participia INTERDVM ALICVIVS SVNT 49 TEMPORIS, id est aliquod tempus habent, non omnia tamen VT SOLEO SOLENS SOLITVS (388, 3) ; non facit soliturus, solitus

uero facit, quia declinationem passiuam habet in praeterito tempore.

INTERDVM NVLLIVS sunt temporis (subauditur participia), 45 VT AB EO QVOD EST MEMINI NVLLVM PARTICIPIVM REPPERITVR

(388, 4).

INTERDVM A NON DEFECTIVO VERBO PARTICIPIA DEFECTIVA SVNT, VT AB EO QVOD EST STVDEO STVDENS, FVTVRVM TEMPVS NON HABET (388, 4) in usu, quia, ut quidam grammaticorum 5o testantur, deficiunt in duobus membris ultimis gerundiui modi. ÀB INPERSONALI VERBO PARTICIPIA NISI VSVRPATA NON VENIVNT (388, 7). Quamuis enim paenitens et libens uideantur uenire ab eo uerbo, quod est paenitet, non tamen ab eo uenit,

28/31 Laur. 127, 49-53 92,2

Alc. 891 B

78-82

M 270, 39-43

Sed. 267, 37-43 (paene ad litt.) 33/38 Laur.

127, 55-60

cf. Ambr. f.1211

Clem.

—Sed. 268, 45-51 (paene ad litt.)

cf.

35 Don. 381, 1sq. — 35/38 cf. Prisc. 2, Seru.440,21 —— 88/85 cf. Smar.f. 51*.— 559,25 Clem.93,19 39/43 Laur.128,62-66 $ed.269,95-98e: 4;q. — 49/61 Laur. 128, 73-75. Sed. 270, 18-21 f. Dom. Ortigr. f. 110» — 53/86 Laur. 128, 168, 30

ql.

cf. Seru. 440, 30.

Prisc. 2, 561, 9 (ex Capro) |Virg. gram.

26 duo : duos 5 (corr. 5?) 28 lemma ad Don. 387, 32 sq. non suppleui 29 et oz. AY , ,et passionem : passionemque L 31 simili modo : similiter O tempora recipiunt I, 34 praeteritum non habent oz. O 38 tempus o». O est oz. L autem oz. O — 37 ultimis o». LL gerundiui L Laur. : gerendi V T O 5 40 tamen oz. T $ L 41 50s; soliturus add. nec solebo O 42 uero oz. O passiuam oz. T —. habet passiuam O 44 sunt oz. LL subauditur o». O 49 habet scripsi cum Don. : -betur.$ -bent V TOL 50 ultimis oz. T O gerundiui L Laur. cod. B : gerendi V T O $ gerundi Laor. cod. /A Sed. 52 usurpata :-tiua L 64 ab eo prius: a T paenitet : -tens IL

IN DON. MAI. II

167

55 sed potius uerbale nomen est, ueniens a uerbo antiquo, quod fuit in usu, paeniteo et libeo. (De numero» NVMERVS PARTICIPIS | ACCIDIT VTERQVE, SINGVLARIS HIC LEGENS, PLVRALIS VT HI LEGENTES (388, 8). 6o

VT 48"

(De figura»

FIGVRA PARTICIPIORVM DVPLEX EST : AVT ENIM SIMPLICIA SVNT PARTICIPIA, VT SCRIBENS, AVT COMPOSITA, VT DESCRIBENS (388, 9). De quibus superius, cum de accidentibus ageretur, dictum est. 65 |COMPONI ETIAM PARTICIPIA QVATTVOR MODIS POSSVNT (388, II): EX DVOBVS INTEGRIS, VT NEGLEGENS ; EX DVOBVS CORRVPTIS, VT SVFFICIENS ; EX CORRVPTO ET INTEGRO, VT INTELLEGENS;

EX

INTEGRO

ET CORRVPTO,

VT INCIPIENS

(388, r1

codd. Don.). 70 SVNT NOMINA SPECIEM PARTICIPIORVM HABENTIA, VT TVNICATVS GALEATVS (388, 12). Speciem participiorum uidentur habere, id est praeteriti temporis, tamen pura nomina sunt, sicut ipse testatur : (IVAE, QVIA A VERBO

SVNT PARTICIPIIS APPLICANDA 7;

NON VENIVNT,

NON

(388, r5).

EX QVIBVS SVNT ETIAM ILLA, id est ex supradictis nomini-

bus, QVAE, CVM PARTICIPIA VIDEANTVR, VERBORVM TAMEN SIGNIFICATIONE PRIVATA SVNT, VT PRANSVS CENATVS PLACITA NVPTA TRIVMPHATA REGNATA (388, 13). Quare priuata sint significatione uerborum, reddit causam : NAM PRANDEOR 80 NVBOR TRIVMPHOR NON DICITVR (388, 16). Si enim dicerentur ista, poterant homines aestimare, quod ab illis uenirent. Si et ista uerborum significatione priuata sunt et superiora, quare simul non comprehenduntur, ut dicamus in una serie : tunicatus galeatus pransus cenatus et cetera ? Quia illa, id

63 superius : cf. 163, 57-68 — 71/73 Laur. 129, 92-95 —Sed. 271, 85-88 (paene ad litt.) — 98/89 Laur. 129, 1-13. Sed. 272, 2-16 — 82/89 cf. Ambr. f. 124

B5 uerbale : -biale 5 87 Zt. suppleui 58 505? uterque oz. singularis et pluralis Mur. codd. Sed. 60 Ziz.suppleui —— 61 post figura oz. item Mur. Don. codd. Laur. cod. A 66 ex prius — 68 incipiens szc nonnulli Don. codd. (at exempla uariantur ) ex prius —neglegensozm.V | *2temporis oz. O suntnominaV . *3a om. $ L ueniunt : inueniunt L, 78 quate : quur L 79 uerborum ozz. T 80 sg. ista dicerentur O 81 poterant: putarent O homines : omnes .$ aestimare oz. O 82 et prius om. O 84 galeatus — cenatus oz. O

168 85

9o

MVRETHACH

est tunicatus et galeatus, semper nomina sunt, quamuis speciem participiorum habeant ; ista uero sequentia utcumque participia possunt dici, quamuis nomina sint, retinentia sensum antiquorum passiuorum uerborum, sicut legimus 7/a/ia olim regnata Ligurco. Et si participia possunt dici, quare ergo significatione uerborum priuata esse dicuntur ? Quia usus illorum uerborum, ex quibus oriuntur ista, nunc non habetur penes nos. Non enim dicimus prandeor uel cenor, ut inde ueniant participia pransus et cenatus. Vel certe significatione uerborum priuata esse dicuntur illorum scilicet, quae nunc

95 habentur in usu, id est prandeo et ceno, quae neutralia exis-

tunt et participia praeteriti temporis non habent significationem passiuorum retinentia. Illud praeterea a quibusdam interrogatur, quare unius

litteraturae non sint haec nomina, id est aut in us aut in a. T

IO

Ad hoc dicendum, quia plus est in usu legendi pransus cenatus placita nupta quam pransa cenata placitus nuptus. SVNT ITEM ALIA PARTICIPIA, QVAE ACCEPTA PRAEPOSITIONE ET A VERBIS ET A PARTICIPIIS RECEDVNT, VT NOCENS INNOCENS. NAM NOCEO DICITVR, INNOCEO NON DICITVR (386, 16). Omnia enim participia, quae a simplicibus uerbis deriuantur, simplicitatem | debent seruare. Quae, si composita fuerint, ad aliam partem transibunt. SVNT VELVTI PARTICIPIA, QVAE A VERBO VENIVNT, ET QVIA TEMPVS NON HABENT, NOMINA MAGIS QVAM PARTICIPIA IVDICANTVR, VT FVRIBVNDVS MORIBVNDVS LVDIBVNDVS (388, 19). A uerbo enim, quod est furio, id est insanio, uenit furibundus nomen, id est similis furenti. A morior moribundus, similis

89/97 cf. Laur. 129, 13 Sed. 272, 16. 98/2 Laur. 130, 24-28 Sed. 273, 27-31 5/8 cf. Prisc. 2, 568, 20. Clem. 92, 97. 41.891 D. 12/17 Laur. 130, 42-47 —$ed. 273, 44-51 (paene ad litt.) —cf. Diom. 402, 30 — Prisc. 2, 137, 18

mai. 263, 2

12/14 cf. Ambr. f.1257

Clem. 93, 13.

Rez.

ad Cuimn.f. 40v

88 sq. cf. Verg. /Aen. 3, 14 (etiam ap. Char. 104, 5 Max. Vict. 201, 9. Rem. mai.

263, 1)

81 pos! dici add. et I 88 add. in ante lYtalia 5 I, Ligurco : Ligurgo O Lycurgo Verg. 90 priuata : priua IL 91 uerborum illorum 5 L habetur : -entur $ (corr. $2) 92 penes : pene O 93 ueniant participia :-at-ium O — et cenatus oz. O 93 sq. significatione uerborum : uerb- -tio T O 96 s. significationem

: -ne 5

98 praeterea oz. O

aom.L

99 sint : sunt LL

6 enim

om. O ? ad : in 5 (corr. $3) $8 transibunt partem O transibunt : -eunt 5 11 ludibundus s Zerium ex. add. e? multi Don. codd. 12 ;4. uenit — nomen oz. O 18 id est o». V O

49

IN DON. MAI. II 15

20

25

morienti. A ludo ludibundus, similis scilicet ludenti. "Tempus enim non habent", subauditur futurum participii, quia illa uerba, ex quibus oriuntur, omnimodis carent participio in dus. SVNT MVLTA PARTICIPIA EADEM ET NOMINA, VT PASSVS VISVS CVLTVS SAPIENS INDVLGENS, QVAE TAMEN ET CASIBVS DISCREPANT ET DE TEMPORIBVS DINOSCVNTVR ET COMPARATA MVTANTVR (388, 20). Quando enim nomen est passus, pertinet ad iter agendum uel ad mensuram et est quartae declinationis ; quando uero uenit a uerbo, quod est patior, participium est praeteriti temporis et est secundae declinationis et diuidit tria genera, ut passus passa passum, et significat tribulationem corporis. Visus similiter, quando est nomen, quartae declinationis est et significat acumen oculorum ; quando uero participium, secundae. Similiter cultus. Sapiens uero et indulgens, quando participia sunt, recipiunt tempus et carent comparatione et trahunt casum,

3^

40

169

quem et illa uerba, a quibus oriun-

tur; quando uero nomina sunt, carent tempore et habent comparationem recipiuntque genetiuum. SVNT PARTICIPIA DEFECTIVA, QVAE PER OMNIA TEMPORA IRE NON POSSVNT, VT COEPTVS VRGVENDVS (388, 22). Ab eo quippe uerbo defectiuo, quod est coepi, quod tam actionem quam passionem significat et est fere praeteriti temporis, uenit participium, quod est coeptus. Praesens uero ideo non habet participium, quia illud uerbum, a quo istud oritur, praesens tempus non habet. Vrguendus autem uenit ab eo uerbo, quod est urgeo, quod caret futuro et praeterito tempore, et non sine causa, quia duo membra gerundiui modi

21/32 Laur. 131, 51-62

Sed. 273, 51-66 (paene ad litt.) —cf. gl. cod. Bern.f. 15"

21/26 cf. Rem. mai. 263, 5

26/28 cf. Pomp. 257, 3

Sed. 274, 83-92 (paene ad litt.) |cf. Ercb. 101, 2 459, 25.

34/43 Laur. 131, 64-71

41 et non — 43 cf. Prisc. 2,

Clem. 93, 19

14 scilicet oz;. O tempus — 17 dus oz. O 15 subauditur :-dis L;. futurum o7zt. 5 (rest. $?) 19 sapiens indulgens ex. add. et multi Don. codd. et oz. $ L et aliquot Don. codd. 20 ;g. et — mutantur add. e£ zulti Don. codd. 21 enim oz. O 23 uero : autem L oz. O 24 est prius post temporis £r. O est alt. om. O 25 ut O Laur. : om. V T$ L 26 nomen est T 23 acumen : nomen L ueto om. O 28 ueto om. O 29 sg. comparatione : -nem .$ 30 trahunt : -hent L et illa : trahunt et illa $ (corr. 5?) trahunt illa T L 31 ueto oz. O 33 quae : quod L 34 sq. ab — uerbo : ab eo uetbo $ ab eo $*a O 38 coepi : cepi L actionem : actiuum IL, 37 quod est coeptus oz. O uero om. O 38 sg. illud — habet : nec uerbum habet a quo oritur O istud oz. T O oritur : oriuntur L 39 autem oz. O 40 urgeo : urgueo TO 5 L 4let T? Laur. :ogm. V TO SL gerundiui resZiZui (cf. supra 166, 50) sec. Laur. cod. B : gerendi codd. Mur. gerundi Laur. cod. AA Sed.

170

45

MVRETHACH

ultima deficiunt, a quibus praeterita participia uel futura formantur. SvNT PARTICIPIA, QVAE ACCEPTA COMPARATIONE FIVNT NOMINA, VT ACCEPTVS INCENSUS (388, 24). Faciunt enim ACCEPTIOR INCENSIOR (388, 24). Quando enim acceptus uenit ab eo uerbo, quod est accipio, id est recipio, significat acceptus receptum et caret comparatione ; quando uero acceptus poni-

$0

tur pro eo, quod est amabilis, nomen acceptissimus. Similiter incensus,

55

6o

id est combustus,

est et facit acceptior uenit

ab eo uerbo,

quod est incendor, et caret comparatione et recipit tempus ; quando autem incensus ponitur pro eo, quod est iracundus, nomen est et facit incensior comparatiuum. ADVERBIA DE PARTICIPIIS FIERI POSSE PLVRIMI NEGANT, SED HOS PLVRIMAE LECTIONIS REVINCIT AVCTORITAS (388, 25). Ab eo enim participio, quod est diligens, ut quidam uolunt, uenit aduerbium, quod est diligentissime, | unde et Iob loquitur : e causam, quam nesciebam, diligentissime inuestigabam. DE CONIVNCTIONE

CONIVNCTIO EST PARS ORATIONIS ADNECTENS ORDINANSQVE SENTENTIAM (388, 28). Si uis scire, quid sit coniunctio, est coniunctio pars orationis, id est pars latinitatis, ut ceterae, -

adnectens, id est ligans, sententias, ut ea, quae praecedere debent, praecedant et ea, quae subsequi, subsequantur. 45/84 Laur. 131, 74-82 —Sed. 274, 95-99 et 275, 14-18 (paene ad litt.) |cf. Rem. mai. 263, 16 57/60 Laur. 132, 87-89 Sed. 275, 28-31. 8 sq. Rem. min. 71, 6-8 —gl. cod. Bern. f. 15" (paene ad litt.) |cf. Ambr.f. 1279 et infra 172, 40-48 5 ligans : cf. Rez. mai. 264, 2

89 sg. Iob 29, 16.

46 pos? acceptior add. acceptissimus L enim oz. OL 4?abeo:a20 acceptus : -tum et .$ I, 48 comparatione : -nem .$ B3 autem incensus oz. O estom.L —684incensior :-sum L 55 aduerbia : -bium .$ LL plurimi Mur. : nonnulli Dor. 55 sg. plurimi — auctoritas oz. I. 93 participio oz. O 88 diligentissime : dilect- T — et $ L Laur. :om. V TO 60 5057 inuestigabam

add. et alia multa 5 L, (a non Lanr.).

De coniunctione. Codd. : V T O (sine lezmm. propriis) 5 L. (exc. a 172, 42 more usque ad 174, 96 subiunctiuae). 1 de coniunctione : incipit coniunctio L om. V 2 adnectens : -tans Dic ef infra T — 8 sententiam : -tias IL 6 subsequi : -quitur 5 — subsequantur : -cuntur I

49"

IN DON. MAI. II

I7I

Ligat enim duo nomina, ut Murethach et Aimo, duo pronomina, ut ipse et iste, duo uerba, ut legunt et intellegunt, duo aduerbia, ut bene et male, duo participia, ut legens et in1o tellegens, duas praepositiones, ut apud et ad, duas interiectiones, ut heu et euax.

Definitio substantiae est hoc in loco, in qua definitione, ut superius monstrauimus, duo panduntur, communio et proprietas. Communio est in hoc, quod dicit 'Coniunctio est pars 15 orationis" generalis cum ceteris partibus ; proprietas uero in hoc, quod subdit "adnectens ordinansque sententiam', quia nulla alia pars ligat ordinatue sententias nisi coniunctio. Coniunctio tribus modis est dicta, uel quod coniungat sensum et litteraturam ; uel litteraturam sine sensu ; uel sensum

20 sine litteratura. Quae exempla ideo reticemus, acumen ingenii sui ualeant exercitare.

ut legentes

(De accidentibus.» CONIVNCTIONI ACCIDVNT TRIA : POTESTAS, FIGVRA, ORDO (388, 28). Hic non sunt plura aestimata accidentia, pauciora 25 uero sunt, quia uolebant aliqui abstrahere inde figuram, dicentes non posse componi omnes coniunctiones, uel quia in paucis repperitur ipsa figura composita. Donatus uero ideo posuit, quia,

quamuis

non

omnes

componantur,

tamen

possunt

quaedam illarum componi ut namque, partem pro toto ponens. 3o

(De potestate» Potestas accidit illi, ut demonstret cuius potestatis sit illa coniunctio, causalis

uel rationalis,

disiunctiuae, copulatiuae

aut expletiuae. Figura, si sit simplex, ut que, aut composita,

7/10 Laur. 132, 10-13 Sed. 276, 21-24 (paene ad litt.) cf. Isid. 1, 12, 1 7/11 cf. Rem. mai. 263,23 —Rem. min. 70,24 12/1? Laur. 132,3-9 $e4.276,7-13 «f.

Ambr.f. 127r

12/15 cf. Rem. min. 71, 8

13 superius : 47, 33

276, 30-32 (paene adlitt.) —— 24/29 Laur. 133, 18-23 Sed. 277, 56-61 — 31/34 cf. Iul. 94, 15

Sed. 277, 49-54

18/21 Sed.

31/85

7 Murethach et Aimo scripsi (cf. introd.) : Muretach et Aimo V/ T Virgilius et Priscianus O ego et tu $ L, 8ipse T $:ego V O iste L iste :tu O ipse L 10 ;g. duas priu; — euax om. V O $? L Laur. (at non Sed. cf. etiam Rem. mai. 263, 26) 12inhocloco T$ 13 monstrauimus :-bimus.$ 18 dicta est I, 19 sine sensu oz. L 20 quae — reticemus: cuius rei exemplum reticetur $ cuius exemplum retinetur IL post ideo add. non O 21 suioz.L exercitare: excit- I, 22 t. suppleui 25 inde abstrahere I, pos! figuram add. quare T 28 omnes non L componantur: -untur 5 29 ut namque :unam I, 30 Zit. suppleui 32 uel : aut L 32 :q. disiunctiuae — expletiuae oz. O fortasse disiunctiua copulatiua aut expletiua scribendum es. — 33 figura :-rae 5 L si :utL aut :siO

172

MVRETHACH

ut atque. Ordo, si sit praepositiua, ut ac, aut subiunctiua, ut

autem, aut communis, ut igitur : quia dicimus Zg?£ur perfecti sunt caeli et terra uel ""Perfecti igitur sunt caeli et terra". — Hic quaestio uidetur oriri, quare huic parti eueniat accidens, quod potestas nuncupatur, cum haec paene et in sensu et in superficie minor ceteris uideatur esse et cur non nomini 4o aut pronomini aut uerbo magis quam coniunctioni. Ad quod respondendum, quia haec pars, quae coniunctio nominatur, more regum procerumque est ordinata. Reges enim, quos uolunt praeponi, praeponunt et quos subponi, subponunt; quos autem uolunt ut praecedant, praecedunt, et quos ut 45 sequantur, sequuntur : et hanc uim potestas illorum exigit principum. Ita et haec pars, quas partes uult ut praecedant, facit praecedere, et quas ut sequantur, facit subsequi, et quas uult praeponi, praeponit, et quas subponi, subponit. Et ideo dignum est, ut haec pars, quae prae omnibus hanc 5o po|testatem sibi uindicat, habeat accidens, quod potestas nuncupetur prae ceteris. Quae POTESTAS IN QVINQVE DIVIDI55

TVR SPECIES, uidelicet in COPVLATIVAS DISIVNCTIVAS EXPLETI-

VAS CAVSALES RATIONALES (388, 29). COPVLATIVAE 55

SVNT HAE

: ET QVAE AT ATQVE AC AST (388,

31). Copulatiuae dicuntur a copulando, eo quod copulent, id est coniungant, tam sensum quam superficiem, ut 'ego et tu

6o

eamus ad forum' et cetera. DiSIVNCTIVAE : AVT VE VEL NE NEC NEQVE (380, 1). Disiunctiuae dicuntur, quia disiungunt res aut personas, ut 'ego aut tu faciamus istud'. Ostendo enim unum e nobis facturum esse.

37/48 Laur. 133, 27-38 —Sed. 277, 65-77 (paene ad litt.)

28

37/40 cf. Rem. mai. 263,

58/5? Laur. 133, 40-42 —Sed. 278, 79-81 (paene ad litt.) Expl.516,

8

Pomp. 265, 20

adlitt.) ^ 88/60 cf. Iul. 96, 61

Ambr.f. 128*.

38 sq. Gen. 2, 1 (quod etiam praebent Smar.f.52€

al.

cf. Seru. 418, 7

55/60 Ir. 1, 12, 2 (paene

Laur. 136, 18.

Rem. min. 78, 24)

3S42atque :adque S post ordo add. ut ostendat O ace hac at E 338 communis :-nes. postutadd.et L 36 terra prius : -rae T.5 TL caeli et terra alt. om. O terra a//. : -rae 5 31 uidetur otiri : oritur O 38 in sensu oz. L 39 uideatur : -detur V T non oz. L 42 more — 96 subiunctiuae oz. L 43 praeponi oz. .$ et — subponunt o. .$ 45 54. principum exigit T O 47 praecedere facit O —— fos; quas prius add. uult T subsequi facit O 48 praeponi ozz. .$ subponi oz. 5$ (rest. 5?) 49 hanc : ac I7 50 accidens scripsi : -dentem codd. quod: quae V T O 91 sq. diuiditur in v species O 52 54. uidelicet — rationales o». O 93 pos! causales add. et T .$ 54 at atque : ad adque .$ ac : hac T 89 add. aut ante ego O aut g/z. : et V T (corr. T?) 60 esse oz. O

50"

IN DON. MAI. II

173

Si coniunctio dicta est a coniungendo, quare hanc speciem intra se continet, quae disiunctio nuncupatur ? Quid enim contrarius esse potest quam disiunctio coniunctioni ? Ad quod dicendum, quia, ut superius diximus, non solum dicitur con65 iunctio, eo quod sensum coniungat tantum, sed etiam quod

1 Ez]

8o

85

coniungat superficiem ; et in hoc loco, quamuis disiungat sensum, tamen coniungit litteraturam. Vel etiam non potest haec pars ab omnibus suis speciebus accipere nomen, sed unde plus habet, inde nomen sortitur. EXPLETIVAE : QVIDEM EQVIDEM SALTEM VIDELICET QVAMQVAM QVAMVIS QVOQVE AVTEM PORRO LICET TAMEN SINAVTEM (389, 1). Expletiuae dicuntur, eo quod expleant praepositam rem, ut puta si dicam 'Si autem legere non uis, saltem dormi'. CAVSALES : SI ETSI ETIAMSI SIQVIDEM QVANDO QVANDOQVIDEM QVIN QVINETIAM QVATENVS SIN SEV SIVE NEVE NAM NAMQVE NI NISI NISISI ENIM ETENIM NE SED INTEREA QVAMOBREM PRAESERTIM ITEM ITEMQVE CETERVM ALIOQVIN PRAETEREA (389, 3). Causales dicuntur a causa, eo quod aliquid cogitent facere, utputa : 'Occidam illum, qui habet Falernum' : causa est. RATIONALES : ITA ITAQVE QVONIAM ENIM ETENIM ENIMVERO QVIA QVARE QVAPROPTER QVONIAM QVONIAMQVIDEM QVIPPE ERGO IDEO IGITVR SCILICET PROPTEREA IDCIRCO (389, 7). Rationales dictae a ratione, qua quisque utitur in faciendo, ut (quomodo eum occidam, qui pecunias habet, ne agnoscar, ueneno an ferro ?' et his similia. Hoc enim distat inter causam et rationem, quod causa potest esse sine ratione, ratio autem non potest esse, nisi causa praecedat.

61/67 Laur. 134, 57-64 Sed. 279, 5-12 —Rem. mai. 264, 11-14 (paene ad litt.) «f. Seru.418, 10 Pomp. 265,26 Isid. 1, 12, 2 63/67 Rem. min. 72, 20-23 (baenead

Hitt.) 12,3

cf. Smar.f. 52» 66 sq. cf. Prisc. 3, 97, 17. Erch. 02, 15. 82 sq. Isid. 1, Laur. 134, 72 sq. —$ed. 280, 39 sq. (paene ad litt.) cf. Seru. 418, 14. Expl.

516,13 Pomp.266,10 .Ambr.f. 129: al. 98/80 sid. 1, 12, 4 (paene adlitt.) cf. Laur. 135, 84. $ed. 281, 88.— 84/88 cf. Expl. 516, 21. Pomp. 267, 12. Iud. 101,170e 178

Clem.98,25

al. — SA[S6 Isid. 1, 12,

4; Laur. 135, 90-92 —Sed.

285, 7 sq. (paene ad litt.) 85 5:4. quomodo : cf. Erch. 06, 19 Rem. mai. 264, 19 86/88 Sed. 286, 26 sq. cf. Seru. 418, 22 Erch. 56, 13. Rem. min. 75, 24

62 quae ... nuncupatur : ut ... -petur O 63 contrarius Myr. : tam contrarium Laur. 635 coniungat sensum $5 quod z/f. oz. 5$ 66 coniungat : iungat I7 70 sq. Don. codd. alii aliter coni. expl. enumerant — 18 si dicam O Laur. : om. V T 5 74 sqq. Don. codd. in enumerandis caus. coni. uariant — Vb seu om. $ — 6 nisisi : si si V. etenim : enim 5 78 a causa dicuntur O 49 habet : -bent .$ (corr. 52) 79 sq. falernum : -nam T 81 sqq. Don. codd. in enumerandis ration. coni. uariant 83 propterea T : praeterea V 5$ 86 occidam eum O qui pecunias : quippe cuius .$ habet : -bent .$ 86 his: is V/ — enim oz. O 88 nisi — praecedat : sine causa T

174

MVRETHACH (De figuris»

90

FIGVRAE GONIVNCTIONVM DVAE SVNT : SIMPLEX, VT NAM, COMPOSITA, VT NAMQVE (389, 9). Quare figura dicatur, latius in nomine exposuimus. Sed hae coniunctiones non quattuor modis, ut ceterae partes, componuntur.

(De ordine» 95

[2]

IO

ORDO CONIVNCTIONVM IN HOC EST, QVIA AVT PRAEPOSITIVAE SVNT, VT AT AST, AVT SVBIVNCTIVAE, VT QVE AVTEM, AVT COMMVNES, VT ET IGITVR ERGO (389, 10). Recte ordo in coniunctione annumeratur, quia sunt coniunctiones, quae semper praeponuntur, ut 'at Dominus' et 'ast Dominus'. Sunt quae subiunguntur, ut 'que' et 'autem', ut est 'dixit autem' uel 'dixitque' : non dicimus 'autem dixit' uel 'que dixit'. Communes sunt, ut est igitur et ergo, quia et praeponuntur et subponuntur. Bene etenim in coniunctione principale accidens annumeratur ordo, quia, ut in pronomine diximus, ''ualidior est ordo coniunctionis quam ordo | pronominis". SVNT ETIAM DICTIONES, QVAS INCERTVM EST, VTRVM CONIVNCTIONES AN PRAEPOSITIONES AN ADVERBIA NOMINEMVS (389, 13). QVAE TAMEN OMNES SENSV FACILE DINOSCVNTVR (389, 15). Est autem iunctio talis : Sunt etiam dictiones, id est partes, quas dictiones est incertum, utrum nominemus nos

coniunctiones an praepositiones an aduerbia. Quae dictiones dinoscuntur facile sensu tamen, si quis inquisierit. 'Quando' est coniunctio et est aduerbium ; ut :

91/93 Laur. 135, 3-6

$ed. 286, 30-33 —Rem. min. 78, 17 (paene ad litt.)

nomine : cf. supra 91, 64 Iul.102,

196

97/3 cf. Seru. 418, 23.

Expl. 516, 35

92 in

Pomp. 268, 8

Laur. 136, 10

Sed. 286, 44

99 Dominus : cf. Laur. 136, 12.

99/2 Isid. 1, 12, 2 (paene ad litt.)

Sed. 286, 46

2 cf. Don. 394, 21

5 in pronomine : cf. supra 116, 45

et infra 212, 44

89 Zi/. suppleui/— 90 coniunctionum : -nis .$ -ni 5? 91 dicatur : -itur O 92 hae:ae V ^ 93componuntur:-nunt V/ — 94 /ir. suppleui 96 5057 sunt add. coniunctiones Dom. 99 et om. V . ergo add. Mur. et nonnulli Don. codd. 97 s4. in coniunctione : coniunctioni I, 98sunt :si L 99 at : ad .$ et ast Dominus oz. 5 et om. O 3 et sec. om. T 4 etenim oz. O principale : -isVTL 6 ordo a//. om. L 10 est — talis : talis est iunctio O iunctio : coniunctio T $ L, etiam : enim LL 13 tamen sensu $5 L/ fos quis add. tamen O

5o"

IN DON. MAI. II 15

20

25

175

Hic tibi fabor enim quando haec te cura remordet : hic enim coniunctio est 'quando' ; aduerbium, ut 'quando uenit', et est infiniti temporis. | NAM ET CONIVNCTIONES PRO ALIIS CONIVNCTIONIBVS POSITAE INVENIVNTVR POTESTATE MVTATA (389, 16). Quid coniungit istud 'nam' ? Hoc, quod superius dixerat : ''Sunt dictiones incertae inter aduerbia et praepositiones et coniunctiones" Ac si diceret 'Quid mirum est, si partes pro partibus ponantur, cum inuenimus nos coniunctiones pro aliis positas, tamen potestate mutata, quia, si causalis transierit in rationalem, aliam potestatem habet ; si uero rationalis transierit in causalem uel in ceteras, similiter mutat

potestatem, et cetera his

similia'. DE PRAEPOSITIONE

IO

PRAEPOSITIO EST PARS ORATIONIS, QVAE PRAEPOSITA ALIIS PARTIBVS ORATIONIS, SIGNIFICATIONEM EARVM AVT COMPLET AVT MVTAT AVT MINVIT (389, 19). Si uis scire quid sit praepositio, praepositio est pars orationis, id est pars latinitatis ut ceterae, quae pars, id est praepositio, significationem, id est sensum, aliarum partium, quibus praeponitur, aut complet, ut celsus excelsus, pugnabilis expugnabilis. Hic enim complet sensum, quia addita praepositione ex magis significat quam illae simplices partes, quae sunt celsus

19/27 Laur. 136, 31-38 —Sed. 287, 74-81

4/16 Sed. 288, 4-23 (baene ad litt.)

22 sq. cf. Seru. 441, 21.

9/16 Laur. 137, 16-25 (paene ad litt.)

Expl. 517, 6. Pomp. 271, 20. lul. 104, 19. Ambr. f. 134. zmin.79,20

ef.

Errcb. 58, 19. Rem.

al.

15 Verg. /Aen. 1, 261 (cf. Expl. 559, 16. Prisc. 3, 83, 7 e£ 97, 1.Max. Vict. à, 208, 12 in cod. Gotban.117).

15 hic oz. V 5 : huic L fabot enim : enim faber L haec te : et V/ enim te haec L remordet : momordit V T 5 L 17 infiniti : -tiui L;.— temporis infiniti O 23 tamen : tam .$ 24 mutata : -tate O 27 pos! similia add. explicit coniunctio L. De praepositione. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) 5 L. 1 de praepositione om. V incipit praepositio L 3 sq. complet ... mutat Myr. multi Don. codd. :mutat ... complet a/zi Don. codd. e? Keil — 4sit :scit T 6 ut om. L ? add. post ante sensum L 9 hic — 11 pugnabilis oz. O ex om. L

176

MVRETHACH

et pugnabilis. Aut mutat, ut doctus indoctus, litteratus inlitteratus ; ecce addita in mutat sensum. Aut minuit, ut ualidus inualidus, firmus infirmus : ecce minuit, quia, cum dico

ualidus et firmus, ostendo uirtutem quandam personam habe15 re, cum autem addo praepositionem, quasi paene omnes uires significo esse abstractas a persona. Praepositio dicta est a praeponendo, eo quod praeponatur nominibus et uerbis ceterisue partibus tam per compositionem quam etiam per appositionem, ut in sequentibus Donatus 20 testatur. Si enim praepositio ideo dicta est, quia praeponitur, quare non dicitur suppositio, cum aliquae non praeponantur sed supponantur ? Ad quod dicendum, quia, ut in coniunctione dictum est, non ab omnibus speciebus potest nomen accipere ; uel etiam quia in paucis repperiuntur et ipsae, ut est 2; mecum

et tecum et cetera, quae transeunt in aduerbia ; una

uero supposita, quod est tenus, quae permanet in praepositione, causa ornatus

| fit, ut pube tenus.

Definitio substantiae. Communio est generalis in hoc, quod dicit "praepositio est pars orationis" ; proprietas, in hoc, 3o quod subdit "significationem earum aut complet aut mutat aut minuit". Alia etenim potest definitio inueniri. In hoc enim, quod dicit "significationem earum aut complet aut minuit", proprietas est ; in hoc autem, quod subinfert '*quae praeposita aliis partibus orationis" potest esse communio 35 quantum pertinet ad coniunctionem, quia et sunt coniunctiones, quae semper praeponuntur. NAM AVT NOMINI PRAEPONITVR, VT INVALIDVS (389, 20). Quid coniungit istud *'nam' ? Hoc, quod superius dixit, ''praepositio est pars orationis, quae praeposita aliis partibus ora4o tionis".



NAM

AVT

NOMINI

PRAEPONITVR,

VT

INVALIDVS

(389, 20). Modo dat exempla, quomodo tam sibi quam ceteris

11/13 cf. £/. cod. Bern.f. 16r

17/29 Laur.

137, 26-32

Sed. 289, 38-41 et 46-50

(paene ad litt.) 18 sq. cf. eru. 418, 33. Expl. 517, 2. — 20/24 cf. Rem. mai. 264, 24 Rem. min. 79, 4 21 :4. suppositio : cf. Pomp. 270, 2 ad Cuimn.f. 41r» 22 sq. cf. supra 173, 68 sq. 27 pube tenus : cf. infra 181, 75 28/36 Laur. 137, 4-15 Sed. 288, 26-37 (paene ad litt.) —cf. Ambr. f.1347. Clem. 101, 2. Rem. min.

79, 15.

41/A8 Laur. 138, 39-46 —Sed. 289, 56-63

14 ualidus et oy. O — quandam : quendam O (vorr. O) 16 abstractas esse O 17 a praeponendo oz. O 19 in oz. L 20 enim oz. O dicta est ideo O 21 quare : cur I, aliquae : quando 5$ (el. $2) 21 54. praeponantur ... supponantur :-atur...-aturL, 22 pos; dicendum add. est V T O 5 (at non Laur.) in ozm.L 23 nomen : -mina T $ (corr. $2) 28 et priusom. OS L quae om.V TOS — transeunt :-ntes $ (corr. $2) 26suppositauero T$ L, — quod est tenus : quae est tenuis O os. T — 27 fitom. V L — 38 post substantiae add. est T — 31 alia — 33 est oz. T (rest. T?) 32 enim oz. L 39 sg. aliis — orationis oz. O —— 40 fos! orationis add. hoc coniungit T

5

IN DON. MAI. II

177

praeponatur partibus. Validus enim nomen est et in praepositio. AVT PRONOMINI, VT PRAE ME (389, 21). Prae praepositio et 4; me pronomen ablatiui casus. Prae me, id est ante me, uel etiam, ut Priscianus uult, 'prae me nullus est in hac arte

;o

;;

6o

65

70

ualidior', id est 'nullus ad comparationem mei, ut ego, in hac arte uiget'. VEL SVBPONITVR, VT MECVM TECVM SECVM NOBISCVM VOBISCVM (389, 21). Hic non praeponitur sed subponitur. Quae quaestio iam soluta est. ÁVT VERBVM PRAECEDIT, VT PRAEFERO (389, 22). Prae enim praecedit uerbum, quod est fero. AVT ADVERBIVM, VT EXPRESSE (389, 23). Presse enim ab eo uenit uerbo, quod est premo et facit in praeterito participii ' pressus pressi presso ; mutata o in e facit expresse, addita ex praepositione. AVT PARTICIPIVM, VT PRAECEDENS (389, 23). Cedo enim uerbum est, inde uenit participium praecedens, addita praepositione siue uerbo siue participio. AVT CONIVNCTIONEM, VT ABSQVE (389, 24). Abs enim praepositio est et que coniunctio. Inde fit coniunctio composita. AVT SE IPSAM, VT CIRCVMCIRCA (389, 24). Et circum et circa utraeque praepositiones sunt et fit una composita. Dum enim dico circumcirca, habet sensum quasi 'in circuitu discurram alicuius loci'. PRAEPOSITIONES AVT CASIBVS SERVIVNT AVT LOQVELIS (389, 25), id est aut seruiunt partibus, quae casus habent, aut seruiunt loquelaribus, quae carent casibus. AVT AEQVE ET CASIBVS ET LOQVELIS (389, 25). Aeque, id est aequaliter, quia sunt quaedam praepositiones, quae et loquela-

46 Priscianus : cf. 3, 50, 1

litt.) — 605q.cf. Erch. 102, 15. 291, 17-22

52/69 Laur. 138, 50-66

—.Sed. 290, 70-89 (paene ad

Rem. mai. 264,28 — 10/71 Laur. 139,67-72.—

Sed.

42 praeponatur O L Lawr. : -nitur V T O? $ 42 4. ualidus — praepositio oz. O 44 prae alt. om. V L et om. T 45 me primum om. $ 46 hac om. S5L : at bic famen retinui quia infra 47 sq. in hac atte serzprerunt iidem codd. $ LL/— 4? utego T Laur.:om.V OS$L 41 sq. in hac arte uiget oz. V O 50 hic : hinc V/ quae : haec O D1 iam oz. T 52 sq. enim — est oz. O 53 uerbum : -bo$L 54 enim ozi. O 55 uenit oz. L uetbo uenit O in praeterito : praeteritum IL 56 mutata : -tato L expresse : pressa T $8 ut oz. L enim oz. O 89 pos? participium add. cedenset componitur T ^ po;/addita add. prae O 62 etozm. L est et que oz. O coniunctio a//. oz. $5 L, — 63et circum et citca V 5$ L Sed. : om. T O Lavwr. 64 praepositiones utraque L 65 habet : -bent 5 (corr. 5?) 68 aut prius om. L 68 rg. seruiunt oz. T 69 5o; loquelaribus add. seruiunt V O .$ L (at non Laur.) 70 aeque prius om. V O .$ L (at nec Laur. nec Sed.) : quod uocab. boc in loco babent etiam multi Don. codd. 71 praepositiones : posit- l7

178

75

MVRETHACH

ribus et casualibus seruiunt partibus : loquelaribus tamen semper per compositionem, casualibus autem tam per appositionem quam per compositionem. AVT CONIVNGVNTVR AVT SEPARANTVR (389, 26). Id est sunt praepositiones,

quae

semper

coniunctae

seruiunt,

et sunt,

quae semper separatae, ut in sequentibus demonstratur. AVT ET CONIVNGVNTVR ET SEPARANTVR (389, 26). Vtrumque faciunt : et possunt separatae cum aliis iungi partibus, et 8o compositae, prout uoluntas loquentis exigit. QVAE LOQVELIS SERVIVNT CONIVNGVNTVR, VT DI DIS RE SE AM CON ET CETERA. DICIMVS ENIM DIDVCO DISTRAHO (389, 26).

85

90

95

[zl

Vt alii uolunt, distraho habet sensum uendo, ut alii autem eundem sensum retinet, quem et traho; | RECIPIO, id est accipio; SECVBO, quasi seorsum cubo ; AMPLECTOR, circum-

plector; CONGREDIOR, simul gradior. SEPARANTVR, VT APVD PENES (389, 28). Hoc est, quod superius dixit "aut coniunguntur" praepositiones per compositionem, ''aut separantur" per appositionem. SEPARANTVR ET CONIVNGVNTVR CETERAE OMNES (389, 28). Hoc est quod iam dictum est : "aut et coniunguntur et separantur". EX QVIBVS IN ET CON PRAEPOSITIONES SI ITA COMPOSITAE FVERINT, VT EAS STATIM S VEL F LITTERAE CONSEQVANTVR, PLERVMQVE PRODVCVNTVR, VT INSVLA INFVLA CONSILIVM CONFESSIO (389, 28). Quare dicit Donatus hic "plerumque producuntur, si ita compositae fuerint, ut eas s uel f litterae consequantur" ? Numquid non semper fithoc, quotiescumque duae consonantes secuntur ? Non. Vult enim, ut in his nominibus supradictis naturaliter producantur con et in, in ceteris uero positione : ideo addidit "plerumque".

95/80 Laur. 139, 73-78 —Sed. 291, 23-25 et 32-34 min. 89, 8

83/86 cf. Rem. mai. 264, 30

83 sq. cf. Sed. 292, 44

87/92 cf. Sed. 292, 51

Rem.

88 sq. supe-

rius : Don. 389, 26 91 iam : Don. 389, 26 91 sg. Laur. 139, 88 sg. 61 sq. 96/2 Laur. 139, 93-99 —Sed. 292, 69-74 (paene adlitt.)

Sed. 292,

*2 loquelaribus tamen L. Lar. : tamen loquellatibus V T O .$ loquellaribus bis posuit I 75 aut a//. : et . *7? separatae : praeparatae I demonsttratur : monstrt- I, 80 exigit : exiit.$ IL 81 coniupguntur : subiun- 5 I, 82 add. et ante con L 83 sensum habet LL 841quem :quod T traho :diduco T 90 separantur ... coniunguntur Mar. : coniunguntur ... separantur Dor. 91 hoc — est a//. T Laur. : og. V OS et prius om. V T O 94som.V L litterae consequantur: -ra -atur I, 95 ut — 98 consequantur oz. IL 96 Donatus ozz. T 97 compositae: posite I7 .$ litterae :-ra $ o. O 2 positione : -nem $ TL

515

IN DON. MAI. II

179

PRAEPOSITIONI ACCIDIT CASVS TANTVM (390, 1). Quaerendum uidetur, si praepositioni accidit casus, quare non declina;tur per casus, ut aliae partes quae habent casus. Ad quod dicendum est, quia non plus accidit casus praepositioni quam praepositio casibus. Quare ergo dicitur illi esse accidens? Ideo, ne uideretur haec pars inperfectior ceteris fore, si maneret sine accidente, quia integritas uniuscuiusque [sensus] parro tis cognoscitur in accidentibus. Quidam uoluerunt illi addere ordinem et figuram, quod Donatus idcirco noluit, quia in paucis repperitur. NAMQVE IN PRAEPOSITIONE DVO SVNT CASVS (390, 1). Quid coniungit istud 'namque' ? Hoc, quod dixit '"'Praepositioni 15 accidit

casus

tantum''.

In sequentibus, quae pertineant ad accusatiuum et quae ad ablatiuum, per ordinem sequendo Donatum disseremus. ALIAE ENIM PRAEPOSITIONES ACCVSATIVO CASVI PRAEPONVNTVR, ALIAE ABLATIVO, ALIAE VTRIVSQVE (390, 2). 20 —ÁCCVSATIVI CASVS PRAEPOSITIONES SVNT HAE : AD APVD ANTE ADVERSVM CIS CITRA CIRCVM CIRCA CONTRA ERGA EXTRA INTER INTRA INFRA IVXTA OB PONE PER PROPE PROPTER SECVNDVM POST TRANS VLTRA PRAETER SVPRA CIRCITER VSQVE SECVS PENES. DICIMVS ENIM : AD PATREM uado, APVD VILLAM 2; mOrOr, ANTE AEDES discurro, ADVERSVM

INIMICOS dimico, CIS

RENVM pergo, id est ultra Renum, CITRA FORVM loquor, id est de ista parte, CIRCVM

VICINOS

habito, CIRCA TEMPLVM

lego,

CONTRA HOSTEM pergo, ERGA PROPINQVOS sum misericors, EXTRA TERMINOS ambulo, INTER NAVES nato, INTRA MOENIA 3o habito, INFRA TECTVM sterno, IVXTA MACELLVM mercor, OB AVGVRIVM praescio haec, PONE TRIBVNAL sedeo, id est iuxta, PER PARIETEM CUITO, PROPE FENESTRAM perspicio, PROPTER

3/10 Laur. 140, 1-8

$ed. 293, 84-91 (paene ad litt.)

Cuimn. f. 41rb 3/7 cf. Rem. min. 79, 30 93-99 (paene ad litt.) .17 Don. 390, 1

3/5 cf. Ambr.f. 137*.

ad

13/17 Laur. 140, 10-16 —Sed. 293, 24/38 cf. Laur. 140, 18 Sed. 296, 94

3 sq. accidit ... accidit : addid-...addid- L — 7 quare : cur L illi V T L : ille OS Sinperfectior : inferior perfectior IL 9 uniuscuiusque : uniusque L sensus sec/usi (cf. Laur. Sed.) 13 namque — casus Mar. : casus namque in praepositionibus duo sunt Dor.

14namque:nan

VT 5L

16 505; accusa-

tiuum add. casum $ L 17 ad ablatiuum : ablatiuo 5 sequendo Donatum oz. O 18 praepositiones Mur. e£ zzulti Don. codd. 19 utriusque Mor. et multi Don. codd. : utrique Don. post utriusque add. ipse enim commemorat quae pertineant specialiter ad ablatiuum et quae ad utrosque et quae ad accusatiuum T 20 sunt hae praepositiones IL sunt oz. $ 22 propter os? prope Mor. et multi Don. codd.

25 aduersum

: -sus

5L

26 loquor : locor O uocor

ricors : amabilis T 30 iuxta — mercor oz. O propter amnem «f. supra /. 22

T

31 haec : est LL

28 mise-

32 sq.

180

MVRETHACH

AMNEM equito, id est iuxta, SECVNDVM FORES incedo, POST TERGVM percutior, TRANS RIPAM salio, VLTRA FINES gradior, 35 PRAETER OFFICIVM nihil ago, SVPRA CAELVM thesaurizo, CIRCITER ANNOS quindecim, VSQVE OCEANVM iui, SECVS VOS qui

40

4 [S

legitis saepe consisto, PENES ARBITROS sedeo, id est iuxta iudices (390, 3). Inter circa et erga et circum et circiter solet quaeri a quibusdam, | quid intersit. Circa ad uisibilem materiam uel locum pertinet ; erga autem ad animum, maxime cum aliquam dilectionem uult ostendere erga suos ; circum ad tempus refertur, circiter uero ad numerum. Sed de his praepositionibus perplura transeunt in aduerbia teste Prisciano, quem si quis legerit pleniter inueniet. EX HIS AD ET APVD CVM VNIVS CASVS SINT, DIVERSO MODO PONVNTVR (390, 13). Quare hoc ? DiCIMVS ENIM 'AD AMICVM VADO', 'APVD AMICVM

$0

55

SVM'. NAM NEQVE

'APVD AMICVM VADO'

NEQVE 'AD AMICVM SVM' RECTE DICITVR (390, 13). Vt quid? Quia 'apud' stabilitatem significat, 'ad' uero motionem, ut in exemplis superioribus ostendimus. VSQVE PRAEPOSITIO PLVRIMIS NON VIDETVR, QVIA SINE ALIA PRAEPOSITIONE PROFERRI NON SOLET (390, 15). VNDE (id est ex qua ratione) ADIVNGITVR VTRIQVE CASVI PRO QVALITATE (id est pro sensu) PRAEPOSITIONIS EIVS, CVI FVERIT COPVLATA (id est adiuncta), VT VSQVE AD ET VSQVE AB (390, 17, app. cr.). Si enim usque iungi debet accusatiuo casui, additur illi ad ; sin autem ablatiuo ab, et dicimus ''us-

6o

que ad mare perrexit" uel non reliquit aliquem ab homine usque ad pecus'. Ex ablatiuo uero raro inuenitur exemplum. ABLATIVI CASVS PRAEPOSITIONES SVNT HAE : A AB ABS CVM CORAM CLAM DE E EX PRO PRAE PALAM SINE ABSQVE TENVS. DICIMVS ENIM : A DOMO uenio, AB HOMINE accepi, ABS

QVOLIBET officio, CVM EXERCITV pugno, CORAM TESTIBVS iudi-

39/48 cf. Prisc. 3, 41, 3. Ambr.f. 138r 50 sg. Laur. 141, 37 sq. Sed. 300, 14 sq.

44 Prisciano : cf. 3, 36, 3e 39, 27 et 45, 4 63/78 cf. Laur. 141, 48 Sed. 302, 98

33 sq. post tergum : postergum codd. 35 praeter : propter 5 L 31 legitis : -gistis L 39 circum ... circiter : circiter... circum V/ — 43 uero ox. O 46 his:is V — 49 ad : apud T 90 5o; significat aZ. me L in oz. L 51 superioribus : superius O 82 alia : aliqua Dor. B3 pos! proferri oz. recte Mur. 84 Jemma unde — 57 ab add. Mur. et multi Don. codd. 56 et : uel .$ T, 87 enim : uero L

iungi : coniungi .$ I,

58 autem oz. I

59 ab homine

om. O 59 sg. usque oz. LL 60 uero oz. T O 61 hae : eae 5 64 50s! officio add. tecedo O pugno : -na .$ 64 :g. testibus — praepositio oz. T

52*

IN DON. MAI. II

I8I

65 CO, CLAM

CVSTODIBVS euasit. Quae praepositio, quando in aduerbium transit, significat abscondite, ut est illud 'clam uocatis magis'; quando praepositio manet, significat manifeste et iungitur utrique casui, accusatiuo uidelicet et ablatiuo. Dicimus enim clam custodes et clam custodibus. DE Fono

79

5

uenio, E IVRE

accepi, EX PRAEFECTVRA

(id est ex ministerio

praefecturae) aduenit mihi istud, PRO CLIENTIBVS uenio, PRAE TIMORE non dormio, PALAM OMNIBVS loquitur magister, SINE LABORE omnia uindicat, ABSQVE INIVRIA regit magisterium, TENVS PVBE perduxit alumnos, QVOD NOS ITEM DICIMVS *PVBE TENVS' (390, 17 et 365, 26). SED HAEC PRAEPOSITIO, quae est tenus et significat usque, PROPTER EVPHONIAM, uidelicet bonam sonoritatem, SVBICITVR

8o

ET FACIT PVBE TENVS (390, 21). Vnde Virgilius de animalibus loquens dicit : Vt crurum tenus a mento palearia pendent. CLAM

85

PRAEPOSITIO,

ARCTVRVM 9o

ut diximus,

CASIBVS

SERVIT

AMBOBVS

(390, 22), ablatiuo uidelicet et accusatiuo. VTRIVSQVE CASVS PRAEPOSITIONES SVNT HAE : IN SVB SVPER SVBTER (390, 23). QvARVM praepositiones IN ET SVB TVNC ACCVSATIVI CASVS SVNT, CVM ADVERSVM VEL ANTE SIGNIFICANT, VT IBAT IN EvRiALVM, id est contra Eurialum pugnandi causa et SVB IPSVM

PRO ANTE

Arcturum.

TvNC ABLATIVI, CVM

VIM SVAM RETINENT RECTE NEQVE PRO ACCVSATIVIS PONVNTVR (390, 24 app. crit.) : quia lex illarum est, ut maxime ablatiuo iungantur.

63 sq. cf. Expl. 561, 27. Rem. min. 80, 16.— 31

Pomp.274,32

v? Laur.141, 58 Ambr. f. 140».

Prisc. 3, 389, 21e: 51, 11

63 sq. cf. Seru. 419, 25. Expl. 517,

cf. $ed. 304, 46. Erch. 103, 15.

ad Cuimn. f. 41

69 Laur. 141, 61 —Sed. 304, 59 sq.

gl. cod. Bern. f. 17*.—

Sl cf. supra l. 69 — 85/91 cf. et nonnulli Don. codd.

— 88

contra : ef. Prisc. 3, 35, 9 et 53, 14

78 Verg. Aen. 3, 427 80 Verg. georg. 3, 53. cf. infra 183, 42 "Aen. 9, 424 87 sq. Verg. georg. 1, 67 (etiam ap. Prisc. 3, 54, 1)

86 sq. Verg.

65 pos; quae add. et L quando :cum T 66 4.abscondite — significat oz. L 68 uidelicet oz. L 72 non om. L 94 perduxit : prod- V —— item oz. L 78 sq. loquens de animalibus O 80 ut oz. L pendent : pendunt T pedunt $$ 856 quarum : quae L, accusatiui casus : -uo -sui $5 L 87 id est contra Euria89 recte retinent pro : id est O 88 ipsum Arcturum YTerg. lum oz. T Don. codd. 90 est oz. L 91 5o; iungantur add. sicut ipse Donatus dicit O

182

MVRETHACH

ITEM ACCVSATIVI CASVS SVNT, CVM AD LOCVM VEL NOS VEL QVOSLIBET IRE (in praesenti), ISSE (in praeterito), ITVROS ESSE (in futuro) siGNiFICAMVS (390, 24 app. crit.). Vt est illud : 7n 95 domum

Domini

laetantes

Zbimus,

uel eamus

uel imus

uel

iuimus. TVNC ABLATIVI, | CVM NOS VEL QVOSLIBET IN LOCO ESSE (in praesenti) FVISSE (in praeterito) FVTVROS ESSE SIGNIFICAMVS (in futuro) (390, 25) : Vt 'in domo sum, fui uel ero'.

MO

A

IO

15

CVIVS REI EXEMPLA SVNT HAEC : IN seruit accusatiuo casui,

VT ITVR IN ANTIQVAM SILVAM, STABVLA ALTA FERARVM (390, 27) et quia motionem significat, iure accusatiuo iungitur. IN ablatiuo casui iungitur, VT STANS CELSA IN PVPPI (390, 27) : stabilitatem enim significat, ideo iure ablatiuo iungitur. SVB est ACCVSATIVI CASVS, VT POSTESQVE SVB IPSOS NITVNTVR GRADIBVS. SVB ABLATIVI CASVS est, VT ARMA SVB ADVERSA POSVIT RADIANTIA QVERCV (390, 28). SVPER VERO ET SVBTER, CVM ACCVSATIVO CASVI NATVRALITER PRAEPONANTVR, ABLATIVO TAMEN PLERVMQVE IVNGVNTVR, VT GEMINA SVPER ARBORE SIDVNT ET FERRE IVVAT SVBTER DENSA TESTVDINE CASVS (391, 1). Hic enim stabilitatem significant. QVAMQVAM MVLTI SVNT, QVI NON PVTANT PRAEPOSITIONES AMBIGVAS NISI DVAS, IN ET SVB (391, 5). Ac si dicatur : ''Quamuis sint multi, qui non aestiment dubias praepositiones nisi duas, in et sub, tamen

20

inueniuntur

et aliae dubiae"

teste

Donato. CETERVM SVPER ET SVBTER, CVM LOCVM SIGNIFICANT, FIGVRATE ABLATIVO IVNGVNTVR (391, 6), id est metrice.

3/8 Sed. 305, 74 e? 79 sq. 142,92 Sed. 307, 51

18/18 Laur. 142, 85-88.

Sed. 307, 41-44 — 20 Lazgr.

94 sq. cf. Ps. 121, 1 2 Verg. JAen. 6, 179 4 Verg. JAen. 3, 527 et 8, 680 e£ 10, 261 6 Verg. /Aen. 2, 442 sq. ? sq. Verg. ,Aen. 8, 616 11 gemina : Verg. "Aen. 6, 203

ferre : Verg. /Aen. 9, 514

92 casus om. $ L uel nos oz. L 95 laetantes oz. LL uel imus oz. L : uel ibimus T 9? tunc : tum $ 99 add. uel an£e fui O uelom. V ^ 2stabula alta ferarum add. Mor. 4 ablatiuo casui : -ui -sus $ L (cf. Don.) — 8 ideo om. M iungitur ablatiuo O 6 estom.$L utom.S$L ipsos:-asL ? est ut oz. L 8 radiantia : -entia V/— 10 praeponantur : -natur $ -nuntur $? ponuntur LL ablatiuo Mur. : et abl- Don. lisuper:subj$ IL iuuatL Verg. : iubet V T O 5$ multi Don. codd. 12 hic : haec T 13 significant : -cat O IL 15 ambiguas Myr. : esse amb- Kej/. ac — 17 sub om. L 17 et a//. om. L.. dubiae oz. L 20 iunguntur Mur. multi Don. codd. : iungi Keil

IN DON. MAI. II

183

EXTRA QVAM FORMAM SVPER PRAEPOSITIO, CVM DE SIGNIFICAT,

HOC

EST

quando

MENTIONEM

DE

ALIQVO

FIERI

uult,

ABLATIVI CASVS EST TANTVM, VT MVLTA SVPER PRIAMO ROGITANS HOC EST DE PRIAMO (3901, 7). 25

SEPARATAE PRAEPOSITIONES ACVVNTVR, id est acuto accentu

pronuntiantur.

CONIVNCTAE

ipsae PRAEPOSITIONES

CASIBVS

AVT LOQVELIS, id est uerbis, VIM SVAM SAEPE COMMVTANT

30

35

40

45

ET

GRAVES FIVNT (391, I1). Non ab re quaeritur, quare uerba loquelae solummodo dicantur, cum in omnibus partibus orationis locutio consistat. Sed sciendum ideo hoc fieri, quia frequentius utimur uerbis loquendo quam ceteris partibus. Quare dicit "saepe" ? Quia in aliquibus locis, quamuis coniunctae sint aliis partibus, non mutant tamen accentum, ut in supradictis exemplis, quae sunt infula insula consilium et cetera : ibi enim acutus permanet accentus. PRAEPOSITIONES AVT IPSAE VERBA CORRVMPVNT (VT CONFICIO, AVT IPSAE CORRVMPVNTVR), VT SVFFERO (quod est compositum ex sub et fero), AVT CORRVMPVNT VERBA ET CORRVMPVNTVR a uerbis, VT SVSCIPIO (ex sursum et capio). ANTIQVI PRAEPOSITIONES ETIAM GENETIVO CASVI IVNGEBANT, VT CRVRVM TENVS (391, 14) more Grecorum. ITEM POST ET ANTE ET CIRCVM ADIVNCTAS VTRIVSQVE CASVS INVENIMVS (391, I5) : quia dicimus ante conspectu uel ante praeside et cetera. SED SCIRE NOS CONVENIT PRAEPOSITIONES IVS SVVM (id est legem suam) TVNC RETINERE, CVM PRAEPONVNTVR (391, 16), quia ideo dicta est praepositio, eo quod praeponatur tam nominibus quam uerbis.

28 sq. Laur. 143, 5 sq. Sed. 308, 81 33/36 Laur. 143, 7-11 Sed. 308, 87-90 44 sq. cf. Pomp. 278, 21. Laur. 143, 25.

23 sq. Verg. JAen. 1, 750

29/36 Laur. 143, 12-15. Sed. 308, 91-94 42 cf. Laur. 143, 22. Rez. mai. 265, 9 Sed. 310, 57

42 Verg. georg. 3, 93.

cf. supra 181, 80

24 sq. pos! rogitans add. super Hectore multa, e/ pos? Priamo add. et de Hectore aliquot Don. codd. et Keil — 29 add. sed ante non T ab re : inmerito T 29 sq. uerba — dicantur : uerbo solummodo loquelarie dicuntur L 30 in oz. L 33 dicit : -xit L add. ideo ante quia T quamuis am£e in aliquibus 7r. L 34 aliis oz. O tamen oz. TOS L 35 add. accentibus ane exemplis .$ 36 permanet: -nent / — 3? ipsae Mur. Dont. codd. : ipsa Kei] — 39 sq. ut — corrumpuntur supple — 39 ex ...fero ut ... ferro L 40 ut : et 5 42 more : murum $ 4 43 postetante : potestate I, et af. om. $ —— adiunctas scripsi ex Don. codd. (cf. Laur.) : -tis L om. V T $ utriusque : utrius 5 44 quia dicimus oz. V — conspectu V L : -tum T O 5$ praeside L : -dem V T O $ 48 praepositio est I,

184 9o

55

MVRETHACH

SVBPOSITAS VERO ET SIGNIFICATIONEM (id est sensum) ET VIM NOMINIS NON RETINERE (391, 17), quia, si subpositae fuerint, non praepositiones iure sed subpositiones nominantur. Et ideo uim nominis perdunt et legem propriam non habent, quia semper praeponi debent et non subponi. | SEPARATAE PRAEPOSITIONES SEPARATIS PRAEPOSITIONIBVS NON COHAERENT, quia non dicimus "apud ante" uel "ad apud'",

ET ADVERBIA

FACIVNT,

SI QVANDO

ILLAS

NON

SVB-

SEQVITVR CASVS (391, 19). Quia multae transeunt in aduerbia teste Prisciano. Si separatae praepositiones separatis prae6o positionibus non cohaerent, non incongrue quaeritur, si cohaerent composita. Cohaerent omnino, ut inexpugnabilis inperterritus et multa his similia. SVNT QVI PVTANT ACCIDERE PRAEPOSITIONI FIGVRAM ET ORDINEM (ipse dat exempla) : FIGVRAM, QVIA SVNT SIMPLICES 65 PRAEPOSITIONES, VT ABS, COMPOSITAE, VT ABSQVE ; ORDINEM, QVIA SVNT PRAEPOSITIONES PRAEPOSITIVAE, VT SINE, SVNT SVBIVNCTIVAE, VT TENVS (391, 20). Sed Donatus, ut dictum est in definitione numeri, non uult computare ea. SED HAEC, quae dicuntur, ET HIS SIMILIA, IN HIS ANNVMERA-

VIMVS (subauditur partibus) QVAE INAEQVALIA

NOMINANTVR

(391, 23). DE INTERIECTIONE

INTERIECTIO EST PARS ORATIONIS (391, 26) (id est pars latinitatis), quae pars INTERIECTA, hoc est interposita, inter reliquas partes, animi affectus, uidelicet uoluntates, exprimit.

51/84 cf. Laur. 144, 33 12-14 (paene ad litt.)

51/33 cf. gl. cod. Bern.f. 17" 59 Prisciano : cf. supra 180, 44

58/61 Rem. mai. 265, 68 cf. supra 179, 11.

4 uoluntates : Rez. zai. 266, 18

80 uero oz. S (rest. $?) significationem Mur. : sign- suam Dos. 51 non retinere oz. T .$ (rest. 5*) : non tenere L non habere Dor. 54 habent : -bere T

56 dicimus : -cit I, adom.V OL 07si:sed$ L illas : -is LL 58 multae : -ta L/ — 89 sq. praespositiones — praepositionibus oz. L 62 his: is I/ 63 et anze figuram Kei : om. Mur. et multi Don. codd. 64 sg. praepositiones simplices Don. 66 praepositiuae praepositiones Dor. 68 ca: ean $ L 69 50st haec add. et similia O his Jis :is V. his similia oz. O 69 :7. annumerauimus : numer- $ — 70 subauditur oz. L. nominantur :numer- L pos; nominantur add. sensum testimoniorum istius partis si quis Virgilium legere certauetit facile reperiet T.

De interiectione. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) (usque ad 186, 40 :q. huiuscemodi) .$ L. 4 uidelicet : id est LL

$4

IN DON. MAI. II ;

185

Licet minor sit omnibus sensu superficieque, definitio tamen intellegenda est substantiae in illa. Generalem ostendit communionem cum septem partibus antecedentibus inquiens "Interiectio est pars orationis". Quamquam enim ad caudam praecedentium ponatur partium, ut aequum est, tamen una

1o pars est latinitatis et, si abfuerit haec, defectus cernitur esse

latinae linguae, quoniam deest pars, quae profertur absque praemeditatione. Proprietatem autem, subdens "'Interiecta alis partibus orationis ad exprimendos animi affectus". Omnes enim partes, cum singulariter propriam obtineant uim, 15 ut supra dictum est, haec solummodo hoc sibi euindicauit officium ad augendam exiguitatem sui, ut improuise et inconsiderate sine aliqua Ppronuntiaretur praemeditatione. Inter prospera uero aduersaque nuntiante quolibet felicitatem propinquorum ac dilectorum seu praeceptorum siue timorem 20 praelatorum uel infelicitatem parentum, prout relatio fuerit prosperitatis uel contrarietatis, hanc proferimus particulam, ut affectus animi nostri ostendatur. Quamuis denique quibusdam uideatur in maiori institutione Donatus accidens aliquod interiectioni minime tribuisse, cum 25in prima editione significationem ei accidere dixerit, tunc ipsum significare uoluit accidens in maiori, cum intulit : AD DEMONSTRANDOS ANIMI AFFECTVS, AVT METVENTIS (id est timentis) vT EI (391, 26). Quilibet enim timens Dominum uel aliquid sibi euenire malum, hanc profert uocem *'ei mihi". 30.

AVT

OPTANTIS,

affectum

demonstrat,

id est desiderantis,

VT O, AVT DOLENTIS, VT HEV (390r, 27). Quotiens enim quis compatitur cuilibet, "heu" tantum ''doleo in te", inquit.

6/22 cf. Laur. 144, 4. Sed. 311, 7

90,17

litt.)

11 5. absque praemeditatione : cf. Rez. zin.

dbcf.supra 47, 49 — 23/26 Laur. 145, 16-21.

Sed. 312, 39-45 (paene ad

25 in prima editione : cf. Don. zin. 366, 14

8 post licet adZ. haec pars interiectio O 6 substantiae : -tia T -tiam I, add. esse anfe in T — 8 ad caudam oz. L 9 aequum : ecum .$ 10 pars est : pars 5 est pars LL abfuerit : adf- $ non adf- T def- L 11 profertur : praef-5 13 exprimendos : -di $ -dum L 14 obtineant oz. L 15 euindicauit : euindicat O uindicauit L. 18 quolibet felicitatem : qualibet propinquitate LL 19 ac dilectorum oz. L post dilectorum add. ei accidere dixerit tamen ipsum significare uoluit accidens V (ef. infra /. 25 sg.) siue timorem : sine timore L 20 ueloz.V T L 21 contratietatis : aduersitatis I, 23 uideatur : -deantur $ (corr.5?) ^ 23 sg. Donatus in maiori institutione O 24 aliquod : -id V L interiectioni : -ne 5 LL 24 5:4. cum — dixerit oz. O 25 prima editione : prime dictione V 5 L significationem oz. 5 (rest. $?) 25 sq. ei — accidens post 19 dilectorum zr. V — 258tunc : sed tunc L tamen V T 26 uoluit oz. L 24 animi : -os . 27 sq. metuentis ... timentis :-dis...-dis V ^ idest:autL 28eiom.L, 29aliquid : -od 5 euenire : uen- $ L ei T.SI7 s hei V O'S$* 310: ho L heubeusIos quotiens : quota L quis : quisque O L 32 heu: eu V. $* I? tantum oz. O in oz. O

186

55

MVRETHACH

AVT LAETANTIS, VT EVAX (391, 28). SED HAEC APVD GRECOS (subauditur uoces interiectionis) ADVERBIIS APPLICANTVR (id est coniunguntur) (391, 28). Vt superius iam dictum est, Greci speciem aduerbii dicunt esse interiectionem, | quia apud illos uerbum semper sequitur interiectiones sicuti aduerbia. Qvop IDEO LATINI NON FACIVNT (id est ut aduerbiis appli-

40 cent interiectiones), quoniam, teste Donato,

45

PROLATAS HVIVS-

CEMODI VOCES apud Latinos NON protinus SVBSEQVITVR aliquod vERBVM (391, 29). LICET AVTEM PRO INTERIECTIONE SVBPONERE ALIAS PARTES SINGVLAS VEL PLVRES (391, 30). Singulas, ut fas. Quotiens autem quilibet subito placitam sibi uidet rem, dicit "fas". Plures partes pro interiectionibus ponuntur, ut nefas. Simili modo, si uiderit quispiam rem inlicitam patratam, dicit statim ''Nefas !" siue "pro nefas !", quod multum inlicitum est. Haec et similia, cum aliae sint partes, interiectio-

$0

55

nes dicuntur. ACCENTVS IN INTERIECTIONIBVS CERTI ESSE NON POSSVNT (392, 2). Non sine ratione, quia nulla praemeditatio in his est, idcirco nec toni considerantur. VT FERE IN ALIIS VOCIBVS (partium) Qvas (subauditur uoces) INCONDITAS, id est inregulares, INVENIMVS (392, 2) : ut sunt barbara et peregrina uerba. Quoniam, sicuti illa extranea nobis sunt eorum naturam ignorantibus, ita in his interiectionibus nulla natura consideratur et ob hoc tenores certi desunt. 33/38 cf. Laur. 145, 33

36 superius : cf. 52, 88

314, 85 sq. e? 89-92 et 9 sq. (paene ad litt.)

44/81 Laur. 145, 40-45

52/08 Laur. 146, 48-54

Sed.

Sed. 314,

13-17 et 20-22 (paene ad litt.).

83 ut : aut $ 34 haec : hae T L uoces : -cis 5 36 iam pos! est £r. T om. QS rest $*) dicunt : -untur V/ 40 quoniam : quia O teste Donato prolatas ozz. O 41 sq. pos? huiuscemodi quod sequitur in O jam legi nequit 43 autem : aut L, interiectione : -nes 4ó sibi placitam LL 46 plures partes om. L nefas codd. : fas pro nefas Laur. 49 sint : sunt $ 92 ratione : causa L, his:is / ^ 88 add. partibus ane uoces .$ inconditas : incognitas $ L et aliquot Don. codd. 56 sicuti : sec- I/ 9? his : is V.

55"

«III» DE BARBARISMO

BARBARISMVS EST VNA PARS ORATIONIS VITIOSA IN COMMVNI SERMONE, IN POEMATE METAPLASMVS (392, 5). Strenuis;sime

peritissimeque

Donatus

suam

edidit

artem.

Primum

enim componens minorem ad instruendos pueros, eam in exordio uoluminis sui posuit. Secundam uero editionem a littera ceterisque particulis ad superficiem pertinentibus inchoauit, et postea octo partes. His autem positis ad 19 complendam secundam editionem barbarismum et cetera uitia posuit, et sicut primitus partes, id est uocem, litteram et

syllabam ceterasque, quae ad superficiem pertinent, posuerat, ita de uitiis disputans barbarismum in capite ponere studuit, qui corrumpit superficiem. In secundo loco soloecismum, 15 quod uitium corrumpit sensum contextumque partium. Exin posuit schemata troposque, qui ornatum tribuunt praecedentibus partibus. Definitio substantiae est requirenda, quae definitio duobus intellegitur modis, sicut crebro dictum est. Communionem 20 habet barbarismus cum metaplasmo cum dicitur ''Barbarismus est una pars orationis uitiosa", quia uterque corrumpit unam partem. Proprietatem uero retinet "in communi sermone", quia metaplasmus non fit in prosa. Non enim omnes prosaicdi poemata norunt, qui communi utuntur sermone.

De barbarismo tractant :

Sac. 451, 3.

Char. 349, 18

Diom. 451, 21.

Seru. 448,

28 Expl.p.258(5.)

Cons. 386, 1 Cled.79, 19. Pomp.283, 1 lrid.1,32

p.179

Laur.187,2

.Aud.361,13

$ed. 317, 15.

Brug.f. 227^

Iul.

Rem.mai.f. 112r

&l. cod. Bern.f.18: (cf. Gramm. Suppl. CXIV ) |Voss.IIf. 160r. 1/64 Brug.f. 2275 sq. Pomp. 292, 30

1/1? Laur. 187, 4-17 —Sed. 317, 19-33 (baene ad litt.) —ef.

18/48 Laur. 187, 18-47 —Sed. 318, 34-65 (paene ad litt.)

De barbariszo. Codd. : V T (usque ad 194, 98 capite) O ( sine emm. propriis) (exc.

193, 55-68 ; 193, 72 - 194, 99 ; 195, 12-18 ; 196, 28-34 ; 199, 6 - 202, 16) 5 L.. 4 sermone Pis L,

ante strenuissime add. Postquam locutus est Donatus de octo

partibus orationis, simul etiam de uoce, littera ac sillaba, ad uitia uenit. Non autem uitia describit ut ea imitemur, sed ut ea caueamus. Nam uitia non sunt imitanda

sed potius uitanda O (cf. Rem.mai. f. 112) b peritissimeque : ac peritissime O Donatus oz. O primum : -mam T 5 (corr. 5?) 6 eam : hanc T 5 (corr. 85) 4 uero oz. 5 (rest. $?) 9 positis Mur. Laur. cod. A Brug. : comp- Sed. 10 cetera 5 (corr. 5?) L Laur. Sed. : reliqua V T O 5 Brug. iisicutoz.V et alt. om. 5$ (rest. 5?) 12 posuerat pertinent O 16 qui 5? Laur. cod. JA Sed. Brug. : quae V T O L om. S 18 est oz. 5$ (rest. $?) 20 barbarismus prius : -smum L 21 orationis ozz. O 22 uero oz. T — 24 qui: quia L

188 25

30

40

Aliter communio potest intellegi cum soloecismo '*in communi sermone". Similiter enim soloecismus in communi sermone fit. Proprietas autem cum subdit "una pars orationis uitiosa", quoniam soloecismus inter plures fit partes. , Quaestio igitur non minima oritur, ut quid Donatus definit barbarismum esse unam partem orationis uitiosam, cum tota illa pars non sit corrupta, et Consentius definiat ''Est barbarismus una pars orationis uitiosa in aliqua parte sui". Ad hoc respondendum est recte dixisse Donatum, | quia sicut Paulus ait Apostolus : S? wnwm membrum patitur, omnia membra compatiuntur, simili modo quando aliqua littera syllabaque aut accentus corrumpitur, tota illa pars deformis redditur. Si autem hoc uerum approbatur, ut omne uitium factum in prosa in una parte barbarismus dicatur, in poemate autem metaplasmus una pars corrupta, ergo quotquot uolumus uitia facere in metro, fas nobis est et possumus dicere metaplasmum esse ? Nequaquam. Scimus enim metaplasmum duobus modis fieri, causa

45

MVRETHACH

ornatus

aut causa

necessitatis ; si uero

ornatus

causa necessitatisue factum fuerit, illud uitium in poemate a sciente tamen metaplasmus erit. Sin autem causa erroris tam in metro quam in prosa, barbarismus id est alienatio erit. Hoc etiam sciendum, quia barbarismus in poemate potest esse taliter ut dictum est, metaplasmus autem non potest in prosa. Barbarismus autem dictus est a barbaris gentibus, quo-

31 Consentius

: 386, 15

44 sa. cf. infra 220, 9 sq.

49/64 Sed. 318, 66-81 (baene

ad litt.) cf. Isid. 1, 32, 1. Iul. 179, 4 —Rem. mai.f. 112* sq. 49/53 — Romanam : Laur. 188, 48-51 (paene ad litt.)

gl. cod. Bern.f. 18r

33 sqq. Paulus : I Cor. 12, 26

25 pos! intelligi 242. in hoc T 25 sq. fortasse ante in communi sermone res/i£uendum est cum dicitur, quae uerba exhibent Laur. Sed. (Brug. lac.) 26 soloecismus enim similiter I, in — 28 soloecismus om. V per bapl. 31 Consentius : conscius I 32 hoc : quod T 33 dixisse : fecisse O L 93 :4. Paulus apostolus ait O ait Paulus apostolus Laur. Sed. Brug. 34 :4. compatiuntur omnia membra Vu. Laur. Sed. Brug. cod. IN 35 compatiuntur scripsi sec. Laur. Sed. Vulg. : simul compat- T O .$ Brug. cod. B simul pat- V L (simul u£ glossa in Textum irrepsisse uidetur ) aliqua littera : aliquid litterae IL 36 corrumpitur : cortip- O 3* approbatur : hoc probatur V/ — 39 corrupta :-repta V. — 41 esse :est T — 41 sg. modis fieri 5 I, Laur. 5ed. : ieti modis V. T O $2 Brug. cod. B 42 causa a//. O Laur. Sed. : om. V T 5$ L Brug. uero : autem LL 43 fuerit factum $ L 44 tamen oz. 5 (rest. $2) 46 metto ... prosa : prosa ... metro O 49 autem oz. O 5 (rest. $2) gentibus : auctoribus O (corr. O)

54

IN DON. MAI. III

189

;»niam, quando Romani totum sibi subiugauerunt orbem, placuit eorum principibus de una quaque gente prouinciisque Romam adducere causa discendi latinitatem uidelicet linguam Romanam, diuersas ob causas : siue ut quiuissent cum eorum loqui principibus illi subiugati et principes Romanorum 5; econtra

cum

ipsis subiugatis;

seu

etiam

ut scirent

posteri

eorum subiectos fuisse se dudum Romanis. Illi autem subiugati, postquam coeperunt latinam discere linguam, corruperunt eam decretumque est ab illis Romanis illud uitium appellari barbarismum a barbaris nationibus, id est aliena6o tionem. Et inde inoleuit mos, ut, quotiescumque aliqua pars in propria lingua ab aliquo corrumpitur, barbarismus appelletur. Quoniam sicuti alienatus homo dicitur transmeans de loco ad locum, ita sermo rectus uidetur alienatus esse, quotiescumque quis a natura sua eum deuiat. 65 ITEMQVE dicitur BARBARISMVS IN NOSTRA LOQVELA (392, 6). Quisquis enim propriam corrumpit linguam barbarismum facit, corrumpens autem barbaram non barbarismum sed barbarolexin, id est alienationem. Quid coniungit hoc in loco 'item' ? Hanc separationem uult facere inter barbarismum et 7o barbarolexin.

VT si (392, 7) dicas mastrugam, quocumque modo pronuntiaueris, barbarolexin facis : non enim propriam corrumpis linguam. MasTRVGA (392, 7) autem, ut Consentius dicit, est uestis 75 Sardorum et fit ex pellibus ferinis. Isidorus uero asserit, quod uestis sit Germanorum simili modo ex pellibus ferinis.

56/64 Laur. 188, 51-58 (paene ad litt.) 65/89 (exc. 75 sq.) Laur. 189, 65-89 (paene ad litt.) cf. Pomp. 284, 19. Iul. 179, 11. Rem. mai.f.1122 e? 114: 66/68 Sed. 320, 43-45 (paene ad litt.) 68/89 (exc. 75 sq.) Brug.f.269 ^ "4 sq. Sed. 321, 71 sq. 44 Consentius : 387, 24 *5 Isidorus : 19, 28, 2e ó

60 quando os. O — subiugauerunt e/íam Brug. : -tant Jed. Laur. cod. A orbem : regnum L 52 causa : -sam LL 54 illi : ipsi O illis 5 (corr. 5?) (4B siue O (corr. O?) add. ipsi ante principes O Romanorum oz. 5 (rest. $*) B5 posteri : nati T 56 se om. V O 5$ (rest. 8?) fuisse subiectos se dudum L 57 discere latinam linguam O 51 sq. corruperunt : corrump- L 61 4. appelletur : efficiatur T 62 quoniam oz. T 64 eum quis a natura sua O * deuiat : -iet 5 65 dicitur quod in nullo Don. cod. legitur comment. adsignaui ; lemma druncum est 66 corrumpit propriam linguam 5 L 67 corrumpens cf. Laur. $ed. : cortipiens codd. 68 barbarl- V T 5$? (passim) in hoc loco 5 hocloco L 71 mastrugam : mastrucam V/$ magistrugam L (passizz) 71 sq. pronuntiauetis : -nunties .$ 92 facis : -cias 5 (corr. 5?) propriam ozz. 5 (resz. $*) 74 dicit O Lar. Sed. : asserit V T 5 L| Brug. uestisest T.$5 — VU sardorum : sacer75 4. Isidorus — fetinis om. T Brug. — uertoom. L dotum .$ L (corr. 5?)

I9O

MVRETHACH

CATEIA (392, 7) asta est Gallorum, qua Hercules utebatur : erat autem cum ligaminibus catenarum et, quando proiciebatur super aliquem, retrahebat illam iterum ad se cum catenula. $0 MAGALIA (392, 7) est casa pastorum Afrorum lingua. | Est enim illa terra arida ob nimium calorem et sunt ibi multa pecora et uiuunt illic homines maxime ex lacte. Habent enim pastores casulas super duas rotas et transeunt de loco ad locum cum suis pecoribus et dicitur illa casula magalia. 85 ACINACES (302, 7 app. crit.) gladius dicitur militaris lingua Medorum. Omnia ista, quia latina non sunt, quocumque modo dixeris,

barbarolexin facies, quia nescis proprietatem illarum pronuntiationum. 9o BARBARISMVS AVTEM FIT DVOBVS MODIS, PRONVNTIATIONE uidelicet ET SCRIPTO. Sed HIS BIPERTITIS, id est diuisis, QVATTVOR SVBPONVNTVR SPECIES, id est subtus ponuntur, ADIECTIO

DETRACTIO INMVTATIO TRANSMVTATIO. Cuius rei ? LITTERAE SYLLABAE TEMPORIS TONI ASPIRATIONIS (392, 7 sqq.). Duobus 9; autem modis principalibus fit barbarismus, id est pronuntia-

tione et scripto, et quattuor modis cognoscitur, id est per adiectionem detractionem inmutationem transmutationem. Per quinque currit, litteram syllabam tempus tonum aspirationem.

71/89 Sed. 321, 75-87 (baene ad litt.) 73 cf. Isid. 18, 7, 7 80 cf. Isid. 15, 12, 4 90/18 Bru. f. 22*5 sg. 90/97 Laur. 190, 90-96 (paene ad litt.) 94/99 Sed. 323, 42-46 (paene ad litt.). De quadruplici specie, Stoicorum doctrinae uestigio, cf. K. Barwick, Remmius Palaemon, pp. 96 sqq., 258

7? cateia : cf. Verg. /Aen. 7, 741 (ab Isid. Verg. /Aen. 1, 421 ez 4, 259

Laur.

Sed. citat.)

80 magalia : cf.

93 cateia uu/go : -teias V -tegas T -taeias O -theias 5 -tegia I, est asta O Hercules : -lis V $5? ErculesO L utebantur I 79 illam iterum O Seg. Brug. : iterum illam V T .$L ad:aV post cum add. illa $ (exp. $2) 80 casa : castra S 81 enim : autem T fos tetra add. Afrorum O 82 illic : illi .$ homines illic O maxime oz. T 5 (rest. $?) 83 pastores oz. LL 85 acinaces (wel -cis) inter exempla barbarismi add. plerique Don. codd. cf. Cons. 386, 25 dicitur gladius O L militaris dicitur T ^ 89 quia — sunt oz. O non om. L dixeris : pronuntiaueris O

88 facies : -cis 5 (corr. $2)

nescis : -cies I,

90 barbarismus — 94 aspirationis ozz. O 91 uidelicet oz. I. 92 subponuntur species Mr. : species subponuntur Dor. Brug. 93 cuius rei oz. V 5 (rest. $2) Brug. 93 autem oz;. O 96 id est O Brug. : om. V T 5 L 97 detractionem — transmutationem : et cetera O

542

IN DON. MAI. III

IOQI

:

Sed quaestio oritur, cum Donatus de uitiis cauendis his disputare coeperit, quam ob causam uitium fecit, hoc in loco dicens "pronuntiatione et scripto". Posuit enim fixum nomen, quod est pronuntiatio, cum adiectiuo, quod est 'scriptum'. Ad ; quod respondendum non fecisse Donatum uitium. Qualiter ergo subueniendum est illi? 'Scriptum' enim est neutrum genus et ponitur pro fixo nomine quod est scriptio, quod uenit a participio scriptus scripta scriptum, et manifestum est quia neutrum genus participii transit plerumque in nomen

I

o fixum ; siue etiam uenit ab ultimo membro gerundi, quod est

'scriptum' 'scriptu', et tale est cum dicit "pronuntiatione et scripto", quasi diceret "pronuntiatione et scriptione". Quaerendum est quae ex his pertinent ad pronuntiationem et quae ad scriptionem. Sed sciendum quia littera syllaba et aspiratio, I ; quando pro littera habetur, pertinent et ad pronuntiationem et ad scriptum. Tempus tonus et aspiratio, quando nota tantummodo aspirationis est, comprehenduntur in pronuntiatione.

2 Oo

2

bz

PER ADIECTIONVEM LITTERAE FIVNT BARBARISMI, SICVT RELLIQVIAS DANAVM, CVM RELIQVIAS PER VNVM L DICERE DEBEAMVS (392, 10). Est adiectio 1 litterae hic et est barbarismus. Vnde hoc possumus approbare ? Quoniam natura ipsius uerbi, a quo praedictum diriuatur nomen, nobis ostendit unum 1 habere, uidelicet linquo linquis, quod facit in praeterito suo liqui liquisti, et inde compositum relinquo reliqui : addita

19/39 Brug. f. 22^ sq.

21/27 Sed. 324, 56-62 (paene ad litt.)

Laur. 190, 99-18 (paene ad litt.)

20 Verg. /Aen. 1, 30

22 Vnde — 39

cf. infra 222, 60 sq. (ad Don. 396, 4)

2 in hoc loco L in om. .$ (rest. 52) 4 pronuntiatio : -tione O — fos? scriptum aZ. uel aliter uitium fecit, quia neutrum genus posuit cum feminino genere. Pronuntiatio enim feminini generis, scriptum neutri generis est T B post respondendum aZ. firmiter T 6 ergo oz. L enim oz. 5 (rest. 5?) 10 gerundi : -rendi V T O 5 -rundiui Brzg. quod ozz. 5 (rest. 5*) 11 scriptum : -to L X scriptu: -to $ oz. OL .. cum : quod L 12 diceret : dixisset O pronuntiatione ... scriptione : -nem ...-nem V — 14sed:et $5L — post sciendum add. est $5? — et om. O i8literam V habetur : ponitur O (corr. 0?) et om. O S (rest. 5?) 16 ad oz. L nota : non O no (ac. sp. rel.) L i7 tantummodo :tantum / — 20 reliquias .$ LL 211om. TO $ L (rest. $*? L?) 22 possumus hoc O natura : -rae L 23 praedictum : predictum est LL nomen ozz. T 24 pos! linquis ad. unum] habet T — quod :et T 24 sq. in praeterito suo : praeteritum suum T .9 (corr. 5?) 25 add. et ante reliqui T reliqui : -linqui V L (corr. V*)

192

3o

MVRETHACH

'as' facit reliquias, et idcirco. unum 1 habere debet. Quod nomen semper pluraliter enuntiatur. Quaeritur, cum Donatus barbarismum esse dixerit in prosa et de barbarismo coeperit disputare, quare | intromisit exemplum poeticum et non potius prosaicum. Duas ob causas : unam, ut ostenderet habere barbarismum et metaplasmum unam naturam, quia, sicut una pars corrumpitur in barbarismo, ita etiam in metaplasmo ; alteram, quia, si quis hoc prae-

sumptiose fecerit in prosa erroris (causa», quod poeta neces35 sitatis fecit in metro, barbarismum

4o

naum",

45

nihilominus faciet. Neces-

sitas enim compulit poetam duo l ibi ponere, quia 'reliqui' tribracus pes est, qui pes nequit poni in heroico metro. Ideo necessitatis causa addidit alterum 1, ut positione potuisset produci prior syllaba et esset dactilus. Ratio etenim talis est, quando Greci uenerunt ad Troiam et uastauerunt eam, fugerunt ex illa Troiani. Inde dicit Virgilius "relliquias Daid est

Grecorum,

propter

exiguitatem

hominum,

qui ibi remanserunt. Per adiectionem SYLLABAE SICVT NOS ABIISSE RATI ET VENTO PETIISSE M YCENAS (392, 12). Ac si diceret Virgilius ex persona Troianorum '"'udicauimus nos Grecos abscessisse ad suam ciuitatem, quae Mycenae uocabatur,

ducti illi a uento

28/30 Sed. 324, 67-70 (paene ad litt.) cf. Cons. 391, 25 sqq. — 30/89 Sed. 324, 83-92 (paene ad litt.)

39/43 Brug. f. 23'* (paene ad litt.)

46/48 Brug. f. 237^

44 sg. Verg. JAen. 2, 25

20etom. T5 L.— unuml:11$ — 27 enuntiatur : annunt- L declinatur O 28 esse oz. O dixetit esse 9 IL 30 adZ. ad quod respondendum are duas T 81 et metaplasmum ozz. 5 (rest. 52) 32 sicut : -cuti L 83 alteram : aliam causam T' .$ aliam 5? alia LL quia : ut T J (corr. $3) 83 sq. praesumptiose Msr. :-tuose Braug. 34 fecerit : faceret T 5 (corr. $1) causa suppleui sec. Laur. Sed. Brug. 85 faciet : esse ostenderet T facit 5? 96 add. illum ane poetam T S (eorr. $2) duo ... ponere : ut duo ... darent (?) T l: ll passi» codd. ibi : inibi OL quia o». O.S L 3? est pes 5 L add. quia ante nequit SL in heroico metro poni 5 LL 38alterum :-ram$ postladd.litteram L, post ut add. uel L 39 ratio e/iaz Brug. : fabula T $ (corr. $2) etenim : enin O S L 40 uastauerunt : deuast- 5 (corr. $?) 40 54. fugerunt : -gientes T 4iexilla:etilam L ilii T — os? Troiani add. nauigio introierunt mare T' telliquias : reli- V O 5 L (corr. V) 42 add. reliquias are Grecorum T .$ (exp. $2) Grecorum : Greg- V/— 43 ibi om. O — post remanserunt. add. reliquiae fuerunt Grecorum T 44 sq. syllabae — Mycenas : et cet. O et — Mycenas add. Mur. cum multis Don. codd. 46 petiisse T? Brug. : petisse V TOS L Mycenas : Mec- passi» codd.

55

IN DON. MAI. III

193

uelocem cursum per mare agentes". Quomodo est hic adiectio syllabae ? Hoc modo : 'eo' uerbum in praeterito perfecto facit 5o 'i', et quae ab eo componuntur, ut abeo abi ; addita autem 's'

et 'sem' formatur ab ipso praeterito praeteritum optatiui modi abissem. Inde abscisione *m' remanet infinitiuus abisse. Et ideo dicit Donatus quod per adiectionem syllabae fiat barbarismus, cum dicimus ''abiisse" pro eo quod est abisse. 55. Quomodo potest fieri, quod dicimus, ut ibi per adiectionem syllabae fiat barbarismus, cum maius uitium uideretur fieri per

detractionem,

si aliquis

diceret

"'abisse" ? Duo

enim

debent i esse et ideo non recte uidetur dixisse "per adiectionem fieri barbarismum"'. Sed succurrendum est illi in hoc loco,

6o ne uideatur esse mendax in hac parte. Sunt multa in scripturis quae primum necessitate metrica cogente corrupta sunt, siue per adiectionem, siue per detractionem. Per detractionem, ut amarunt pro amauerunt et remosset pro remouisset et tempno

pro contempno. Per adiectionem autem ut gnato pro nato et 65 tetulit pro tulit et abiisse pro abisse et illa, quae diu frequentata sunt a poetis, uelut naturalia uidentur. Vt enim uidetur naturale esse, cum dicimus 'amarunt" pro amauerunt ob longam consuetudinem, ita et "abiisse" pro eo quod est abisse. Quia hoc quod fuit contra naturam Donatus posuit, cum dixit 7o "nos abiisse", ut naturam statueret, quae est abisse.

Alio modo sciendum est, quod fuerunt apud antiquos uiginti quinque diptongi. Quinque enim sunt uocales et una quaeque uocalis iuncta sibimet | ac ceteris uocalibus quinque diptongos

48/70 Laur. 191, 20-45 —Sed. 325, 4-30 (paene adlitt.) 48/60 Brug.f. 237^ (baene ad litt.) 63 sa. cf. Don. 396, 9. et infra 223, 91 64 sq. cf. Don. 396, 2. et infra 221, 33 71/99 Brug.f. 237^ sq. 91 sq. cf. Sed. 22, 89. Brug.f. 45v»

48hicom.$ L ^ 49:;4.uetbum — i : modo imperatiuofacitii L — in — abeo : et abeo compositum ab illo facit in praeterito perfecto O B0 autem oz. O 61 praetetito praeteritum : praeteritum perfectum 5? I, 52 abissem : -isse L abscisione : -cisum L 53 :4. quod — barbarismus : per adiectionem syllabae fieti barbarismum V —— $4 cum dicimus oz. O pto eo quod est : non habisse pro L 55 dicimus : dix- L pet : quod .$ 56 maius : magis L uideretur : -deatur V .$ (corr. $2) 9? diceret : -cat. 5 L, abisse : abiisse M BSdebent:-berentL, ^ esseii T ^ etideoexp. $5? ^ ideoom.T post uidetur add. esse T 59 loco V (cf. Laur. $ed.) : dicto T $ L Brug. 60 sunt : sed T — 61 corruptasunt:-ptas T —— 62 per detractionem a//. om. V — —63 sq. $96 66a2:abT 64 etom. 5L tempno ... contempno : -mno... -mno $ L 68 amarunt ... amauerunt : atm- ... arn- L cum :ut L esse : est 5LL naturam * -fae eoquodestom. T ^ 70abiisse : abisse abiisse : abisse L 542una — ?4 perficiebat : quotiescumque uocalis uocali iungebatur in una O ac 73 iuncta : coniuncta 5 L sillaba diptongus tenebatur ut Musae T cetetis oz. 5 (rest. 5?)

$57

I94

MVRETHACH

perficiebat. Sicque fiebat, ut uiginti quinque essent, quia quin75 quies quini uiginti quinque sunt, et potest esse ut in praeterito illius uerbi diptongus fuisset, id est coniunctio duarum uocalium in una syllaba. Sed quia trocheus erat, qui non potest poni congrue in capite dactilici uersus ut dicamus *'nosab", illa diptongus, necessitate metrica cogente, diuisa est in duas 8o breues uocales et dicimus ''nosabiissera". Tertia ratio est consideranda in hoc uerbo. Teste enim Donato, qui dicit, cum disputaret nobiliter de litteris "Nam i litteram geminari in una syllaba posse plurimi negant", duo i debent esse in hoc uerbo praeteriti perfecti, alterum quidem 85 consonans, alterum uero uocale. Prius consonans sequens uocale, quia, ut Donatus consonantium potestatem,

dicit, *i et u transeunt tunc in cum ipsae secum geminantur aut

cum aliis uocalibus iunguntur". Ergo si ita est, non debemus in pronuntiatione istius uerbi praeteriti temporis computare go quinque syllabas, ut dicamus ''nos abiisse" disiunctis duobus i, sed potius coniunctim duo i pro uno tenere, ut diximus superius, et quattuor facere syllabas. Cum ita res se habeat, quaeritur, quare adiecit unam syllabam uertendo consonantem in uocalem cum a positione esset longa. Sequebantur 9; enim duae consonantes b et i et erat spondeus, qui congrue potest poni in capite dactilici uersus, sicuti poetarum mos est.

Sed

uenustius

est illi uisum,

ut conuerteretur

conso-

nans i in breuem uocalem et esset dactilus in capite et non spondeus ut dicamus "'nosabi". 1

Per

adiectionem

TEMPORIS

VT

ÍTALIAM

FATO

PROFVGVS,

CVM ITALIAM CORREPTA PRIMA LITTERA DICERE DEBEAMVS (392, 12), ne aliquis arbitraretur, quod Aeneas fugiendo perge-

81/92 Laur. 192, 46-53 (paene adlitt.) 19

81/88 cf. Sed. 326, 31

82 sq. Don. 367,

86/88 Don. 367, 12

1 Verg. Aen. 1, 2. cf. infra 225, 43 sqq. (ad Don. 396, 14)

Jbquini:quinque V T. $5— utom.L *6ilius L Brug. :istius V T $ — 80 nosabiissera : -abissera V/ -abisserati T L, Brug. 82 nobiliter : -litater T 83 litteram :-ra V T — $4quidem :quodest V —— 85 sg. uocale utrumque :-lis T L (corr. T?) 86 tunc oz. L 90 quinque : quattuor T 91 coniunctim : -ti V — uno:unaT tenere :-nore $ 92 quattuor :tres T? —— 94a positione scrzp5/ : appos- V ab pos- T $ aom. L esset : abesset I, 95 duae : duo T 154. ut — debeamus oz. O 2 Italiam : -lia IL, 8 ne: non enim IL arbitraretur : -tretur S (corr. $2)

IN DON. MAI. III

I95

ret ad Italiam. Ideo dixit "fato profugus", ac si diceret "re; sponsis deorum monitus". Adiectio temporis est ibi, quia i correpta est naturaliter, sed adicitur ili unum tempus causa necessitatis in metro. 'Itali' enim tribracus esset, qui pes in hoc metro dactilico nequit poni. Vnde nouimus quia 1 correpta debet esse ? Si illa regio a proprio nomine accipit 1o nomen, ut Italia ab Italo, et correpta fuerit prima littera uel producta, ipsam productionem uel correptionem seruat in diriuatiuo. I autem in eo nomine quod est Italus correptum est. Et hoc sciendum, quia in omnibus ubicumque exemplum poeticum Donatus dederit in barbarismo. Illa quaestio est fa15 cienda et soluenda sicut superius. Cum barbarismus in prosa

fiat, quare non exemplum prosaicum sed metricum dederit ? Quia, si quis in prosa fecerit, sicut superius dictum est, uitium utique facit nullaque ratione defenditur.

PER DETRACTIONEM

LITTERAE,

SICVT INFANTIBV

PARVIS

20 PRO 'INFANTIBVS' (392, 14). Plenitudo autem istius uersus Lucretii est : Nam fuerunt iuuenes subito ex infantibu paruis. Necessitatis causa fecit poeta hic bar|barismum, quia amphimacrus esset, qui constat ex longa et breui et longa. *'Bus' enim 25 longa esset positione quia s et p producerent eam. In prosa si quis taliter protulerit, erit barbarismus per detractionem litterae.

5/18 Brug.f. 231^ 5/8 Laur. 192, 55-60 Sed. 327, 76-80 (paene ad litt.) ef. Pomp. 285, 22 13/14 cf. Cons. 391, 26 sqq. 15 e/ 1? superius : cf. supra 192,

33-35

19/27 Brug.f. 23^ sq. ; Laur. 192, 64-71

(paene ad litt.) 22 plene citatur a Prob. 263, 11 Laur. et Sed. et Brug. ad loc.

Sed. 327, 84-88 e£ 328, 98-100

13. Pomp. 109,

18. Max. Vict. 216,

19 e 22 Lurr. 1, 186

4 :4. ac — monitus V Brug. : id est monitusa diis T.$ L bibiom.O 6iom. L adicitur : addit- LL ? causa — metto oz. O Itali :-lia LL esset : est OL 8 in — poni : nequit poni in heroico carmine O 8 ;4. unde — esse om. O 9 i oz. 5 (rest. 5?) add. quoniam ane si L. accipit : -cepit 5 (corr. $2) 10 ut oz. O cottepta : -tupta O prima littera m. Zir. reso]u. 5? littera prima L uel oz. $ (rest. 5?) 11 ipsam 7. £ir. resolu. 5? 12 diriuatiuo : deriuatione O 12 s. quod est ... et hoc... quia rm. Zir. reso[u. 5? 14 54. facienda om. 5 18 utique oz. 5 (rest. 5?) ratione : causa L 5 p. n. tir. 19 sq. sicut — infantibus oz. O infantibu : -b(us) passiz codd. 22 iuuenes : -nus L 23 poeta hic batbarismum : hoc poeta O 24 enim ozz. 5 (rest. $?) 25 longa ... positione : positione ... longa O quia ozz. 5 (rest. $?) 25 in — 27 litterae om. O

$6"

196

MVRETHACH

Per detractionem SYLLABAE VT 'SALMENTVM' PRO 'SALSAMENTVM' (392, 15). Quaerendum est, quare Donatus fatetur 3o hic barbarismum esse, si quis dicat "salmentum"' pro "'salsamentum",

cum dicat Caper : ''Salmentum

ne timeas dicere,

quoniam latinum nomen est". Salmentum enim purgamentum maris dicimus ; salsamentum

autem

dicitur salsugo, in qua

liquefit sal, ut carnes condiantur. Ergo si ita est, potius so55 loecismus quam barbarismus est, si quis dixerit '*salmentum" pro "salsamentum". Vtrumque tamen intellegi potest. Si enim scias, quid sit salmentum, et quid sit salsamentum, et pro eo, quod est salsamentum, dixeris salmentum, soloecismum facis partem pro parte ponendo. Si autem mens tua 4o respexerit ad illud, quod est salsamentum, uidelicet confectio

carnium solummodo, insciusque dixeris "Bonum salmentum est istius confectionis", facis barbarismum per detractionem syllabae. Per detractionem TEMPORIS, VT VNIVS 0B NOXAM

(392, 15).

4; Detractio temporis est hic, quia auctor grammaticae artis Priscianus dicit, quod uocalis ante uocalem non producitur nisi in pronominibus terminantibus genitiuum in ius, ut ille ilius, et nominibus pronominis declinationem habentibus. Debuerat enim 'unius 'productum habere i, sed necessitatis ;o causa detrahitur unum tempus et corripitur i in metro. Et qui hoc facit, metaplasmus est illi. Si i esset productum, antibacchius fuisset ex duabus longis et breui, qui pes nequit poni in hoc metro. Si in prosa fuerit factum hoc uitium, barbaris-

28/34 Brug. f. 23** (baene ad litt.) 28/43 Laur. 192, 73-81 (paene ad litt. praeter discretionem inter barb. et soloec.) —cf. Sed. 328,2 31 Caper : 101, 8 34/43 Brug.

f.239 ^ 44|b5 Brug. f. 231^ (paene ad litt.) —— 44/61 Laur. 193, 82-89 (paene ad litt.)

46 Priscianus : cf. 2, 41, 9. et u. infra 233, 3.

45/48 cf. Sed. 328, 24

44 Verg. JAen. 1, 41

28 :4. ut — salsamentum oz. O — salsamentum .$ Dos. : -to V 5$? salmentum L (salmentum ponitur in LL ubicunque salsamentum egendurz est ) 29 quate Donatus n. lir. resolu. 5? 30 sg. salsamentum : -to .$? 33 dicitur om. $ (rest. $2) 36 salsamentum : -to codd. 34 enim oz. O et bri«s — salsamentum oz. V. sit a/7. om. 5 (rest. $?) 88estom. V . 4O0adillud : ibi L ad — est s. tir. resolu. S5 41 insciusque : inscius 5 (24d. que $2) 42 est om. V O (rest. 14.) 44 sq. ut — hic oz. O 48 pronominis : -nibus I, 49 unius oz. IL productum : -tam L 50 sg. unum tempus ... hoc facit ... illi p. Zir. reso]. $3 et at. — illi oz. O Bifacit:fe- V — estom.( ?) S 92 ex — breui oz. [0] 53 si — 55 perierunt oz. O

IN DON. MAI. III 55

6o

7o

107

mus erit, id est correpta i penultima. ''"Vnius ob noxam", id est "pro unius culpa multi perierunt". PER INMVTATIONEM LITTERAE SICVT OLLI PRO ILLI (392, 16). Si quis in prosa hoc dixerit, barbarismum facit ; in metro autem ornatus causa fit et est metaplasmus. Frequenter enim, ut pleniorem sonum habeat, ut : Olli respondit vex Alba: Longai, inmutatur ibi o pro i. Per inmutationem SYLLABAE, VT PERNITIES PRO PERNICIES (392, 17). Quaerendum est, quare hic dixit Donatus inmutationem esse syllabae, cum potius uideatur esse inmutatio litterae, quoniam et post t et post c i scribitur. Ad quod respondendum inmutationem esse syllabae ueraciter, quia inmutatur t cum suo i, in locum i et c. Alterum namque sonum habet i post t et alterum post c. Post c autem habet pinguem sonum, post t gracilem, et semper 'pernicies' c habere debet. Per inmutationem

TEMPORIS, VT FERVERE LEVCATEN AVRO-

QVE EFFVLGERE FLVCTVS (392, 17). Inmutatio est temporis : cum producte dici debuisset 'ue', corripitur. Sed quaeritur, quare dixit inmutationem temporis hic esse, cum potius uidetur

detractio,

sicut in 'unius

ob noxam'.

Antea

enim

56/61 Laur. 193, 91-94 Brug.f. 23^ (paene ad litt.) cf. Sed. 329, 35 62/69 Laur. 193, 95-5 Brug.f. 239^ (paene ad litt.) cf. Sed. 329, 41. Voss.II f. 162r 62 permities seripsera? Don., cf. E. Chátelain, Mots de latin vulgaire attribués aux classiques, Mélanges /A. Thomas,

Paris

1927,

99-103

cf. etiam. Ernout-Meillet,

Dict.

étymol., sub. u. lam male intellegitur exemplum Donateum ap. auct. Expl. 259, 34 sq. ($.) At antiqua forma corruptelae ap. Iul. 181, 60 permanet atque etiam in Laur. .A Seruio et Pompeio loc. omittitur — «0/2 Brug. 239^ sg. — 0/91 Lawr. 194, 8-31 (paene ad litt.) 71/83 cf. Sed. 330, 60

56 e/ 60 Enn. Ann. 1, 33 (V.) "Aen. 8, 677

cf. infra 226, 64 (ad Don. 396, 19)

70 sg. Verg.

B4 correpta scripsi : -rupta codd. 58 culpa : noxa S (corr. $5?) — 86 pos? sicut add. est 5? B8 et est metaplasmus oz. O enim ozz. O B9 pos? pleniorem aad. crassioremque .$ (exp. 5?) 60 respondit : resdit L longai oz. 5 L 61 immutatur — i oz. O 62 ut — pernicies o». O pernities pro pernicies ser7557 ex comm. (cf. Laur. Sed.) : -mities pro -nicies Dor. -necies pro -nicies Brug. -nicies pro -nicies V/ -nities pro -nities 5 LL 63 hic oz. O dixit : -cat O -xerit Laur. Donatus z. Zir. resolu. 5? 64 esse prius om. LL uideatur : -detur L 65 add.silabe amzelitterae O —— et prius om. O 65 :4. respondendum ... syllabae s. tir.resolu.$? ^ 66sylabaeesse V. — 67tom.L . 68t..c:c..tO autemoz. O 69 post t :propter L habere c 5 L 70 sg. auroque — fluctus add. Myr. ef $ed. — 72 debuisset dici L— 73 quate :cur L;— quare dixit ... hic esse s. /ir. resolu. 5? 44 add. esse ante detractio L in om. 5$ (rest. $9)

198

MVRETHACH

75 duo tempora habuit et abstractum est unum tempus ; similiter et hic, cum 'ue' duo tempora habuisset, abstractum est unum et remansit breuis. Ad quod dicendum est, quia bene dixit Donatus inmutationem esse temporis. Sunt enim duo uerba duarum coniugationum habentia duos sensus, id est ferueo 8o ferues id est splendeo, et feruo feruis id est ebullio. Et inmutatur ilud unum tempus de eo uerbo, quod est feruo feruis, pro duobus temporibus, quae antea habebat 'ue' ab eo, quod est ferueo ferues. Et in hoc apparet, quia non est detractio sed inmu |tatio, quia illud, quod detrahitur, nullo in 56 85 loco ponitur, nec ibi, unde detrahitur, aliud ponitur. Quando

uero inmutatur, unum pro altero ponitur et aliud mittitur ibi, sicut hoc in loco ponitur unum pro duobus. Ergo si ita est ut duo uerba sint, potius soloecismus quam barbarismus est : utrumque enim possumus intellegere hic. go Si scieris quid sit ferueo et quid feruo, et pro eo quod est ferueo, id est splendeo, posueris feruo, hoc est ebullio, soloecismum scias esse. Si autem pro eo quod est ferueo ignoranter posueris

feruo,

quod

significat

ebullio,

barbarismum

facis,

sicuti hoc in loco, quia sequentia nobis demonstrant habe9; re hic splendendi

sensum,

cum

dicunt

"auroque

effulgere

fluctus". Virgilius hoc narrat de quodam promunctorio in quo bellum peregerunt duo principes Romanorum inter se, quod bellum ut fallax prophetia mentitur in illo clipeo, quem dedit Vulca:nus Veneri, ut inexpugnabilis esset in manu Aeneae contra Turnum. In ipso fuit depictum, quomodo principes proeliati

78 duo uerba : ef. Prob. 241, 20 —eru. 505, 31 —Pboc. 438, 4. Pomp. 297, 19. 2, 243, 22 et 479, 15.

180, 45

Et. 464, 24 e? 486, 23

Voss.IIf. 162"

Rem. mai.f.113:

Voss.II f. 162"

al.

Prisc.

97/4 cf. Iul.

Sed. 330, 68

97 Virgilius : cf. Aen. 8, 671 sqq.

95 habuit : -bet 5 L, (n. tir. resolu. 59) unum 7. Zir. reso]u. 53 ?? bene om. L 9$ sq. quia — Donatus ... esse ... enim p. m. ir. $ (resolu. 5? at falso Donatus dixit fer.) 19 habentia — sensus oz. O 80 id est L Brug. (cf. Laur.) : om. V O $ et prius oz;. O 81 unum 7. Zir. reso]u. 5? — 81 sq. feruo feruis : -ueo -ues $ (corr. $2) 82 tempotibus oz. L 82 sq. ab — ferues oz. O 84 detrahitur: protr- 5 L, — 87 in hoc loco L ponitur — duobus V Laur. : unum pro duobus ponitur O pro duobus poniturunum 5 L 90 scieris L. Lagr. : -ueris VOS feruo:-ueoL 91 :4. id — ferueo om. L. Brug. per bap]. soloecismum:-mus l . 93 quod significat : hoc est O 94 in oz. ILL 95 hicom.L splendendi : -didi O Brug. 98 peregerunt : -ere 5 (corr. 5?) 99 mentitur met- IL 1 ut oz. L exp. 5? inexpugnabilis : exp- 5 (corr. $?) — in manu Aeneae oz. L

IN DON. MAI. III

I99

sunt in supradicto promunctorio, et quomodo loricis aureis induti contra fluctus maris aurum refulgebat. ;

PER TRANSMVTATIONEM LITTERAE, SICVT ÉVANDRE PRO EvVANDER (392, 19). Quaeritur, quae ex his litteris transmutetur. Ad quod dicendum, quia illa, quae prior scribitur, transmutatur, uidelicet r. Interponit enim se r in medio loco inter d et e. Si quis posuerit taliter in prosa, barbarismum faciet, 10 in poemate metaplasmum. Per transmutationem

SYLLABAE,

VT DISPLICINA

PRO

DISCI-

PLINA (392, 20). Istud erroris causa semper fit in metro et in prosa. Similiter quaerendum, quae ex his syllabis transmutetur. Vt supra dictum est, illa, quae scribitur prior, id est 'pli'. 15

Per transmutationem TEMPORIS, VT SI Qvis DEOS PRODVCTE

PRIOREM SYLLABAM ET POSTERIOREM PRONVNTIET CORREPTE (392, 20). Transmutatio etenim temporis erit et barbarismus in pronuntiando, si primam syllabam 'de' productam et ultimam *os' correptam dixeris, cum omnis accusatiuus natura-

20 liter *os' terminatus producatur secundae declinationis. Forsitan dicit aliquis : "non est ibi transmutatio, sed inmutatio potius, sicut superius 'Feruere Leucaten', quia similiter inmutantur duo tempora pro uno". Non est ita intellegendum. Quando enim inmutatur aliquid, totum inde abstrahitur et 2; nullo in loco ponitur illud, quod abstrahitur,

parte aliquid ibi mittitur, Transmutatio

autem

sicuti in 'feruere'

fit intra partem,

cum

et de aliqua

dictum

de una

est.

syllaba

transmutantur duo tempora in alteram et alterius syllabae tempus unum transit in alteram syllabam, quae antea ha3o buit duo tempora. Barbarismus est, si quis in prosa hoc uitium fecerit ; in poemate metaplasmus.

6/10 cf. Laur. 195, 41. .5ed. 330, 73 Brug.f.24r* 12 sg. Laur. 195, 46 (paene ad Hitt.) 13 similiter : cf. warias lectiones exempli *displicina' im Don. codd. 14 supra : ef. J. 7 sq. 15/31 Brug.f. 24r sq. 17/20 Laur. 195, 50-54 (baene ad Hitt.) 19 54. cf. Sed. 330, 90 24/31 cf. Seru. 445, 1

B Verg. Aen. 11, 55.

cf. infra 229, 33 sqq. (ad Don. 397, 3)

3 supradicto : ipso O ? quod: hoc 5$ 13 pos! quaerendum add. est L 13 54. his syllabis ... illa quae p. s. Zir. ser. S 15 sg. producte ... correpte Mar. Brug. : -ta ... -ta Don. Laur. Sed. 15 ptoducte : -tae LL 16 pronuntiet oz. V7 1? etenim : et L p. n. £ir. scr. 5 22 superius oz. L 23 intellegendum ita LL 26 mittitur 5 : mutatur V L (cef. supra 198, 86) sicuti eZiaz Brug. : sicut 5 24 intra : infra 5$ (corr. $?) 29 unum 7. Zir. resolu. 5?

200

MVRETHACH

TONI QVOQVE SIMILITER PER HAS QVATTVOR SPECIES COMMVTANTVR (392, 22), uidelicet per adiectionem detractionem inmutationem transmutationem,

QVORVM EXEMPLA

VLTRO SE

35 OFFERVNT, SI QVIS acumen ingenii sui extendere uoluerit. Ideo non dedit inde | exemplum Donatus. Per adiectionem fiunt, ut est in compositis dictionibus. Debemus autem dicere malesanus, ponentes accentum in penultima syllaba; si autem dixerimus malesanus ut duos accentus ponamus, alterum in 4o 'le', alterum in 'sa', cum sub uno accentu pronuntiare debeamus, barbarismum facimus.

Detractionem et inmutationem in una parte intellegere possumus, quia, quando aliqua pars circumflexum habet accentum, sicut meta et murus, detrahendo illum non possu45 mus aliter ut alium non addamus, id est acutum.

Per transmutationem,

si transmutaueris

de proprio loco,

sicut est 'dominus' : in 'do' debet habere accentum ; si habuerit in *mi', ut dicamus ''domínus"', erit barbarismus in prosa ; uel si dixerimus '"malésanus'" transmutando de 'sa' in 'le',

5o similiter facimus. TOT ETIAM MODIS PER ASPIRATIONEM BARBARISMVS DEPREHENDITVR (392, 24), uidelicet quattuor modis :per adiectionem aspirationis

mutationem.

per detractionem

Per adiectionem

per inmutationem

quando

per trans-

additur aspiratio in

55 non proprio loco, sicut est 'hamicus'. Per detractionem, si abstrahitur ubi esse debet, ut 'abet' et 'omo'. Per inmuta-

tionem aliter nequimus inuenire, nisi acceperimus grecam aspirationem, uidelicet — et — , dasian spiritus, psilen siccitas. Illi enim Greci, ubi aspirari cupiunt uocalem, ponunt dasian ; 6o ubi autem nolunt, psilen. Vel aliter possumus per inmutationem aspirationis barbarismum comprehendere, quia una-

32/80 Laur. 195, 56-69 (aene ad lit.) 36/50 Brug. f. 24^ ; Sed. 331, 16-32 (paene ad litt.) 36/41 g/. cod. Bern. f. 189 (paene ad litt.) 3: :q. malesanus : cf. Don. 371, 22. et supra 39, 84 sqq. 44 meta : cf. Don. 371, 11. e£ supra 38, 40 sqq. 51/68 Laur. 196, 80-2 Brug.f. 24r (paene ad litt.) —cf. 1u]. 181, 70 —Sed. 332, 34 gl. cod. Bern.f. 18« 58 cf. Don. 372, 12. et supra 43, 93 sqq.

83 pos! adiectionem add. toni $ (exp. $2) 35 uoluerit : -luit V (corr. V) 39 dixerimus : -ris 5 I, ponamus :-nas.$ L 40 sg. debeamus ... facimus I7 $ Brug. : -bes ... -cis $* L $0 facimus : -cis I, 51 tot Mzr : totidem Don. Laur. Sed. Brug. etiam : enim I, 52 ^os? deprehenditur add. id est inuenitur .$ (exp. 5*3) 54 aspiratio : -oni L in om. L 55 hamicus scripsi sec. Brug. cod. B : amicus uu/go 56 abstrahitur : abstuleris I, esse debet s. zir. resolu. $3 abet et om. L abet V/ : hab- V? .$ Lamr. omo .;eripsi: homo codd. B? acceperimus : accip- IL, 58 uidelicet p. s. Zir. sr. $ — e om. L et on. ye 4om.L psilen:silen.$ 59 uocalem :-les.5 L, 60 add. aspirare ante silen, e/ post silen add. possunt 5 (exp. 5?)

ir

IN DON. MAI. III

201

quaeque uocalis duos habet spiritus, asperum uidelicet et lenem. Si illo in loco, ubi asper spiritus debet poni, ponatur lenis, uel, ubi lenis, ponatur

asper,

barbarismum

facimus,

65; quia, quando aspirantur uocales, asperum spiritum habent, quando autem non aspirantur, lenem. Per transmutationem, ut si ponamus in ultimo loco aspirationem, cum in penultimo debeat esse, ut est 'omoh', 'abeth'.

OvEM QVIDAM SCRIPTO (subauditur barbarismum) QVIDAM 79 PRONVNTIATIONE IVDICANT ADSCRIBENDVM (392, 25). llli autem,

qui uolunt

esse litteram aspirationem,

dicunt, quod

scripto, id est scriptione, fiat barbarismus. Illi uero, qui nolunt eam esse litteram, dicunt ex pronuntiatione fieri barbarismum. 7;

FIVNT ETIAM BARBARISMI PER HIATVS (392, 27), id est per nimiam oris apertionem. Fit enim illo in loco ubi multae conglomerantur uocales, sicut sequentia demonstrabunt. SVNT ETIAM MALAE COMPOSITIONES, id est male posita uerba uel malae compositiones, eo quod incongrue sint positae,

80 QVAS NONNVLLI,

id est multi, PVTANT

BARBARISMOS

ESSE, IN

QVIBVS SVNT MYOTACISMI LAVTACISMI IOTACISMI HIATVS CONLISIONES (392, 27). Quaerendum est, si barbarismi sunt, cur non cum supradictis conprehenduntur uitiis. Ad quod dicendum, quia non fiunt quattuor modis ut ceteri barbarismi. 8; Quare ergo dicuntur barbarismi esse? Ideo procul dubio, quia barbarismus in una parte fit : similiter et ista in una parte fiunt et superficies ibi corrumpitur. Inde | scimus, quia Donatus nequaquam conprehenderet hiatus in ordine istorum, quae superius barbarismum asserit esse, nisi et ista barbaris9o ros esse uoluisset. 68 omoh : Rez. zai.f.113* 69/74 Brug.f.24» Laur. 197, 3-8 (paene ad litt.) cf. Sed. 332, 45 75/1? Laur. 197, 9-12 (baene adlitt.) 95 sq. cf. Sed. 332, 61

78/90 Laur. 197, 13-23 (paene ad litt.) — 82/90 Brug.f. 24v — 82/84 Sed. 333, 70-73 (paene ad litt.)

63 in illo LL debet poni p. n. £ir. ser. S 64 barbarismum facimus : -mus fit $ L 67 ut : aut L 68 cum : que 5 L debeat : -bet L esse — omoh r. £ir. resolu. 5? omoh : homo 5? L abeth oz. L 70 pronuntiatione sc zzu/zi Don. codd. lemma truncum est 72 id est : hoc est L s. Zir. resolu. 5? sctiptione : aspiratione I, 12 sq. illi uero ... esse n. Zir. resolu. $? 73 litteram esse .$ 76 multae : mute$ LL. ?? conglomerantur5 Laur. codd. : glomer- V Laur. cod. A conglonumer- L 8 id est : hoc est L z. £ir. resolu. 5? 99 incongrue : -gruae T7 80 add. quoniam ane in $5? 81 myotac- 4z/go : moytac- V mitac- 5? L 81 sq. pos! conlisiones parem extrema lemm.om. Mur. 83cumozm.V . comprehenduntur : -antur .$ (corr. 5?) 85 esse p. n. tir. ser. S 8? corrumpitur : corrip- L| pos quia add. batbatismos esse haec omnia et 5 (exp. 5?) 88 Donatus ozz. 5 comprehendetet : -ere 5 89 quae : quem L 89 54. nisi ... esse n. fir. resolu. 5?

$15

202

9A

MVRETHACH

Myotacismus dicitur scissio.m litterae quotiescumque m ponitur inter duas uocales, ut est 'bonum aurum' et 'bonum argentum'. Lautacismus est scissio l litterae. Fit enim tunc, quando duo l posita asperum reddunt sonum, ut stella, et ubi unum 1l exiguum profert sonum, ut relinquo, cum ubi duo 1 scribuntur exilis debeat esse sonus, ubi autem unum scribitur, plenus omnino. Iotacismus est scissio i litterae;

Ll

A

tuncque fit quando post t prolatum non profertur cum sibilo, et post c positum cum sibilo pronuntiatur. Quoniam ubicumque i t sequitur, nisi praecesserit s, cum sibilo dicendum. Ideo tamen s praecedente t non cum sibilo dicitur, qui et s habet semper sibilum, ne nimia asperitas interueniat. Hiatus, ut dictum est, nimia apertio dicitur oris, quae ex multis uocalibus efficitur, ut Musae

Aonides, Insulae Ionio. Conlisiones dicun-

tur, quando male coniunctae litterae, uidelicet m posita inter duas uocales conliditur, ut Mwitum

IO

lle et terris iactatus

et

alto, uel quando ab eadem syllaba incipit sequens sermo, in quam terminauit praecedens ut 'mater terra'. NOS CAVENDA HAEC VITIA PRAELOCVTI CONTROVERSIAM DE NOMINE PERTINACIBVS RELINQVAMVS (393, 2). Iunctio talis

91/97 Laur. 198, 26-31 (paene ad litt.)

cf. Rem. mai.f.113.

gl. cod. Bern.f. 182

91/3 cf. M. INiedermann, lotacismus, labdacismus, mytacismus, R.Phb. 22, 1948, 5-15

91/93 Sed. 333, 83 sq. (paene ad litt.) —cf. Seru. 445, 14.

Cons. 394, 5. Pomp. 287,7

Isd.1,32,6 Iul.182, 96 93/97 cf. Seru. 445, 12. Cons. 394, 22. Pomp. 286, 34 Is54d.1,32,8 14/.182,92 S$ed.333,84 Rem. mai.f.113« 97/3 Laur. 198, 31-37 (aene adlitt.) 97/9 cf. Seru. 445, 8 Cons. 394, 11. Pomp. 286, 34 Isid. 1,32, 7 lul. 182, 89 Sed. 3383, 94 3/9 cf. gl. cod. Bern.f. 18" 3/8 cf. Sera.

455, 19

Pomp. 287, 20

sid. 1, 32, 5. Iul. 182, 80

5/9 Brug.f. 249» cf. Ser.

445, 22

Pomp. 287,26

leid. 1,32,

B baec duo exempla semper

9 ul. 182, 98

coniuncta proferuntur ad doctrinam communium syllabarum illustrandam : cf. Seru. 424, 30

Serg. 479, 15. Pomp. 118, 30. Bed. 91,67

$ed. 26, 14.

10/16 Laur. 199, 43-48

Brug.f.24*^ ('baene ad litt.) |cf. Sed. 334, 15.

5 Musae :fortasse ex Cornelio Seuero, sicut coni. Becker erit. cf. etiam Kendall, CC 123 A, 91, 65-68 app. 9? sq. Verg. JAen. 1, à

cf. Max. Vict. 230, 18 in app. Insulae : Verg. /Aen. 3, 211

92 ut : sicut 5 (corr. 5?) 95 ubia//. :ibi V —— 96 exilis scripsi sec. Laur. : ex illis LOS ETE esse ... ubi autem unum 7. Zir. reso/u. 53 autem : uero L 98 quando post z. Zir. resolu. 5* : cum quis L tom. V (rest. V?) 99 post : quis L p. n. Fir. ser. S (resolu. $? in post se) quoniam 7. Zir. reso]u. 53 99 sg. quoniam ubicumque : quiacumque L 1 pos? dicendum add. est $ I. 2 tamen ox. L t:cV quiet:quia$ L 2 54. quia ... habet semper 7. Zir. reso/u. 53 3 interueniat : inconuen- $ LL post hiatus add. autem .$ (exp. $*) 8 sq. ut dictum est z. Zir. reso]u. $? 4 otis dicitur .$ I. $6 Musae : -sa $ LL 6 quando :cum L male : mala 5 multae I. quando mala r. Zir. resolu. $3 posita :-tae IL, 8 syllaba rm. zir. resolu. $3 9 quam : qua L 7. £ir. reso]u. 5? 10 74. de nomine r. £Zir. resolu. $3

IN DON. MAI. III

203

est istius sermonis : praelocuti sumus nos haec uitia cauenda, non imitanda ; controuersiam uero, hoc est contentionem de nominibus illorum, siue barbarismos uoluerint nuncupare,

15 Siue etiam per se uitia, relinquamus contentiosis, prout eis libuerit pronuntiare. I

DE SOLOECISMO

SOLOECISMVS EST VITIVM IN CONTEXTV PARTIVM ORATIONIS FACTVM CONTRA REGVLAM GRAMMATICAE ARTIS (393, 5). Definitio substantiae hic cernitur, quae pandit duo, communios nem scilicet cum barbarismo, dicens ''soloecismus est uitium

contra regulam grammaticae artis factum", quoniam similiter barbarismus contra regulam fit ; proprietatem uero, subdens "jin contextu partium orationis" : barbarismus enim in una parte fit, soloecismus inter plures. 19. Soloecismus dictus est ab habitatoribus Soloe. Soloe enim fuit ciuitas, quae nunc appellatur Pompeiopolis. Illi uero

De soloeciszmo tractant :

35 Expl.p.261(5.) 335, 1 CXV)

Sac. 449, 15.

Pomp.288,22

Brug.f. 249 Rem. mai.f. 1149. WVoss.lf.679 Voss.IIf. 163r.

Char. 351, 13.

lsid.1,33

Diom. 453, 20 —Seru. 446,

lul.p.183

Laur.199,1

Sed.

gl. cod. Bern.f. 182 (cf. Gramm. Suppl.

2/20 Brug.f. 249 5q. 2/9 Laur. 199, 3-10 Sed. 335, 6-11 (paene ad litt.) 10/18 Laur. 199, 11-19 Sed. 335, 28-38 (aene ad litt.) cf. Sac. 449, 20 Dioz. 453, 25

Seru. 446, 1

Pomp. 228,29

lsid. 1, 33, 2

lul. 183, 9

Voss. I f. 68r

(GL 5, 328, 1) Voss.IIf. 163r. Rem. mai. f. 114. De fabula Soloensium ap. gramm. Latinos, cf. J. Fontaine, Isidore de Séville et la culture classique dans l'Espagne wisigotbique, 1, 130 —Schepss, De soloecismo, diss. ZÁrgentorati 1875 10/16 cf. gJ. cod. Bern. f. 182

12 istius sermonis ozz. 5 (rest. 5?) pos! praelocuti add. enim L nos haec 5. s. fir. ser. S (falso in nos autem resolu. 5?) 14 nominibus (cf. Laur.) : -ne V illorum siue : illorum sine 5. s. Zir. $ (resolu. $3) barbarismos : -mis L uoluerint (cf. Laur.) :-runt V — 15 uitia : -am L. De soloeciszmo. Codd. : V O (sine lemm. propriis) S (usque ad 209, 49 asserunt) P (a 209, 49 quod) L. 3 grammaticae artis e Mur. e£ Laur. in lemm. et comm. (ef. 1. 6) Sed. in comm. : axtis grammaticae Don. Sed. in lemm. Brug. in comm. attis ane factum ser. Don. 5 uitium oz. O 6 grammaticae artis cf. /. 3 ? subdens oz. 5 (rest. $?) 8 sq. enim ... una parte 7. £ir. rero]u .5? 9ftparte V — 10estom V 5 (rest. V? $2) add. in ante Soloe prius V — 11 10 ;4. ab — ciuitas : a Soloe ciuitate Ciliciae O ciuitas — appellatur p. s. Zir. ser. 5 (resolu. $*, af ciuitas in ipsa) appellatur Pompeiopolis : Pomp- uocatur O aduocatur Pomp- L illi — 16 quasi : cuius incole, sicut iam de aliis dictum est gentibus, Romam adierunt et uolentes ibi discere linguam latinam, utramque corruperunt. Postea auctoribus placuit iterum inde hoc uitium soloecismus appellaretur propter O

204

MVRETHACH

habitatores memoratae ciuitatis uenerunt Athenas et cupientes discere Atheniensium linguam et retinere suam corruperunt duas linguas, propriam scilicet et Atheniensium, unde et 15 libuit

20

illis Atheniensibus

illud uitium

soloecismum

uocare,

quasi scissionem linguae Soloensium. Scismos enim grece, latine dicitur scissio et idcirco soloecismus scindit partes, quoniam duae linguae corruptae sunt. Barbarismus uero non incongrue fit intra unam partem, quia unam linguam tantummodo corrumpit. INTER SOLOECISMVM ET BARBARISMVM HOC INTEREST, QVOD SOLOECISMVS

DISCREPANTES,

hoc est separatas,

ET

INCONSE-

QVENTES, id est non bene sequentes, IN SE DICTIONES

HABET

(393. 7).

25

30

55

BARBARISMVS AVTEM FIT IN SINGVLIS VERBIS TAM SCRIPTIS QVAM ET PRONVNTIATIS, ut dictum est (393, 9). QVAMQVAM MVLTI ERRANT, QVI AVTVMANT ETIAM FIERI SOLOECISMVM IN VNA PARTE ORATIONIS, SICVT DEMONSTRANTES VIRVM 'HANC'" DICAMVS AVT FEMINAM 'HVNC', AVT INTERROGATI ab aliquo Qvo TENDIMVS, RESPONDEAMVS "ROMAE",

AVT RESA|LVTANTES VNVM "'SALVETE' DICAMVS (393, 10). Errant sine dubio illi qui hoc putant. Verbi causa si interrogauerit te aliquis ''Vidisti illum ?" et respondeas ''Quaerisne hanc?" ; similiter si interrogauerit ''Vidisti illam ?" et respondeas "'Quaerisne hunc ?"'. Quin etiam si interrogauerit nos quis quo pergimus, respondeamus "Romae", cum "*Ro-

32/42 Laur. 200, 34-45 (paene ad litt.) —cf. $ed. 336, 65 Brug. f. 25r (qui pauca addidit)

32/40 — responsiones :

14 duas linguas V $ed. : utrasque $ utramque 5? I. unde — 16 Soloensium oz. V (rest. V) 16 scismos scripsi sec. Brug. : scismus codd. 17 latine : linguae 5 (corr. $?) om. L.

18 pos? sunt add. et 5 (del. $?)

barbarismus — 20 corrumpit

om. 19 unam ... quia unam z. Zir. reso/u. 5? 21 post interest add. eadem autem differentia est 5 (differentia exp. 5?, eadem autem ... est quod reso/u. $3 ex n. tir.) 22 hoc est oz. L et Mur. Sed. : aut Don. 23 id est ... habet s. £ir. reso/u. 53 id est — sequentes os. V. — id :hocL habet dictiones I/ .$ I, 25 fit in singulis uerbis Myr. : in sing- uerb- fit Dor. tam Myr. : om. Don. al. 26

quam et (etiam 5 L) Mur. : uel Don. al.

ut dictum est z. Zir. reso/u. .5?

23 au-

tumant Mor. : putant Dor. 21 sq. etiam fieri soloecismum V : fieri etiam soloecOu fieri soloecismum pos? 28 orationis ser. Dor. Laur. Sed. 28 in — otrationis s. Zir. reso/u. 5? sicut 5 L aliquot Don. codd. : si cum V si aut Don. Laur. Sed. — 29hancdicamus hanc V dicamus hanc nomulli Don.codd. — aut prius :utL 30 tendimus : -damus 5 (corr. 5?) pergamus Dor. respondeamus om. 5$ L 31 saluete dicamus 5$ L, Lawr. : dicamus saluete V ed. 32 illioz..5 L 33te : me O (corr. O?) respondeas : -eam O (corr. O?) 36 :z. Romam debeamus dicere V/ Laur. : R- dicere debeamus O Brug. debeamus R- dicere .$ I,

587

IN DON. MAI. III mam''

debeamus

dicere,

uel

resalutantes

205 unum

dicamus

"saluete", cum inproprium sit unum pluraliter salutare. Non in singulis partibus, sed potius inter plures interroga40 tiones

4

A

et responsiones,

sicut est inter 'quem'

et 'hanc', et

inter 'quam' et *hunc' et reliqua similia, fit soloecismus, sicut ipse subiungit : CvM VTIQVE PRAECEDENS DEMONSTRATIO VEL INTERROGATIO VEL SALVTATIO VIM CONTEXTAE OBTINEAT ORATIONIS (393, I3). Taliter iungendum : 'cum obtineat utique praecedens demonstratio uim contextae orationis' et 'cum obtineat' — semper illud dicendum — 'utique praecedens interrogatio uim contextae orationis' ; similiter de salutatione dicendum. Fit enim inter 'hanc' et *uirum' et inter 'hunc' et 'feminam',

5o

et inter interrogationem 'quo pergamus' et responsionem 'Romae', et inter singularem personam et salutationem pluralem soloecismus, non in una parte, ut diximus.

55

6o

MVLTI ETIAM DVBITAVERVNT SCALA QVADRIGA SCOPA SOLOECISMVS AN BARBARISMVS ESSET, CVM SCILICET ID GENVS DICTIONIS EX IPSIVS VITII DEFINITIONE FACILE POSSIT AGNOSCI (393, 14), quod barbarismus est "*una pars orationis uitiosa". Vitiatur enim una pars per detractionem litterae, uidelicet e, cum dicimus ''scala", 'quadriga", "scopa", cum dicendum esset "scalae", "quadrigae" et reliqua. Alii etiam asserunt positum esse singularem numerum pro plurali. Sed quia semper pluraliter efferuntur et singularitatem ullo modo non recipiunt, nequeunt esse soloecismi, sed potius barbarismi. Scopae pluraliter effertur, quia ex multis uirgis

39/42 cf. Pomp. 289, 30 45/82 Brug. f. 25r* sq. (paene ad litt.) 49/82 Laur. 200, 48-52 (paene ad litt.) 57/66 Laur. 201, 59-70 (paene ad litt.) —cf. Sed. 337, 93 63/66 Brug.f. 25^ (paene ad litt.) —cf. gl. cod. Bern.f. 19r

37 sq. unum Jis n. fir. resolu. 5? dicamus saluete V .$ Laur. Brug. : saluete dicamusOL 39 non : nam .$ (corr. 5?) 41 reliqua oz. 5 L fit om. L 43 sq. praecedens — orationis ozz. O 44 obtineat orationis Mor. : orationis obtineat Don. Laur. Sed. Brug. uel — 47 interrogatio partim om. S (corr. $?) 46 demonstratio : interrogatio L 46 pos! orationis add. obtineat O et — 48 orationis oz. V (rest. V?) 49 enim inter ... intet p. n. Zir. ser. S et primum om. Vo 50 pergamus $ Laur. Brug. :-imus V OS*L 50 rg. et responsionem ... et inter . Zir. reso]u. 5? 81 add. et ita ante Romae 5 52 soloecismus pos? parte ir.L una parte ut n. Zir. resolu. 5*.— diximus :-cunt V O 53 multi — 56 uitiosa ozz. O 54id :hoc VO 56 est — orationis n. Zir. resolu. 5? B? enim om.L postenim add. ibi O —enim una pars f. n. fir. ser. 5 (resolu. 5*, af pars in littera) e:est/ . 60etiamoz.O :enim S5 L positum esse ozz. $ (rest. $?) numerum oz. O 61 singularitatem : -te LL 62 nequeunt : nec eunt L 63 sg. scopae — ibi oz. L

206

MVRETHACH

fit; quadrigae, quoniam quattuor iuga sunt ibi ; scalae, quia 6; multos gradus habent, quamuis legamus in Sacra Scriptura "scalam".

SOLOECISMVS FIT DVOBVS MODIS, AVT PER PARTES ORATIONIS

AVT ETIAM PER

PER ACCIDENTIA

PARTES

ORATIONIS

PARTIBVS FIVNT

ORATIONIS

SOLOECISMI

teste

(393, 18). Donato,

7o CVM ALIA PRO ALIA PONITVR VT TORVVMQVE REPENTE CLAMAT PRO 'TORVE' (393, r9). Ponitur nomen adiectiuum neutri * generis toruum pro torue (id est turpe siue deforme) aduerbio. Quaeritur, ut quid Donatus hic soloecismum dixerit esse, cum recta locutio ibi cernatur toruus torua toruum. Est enim 75 adiectiuum nomen

'toruum'

et est accusatiuus casus. Clamo

enim clamas clamat accusatiuum casum trahit et recta dictio est talis : 'toruum hominem' aut 'toruam feminam' aut 'toruum animal clamat'. Et si quis contentiosus fuerit, potest dicere hic non esse uitium. Ad quod respondendum est, quia 8o et recta dictio potest hic intellegi, si adiectiuum fuerit, ut quando dicis 'toruum clamat" subaudias 'hominem'. Si autem non subaudieris fixum sed absolute dixeris "toruum clamat" pro '"torue" aduerbialiter, purum uitium erit pars pro parte posita. Sed et illud quaerendum, cur potius neutralia 85 transeunt nomina in aduerbia quam masculina uel feminina. Ad quod respondendum est, quia, sicut neutrum genus non significat personam, ita nec aduerbium, dignumque uidetur, ut illa pars indeclinabilis carens persona pro se recipiat partem, | quae persona similiter caret. 58" 9o FIT ET IN EADEM PARTE ORATIONIS HOC VITIVM, CVM IPSA PRO SE NON IN SVO LOCO NEQVE VT CONVENIT PONITVR, VT CVI TANTVM DE TE LICVIT PRO 'IN TE' (393, 21). Hic enim

71/75 cf. Sed. 338, 14. — 3/89 Brug. f. 251^ sq.

65 s4. S. Scriptura : Ger. 28, 12

90 Verg. JAen. 7, 399 sq.

92 Verg. /Aen. 6, 502

64 quadrigae : -ga 5? pos; quoniam adg. est O — fos? quattuor add. equi .$ (esc) sunt ibi iuga .$ quia : quoniam O 65 quamuis I/ O : quamquam 5$ L 6? soloecismus — 72 aduerbio oz. O 68 aut etiam Mor. : aut Don. partibus : -tium L (cf. g/. cod. Bern. f. 19r) 74 ibi : ubi L 95 est om.O "6casum om.O — "7 add.clamat ane toruum O — aut prius om. L, 78 contentiosus : -tensus I, contentiosus fuerit : dixerit cont- O fuerit cont- O? 99 non esse : nomen esse non .$ (corr. 5?) 80 etoz;. L 81 os? toruum aZ. tesonat uel $ (exp. $2) 84 neutralia : -tra O 85 nomina p. s. Zir. ser. S uel : aut $ L 89 persona :-nam L, —fos! caret add. lege Virgilium 5$ (exp. $2) 90 hoc f. n. tir. ser.$ — 91 suoloco Mur. multi Don. codd. : loco suo Don. codd. et Keil 92 sg. hic — est o5. O 92 enim p. n. Zir. ser. S

IN DON. MAI. III

207

recta dictio est. Forsitan dicet aliquis contentiosus, quia de praepositio seruit ablatiuo casui, id est 'te', et non est soloe95 cismus, quia licet 'te' accusatiuus casus sit, est tamen et

ablatiui ut 'a te'. Ad hoc dicendum quia soloecismus est, quoniam in hoc aperitur nobis sensus, quia ablatiuus casus, qui intellegitur 'inde', aliquid significat auferre a creatura, tamen non habet sensum auferendi hic, sed significat agere 1 aliquid in creatura. Cwi tantum de te licuit, hoc est "Cui tantum nefas contra te perpetrare licitum fuit ?". 'In' etenim saepe pro 'contra' ponitur, fitque soloecismus inter 'te' et 'de' et ';n'. Non in suo loco ponitur, quia accusatiuo casui praeponi;tur, neque ut conuenit, quia sensus auferendi non congruit ad aliquid agendi in creatura. Fitque in metro necessitatis causa, quia non poterat poni in metro "cui tantum in te licuit", ne esset conlisio uocalium

cum

consonantibus.

ET APVD AMICVM EO PRO AD AMICVM (393, 23). Hic in suo 1o loco ponitur, quia accusatiuo casui praeponitur. Non conuenit tamen sensus, quia 'apud' stabilitatem significat semper; 'ad' uero motionem significat, et est soloecismus inter 'ad' et 'apud' et 'eo' uerbum. ET INTRO SVM PRO INTVS SVM (393, 23). Non in suo loco 1; neque

ut

conuenit

ponitur,

quia

'intro'

semper

significat

motionem, 'sum' uero stabilitatem ; non in suo loco, quia tali uerbo debuerat iungi, quod significaret motionem ; fitque inter 'sum' et 'intro' et 'intus'. PER ACCIDENTIA PARTIBVS ORATIONIS et reliqua (393, 24). 20 Quot accidentia sunt partibus orationis, tot modis fiunt soloecismi. SED PROPTER CONPENDIVM, hoc est pro breuitate, PAVCA MONSTRABIMVs. Pauca enim Donatus protulit, ut per ea quiuissemus cetera conprehendere. 2 sq. cf. Sed. 338, 34 9/13 Brug. f. 25"» (baene ad litt.) 10/13 cf. Laur. 202, 85 Sed. 339, 54 18 4. Brug. f. 252b 20 sg. Rem. mai. f. 115r (paene ad litt.) — cf. gl. cod. Bern. f. 19 — 22 sq. Laur. 202, 94-96 —Brug. f. 25"^ (paene ad litt.)

1 Verg. JAen. 6, 502

94 seruit O $ :-uat V $? L et non est p. n. dir. ser. 5 — te:tL — 9vquia : qui V 98 auferre significat O 99 sensum : -sus 7 1 aliquid oz. L 2 licitum fuit : add. illi anze cui 5 (exp. 5?) creatura : -ram V S L 4 quia: qui l/ — accusatiuo casui : -uus 3:te 7 des'de--. te. licuit O 6 ut p.n. fir.ser.5 — add.hiantecongruit V — 6 creatura :-ram V -sus$ L sempet p. f. 11 significat ozz. O SS 9 hic : hinc L $ne:nonL 17 54. inter : intus T. dir.ser. $5 — 12adetom.O . 14locooz.O 19 reliqua : cetera LL 20 quot :quod V $ L 21 pro :per L propter : -tem O 22 enim : etenim O $ etenim Donatus z. Zir. reso]u. 5?

208

MVRETHACH

NAM PER QVALITATES NOMINVM FIVNT SOLOECISMI id est 25 cum proprium nomen pro appellatiuo ponitur, SICVT EST HAVRIAT HVNC OCVLIS IGNEM CRVDELIS AB ALTO DARDANVS PRO 'DARDANIVS' ; PROPRIVM PRO APPELLATIVO (393, 27). Necessitatis causa in metro proprium pro appellatiuo posuit, ut pauciores haberet syllabas quod est "Dardanus'. Et 3o qui hoc fecit, schema illi est ; in prosa si fuerit, soloecismus

erit. PER GENERA SICVT VALIDI SILICES ET AMARAE CORTICES ET COLLVS COLLARIA CARET (393, 30). Quaeritur, cur dixerit Donatus hic esse soloecismum, si quis diceret ''ualidi scilices 3; amaraeque cortices", cum ipse, disputans de his nominibus 'silice' et 'cortice', incerti generis dixerit esse. Ad hoc respon-

dendum, quoniam in nomine usum priscorum poetarum attendit, quia apud antiquissimos incerti fuerunt generis. Hic autem consuetudinem tenet, quae tunc temporis erat Romae,

4o quando hanc composuit artem, quia tunc deputabatur cortex masculino generi et silex feminino. Deinde uero usus prouinciarum hoc egit, quoniam multae prouinciae erant iuxta Romam, et si in prouincia ubi cortex masculino generi deputabatur, aliquis feminino genere pronuntiaret, soloecismum | 45 faciebat. Similiter de silice. Vel, quod uerius est, cum incerti

generis sint, si quis adfirmauerit unius generis silicem esse

28 sg. cf. Brug.f.259^ 29 sq. cf. Seru. 447, 2. Laur. 202, 6 Sed. 339, 80 33/ 48 Sed. 340, 87-9 ('baene ad litt.) 38 ipse : cf. Don. 375, 32. ef supra 84, 83 sqq.

33/41 Laur. 202, 10-22 (paene ad litt.) — 45/48 Brug. f. 255^

Laur. 203, 22-26

(paene ad litt.)

26 erg. /Aen. 4, 661 sq.

$ed.

Brug.)

Capt. 357

32 ualidi : Lucr. 1, 571 et 2, 449 (cf. supra 84, 86.

amarae : cf. Verg. ecl. 6, 62 sq. (cf. supra ibid.)

ei

33 Plaut.

24 nam — 27 appellatiuo oz. O pet : pro L id estp. n. zir. ser. $ : hocest LL 25 est Mur. et nonnulli Don. codd. 26 hauriat : autiet I, 24 proprium Mor. pierique Don. codd. : proprium nomen Kei] — proprium pro appellatiuo oz. .$ (rest. 54) pos! appellatiuo serbum posuit propter compendium om. Mur. 29 haberet 5. lir. resolu. S? 30 fecit : fecerit in metro O est illi 5 L. (n. ir. resolu. $3) 31 po; erit add. lege Virgilium .$ (exp. $2) 33 collaria Mwr. Laur. Sed. plerique Don. codd. Plaut. codd. : collario 5 aliquot Don. codd. collari ap. Plaut. restituitur sec. Iul.cod. B 34 Donatus ... esse z. Zir. resolu. 59 diceret : -xerit I, 36 esse D. n. fir. ser. $.— 36 sq. respondendum p. s. zir. ser. S 31 sq. attendit oz. .$ (rest. 52) 38 antiquissimos : antiquos O 39 5os/ autem add. et illorum O tenet O : ostendit 5 L oz. V | 40 pos? deputabatur add. iam .$ (exp. 5?) 42 hoc egit : obtinuit O (corr. O?) 43 pos! cortex add. erat. O 46 sq. esse silicem corticemque O L

59"

IN DON. MAI. III

209

corticemque, soloecismum faciet. Debet enim dicere ''ualidi uel ualidae silices" et amari uel amarae cortices". ""Collus collaria caret" : quidam asserunt, quod collus sit 5o collum hominis et collaria, quod in collo habetur. Sed non est ita, quia collum diceret, non collus, nec poterat stare, quia *caret' trahit casum ablatiuum. Sed, quod uerius est, collus dicitur arbor et collus dicitur fructus eius ; collaria adiectiuum

nomen est, et ideo soloecismus est, quia femininum genus 55 copulauit cum neutro, quod est collus. Cum uero dicit ''collus collaria caret", tale est ac si dicat 'deest hoc anno collariae

uirgae uel siluae collus, id est fructus". Si autem fuerit in prosa, erit soloecismus ; in poemate schema, fitque inter *collus' et 'collaria'. Tale est istud uitium, quale si quis diceret 6o "clauus lignea frangitur". PER NVMEROS,

SICVT

PARS IN FRVSTA

SECANT, PRO 'SECAT'

(393, 31). Posuit pluralem numerum pro singulari, uidelicet 'secant' pro 'secat'. Fit soloecismus inter 'secant' et 'secat' et 'pars' ; et si quis hoc fecerit in prosa, quod poeta ornatus causa 65 fecit, soloecismum utique faciet.

Per comparationem, sicut RESPONDIT SATVRNIA SANCTA DEARVM PRO 'SANCTISSIMA' (393, 32). Ponitur positiuus gradus, quod est sancta, pro superlatiuo sanctissima. Et est soloecismus inter 'sancta' et 'sanctissima' et 'dearum'. Vnde nouimus 7o hoc ? Quoniam lex est superlatiui, ut semper iungatur genetiuo plurali, ut 'sanctissima dearum'. Fit etiam PER CAsVs soloecismus, VT VRBEM QVAM STATVO

VESTRA EST PRO 'VRBS QVAM STATVO' (394, 2). Ponitur accusa-

49/60 Laur. 203, 27-38 (paene ad litt.) cf. Voss.IIf.164r. $ed. 340, 10 Rem. mai. f.11ó" gl.cod. Bern.f. 192 61/63 Sed. 342, 73-77 (baene ad litt.) cf. Laur. 208, 40 67/71 cf. gl. cod. Bern.f.19" — 62/69 Laur. 204, 44-48 (paene ad litt.) ef. Sed. 342, 81 61 sq. Brug.f. 267^ 69/71 cf. Expl. 262, 75 (5) |Pomp. 291, 18 70 lex superlatiui : cf. Don. 375, 7. e£ supra 79, 39 sqq. 933/48 Laur. 204, 50-54 (paene ad litt.) |cf. Sed. 348, 91

61 Verg. /Aen. 1, 212

66 sq. Enn. Ann. 1, 64 (V..)

92 sq. Verg. /Aen. 1, 573

47 :q. debet — corticesoz. V ——— dicere $ L :facere O 53 et : hocO 54 nomenest O P L Laur.:estnomen V | 65estom.O 56 collariae : collorarie O collaria P 59 istud : inter L 60 clauus: -uis P L/ 62 posuit oz. O pluralem : singularem V O numerum oz;. O 63ft:fitque O — 64 sg. quod — fecit, soloecismum — faciet : soloecismum — faciet, quod — fecit VIDI post 68quodestom.O 67 ponitur oz;. O 66 505; respondit oz. Iuno Myr. 70 quoniam : quia O est alt. om. V (rest. V?) superlatiuo aZ. quod est L quod P L superlatiui est O — 71 plurali 5os/ casus /r. O — ?2 ut Mor. Sed. stanonnulli Don. codd. : sicut Kei] Laur. aliquot Don. codd. —— urbem : urbs P tuo :-tui L 73 est om. P

210

MVRETHACH

tiuus pro nominatiuo, et fit soloecismus inter 'urbem' et 75 'urbs' et 'est' uerbum. Vnde hoc adfirmare quimus ? Quia est tertia persona uerbi : nominatiuum desiderat casum. In metro schema est illi, qui taliter pronuntiauerit, in prosa soloecismus. PER MODOS, SICVT ITIS PARATIS ARMA QVAM PRIMVM VIRI 80 SVMITE PRO 'ITE PARATE'. Indicatiuus modus 'itis' positus est pro imperatiuo. "Ite (quam primum', id est cito, et sumite, id est accipite, arma uestra". Inter 'itis' et 'paratis' et inter 'jte' et *parate' fit soloecismus. PER SIGNIFICATIONES SICVT SPOLIANTVR EOS ET CORPORA 85 NVDA RELINQVVNT PRO 'SPOLIANT' (394, 6). Significatio hic pro genere ponitur. Tertia persona uerbi passiui pluralis indicatiui modi pro tertia persona actiui pluralis ponitur causa necessitatis, ut plures syllabas habeat, sicut superius, ubi dixit urbem quam statuo", et sicut e contrario causa necessitatis, ut 9o

pauciores haberet syllabas, dixit "sancta dearum"'. In prosa autem soloecismus est inter 'spoliant' et 'spoliantur'. PER TEMPORA SICVT CADITQVE T SVPERBVM Í LIVM ET FVMAT

OMNIS HVMO, id est terra, PRO 'FVMAVIT' (394, 9). Ponitur praesens fumat pro praeterito fumauit. Et est soloecismus inter 9; 'fumat' et 'fumauit' et 'cadit' et 'cecidit', causa necessitatis,

ut pauciores haberet syllabas. De excidio Troiae dictum est hoc.

96 sq. cf. Seru. 447, 2 80/83 Laur. 204, 57-59 (paene ad litt.) |cf. Sed. 343, 4 85/90 Brug.f. 262» 88/91 cf. Laur. 204, 61. Voss.IIf.164» (ubi uersus adINisum et Eurialum refertur) — 88 sq. cf. Sed. 343, 12. 88 superius : 7. 73 93/97 Laur. 204, 67-72 (paene ad litt.) 96 sg. Brug. cod. IN f. 72v

99 sq. frag. inc. fg. 34 (R.) (cf. Pomp. 291, 27) 92 sq. Verg. Aen. 3, 2 (cf. Char. 352, 18)

84 sg. Enn. Ann. 619 (V.)

74 et prius : ut L 74 sq. et urbs os. P 95 post et add. uestram LL uerbum est P L unde — quia : adfirmare nequimus hoc P est alf. om. L 76 desiderat : requirit O — 77 illi oz. P *9 pos? modos /egitur uerborum ap. Don. Sicut itis : sic utisti L, 80sumite add. Mur. ^ postiteadd. et P I. itis : istis L, 81 id est oz. P hoc LL 82id :hocPL 84 significationes : -nem TOI 8? pos! pluralis add. indicatiui O 88 ubi om. P (rest. P?) Brug. cod. B 91 autem o». O 92 caditque sc e£ »zulti Don. codd. et Laur. : ceciditque Verg. Don. Sed. in comm. et lemm. 92 :4. fumat omnis humo Myr. : omnis humo fumat Neptunia Troia Verg. Don. 93 ponitur — 295 cecidit oz. P 93 sg. ponitur e£ fumat e fumauit oz. O —— 94 sg. et — cecidit op. O 96 syllabas haberet 17 ie est que ei scema ane De P (exp. P) 96 sg. est hoc oz. L 9? hoc om.

IN DON. MAI. III PER

PERSONAS

SICVT

DANAI,

21II

QVI PARENT

ÁTRIDIS,

QVAM

PRIMVM ARMA SVMITE PRO 'QVI PARETIS' (394, 12). Posuit : tertiam personam pluralem pro secunda causa necessitatis, ut pauciores syllabas haberet | estque ei schema ; in prosa si fuerit, soloecismus erit. Fit autem inter 'parent' et 'paretis' et 'sumite'. ; PER ADVERBIA SICVT 'INTVS EXEO' PRO 'INTRO' ET 'FORIS EXEO' PRO 'FORAS' (394, 14). Quaerendum est, cum superius de aduerbiis iam disputauerit, cur iterum interponit aduerbia. Ad hoc dicendum, quia superius ostendere uoluit, qualiter pars pro se, non

in suo loco neque

ut conuenit,

poneretur ; hic

10 autem ordinem secutus est partium. Siue etiam quia pauca disputauerat superius de aduerbiis, ideo post uerbum suppleuit, quod minus dixerat de aduerbio. Quare dixit hic fieri soloecismum per aduerbium, cum potius uideatur esse per uerbum, et cum tot uerba ibi repperiantur quot aduerbia? 15 Ad hoc dicendum est, quia illa aduerbia trahunt ad se uerba et praeponuntur eis, id est uerbis, ideo per aduerbia dicuntur fieri soloecismi et non per uerba. ET 'ITALIAM VENIO' ET AD ROMAM

PERGO', CVM PRAEPOSI-

TIO NOMINIBVS SEPARATIM ADDENDA SIT, NON ADVERBIO (394, 20 I5). 'Romam' aduerbium est locale ; 'Sicilia' uero est nomen purum. "Ad Siciliam pergo" debemus dicere, et "Romam pergo". Vt quid ergo dixit "per aduerbium fieri soloecismum, ut Italiam uenio", cum purum nomen sit ? Ad hoc respondendum : non idcirco soloecismum fieri dixit, ut ille arbitraretur

99/3 Laur. 205, 75-78 (paene adlitt.) — 2 cf. Sed. 344, 38.— 6/17 Brug. f. 262* sq. (paene ad litt.) |cf. Laur. 205, 80 3938,23 et supra 207, 14 20/28 cf. Laur. 205, 87 Italia, sed 4. Pomp. 291, 34 sq.

2 sq. cf. Seru. 447, 2

6 e/ 8 superius : cf. Don. 20 Sicilia : fz/so ponitur pro

98 sq. frag. inc.fg. 35 (R.)

98 parent : -rem P 99 5o; paretis Jegi?ur sumite ap. Don. 1 secunda oz. P 2 haberet syllabas P IL schema : -ata I, B sq. foris exeo pto foras Mur. zmulti Don. codd. : foras sto pto foris Don. codd. L P $ et Kei] — 8quia : quod P 9 in om. L 11 superius de aduerbiis disputauerat O post:pro V 12 dixit: -ditPL 13 esse ozz. O i4quot:quodP pos/quotadd.et L 15 hoc : quod P est oz. P 16 id : hoc L id est uerbis : de aduerbiis P pet : pro V 17 fieti : esse L et — uerba oz. P (uac. sp. rel.) , d8Italiam V O Mur. Laur. $ed. multi Don. codd. : Ytalia P. IL, ef Don. ipse ut uid. et a/f. : ut O 19 nominibus Mar. zulti Don. codd. : nomini Don. codd. e? Keil ^ addenda — aduerbio : et rel. O 20 nomen est P L, 21 debemus : -beamus P -bet I, et om. P 22 per aduerbium dixit P L 24 add. quia ante non P

59"

212

MVRETHACH

25 esse aduerbium, sed quia more aduerbii positum erit, si taliter

prolatum fuerit sine praepositione. Fit enim inter 'intus' et 'eo' et 'intro',

et inter 'foris' et 'exeo'

et 'foras',

et inter

*Romam' et 'pergo' et 'Italiam' et 'uenio' et 'ad'. PER PRAEPOSITIONES CVM ALIA PRO ALIA PONITVR AVT 30 NECESSARIA SVBTRAHITVR : ALIA PRO ALIA PONITVR, sicut ipse asserit, VT SVB LVCEM PRO 'ANTE LVCEM' (394, 16). Ponitur 'sub' pro 'ante' et fit inter 'sub' et 'ante' et 'lucem'. NECESSARIA uero SVBTRAHITVR VT SILVIS TE TYRRENE FERAS AGITARE PVTASTI PRO 'IN SILVIS' (394, 18). Fit inter 'siluis' et "in siluis', 35 quia nisi ibi fuerit 'in', uidetur sensum habere 'siluis te tyrrene feras agitare putasti' quasi a siluis uel de siluis. Si autem dixeris "in siluis", sensum localem habet, quasi intra siluas agitaret feras, et non a siluis ad agros. Ferae enim in siluis agitantur, hoc est minantur. 49 PER CONIVNCTIONES SICVT SVBIECTISQVE VRERE FLAMMIS (394, 20). Ponitur copulatiua, coniunctio *que' pro 'ue' disiunctiua. Inter 'que' et 'ue' est solecismus et 'subiectis'. ET 'AVTEM

FIERI

NON

DEBET',

CVM

DICENDVM

SIT

'FIERI

AVTEM NON DEBET' (394, 21). Quia subiunctiua coniunctio est 45 'autem', ideo fit soloecismus inter 'autem fieri' et 'fieri autem',

et est semper uitium. FIVNT PRAETEREA SOLOECISMI PLVRIBVS MODIS, QVOS REPREHENDENDO POTIVS QVAM IMITANDO POSSVMVS ADNOTARE (394, 22). Pluribus modis fiunt soloecismi, quos modos potius 5» possumus adnotare, id est cognoscere reprehendendo quam imitando.

26/28 Brug.f.262b 30 sa. cf. Laur. 205, 3 41 sg. Laur. 206, 9 sq. (baene ad litt.) (f.Sed. 345, 72 —Brug.f.26^ —gl.cod.Bern.f.20* —— 44/46 Laur.206, 13 sq. (baene ad litt.) cf. Brug.f. 26» 49/81 Laur. 206, 17-19 (aene ad litt.)

91 cf. Verg. georg. 1, 445 e? 3, 402

2, 37

33 sg. Verg. ,Aen. 11, 686

40 Verg. /Aen.

25 sed quia om. P —— erit oz. P (wac. sp. rel.) 26 prolatum : pronuntiatum O sine oz. L 24 et fert. om. P 28 et zer. om. P L 29 Per — 34 siluis primum om. O 30 ipse oz. P 32f&t:siclV/ — 34 etin siluis oz. P (sac. sp. rel.) 35 nisi ibi oz. P habere sensum I, habere oz, P 36 pos; quasi add. pro P (exp. P?) 37 localem : -le V in -lem P habet — intra oz. P (uac. sp. rel.) 81 (q. agitaretferas : agitur etferis P 38a siluis oz. P agitantur : agitur P 40 sicut Dom.: sic codd. ^ post flammis /egitur pro subiectisue 4p. Keil pro ue in plerisque Don. codd. 43 et Don. : ut V P utet L 44 non debet : nondum P 44 54. quia ... ideo : ideo... quia O 46 et — uitium oz. P (uac. sp. rel.) 47 fiunt — 53 nominatur oz. O pluribus :-imis V/ — 48 possumus adnotare P L Dor. : adnotare possumus

IN DON. MAI. III

213

SOLOECISMVS IN PROSA ORATIONE, IN POEMATE SCHEMA NOMINATVR (394, 23). Sed quaeritur, si barbarismus in metro defenditur per metaplasmum, soloecismus | si fuerit in poe5; mate, per quam speciem defendatur. Ad hoc dicendum est "per schemata et per speciem quae silemsis nuncupatur". I

DE CETERIS VITIIS

CvM BARBARISMO ET SOLOECISMO VITIA DVODECIM NVMERANTVR HOC MODO : BARBARISMVS SOLOECISMVS ACIROLOGIA CACENFATON PLEONASMOS PERISSOLOGIA MACROLOGIA TAVTOLOGIA ECLIPSIS TAPINOSIS CACOSINTETON AMPHIBOLOGIA (394, 26). Taliter ergo contextus huius sententiae reddendus nobis uidetur : Numerantur cum barbarismo et soloecismo principalibus scilicet duodecim uitia. Definitio numeri est hic. Quidam aestimauerunt plura uitia, 1o in hoc loco adnumerantes scilicet myotacismum lautacismum iotacismum hiatum conlisiones et cetera his similia. Cur Donatus non secutus est illos ? Quia illa proprie ad barbarismum pertinent, eo quod superficies in illis corrumpatur et solummodo in singulis uerbis fiant, sicut ceteri barbarismi. ^

15 Quidam pauciora uolentes esse, barbarismum et soloecismum

capitalia, acirologiam autem et cetera uitia ramusculos illorum, ut intra illa comprehenderentur ista. Quos idcirco non sequitur Donatus, quia ut barbarismus et soloecismus pro-

53/86 Laur. 206, 21-24

Brug.f. 26^ (paene ad litt.)

De ceteris uitiis tractant :.—.Sac. 453, 1

Char. 356, 20

56 cf. infra 232, 76. Diom. 449, 6.

Seru. 447,

14 (sed breuiter) Expl.p. 264 ($.) Pomp. 293, 1. Isid. 1, 34 Isid. Inn. p. 204 Iul.p.187 Laur. 206,1 .Sed. 346,1 Brug.f.24" Rem. mai.f. 116r gl. cod. Bern.f.20* (cf. Gramm. Suppl. CXVI) |Voss.IIf.165r. 6/29 Brug.f. 27^ ex.gr. Sac. 454, 22

53 sed oz. O

— 9/22 Sed. 346, 7-19 (paene ad litt.)

56 schemata : -tae L

10 myotacismum :

nuncupatut : dicitur O.

' De ceteris uitiis. Codd. : V O (sine lemm. propriis) (exc. 213, 6-8 ; 217, 11-17 ;

218, 46-57) P L.

iceteris : duodecim L;— 2 sg. numerantur scripsi ex comm. (cf. infral. 7) : nominantur iz emm. et in multis Don. codd. 4 macrologia oz. L 5 amphibologia V L etmult. Don. codd. : amphibolia P Ke// ^ 6sententiae : sentiae 9 est hic O P Brug. : hicestV L 10scilicetoz. V — myotacismum : moit- / miotOL mit- P 12estsecutus P L est om. V 13 eo quod oz. P (uac. sp. rel.) pos! illis add. tantum O 15 pauciora : -tes V -rem P 16 acirologiam : -gia L ramusculos: us L 1'7illa om. P (sac. sp. re.) — 18 ut : aut V soloecismus — 20 patte oz. P per bapl.

214 20

25

MVRETHACH

prietatem sibi uindicant quamdam, ut barbarismus in una parte, soloecismus inter duas uel tres, ita et haec uitia per se habent quandam priuationem ab illis, ut inter multas partes fiant, pro qua re specialiter possunt per se appellari uitia. Quamquam per se sint, tamen ad barbarismum uel soloecismum ex parte pertinere uidentur. Illa enim quae solummodo superficiem corrumpunt, ad barbarismum, ea uero quae inconuenienter

ordinata

sensum

uitiant, ad soloecismum.

Sed

haec uitia, quotiescumque fiunt in metri superficie, per metaplasmum defenduntur, sicuti barbarismi ; cum autem in sensu fiunt, per schemata, ut soloecismi. 30

35

40

ACIROLOGIA EST INPROPRIA DICTIO, VT EST HVNC EGO SI POTVI TANTVM SPERARE DOLOREM : SPERARE ENIM DIXIT PRO TIMERE (304, 29). Inpropria dicitur dictio, eo quod non proprium locum uindicet : timemus enim mala, speramus bona. Sed hic poeta necessitate metri, quia 'ti' non poterat produci in eo uerbo, quod est timeo, ideo posuit sperare pro timere. Si quis hoc fecerit in prosa, quod fecit poeta in metro, reprehensione dignus habebitur. Pertinet namque ad soloecismum, quia pars pro parte ponitur, id est sperare pro timere, et est inter 'timeo' et 'spero' hoc uitium. CACENFATON EST OBSCAENA ENVNTIATIO VEL IN COMPOSITA DICTIONE VEL IN VNO VERBO, VT NVMERVM CVM NAVIBVS AEQVAT ET ARRIGE AVRES PAMPHILE (394, 32). Cacenfaton grece, latine dicitur obscaena, id est turpis, pronuntiatio uel 4n) incomposita dictione, id est male posita, uel in com-

32/39 Brug.f. 271^ 32 sq. cf. Pomp. 293, 11 Sed. 347, 62 33 cf. Sac. 453, 15 al. 34/3€ Laur. 207, 21-24 (paene ad litt.) 34 sq. cf. Sed. 348, 71

30 Verg. Aen. 4, 419 — 41 5q. Verg. Aen. 1, 193.

42 Ter. Andr. 933

20 haec oz. P (uac. sp. rel.) 21 ab illis oz. OP I ut inter ozz. P (uac. sp. rel.) partes oz. P (nac. sp. rel.) 22 add.ita anfe fiant L— post fiant add. a GetetisODP teo. VPL per — appellari V/ Brug. : appellati per se uitia O nuncupari per se uitia P I. 23 sq. barbarismum ... soloecismum : soloecismum ... barbarismum O 24 pertinere : -ret P uidentur : -dere P 27 fiunt oz. O 29 ut :et L 30 est a/7. ric Mur. aliquot Don. codd. 81 enim I/ P. multi Don. codd. :om. L| Keil — 32 dicitur om. P (sac. sp. rel.) 34 poeta — metti :propter metri necessitatem poeta O 37 habebitur: -betur P I. 38 id estom.P 39inter:iP 40 add.id amteest LL 42 aequat Myr. aliquot Don. codd. :-quet Verg. Don. et add. Mur. cum mult. Don. codd. 43 turpis:turris P 44 in suppleui

IN DON. MAL III 45

$0

35

6o

215

posita, id est in simul posita, uel in uno uerbo. Obscaena quippe enuntiatio est, quando sequens sermo ab eadem syllaba inchoat, in quam terminauit praeteritus sermo, sicut hic 'numerum cum'. In uno autem uerbo fit, ut '"Arrige aures Pamphile". Obscaena enuntiatio est, quia, quod competit genitalibus membris, retulit ad aures dicendo '"'Arrige aures Pamphile". Pamphilus enim proprium nomen est. Prius autem exemplum, | ubi incomposita dictio est, pertinet ad barbarismum, quia superficies male sonat; et si in metro fuerit factum sicut hic, defenditur per metaplasmum. Sequens uero, id est 'Arrige aures", pertinet ad soloecismum, eo quod pars pro parte ponatur, id est 'arrige' pro 'eleua', et est soloecismus inter 'arrige' et 'eleua'. Defenditur uero in metro per schemata. PLEONASMOS EST ADIECTIO VERBI SVPERVACVI AD PLENAM SIGNIFICATIONEM VT SIC ORE LOCVTA EST (395, 3). Adiectio etenim superuacui uerbi est, cum

dicit "sic ore locuta est",

quia poterat sufficere ''locuta est" : ore enim loquimur, non oculo aut manu aut nare aut ceteris sensibus, et est hoc uitium

pertinens ad soloecismum, eo quod partes pro partibus ponantur : 'Sic ore locuta est' pro eo quod est 'Sic locuta est'. Si quis hoc in prosa fecerit, soloecismus deputabitur, si autem in metro, schema dicetur.

79

PERISSOLOGIA EST SVPERVACVA VERBORVM ADIECTIO SINE VLLA VI RERVM, VT IBANT QVA POTERANT, ET QVA NON POTERANT NON IBANT (395, 5). Suffecerat enim dicere "ibant qua

485/49 cf. Laur. 207, 32 485/48 Sed. 348, 78-81 (paene adlitt. ) 49/81 Lazur. 207, 28-31 (paene ad litt.) |cf. Sed. 348, 94 —Rem. mai.f.116" —gl. cod. Bern.f.20r 52 pertinet — 88 Brag. f. 27» (paene ad litt.) 62 sg. Laur. 208, 45-47 (baene ad litt.)

cf. Sed. 349, 8. 62 cf. Char. 357, 2. Diom. 449, 21 —— 62 sq. cf. Pomp. 294, 5

63 sq. cf. Sed. 349, 16 (qui dissentit) 64/67 Brug.f. 27 — 90/4 Laur. 208, 50-54 (paene adlitt.) 90 sq. cf. Sed. 349, 11. gl. cod. Bern.f. 20r

60 Verg. /Aen. 1, 614

69 sg. poet. inc. fg. 4 (Mo.) («f. Cbar. 357, 10 app. crit.)

45 id est oz. V P in a//. oz. O 45 sq. obscaena quippe oz. O 46 enuntiatio est : incomposita dictio O (corr. O?) 47 quam : qua O 48 fos; cum add. nauibus aequat P L 49 obscaena — 51 Pamphile oz;. P ^competit : petit L 50 retulit : haec recolit LI 51 proprium nomen est : nomen proprium est O om. P (uac. sp. rel.) — B4 sicut hic oz. O — 86 ponatur : propon- L hri et : pro O (corr. O?) 60 sic:sicut IL, pos est scr. pto sic locuta est Dor. : om. Mur. 62]loquimur :-mus V 63 aut prigum : uel L 64 pertinens : -net P 65 est erf. om. L 67 dicetur : dr L 69 505 poterant prius add. et Mur.et multi Don.codd. — quaalt. :quiaP ^ ""0suffecerat :-cerant P sufficerat L

216

7$

8o

85

MVRETHACH

poterant". Nullus enim ignorat quod quisquis uadit, in eam partem uadit, in quam facultas eundi ei suppetit. Illud quod adicitur et qua non poterant non ibant", superfluum est omnino. Ecce hoc uitium pertinere uidetur ad soloecismum, eo quod multae partes pro partibus ponantur. Pro enim quod est "ibant qua poterant"', dictum est "ibant qua poterant et qua non poterant non ibant". Si quis hoc fecerit in prosa, uitio omni modo deputabitur ; si autem in metro, per schemata defendetur. MACROLOGIA EST LONGA SENTENTIA RES NON NECESSARIAS COMPREHENDENS, VT LEGATI NON IMPETRATA PACE RETRO, VNDE VENERANT, DOMVM REVERSI SVNT (395, 7). Poterat enim sufficere ad plenitudinem sensus reddendam ''Legati non impetrata pace, reuersi sunt domum". Inter multas partes fit hoc uitium, et pertinet ad soloecismum, quia partes pro partibus ponuntur. Pro eo enim quod est "legati non impetrata pace, reuersi sunt domum", positum est totum, ut adderet auctor istius sermonis "retro, unde uenerant, domum reuersi

95

sunt". Sed quaeritur, cum pleonasmos et perissologia adiectio sit superuacua et macrologia, quare simul non comprehenduntur, cum unius rei officio fungantur. Quia differunt a se. Pleonasmos quippe adiectio est unius uerbi; perissologia autem plurimorum uerborum ; macrologia uero longas sententias et res non necessarias comprehendens, et quod illae duae superiores semper in uitio sunt ; macrologia uero utcumque stare potest.

91 sg. Brug.f. 2799 94 sq. cf. Sed. 349, 17

cf. Pomp. 294, 9

92/74 cf. Char. 357, 11

97/79 Brug.f.272»

Diom. 449, 25

82/84 Laur. 208, 57-59

86/89 :f.

&l. cod. Bern. f. 20" — 90/99 Laur. 208, 60-65 —Sed. 349, 26-31 (aene ad litt.) Pomp. 294, 1

«f.

81 sq. Lin.fg. 64 (M.) (iam ap. Quint. 8, 3, 53)

?1 enim oz. O quisquis : quisque P qui L uadit oz;. O *2quam:quaL ei om. O 33 adicitur : addi- V — qua: quia L *4 ecce hoc uitium : nunc autem P L 98 quod a//. om. P (uac. sp. rel.) ?6 dictum : additum O *?? hoc : haec P L 78 per : pro V L schemata : -te I, 82 uenerant : -runt — domum om. V enim ox. O 88 uenerant : -runt I, 88 sq. reuersi sunt oz. P 91 quare : qui tres LL 92 a : fortasse inter scripserat Mur. (cf. Laur.) 93 unius (huius L) uerbi est P I, autem oz. O 95 res non om. P (uac. sp. rel.)

et: eo P

97 add. facete ante stare P

IN DON. MAI. III

217

TAVTOLOGIA EST EIVSDEM DICTIONIS REPETITIO VITIOSA, VT 'EGOMET IPSE' (395, 10). Repetitur enim idem sensus, quasi 1 dicat ''ego ipse ego ipse" uel "egomet egomet". Hoc tamen interest inter 'ego' et 'egomet' uel 'ego ipse', quod cum dicimus "'ego legi", non denegamus alios legisse ; cum uero addimus "'egomet legi", aut '"'ego ipse legi", specia; liter ostendimus ipsum actum ad nos pertinere. Si quis autem hoc uitium in prosa fecerit, ad soloecismum pertinebit, eo quod partes pro partibus ponantur, | id est 'egomet ipse', pro eo quod est 'ego ipse' uel 'egomet'. EcLIPSIS EST DEFECTVS QVIDAM NECESSARIAE DICTIONIS 10 QVAM DESIDERAT PRAECISA SENTENTIA, VT HAEC SECVM DEEST ENIM LOQVEBATVR (395, ir). Defectus necessariae dictionis uidetur, cum dicit poeta ut ''haec secum"'. Desiderat enim sententiam quae hinc praeciditur, id est 'loquebatur' ; et pertinet hoc uitium ad soloecismum, si fuerit in prosa 15 factum, quia uidelicet partes pro partibus ponantur : ''Haec secum"' enim dicitur, pro eo quod est "Haec secum loquebatur'' ; in metro uero factum, schema dicetur.

TAPINOSIS EST HVMILITAS REI MAGNAE NON ID AGENTE SENTENTIA QVOD OSTENDIT, VT PENITVSQVE CAVERNAS INGEN20 TES VTERVMQVE ARMATO MILITE COMPLENT ET DVLICHIAS VEXASSE RATES ET PELIDAE STOMACHVM CEDERE NESCIT (395, I3). Tapinosis humilitas rei magnae dicitur, quotiescumque res magna sub parua nominatione comprehenditur : et ideo dicit ''non id agente sententia quod ostendit".

99/5 Brug.f. 27-5 ; Laur.209, 67-73 Sed. 350, 47-53 (paene adlitt.) &l. cod. Bern.f. 20r 11/13 Brag.f.279^ 11/17 cf. Laur. 209, 76 209, 85-93 (paene ad litt.)

99 egomet : cf. Verg. /Aen. 5, 650 10 Verg. /Aen. 1, 37 sq. 20 sg. Verg. ecl. 6, 76 21 Hor. carm. 1, 6,6

99 54. cf. 22/28 Laur.

19 sq. Verg. /Aen. 2, 19

99 idem : id est LL 1dicat :-can P L 3alios :-ium P L B actum : auctum L 11 deest : id est L 12 pos! uidetur add. hinc P 13 enim : esse P id est oz. P. (uac. sp. rel.) : hoc est L 15 haec : nec P 16 enim oz. P 17 uero : enim P L dicetur : -itur L 19 pos! quod add. est L quod ostendit Jegebat Mar. 20 uterumque : utrum- L et — 28 sq. complent oz. L per bapl. 21 nescit Mur. plerique Don. codd. : nescii Hor. Don. 22 rei magnae om. P 24 non oz. P

218

25

30

35

45

$0

MVRETHACH

Cauernae enim dicuntur foramina soricum aut serpentium in terra. Tamen per cauernas uult intellegi magna latibula lignei equi, in quibus non parua animalia sed multitudo hominum concludebantur. 'Vterumque armato milite complent" : ecce unum militem pro multis militibus posuit. Et '"Dulichias uexasse rates" : Dulichia fuit patria Vlixis, et inde *"Dulichiae rates" dicuntur, quas uexauerunt Ciclopes. Rates dicuntur proprie naues paruae et iunctae ad transmeandos fluuios fabricatae : rates posuit pro magnis nauibus, quae discurrunt per mare. Et ''Pelidae stomachum cedere nescit" : Pelides dictus est Achilles a Peleo patre uel auo ; stomachum autem posuit pro fortitudine eius. Tantae quippe audaciae fuit, ut nesciret cedere, id est locum dare hostibus, opponens se periculo intrepidus. Ista autem praedicta exempla, si in prosa facta fuerint, ad soloecismum rediguntur. Est enim soloecismus hic inter 'cauernas' et *habitacula magna equi', et inter 'militem' et *milites' et inter 'rates' et *magnas naues', et inter 'stomachum' et 'fortitudinem'. In metro uero tale exemplum inuentum schema dicetur. CACOSINTETON EST VITIOSA COMPOSITIO DICTIONVM, VT VERSAQVE IVVENCVM TERGA FATIGAMVS HASTA (395, 18). Vitiosa compositio est hic, quia, cum debuisset dicere 'uersaque hasta iuuencum terga fatigamus"', interposuit "terga", et hoc necessitate metri cogente. Non enim iuxta rationem sensus poterant sibi copulari uerba, idcirco interposita sunt. Estque soloecismus, quia pro eo quod est "*uersa hasta" posuit 'uer-

25/28 Brug.f.27^ (qui pauca add.) ; —Sed. 351, 65-68 (paene ad litt.) —cf. Pomp. 294, 34 80/39 Laur. 210, 94-5 (paene ad litt.) 30/34 Brug. f. 28'* ('baene ad liti.) cf. Sed. 351, 73. 38 sq. cf. Sed. 351, 80 37 fortitudine : cf. Voss.IIf. 1652 Brug.f. 28r»

9-13 (paene ad litt.)

37/39 Brug.f. 287»

39/44 Brug.f. 28r»

46/48 cf. Brug.'f. 28r»

46/50 Laur. 210,

46 Verg. /Aen. 9, 609 sq.

25 enim dicuntur oz. P soricum : sur- V (wac. sp. rel.) 24 equi : quia P non oz. 29 militibus o». O 30 Dulichia : -cias 7 Pelidae : -des P LL 38 cedere oz. L id hostibus : ost- V LL 40 Est : HÉ LL saque : uersa P LL B0 poterant : -rat I, hasta : est uersa ista I,

P L Brug. cod. B 26 terra om. P P 28 concludebantur : -batur P 31 uexauerunt : -rant P I, 35 est om. P (uac. sp. rel.) : hoc est L 44 dicetur :-itur L Brug. — 4v uet51 eo quod est ox. P uersa

IN DON. MAI. III

219

saque iuuencum terga fatigamus hasta". Si quis tale fecerit in prosa, uitio omni modo deputabitur; in metro autem schema dicetur. 5;

AMPHIBOLOGIA EST AMBIGVITAS DICTIONIS id est dubietas partis, cum ita ordinatur eius contextus, ut dubium reddat lectorem, QVAE FIT AVT PER CASVM ACCVSATIVVM, VT SI QVIS DICAT '"AVDIO SECVTOREM RETIARIVM SVPERASSE'"' (395, 20). Secutor dicebatur | apud Romanos, qui tenens in manu 6o tridentem insequebatur retiarium, qui illi sociatus erat in ludo, et rete manu tenens, si ualuisset eum rete ligare interficiebat eum. Si quis autem hanc ambiguitatem uitare uoluerit, hoc modo faciet : ''Audio secutorem superasse retiarium" uel "audio retiarium superasse secutorem'". 65

AVT PER COMMVNE VERBVM, VT SI QVIS DICAT ''CRIMINATVR CATO'", '"VADATVR TVLLIVS" NEC ADDAT QVEM VEL A QVO

(395, 21). Cum enim criminor commune uerbum sit et significet tam actionem quam passionem, si proferatur absolute, id est sine coniunctione casus accusatiui uel ablatiui, dubium

7e est, utrum Cato criminatur aliquem an ipse ab aliquo ; similiter "uadatur Tullius", dubium est, utrum ipse aliquem uada-

tur an ipse ab aliquo. AVT PER DISTINCTIONEM, SI QVIS DICAT "VIDI STATVAM AVREAM HASTAM TENENTEM'' (395, 23). Quomodo per distinc7; tionem ? Quia dubium est, utrum statua fuerit aurea an hasta. Si autem statua fuit aurea et hasta fuit ferrea et aliquis dicat "uidi statuam auream hastam tenentem'', amphibologia

52/34 Brug.f. 28r» 55/07 Laur. 210, 14-16 cf. Sed. 352, 7 59/64 Brug.f.287* sq. 59/62 Sed. 352, 14-18 (baene ad litt.) 62/64 2/. cod. Bern.f. 20* 67/72 Laur.211,24-30 $ed.352,21-26 Brug.f. 281" (paene ad litt.) —cf. Rem. mai.f.117 4l. cod. Bern.f. 20»

69/72 cf. Porzp. 295, 24

353, 30-35 Brug.f. 28:^ (paene ad litt.) 295, 19 gl. cod. Bern.f. 20"

74/82 Laur. 211, 33-39 —Sed.

cf. Voss.IIf. 165» — *6/82 cf. Pomp.

65 sg. criminatur : ex. uulgatum (cf. Cbar. 357, 28 Diom. 450, 10) ex. iam Quintiliani tempore uulgatum (cf. Quint. 7, 9)

64 dicetur : di L tor — 63 superasse illi : -lo P? recte L reti Brug. om. L (rest. L?) 73 add. ut ante si P (O Jac.)

23 sq. uidi :

55 amphibologia : -bolia L b? aut : autem L 59 securetiatium oz. P (rest. P?) 60 tridentem : tradentum L sociatus erat : sociatur V/ P? sociat L 61 rete ufrunmque : 62 autem oz. O 69 id est oz. P (uac. sp. rel.) 70 ab 70 sg. similiter — 74 tenentem oz. O — $2 ab aliquo om. L si quis dicat Mur. : ut Don. 77 amphibologia : -bolia L

61"

220

MVRETHACH

est per distinctionem ; si uero illa hasta fuit aurea, distinguendum est hoc modo : uidi statuam, auream hastam tenentem" 80

et carebit ambiguitate. Si autem statua aurea, distinguendum est taliter : "Vidi statuam auream", deinde inferendum "''has-

tam tenentem". FiT ET PER OMONIMA, SI QVIS DICAT "ACIEM" ET NON ADDAT 85

'"OCVLORVM'' AVT "EXERCITVS" AVT "FERRI' (395, 24). Acies enim dicitur pars exercitus praeparata ad bellum; et acies acumen oculorum et acies acumen ferri. Quae ambiguitas omni modo cauenda est a scriptoribus. FrT PRAETEREA PLVRIBVS MODIS, quos hic non commemorabimus

9o

et Qvos

PERCENSERE,

id est nominare

uel scribendo

significare, NE NIMIS LONGVM SIT, NON OPORTET (395, 25). DE METAPLASMO

METAPLASMVS EST TRANSFORMATIO QVAEDAM RECTI SOLVTIQVE SERMONIS IN ALTERAM SPECIEM METRI ORNATVS NECESSITATISVE CAVSA (395, 28). Definitio substantiae est hic, in qua A

IO

definitione ostenditur communio

cum

barbarismo,

cum

dicit

Donatus ''Metaplasmus est transformatio quaedam recti solutique sermonis in alteram speciem"', quia et barbarismus transformatio quaedam est recti sermonis in speciem corruptam. Proprietas uero ostenditur metaplasmi, in hoc quod addit "metri ornatus necessitatisue causa".

83/84 acies : cf. Don. 373, 22 Hitt.) cf. Sed. 353, 40.

84/8? Laur. 211, 45-48

De metaplasmo tractant :.—.Sac. 451, 35.

Brug.f. 281^ (paene ad

Prob. 262, 18 |Char. 366, 1

Diom. 440,

27

.Seru. 447, 22 (breuiter) Cons. 388, 25. Expl. p. 266 (5.) Pomp. 296, 3 Isid. 1, 35. Iul. p. 191. Voss.] f.709 Laur. 212, 1 Sed. 353, 1 Brug.f. 28r Rem. mai.f.1179 e? 267, 1 gl. cod. Bern.f.209 — Voss.IIf. 165". 4/32 Laur. 212, 4-32 (baene ad litt.)

4/28 cf. Sed. 353, 4

Brug.f. 28^ sq.

48 fuit : fuerit P 39 hoc modo oz. P (uac. sp. rel.) 80 ambiguitate : -atem VO 80 54.distinguendum est taliter oz. L 81 deinde inferendum oz. IL 83 scr. ut ante si P Don. aciem dicat Dor. 84 aut prius om. L aut ferri : auferri L 8B pars oz. P (uac. sp. rel.) praeparata : parata l/ paratus P 85 sq. acies acumen oz. IL 84 omni modo : omnimodis O oz. LL 88 sg. quos — commermorabimus oz. O 88 quos — 90 non oz. P (uac. sp. rel.) 88 sq. commemotrabimus : -uimus IL 89 percensere omnes Dor. id est oz. P. De metaplasmo. Codd. : V T (a 222, 62 possit) O (sine lemm. propriis) P L..

3 q. necessitatisue add. Mur. cum multis Don. codd. ? etom.O 9 ostenditur o». O 8 sq. corruptam : correp- V Jp

S8 est quaedam

IN DON. MAI. III

221

Vel potest esse communio metaplasmi cum ,tropis in hoc, quod dicit ''metri ornatus necessitatisue causa". Quia et tropi dupliciter fiunt, aut causa ornatus aut causa necessitatis. Proprietas uero metaplasmi, quantum ad tropum pertinet,

15 est in praeposito sermone, ubi dicit "Metaplasmus est transformatio quaedam

recti solutique sermonis

in alteram

spe-

ciem" Metaplasmus quippe grece, latine dicitur transformatio, id est transductio quaedam recti solutique sermonis. Rectus 20 Sermo dicitur qui naturaliter, ut primum prolatus est, pronuntiatur. Solutus autem a lege metri, id est disligatus in alteram speciem. De duabus alteram dicimus : una species est prosaicus sermo, altera metricus. Ideo dicit "in alteram speciem metri 25 orhatus necessitatis|ue causa". Si enim haec duo inuenta non

fuerint, in metro, ubi metaplasmi computantur, pro puro uitio tenebitur illud, quod contra rectitudinem sermonis male positum fuerit. Sed notandum, quod haec quinque in unoquoque meta;o plasmo consideranda sunt, hoc est rectus et solutus sermo et prima species et deinde transformatio quaedam recti solutique sermonis et altera species et ornatus uel necessitas.

PROTHESIS EST APPOSITIO AD PRINCIPIVM DICTIONIS LITTERAE AVT SYLLABAE, litterae VT GNATO PRO NATO, syllabae ut 35 TETVLIT PRO TVLIT (396, 1). Rectus et solutus sermo est dicere "natus" et prima species naturalis ; altera autem species et metri ornatus est "gnatus"

dicere ; siue ut obscurior sensus

reddatur additur g, siue ut praecedentem uocalem breuem possit producere poeta, uel certe ut antiquitas seruetur, quia

11/13 cf. Pomp. 296, 4 18 sq. Rem. mai.f. 1122 ef 1179. cf. gl. cod. Bern.f. 20" 29/32 Sed. 354, 44-47 —Brug.f.28"* (paene ad litt.) 35/41 Sed. 355, 47-53 Brug. f. 289^ (paene ad litt.) cf. Laur. 213, 39. 36/41 cf. gl. cod. Bern.f.20"

34 Verg. /Aen. 11, 178 (teste Char. 366, 11) 387, 38 Pomp. 296, 7 aliter Char. Sac.)

35 £rag. inc. fg. 70 (R.) (test. Cons.

11 esse oz. O 14 quantum: quando O pertinet : attinet I 15 in praeposito est 7 16 ;4. in alteram speciem oz. P (uar. sp. rel.) — 18 sq. metaplasmus — sermonis oz. O 21 idest :et P 26 ubi oz. P uitio puro P L 31 deinde oz. P 29 sg. metaplasmo : metro O 29 haec ozz. P (uac. sp. rel.) (vac. sp. rel.) 32 necessitas : -tatis O 34 pro nato oz. V 3? sensus oz. O 38 reddatur : -dat O additur : -dita O 39 antiquitas : -quas L

62*

222

MVRETHACH

4o antiqui, in eo nomine quod est natus, semper g praeponebant. Appositio syllabae, ut tetulit pro tulit. Quomodo potest fieri hoc, ut appositio sit, cum uerbum tollo faciat in praeterito tempore tetulit ? Appositio est utique, quia non uenit ab eo 4; uerbo,

quod est tollo, sed a fero, quod facit in praeterito

tempore tuli. Si haec res ita se habet, ut "'tetulit" dicamus pro tulit, non ibi est prothesis, sed potius soloecismus, quia pars pro parte ponitur, id est tetulit pro tulit. Sed sciendum est quod, cum dicimus ''tulit" in praeterito tempore, si ibi addi5o mus 'te', ut ueniat ab eo uerbo, quod est fero fers, erit prothe-

sis et adicitur ibi 'te' causa necessitatis, ut plures habeat syllabas, uel ut possit pes stare, incipiens a longa et desinens in duas breues. Si uero non ad illud, quod est fero fers, sed

potius ad tollo intellectum mentis uertas, et dicas '"'tetulit" 55 pro eo quod est tulit, soloecismus utique est, quia pars pro parte ponitur. Rectus et solutus sermo est et prima species dicere "tulit" ; transformatio autem recti solutique sermonis est et altera species et metri necessitas dicere "'tetulit". EPENTHESIS EST APPOSITIO QVAEDAM AD MEDIAM DICTIONEM 60 LITTERAE AVT SYLLABAE, VT RELLIQVIAS PRO RELIQVIAS, INDVPERATOR PRO IMPERATOR (396, 3). Apponitur etenim l littera huic sermoni qui est reliquias, ut 're' produci possit positione, quod naturaliter corripitur, sicut iam in barbarismo sufficienter exposuimus. Imperator uero ditrocheus est, qui 65 pes in heroico metro sine adiectione alterius partis poni nullo modo potest. Idcirco interponitur ibi 'du', ut possit consistere uersus et efficitur inde dactilus. Sed merito quaeritur, quare dicat

"ad

mediam

dictionem",

cum

nec

1] littera

nec

'du'

46/88 Brug. f. 289^ (baene ad list.) 56/74 Brug. f. 289^ sa. (baene ad litt.) 61/67 Laur. 213, 46-51 (paene ad litt.) —cf. Sed. 355,60 63 in barbarismo : cf. supra 191, 215qq. 64/066 gl. cod. Bern. f. 20" (paene ad litt.)

60 Verg. "Aen. 1, 30.

cf. supra 191, 20 (ad Don. 392, 11)

Ennium referri solet (cf. Cons. 388, 3)

61 induperator : a4

42 tetulit : ret- P tetuli I. pro — 44 tempore oz. L per bapl. 44 est om. P 4j afero:aff- V. — 46si:sedO 41 est ibi P Brug. :ibiest VOL 49 sq. ibi.— te : addamus te ibi I, 50 ueniat : -nio LL 91 adicitur : addic- I7 55 eo quod est oz. P 56 et a//. — species oz. O 97 tulit : -li LL 8 et af. — necessitas : metri necessitatisue causa P 60 relliquias : reli- P IL 61 etenim : enim O L oz. P (uac. sp. rel.) 62 qui:quod OL 98 positione : -nem V cotrtipitur : corrump- V/ O 65 adiectione T Brug. :additWO PL consistere : stare O P IL 66 ibi o». O

IN DON. MAI. III 709

75

8o

85

9o

223

syllaba in media parte ponantur. Ad hoc dicendum, quod omnes syllabae uel litterae in una dictione positae a prima usque ad ultimam mediae dicantur. Rectus et solutus sermo est dicere "reliquias" et "imperator" ; transformatio autem recti solutique sermonis est et altera species et necessitas metri, ut dicamus "relliquias" et "induperator". HANC ALHU

EPENTHESIN, ALII PARENTHESIN VOCANT (396, 4).

PARAGOGE EST | APPOSITIO QVAEDAM AD FINEM DICTIONIS LITTERAE AVT SYLLABAE, VT 'MAGIS' PRO T MAGI ET POTESTVR PRO POTEST (396, 6). Additur quippe s littera et ur syllaba istis exemplis. Sed merito quaeritur, quare dicat appositionem dictionis ad finem litterae aut syllabae, cum magis datiuus uel ablatiuus sit pluralis ueniens ab eo nomine quod est magus. Ad quod dicendum quod nominatiuo casui plurali, qui est magi, additur s littera plerumque, ut obscurior reddatur compositio metri. Ideo dicit magis pro magi ornatus solummodo causa, quia et magi producitur sicut et magis. Et '*potestur" pro potest dicimus, ut plures syllabas habere possimus necessitatis causa. Rectus et solutus sermo est et prima species "magi" et "potest" dicere ; transformatio autem recti solutique sermonis et altera species et metri ornatus uel necessitas dicere '*magis" et "potestur'". APHERESIS AVT

SYLLABAE

EST

ABLATIO

CONTRARIA

DE

PRINCIPIO

DICTIONIS

PROTHESI, VT MITTE

PRO

LITTERAE OMITTE

ET

28/82 Laur. 213, 55-62 (paene ad litt.) 80 sa. cf. Sed. 355, 67 81 ab eo — 84 ef. Al. cod. Bern.f. 21r 88 cf. Sed. 355, 75 85/88 Brug.f. 29r» (paene ad litt.)

7? potestur : ad Lucr. 3, 1010 refertur ap. Pomp. 297, 2 92 mitte : ex. commune Ter. Ad. 185 (cf. Cons. 388, 11. Sed. 356, 80 Brug.f. 2919)

69 5057 dicendum ad. est O 71 ultimam : -ma L 7?2etteliquias T — 73 sq. metti necessitas O 74 dicamus : -cam V telliquias : reli- L;, — 7 pto magis L magi codd. Mur. Laur. aliquot Don. codd. : magi uel mage $ed. mage Don. 79 dicat — 81 ablatiuus oz. L 81 pos; pluralis adZ. i T magus : -gis V 82 add. magi ante nominatiuo O plurali qui : pluralique V/ plurali quod L $83 additur : -tus V/ O plerumque : plur- L 83 sq. compositio : -tione L 85 magi ... magis : -gis... -gi O et sec. om. L potestur : poster I 87 etait. :ut L et prima species ozz. T P 88 dicete magi et potest O 89 necessitas

uel ornatus

O

necessitas : -tatis

90 add. uel anfe dicere

IDA 91 apheresis :aff- V/ — 91 sz. litterae aut syllabae add. Myr. codd. ef nonnulli Don. codd. 92 mitte pto omitte : -to pro -to L et add. Mur. et nonnulli Don. codd.

62"

224

MVRETHACH

TEMPNO PRO CONTEMPNO (396, 8). Bene dicitur "contraria prothesi", quia ut prothesis addit, ita ista species minuit 9; litteram

aut syllabam.

:

Quomodo potest hoc fieri, ut sit hic apheresis, id est ablatio de principio dictionis, cum dicimus ''mitte" ? Est enim mitto dirigo, et omitto dimitto. Potius uidetur esse soloecismus, quia pars pro parte ponitur, quam apheresis, quia utraque 1 pars integrum sensum continet. Ad hoc dicendum quod, cum dico '*mitto"', si ad illud solummodo, quod est omitto, sensus

meus tendit, utique apheresis est; si uero sciuero, quid sit mitto et quid omitto et unum pro altero posuero, erit mihi ; soloecismus. "Et tempno pro contempno"' : similiter hic notandum, quod potius soloecismus uidetur esse, quia pars pro parte ponitur, quam apheresis. Tempno enim ''despicio" dicitur, contempno autem 'cum aliis despicio'. Si quis pro eo, quod est contempno 10 — 'cum aliis (tempno»' —, 'tempno",, id est 'simpliciter despicio' dixerit, soloecismum utique facit; si uero animus illius qui loquitur hoc uerbum non tendit, nisi ad illud, quod est contempno, et pro hoc ablata con dixerit "tempno", apheresis utique dicitur. Rectus et solutus sermo est '"'omit15 to" et "contempno"' ; transformatio autem recti solutique sermonis

et altera

species

et metri

necessitas,

ut

pauciores

syllabas habeat, dicere "mitto" et "tempno'". SINCOPE EPENTHESI,

ABLATIO

DE

VT 'AVDACTER'

EST

PRO

MEDIA

DICTIONE

AVDACITER

ET

CONTRARIA

COMMORAT

PRO

93/98 Brug.f.29* — 93/14 Laur. 214, 65-84 Brug. f. 297* sq. (paene ad litt.) 2/5 cf. PIin.fr.128(C.) |Seru. 447, 8 Pomp. 292, 13 14/17 Brug.f. 297^ (baene ad litt.)

93 temno : ex. commune Verg. /Aen. 6, 620 (cf. Char. Diom. Prob. Cons. Sed. al.) 19 commorat : ad Ter. Pb. 101 referri solet (cf. Don. comm. Ter. ad loc. Cons. 388, 19)

94 ut oz; O

P.

ita om. O

96 id est om. P (ac. sp. rel.)

99.4.mitto :mito L — 99pheresis : adph- L.—

97 dicimus : -camus

1 parsom. T — con-

tinet sensum O — 2 dico mitto : dimitto L illud: -lum L, 2 sg. sensus meus tendit quod est omitto P I, meussensus O 4etpriss :uel T P posuero :

ponamP L . 6quod:quiaO

7quiapars : quod autem P. ^ 8dicitur oz.O.

9 autem oz. O 10 tempno prius restitui (an despicio restituendum ?) 10 54. despicio oz. O fi facit utique V" — 12 tendit T Laur. Brug. cod. B : tendat V P L Brug. cod. IN attendat O 13 hoc : ibi P con:cum T L 14 dicitur L Laur. :-cetuarz V TO P 15 autem oz. O 16 ut:aut P 17 habeat sillabas O tempno : cont- I, 18sincope :-chope LL 19 epenthesi : -tesin P I.

IN DON. MAI. III

225

20 COMMOVERAT ET *REMOSSET' PRO REMOVISSET (396, 10). Quare dicit ablationem hic esse cum dicimus audacter ? Nonne latinum est ? Est omnino. Sed sciendum, quod natura primum protulit audaciter, deinde corruptum est a poetis necessitate cogente, ut pauciores syllabas haberet, et dicitur "audacter",

25 pro eo quod est audaciter. Et inde uenit in consuetudinem, ut quod primum fecerunt poetae, uelut pro natura tenerent prosaici scriptores. Commorat" pro commouerat dicimus, et "remosset" pro remouisset, ut pauciores syllabae inueniantur. Rectus et solutus sermo est dicere 'audaciter"', | et 'com3o mouerat" et "remouisset'" ; transformatio uero recti solutique sermonis est audacter et commorat et remosset, et est

necessitas, ut diximus, ut pauciores habeantur syllabae. APOCOPE EST ABLATIO DE FINE DICTIONIS LITTERAE AVT SYLLABAE CONTRARIA PARAGOGE, VT ACHILLI PRO ÁCHILLIS 35 ET 'POTES' T PRO POTESTIS (396, 12). Achilli datiuus casus est, qui ponitur loco genetiui non necessitate cogente, sed ornatus causa,

ut obscurior sermo

reddatur.

'Potes"

autem

dicitur

pro eo quod est potestis, ut pauciores syllabae sint. Est rectus et solutus sermo dicere "Achillis" et "potestis" ; trans4o formatio uero recti solutique sermonis est Achilli et potes. In altero ornatus, in altero necessitas.

EcTASIS EST EXTENSIO SYLLABAE CONTRA NATVRAM VT

ÍTALIAM

FATO

PROFVGVS,

CVM

'ITALIA'

CORREPTE

VERBI, DICI

DEBEAT (396, 14). Extensio syllabae dicitur ectasis, eo quod 45 breuitas extendatur in longitudinem, sicut hic : i, cum breue

20/28 Laur. 214, 87-96 (paene ad litt.) —— 28/2? cf. Sed. 356, 92. Brug. f. 29'* 35/38 Laur. 215, 99-3 (baene ad litt.) 35/37 Brug. f. 29t^ (baene ad litt.) 38/41 Brug.f. 299^ (baene ad litt.) 44/47 Laur. 215, 6-9 45 sq. cf. Rem. mai. 267, 2

34 Verg. Aen. 1, 475 (Don. 400, 19)

43 Verg. Aen. 1, 2

22 est semel L, 23 corruptum : -rumptum L 24 haberet sillabas O haberet : -bere T 25 eo quod est oz. L uenit oz. L 26 pro natura : per -mPL tenerent : -uerunt P L 27 prosaici :-cis V. — 2? s4. dicimus — remouisset : remosset pro remouisset dicimus O 29 est sermo P 31 remosSet : -mouisset IL 32 syllabae habeantur P L 33 4. litterae aut syllabae 34 contraria paragoge Mor. aliquot Don. codd. : add. Mur. cum multis Don. codd. 35 potes pro potestis Mor. plerique Don. codd. Laur. paragoge contraria Dor. $ed. : pote pro potest Don. potes :-test V. — 36 loco genetiui : pro-uo P L 39 potestis : -test l/ — 41 neces38 potestis est P 3? potes : -test sitas : -tatis T — 42 ectasis : hecta- / ecca- L 45 breue : -uis 7

63r

226

MVRETHACH

sit naturaliter,

extenditur

contra naturam,

quia saepe erat

poeta nominaturus Italiam. Sed illud difficile hic inuenitur, quod superius in omnibus metaplasmis diximus inquirendum, id est rectum et solutum sermonem, et primam speciem et 5o transformationem recti solutique sermonis et alteram speciem et ornatum uel necessitatem. Sed sciendum, quod naturalis sermo est et rectus solutusque dici correpte ''Italiam"'. Necessitas uero est metri et altera species dicere "Italiam"' i producendo. $55

SISTOLE EST CORREPTIO CONTRA NATVRAM VERBI CONTRARIA ECTASI, VT 4QVOSVS ORION, CVM ORION PRODVCI DEBEAT (396, 16). Orion signum caeleste est, quod debet producere primam syllabam, sed corripit eam contra naturam necessitate metri cogente, quia aliter non poterat uersus stare dactilicus. Rectus 6o et solutus sermo est dicere ''Orion" producte ; transformatio autem recti solutique sermonis est et altera species et metri necessitas dicere correpte, sicut hic habetur. DIERESIS EST DISCISSIO SYLLABAE VNIVS IN DVAS FACTA, VT OLLI RESPONDIT REX ÁLBAI LONGAI, AVLAI IN MEDIO, ET VES-

65 TIS PICTAI (396, 18). Discissio syllabae unius dicitur esse dieresis, eo quod diptongus, quae pro una syllaba habetur, in duas diuiditur necessitatis causa. Sed merito quaeritur, si diptongus diuiditur, quare ae ibi non scribitur, ut dicamus "Albae Longae". Ad hoc dicendum, quod ideo i scribitur, ut 7o antiqua diptongus ostendatur, uel certe ne pro una syllaba haberetur, si scriptum esset "Albae longae". Qui genetiuus

46 4. quia — Italiam : cf. Laur. 192, 56 (ad Don. 392, 12) 47/84 Brug.f.29» (paene ad litt.) 82 sq. cf. Sed. 357, 19 56/89 Laur. 215, 13-16 (paene ad litt.) £f. Sed. 357, 26 9? cf. Brug.f.29:9 Rem. mai. 267, 6 59/62 Brug.f. 292» (paene ad litt.) 65/67 Laur. 216, 19-21 (paene ad litt.) 67/71 Sed. 357, 32-35 Brug. f. 299^ (paene ad litt.) *0 antiqua : cf. Pozzp. 297, 35

56 Verg. Aen. 4, 52

3ó4

64 Olli : Enn. Ann. 1, 33 (V.)

aulai : cf. Verg. Aen. 3,

04 sq. uestis : cf. Verg. /Aen. 9, 26

47 nominaturus : -atus L, 48 metaplasmis : -mus V 49 et sec. oz. P. et primam speciem oz. T B0 sq. recti — necessitatem o». O 52 est sermo L add. sermo ante dici I, italiam cortepte IL $5 contra naturam uerbi add. Mur. cum multis Don. codd. 66 produci Mzr. : producte dici Dor. D? signum est caeleste O est signum caeleste P IL 59 poterat : proderat T/ potest P 61 autem oz. T (resz. T?)

63 dieresis : diher- 7

64 r4. aulai — pictai ad. Myr.

cum multis Don. codd. (cf. Prob. 263, 21 Char. 367, 18 Diom. 442, 11 al.) V | utom.P 69 Albae Longae :-be-ge V "iesset:-se T 73 Albae o». V^

682e :e longae —

IN DON. MAI. III

227

est primae declinationis. Est rectus et solutus sermo dicere " Albae" et "Longae" et "aulae" et "pictae" ; transformatio autem recti solutique sermonis et altera species et metri or7; natus uel necessitas dicere ''Albai", "Longai", "aulai".

EPISINALIPHE EST CONGLVTINATIO DVARVM SYLLABARVM IN VNAM FACTA CONTRARIA DIERESI, VT PHOETON PRO PHOÉTON, ET AERIPIDEM PRO AERIPEDEM (396, 20). Phoéton proprium nomen est hominis uel signi caelestis, quod trissyllabum est. 8o Sed necessitate metri | cogente coniunguntur in duas syllabas et dicimus 'Phoeton" pro Phoéton. Aéripes dicitur cerua propter uelocitatem sui; quod, cum sit tetrasyllabum, conglutinatur et efficitur inde trisyllabus pes, ut pauciores syllabae habeantur. Vertuntur illae duae uocales in diptongon. 8; Est rectus et solutus sermo dicere ''Phoéton'" et ''aéripedem" separatis uocalibus ; transformatio autem recti solutique sermonis est et altera species pronuntiari sicut hic habetur ''Phoeton"' et "aeripedem"', et necessitas metrica. SYNALIPHE EST PER INTERCEPTIONEM VOCALIVM CONCVR9o RENTIVM LVBRICA QVAEDAM LENISQVE CONLISIO, VT ATQVE EA DIVERSA PENITVS DVM PARTE GERVNTVR (396, 23). Per interceptionem dicit, id est per intercaptionem, eo quod capiatur,

id est abstrahatur inde per scansionem una uocalis. ''Concurrentium uocalium'', id est ubi multae concurrunt

9; sine interpositione consonantis.

72/48 Brug. f. 299^ (paene ad litt.)

"Lubrica quaedam",

uocales

id est

78/88 Brug. f. 291^ (paene ad litt.) - «8/84

Laur. 216, 24-30 (paene ad litt.) |cf. $ed. 358, 39. — 815g. cf. Diom. 442,23. — 82

:q. conglutinatur : cf. Rez. zai. 267, 16

91/3 cf. mn 216, 37.

93 cf. Varr. AAtac. carm. fg. 10 (Mo.) (teste Quint. 1, 5, 17) 90 sg. Verg. /Aen. 9, 1

Sed. 358, 47

78 Verg. Aen. 6, 802

72 post solutus add. est P 74 pos! sermonis (-es) add. est L| 95 necessitas : -tatis L, Longai oz. L 71? Phoeton pro Phoéton scripsi sec. codd. (Phae- uul40) : Foeton pro Foeton V T Phoeton pro Phoeton P Phoeton pro pho ethon L post Phoéton ozz. Nerei pro Neréi Mur. cum multis Don. codd. 78 aéripedem: aetipede 1 add. et ante proprium P 81 Phoeton pto Phoéton scripsi: Foeton pro Foeton V/ T Poethon pro Phetothon L Pheton pro Phoeton O Phoeton (pro Phoeton oz.) P 885 et alf. om. T 87 hic :hi P 88 aeripedem: eripTP 89 synaliphe T': sin- V L synalymphe P 89 :4. uocalium concurrentium Myr. :concurrentium uocalium Dor. 89 uocalium — 91 geruntur oz. T 91 diuersa penitus om.V post geruntur ozz. haec a quibusdam syncrisis nominatur Mur. fam in lemm. quam in comm. 92 id est oz. P (uac. sp. rel.) 93 add. et ante abstrahatur P una uocalis per scansionem P L 94 5g. id — quaedam om. L, per bapl.

65"

228

MVRETHACH

caduca lenisque conlisio. Recte lenis dicitur conlisio, ubi grauitas consonantium locum habere non potest. Rectus et solutus sermo est, ut omnes litterae pronuntientur, sicuti habentur in ordine, ut "atque ea diuersa" ; transformatio 1 autem recti solutique sermonis est et altera species et metri necessitas, dicere corrupte per scansionem "'atqu' ea diuersa", ut pauciores syllabae habeantur. EcTLIPSIS EST CVM VOCALIBVS CONSONANTIVM ASPERE CON$ CVRRENTIVM QVAEDAM DIFFICILIS AC DVRA CONLISIO, VT MVLTVM ILLE ET TERRIS IACTATVS ET ALTO (396, 27). Est igitur difficilis ac dura conlisio aspere concurrentium consonantium cum uocalibus. Recte "aspera conlisio" dicitur, quia m littera in medio uocalium posita conlisionem sui uocalium10 que generat. Illud notandum, quare dicat ''consonantium concurrentium"', cum non ibi plures quam una littera, id est m, concurrat cum uocalibus. Sed sciendum, quod non solum m patitur hoc inter duas uocales posita, sed etiam reliquae consonantes, ut 'dixit et ille'. Sed potius illa hoc sustinet 15 quam ceterae, eo quod obscurum sonum in quibusdam seruet dictionibus. Est rectus et solutus sermo pronuntiari omnes syllabas sine abstractione, hoc modo : "Multum ille et terris iactatus et alto" ; est autem transformatio recti solutique sermonis dicere scandendo : "Mult' ill' et terris iactatus et 20 alto" ; et est necessitas metri, ut pauciores syllabae habeantur.

Et, ut Consentius dicit, in uno eodemque exemplo potest inueniri synaliphe et ectlipsis, ut in eo quod est 'multum', si prima uocalis abstrahitur cum consonante, erit synaliphe ; 2; Si autem sequens uocalis, erit ectlipsis. Et per has duas species,

97/3 Brug.f.29^ ('baene ad litt.) 6/10 Laur. 217, 48-52 (paene ad litt.) 8/10 Brug.f. 30^ ^ 16/21 Brug.f. 30* — 18/20 f. Pomp. 298, 27 22/24 de differenHia inter ectl. et syn., cf. Sac. 453, 6 et Cons. et Pomp. 298, 9 22 Consentius : cf. 390, 8 25/2? Laur. 217, 54-56 Brug. f. 307* (baene adlitt.) cef. Cons. 390, 13

6 Verg. Aen. 1, 3

96 conlisio 7i : consilio bis IL 97 potest: -terat I, 2 atquea T O P L :atque eaV .3habeantur syllabae O 4 ectlipsis — 7 conlisio oz. O ectlipsis T : -tlimpsis P -lipsis L-clipsis V — cum uocalibus consonantium Mr. : cons- cum

uoc- Don.

| 8mom.O

— 10generat:-rant

L.— 13 hocom.P

inter : in I.

duas:duo O — 19 multill : multilletterris codd. — 20 s4. habeantur sillabae O 22 dicit :-xit P I, 23 inueniri : -ire I, synaliphe : sinalimpha O et om. QUP 23 sg. et — synaliphe ow. L, per bap/. 23 ut om. O 24 synaliphe : 25 uocalis: -les IL sinalimpha O

IN DON. MAI. III

229

id est synaliphen et ectlipsin, defenduntur omnes hiatus et myotacismi qui in metro fiunt, ut non uitio deputentur. ANTITHESIS EST LITTERAE PRO LITTERA POSITIO VT OLLI PRO ILLI (397, 1). Antithesis dicitur contraria positio. Est 30

autem

rectus

et solutus

sermo

dicere

''ili" ; transforma-

tio quaedam recti solutique sermonis et metri ornatus dicere "olli" pro illi.

35

METATHESIS EST TRANSLATIO LITTERARVM IN ALIENVM LOCVM, NVLLA TAMEN EX DICTIONE SVBLATA, VT ÉVANDRE PRO EvVANDER ET T'YMBRE PRO TYMBER (397, 2). | R transmutatur de loco suo ; e autem proprium sibi locum uindicat. Est rectus solutusque sermo dicere "Euander'" et "Tymber" ; transformatio uero recti solutique sermonis est et altera species et metri ornatus uel necessitas dicere '"Tymbre" et "Euandre". DE SCHEMATIBVS

SCHEMATA LEXEOS SVNT ET DIANOEAS. SED SCHEMATA DIANOEAS AD ORATORES PERTINENT, AD GRAMMATICOS SCHEMATA LEXEOS (397, 5). Ideo ad grammaticos schemata lexeos, 29/32 Brug.f. 307 (paene ad litt.) cf. Laur. 217, 59 (paene ad litt.) |cf. Rem. mai. 268, 19.

35 sq. Laur. 217, 64 sq.

De schematibus lexeos tractant : —Auct. ad Her. 4, 18-46 —Quint. 9, 1. Sac. 455, 8

Char.368,12 Diom.443,5 Expl.p.268(.$.) Pomp. 300,1 Isid.1,36 sid. Iun.p. 208 lul.p. 195 Bed. 142 Laur. 218, 1 Sed. 359, 1 Brug.f. 30r" Rem. mai. 268, 22 et f.1182. gl. cod. Bern.f.219 — V'oss.IIf. 1677. 4/3 cf. Pomp. 299, 21.

Voss.IIf. 167"

28 Enn. Ann. 1, 33 (V.) (cf. Don. 396, 19. et supra 197, 56.60 et 226, 64) —uel Verg. /Aen. 5, 10 34 Verg. JAen. 11, 55 (cf. Don. 392, 19) 35 Verg. JAen. 10, 394 (cf. ex.gr. Pomp. 299, 14 cf. etiam Don. 369, 9 app. crit. et 374, 1).

26 synaliphen scripsi : -phe V T P L -phae O 27 myotacismi scripsi : moyt- 7 mit- T P maet- L (iotacismi O) qui : quia 7 80 sermo oz. LL 33 metathesis : miteth- L 35 etom. L 36e:ea PL proprium sibi locum oz. P (uac. sp. rel.) sibi oz. TOL uindicat : euindTOP L 3? solutusque : et.solutus P dicere : -citur P 38 altera : alia O 39 uel — dicere oz. P (wac. sp. rel.). De schematibus. Codd. : V T O (sine lemm. propriis) (exc. 231, 39-50 ; 232, 60-63 ;

233, 95-99 7 232, 11-16 ; 234,.25 sq.).PL..

2 post dianoeas oz. id est figurae uerborum et sensuum Mor. et multi Don. codd. 4 por! lexeos seriem scbematum om. Mur. (ad Don. 397, 8 5g. schemata add. Mar.

8-11).

230 5

quia grammatici est de una parte disputare, sicut oratorum de multis partibus et iuncturis uerborum et contextibus sententiarum. Schemata grece, latine dicuntur figurae uel habitus qui fiunt in singulis uerbis et sententiis. Sicuti enim homo

IO

15

MVRETHACH

uariis

uestibus

decoratur,

ita oratio

latinitatis

tam

soluta quam ligata his schematibus adornatur. Lexeos genetiuus est grecus, latine sonat dictionis; dianoeas similiter genetiuus grecus ; latine uero dicitur sententiae, quia haec schemata et in sententiis fiunt et in uerbis : in uerbis apud grammaticos, in sententiis apud oratores. Hic quaeritur non incongrue a quibusdam, quid intersit inter metaplasmos et schemata et tropos, praesertim cum metaplasmus fiat duobus modis, ornatus causa et necessitatis,

20

schemata similiter, tropi uero eodem modo causa ornatus et necessitatis. Sed sciendum, quia differunt hoc : metaplasmus semper in metro fit et in uno sermone et causa necessitatis uel ornatus ;schemata uero semper ornatus causa fiunt tam in metro quam in prosa praeter silempsin, quod et ornatus

causa fit et necessitatis ; tropi uero causa ornatus uel necessitatis fiunt tam in metro quam in prosa. 25

350

PROLEMPSIS EST PRAESVMPTIO RERVM ORDINEM SECVTVRARVM CONTVRBANS, VT CONTINVO REGES INGENTI MOLE LATINVS ET CETERA (397, 12). Prolempsis greee, latine dicitur praesumptio uel praeoccupatio, quando ea quae sequi debent anteponuntur. Debuit enim sic dicere : "Interea reges ingenti mole" et statim adicere quod sequitur '"*procedunt e castris",

7/14 Laur. 218, 12-18 Brug. f. 30'* sq. (paene ad litt.) cf. gl. cod. Bern. f. 21s 15/24 cf. Pomp. 295, 35 et 296, 4 10 sg. Rem. mai. 268, 24 sq. (paene ad litt.) Laur.218,6 Sed. 370, 32 22 silempsin : cf. infra 232, 76 27/29 quando : Rem. mai. 268, 33 (paene ad litt.) 29/31 cf. gl. cod. Bern.f. 212 27/34 Isid. 1,

36,2 1uj.196,20

Laur.219,32-38

ed.361,67-73

Brug.f. 30** (paene adlitt.)

26 sg. Verg. /Aen. 12, 161 sq.

D disputare : -tant O oratorum : -res O 9 post ita add. et P (exp. P) 9 :4.tamsolutaom.P ^ iiestgraecus O Bragg. : grecusest V TP. L 12 dicitur : -cuntur P I quia : qua P 15 quid : quod L 18 sq. et necessitatis om.P ^ 19 post hoc add. modo O L 22 praeter : propter L silempsin : silimpsim V/ sylemsin T silemsin O P IL 23 add. causa ante necessitatis a/7. O 25 prolempsis : prosil- V/ — ordinem Mor. cum multis Don. codd. : oxdine Don. 25 ;4. secuturarum : secundarum V/ P secularum LL 26 continuo Mer. Don. : interea Verg. 28 debent : -beant V (corr. V)

IN DON. MAI. III

23I

deinde dicere ''Latinus ..." et cetera. Sed facta est pro ornamento praesumptio rei et qui sequi debuerant reges interpositi sunt in septem uersibus et postea additum est "procedunt e castris". Inde praesumptio, quia anteposita sunt quae sequi ,)

35 debuerant,

id est "Latinus

..."

ZEVMA EST VNIVS VERBI CONCLVSIO DIVERSIS CLAVSVLIS APTE CONIVNCTA, VT TROIVGENA INTERPRES DIVVM, QVI NVMINA PHOEBI, QVI TRIPODAS CLARII LAVRVS, QVI SIDERA SENTIS (397, 15). Zeuma grece, latine dicitur conclusio coniuncta 4o apte a diuersis clausulis, id est diuersis terminationibus, sicut est in hoc sermone : '*O Troiugena'"", id est Troiae genitus,

"interpres diuum", hoc est qui interpretaris hominibus responsa deorum, "qui sentis numina Phoebi", hoc est qui deitatem Apollinis, qui Phoebus uocabatur, intellegis, et qui sentis 45 sidera, id est astronomicam artem acumine sensus penetras, et qui sentis tripodas laurus Clarii. Clarius enim uocabatur Apollo a Claria insula ; laurus autem genetiuus est quartae de|clinationis ; tripodae uero dicuntur tres pedes habentes. Ecce uno uerbo, quod est sentis, omnes clausulas terminauit 5o supradictas. YPOZEVXIS EST FIGVRA SVPERIORI CONTRARIA, VBI DIVERSA VERBA SINGVLIS QVIBVSQVE CLAVSVLIS SVBIVNGVNTVR, VT REGEM ADIT ET REGI MEMORAT NOMENQVE GENVSQVE (397, 19). Contraria dicitur ista figura superiori, quia, quod illa facit ;; uno uerbo, ista diuersis peragit. "Regem adit" (quasi "ad regem uadit") "et regi memorat genus" (subauditur suum) "nomenque" (suum).

35/38 cf. Brug.f. 30r»

39/80 Laur. 219, 42-53

41 O Troiugena — 48 Brzg.

f. 80v» (paene ad litt.) 41/43 gl. cod. Bern. f. D (paene ad litt.) 46 sq. Sed. 362, 6 (paene ad litt.) 49 sq. Pomp. 300, 23 (paene ad litt.) |cf. Sed. 362, 8 54/53 Laur. 220, 57-59

Brug.f. 30v» (paene ad litt.)

31 sq. Verg. JAen. 3, 359 sq.

B3 Verg. /Aen. 10, 149

31deinde:dein V . pro:perL 32 praesumptio : pros- P qui : quia L 83e:a V? 34 quae : qui V 84 apte :-ta P interpres diuum : inter praesidium L 38 Clarii laurus : Clati lauros Ke// Clari T 39 dicitur :-cuntur P L 41 id : hoc T (corr. T?) Troiugena : Trogae L 42 sq. responsa deorum hominibus T 43 s4. deitatem : -tis LL 46 laurus Clarii : l- Clari V Clari l- P enim : autem T (corr. T?) 48 tripodae codd. (ex tripodas acc. w! uid.) tres : tris LL 51 ypozeuxis :-sis / P L B3 pos? genusque o7. et cetera Mur. (ad Don. 397, 22) 54 sq. facit e peragit ozz. O 55 add. et ante tegem L,

64"

232

MVRETHACH

SILEMPSIS EST DISSIMILIVM CLAVSVLARVM PER VNVM VERBVM CONGLVTINATA CONCEPTIO, VT HIC ILLIVS ARMA, HIC CVR6o RVS FVIT (397, 23). Silempsis grece, latine dicitur conglutinata, id est coniuncta, conceptio dissimilium clausularum, id est dissimilium terminationum, per unum uerbum, ut : "Hic illius arma, hic currus fuit". Sicuti enim concipitur infans intra uterum matris, ita concipitur in hoc schemate unum 6; uerbum

alterum sicut hic "Hic illius arma, hic currus fuit"

Verbum enim, quod est fuit, concipit in se sensum pluralis uerbi, quod est fuerunt. Quod uerbum plurale in hoc schemate ita intellegitur, ut ''hic illius currus fuit" et ''hic fuerunt illius arma". 7. HOC SCHEMA ITA LATE PATET, VT FIERI SOLEAT ET PER PARTES ORATIONIS ET PER ACCIDENTIA PARTIBVS ORATIONIS (397, 24). Per partes orationis, quando pars pro parte ponitur; per accidentia autem, quando accidens pro accidente, quando numerus singularis pro plurali, figura simplex pro composita, 7; positiuus gradus pro superlatiuo, et cetera his similia. Et per hoc schema defenduntur omnes soloecismi, si in metro fuerint facti; et istud solummodo schema, ut superius diximus, fit causa necessitatis et causa ornatus.

ANADIPLOSIS grece, latine CONGEMINATIO DICTIONIS EX 80 VLTIMO LOCO PRAECEDENTIS VERSVS ET IN PRINCIPIO SEQVENTIS;

ITERATVR,

VT SEQVITVR

PVLCHERRIMVS

ÁSTVR,

ÁSTVR

EQVO FIDENS (398, 1). Congeminatio dicitur, id est duplicatio, quando

60/63 66/69 26/79 82/85

uerbum

prius positum

uersum

priorem terminat

et

Laur. 220, 62-66 (paene ad litt.) 63/69 Laur. 220, 68-72 (paene ad litt.) cf. Sed. 363, 40 — 2/86 Laur. 220, 75-81 Brug. * 3I'* (paene ad litt.) Laur. 221, 82-84 (paene adlitt.) 7? superius :cf. 230, 22. cf. etiam 213, 56 Laur. 221, 87-92 (paene ad litt.) 82 cf. Pomp. 302, 32

B9 sq. Verg. /Aen. 1, 16 sq.

81 sq. Verg. /Aen. 10, 180

58 silempsis : -msis T P IL. 59 conglutinata : deglut- P L conceptio — 61 coniuncta oz. P per bapl. 64 uterum : utrum I 65 5os/ sicut sezze] hic scr. T 66 enim oz. L 67 uerbi oz. O— quod : id O 6? sq. in — ita : ita hoc schemate O 68 intellegitur ita P 90 sq. et ... et Mur. cum plerisque Don. codd. : non solum ...sed et Ke/ ?4 numerus : -ris V $8 necessitatis — ornatus: ornatus uel necessitatis O 9 Jemma et comm. ad Don. 397, 26-29 om. Mur. ante anadiplosis e/ eodem loco carent multi Don. codd. 81 iteratur add. Mwr. (deest in L.) Brug. :legitur dictionis quae ... iteratur in nonnullis Don. codd. et ap. Iul. 198, 85 (cf. Sac. 488, 5) sequitur : aequitum I 83 prius positum oz. L priorem uersum IL

IN DON. MAI. III 8A

sequentem inchoat, sicut hic. Cuius schematis exempla per plura repperies. ANAPHORA

9o

233

EST RELATIO,id

est renarratio, EIVSDEM

VERBI

PER PRINCIPIA VERSVVM PLVRIMORVM, VT NATE MEAE VIRES MEA MAGNA POTENTIA SOLVS, NATE PATRIS SVMMI QVI TELA T1PHOEA TEMPNIS (398, 5). Ecce ab uno uerbo quod est natus duos uersus inchoauit poeta ornatus causa. ''Tela Tiphoéa" dicuntur non quibus Tiphoéus est usus, sed quibus percussus a Ioue interiit, cum rebellis ei extitisset.

95

[z]

^

IO

EPANALEMPSIS EST VERBI IN PRINCIPIO VERSVS POSITI IN EIVSDEM FINE REPETITIO, VT ANTE ETIAM SCEPTRVM DICTEI REGIS ET ANTE (398, 9). Cuius contextus ita nobis reddendus uidetur, ut sensus patescat : "Est epanalempsis repetitio uerbi positi in principio uersus, uel repetitio eiusdem uerbi in fine eiusdem uersus". Ab una enim parte inchoat iste uersus et finit, id est ab 'ante'. Dicteus uero appellatus est Iupiter a monte Cretae insulae Dicteo. | Sed merito quaeritur, quare hic uocalis ante uocalem producitur in nomine Dictei, cum Priscianus dicat, quod uocalis

ante uocalem non producitur, nisi in pronominibus terminantibus genetiuum in ius et nominibus eiusdem declinationis. Sed sciendum, quod Priscianus, qui negauit in latinis productionem nominibus, quando uocalis uocalem sequitur, consensit in grecis. EPIZEVXIS EST EIVSDEM VERBI IN EODEM VERSV SINE ALIQVA DILATIONE CONGEMINATIO, VT ME ME ADSVM QVI FECI, IN ME CONVERTITE FERRVM (398, 12). Cum epizeuxis sit congemi-

90/92 Brug. f. 31'^ cf. Rem. mai.f. 119r 95/98 Laur. 221, 1-3 (paene ad litt.) 98 4. Brug.f. 31'^ cf. Pomp. 303,2 3 Priscianus : cf. 2, 41, 9 et u. supra 196, 46 6 s4. Priscianus : cf. 2, 37, 16 11/16 cf. $ed. 365, 11

87/89 Verg. Aen. 1, 664 sq.

94 sq. Verg. georg. 2, 536

10 sg. Verg. /Aen. 9, 427

91 rg. a Ioue percussus O 92 cum — extitisset oz. L/ rebellis : bellis P 95 cuius — 97 uersus oz. L 96 est om. T —— 98 sq. iste — finit : et finit iste uersus L 99 4. Iupiter — Dicteo : Iouis a loco id est castello in quo regnauit tam ipse quam progenies eius T 2 sed merito quaeritur : quaerendum est O 3 dicat : -cit O bius: us L 6 sq. productionem in latinis nominibus O 10 dilatione : dilect- L

65r

234

MVRETHACH

natio dictionis et tautologia similiter repetitio uitiosa, ut 'egomet ipse', quid inter istam figuram et illam distat ? Hoc differunt, quod in ista repetitio est uerbi ornatus solummodo 15 causa ; in illa autem, id est tautologia, repetitio sensus, quae semper uitiose fit, cum fit. PARONOMASIA EST VELVTI QVAEDAM DENOMINATIO, VT NAM INCEPTIO EST AMENTIVM AVT AMANTIVM (398, r5). "Veluti quaedam denominatio" dicitur, id est deriuatio, quia ab eo 20 quod est amans uidetur deriuari amens, aut ab eo quod est amens nasci amans, mutata una littera. Quod omnino non est uerum, ut unum de altero nascatur, quamuis litteratura similis uideatur. Estque sensus, quasi dicat aliquis socio suo : "Nam res quam agis, inceptio est amentium aut amantium". 2 Solet quippe ex amore amentia nasci, tamen ex amentia non omni modo amor : idcirco per se sunt et unum ex altero non oritur. II

SCHESIS ONOMATON RVM

30 LIGNA

QVODAM

COHORS,

AMBITV

EST MVLTITVDO COPVLANTIVM,

FESTINA

VIRVM

NOMINVM

CONIVNCTO-

VT MARSA

MANVsS, PE-

VIS (398, 17). Omnia enim

ista nomina sunt et ornatus causa fiunt. PAROMOEON EST CVM AB EISDEM LITTERIS DIVERSA VERBA SVMVNTVR, VT O TITE TVTE TATI TIBI TANTA TYRANNE TVLIS-

TI (398, 20). Duo nomina quippe habuit ille cui ista dicuntur. 3; Dictus est enim Titus Tatius fuitque latro pessimus. Qui sermones

ab una littera inchoant

18/23 Brug.f. 31r» cf. Sed. 366, 21 (paene ad litt.) |cf. Pomp. 303, 20 Bern.f. 22r

ornatus

causa.

Rezz. mai.f. 1193 30 sg. Laur. 222, 27 34/36 cf. Brug.f. 312 98 sq. cf. gl. cod.

47 sq. Ter. Andr. 218 (cf. Don. comm. Ter. ad loc. u. Otto, Spricbwórter p. 18) 29 sq. Enn. Ann. 276 (V..) 33 sq. Enn. Ann. 1, 109 (V.) (cf. Auct. ad Her. 4,

12, 18)

14 est : sit I, 1? ut — 19 denominatio oz. L per bapl. 18 aut disiunctiue intellegit Mur. (cf. plerique Don. codd. ) 19 :4. ab — amens : uidetur deriuari amens ab eo quod est amans O 21 amens ... amans : -ans ... -ens O 23 uideatur : nascatur L add. aliquis am/e dicat aliquis O 25 amentia prius: -antia 17 tamen ex amentia ozz. P amentia g//. : -antia I7 29 ambitu copulantium Mur. aliquot Don. codd. : habitu copulandi Don. — 30 Festina codd. : Vestina Ianus Dousa cf. Vablen app. cr. ad locum — enim om. O 32 paromoeon : paronom- 7

IN DON. MAL III

235

OMOEOPTOTON EST CVM IN SIMILES CASVS EXEVNT VERBA DIVERSA, VT MERENTES FLENTES LACRIMANTES COMMISERANTES (398, 22). Nominatiui enim sunt omnes. 4o

POLYPTOTON EST MVLTITVDO CASVVM VARIETATE DISTINCTA, VT LITORA LITORIBVS CONTRARIA FLVCTIBVS VNDAS IMPRECOR ARMA ARMIS PVGNENT IPSIQVE NEPOTES (398, 27). Varietas

enim est hic, quia ponuntur multi accusatiul contra datiuos. Litora enim et contraria et undas et arma 45 litoribus uero et fluctibus datiui.

accusatiui sunt,

HIRMOS EST SERIES ORATIONIS, id est ordo locutionis, TENOREM SVVM, id est continuationem, VSQVE AD VLTIMVM

SERVANS, VT PRINCIPIO CAELVM AC TERRAS CAMPOSQVE LIQVENTES LVCENTEMQVE GLOBVM LVNAE TITANEAQVE ASTRA 5o SPIRITVS INTVS ALIT (398, 30). Est quidem sensus istius sermonis : "Alit spiritus intus astra a principio et alit caelum ac terras camposque liquentes", id est maria, "lucentemque globum lunae Titaneaque astra", id est solaria, per quae sol duodenis mensibus | cursum suum peragit. 65" 5;

POLIPSINDETON EST MVLTIS NEXA CONIVNCTIONIBVS DICTIO, VT, ÁcAMASQVE

ToAsQvE PELIDESQVE

NEOPTOLEMVSQVE

ET

CETERA (3990, 4). Haec figura ornatus causa fit plena coniunctionibus persistens copulatiuis. DIALITON VEL ASINDETON 6o RIA, ideo contraria,

quia cum

EST FIGVRA SVPERIORI CONTRAilla abundet

coniunctionibus,

ista caret, VT ITE FERTE CITI FLAMMAS DATE TELA IMPELLITE REMOS (399, 9). Vt haec schemata plenius intellegantur, hortamur lectorem ut Virgilium assidue legat. 39 nominatiui : accusatiui Pozzp. 304, 5. Laur. 223, 42 42/48 Brug. f. 319* sq. cf. Laur. 223, 47 50/52 Brug.f. 319^ (paene ad litt.) 50/84 cf. Laur. 228, 4 Rem. mai.f. 120r 60 sg. Laur. 224, 67-69 (paene ad litt.) 63 Virgilium : cf. Brug.f. 319» .

38 sg. Enn. Ann. 1, 108 (V..) 41 sq. Verg. Aen. 4, 628 sq. 48/80 l'erg. /Aen. 6, 724 sq. 56 Verg. Aen. 2, 262 sq. 61 Verg. /Aen. 4, 593 sq.

3? ante uel pos! homoeoptoton deer? homoeoteleuton (Don. 398, 24) quod Laur. et 40 polyptoton : casus : causas LL Sed. post et Brug. ante bomoeoptoton exhibent 46 hirmos : 46 datiui : -uo L 43 hic est L Brug. cod. B poi-VPL astra — 53 titahyr- V — 49titaneaque Mzr. aliquot Don. codd. : -niaque Verg. 55 polipsindeton V T : -decon L astta : castra L, neaque oz. L per bap. 89 sq. pos! contraria oz. catens coniunctionibus zn Jem. Mur. polypsindeton P 62 plenius : -nus V.

236 I

MVRETHACH DE TROPIS

TROPVS EST DICTIO TRANSLATA A PROPRIA SIGNIFICATIONE AD NON PROPRIAM SIMILITVDINEM ORNATVS NECESSITATISVE CAVSA (399, 15). ; Tropi grece, latine modi locutionum interpretantur, quia fiunt "a propria significatione ad non propriam similitudinem" et per hos tropos sapientes ab insipientibus separantur. Faciunt quippe in suis eloquiis has tropicas locutiones, ut quasi amictibus obtegatur sermo, ne uilescat, si nudus et 1o apertus fuerit, et ut exerceat sensus legentis. Qui tropi ornatus causa aut necessitatis fiunt tam in metro quam in prosa. Et haec omnia in uno quoque tropo perpendenda sunt, id est propria dictio et translata dictio a propria significatione et similitudo non propria et ornatus uel necessitas. 1;

SVNT AVTEM TROPI TREDECIM (399, 14).

METAPHORA EST RERVM VERBORVMQVE TRANSLATIO. HAEC FIT MODIS QVATTVOR, AB ANIMALI AD ANIMALE, AB INANIMALI AD INANIMALE, AB ANIMALI AD INANIMALE, AB INANIMALI AD ANIMALE (399, 17). Translatio est metaphora rerum uel sen20 suum uerborumque, quando et sensus et uerba a propria significatione ad non propriam similitudinem transducuntur.

De iropis iractant : —Quint. 8, 6 Sac. 460, 20 Char. 358, 6 Diom. 456, 26 Expl.p.270 (9.) Pomp.305,1 lsid.1,37 Isid.lum.p.220 Iul.p.202 Bed. 151,1 Laur.224,1 $ed. 369,1 Brug.f. 31"** — Voss.If.687. Rem. mai.f.120» et 270, 9. gl. cod. Bern.f. 22" (cf. Gramm. Suppl. CXVI) |Voss.IIf. 1689, 8 Ind. 1, 37, 1. Laur. 224, 11. Sed. 370, 29 sq. (aene ad litt.) tionum : ef. Isid. 1, 37, 1. /Aug. de Tr. 15, 9, 13 (CC 50.4, 481, 4)

Isidore de Séville 1, 144 e? n. 1. cf. Iul. 202, 3 Bern.f. 222

8/10 I;id. 1, 37, 1 (paene ad litt.)

7/10 Brug.f. 319»

modi locuu. J. Fontaine,

9 sq. gl. cod.

9 sg. amictibus ... ne uilescant :

ef. "Aug. c. mend. 10, 24 —v. J. Fontaine, op.cit. 1, 145 et n. 1. cf. Iul. 204, 51 11in prosa : cf. Sed. 370, 31 Brug.f. 31» 11/14 eg. 372, 32-35 (paene ad litt.) 20 quando — 21 cf. Brug. f. 32r»

De tropis. Codd. : V T O (sine emm. propriis) (praeterea a 237, 30 comm. in com-

pendium redact. est in O : itaque omisimus in app. cr. ea quae comp. causa mutata sunt) P L (usque ad 239, 88 pet sec.).

8 ad non correxi sec. comm. : non ad codd. B quia:qui PL ? hos oz. O : os P 8 has tropicas : astt- / L austr- T 10 apertus : op- LL 12 omnia : quoque O 13 dictio priu: om. O 14 necessitas : -tatis I. 15 seriez froporum (cf. Don. 399, 14) om. Mur. 1? sqq. in quattuor modis enumerandis uarios errores exbibent codd. Mur. et Don., bic et infra |1. 22, 28, 35, 44 19 uel: idest T L 20 uerborumque : uerborum P 21 non ad T

IN DON. MAI. III

237

Ergo AB ANIMALI AD ANIMALE, VT TIFIN AVRIGAM CELERIS FECERE CARINAE (3990, 19). Propria dictio est, aurigam appellare qui regit currum ; translata autem, ut auriga dicatur pro 25 gubernator ; similitudo autem, quia ambo simili studio prouident, quomodo pergant uel naues uel currus. Ornatus causa; NAM ET AVRIGA ET GVBERNATOR ANIMAM HABENT (399, 21). AB INANANIMALI AD INANIMALE, VT PELAGVS TENVERE RATES ; NAM ET RATES ET NAVES ANIMAM NON HABENT (399, 21). 3o Propria dictio est, rates nominare nauiculas coniunctas, quae in fluminibus solent fieri ; translata dictio est, illas nominare

uice magnarum nauium, quae sunt in mari; similitudo non propria, quia ambae nauigium efficiunt, quamuis dissimiliter ;ornatus causa. 35. ÀB ANIMALI AD INANIMALE, VT ÁTLANTIS CINCTVM ASSIDVE CVI NVBIBVS ATRIS PINIFERVM CAPVT ;NAM VT HAEC ANIMALIS SVNT, ITA MONS ANIMAM NON HABET, CVI MEMBRA HOMINIS ADSCRIBVNTVR (399, 22). Propria dictio est hic, caput esse hominis uel animalis, non montis ; translata dictio, transfer-

4ore ad montem quae hominis sunt ; similitudo non propria, (quia,» sicut nihil altius in homine quam caput, ita in monte cacumine ; necessitatis causa, quia minus est in syllabis caput quam cacumen. AB INANIMALI AD ANIMALE, VT SI TANTVM PECTORE | ROBVR 45 CONCIPIS (399, 27). Propria dictio est, robur arbores dicere ; translata

dictio, ad fortitudinem

transferre

hoc ; similitudo

non propria, (quia,» sicut robur fortis est arbor, ita fortitudo quae fuit in Turno ; causa

ornatus,

NAM

VT ROBVR

ANIMAM

NON HABET, ITA TVRNVS, CVI HAEC DICVNTVR, ANIMAM HABET.

23/23 Laur. 225, 30-32 gl. cod. Bern. f. 22" (paene ad litt.) ef. Pomp. 305, 19 23 sq. Brug. f. 32*" (baene ad litt.)

305,23

Laur.225, 35 ed. 375, 41

cod. Bern.f. 22»

f. 22

30/33 Brug. f. 321^ (paene ad litt.)

cf. Porzp.

38/43 cf. Pomp. 305, 29 — 38/40 cf. gl.

40 sg. Rez. zai.f. 121" (paene ad litt.)

46 sq. cf. gl. cod. Bern.

^45/A8 cf. Pomp. 305, 31. Laur. 226, 48. Brug. f. 32»

22 sq. Varr. /Atac. carm. fg. 2 (Mo.) (cf. Char. 358, 10) 85 sq. Verg. /Aen. 4, 248 44 sq. Verg. 7Aen. 11, 368

28 sq. Verg. 7Aen. 0, 8

22 aurigam celeris : aurigiam cleris L 23 est oz. P 24ut : aut P 25 simili studio hambo O 26 quomodo : quo T curtus : cursus L, 30 rates est BENZ 32 uice : -cem L 35 Atlantis /*: Atlanti V/ Adlantis T Adlanti P cinctum : iunct- L 36 animalis : -les V T L aliquot Don. codd. 3? cui : cum L 38 4. hominis esse LL 41 quia resifui 41 sg. in monte cacumine : in monte cacumen T cacumen in monte O 44 robur : -bor Aic et infra plerumque codd. 46 transferre : ref- O 41 quia reszizui sec. Brug. 49 cui : cum P

66r

238

MVRETHACH

0.

SCIRE AVTEM DEBEMVS ESSE METAPHORAS ALIAS RECIPROCAS, ut remigium alarum, nam et alae nauium et alarum remigia dicuntur, ALIAS PARTIS VNIVS (399, 29), ut fluctuare segetes, gemmare wites. Non enim possumus dicere "segetare fluctus", nec "uitare gemmas".

$55.

CATACRESIS EST VSVRPATIO NOMINIS ALIENI, VT 'PARRICIDAM'" DICIMVS ETIAM EVM QVI OCCIDERIT FRATREM AVT '"PISCINAM"' QVAE PISCES NON HABET. HAEC ENIM NISI EXTRIN-

SECVS SVMERENT SVVM VOCABVLVM NON HABERENT (400, I). Propria dictio est hic, ut "parricidam" dicamus eum qui occi6o derit patrem ; translata dictio, ut eum dicamus "'parricidam" qui occiderit fratrem ; similitudo non propria, nam sunt

ambo

homicidae;

necessitatis

causa

haec

dicuntur,

quia nomen aliud non habent. Propria dictio est, "piscinam" dicere quae pisces habet; 65 translata dictio est, ut collectio aquarum piscina uocetur quae caret piscibus ; similitudo est non propria, quia et illa et ista proprio labore praeparantur et in utraque aqua continetur. Hoc tamen distat inter metaphoram et catacresin, quod illa uocabulum habenti largitur aliud, haec, quae non habet 7o proprium,

alieno utitur.

METALEMPSIS EST DICTIO GRADATIM PERGENS AD ID QVOD OSTENDIT, VT SPELVNCIS ABDIDIT ATRIS ET POST ALIQVOT MEA REGNA VIDENS MIRABOR ARISTAS (400, 4). Ecce per speluncas uult intellegi foramina terrae, per quae uenti uagantur ; per 7; foramina aeoliam regionem, in qua uenti morantur. Propria

51/54 I:id. 1, 37, 5. Laur. 226, 57-62 —Sed. 376, 74-77 —Brug.f. 32v gl. cod. Bern. f. 22* (paene ad litt.) 52 sq. cf. Isid. 1, 37, 2. Isid. Iun. 335. Iul. 204, 48. al. 69/70 cf. Laur. 226, 66 59/61 2/. cod. Bern. f. 22" (baene ad litt.) 60/62 Brzg.

f. 32*" ^— 65/67 Brug.f. 32"" ^— 68/70 Char. 359, 15-17

Diom. 458, 3. Isid. 1,

37,6 1u].204,62 Bed. 154, 38 ed. 377, 7 sq. —Brug.f.32"* (paene ad litt.) Voss.If. 68" 433/80 Brug.f. 33ra 93/30 cf. gl. cod. Bern.f. 23

«f.

B2 sq. /Ang. epist. 180, 3. Aug. c. mend. 10, 24. cf. Sen. Herc. 699 Cic. or. 81. al. (v. TLL 6-1, 942, 33) 83 Cic. de orat. 3, 105. Aug. Il.cc.. al. (u. TLL. 6-2, 1759, 37) 72 speluncis : Verg. Aen. 1, 60 post aliquot : Verg. ecl. 1, 70

B0 esse oz. L 51 alarum temigium P alarum a/. : alare V (corr. V) 02 ut :et L 56 etiam add. Mur. e£ nonnulli Don. codd. eum etiam V aut Mur. aliquot Don. codd. : et Don. 60 patrem : -tre V ut om. T (resz. T?) 66 est V T P : om. O L Brug. et ista et illa O LL 64 proprio : -ium T labore:-rem V — 723liquot:-od V TL — ?4quae: quem L

IN DON. MAI. III

239

dictio est, ut speluncae dicantur, in quibus homines uel bestiae habitare possunt ; translata dictio est, ad obscura et tenebrosa

loca transferre, in quibus nec homines nec bestiae habitare praeualent ; similitudo non propria est, quia sunt speluncae 8o tenebrosae, sunt et illa latibula sub terras. Vel aliter potest fieri hic tropus, ut propria dictio sit atrum uestimentum dicere mixti coloris, hoc est nigri et albi, aut ut dicamus locum nec

bene lucidum nec pleniter tenebrosum atrum; translata dictio, dicere atras speluncas quae numquam habuerunt 8; lucem ; similitudo non propria, nam licet atrum aliquid lucis significet, tenebrosum tamen aliquid retinet ; ornatus causa. Ecce "gradatim pergens" : per aristas uult intellegi spicas ; per spicas, segetes ; per segetes, aestates ; per aestates, annos.

Propria dictio est, ut ''aristae" dicantur summitates spicago rum ; translata

dictio

est, transferre

ad annos;

similitudo

non propria, (quia,» sicut annus uertente circulo suo innouatur, ita segetes omnibus annis fiunt ; ornatus causa. METONIMIA EST DICTIO QVAEDAM VELVTI TRANSNOMINATIO. Hv1VS MVLTAE SVNT SPECIES. ÀVT ENIM PER ID QVOD CONTI95 NET ID QVOD CONTINETVR OSTENDIT, VT NVNC PATERAS LIBATE | Zovr (400, 7). Propria dictio, ut dicamus pateras uascula in quibus Ioui offerebatur libamen ; translata dictio, ut per pateras significemus uinum ; similitudo hic per cohabitationem, quia et paterae cum uino et uinum cum pateris offertur; 1 ornatus causa.

AVT CONTRA, VT CRATERES LAETI STATVVNT ET VINA CORONANT (400, 9). Propria dictio est, ut uino imponat coronam aliquis ; translata dictio est,ut coronatio pertineat ad uasa,

; quae continebant uinum et praebebantur illis hominibus, qui in modum coronae circa discum residebant; similitudo autem non propria, quia, ut corona rotunditate sua nitet, ita illi

80/86 cf. Brug. f. 320" ^ 87/90 Laur. 227, 78-80 (paene ad litt.), cf. U. Schindel, Figurenlebren, b. 14 sqq. 87/91 cf. Brug. f. 33^ — 87 sq. cf. Pomp. 306, 30. Iul. 205, 71 ed. 378, 40 —Rem. mai. f. 122* gl. cod. Bern. f. 23 96/1 cf. Pomp. 307, 5

Laur.227, 87

Sed. 380, 84

3/9 cf. Pomp. 307, 3. Laur. 227, 93

Brug.

"E 33r

95 sq. Verg. /Aen. 7, 133

2 Verg. /Aen. 7, 147?

49 praeualent:-lentur LL quiaom.V T PL 81dicere atrum uestimentum O 87 uult : uul T 86 tamen oz. P $84 pos! dictio add. est O 82nec:non V 91 quiaresi/& 93ueluti :uelut V —— 96 pos? dictio add. est T P 99 per om. 98 sq. cohabitationem : quo habit- I 98significemus : intellegamus O V B illis oz. O qui : quae T

66"

240

MVRETHACH

qui tunc temporis residebant, coronae similitudinem gestabant. 10 ÁVT PER INVENTOREM ID QVOD INVENTVM EST, VT SINE CERERE

ET LIBERO

FRIGET

VENvs

(400, 10). Cereris

inuen-

trix frumenti fertur fuisse ; Liber uero Pater dicitur apud Grecos primum inuenisse uitem cultumque illius docuisse homines. Propria dictio est, ut sine Cerere et Libero diis frigat 15 Venus dea libidinis ; translata dictio est, ut Cereris ponatur pro frumento et Liber pro uino. Sine Cerere ergo et Libero friget Venus, quia, ubi uinum et frumentum deest, libido libere non dominatur ; similitudo, quia per eadem nomina et dii et fructus significantur ; ornatus causa. 20 ÀVT CONTRA, VT VINVM PRECAMVR (400, 12). Propria dictio est, ut uinum rogemus, quatenus clementiam erga nos exhibeat, ne inebriemur; translata dictio est ad Liberum Patrem;

similitudo, quia per uini nomen et deus et liquor ostenditur ; 2;

ornatus causa. NAM HIC DEVS

PRAESENS

ADEST

(400, 12).

HAEC EXEMPLI CAVSA DILIGENTIBVS POSITA ETIAM RELIQVA DEMONSTRABVNT (400, I4). AÁNTONOMASIA EST SIGNIFICATIO VICE NOMINIS POSITA (400, 15). Hic significationem pro qualitate appellatiua posuit, quia 3o appellatiua nomina quae secuntur uice propriorum funguntur. QVAE FIT MODIS TRIBVS, AB ANIMO, A CORPORE, EXTRINSEcvs. AB ANIMO VT MACNANIMVS ÁNCHISIADES (400, 15). Propria dictio est, ut dicatur magnanimus unusquisque superbus; 55 translata dictio est, ut illa dictio appellatiua ad proprietatem transferatur Aeneae ; similitudo non propria : nam superbus fuit ille, fuerunt et ceteri superbi ; ornatus causa.

13/19 Brzug.f.337^ ('baene ad litt.) cf. Isid. 1, 37, 9. Iu]. 206, 107 Laur. 228, 100 11/14 cf. g/. cod. Bern.f.23* — 20/24 cf. Brug.f. 33r* 21 sg. cf. Pomp. 307, 11 Laur. 228, ? sq. 29 sq. Brug. f. 3àr^

10 sg. Ter. Eun. 732 (V.) (cf. Don. comm. Ter. ad loc.) 20 e7 25 Plaut. fe. 38 (cf. Seru.ad Aen. 1, 724 —Dior. 458, 25) 33 Verg. JAen. 5, 407

8 sg. gestabant :praebebant ( 2) O 14 frigat rezinui : frigescat O 19 significantur :-catur T 21 54. quatenus — exhibeat oz. O 21 clementiam : -tia 17 d 22 ad soap 23 uini scripsi : uni V P unum T quid fuerit in O incertum est 33 magnanimus : -musque Verg. Don. 36 pos? nam add. fuit ille arduus et O $4 fuerunt : sicut T

IN DON. MAL. III

241

(À CORPORE, VT IPSE ARDVVS ALTAQVE PVLSAT SIDERA) (400, 17). Propria dictio est, ut dicatur arduus quisquis ma4o gnae staturae est ; translata dictio est, ut ponatur pro eo quod est Polifemus ; similitudo non propria, (quia) fuit ille arduus sicut et ceteri gigantes ; (ornatus causa). (EXTRINSECVS, VT INFELIX PVER ATQVE IMPAR CONGRESSVS ACHILLI) (400, 19). Propria dictio est, ut infelix dicatur unus4; quisque, qui miseria premitur ; translata dictio est, ut infelix ponatur pro Troilo; similitudo non propria: nam fuit ille miser sicut et alii ; ornatus causa.

EPITHETON EST SVPERPOSITA DICTIO PROPRIO NOMINI. NAM ANTONOMASIA VICEM NOMINIS SVSTINET, EPITHETON $0 NVMQVAM EST SINE NOMINE, VT DIRA CELENO, DIVA CAMILLA (400, 20). Propria dictio est, ut dicatur dira aliqua saeua et aspera femina ; translata dictio est, ut sit cum proprio nomine ilius auis et uice proprii fungatur nominis, cum sit appellatiuum ; similitudo non propria, (quia,» sicut | illa dura fuit 55 Celeno, sic et aliae aues fuerunt ; causa ornatus.

Similiter propria dictio est, ut dea dicatur quaelibet mulier aut

Minerua

aut Venus

aut

Iuno;

translata

dictio est, ut

transferatur istud nomen appellatiuum ad propriam nominationem Camillae ; similitudo

: fuit illa dea, fuerunt et aliae

6o deae ; non propria tamen, quia illa corporalem exhibuit fortitudinem, ceterae autem inuisibiliter.

SINECDOCHE EST SIGNIFICATIO PLENI INTELLECTVS CAPAX, CVM PLVS MINVSVE PRONVNTIAT. AVT ENIM A PARTE TOTVM OSTENDIT, VT PVPPESQVE TVAE 65 PVBESQVE TVORVM (400, 26). Hic enim per partem, id est per

40/42 Brug.f. 33** (baene ad litt.) 41 Polifemus : cf. Laur. 228, 18 Sed. 381, 20 48 sq. cf. Brug.f.33:» — 46 Troilo : cf. Laur. 228, 20 —Sed. 381, 21 51/61 cf. Laur. 229, 33 53 illius auis : cf. Seru. ad ;Aen. 3, 209 57/61 Brug.f. 33» (paene ad litt.) 65/74 Brug. f. 33*^ (paene ad litt.)

38 Verg. Aen. 3, 619 43 sq. Verg. /Aen. 1, 475 50 dira : Verg. JAen. 3, 211 diua : Verg. /Aen. 11, 657 64 sg. Verg. /Aen. 1, 399 (cf. iam Quint. 9, 3)

38 lemma restitui — 41 quia restitui — 42 ornatus causa reszifui — 43 sq. lemma restitui — 48 superposita Mur. aliquot Don. codd. : praep- Don. B0 diua Mzr. nonnulli Don. codd. : dia Verg. Don. 54 quia reszi£uj 56 mulier quaelibet O 59 ad. ut ante Camille P. 61 ceterae :-ra P —— posz inuisibiliter Jezzzza ef comm. ad Don. 400, 23 sq. om. Mur. 64 ;4. puppes- ... pubes- uarie serip£um est in codd. tam Mur. quam Don. : -pes ... -bes uel -bes ... -pes uel etiam -bes ... -bes we -pes ... ... -pes ; similiter infra 1. 66

67!

242

MVRETHACH

pubes et puppes uult intellegi iuuenes et naues. Propria dictio est hic, ut dicamus puppes posteriores partes nauis ; translata dictio est, transferre

hoc ad totam

nauem ; similitudo

non

propria, quia puppis in naui est et nauis cum puppi consistit ; 7o

ornatus causa.

Similiter propria dictio est, dicere pubes iuuenum barbam ; translata

75

dictio

similitudo — bus habentur AVT CONTRA ET FONTEMQVE

est, ad totum

corpus

referre

hoc

nomen;

et pubes in iuuenibus et iuuenes cum puppi— non propria tamen ; ornatus causa. VT INGENS A VERTICE PONTVS IN PVPPIM FERIT IGNEMQVE FEREBANT (400, 27). Propria dictio

est, ut pontus, id est totum mare, feriret in puppim a uertice,

8o

85

id est a septemtrionali plaga ; translata dictio est, ut transferatur ad undas ; similitudo non propria, et pontus cum unda et unda in ponto habetur. Similiter propria dictio est, dicere "fontem ferebant" pro tota aqua illius fontis ; translata dictio est, ad partem aquae quae ex fonte hauriebatur ; similitudo non propria, quia et fons cum aqua et aqua in fonte habetur. "Ignem ferebant" simili modo in igne fit tropica locutio. Propria enim dictio est, ut totum ignem inde portatum narret ; translata

9o

dictio est, transferre hoc ad titionem; similitudo

non propria, (quia) in utraque parte est ignis, quamuis uno in loco magnus, in altero paruus. Ecce enim per totum uult intellegi partem in his exemplis. Cuius tropi exempla innumerabilia inueniuntur. ONOMATOPEIA ESTNOMEN DE SONO FACTVM, VT TINNITVS AERIS VEL CLANGOR TVBARVM (400, 30). Propria dictio est hic, ut dicamus 'tinn' illum sonum qui auditur; translata

67 cf. Laur. 229, 49 — 41 cf. Laur. 230, 53 ?4 sq. cf. Brug.f. 34r* Brug.f. 34 (paene ad litt.) 94.99 tinn ... clang : cf. Sed. 383, 9

82 54.

v5 Verg. /Aen. 1, 114 sq. 96 Verg. /Aen. 12, 119 92 sq. Sen.frang. 3, 35,3. ef. Verg. Aen. 9, 809 (cf. Pomp. 308, 11) al. 93 cf. Verg. Jen. 2, 313 uel 11, 192

66 pubes ... puppes : side supra /. 64 sq. add. et ante uult V (del. V) *1 add. in az7e iuuenum / — 73 sq. cum puppibus : in pubibus O 7 feriret V O : ferit et T ferire P *8 plaga : parte O 83 et oz. P 85 ignem ferebant oz. O simili modo : similiter O 81 titionem : tuit- P 88 quia reszifuj 89 patruus :-uis V/ — 90 in oz. V — 91 post inueniuntur /eza et comm. ad Don. 400, 28 om. Mur. ; qui loc. in multis Don. codd. deest

93 uel V P : om. T Don.

clangor : -gorque T (cf. Verg. loc. cit.) et eandem uarietatem inuenias in Don. 94 tinn : tinnullum P O codd.

IN DON. MAI. III 95; dictio

est, ut fiat inde nomen

latinum,

243 hoc

est tinnitus;

similitudo non propria, quia similia sunt 'tinn' et tinnitus sono et litteratura ; ornatus causa : melius enim sonat tinnitus quam 'tinn'. Similiter propria dictio est, dicere 'clang' ; translata dictio 1oo est, ut fiat inde nomen

latinum, hoc est clangor ; similitudo

: non propria, quia similia sunt 'clang' et clangor litteratura et sensu ; ornatus causa.

(STIPVLAM CREPITANTIBVS VRERE FLAMMIS) (codd. Don.). Sed quaeritur quare dicat 'onomatopeia nomen de sono ; factum", cum et participium inde fiat. Crepitantes enim | participium est, ueniens ab eo uerbo quod est crepito, cre- 67" pitas. Ad quod dicendum, quod onomatopeia potius consistit in nominibus quam in participiis uel aliis partibus. Ideo dicit nomen de sono factum"', sicuti patronomica eo quod 10 maxime a patribus ueniant. In quo participio potest repperiri tropica locutio, ut sit propria dictio 'crep' ; translata dictio, ut fiat inde uerbum uel participium ; similitudo non propria, quia idem significat 'crep' quod et crepitans, nisi tantum hoc differunt, quod unum est regulare, alterum autem inregulare. 15

PERIFRASIS EST CIRCVMLOCVTIO QVAE FIT AVT ORNANDAE REI CAVSA QVAE PVLCHRA EST, AVT VITANDAE QVAE TVRPIS EST,

VT

ET IAM PRIMA AVRORA

T (NOVO SPARGEBAT LVMINE

TERRAS ET CETERA ET NIMIO NE LVXV OBTVNSIOR VSVS SIT GENITALI ARVO ET SVLCOS OBLIMET INERTES) (400, 32). Propria 20 dictio est, ut dicatur prima aurora, quae fuit in exordio nascentis mundi ; translata dictio est, ut referatur ad illam diem,

de qua Virgilius narrat; similitudo non propria, (quia,» sicut illa aurora in initio mundi fuit, ita et ista prima fuit in ipso die, cuius Virgilius meminit.

4/14 Brug. f. 34r* sq. (paene ad litt.) 9 patronomica : cf. supra 64, 31 Laur. 231, 80 22/29 Brug.f. 347^ (baene ad litt.)

3 Verg. georg. 1, 85

17 Verg. /Aen. 4, 584

19/34 cf.

18 Verg. georg. 3, 135 sq.

98 hoc oz. O 99 clang : clangor P (corr. P*) 100 hoc est oz. O 4 stipulam — flammis resi£ui ex. coment. B et om. P 6 est prius om. P 11 crep : crepus T 13 crep oz. T add. in ante hoc O 14 differunt : -ant TPcarz. 2059) est om. T autem oz. P 18 perifrasis : perhyfr- V — 17 Vergilii uersus similiter corruptus est in multis Don. codd. nouo — 192 inertes 54ppleui (notandum est quod. alterum ex. in Don. codd. plenius proferri solet quam ap. Keil ; ef. infra l. 34) 21 referatur : reffe- T 22 quia restitui sec. Brug.

244 25

MVRETHACH

Similiter propria dictio est, it dicamus nouum lumen, quod fuit, quando Dominus Deus fecit lucem ; translata dictio est,

referre hoc ad tempus, de quo Virgilius narrat ; similitudo, (quia,» sicut in exordio mundi fuit nouum lumen, ita in exordio illius diei de quo poeta scribit ; ornatus causa. 30

Similiter propria dictio est, dicere

aruum

agrum ; trans-

lata dictio est, ut referatur ad genitale equarum ; similitudo non propria, sicuti aruum profert fructus, ita foetus ex animalium genitalibus oriuntur. Similiter potest in sulco repperiri tropica locutio. 35

40

HYPERBATON EST TRANSCENSIO QVAEDAM VERBORVM ORDINEM TVRBANS (401, 4). Transcensio, id est transilitio, quando multa interponuntur et ad extremum illa, quae debuerant praecedere, subiunguntur. HYSTEROLOGIA VEL HYSTEROPROTERON EST SENTENTIAE CVM VERBIS ORDO MVTATVS, VT TORRERE PARANT FLAMMIS ET FRANGERE SAXO (401, 5). Propria dictio est in hoc, ut dicamus "frangere parant saxo et torrere flammis" ; translata dictio, ut sit sicut Virgilius composuit ; similitudo non propria: nam praeparationem panis significant utrique sermones ; causa

45 ornatus. ANASTROPHE EST VERBORVM ORDO TANTVM PRAEPOSTERVS, VT ÍTALIAM CONTRA PRO 'CONTRA ITALIAM' (401,9). Propria dictio est, ut praepositio anteponatur nomini et deinde accusatiuus sequatur; translata dictio, ut Virgilius posuit; $0 similitudo non propria, quia idem sensus est ; causa ornatus. PARENTHESIS EST INTERPOSITA RATIOCINATIO DIVISAE SENTENTIAE, VT ÁENEAS, NEQVE ENIM PATRIVS CONSISTERE MENTEM PASSVS T EST AMOR, RAPIDVM AD NAVES PRAEMITTIT

30/34 Brug. f. 34^ ('baene ad litt.) 36/38 Brug. f. 34» 36 transilitio : cf. Rez. mai. 270, 26 43/48 cf. Brug.f. 34» 47/80 cf. Brug.f.349^ —gl. cod. Bern. 23»

26 fecit lucem : cf. Gen. 1, 3. 40 sq. Verg. ,Aen. 1, 179. — 49 Verg. Aen. 1, 13 82 sg. Verg. Aen. 1, 643 sq.

28 quia restitui sec. Brug. Sicut : situs P 30 agrum : argum V7 31 equarum:aeq-V X 34insulco potest O 36 transilitio : -slatio T 38 praecedere : pdere P pos? subiunguntur /ezza et comm. ad Don. 401, 4 om. Mur. 39 hysterologia : ystoral- V' hysteroproteron : isteropr- V/ — 40 ut om. T

43 nam : non

T

44 praeparationem : appar- T O

46 ordo tantum Mr.

tantum ordo Don. tantum : amen P 48 anteponatur : praepon- O parenthesis : -tesis codd. 83 passus est Myr. : passus Verg. Don.

:

51

IN DON. MAI. III

245

ACHATEN (401,10). Propria dictio est in hoc, ut dicatur 55 " Aeneas rapidum ad naues praemittit Achaten'', et post hoc "neque enim patrius amor'"' ; translata dictio est ut Virgilius posuit ; similitudo non propria, quia idem | sensus est ; causa ornatus.

THEMESIS EST VNIVS COMPOSITI AVT SIMPLICIS VERBI SECTIO, 6o VNA DICTIONE VEL PLVRIBVS INTERIECTIS, VT SEPTEM SVBIECTA TRIONI (401, 14). Propria dictio est, ut dicamus secundum ordinem sensus ''subiecta septemtrioni'" ; translata dictio, ut

ponatur in ordine sicut Virgilius protulit ; similitudo non propria, quia idem sensus est ; ornatus causa. 6; ET SAXO CERE COMMINVIT BRVM (401, 14). Propria dictio est, ut dicamus

"comminuit

cerebrum

saxo" ; translata

dic-

tio, sicut hic habetur; similitudo non propria, quia idem sensus est, licet interpositis uerbis. ET MAssILI PORTABANT IVVENES AD LITORA TANAS, HOC EST 7o 'CEREBRVM' ET 'MasSILITANAS' (401, 16). Propria dictio est, ut dicamus "portabant iuuenes ad litora Massilitanas", subauditur

'mulieres' ; translata

dictio

est, sicut

hic Donatus

ponit ; similitudo non propria, quia idem sensus est ; ornatus causa.

75

SINCRISIS EST HYPERBATON EX OMNI PARTE CONFVSVM, VT TRIS NOTVS ARREPTAS IN SAXA LATENTIA TORQVET, SAXA VOCANT ÍTALI MEDIIS QVAE IN FLVCTIBVS ARAS (401, 18). Propria dictio est, ut dicamus ''tris arreptas Notus in saxa torquet, quae saxa in mediis fluctibus latentia Itali aras uocant"' ; 8o translata dictio est, ut dicamus sicut Virgilius ea posuit mutato ordine; similitudo non propria, quia idem sensus est; ornatus causa.

54/88 cf. gl. cod. Bern.f. 23" 58 et post hoc : cf. Pomp. 309, 23. 72 mulieres : lagonas Pozzp. 310, 4 80/82 cf. Brug. f. 34»

Laur. 232, 22

60 sg. Verg. georg. 3, 381 65 Enn. Ann. 609 ( V.) (cf. Keil app. crit.) Ann. 610 ( V.) 46 sq. Verg. /Aen. 1, 108 sq.

69 Enn.

BB sg. et — amor : neque enim postea O 56 est oz. P B? posuit : comp- O 60 pluribus : pluralib- V/ — 61 os; trioni oz. pro septemtrioni Mor. in Jem. 64 causa ornatus O 69 ;4. Massili ... Massilitanas T O Lar. Sed. et codd. Don. plerique : Massali ... Massalitanas V P Iul. et aliquot Don. codd., cf. V'ablen app. cr. ad loc. 69 ad4. proptia dictio est a7/e hoc P Massilitanas : cf. supra J. 69 sq. 75 sincrisis Mur. »ulti Don. codd. : synchysis Keil sinchr- T — 79 pos! aras lemma ad Don. 401, 22 cum comm. confunditur — 38 notus : noth- O

68r

246

MVRETHACH

HYPERBOLE EST DICTIO FIDEM EXCEDENS AVGENDI MINVENDIVE CAVSA, AVGENDI VT 'NIVE CANDIDIOR', MINVENDI, VT 85 "'TARDIOR TESTVDINE' (401, 24). Propria dictio est, ut excedat comparatiuus suum positiuum, ut 'candidior homo homine ' ;

90

translata dictio est, ut dicatur 'homo niue candidior' per excellentiam ; similitudo non propria : habet nix candorem, habet et homo. Similiter in eo nomine, quod est tardus, potest fieri tropica locutio. Propria dictio, ut dicatur 'equus tardior equo', uel "homo homine" ; translata dictio est, ut homo tardior testudine uocetur ; similitudo non propria, quia, quamuis homo

95

tardus sit, tamen modo ualet.

ad tarditatem

testudinis peruenire nullo

ALLEGORIA EST TROPVS QVO ALIVD SIGNIFICATVR QVAM DICITVR, VT JAM TEMPVS EQVVM FVMANTIA SOLVERE COLLA (401, 26). Propria dictio est, ut fumantia colla equorum post laborem MT

V^

IO

soluantur

a iugo currus;

translata

dictio

est, ut

significent haec uerba carmen finiendum post laborem; similitudo non propria, (quia,» sicuti soluuntur colla fumantia post laborem, ut requiescant equi, ita post laborem carminis poeta requiei eget ; ornatus causa. IRONIA EST TROPVS PER CONTRARIVM QVOD CONATVR OSTENDENS, VT EGREGIAM VERO LAVDEM ET SPOLIA AMPLA REFERTIS TVQVE PVERQVE TVVS (401, 30). Propria dictio est in hoc, ut dicatur ad laudem simpliciter ; translata dictio, ut dicatur per inrisionem ; similitudo non propria, quia isdem uerbis efficitur et laus et subrisio ; ornatus causa.

PRONVNTIATIONIS ADIVVERIT, NEGARE CONTENDIT (402, 2).

HANC

CONFITERI

NISI GRAVITAS

VIDEBITVR

QVOD

85/95 cf. gl. cod. Bern.f. 24: 87/95 cf. Brug.f. 35s 93/98 cf. Pomp. 310, 19 Rem.mai.273, 13 98/4 Brug.f.35"* (paene ad litt.) 98/1 cf. Pomp. 310, 23 Laur.233, 58 gl.cod. Bern.f.24* — 9 sq. Brug.f. 3ór*

97 Verg. georg. 2, 542

6 sg. Verg. /Aen. 4, 93 sq.

87 niue oz. P 88 add. quia quamuis ane habet O 90 in — 93 propria oz. T (vac. sp. rel.) 90 54. tropica locutio o». V P 96 quo : quod V 99 a om. O currus :cursus T 1 finiendum :-do P post laborem finiendum O 2 quia reszitui sec. Brug. sicuti : sicut T 3 laborem prius : -re P equi oz. O 4 post causa lemma et comm. ad Don. 401, 28-30 om. Mur. D ironia : yr- V7 6 uero : uiro I sicut nonnulli Don. codd. 9 isdem uerbis : hisdem uerbi P 9 sg. efficitur : fit O

68"

IN DON. MAIL. III ANTIFRASIS

EST MINIME

EST VNIVS

BELLVM,

VERBI

IRONIA,

247 VT 'BELLVM',

QVOD

ET 'LVCVS', QVOD MINIME LVCEAT,

ET

15 'PARCAE', QVOD MINIME PARCANT (402, 3). Propria dictio est, ut dicatur bellum diminutiue bonum ; translata dictio est, ut

dicatur pro proelio bellum ; similitudo non propria, (quia, licet omnibus dimicantibus bonum non sit proelium, tamen his qui uincunt bonum esse uidetur ; causa ornatus. 20 Propria dictio est, ut lucus dicatur locus lucis plenus; translata dictio est, ut dicatur lucus silua opaca quae caret luce ; similitudo non propria, quia, quamuis tenebrosus sit lucus, tamen aliquid lucis retinet ; ornatus causa. Propria dictio est, ut Parcae dicantur mulieres, eo quod 2; parcant hominibus; translata dictio, ut referatur hoc ad filias noctis quae nulli parcunt; similitudo non propria, (quia) sunt istae inclementes, sunt et mulieres absque misericordia ; ornatus causa.

Inter ironiam autem et antifrasin hoc distat, quod ironia 3o pronuntiatione sola indicat quod intellegi uult, sicut cum dicimus homini agenti male 'bonum est quod facis" ; antifrasis uero non uoce pronuntiantis significat contrarium sed suis tantum uerbis, quorum origo contraria est. AENIGMA EST OBSCVRA SENTENTIA PER OCCVLTAM SIMILITV35 DINEM RERVM, VT MATER ME GENVIT, EADEM MOX GIGNITVR EX ME, CVM SIGNIFICET AQVAM IN GLACIEM CONCRESCERE ET EX EA RVRSVS EFFLVERE (402, 5). Propria dictio est, ut dicat aliqua filia Mater me genuit" et 'eadem mox gignitur ex me" ; translata dictio est, transferre ad glaciem; simili-

15/33 Brug.f. 35^ (baene ad litt.) |cf. Laur. 234, 79 29/33 Izd. 1, 37, 25.

litt.) Jit.)

Iul. 217, 378

cf. Sed. 387, 29

Bed. 162, 187

37/41 gl. cod. Bern.f. 24*

18 sq. cf. gl. cod. Bern.f.24r gl. cod. Bern.f. 24" (paene ad

39/41 Brug.f. 35"* (paene ad

13 bellum : ex. uulgatum iam tempore Varr. (cf. GRF 265, 283) ex. iam utitur Aelius Stilo

(GRF 72, 59)

14 lucus : Zoc

15 Parcae : iaz Varr.( GRF 235, 132)

35 sq. poeta inc.fg.28 (Mo.) | ef. Ps. Symphosius 5 (CC 133-1334 p. 723) —Ald. "Aenigm., prol. 7, 48 (ibid.p. 372)

13ironia :yr- V — quod Mor. : hoc Don. 14 :4. quod — parcant Mur. plerique Don. codd. : eo quod non luceat Dons. 17 quia reszi£ui sec. Brug. 19 his : is T 21 lucus oz. O 22 quia ozz. T 22 sq. lucus : locus V (corr. V?) 23 aliquid : aliquis P 24 add. similiter anze propria O 24 sg. Patcae — ut oz. T 26 nulli : numquam T 27 quiaresi/fuj — suntet:set V — 29ironiam :yr- V 30 indicat : dicat T (corr. T?) 31 male : -li P facis : agis O 33 suis : sui P 36 glaciam congerescere T 38 et oz. O 39 54. similitudo non : similitudinem P

248

MVRETHACH

4o tudo non propria, (quia,» sicut infans ex matre nascitur, ita et glacies de aqua ; causa ornatus fit. CARIENTISMOS EST TROPVS QVO DVRA DICTV GRATIVS PROFERVNTVR, VT CVM INTERROGANTIBVS NOBIS NVMQVID NOS QVAESIERIT ALIQVIS, RESPONDETVR "BONA FORTVNA'"' (402, 9). 45 Propria dictio est, ut dicamus "bonam fortunam'"' pro *'bono nuntio" ; translata dictio est, ut respondeamus hoc pro eo quod est "nullus nos quaesiuit" ; similitudo non propria, quia in eisdem uerbis et felicitas potest intellegi et abnegatio elus. Causa necessitatis fit iste tropus, ne grauiter contristetur $0 interrogator. PAROEMIA EST ACCOMODATVM REBVS TEMPORIBVSQVE PROVERBIVM, VT ADVERSVS STIMVLVM CALCAS, ET LVPVS IN FABVLA (402, 11). Propria dictio est, ut haec dicantur de illo qui 55

6o

contra stimulum calcat ; translata dictio est, ut ad illum pertineant haec uerba, qui offensionem aliquam sustinet ;simili-

tudo non propria, quia in ambobus offensio fit; | causa necessitatis, quia res quae fit tali indiget prouerbio. Similiter in eo nomine, quod est "lupus in fabula". Propria dictio est, ut dicat aliquis, loquens dum uiderit lupum et eius uisione obmutuerit "lupus in fabula" ; translata dictio est, ut

dicatur de illo tempore, quando aliquid secretius loquimur, si aliquis quem nolumus adesse superuenerit, cuius aduentus obmutescere nos cogit ; similitudo non propria, quia, sicut lupus facit tacere rusticos, ita et ille nos homo superueniens; causa necessitatis fiunt haec duo exempla. SARCASMOS EST PLENA ODIO ATQVE HOSTILIS INRISIO, VT EN AGROS ET QVAM BELLO T ROIANE PETISTI, HESPERIAM METIRE IACENS (402, 13). Propria dictio est hic, ut dicantur haec ad hominem uiuentem, qui uult Italiam metiri pertica aut alia

47/800 Brug.f. 35va

311, 31.

lsid. 1, 37, 28

94/68 Brug. f. 35"* sq. (paene ad litt.)

58/63 cf. Pozzp.

1u/. 218, 414 — 66/13 Brug. f. 35"? (paene ad litt.)

43 sg. numquid — aliquis ... bona fortuna : cf. /Afran. com. 428 sq. 82 Ter. P5. 78 (cf. Don. comm. Ter. ad loc. —u. Otto, Sprichwürter s.u. stimulus) 82 sq. Cic. Aff. 18,33 Ter. /Ad. 537 (ef. Don. comm. Ter. ad loc. —u. Otto, ibid. s.u. lupus) 66/68 Verg. Aen. 12, 359 sq.

40 quia reszi/ui (cf. gl. cod. Bern.) nasciturex matre T — 41fitoz.O . 43ut — 46 ut om. D per bapl. 43 :4. numquid — aliquis Mur. plerique Don. codd. : numquis nos quaesierit Dor. 82 aduersus Mor. zulti Don. codd. : aduersum Don. calcas Mzr. : calces uu/go 52 sq. etlupus in fabula oz. V — —54 calcat : calcitrat O 88 similiter T? Bra. : similitudo T simili modo V O P 59 loquens om. T O 63 quia O Brug. : om. V T P 66 atque hostilis : hostilisque T sicu£ aliquot Don. codd. 69 metiri : -re T (corr. T?)

697

IN DON. MAI. III

249

7o aliqua mensura ; translata dictio est, ut dicantur ad mortuum ;

similitudo non propria, quia, sicut mensurat uiuens, ita et mortuus, sed longitudine tantum sui cadaueris, non pertica ; causa ornatus.

ASTISMOS EST TROPVS MVLTIPLEX NVMEROSAEQVE VIRTVTIS. 7; NAMQVE ASTISMOS PVTATVR DICTVM OMNE QVICQVID SIMPLICITATE RVSTICA CARET ET FACETA SATIS VRBANITATE EXPOLITVM EST (402, 16). Propria dictio est in hoc, ut dicatur simpliciter : QVI BAVIVM NON ODIT, AMET TVA CARMINA, M AEVI (402, 19). Translata dictio est, ut pro poena dicatur hoc prouerbium 8o alicui, ut qui non odit Bauium, contingat ei, ut diligat carmina Maeui ; similitudo non propria, quia in eodem uersu utraque intelleguntur, et prospera et aduersa ; causa ornatus. ATQVE IDEM IVNGAT VVLPES ET MVLGEAT HIRCOS (402, 20). Propria dictio est, ut iungantur boues ; translata dictio est, ut 85 referatur ad uulpes ; similitudo non propria, (quia) possunt iungi et uulpes, licet per auriculas ; causa ornatus. HOMOEOSIS EST MINVS NOTAE REI PER SIMILITVDINEM EIVS QVAE MAGIS NOTA EST DEMONSTRATIO. HvIVS SPECIES SVNT TRES, ICON PARABOLE PARADIGMA. 9o ÍCON EST PERSONARVM INTER SE VEL EORVM QVAE PERSONIS ACCIDVNT COMPARATIO, VT 05 HVMEROSQVE DEO SIMILIS (402,

21). Propria dictio est, ut dicatur Aeneas per os et humeros similis alii homini ; translata dictio est, ut dicatur similis deo ;

similitudo non propria, (quia,» sicut Iouis aut cetera dae9; moniorum portenta pulchritudinem habuerunt, habuit et iste Aeneas ; ornatus causa. PARABOLE EST RERVM GENERE DISSIMILIVM COMPARATIO, VT QVALIS MVGITVS FVGIT CVM SAVCIVS ARAM TAVRVS ET

79 pro poena : cf. Pomp. 312, 10. Isid. 1, 37, 30. 1u/. 219, 430 Rem. mai. 273, 29 84/86 Brug. f. 35"^ (baene ad litt.) 92/96 Brug. f. 36r* (baene ad litt.) 92 sq. 4l. cod. Bern.f. 24" (paene ad litt.)

78 Verg. ecl. 3, 90

83 ibid. 91

91 Verg. /Aen. 1, 589

98 Verg. Jen. 2,

223 sq.

10 est oz. P

dicantur : -catur O

*1quia O Brug. : om. V T P

72 longi-

tudine: -nem lV/ tantum longitudine T 74 astismos : ant- V/ zulti Don. codd. uirtutis : -tibus V/ —— 78 dictum omne ad4. Mur. cum multis Don. codd. V1 post est prius om. ut est illud Mur. 83atque :adque V . $8 quia reszitui rec. Brug. 86 iungi — auriculas Brag. : id. oz. licet O et iungi licet per auriculas uulps/TP 8? homoeosis : omeusis V/ — 89tres : quattuor codd. 910s : hos T 94 quia restitui sec. Brug. Iouis : -uius P cetera : etiam O

250

MVRETHACH

CETERA (402, 24). Propria dictio est in hoc, ut dicatur muD]

gitus bouis, non hominis; translata dictio est, transducere hoc ad hominem; similitudo non propria, (quia,» sicut

mugit bos, ita et homo

iugulatus uoces

emittit confusas ;

causa ornatus.

PARADIGMA EST ENARRATIO EXEMPLI HORTANTIS AVT DETERRENTIS. (HORTANTIS VT» ÁNTENOR POTVIT | MEDIIS ELAPSVS ACHIVIS ÍILLIRICOS PENETRARE SINVS (402, 28). Propria dictio est, ut dicatur hoc de Antenore ; translata dictio, transIO

ferre ad Aeneam ; similitudo non propria, quia per eadem uerba et Antenor intellegitur et Aeneas ; causa ornatus. DETERRENTIS, VT AT NON SIC FRIGIVS PENETRAT LACEDAEMONA PASTOR LEDEAMQVE HELENAM TROIANAS VEXIT AD VRBES (402, 32). Propria dictio est in hoc, ut dicatur de Alexandro pastore ; translata dictio est, transferre hoc ad Aeneam ; similitudo

Ly

non propria, quia per feminas fuit utriusque pugnae occasio ; causa ornatus.

ExPLiciT in arte Donati grammatici intellectus Murethach Scotti.

99/4 g/. cod. Bern. f. 24" (paene ad litt.) cf. Rem. mai. 274, 1

6 sq. Verg. /Aen. 1, 242 sq.

1 est oz. P utsuppleui eadem : eand12 Ledeamque ad ox. P Muretac V.

1/4 Brug. f. 367* (paene ad litt.)

2/4

2/10 cf. Laur. 237, 73.

11 sq. Verg. JAen. 7, 363 sq.

2 quia reszitui sec. Brug. 3 iugulatus : iugatus I/ 6 hortantis ^" post sinus oz. et cetera Mur. 8 post dictio a//. add. est T 9 T 11 at Mor. e? Don. codd. praeter S et Par.7537 : an. Verg. Helenam : Ledenamque Haeneam P 14 hoc fos/ 13 dicatur zr. O 17 ;4. Explicit — Scotti oz T O P 17 Murethach srripsi :

69"

INDICES

IA. INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE IB. INDEX AVCTORVM II. INDEX

NON GRAMMATICORVM

GRAMMATICORVM

MONITVM In duos indices IA et IB quotiescumque notam cf. intulimus, significare uoluimus hunc uel illum locum a grammatico nostro non citari, sed cum uerbis eius quandam similitudinem praebere. Qua distinctione in indice Grammaticorum non usi sumus, quo solummodo ea in ordinem rediguntur, quae apparatus Fontium et Testimoniorum confuse exhibet. In indice Auctorum non grammaticorum asterisco (*) praenotantur loci iam ab ipso Donato citati.

IA

INDEX LOCORVM Genesis : I, 3 Sqq.

I,

2:

SACRAE SCRIPTVRAE

éf.

28, 12

II Regum : je

pars

pag., lin.

II II II III

90, 31 244, 26

172, 55/36

206, 65/66

INC.

3, 4l5

INc.

3. 6/7

III Regum : 6. T

Iob: 29, 16

II

170, 59/60

Psalmi : 50, 16 65, 1 sq.

II

88, 99 45» 39/41 182, 94/95

148, I

II II

Euangelium : loc. non repert.

II

Iohannes : HE

II

89,

Actus Apostolorum : 21, 39

II

94, 55

I21, I

I ad Corinthios : 12, 26

ef.

III

99, 61

116, 51/52

I

188, 34/55

Wregkvu

145242, MXOQO LOGRO

a A PARATOS: -

»

^.

bot

UL

El

a

pani

t E E

,

E Gs irn 2

T

Jet

(fo [|

[^

IT

"

t^i

Li

I!

D

d

Shu

Gt

PELLI 3e

t* Ti

11

"496,59 n!

"

»

^ 2

Py

m

iun JM

S - 2 PN

SEES --—

-

e EE

ELI

:

D AT

A

VN

EE:

E

a

-

-———À

* Eu *:

p

:

heo

2

ta

Ha.

DEUN B

In

M,

"

rr

E

E

X

EI.

'] *

-

-

I

-

P2

[]

-

-

"HEUTE a.

Bi

——

"

LL s"

B



M

—— "woo

k

lb

4t

idi "

yes -

- dc;

a

-

T

"hm

L

" P

-

& qgoapos

uy (hrs. Fatti ed

LE

,

«um

EE

LL"

,

122 LI

A^

eim!

LIN LT

M

ar

m

E

P L



-

B

IB

INDEX AVCTORVM NON GRAMMATICORVM pars

pas., lin.

III

248, 45/44

(p. 372, 48)

III

247, 55/56

(44, p. 699, 10/11)

II

258, 52.53

De genesi contra Manichaecs i1 di (PL. 34) : [CPL 265] I, 23, 39 (c. 191-192)

II

AFRANIVS Comoediarum fragmenta

(ed. O.

Ribbeck,

rm):

*428 sq.

df.

A1MO (AVTISSIODORENSIS» [ut ex. artis grammaticae nominatur]

171, 7 cf.

introd. p. xxxv.

AÁLDHELMVS "Aenigmata(CC 133) :

[CPL 1335]

Prol. [7] Anonymi et incerti auctores cf. Poetae incerti Incerti auctores

ANGVSTINVS Epistulae (CSEL 34, 44, 57) :

[CPL 262]

180, 3

In lIobannis euangelium tractatus (CC 36) : [CPL 27$]

(p. 18, 6)

d.

(39, p. 962-963)

d.

2,14 *Enarrationes" in psalmos (CC 38-40) : [CPL 283]

70, 2,4

74» 55

88, 97 II

74» 53

Contra mendacium (CSEL 41) : [CPL 304]

IO, 24

III III

(p. 499, 17/18)

236, 9 238, 52.53

De ciuitate dei libri xxii (CC 47-48) :

[CPL 313]

4, II

(47, P- 109, 58)

15,22

(48, p. 488, 26)

d.

88, 85 27526

45, 54 De trinitate libri x» (CC 50-50) : [CPL 329] (50A, p. 481, 4) I5, 9, 15 BENEDICTVS

III

236, 5

ABBAS CASINENSIS

Regula (CS EL 75) :

[CPL 1852]

2523

(p. 80)

116, 52

256

INDEX AVCTORVM pars

pag, lin.

III

258, 55

IH

248, 52/53

II

238, 52

III

202, 5

CASSIODORVS u. IosgeHvs LartiNvS CicERO [ut ex. artis nomen Cicero adhibetur] 151, 30. De oratore :

3, (38), 155 Epistulae ad Atticum :

*13,33 Orator :

(8, 24,) 81

ef.

CORNELIVS SEVERVS Carminum fragmenta (ed. E. Baehrens) : ENNIvs "Annalium fragmenta (ed. J. Vahlen) : III III III III III III

*1,33 *1,64 *1, I03 *1, 109

*6, 179

197, 60

226, 64 229, 28 209, 66/67

235, 38/39 234, 33/34 22, 84

III III III III III

*276

*609 *610 *619 *ubi ?

234, 29/30 245,65 245,69 210, 84/85 222: 6X

Fronvs (LvGDVNENSIS» [ut ex. artis grammaticae nominatur]

151, 3o app.

crit. cf. introd. p. Lxxv. GREGORIVS MAGNVS Moralia in Iob (PL 75) : [CPL 1?08]

Epist. missoria HarMO

(c. $165)

ef.

89,

ef.

1

110, 63

(AVTISSIODORENSIS»

u. AIMO HonAarIvs Carmina : *156:16

III III

217, 2I 218, 35

IH II III III III III

219, 65/66

Incerti auctores

Exempla uulgata : *c-

219, 238, 247, 247, 247,

73/74 52/53 13 14 15

INDEX AVCTORVM

257 pars

pag., lin.

Incerti auctores

Fragmenta poetica : u. Poetae incerti

Fragmenta tragica (ed. O. Ribbeck, 1) :

*34 *35 *7o

ef.

ILI IH III

210, 79/80

II

74, 20/21

211, 98/99

221, 35

Locus nondum repertus : IoHANNES (LVGDVNENSIS) [ut ex. artis grammaticae nominatur] 151, 3o app. crit. cf. introd. p. rxxv. IosePHVvs LarINVS [nominatur] o, 65.

ZÁntiquitates,

interpretante

CassropomRo

(ed.

F. Blatt) :

I, 3, 70

8, 56/65

6f.

IvLivs VALERIVS Rer gestae :Alexandri Macedonis (ed. B. Kübler) : 5, 54

II

149, 50

IvvENCVS Euangeliorum libri i» (CSEL 24) :

[CPL 1385] Praef., 1

(p. 1)

3, 499

(p. 99)

3, 522

(p. 100)

6f.

e.

Lrivrvs Fragmenta (ed. H.J. Müller) : *64

cLu Ll

45. 55 25, 54 25, 54

III

216, 81/82

III II III III

195, 84, 208, 225,

II

85,

LvcRETIVS [nominatur]

195, 21.

De natura rerum libri vi :

*1, 186

ef.

*1, 571 et 2, 449 *3, IOIO

17, 16/17 19.22 86 32 TT

MARTIALIS

Epigrammata :

1, 65

3

Pensivs FrLAccvs

Satyrae : ef.

I, 9

II

PraAvTVS Baccbides :

128 Captiui : 357

:

134, 36

17, 32

ef. III

208, 33

258

INDEX AVCTORVM pars

PrAvrvs Fragmenta incertarum fabularum (ed. F. Winter) : *

III

38

Mercator :

6530

pag. lin.

240, 20.25

ef.

17, 32

ef.

17, 32

Rudens :

III3 Poetae incerti

Fragmenta (ed. W. Morel) :

3

PRvDENTIVS Tituli historiarum [CPL 1444]

II III

(p. 172)

*28

(p. 176)

seu

Dittochbaeon

18

(CC

215, 69/70 247, 55/56

126):

(p. 393, 70)

SALLVSTIVS

Historiarum librorum v fragmenta (ed. B. Maurenbrecher) :

*3,65

716, 89/90

SsEpvrivs

Carmen bascbale (CSEL. 10) : [CPL 1447] Prol., 1 sq.

(p. 14)

SENECA Hercules furens :

699

6, 35/56

ef.

III

238, 52.53

III

242, 92/95

III

247, 55/36

III III

248, 52/55

III III

234, 17/18 214, 42

o.

II II

78, 18/19 240, Io/11

ef.

II

De tranquilitate animi :

*» 353

SvwPHosivs (Ps.—)

"Aenigmata (CC 133) : [CPL 1518]

p

(p. 723)

ef.

'TERENTIVS ÁFER "Adelpboe : *185

2033 "Andría : *218

*935 Eunuchus : 527

*72

Heautontipor umenos

457 $qq.

223, 92

:

142, 47

INDEX AVCTORVM

259 pars

pag., lin.

III III

248, 52 224, 19

III III

237, 22/25 227, 7]

'TERENTIVS ÁFER Pbhorzio :

"33

*1oI

'Tragoediarum fragmenta u, Incerti auctores VARRO ATACINVS Carminum fragmenta (ed. H. Baehrens) : * 2 *Io

ef.

VERGILIVS [nominatur]

9, 36; 85, 8; 156, 93 ; 181, 78 ; 192,

41.45 ; 198, 96 ; 235, 42 ; 243, 22.24 ; 244, 27.43.49 ;

245, 56.63.80 ; si Jegitur Virgilius 22, 85 app. ctit. ; Legat Virgilium 77, 5 app. crit. ; 156, 93 ; Hortamur lectorem ut Virgilium assidue legat 235,62 sq. ; 51 quis Virgilium legere certaueri! 184, 70 app. ctit.; lege Virgilium 206, 89 app. ctit. ; 208, 31 app. crit. ; [ut ex. artis nomen

Virgilius adhibetur] 98,

$1; 99, 65; 117, 69 ; 135, 8. zAeneis :

I, init.

E

117, 68

24, 58

L3

27, 52

45, 52 194, 1 225, 45

202, 7/8 229916

244, 47 232, 59/60

TI ris

*1, 16 sq. *[ 20

I9I, 20

222, 60

*3733

2175 iO

196, 44

*is41i *r, 6o *1, IOB sq.

238, 72

245, 76/77 242, 75 25,54

*re LI4isq. I'I$9 *1, 179 *1, 193

244, 40/41

214, 41/42 209, 61

*1^ 212 19242!sqg. I, 261

*1, 350 *1, 399 *15 411

*1, 42I *1, 475

éf.

250, 175, 104, 241, 22,

6/7 15 89/90 64/65 74

190, 80

225, 34 241, 43/44

*1, 575 *1, 589

209, 72/75

*1, 643 sq. *r, 664 sq. 1, 691

244, 52/53 235, 87/89 22, 74

Te rot

249, 91

215, 60

INDEX AVCTORVM

260

pars

VERGILIVS ZAeneis : *121750 *2; 19 Sq. 2252€

II IH II II II III II

*2,57

*2, 223 Sq. *2, 262 sq.

*2, 313 *2, 413

*2, 442 Sq. *5,2

5 14 3d OTT

*3, 354 25359 sq: die 3, 527

ed. d.

*3, 619

*4,52 *4.95 *4, 248 *4, 259 *4, 419 *4, 584 *4. 593 Sq.

* 4, 628 sq. *4, 661 sq. BE 8

LOEO)

*5; 407 5, 451

*5, 650

*6, 179 *6, 203

*6. 304 *6, 502

*6, 620 6, 670

d.

"6, 677

*6, 724 Sq. *6, 802

*], 135 *f 147 7, 261

d.

*T» 365 sq.

*T. 399 sq. *p 741

DR.B2 *8, 616 8, 671 sqq.

II II II IH IH IH III II II III III III II IH IH II III HI II II III III II II II II II IIT II IH III II III IH II III II III

g.

II II III

*8, 680

y t *9, 26

185, 23/24

217, 19/20

192, 44/45

212, 40

249,98 235,56 242, 95 42, 79 182,

168, 88/89 202.95 241, $O 226, 64

231, 57/58 181, 78 182, 4 241, 38

226, 56

246, 6/7

237, 35/56 190, 80

214, 50

245, 17

255,61 235, 41/42 208, 26

237, 28/29 229, 28

240, 55

97, 19/20

217, 99

:02. 02 182, 1I

77. 98/99

206, 92 207, I 224, 95

42, 71

255, 48/50 227,78

239, 95/96 239, 2 97, 18

250, 1 1/12

154, 14-17 206, 7o 190, 77

42, 79

182,

II III

7/8

198, 97

197, 70/71 182,

d.

6

210, 92/95

42,56

s.

*8, 677 sq.

pag., lin.

4

227, 9o[91

226, 64/65

INDEX AVCTORVM

261 pars

pag., lim.

V ERGILIVS ZAeneis :

*9,47 *9, 424 *9, 427 *9, 514 *9, 609 sq. *9, 732 *9, 809 *106, 149

I

gf. d.

*1o, 180 *ro, 261

*10, 394 *ro, 668 sq. I1.7

III II III II III III III II II II III III III III III IH IH III

TII. 178

*I11, 192 *11, 3568 TI1.057 *rr, 686

I2; I0 34

III III II

*12, 161 sq.

*12, 359 Sq. *12, 700

Eclogae : E I:70

5, I

*3,90 *3,g1 5, 87 6, 52 *6, 62 sq.

d. 4. d. jf.

*6, 76

III II III III II II IH IH

10, 69

Georgica :

E57 r8 *1, 445

df.

2, 19 *2, 536 *2, $42

15,13

*5, 135 Sq. *3, 381

*3, 402

d.

235, IO/11 182, 1I

218, 46 154, 242, 2531, 232, 182, 24,

14.17 92 55 81/82 4 57

65,69

229, 55

43,84

d.

*11,55

T2

42, 71

181, 86/87

II III III II III II II II III III III

25, I99, 229, 221, 242,

54 $5 34 34 95

257, 44/45

241, 50

212, 33/34 242, 76 22, 230, 248, 154,

74 26/27 66/68 14.17

239,72 I21, 81

249, 78 249,83 121, 81

20, 84, 208, 217, 26,

17 86 32 20/21 21

181, 87/88 245, 5 212, 31 85, 10

235, 94/95 246,97 181, 8o

185,42 245,18 245, 6o/61 212, 3I

sb6

EM

s Vago

^

Ast

^u

citt hw.

T1: "m wt ^.

Ae

time quem

«4

i"

Mu

'm sp

A

m 4h!

Mj u

uw

i

"hé EZ)

A

14 At

N oh TAmÓ xo

uu LU nt

*.

:

n

^e or

rh

&

Gu.-

;

"

d d

EY [L:

T

"at nes

m

Coe

in

tale tá

di

T E

FECTEAELDICUES

"m

ut

sU Syn

S3ERCUL



ierssn jo. ]

II INDEX

GRAMMATICORVM pars — pag., lin.

AzrLivs SriLo

Fragmenta (GR) : 72, 59 ALCVINVS Carmen de syllabis communibus (P.AC Y, 119) : 7 8

III

247, 14 app.auct.

I I

25, 46 app.auct. 25, 54 app.auct.

Grammatica (PL. 101) :

854 B 855 AÀ

I I

5, 31 7, 19

855 B 856 A

I I I

8, 45 I6, 85 II, 42

I

12, 78

856 C 856 D

I I

20, 28 21, 54

857

I

29,

À

I I

857 BC 858D

II

859 C

:

860 B

872 A

II II

4

22, 65 24, 28 50, 26

54. 46

95812

II /— 131,54

872 B

II

129.8

872 D

II

130, 20

873 B

II

I30, 3I

875 C

II

133, 90

876 D

II

138, 40

889 B 890 C 891 B 891 D Ambianensis (Ars anonyma) : f. 68r

II

162, 26

II.

165,535

II II II

164, 166, 28 168, 5

II

145, I4

Ambrosiana (Ars anonyma) Commentum

anonynum in Donati Partes maiores :

fI

Iuc.

299

f. 1u

Iuc. Inc.

5, 18 3, 24

f.2u f. 6r f. 6u Hn p

I II II II

292887 $2115 55, 69 7002

f. 8r

I

f. 9r f. 127 f. 12u f9332T

I

II

:

II II

57. 57

10, 16

58, 55

63, 22 65, 61

II

65, 68

II

65, 70

II

65, 75

INDEX GRAMMATICORVM

264

pars Ambrosiana (Ars anonyma) Commentum anonynum in Donati Partes maiores : f. 147

II

£. ida

II

TX sr f rsu

II II

f. 17"

II

pag., lin.

66, 5 68, Go

69, 8 99, 17 71, 57

II II II II II II II

47, 358 72, 65

92, 85

f. 419

II II II

f. p

II

f. mE

II

f, 752

II

fs 19*

II

f. 83u

II

f. 18r f. 20 io Os 18525 ido esp f. 397

f, 39u

f. 104!

II

II

II Il

f. 106r

II

f. 108u f. 112

IH II

f. 1187 f. 121 f. 1247

Il II II II

f. 117

II

f. 125!

II

f. f. f. f. f. f. f. f.

II II II II I1 I II II

127* 1274 1287 129! 1347 134" 137 140*

72, 82

75» 99 82, 22

82, 50

90, 27 80, 47 app.ctit. 95, II

95. 59 II2, II 134, 55

157, 26 139, 64 142, 150, 150, 150, 152, 155, 157, 161,

49 4 15 17 65 5 10 5

162, 26

164, 96 166, 28 167, 82 167, 82

171, j$ 171, i2 172, 55 175, 72 176, 28

175, 179,

9 3

181, 85

Anonymi (Grammatici) u. Grammatici anonymi ANNAEVS CORNVTVS Fragmenta (GR F.AC) : 2 4

I !

12:72 18, 46

Auctor ad Cuimnanum Commentum. anonymum in Donati Partes maiores :

GL 5, 326, 7 f. 21us

Inc. I

f. 2578

Iuc.

fo23rb

INc.

5; 24

8, 55

3:39 3, 24

INDEX GRAMMATICORVM

265

pars

Auctor ad Cuimnanum Commentum anonymum in Donati Partes maiores : f. 2475 f. 24ub f. 2578

pag., lin.

II II II II

49, 7 $3, 20

II II

$15 37 59, 90

54, 46 55, 6o 60, 18

f. 271^

II II II II II II I II II

f. 279b

Il

82, 26

f. 291* f. 2905 f. 311b

II II II II II

f. f. f. f. f.

25ub 2678 267b 26u» 26ub

f. 32ub

II

f. 3408 f. 57^ f. 40ub f. 4178 f. 417b f. 41u8 Auctor ad Herennium : 4, 12, 18

:

I

I

I

I I

334, 15 334, 21

: :

335, 5

[

335 7 335, 11 335, 12

: T :

335, 1

AvGVSTINVS (PS.—) Regulae (GL. 5) : [CPL 1558]

$16, 9

88, 94 95. 59 112, L5 113, 60 I33, 4 180,

5

141, 24

234, 33

334. 5

334, 12

74 17 75, 40 79. 42

III

I

334, 8

12, 82

179, 3 181, 85

325, 19

326, 30

58, 58

66, 90 71, 48

II II II II II II

AvDAX Excerpta (GL. 7) :

325, I

63, 22

:

*

55, 69

168, 12

I75, 21

9, 68 I4, 19 16, 85 30, 12 29, 4 30359 30, 23 30, 17 50, 30 50, 28 30, 23 51, 45 31, 40 51, $1

31, 58

150, I5

app.auct.

INDEX GRAMMATICORVM

266

pars

pag., lin.

BEDA

Beda in arte metrica 12, 69.

De arte metrica (CC 123) : [CPL 1565] 85, 21

84,55 87,25

87, 28 et 33

91,67

mÓmM

93, 112 93, 114 113, 32 116, 6 116, 8

14, 12, 24, 25, 202, 25, 25, 6, 45, 27,

I9 69 25 54 app.auct. 25 54 app.auct. 54 app.auct. 35 app.auct. 55 app.auct. 26 app.auct.

45, $4 app.auct.

RA RA RÁ ÁmÁRÁmÁÁL A M

De schematibus et trobis (CC 123) :

[CPL 1567] 154, 58 162, 187

II II

238, 68

247, 29

Bernensis (Ars anonyma) (Gram. Suppl.) :

63,55 64, 2

64,27 66, 29 66, 30 73,9

73, 15

Th. 17 77. 24

II II II II II II II II

47. 55 49, 84

55,60 55.69

60, 15 60, 22 10, 12

69, 7

Tid 3s 75. 40

BoNiFATIVS

"Ars grammatica (ed. A. Mai) : 479

[en]

Brugensis (Arts anonyma) : f. 197^

37, 3 37, 6 37, 12 37,16 38,55 39. 79 39. 79 39, 82 40, 7 4I, 34 45, 43

I gub 20Ir9 2orb etur

f. 20u8 f. f. f. f.

21r? 217b 21ub 2218

f. 22ub f. 2575

79, 49

45; MÀ RÁ RÁL RÁ RBÁA Áo M Á

39

45; 43 188,

1

190, 90 MrA -mM eM[egenumI9I, I9

III III

193, 48 193, 7I

app.auct.

INDEX GRAMMATICORVM pars —pag., lin. Brugensis (Ars anonyma) : f. 23tb

III

193, 48

IIl

195,

f. 23u8

III III

196, 28 196, 34

f. 25b

IIl

197, 45

f. 2578

III III III III III III IH III III

199, 200, 200, 201, 201, 202, 202 202, 204,

f. 257

III

205,65

III

III III III

f. 2475 f. 247b f. 240» f. 240b

III

f 25ub

f. 267b

£. 26ub

f. 25r* f. 271b

f. 27s

f. 27ub £f. 2875

f. 287b f. 29us f. 2gub

f. 297*

197, 62 197, 70 199, 6 15 36 50 68 81 2 65 IO 52

205, 45

III 206, 75 I207, 29

f, 25u8

f. 2608

5

195, I9

:

III

207, 18

III

207, 22

Il II

208, 45 209, 67

III III

189, 68 210, 85

III III IH III

211, 6 211, 26 212, 41 213, 53

TII HI

11 06 214, 32

III

215, 64

II

215,58

II

216, 71

III

216, 77

III

217, 99

III

2I. II

III IH

218, 25 218, 30

II II III III TII

218, 218, 218, 219, 219,

III IIl

220, 84 219,67

III IH TII IIl III III III

219, 74 220, 4 221520 221225 222, 46 222, 56 223, 85

III

223, 92

57 39 46 52 59

INDEX GRAMMATICORVM

268

Brugensis (Ars anonyma) : f: 2 9r uc

29rb

f

2 gus

2gub

. 30r*

P 3o0U8

arre » 317b mh

22105 31ub

3 2rT&

321b

pars

pag., lin.

III III III III III III II III III III III III III III II II III II III IH III II III HI II IH II II III II III II IH III

223, 92 app.auct. 224, 95 225, 20 2233135 225, 358

: 2 2 UN

; 32ub

: 3578

331b

33"

33ub

peto 347*

347^ 3405 ? 34ub

II II IH III II III III III III II III III III II II III III III III III III III

226, 47 226,57 226,59 226, 67

227, 72

227, 78

227,96

228.4 228, 15 228, 24 229, 28

229, 4 231, 55 230,27 251, 54 232, 72 233, 90

233, 98

234, 18

234, 54 235, 41 235, 49

235,63 236, 7 236, 11

236, 20 238, 80

257,25 237, 30 257, 45 238, 51

238, 60 238, 68

238, 75

239,87

239, 3 240, I2 240, I9 240, 28

241, 241, 241, 241, 242,

39 44 57 65 TT

242, 82

242, 4 245, 22 245, 25

244, 36 244, 45 244, 47

245, 80

INDEX GRAMMATICORVM pars —pag., lin. Brugensis (Ars anonyma) : f. 5515 f. 351b

£iagon

IIl II TH

. 246,87 246, 98 246,09

III

247, 15

Ill — 247,39 III

248, 47

IH

248, 54

f. 35ub

IH

248, 58

IH

249, 84

f. 36r»

IH

249, 84

III

250,

4

I

26, 17

f. 3608

I

29, 97

f. 3 Gub

I

30,

I

30, I2

ID I

30, 15 30, I9

I

30, 23

f. 57'*

£f. 471b

f, 47u»

f. 57b

f. 4gua f. 417b

9

I

30, 30

I

31, 35

I

31, 40

I I

31, 48 315651

I

32, 65

I I I

32, 70 32, 83 32, 85

I

35,

:

5

35. 75 5,2

f. 4105

I

£ d.

I

5, 31

f. 427b

I

7.32

f. 42U8 f. 42ub f. 4308

I I

9, 90 17,28 14, 22

f. 439b

I

16, 79

f. 4479

£. 4575 f, 4508

f, 45b i46 fe Gua cod. NN, f. 72"

:

I

I I

III : I I

SET

8, ;5

I6, 95

7,516

21, 44 21, 54

195, 223 23» 26, 26,

71 23 67 67

CAESAR u, IvLIVvS CAESAR CAPER [nominatur] 196, 51.

De orthographia (GL. 7) : IOI, 3

III

196, 51

270

INDEX

GRAMMATICORVM pers —pag., lim.

CASSIODORVS

Commentarium de oratione et de octo partibus eius (DIO [CPL 90$]

1219 À 1219 AB 1219 D

II II II

1221 À 1221 D 1222 C

II II II

1222 D

II

12235 C

II II II

1223 D

II

1224 1224 1225 1225 1234

II II II II I

À D B C D

Institutiones (ed.

46, 12

47, 44 $0, 58

58, 55

62, 76 92,

IO

69, 9 7557 72, 65 72, 82

72, 73. Th 79,

69 99 3 42

79, 48

$0, 15

R.A.B. Mynots) :

[CPL 906] 120 I3I, 2I

II I

47, 30

8, 55

CHARISIVS Ars grammatica (ed. K. Barwick) :

42, 4

I

9, 74

104, 5

I

205, I 272, 17

I I

352, 18

III

210, 92 app.auct.

III Ill

215, 62

357, 1I

III

357, 28

III

216, 72 219, 65 app.auct.

358, 1o

III

257, 22 app.auct.

3559, 15

III

238, 68

3552 5357, 10

app.ctrit.

366, 11

III

III

367, 18 CLAvDIVS

HI

168, 88 app.auct. 129, 5

68, 73

215, 69 app.auct.

221, 34 237, 22 app.auct. 226, 64 app.auct.

CAESAR

Fragmenta (GRF.AC) : 3

I

16, 81

CLEDONIVS ZArs grammatica (GL, 5) : 10, 8

II

26, 26 26, 30

I I

26, 32

I

16, 23

I

49, 7 141, 24

8, 45 5, 26 9; 74

INDEX GRAMMATICORVM

271

pars —pag., lin. CLEDONIVS "Ars grammatica (GL. 5) :

I

9, 69

I

12, 78

I

16, 85

28, 15

I

19, 69

28, 24

I

24, 32

30, 6 zen oue 34, 12

I I I

26, 17 28, 65 52, 81

II

72;

26, 34 29 22

SUBE:

29, 14

IBS 38,

12

I I

II

2027

II

39» 15

II

CLEMENS "Ars grammatica (ed. J. Tolkiehn) : I5, 17

20, 17

I — 58,55

38, 26

Rel

16, 91

82

72, 82 18, 30

79, 48

II — 95,59

Ic.

4, 51

14, 4

I

6, 53

14, 24

efie

jus

I

T. 14

I5,4

I



16, 20

I

qe

8, 45

17:29

I

11, 42

I

12, 18

17, 17 17, 23

I '

16, 93 19, 69

Aes 18, 26

II

9. 69

I9, I2

I

20, 28

I7, I

20, 9

8,55

I

16, 91

I

24, 28

21,

I

23, 23, 23, 24, 25,

9 18 19 53 T

II II II II I

46, 27 48, Go 46, 27 50, 26 39:133

25, 26

II

48, 81

25, 30

II

46 II — 54, 54; $6

$2222

26, 8

26, 12

26, 14

27,2

II

II

54, 60

II

— 5557

II

97, 28

35. 5

IT

$9, t7

II

38, 25

78, 18 app.auct.

99, 57

41, 24 51, 20

II II

106, 43 108, 7

II

II

117, 83

54, 11

II

151, 54

qt.

-2129 $

$52, 28

$4. 17

56, 9

$6, 24

57,1

II

II

124, 75

II8, 95

130, I5

272

INDEX GRAMMATICORVM pars —pag., lin.

CLEMENS Ars grammatica (ed. J. Tolkiehn) : 58, 20

II

133, 90

59. 26

II

120,

62, 19 65, 26

II II

134, 35 138, 40

56

68, 5

I]

144,95

69, 15

II

145, 24

84, 29

II

160, 16

89, 15

II

162, 26

89, 19

II

165, 54

90, 24 91, 13 92, 2

II II II

165, 61 165,16 166, 28

92, 27 93, 13

II II

168, 5 168, 12

93, 19

II

166, 55

98, 25

II II

169,43 173, 48

85, 21

II

89, 24

II

IOI, 2

151,35

165,57

II

176, 28

II I

SALT 58, 53

COMINIANVS [sic Charisius nominatur] 68, 735.

CONSENTIVS [nominatur] 56, 7; 102, 45 ; 140, 88 app. 188, 31; 189, 74 ; 228, 22.

crit.;

ZArs grammatica (GL 5) :

358, 20 339, 10

341, 6

II

65,75

351, 2I

II

TOI.

351, 55

II

102, 42

374, 26

II

X57, lI

375, 32

II

141, 15

386, 15

II

586, 25

II

387, 24

II

387, 38

388, 388, 388, 388,

1 5 r1 19

II

390, 390, 391, 391, 394, 594, 394,

8 15 25 26 5 11 22

III III II II III III IIl

Corpus glossariorum latinorum :

188,51

190, 85 app.ctit. 182,

7

— 21,55 app.auct.

Il 223,92 IIl — 222, 61: app.auct. IH 223, 92 app.auct. IIl — 224, 19 app.auct. 228, 21 228, 24 I9I, I9 105299 202, 91 202, 97 202,93

2, 595, 65

H I

145,19

5; 415, 57

II

89, 14

5; $65, 8

Il ^ $1987

4, 237, 6

u$

INDEX GRAMMATICORVM

279

pars —pag., lin. DrpYwvs CHALCENTERVS

De latinitate fragmenta (GR) : I

D1oMEDES ZÁrs grammatica (GL. 1) : 329, 4 €t 20 331, I5

340, 5 377, 23

I

12, 78

II II

I16, 39 129, $5

II. 145

402, 30 421, 4 422, 30

158,32 148.18

II TT I

168, 12 49, 82 16, 85

422, 32

I

25, 49

423, IO

I

18, 56

423,2

I

427, 4

I

16, 93

19, 3

442, 11 442, 23

III III

226, 64 app.crit. 227, 81

449, 21

II

215, 62

449, 25

HI

216, 72

219, 65 app.auct.

450, 1o

III

453, 25

III

202, IO

458, 5

III

238, 68

458, 25

III

240, 20 app.auct.

DoNarvs [nominatur]

4,

32.34.40.45.47.51.54;

5,

I1.26;

6, 31.51; 7, 5; 8, 31.40 ; 10, 14 ; 12, 58.59.70 ; 15, 88.7 ; 15, 68.76 ; 18, 39.43.46.61 ; 20, 18.23 ; 22, 75 ;

23, 92 ;24, 16.29.30.34 ;26, 13 ;27, 22.33.39.47;

40, 97.6 ; 41, 34 ; 44, 19 ; 46, 27 ; 47, 41.48 ; 48, 57.

65.68.72 ;49, 91; $3, 25 ; 54, 57; 55, 88 ; 56, 5 ;

57, 39.50 ;60, 32 ; 62, 72.77 ;65, 4.7.18 ;64, 46;

70, 19 ; 72, 67.85 ; 79, 42 ; 8o, 66.81.86 ; 81, 93.2 ; 84, 85; 85, 12.23.25 ; 88, 75.80; 92, 92; 93, 22 ; 95, 62.66 ; 97, 10.22 ; 99, 71 ; 100, 90 ; IOI, 19.25 ; 102, 44 ; 105, 31 ; 106, 65 ; 107, 71.92 ; 108, 2.14. 17.20; 109, 27; 1IO, 63 ; III, 97 ; 114, 79.80; 116,

33.57 ; 118, 86.88.90 ; 125, 77.82 ; 127, 34.40.45 ;

128, 79 ;130, 17 ;132, 83 ;134, 24 ;135, 52 ;136, 79.85 ; 140, 84.95.8 ; 141, 17.21.24.27 ; 142, 49;

143, 61.72 ; 145, 31.36 ;148, 1; 154, 20.23 ; 155,

49 ; 156, 94 ; 157, 26 ; 162, 16.18.22.27; 165, 54.62.

67 ; 164, 76 ;166, 55 ; 171, 27 ; 176, 19 ; 178, 96; 179, 12.17 ; 184, 67 ;185, 24 ;186, 40 ; 187, 5 ; 188, 29.33 ; 191, I.5 ; 192, 28 ;193, 53.69; 194, 82.86; 195, 13 ; 196, 29 ; 197, 65 ; 198, 78; 200, 36;201, 88 ; 206, 69.73 ; 207, 22 ; 208, 34 ; 213, 12.18 ; 220, 6; 245, 72; 250, 16; Don. errores abstulit 4, 47;

Reprebenditur Don. 13, 88 sq. ; 24, 34 ; uidetur falli Don. 79, 42 ; Subueniendum Donato 8, 40 ; Don. recte (rectius) fecit (dixit, etc.) 57, 50 ; 140, 8 50. ; 154, 23 ; 188, 33 ; Don. perite fecit (dixit) 4, 54; 27, 47 ;80, 86; Don. uera ... dixisse probatur 101, 25 ; INon fecitte Donatum uitium 191, 5 ; peritissimus grammatico-

rum Don. 108, 2 ; [Don. Prisciano opponitur] 105, 31 ; Don. in maiori institutione 185, 24 ; Don. iubet 8,

31; sequendo Donatum 179, 17; Don. sequens morem fMU7I 44, 17 SQQ. ; Sequitur Don. 93, 22 ; [ut ex. artis nomen Don. adhibetur] 164, 76.

274

INDEX GRAMMATICORVM i

pars

pag., lin.

DoNarvs Ars grammatica (GL, 4) :

Ars minor :

-

355, 20

II

362, 15

II

150,

366, 14

TT

185, 25

367, 18

I II III

22, 92 194, 86 194, 82

368, 9 368, 14

P.I

UI IO, I8

ZÁrs maior : 367, 12

91, 62 app.crit.

2 app.ctit.

369, 5 369, 9 app.ctit.

I 18, 42 III — 229, 34 app.auct.

371,22

III

200,

36

372,

375. 7 373, 22

HI

200,

ID -— 220, 116, 85 57 III

57

229, 34 app.auct.

12

374, 1

III

374, 4

II

374, 8 374, 17

I /— 575 Il — 70, 19

375 7 375,

III

106, $0

209, 69

20

II

375, 52 371). 5

II II

378, 17

II

580, IO

II

126, 21

380, 381, 581, 381, 385,

II II I II 2

127, 166, 44, 142, 24,

18 I 28 30 17

8o, 69

208, 55 91, 62 app.ctit. 109, 36

52 55 19 34 16

385, 21

II

154, 30

386, 18

II

157, 26

389, 26

I

390, I

178, 88

IL .- 139,17

392, 14

I

392, 19 392, 23

III I

393, 2

I

17, 16

229, 33 app.auct. 21, 54

7,32

393, 23

II

11

396, 2 396, 14

II III

193, 64 194, 1

460

396, 19

II II

397, 3 397, 5

II r99, 5 II — 125,61

399, 23 et 27 400, I9 400, 25

II

Commentum Terenti : Ad. 537 Andr. 218 Bun. Phorm.

I III

732 77

Phorm. 1o:

197, 60 229, 28 app.auct. 26, 6 225, 34 app.auct. 2pm

III II

248, 52 app.auct. 234, 17 app.auct.

III III

240, IO app.auct. 248, $2 app.auct.

III

224, 19 app.auct.

INDEX

GRAMMATICORVM

275

pars

pag., lin.

DoNarvs Epistula ad Munatium (ed. C. Hardie) : 152

20, 25

DoNATVS

ORTIGRAPHVS

:

f T78* f. 78"

50,26 47, 51

47, 31

79"

55,69 $4. 46

8or

8ou 81* 81u

60,18

64,51 65,7o

847 84" 857 85u 86r

89

et 22

58,6o 68,56

21042 73, 91 T5 15

dM MÀ mA em mÁ RÁL BÁ ÁRRÁ m RÁ emÁ RÀ mÁ MÀ Á M

et51

99. 57 IO2, 29 II$, 20

9or

120, 46

IT

g6u'

138, 40

106u IIOU nA e Lee ee cera LM ASQ ROMS Hd Tigre

150, 15 161, 11 Wem RÁ Á Áo

166,49 5, 31

I24T

8,55

124" 1257 nee1254 "LH

9, 69 et 72

12, 57

16,81

15,56

r2 126u

1216 I8,53

127r 127

10, 26

129F 129" 130u ISI II" T1229

12,78

II, 42

I5, 87 I5, 5 I4, I9

14, 30

16,95

si

135" 134" 134"

20» 17 21, 54 21, $4

1357 136r 1536u

24,28

31553

37,28 37,16

137" 137" 1387 See Ema masses ene egg la pD uc pg eg or 139*

41, 54 et 42

42,58 43, 90

eÀemAmÀ RÀ mÁÀ mÁ mÁmÁ ÁmÁ iem mÁ jÁ Á A m em A m Àj mm e

44, 21

DosrruHEvs

Ars grammatica (GL. 7) : 21,18

et 28

16,85

276

INDEX GRAMMATICORVM pars:

pag., lin.

ERCHANBERTVS

Tractatus suber Donatum (ed. W.V.. Clausen) : 9, 9 9, 15 IO, I5 L9 T5; 18

15, 20

16, 4

16, 22

21, 20 25, 15

24, 16 28, 20

29, 13 306; 15 30, 18

31, 55, 39, 40, 42, 45, 52,

7 II 15 12 1O 19 15

56, 15 56, 19 58, 19

66,5 66, 14 66, 24 67, 10 68, 12 71,8

72, 15 74»5 85,9

87,3

II II II II II II II II II II II II JH II II II II IT II II IT II It II II II IH II II IH II II II II Il

S712 SISUES

87, 14 94, 5 95, 5 97, 15

99, 2 IOI, 2 IO2: 15

105, 15

105, 17

II II II II II II II II II

55, 6o TT, 14

72, 65 88, 80 95, 10

92, 76 95, 94 95. 47

II18, 93

I24, 75

130, 28

130, 20 II9, 18

120, 46 129,

8

I2l, I2 134, 45 I41, 24 160, 16

146, 56

157, 96 175, 66 173, 86

173, 84 175, 9 50, 53 48, 62 60, 15

59, 90

65, 22

71, 57

78, 18 app.auct. 82, 50

82, 53

Io8,

7

112, II 113, 59 123, 61 E223: 4 I42,

5

145, 14 152, 57

152, 61 160, 1

169, 34

177, 65

181, 76

9, 69

10$. 2T

8, 51

106, 1 106, 2

8, 45 8, 49

106, 5 106, 5 107, 6

8, 46

ÁA RÁ Á MÀ B

T, 19 12, 67 I2, 69

INDEX GRAMMATICORVM

277

pars —pag., lin. EvTROPIVS :

ap. Priscianum 2, 8, 19

I

16, 79

EvrYcHES [nominatur]

Exw/ciws

140, 88.

ZArs de uerbo (GL. 5) :

452, 7

II

71, 40

458, 12

II

140, 88

464, 24

III

198, 78

486, 23

IIl

98, 78

Explanationes in Donatum (ed. H. Keil, GL 4) : 478, 25

II

46, 12

487, 33 489, 22 492, 29

II.— II II II

49 7 47, 55 79, 42

I41, 24

509, 19

II

150, 15

514, 21

II

165, 16

516, 15

II

172272

$516, 21

II

173, 84

505, 15

$16, 8

516, 55

Hi

17833

II — 174, 97

$17. 2 517, 16

II II

175, 18 175, 9

517, 51

II

181,67

$18, 31 519, 2 519, 19

520, 16

521,9

521.13 $21, 21 521, 26 $23, 20

I I I

8, 45 et 49 9, 69 7, 14 et 19

I

17227

I

I1, 42

I I I I

12, 15, 12, 27,

78 87 58 29

535, 32

I

559, 16 560, 5

TL S355 II — 153,97

$57, 24

561, 27

II

II

58, 53

148, 28

181, 65

(suppl. ed. U. Schindel, Figurenlebren) :

259, 34 262, 75

III — 197,62

III

209, 69

Fesrvs De uerborum significatu (ed. W.M. Lindsay) :

753

251.25

II — 148,28

II

89, 14

II

146, 56

FLAVIANVS [nominatur] 111, 2 app.ctit. GELLIVS

INoctes /Atticae :

$7

app.auct.

278

INDEX GRAMMATICORVM pers —pag., lin.

Glossae

u. Corpus glossariorum latinorum Glossae codicis Bernensis 386 : f. 1T

II II II II II II II II II

47,38 49, 9 6o, 13

65, 3 64,51 64,55 70, 21

75, 74 16, Th»

8 57 84 $5

78, 18 app.auct.

II II II II II II II II II

6r 6u zu

gr Intt 8u

II II II II II II II II II II II

9"

mmm IOT 1o0u 13T TUERr5u TUODUE

16r 17t T7 ZO r8r EDITO)

81, 4 82, 57 87, 59 88, 80

89, 4

89, 14 89, 19

90, 27 90, 42 91, 61

95, 94 94, 39

96, 4

99, 52 99, 57 99,65 105, 73 105, 25 Ir2, T2

115, 62 I21, 68 122, II

125, 98

150, 28

idi II II II II II

133, 5 134, 33 142, 45 142, 49

II II I

176, 11

III III III III II III

153, 84 169, 21

170,

5

181, 85

184, 44, 45, 188,

51 12 43 49

200, 36 200, 7O

202, 91 202, 5

205, 63

INDEX GRAMMATICORVM pars Glossae codicis Bernensis 386 : f. 19r fo f. 20f

f. 20"

p2rt mmm 42ru

mm C220

f. 247

f. 24"

III IH III III III III III III III III II III III III III III III III II II III III III II III III III II III III III III IH III III

279 pag., lin.

206, 68 app.ctit.

207, 20 209, 49 209,67 212, 41 215, 49 215, 70 216,86

217, 99

219, 62

219,67

219,76 2215198

221936 222,64

223, 84 230,257 230, 27 234, 54

236, 7 237, 38 257, 45 238,59

238,75 239, 87 240, IO 244; 47 245, 54 246,85 246, 98

247, 15 247, 29 247, 57 249, 92 258,99

Grammatici anonymi [memorantur] 93, 2 sq. ; 111, 2 ; 107, 84 ; 127, 38 ; 166, 49 ; etc.

Grammaticorum Supplementa "Anonymus de littera (GL, 8) : XXIV, 5

8, 55

xxiv, 16

9, 69

XXIV, 2I XXIV27 XXIV, 24 XXIV, 35 XXIV, 4I XXIV, 44

15,56 17, 29

8, 45

EA dH Emm IME

114 t 77314

Varia (GL 8) : XLI XLIII CLXXV CXCIII

:

INc. INc.

II Hi

3, 30 3, 30 142, 45 55,69

280

INDEX GRAMMATICORVM pars

pag., lin.

HriERONYMVS (Ps.—) De nominibus bedum (epist. suppos. 68) : u. Isrponvs (ps.—), Inuenticula de pedibus HRnRABANVS Mavnvs Excerptio de arte grammatica Prisciani (PL 111) :

671 C

II

63, 22

II

92,85

15 1252 1,3.2

II I

49, 82 8, 51

1,3, 3

I

8, 45 et 49

I, 4, I

I I

9, 65 8, 55

1:457 1,4, 8

I I

Isrponvs

[nominatur] 9, 69 ; 47, 45 ; 137, 16 ; 189, 75. Differentiae (PL. 83) :

[CPL 1187]

L, 528 Etymologiae (ed. W.M. Lindsay) : [CPL 1186]

I, 5, $

14,9

1, 4, 13 I, 4,

I

I

I

I

8,55

9, 69

II, 42 12, 58 et 78

16, 95

18, 56

I4

I

16, 85

I, 4, 15

I

25, 49

1, 6,2

II II

47. 45 47,46

II

52, 81

1:61

1,7, 2 L735 1,75

I, 7, 22 I, 7, 28

I

H

I

20, 17

59, 58

30, I9 et 23

I

30, 23

II

106, 50

II

T9; $8

1, 8, 1

IH

xTyN

I,9, 4

II II II III

49, 7 $0, 13 137, 26 I87,.

1,9, 1

den

I, I2, I I, I2, 2 I, I2, 5 I; I2, 4

X0

1, 17, 1

et 51

IIl — 48,79 II II II

IXIS 7 —Uig2e ev 173; 6I

II II

173, 62 175, 78 et 84

II — 174, 97 ij

I

21, $4

26, 17

TAI

I

I, I7, 4

I

30, 12

30, I5

I, 17, 7

I

30, 30

I, 17, 8

I

31335

INDEX GRAMMATICORVM pars

281 pag., lin.

IsrponRvs Etymologiae (ed. W.M. Lindsay) :

[CPL 1186] I, 17, I, 17, I, I7,

31, 40 51, 5I

9 II 12

31, 58

32, 65

13 I, 17, I4 I, 17, I5 I, 17,

32, To

32, 85

I, 17, 16 1, 17, 17 I, 17, 18 I, 17, Y, 13,

5 I, 32, 6 I, 32,

1 I, 32, I, 32, 8 I,

32,

9

I, 35,

2

1, 56,

2 I, 57, I I, 57, 2 I, 57, 5

I, 37, 6 1537. 9 1:57, 25 537 28 I, 39, 22 2; 25, 4 2, 29, I 5 50, I2 5, 55, I4 6, 19, go 78,9 827505

8, 7, 6 8,9, 7 9, 3, 21 10, 192 11,25

I

14, I, I

15, 12,4 18, 77 19,

23

20, 4,

35, 91 35, 95 33585 33, 19 34. 55 33372 28, 60 et 65

19 2I

I, 17, 28 I; 17; 29 I17. 30 1:18, I 1,18, 2 1:520; 2 I; 20; 3 1520, 6 30 I, 27, I, 32, I

2

et 43

29, 85 29, 80 375-3

snb. ($ et 44, 21 45. 4 RÁÁ RÁMÁ Áo RÀ ÁeÁÀmÁÀ ÁÀ MÀ RmÁ mA RÉÁD Á A m MÀ 45; 49 Lam] LndLl 249, 79

III II III III III III III II IH III III II III III III II II II II II II II I II II II II II II III III III

188, 49

202313 202, 91 202, 97 202, 95 202, 5 202, IO 230, 27

236, 5 238, 52 238, 51

238, 68 240, 12 247], 29 248, 58

I5, 60 47. 35 47, 350 90, 25

89, 19 49, 83

49, 84 82, 30

82, 26

144, 89 48, 95, 74. 48, 190, I90, 189,

79 47 25 81 80 77 8

92, 85

16

INDEX GRAMMATICORVM

282

pars

pag., lin.

Isrponvs (Ps.—) Inuenticula de pedibus (PL. 82) : 28, 49 29, 4

730, 22 730, 30 731,7 731, 12 IE. iY 731, 17

30:17 30, I9

33, 30, 30, 30, 31, 31, 31, 31, 31,

751, 21

731, 23 731,37 731, 29 731,32 731, 38

731, 40 731, 41 731, 45

731, 46

731, 47

731, 48

731, 51 731, $2 152,1 732, 2

Isrponvs IvNroR De uitiis et uirtutibus liber (ed. U. Schindel) : 535

32,65 32, 7O 22.075 32, T9 32,85 33, 9I 33, 95 35, 5 mA Á eÁ mÁL mÁ em mA ÀmÁÀmÁÀÁÁDÀmÁ m 35, I9

IH

238, 32

IvLraNvs TOLETANVS "Ars grammatica (ed. M.A.H. Maestre Yenes) :

[CPL 1555] T5552

II

18, 230

II

23, 343

I

IOI, I 70 IOI, 178

II II

102, 196

II

104, I9 IIO, II

II I

II3, I

INc.

II4, 20

I

114, II4, I14, I14, I15,

23 32 55 42 44

I I I I I

116, 77

I

117, 95

I

II9, 136 I2I, 177

I I

36, 64 9I, 51 94, 15 100, 165

117, 98

91 23 27 50 55 40 43 51 58

II II II I

I

121, 182

I

123212

I

INDEX GRAMMATICORVM

283

pars

pag., lin.

IvLrANvS TOLETANVS Ars grammatica (ed. M.A.H. Maestre Yenes) :

[CPL 1555]

126, 274

19,69

129,65

22, 85

149, 157 1535, 7

32, 7o 26, 17

155, 41

29,85 29, 80

155, 45

155,56

29, 4 30, I2 303059 30523 50, 25

156, 70 156, 85

157, 157, 157, 158, 158,

91 97 104 79 116

30, 28

51, 30, 51, 51, 51,

158, 122 158, 129

31, 58

159, 158

32,65

159, 146 160, 160, 160, 161, 162, 162,

165 172 179 195 205 213

168, 354 169, 585 169, 392 175,67 175, 75 175, 80 174, 95

175: LI8

177, 5 179, 4 179, II 181, 181, 182, 182, 182,

6o 70 80 89 92

182, 96 182, 98

185,9

196, 20 198, 85

202, 5 204,48 204, 51 204, 62 205, 71

206, 107

217, 578 218, 414

219, 430

55 15 40 45 51

MÀ amMÀ mA RÁ emÁÀmÁÁ mÀmÁmÁ emÀD emÁ dmÁÀ emÀmÁ mÁ mÁÁÀemA mAÀÁ mÀmÁÀ RÀ mÁ Á o m Áo M

III IH II III III IH III III II III III II III III III III III III II II IH

32, 85 33» 91 35, 95 35, 5 35, 19 34. 35 55, 75 36, 6 36, 26 40, 19 41, 42 38, 44 app.auct. 41, 34 42, 74 44, 21 188,49

189,65

197, 62 200, 50 202^ 202, 97 202, 95 202, 9I 202, 5 202, IO 230, 27

232, 81 app.ctit.

236,

5

238, 52

236, 9 238, 68

239, 87 240, 12 247, 29

248, 58

249, 79

284

INDEX GRAMMATICORVM ]

IvLiANvS TOLETANVS Commentum in Donati Partes zaiores (cod. Bern. 207) * f. 81u f. 82u

f. 85u

pars

pag. lim.

II II

52, 81 60, 18

II

65, 20

I

7T» 3

f. 86r f. 92u

II II

79, 42 119, 26 app.crit.

f. 937

II

12475

II

II2, II

I

34, 50

Ivrtrvs CAESAR

Fragmenta (GRF) : II

Ivrrvs SEvERvs De pedibus expositio (GL. 6) :

641-645 Laureshamensis (Ars anonyma) Expositio in Donatum maiorem (CCM 40A) : — Lvcirivs Fragmenta (GRE) : I4

passim

I

18, 46

ZArs grammatica (ed. B. Lófstedt) 1:72502 175522

II II

46, 12 $3, 20

195, 14 195, 24

ID —. 134,33 II 145,14

MALSACHANVS

196, 7

II

196, 19 209, 26

II II

248, 4

IH — 45.15

59, 13

141, 24 146, 56

MaRivs VICTORINVS (Ps.—)

"Artis grammaticae libri iv (GL, 6) : 34, 28 35, 15

I I

I9, 3 21, 62

40, 14

i

27, 49

44, 22

I

30, I2

44, 26

I

30, 15

44. 29

I

30, I9 et 23

45, 45, 45, 45,

16 20 25 25

I I I I

31,35 30, 30 212541 31458

47,

12

I

32, 65

I

16, 85

45, 8

I

30, 25

MARTIANVS CAPELLA De nuptiis Philologiae et Mercurii (ed. A. Dick) : 3, 246

3, 307

I / 114,85

INDEX GRAMMATICORVM pars

285 pag., lin.

MaxriMvs VrcroniNvs (GL 6) :

195, 196, 201, 203,

I I II II

14 19 9 I2 app.ctrit.

216, 5 230, 18

II

16, 85 19, 3

168, 88

app.auct. 175, 15 app.auct. 17, 16 202, 5 app.auct.

Monacense (Commentum anonymum) Commentarium in Donati Partes maiores : II II

f. 1u

f. 2u f. 5u f. 3o f.s1t

II II II

f. 32"

50, 55

6o, 22

63, 142, 142, 145,

22 45 45 I9

MvRETHACH [nominatur in calce operis] 250, 17 : [nomen grammatici ut ex. artis adhibetur] 79, 44 ; 171, 7; cf. introd. p. xxr. NoNrvs MARCELLVS

De compendiosa doctrina (ed. W.M. Lindsay) : 471 480

II II

148, 28

II II II II II II II II II II II II II II II II II

88, 80

92, 83

PALAEMON [ut ex. artis nomen

Palaemon adhibetur]

151, 3o.

PAvLvs CAMALDVLENSIS ZArs grammatica (cod. Paris. 7517) : 1:5 u

f. 6r f. 6" £- ou f. 10r

£7 1t f. 12r f. 12u

Í117t fr17"

f. 19" PETRVS DIACONVS Ars grammatica (excerpta ed. H. Hagen, Gramm. Suppl.) : 161, 8

(pars inedita : cod. Bern. 522) : f.3u £27"

89, 10

92, 76 105, 124, 127, 127, 128, 130,

34 75 54 54 75 0I

1I9, 18

145, 59 138, 40

139, 64 150 17 151, 26

152, 76 162, 57

46, 12

5, 3I 8, 55 117, 85

286

INDEX GRAMMATICORVM pars

pag., lin.

III II

198, 78 145, 14

fr. 128

III

224.52

fr. 129

I

16, 85

Pnocas "Ars de nomine et uerbo (GL, 5) :

438, 4 438, 16 PriN1IVS Dubius sermo (ed. A. della Casa) :

PoM?Pzivs Commentum artis Donati (GL. 5) : Prol. (cf. R.P5. 45, 1971, 59)

INC.

73,24

96, 19

II

I

49, 82

96, 22 97, 2 97, 19

II II II

98, 10

II H

49, 7 49, I1 49, 1I

98, 15 98, 17

I I

I

8, 45 8, 49

$, 26

99, 22

I

7,24

95,4

99, 9

99, 29 IOI, 24 IO3, 104, IO4, 105,

33 15 23 3

IO5, I9

I I

I I I I

I

106, 1

I

108, 5

I

106, 6

108, 25

09, 22 110, 6

110, 17 III,

9

III, IO I15, 5 I14, 2 II4,

IO

IIT, 29

I

I

I

46, 12

$0, 13 9, 69

9, 81 17, 27

II, 12, I2, 12,

42 58 57 78

13, 87

25, 54 app.auct. 14, 19

16, 85 I7

3

16, 91

I

18, 50

I

I8, 54

I

19, 69

I I I

9; 74 25, 56 21, 62

I

2I, 44

I

24, 32

II8, 30 120, 25

II I

I21,4 I2I, 18 122, 15

I I I

28, 65 28, 6o 29, 85

122, 18

T

29, 80

d rs 145» 5

I 3445 I / 3455

120, 30

I

202, 5 26,17

27, 52

PRA der. 125, 18

I

I 557 I / 36, 34556

125, 24

I

36, 26

127, 55

I

27522

INDEX GRAMMATICORVM pars PowPzrvs Commentum artis Donati (GL 5) : 130, 31 I31.1 I31, 2I I32, I2

40, 19

41, 42

41, 34

42, 74

132, 18

135, 133, 134, I35,

43, 90 44, 21 45,9

5 23 8 18

WM RÁAÁL RÁ M Áo

II II II II II

138, 18

139, 140, I41, I4I, I4I, I41,

4 29 5 I3 I4 15

I41, 28

145, 15 145, 24 146, 14

146, 51 148, 28

149, 151, 152, 152, 152, 155, 155, 156,

5 20 7 I9 55 23 29 16

158, 10 158, 31 161, 4

164, 4

169, 1 170, 3

185, 22

185, 34 190, 30

199, 16 200, 8

204, 16 205, 5 205,7 211, 7 212, 6

215, j 214, 9

216, 15

216, 24

219, 7

227, j 228, 28 228, 29

236, 4

287 pag., lin.

II II II II II II II II II II II II II I II II II II II II II II II II II II II II II II II II II III III

47, 44 52, 87

54, 56

54. 44

58, 55 59, 58

6o, 18

58, 59 58, 72 59, 78

61, 62, 63, 65, 69, 71,

46 81 22 60 8 40

72, 82 78, 30

72, 71

73, 96 T1383 TT; 95

78, 30

79, 42 79; 81, 86, 95,

49 15 27 I2

95, 59

97,

4

108,

6

97, 19

114, 85 117, 85 I21, 68

II9, 26 120, 56 132, 78 49, II

50, 13

134, 33 I37, 4

139, 64 139, 72 I41, 24 145, 71

144, 89

202, IO 230, 15

app.auct.

INDEX GRAMMATICORVM

288

pars

pag., lin.

PoMPEivs

Commentum artis Donati (GL. 5) : 240, 25 241, 20

245,7 245, 10 244, 27 292,02 257,3

258,25 260, 16

2635,53 265, 20 265, 26 266, 10

267212 268, 8 270,2 271, 20 274, 52 278, 21

284, 19 285,22

286,54 287,7 287, 20

287, 26 289, 30 291, 18 291, 291, 292, 292, 295,

27 54 15 30 II

294, 294, 294, 294, 295, 295, 295,

I 5 9 54 19 24 55

296,4 296,7

297,2 297, 19 297, 55

298,9 298,27 299, 299, 300, 302,

14 2I 23 32

305,2 303, 20

304,6 305, I9

II II II II II II II II II II Il II II II I II II II Il IH II HI II III III II II II III III II HI II III III IH II III II II III III III III III II III III III III III Il III III

149, 30 I51, 55

153, 17 151, 49 155, 97

160, 16

169, 26

162,57 195, 22

165,54 172, 55

175,61 175, 22

175, 78 173, 84 174, 97 175, 21

17519

181, 67

185, 44 189,65

195,

5

202, 93 202, 97 202, 91 202, 3 202NES 204, 39

209,69

210, 79 app.auct. 211,20 2142 188,

1

214, 216, 215, 216,

32 9o 62 71

218, 25

219,76

219, 69 230, 15 223211 221, 55 app.auct. 223, 77 app.auct. 198, 78

226, 70 228, 21 228, 17

229, 34 229, 4 231, 29 232, 82

235, 234, 235, 257,

98 50 359 25

app.auct.

INDEX GRAMMATICORVM

289

pars —pag., lin. PowrErvs Commentarium artis Donati (GL, 5) : 305, 23

III

2357, 30

305, 29

III

237, 38

305, 31

II

237,45

307, 3 307, 5

III — 239, 3 IIl — 239,96

306, 30

III

239, 87

307, II

TII

240, 20

308, 11

III

242, 92 app.auct.

309, 23 310, 4

IIl. 245,55 II — 2434,72

310, I9 310, 23 311531

III II III

246, 95 246, 98 248, 6o

312, IO

II

249, 79

[CPL 1546] 2, 5. 5 2, 6,4

I I

5, 31 6, 55

2 6912

I

8, 45

2:6. 13

ji

2, 7, 15

I

II, 42

12, 67

PRISCIANVS [nominatur] 6, 32 ; 12, 67 ; 59, 985 60, 34 ; 70, 29 ; 85, 15 app. ctit. ; 105, 29 ; 107, 96 ; 117, 69.77 ; 130,

29; 133, 92 ; 161, 34 ;165, 17 ; 177, 46 ;180, 44 ; 184, 59; 196, 45 ; 233, 3.5 ; Lege Priscianum 161, 34 ; Priscianum si quis legerit 180, 44 Sq. ; Prisc. Juculenter enucleauit 59, 98 5 doctissimo grammaticorum Prisciano 107,96 sq. ; auctor grammaticae artis Prisc.

196,45 sq. ; [Donato opponitur] 105, 29 ; [ut ex. artis nomen Priscianus adhibetur] 98, 51 ; 135, 8.

Institutiones grammaticae (GL, 2 sq.) :

29619

I

32

8, 46

2) 121

I

2, 7, 27

I

2, 8, 4

I

I

14, 56

259,22

H

17, 28

2, 9,25

I

18,53

2,10, 4

I

16, 95

2541255

I

18, 56

2, 15, I

n

12, 18

I

I4,

I

15, 74

jJ

16, 81

2, 9, 18

2, 9, 30

I

I2

I

2,

15

18,

2, 19, 8

9, 74 9; 78

14, I9

16, 85

30

2,35,

3

2, 35,

14

I

16, 85

2, 57, 13

I

21, $4

2, 37, 16

2, 41, 9

2, $1. 2I

2, $4, 5

2, $4, 10

2, 55,3

IH

235, 6

III III

196, 45 2335102

I

20, 25

IDs II

II

50, I5

50,26

290

INDEX GRAMMATICORVM pars

pag., lin.

PRISCIANVS Institutiones grammaticae (GL, 2 sq.) :

[CPL 1546]

2,554

II

53,22

2; 57, 12 2,57, 14

II II

59, 98

2, 57, 8

2, 59, 10

2, 59, 14

II

II

II

2, 60, 20 2, 62, 15 2, 68, 18

II Ii II

2, 83, 20 2, 87,8

II II

2, 90, 7

II

2, 92, 15 2, 95, IO 2,98,8

II II II

54. 44

60, 20

60, 34 65, 22 70112

64, 51 65, 75 75, 1o

74. 36 75. 46 76, 90

77, 12

70, 29

2, I37, 18

II

168, 12

2214315721 2E TAS T DETSA IA 22198. Uf

II II II II

85, 14

2511591

II

2 T7205 2, 177,

II IO

II

2, 185, 23 2, 190, 2 2, 190, I4

II II II

2, 184, 6

II

2, 243, 22

III

24261; 13

II

2, 568, 5

II

2, 396, 12

II

2, 405, 9 25; 413, 22 2:421, 21

II II II

2, 425, 15

II

2, 374, 6

I

85, 51

85, 10 app.auct. 108, 6 108, 6

88, 75 92, 86 102, 29

99, 52 97, 14 97. 14

198, 78

85, 50, 144, I4I, 146, 139,

5 app.auct. 13 95 I9 51 72

138, 40

2, 425, 17

II

2, 451, IO

II

139, 7O 140, 90 I41, I9

2, 535. 9 2, 552, 14

II II

148, 25 161, 11

2, 555, 26

II

2, 559, 25

II II

2, 561, 9

I

2, 568, 16 2, 568, 18 2, 568, 20

II II II

2, 577, 15 2, 5T], 14 2, 579, 21

II II ESIT

2, 585, 16

II

2, 581,9

2, 585, 17 2, 586, 26 2, 586, 27

II

II I II

164, 75 166, 55

169, 41

166, 55

165, 57

165, 57

168, 5 117, 77 II8, 93 IIO, 18

120, 117, II9, 120, I51,

46 68 14 56 49

INDEX GRAMMATICORVM

291

pars

pag., lin.

PRISCIANVS Institutiones grammaticae (GL, 2 sq.) :

[CPL 1546]

2, 587, 5

IDEE

I IS48

2, 587, 17

II

126, 11

2, 589, 14

II

2, 592, 16

I

2, 595, 18

II

2, 594, 9

II

3, 20, 2I

IT

5,25,

5

II

3; 4, 24 3.35.9

II

r28, 60

25, 39

127, 39

130,35

151554

IIT, 69 315 68

3.37. 7

II

II

181, 87

3, 59,

II

181,

II

177, 46

21

$;41, 5

II

3, 50, I

5,51; t1

II

3, 55, 14 3, 54 1 3, 60,5

II II II

3, 62, 16

II

II

3, 66, 4

r5o, 7 67

180, 39 181,67

181, 87 181, 87 app.auct. 151, 33 É t5155$

r16o, 16

3:95, 7 3, 90, 6 $597; t

II II II

175, 15 app.auct. 52, 85 175, 15 app.auct.

3, 97, 17

Ii;

173566

II I.

108,97 105,26

III II

198, 78 145, 15

3, 241,4

II

138, 36

Institutio de nomine pronomine et uerbo (GL, 3) :

[CPL 1550]

3; 445, 5 3; 445, 5 Partitiones

xii

uersuum

Aeneidos

principalium

(GL 3) :

[CPL 1551]

3, 479, 15 3, 504, 25 PRrscIANVS (Ps.—) De accentibus (GL, 3) :

[CPL 1552]

3, 520, I

I

37, 16

3, 3, 3, 3,

M I I I

42, 72 43, 9o 41, 42 40, 19

520, 520, 520, 520,

7 14 27 32

3, 520, 36

3, 521, 9 3, 521, 24

II

160,

3

)

41, 34

I II

9, 74 54.56

I I

38, 54 28, 52

PRoBvs Instituta artium (GL. 4) :

48, 57 $1, 21 52, 5

II

8o, 63

292

INDEX GRAMMATICORVM pars

pag., lin.

61, 11 IIl, 8 I31I, 25

II II II

75, 99 111, 99

152, 34

H

PRosvs Instituta artium (GL 4) :

117, 83

142.53

De ultimis syllabis (GL, 4) : 241, 20

II

198, 78

265, 1 263, 13

II III

226, 64 app.crit. 195, 22

QvINTILIANVS

Institutio oratoria :

1,5,17

II

9, 5

IH

79 8, 5, 53 9,3, 9

HI II II

227, 7] app.auct. 219, 73 app.auct. 216, 81 app.auct. 241, 64 app.auct. 134, 55 app.auct.

REMIGIVS ÁVTISSIODORENSIS

Comm. in Donati artem minorem (ed. W. Fox) : 2212 3, I 2953 6, 1 7,8 II, I2

15, j

T3216 I4, 27 16, 1 16, 14

Iuc. Inc. Iuc. Iuc. II I

II

II II II II

5 3 3, 18 3, 24 3, 30 46, 4 55,6o 92,85

55, 12

72, 81

75,61 79, 42

I9, 27

II

23, 8 24, 25

II II

95, 47

25,7 32,9

II IH

99, 57 24, 75

81, 4

98, 5o

32, 29

II

126, 15

37, 15

II

IIO, 18

37, 26 39, 6 46, 14

II II I

47, 21

II

6o, 5 6o, 7

II I

64, 11 68, 27

I II

79, 5 70, 24

II II

71,3

II

72, 20

II

75, 24

II

79. 4

II

79, 15

II

60, 16

71, 6 78, 24

II

I

II

IIO, 2I

129, I5 139, 73

I41, 24 150, 17

151, 33 150, 5 156, 91

164,73

163,57 YTh,

3

I7I, L2

171, j 175,61 175, 86 172, 35 app.auct. 175, 18 176, 28

INDEX GRAMMATICORVM

495

pars

pag. lin.

REMIGIVS ÁVTISSIODORENSIS Comm. in Donati artem minorem (ed. W. Fox) : 79, 20

II

179, 50

II

84, 86, 89, 90,

10 16 8 17

Comm. in Donati artem maiorem (ed. H. Hagen, Gramm. Suppl.) : 219, 6 219, 12 220, I 220, 3 220, 24 220, 29 220, 34 2211 221, I$ 22:;17 221, 18

221, 221, 221, 222,

I9 30 33 15

222, 16

223, 9 223, 24 225, 30

225, 34

224, j 224, 8

224, 1I 224,17 224, 19 224, 54

224, 36

22551 225,7 226, 9 226, 14 226, 25 22:78

227,15 227, 20 227, 25 228,2 228, 7

228,8 228, 14 228, 18

II II II II

175,

9

179, 5 160, 3 181, 65 178, 85 185, 11

5, II yt i $115

6, 55 5 5

4 7

5, 28

5» 51 8, 46

8, 45 8, 49 8, 55

9, 69 9, 72 T, 14 7,19 I1,42 12, 78 12, 78

E311 I4, 19 14, 50

16, 79 et 85

16,95 13) 10

I8, 51

I8, 19, 19, 22, 21,

54 62 69 65 $4

22, 86

24, 52

25,46 app.auct. 25, 42

25, 49

26, 67 26312

26, 17 26,

6

26.95

228, 34

40, 19

229,4

40, 24 41, 33

228, 56 229,2 229, 6 229, 26

28, 65 41, 42

42,46

MÀ MÁ IMÁÁ emImÁ—ÁÀ mÁI—Á máÁ má m mmm mmm mm Án ÁÀ A MÀ M

294

INDEX GRAMMATICORVM pars

pag., lin.

REMIGIVS ÁÀVTISSIODORENSIS Comm. in Donati artem maiorem

(ed. H. Hagen, Gram. Suppl.) : 229, 32 230, 13 230, 2I 230, 25 230, 27 230, 29 230, 55 2215 I 231, I2 231, 19 231, 21I 231, 24 2215 34 232, 18 232, 36 235, 9 235, 15 235, 21 235, 32 235, 36 234, 19 234, 25 255, 15 255; 25

42, 69 45, 45, 5, 44; 44, 45» 45; 45» 72, 72;

73, 8

75, 99 74, 21 75. 53

76, 77 76, 85

77. 96

78, 18 app.auct.

78, 23

8o, 72 81, 9o 81,83

81, 4 115, 59

236, 2 256, 14 236, 25 239, I 240, 3

240, 241, 241, 241, 241, 242, 242, 245, 245, 245, 244,

244,

244, 244, 244, 245,

246, 246, 246,

247, 247,

82, 30

82, 57

86,27

87, 59

8

88, 8o 89, 10

6 12

89, 19

14

99, 27 90, 42

26 13

92, 83

27

I 15 et17 26 e II 15 29 55 30 3 6 34 26

94, 39 95, 47 99, 52

Ioo, 84 100, 98

102, 46 1935 74

I04, 98 I05, 25

MÀ ÁÀ em mA emÁÀmMÀmÁ RÀ MÀ —ÀmÁ ÁmÁÁ eem mÁ ÁMÁ um m mmm m RÀ imÁÁ em mMÁmÁ mÁ MÀ emÀmMÁÀmÁÀ mÁÀ emÁ eÁde —ÁÁ FM m Á m e m ee E mÀÀmAmmÁmÁ Á A mÁ

I$12;.

Á Áo RÁ Áo M

9

I25, 59 II33 3 120,56 IIO, 18

28

248, 2 248, 5

250, 9 250, 20 251, I

90 4 21 15 12 39 43 39 T1 75

MÀ e o RÁ — eo À Á RÁ RÀ ÁmÁÀ M

IST ES I24, 75 126,96 I35, 3 134, 53 I34, 45

INDEX

GRAMMATICORVM

295

pars

pag., lin.

REMIGIVS ÁVTISSIODORENSIS Comm. in Donati artem maiorem

(ed. H. Hagen, Gramm. Suppl.) :

252, 8

252, 21 253, 8

II.

II

139,75

140, 9o

253, 28

Il

— 141,24

II

142,45

254, adn.

II

142, 45

2475x

II

146, 56

257, 31 258,6

II

148, 23

II

145, 19

258, 30

II

259, 5

II

152, TO

261, 7

II

159, 70 app.crit.

261, 9

261, 18

II

I

159, 79

261, 22 261, 23

IT II

160, 1 160, 96

265, 1

II

167, 88 app.auct.

263,2

II

1918252

265, 5 265, 16

II II

169, 88 170, 45

265, 265, 264, 264,

II II II II

171, 10 app.crit. 17232535. DI $ 173, 61

259, 1

259, 16 259, 23

263, 23

26 28 2 11

II

ID II.

IH!

151, 48

1:52,57

155,84 155, 5

160, 92

rpm

264, 24

II III

175, 20 250, IO

264, 28 264, 50 265,9

II II II

1775.52 178, 85 183, 42

265, 12

II

184, 51

266, 18

II

184,

4

267,2

III

225, 45

226057

267, 6

IH

267, 16

II

22:792

268, 19

II

229, 34

268, 24 268, 55

III III

230, IO 230, 27

270, 26

III

244, 36

273, 13 273, 29

II — 246,93 III. 249, 79

274, 1

III

250, 99

133, I

I

29, 89

125, 18 143922 135,27

I I I

30, I2 30, 15 30, 19

(suppl. ed. J.P. Elder, H$CP 1947) : 1233, 8 133. 10

I I

30, 29,

9 4

135, 31

I

30, 23

134, 3

I

3927

134, II 134, 1$

I I

30, 30 31, 55

INDEX GRAMMATICORVM

296

pars —pag., lin.

REMIGIVS ÁVTISSIODORENSIS Comm. in Donati artem maiorem

(suppl. ed. J.P. Elder, H$CP 1947) :

134, 20

i

Ame

135, 3

I

31, 58

135, IO

1

32, 65

135, 12

l

34» 55

134, 26 135, 9

I I

31, $1 32, 61

135, 14

I

32, 70

125417

I

32, 85

I35, 135, 136, 156, 136,

21 25 8 11 18

I I I I I

33, 91 35, 95 35:85 53, 33, 19

136, 531

I

34, 55

138, 20 138, 26

I I

36, 26 37513

155, 18

136, 26 137, 14 158, 10

I

I I I

139, 2

I

139, 28

139, 9

32, 85

34, 34

35, 65 36, 6 3)

7

I. - 3716 I

38, 57

139, 5I I41I, 22 142, 3

I I INc.

38, 45 40, 95 3, 24

142, 9 143, 9

I 40, 9 Ivc. 3, 24 Il — 46 4

145, 21 144, 13

II II

49, 4 $0, 33

145, 29 146, 23

II I

5295 53, 20

149, IO 151, 4 152, 25 152351 155, 18 156, 8 (inedita : cod. Vatic. Regin.lat.1560) : forr2r f. 112 sq. f. 112u

II II II II II II

60, 62, 65, 64, 64, 79,

144, 16 148, 15

fx115! foirau f. f. f. f. f.

1147 114" 1157 115u 116"

II II

48, 60 55, 12

22 25 22 23 31 17

III III III

187, 4 app.crit. 188, 49 189, 65

IH

221, I8

II III III II III II III IIl II

198, 97 201, 68 202, 91 202, 97 189, 65 203, IO 207, 20 209,49 215, 49

INDEX GRAMMATICORVM

297

pars

pas. lin.

f. 117 f. 1197 f. 119"

III III III

219, 67

f. 120

II IH

f. 121" f. 122*

III III

REMIGIVS AVTISSIODORENSIS Comm. in Donati artem maiorem

(inedita : cod. Vatic. Regin.lat.1560) : 221, I8

235, 234, 255, 257],

90 18 50 40

202, 228, 214, 213, 232, 29, 50, 50, 53, 31, 50, 50, 30; 31, 51, 51,

IO 51 53 IO 81 app.ctit. 4 17 19 9I 55 30 25 27 40 45 5I

239, 87

SACERDOS ZÁrs grammatica (GL, 6) : 449, 20

III

455, 6

II

453, 15

III

454, 22

III

458, 5 497, 21

IH I

498, 14 498, 16

I I

498, 20 498, 22

I I

498, 10

498, 24

I

I

498, 25

I

498, 27

I

499, 499, 499. 499, 499,

2 6 7 12 14

I I I I I

499, 499, 499, 499, 499,

15 17 18 19 21

I I I I I

I

31, 58

32, 65 32, TO 35, 91

32, 85 32, 79 32, 75 33. 95 et 19 335 55

SEpvrivs Scorrvs Comm. in Donati artem minorem (CCM 40C) :

44 9, 56

Inc II

9, 45 37. 89

II II

9, 39

II

Comm. in Donati artem maiorem (CCM 40B) : SsnRGIvS Primae expositiones (Gramm. Suppl.) : 152.06

5, 9 $3, 1E $5, 20 55,6o

141, 24 passim

II

141, 24

I

8, 45

Sznoivs (Ps.—) Comm. in Donati artis maioris primam partem

(GL 4) :

475 5

INDEX GRAMMATICORVM

298

pars

pag., lin.

SznGivs (Ps.—)

Comm.

in Donati artis maioris primam partem

ips 4):

1

den

475;

I

2: 46

4759

I

I

II, 42

416, 5

7,14

476, 8

I

12, 58

476, 15

I

12, 78

476, 17 476, 22

I I

15, 87 I5, I3

476, 24

I

14, I9

476, 26

I

I4, 50

477, 16

I

18, 54

478, 10

I

478, 5

I

478, 12

478, 479, 479, 480,

21 10 15 5

:

19,69 19,

3

I

20, 17

I I IH I

21, 44 24, 32 202, $5 26, 17

480, 15

I

28, 6o

480, 18

I

29, 85

480, 28

I

54» 55

481, 12 481, 16

I I

34, 55 355. 75

485, 55

I

4919

484, 28

I

480, 19

I

481, 27 481, 51

I I

484, 5

I

485, 2

I

485, 6

I

29, 80

36, .6 56, 26

41, 42 44, 21

. 45.49

45, 52 app.auct.

Explanationes u. Explanationes in Donatum SsRv1Ivs Comm. in artem Donati (GL 4) :

405,2 405, 12 406, 9

II II

II

49, 82 49, 7

407, 30

II

79. 42

408, 56

:

I

50, 58

20, 25

408, 57

I

8, 40

411, I9 412, 15

II II

I34, 55 139, 72

412, 29 414, 6 415, 57

II II II

141, 24 151, 55 16o, 16

417, 16

II

144, 9I

418, 10

II

173, 61

416, 27

417, 18 418, 7

418, 14 418, 22

II

48, 79

II 144, 89 HU —— tss

II /— 175, 1757286 II

INDEX GRAMMATICORVM

299

pars

SEnRvivs Comm. in artem Donati (GL 4) : 418, 23

II

paz., lin.

174, 97 175, 18

418, 33

II II

181, 67

421, 2

I

421, 3

:

9, 69

421, I3

I I

419, 25

8, 45 8, 49

17, 16 28, 65 12, 58

421, 33

I I

12, 78

422, 17

I

16, 85

422, 26

I

422, 35

I

16, 95

423, 7

I

222. T

425, 3

423, II

425, 13 423, 28

I I

I

I

424, IO

I

424, 24

I

424, 30

425. 3 425, 6

425, 20

III

I

I I

18, 50

18, 9, I9, 20, 21, 24, 24, 202, 25,

54 74 5 17 44 32 32 $ 54 app.auct.

20:137

I I

35 75 54, 55 36, 6

428, 12

II

429, 1

II

41, 35 47. 44

425, 32 425, 36 426, I

427,

429, 5

430, 430, 430, 430, 451, 431,

10 27 30 36 8 17

431, 22

432, 28 433, 12 435, 25

455, 25 436, 1

438, 16 438, 24

439, 7

439, 10

440, 21

: II

I I H I I H

II

H H Hu

71, 40

71. 47

75, 99 TT. 99

78, 50 79, 42

95. 59 97, 4 97; 19

-

159, 79

I i

II

ME UA 445; 14

III II

445, 19 445, 22

58, 58

65, 61

117, 83

2

uw

58, 53

I I

Lt

441, 21

35, 6

II

III IH

120, 56 152, 57 155, 97 155, 41

166, 55 166, 55 175, 22

199, 24

202, 97 202, 93 202, 91 202, 3 2027985

app.auct.

300

INDEX GRAMMATICORVM

SsERvivs Comm. in artem Donati (GL 4) :

446,1 447, 2 447, 8 Comm. in Vergilii Aen. (ed. G. Thilo) :

1, 724

3, 209

4. 295

pars

pag., lin.

III III III III

202, IO

III III II

8, 340

208, 29

210, 76 214, 2

240, 20 app.auct.

241, 55 148, 28 9; 79

Comm. in Vergilii Ecl. (ed. G. Thilo) : II

3, 26

90, 46

SMARAGDVS Liber in partibus Donati (cod. Paris., B.N., Lat.13029) : f. 2u

46, 12

II II II II II II II

f. 3T f;s3u f. 127

f. 137 f. 51r f $2u SriLO u. AELIVS SriLO

49, 7 53, 20 81, 9o 82, 50

166, 55

172, 35 app.auct.

173, 65

'TATVINVS

Ars grammatica (CC 123) :

[CPL 1563]

IO, 173

II II

61, 454 'TERENTIANVS

63, 22 146, 56

MavRvs

De litteris, de syllabis, de metris, libri iii (GL. 6) : 79

690 1517 1575

Á Áo

26, 17 18, 46 I9, 3 30, I2

Valentiniana (Ars anonyma) : f. sor

f. 5o" f. 51r f. s1u

VARRO Fragmenta (GRF) : 235, 132 240 264 265, 283 270

II Il II II

III

46, 4 49, 7 50, 358

$4, 46 55, 12 247, 18, 48, 247, 12,

15 41 82 13 app.auct. 78

8o, 76

INDEX GRAMMATICORVM

30I

pars

pag., lin.

II

48, 81

VARRO

De lingua latina : $522

Vaticana (Ars anonyma) Comm. in Donati artem minorem : f. 41T f. 46u

INc. INc. Iuc. II

f. 47*

II

5 3; 3, I24, 130,

f. 48r

II

129,

3 30 40 75 26 8

VIRGILIVS ASIANVS [nominatur]

128, 70 (cf. VrRGiLIvs

Mano).

ViRGILIVS MARO grammaticus

[CPL 1559]

Eclogae : 56

II

36, 4

II

46, 27 99, 57

44, 12

II

47. 51 128570

Epistolae : 147, 15

II

168, 30

II

42; 12

II

156, 15

II

Vossiana I (Ars anonyma : cod. Voss.O.37) : f. 68r f. 68" Vossiana II (Ars anonyma

f. 162r

f. 162u

II III III

III IH

f. 164" £. 1657

IH III

f. 165 f. 167"

202, IO 238, 68

: cod. Voss.Q.33) :

f. 165r

f. 1647

139, 70 150, 15 166, 53

III IH IH

197, 62

198, 202, 209, 210, 219,

78 IO 49 85 74

218, 37 219,

4

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF. P. ne

ex

dI) RASEN

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium

D/1977/0095/6

"20

: 4i M d

f : fu

NOM MAT Rd e

BR74

.C49v. 40

Smaragdus, Abbot ot St. Mihiel, f1. 809 In Donati Artem maiorem /

Smaragdus,

Abbot

In Donati ; edidit

of St.

Mihiel,

Artem maiorem

Ludovicus

Holtz.

f1.809-819.

/ Murethac --

(Muridac)

Turnholti

: Bre-

pols, 19TT. lxxxvi, 30lp. ; 26cm. -- (Grammatici hibernici carolini &evi ; pars 1) (Corpus christianorum : Continuatio medi&aevalis ; LO) Bibliography: p.LxiJ-xviii. Includes indexes. l. Latin language--Grammare-Early to 1500. 2. Donetus Aelius. Ars maior. I, 7 Holtz, Ludwige dti "tile, inm

Series,

IV. Series.

CCSC/mibb

(

"S