216 13 7MB
German Pages [96] Year 1923
Table of contents :
Praefatio
Erstes Kapitel
ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN
Nachtrag
HELIODORI CARMINA QUATTUOR AD FIDEM CODICIS CASSELANI EDIDIT
GÜNTHER GOLDSCHMIDT
ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN VON
RICHARD REITZENSTEIN MIT UNTERSTÜTZUNG DER
NOTOEMEINSCHAFT DER DEUTSCHEN WISSENSCHAFT
V
'
VERLAG VON ALFRED TÖPELMANN IN GIESSEN 1923
RELIGIONSGESCHICHTLICHE VERSUCHE UND V O R A R B E I T E N BEGRÜNDET V O N ALBRECHT DIE TERICH UND RICHARD WÜNSCH IN VERBINDUNG MIT L U D W I Q D E U B N E R HERAUSGEGEBEN VON
L U D O L F M A L T E N UND O T T O W E I N R E I C H IN BRESLAU
IN TÜBINGEN
XIX. BAND 2. HEFT
H E L I 0 D 0 R 1 CARMINA
QUATTUOR
A D FIDEM C O D I C I S C A S S E L A N I EDID1T
GÜNTHER GOLDSCHMIDT
PATRI CARISSIMO RICARDO
P1ETSCHMANN
CHRISTIANO
JENSEN
MODERATORIBUS BENIGNISSIM1S
SACRUM
G. Goldschmidt, Heliodori carmina quattùor ad fidem codici« Casielani.
1
Praefatio Neoplatonicos philosophos, qui ne e patria expellerentur, fldei Christiana e se dederant, artem alchemisticam vel sacrami apud Aegyptios et Syros florentem diligentissime coluisse atque propagasse brevi dissertatiuncula demonstravit Reitzenstein l ), cum Olympiodorum et Stephanum philosophos alchemisticam quoque artem professos esse et florilegia alchemistica composuisse Usenero 2) oblocutus evincerei atque haec eorum studia Justiniano regnante incepisse, Heraclii temporibus maxime viguisse doceret. Praetermisit autem testimonium gravissimum e Photii bibliothecae codice 170 repetendum, quod Reinesius medicus ille Altenburgensis etiam novit 8 ). Ubi opus multorum librorum descriptum invenimus, in quo volumina quinque continente fides Christiana haud paucis testimoniis e sacris libris Graecorum, Persarum (Zoroastris), Thracum (Orphei?), Aegyptiorum (Eermetis videlicet), Babyloniorum. Chaldaeqrum, Latinorum denique excerptis inlustrabatur et fulciebatur. Stobaei simile fuisse dixeris, si diligentius Photii verba perlustraveris. Vides philosophum Christianum Damascii fere vel Iamblichi rationes sequentem, qui teste Photio Kmvatavtivov7toi.iv tyxei . . xai /.terà toi g 'Hgaxkeiov xçàvovç tov ßlov ònqwev. Qui si inter testes Zosimum quoque alchemistam prodire iubet, vides eins dicta eodem apud illum loco fuisse quo oracula Ohaldaica Orpheique Thracis versus apud ipsum erant et apud Proclum prioresque philosophos fuerant. Philosophia igitur iam ') Zar Geschichte der Alchemie und des Mysticismua, Nachrichten der K. Ges. d. Wiss. zu Güttingen 1919. 2 ) De Stephano Alexandrino Hermanni Useneri commentatio Bonnae, 1880. *) Cf. eius praefationem in cod. Goth.: apnd Fabricinm Lib. VI cap. 8 pag. 754.
2
Günther Goldschmidt
aut in famulatu erat ecclesiae — vides enim quantum intersit inter dementem aut Originem et huius florilegii auctorem aut personatum illum Dionysium Areopagitam — aut avaritiae imperatorum inservire se posse gloriabatur et evanescente vero humanitatis studio ad fraudes inhonestasque praestigias confugit. Quin ne renascente quidem post infimae barbariae saecula ipsius Piatonis studio res mutatur: ipse Psellus cum Hermetis Trismegisti scripta et oracula illa Chaldaica tum sacram alchemistarum artem resuscitare conatur et apud principes ut olirn mathematicus ita iam alchemista dominatur. Ad Byzantinos, quos appellamus, redeo. Heraclium qui sequuntur imperatores non minus sacrae arti favent. Quorum uni Theodoras quidam, Stephani ut videtur discipulus, novam Alchemistarum syllogen confecit, unde manavit codex celeberrimus Marcianus 299 (cf. Reitzenstein p. 6), alteri, Theodosio scilicet tertio anno 716—717 p. Chr. n. regnanti, Heliodorus quidam, quem et ipsum Stephani vestigia secutuin esse viri docti dicebant, quattuor carmina isagogica misit, quae postea in Theodori syllogam recepta sunt (cf. Reitzenstein p. 28). Quibus e carminibus paucos versus Reitzenstein delibavit. Namque et demonstrare auctorem novisse duos Theophrasti codices, quorum alter cpvoixàg óógag continebat, et attentos facere in animo habebat viros doctos, ut, quanto studio et quanta cupiditate alchemistae sacris se occultis dedissent vel potius quam abunde vocibus, notionibus arcanisque mysticis essent usi, observarent. Idem in libris, qui inscribuntur Hellenistische Mysterienreligionen2, Leipzig und Berlin 1920 p. 164 sqq. et Das iranische Erlösungsmysterium, Bonn 1921 p. 6 sq., haud parvi momenti illos scriptores veterum litteras perscrutantibus esse dictitavit. Nam licet nugas ineptiasque proferant illi viri, tarnen iis, qui totos se in historia philosophiae religionumque exquirenda collocant, ne mediocria quidem testimonia spernenda sunt. Et hauserunt alchemistae cum e Christianorum carminibus tractatibusque, tum e Novo Testamento, hauserunt etiam e mysteriis ') atque e philosophorum scriptis, sive ut doctos urbanosque viros se praeberent sive ut ipsorum artes novas, vanitates, fraudes verbis involverent decoris, l ) Ipsi tempia visitabant: cf. Zosimnm cod. G. p. 191*: 'Ew^axa eis rò tepòv MéfiytSot àf%atov xarà iiépoe xtifiévrjv ztvà xàfiiror, rjv oväi ovv&tjvtu tvfov ol ftvorat rtZv leqóiv.
Heliodori carmina qnattuor ad fidem ccdicis Casselani
3
doctis, quasi veritati sublectis. E s t igitur nostrum, praesertim cum erectos esse horum temporum philologos ad mysteria Graecorum describenda apertum sit, a praeceptis chemicis et a fictis simulatisque doctrinis et ab inauium verborum turba ea omnia secernere, quibus de veterum philosophorum sententiis aut de religionis moribus ritibusque instituamur. Ita quattuor ilia carmina commemorata et virorum studio doctorum a Reitzensteinio commendata edere atque retractare mihi proposui, etsi ipsius alchemiae artem non magis calleo quam qui ante me haec carmina tetigerunt. Edidit enim Fabricius vel potius H a r l e s s i u s 1 ) primum carmen ex apographo codicis Parisini valde corrupti. Reliqua tria I d e l e r in lucem revocavit 2 ), qui unde textum satis mendosum sumpsisset, non indicavit ; rediisse codicem ad ipsum Marcianum sed iam collato altero eius apographo interpolatum et depravatum Reitzenstein demonstravit (p. 9). Denique fragmenta quaedam cuiusque carminis ex ipso Marciano B e r n a r d u s apographo usus Dorvillii ') edidit. Debemus ei lectiones codicis M in his versibus: Theophr. 183—204; 260— 2 6 5 ; Hieroth. 1 - 2 0 ; 9 3 — 1 1 1 ; 228/29. Archel. 1—7; 162—197: 330—332. — Ego in primo carmine toto et in Theophrasti versibus 1—114 adhibui exemplar e codice Marciano 299 arte phototypa expressum quod olim Reitzensteinii in usum conficiendum curavit vir doctissimus Vernerus Iaeger. Praeterea versibus compluribus, quos in apparatu critico significavi Bernardi praesto erant lectiones e Marciano depromptae. Sed qua de causa etiam reliquorum versuum tabulas phototypicas mihi comparare ne conatus quidem sim, breviter exponam. Etenim in hac nostra UDiversitatis Gottingensis bibliotheca exstat libellus [Philol. 8] recentissimus, quem vir doctus, ipse studio artis sacrae deditus, Guilelmus Schröder Marpurgensis sub annum 1770 e Cassellano exemplari satis negligenter et dissolute descripsit. Cuius Casselani codicis in libro, qui inscribitur Verzeichnis der Handschriften im preußischen S t a a t e 4 ) , librarium M fonte usum esse dicit Guilelmus Meyer. ') Vol. V I I I = üb. V, c. V pag. 119 sqq. *) Physici et Medici Graeci minores vol. II, pag. 328 sqq. 3 ) Palladii de febribus . . . cum notis Io. St. Bernardi, accedunt glossae chemicae et excerpta ex poetis chemicis. Ex codice MS. Biblioth. D. Marci. Lugd. Batav. 1745. *) I pag. 6 : „In Kassel liegt eine Abschrift der Chemici in 2 Bänden, eine
4
Günther Goldschmidt
Itaque, quae ratio intercederei inter C et M, tum sufficeretne huic editioni parandae cod. C, quaerendum erat. Est autem C ( M s c r . C h e m . f o l . I), quem Joannes Dee medicus et alchemista clarissimus Londinensis anno 1567 a Jo. Baptista Hardincurtio emerat compluribusque annis post in Caroli Chattorum principis m anus tradiderat, chartaceus, saeculo ferme X V I scriptus. Qui benevole Gottingam missus summaque cum cura a me descriptus divisus est in duo volumina, quorum alterum paginas l a — 84 b , alteram paginas 85 a —176 b nobis praebet. Librarius autem, qui, cum festinanter agili manu scriberet, ipse et inter versus et in marginibus multas protulit correcturas easque pravas, ut nobis primaria tantum scriptura respicienda esset. Deinde inseruit in pagina 53 a , quo loco Ultimos Archelai versus habes, brevissimum capitulum, quod in alio codice deperdito pictae mundi imagini adiectum esse verisimile est. Hoc a superiore paginae margine initium scribendi capiens in dextero margine exscribere perrexit. Cum autem carmini Archelai interpretando nonnullius sit momenti, silentio tractatulum, cui inscribitur To ôiàyçafj^a ijjg fityàirjg fjkiovQyiag
TTagaßa'/.'iofitvov
praetereo:
'loiéov
e lg zìjv tixovofiiav
ozi f j (.isyâhq
(xçvaov)
( s i e ) iov
fjliovyylcc
navxóg,
Tta^aßdlXerai
non xaï
g e n a u e C o p i e der alten Handschriften in San Marco in Venedig, aus welcher alle die bekannten Handschriften dieser wichtigen Sammlung abstammen." (Meyer.) ') Fuerunt haec verba sine ullo dubio breve commentarium et in totum Archelai carmen et in imaginem qua artis sacrae simulacrum pinxernnt alchemistae. Quod voce tlxoviÇcrai satis significatum est. Diagramma autem, ut dicitar, est figura delineata geometrica, qua veteres notionem aut difficilem aut universam aut ab aspectus iudicio remotam ante oculos disi'ipulorum proponete conabantur. Conféras diagramma scholiastae in Procium B 7 1 E (Comm. in Plat. Timaenm = ed. Diehl vol. I 469):
aìad'R} TÓV
Deinde e. g. breviter commemoro : Not. et extraits deB manuscr. T. XVI, 2 176: „sur le diagramme musical de Platon" et p. 416: „xal ovrwe èy.ouev ìv pia «ai tabula praebetur. Conferas etiam E i s l e r , Weltenmantel u. Himmelszelt, I I (1910) 3 2 9 s q . : Geometrische Symbole zum Ausdruck von mystischen Lehren. Permulta denique diagrammata invenimus in ilio a G o e t h e laudato libro: Georgii von W e l l i n g , Opus magocabbalisticum, Homburg 1735.
5
Heliodori carmina quattuor ad fidem codicia Casselani eixovl^szai
eìg zt zrjv TOV izavzoq
tbv
xazà
órjuioigyòv
àllrjyogiav
&£OJQ£ÌTCU
eìg
tbv
TOV tovtwv
d-tov
TS
TOC
ZfOOagtI
Gioixsia
stai za Bra" Ttg&zov TOVTO
V7iò
zavzrjv iati
é àijg.
TÒ vóuig.
xaì
fj
*Ev zovioig
zoìg
ò1
xaì e§ zò
óè zavza•
vówg,
/.ùv zéooaga zai. exzov
zò
ozi
xai
TOVTO
TOVTWV
TS&tdiQrjzai. ow/ua,
ìjyovv
zò Ttvg
fig lf>l'XVv drj/uiorgyov.
zétpga,
z(J)
f] veyélr] &TG>
eìg avzòv
CTVTÒV
zà
óè
azotati a. ngòg slot
devzegov xaì
ino
zovzoig
xaì
óè xaì
azoi^eioig.
xaì
èv z f j rvvg.
òé
ttoirjTiqg. /.nyali]
nagaßaXXofteva.
verpéh]
Sì]
zéooaga
TÒ nig.
oìxovóuog
di]
Ttyàyfiaza
f] yi/. zézagzov
evazó%wg
TWV e!; Tolg zéoaagai
òé ye Tté/inzov
ÓÌ~]kov
è
avzolg
aifrctlr],
zovzwv
vjto
Y.CÙ
3-eòg
rcäv
tilt] ngay^aza
eìg
ovv zà % éaaaga
b
fjiiovgyiag
xaì
xaì
• TÒ tt&v
/ÀSV xaì àviucpegéategov
TQIXOV
£%etg
ipvxì]
OZOL^Ùd,
oìxovófiov
xaì
òrn.uovgyiav.
zoiévde
eiaì xaì
zà
ovfinauaßai.Xov-
z f j ipvxf] nagttxaQezai.
TÒ óè
eixoviCezai.
Sed praeter hanc librarli codicis manum etiam alteram cognosco. Sunt enim additae in marginibus aliae adnotationes, quas secundo scribae tribuendas esse defeiido. Nam quicumque accuratius manum primam bis cum scholiis comparaverit, eas quamquam similem in modum, tamen multo elegantius, certiore stabilioreque manu, quin etiam complurium litterarum formis satis aliis adhibitis exaratas esse concedet. Imprimis autem litterarum ductu diagrammatis, quod sine ullo dubio a prima manu margini adscriptum esse supra commemoravi, cum his scholiis collato persuasum habeo alterum scribam textum, alterum scholia scripsisse. Addidit autem manus secunda et coniecturas (plerumque pessimas, quibus valde ignarum legesque versuum spernentem se praebet corrector) et paraphrases quae dicuntur et lectiones, quas adiecta nota r g ex aliis codicibus sumptas esse verisimile e s t C o n t u l i s s e enim marginalium scriptorem ') Qnarurn complures addain: H e l i od. ad V V . 19. nofrrjoas ÌSEIV WOJTEO yvcüoiv TRI' näoav. — 26. «i> ^rjWLV nèfiTzovoa dvd'QiÓTtoie. — 29. TÉQTZovaa. evygèvovott evyvwozov tfiXov. — 32. tùava£ 71 a v EVumodu>Qov nsgi xQvao7toelag et nÓTCJiov 7iìqì trjg &eiag véxvr>g tractatuum titulos hos: Ziuaifiov TTQÒG Oéoàwqov
xtcpàketct
te e t *AVF7RIYQACPOV FF iJ.oaórpov
ntoì %QVOO-
àÀrj&còi; t/jii'. — 56. ¿rfrpaÌTZot* (echol. ad fiporols !). — 68. ozrwa' zc&t'jy.aon' Ì0£O&ai. fi vkrje. xpvoiov yàp fiévovra xaì noti r i tiv oXws. — 83. ovrco uhi' ovv ftqSèv ) do dipevSès Xéysiv. — 85sqq. %xovaa 9 \)iit¡uaorixòs ov i( d-uvudom. ') Mod as Hieroglyphics Ioannis Dee, Antwerpiae 1564. in nostra bibliotheca Qottingensi. ) Margini pag. 142 s adscripsit : i I. D. F a c duo, unnm et duo, t r i a et tria, quatuor. Qnod satis e Goethe nobis est notum.
Exstat hie liber
3
—
') Cf. Iac. M o r e l l i , Bibl. ms. graeca et latina T. I 172sqq
Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis Casselani
7
Ttoûaç. Sed c o n s e n t i u n t i n h o c C e t M , quod uterque codex capitulum illud, cui inscribitur to ôiayça/xfia XTL, lectoribus praebet. Quod meinoratu valde dignum censeo. Deinde ilium codicis locum, de quo Reitzenstein accurate (1. c. p. 8sq.) in libello suo egit demonstrans archetypum complures amisisse paginas, perspiciamus definiamusque, qua ratione C illam lacunam tradiderit. Scripserat librarius „JUETà to ea what xaì yéì.ecav.
x a t àlrf&eiav elitov"
1 ).
S c h o l i a s t a vocem delevit
yéleaav et in margine correxit ycWjoezat, quod sensu postulali quivis artis non penitus ignarus facile intellegere potuit. Tunc igitur lacunam post syllabam ye hiare nondum intellexit. Postea tamen post illam uncum rubro colore scriptum posuit et in indice illos tractatus, qui cum foliis amissis perierunt cruce appicta eiusdem coloris a ceteris separavit. Perspexit igitur iam hiare orationem sicut ille vir doctus qui in ipso codice M adiecit Xvitel fie zò lelrtov Xtccv, d> cpiloç, sed sedem lacunae tarn recte definire vix potuit nisi ipso codice Marciano inspecto 2). Denique, utrum consentirent codicis C cum M lectiones illorum versuum, in quibus milii M erat praesto, an non, accuratissime exquirendum erat. Praebet lectiones, quae a codice C abhorrent, his modo locis M: Heliodori vv. 9 olaôtj M: oîaâij C. — 34. jcqóoaÇovM: 254.
reQÓoel-ovC.
az£(pr]cpoço€vTeç
M:
— 8 0 . àvaÇiotg M (schol. C) : àveçioig C. — xaì
are. C.
263.
&élovza
M:
lovrag C. — In fine a%L%oi agi; M : om. G. T h e o p h r . v. 3 òe om. C. V. 28. àg om. C. 35. èmav^firig M: e7tiari]ntjv C. 6 3 . yÓQ om. C.
vv. 1 3 . aocpwg M : ao xal yéveoiv exàktoav xal àX^O-eiav elnov (cf. Reitz. p. 9), qua insuper re satis est demonstratum non ipsum M esse descriptum. Neque autem solo e codice Vindobonensi, sed etiam alio e codice hausisse librarium apparet, quippe qui nonnullos tractatus minime in Vindobonensi 2 ) exstantes lectoribus praebeat. Agitur autem de capitulis, qui etiam in cod. C desunt. Et argumentum codicis G cum C conferentibus iam apparebit veterem indicem omisisse scribam et novo quem ipse finxit eas tantum disputation es quas praebet enumerasse, omississe etiam eum inscriptionem ßißXov aorfiov nécpvxa avv 6e(j> nivaì; una cum sequentibus versibus (TTJV ßißXov oXßov xtX.) et cum picturae commentando (dtdygaft^ia tfjg utyaXrjs %qvaovqyiag [fjhovQyias C]. inseruit cum alia brevia atque parvi momenti praeeepta tum: tov [taxagiov xaì ttavaóqtov WsXXov ÌTZUJTOXÌ} jtqòs tòv ccyiiozarov natgiÓQxrlv tòv SiqtiXlvov nSQi XQVoonoiiag, Jrj^toxQÌTOV ßißloq ènmgaoipojvrjd-tloa Aivxlniup ( = D i e l s , Fragmente der Vorsokratiker 8 p. 465), "late ngotpf^ig rq> vlty airfjs c . Quos tractatus hausit scriba e libro simili eorum codicum, quos Kopp 8 ) enumeravit velut: ') Polyhist. 1688 or. Lib. I, cap. XI 102. ») Cf. Lambecium, Cat. Bibl. Caea. mss. Vindob. I l i (1690) 14 »qq. ') Beiträge 267 sqq.
9
Heliodori carmina quattnor ad fidem codicis Casselani
Codicis L a u r e n t i a n i Plut. L X X X V I , X V I cf. Bandinium 1. c. p. 347 sqq., cod. E s c u r i a l , cf. Millerum p. 146 sq., cod. P a r i s i n . (cf. Koppium p. 278), cod. P a r i s in. 2 3 2 7 ; 2329; cod. Monspeliensis. Descripta autera sunt in Gothano verba Marciani sine ulla cura, ita, ut G valde depravatas et falsas lectiones saepius praeberet 1 ), omissus est Archelai v. 60, confusi in unum Hierothei TV. 178/79, litterae perperam saepe lectae, orthographiae leges neglectae. V i i uno quidem loco G meliorem quam C exhibet lectionem, ut iam in posterum omnino vel eis, qui ipso Marciano uti non possunt, neglegendus videatur. Quamquam silentio praetereundum non est Reinesium ilium cum multas marginales notas turn praefationem *) haud ita inutilem codici addidisse. Quas margiuales notas ad Reinesium redire videbis, ubi primum paginam contuleris, in qua ille codicis descriptionem exaravit, nomen subscripsit. Virum ostendunt et philologiae et quantum quidem turn fieri poterai artis chemicae peritum, qui ut exemplum aiferam Agatharchidis fragmenta e Photii bibliotheca petita recte 8 ) int e l l e c t . Sensit etiam — ut Morhofii verbis utar — codex G vitiosissime saepe scriptus medicam Reinesii manum. At vero cum bis duobus testibus satis demonstretur quid quoque loco exhibeat M, ipsum codicem inspicere — id quod hoc quidem tempore fieri vix poterat — necessarium non duxi. Gravius fero, quod nondum pro certo affirmare possum ex hoc uno fonte omnem illorum carminum memoriam profluxisse. Etenim quod contenderai vir quavis laude dignus Guilelmus Meyer ex ipso codice Marciano omnes alchemistarum libros derivatos esse redarguit Reitzenstein, cum initium libri Comarii, quod exstat in codice Parigino 2327 (A apud Berthelotium) examinaret (p. 23 sqq.). Usus est A in hac parte non iam ipso Marciano, sed alio quodam syllogae Theodoreae apographo paulo pleniore, l ) Satis est, Heliodori versus 1—50 perlegere atque haec exempla mendoram perspicere: Theophr. vv. 43 r'av&' pro xavx'. — 70 da9htoe
pro
àfrliuig.
—
94.
¿ x t i X e l a u t pro
èxxtXelxat.
—
97.
nvxuiv
pro
dvfraiv.
—
Heliodori V V . 33. deoeixtfiov pro 9'cioeixeXov. — 174. Tttxélug (!) pro noixiXas. — 189. Xexór pro tptuSgóv. — Hieroth. vv. 93. ixftXaopa pro ?x(tXvOfia, — Arch el. V . 85. nvivfumi pro Ttvtvua. *) Qaam invenies apud Cyprianum, Catalogna Mss. bibl. Due. (Lips. 1714) p. 88-99; Fabricium, Bibl. Gr. Tom. XII, L. VI 8 p. 748sq *) Cf. paginas codicis CXXXIX* etCXLI b atque praefationis locum apud Fabric. 1. 1. pag. 749.
Günther Goldschmidt
10
quod etiam meliores hie illic lectiones praebebat. Cognati sunt cum libro A et Parisinus ille, quern Berthelot littera L 0 significai et ut ipse addo Laurentianus Plut. 86, cod. X V I , quem descripsit Bandinius *). Quid quod in Laurentiano tredecim a j Heliodori carmini quasi prooemii locum obtinentes versus sunt praepositi, qui in codicibus a me adhibitis non exstant. Qui versus, quos Heliodoro ipsi tribuendos esse minime credibile est, compositi erant, ut cum Heliodori carminibus turn toti chemicorum tractatuum corpori praemitterentur. Quattuor igitur liaec carmina olim in libri initio exarata variis de re alchemistica dissertationibus in unum volumen conlectis antecessisae pro certo putamus. Sunt autem tredecini versus hi: JlQayfia-vela 1
Tavttjg
F'TJCU t f t g
I]v
5
ti
rijg
(¡UOICAGIV
neviag
de àaióyjog
y.al
àvt/tovg
&v&Qiov aroixiov
iàufiwv
àpdrjr TOV uvarcy.fjg
roìoòc
TÒV t i d e
(sic)
cpégiig, nóvovc,
varata
aoi
'HhódùiQog
y.al
dó^av
I / . aov
òwr]
nvh-r
7tavo%ó).ov.
uàllov
ojiùig
%vnia$: ¡.ifttvriv (pQovttSaiv
EVQIJTCU TOV VOLI
cpéfjojvTtg
¿'¡¡ijg
10
[IÉ&T]S
evutvog
kvaiv
èx
r r j g jSi(3loi:
rcéXei, ìóyov TCQogòÓY.a. ygàipag
FIeiod-io.
Exemplar horum yerguum beneficio viri doctiasimi Rostagno professori» Laurentiani in manus mihi pervenit. 1. /léXlcov Fabric. '£/ij3aiveiv Fabric. 2. v Fabric. evfitvrje Fabr. 10. 'Hl.toScópov yàp tfiXooóyov il. 13. oxi%mv Bandin.
Accedit igitur ad causas, quas Reitzenstein Guilelmo Meyero oblocutus attulit, gravissima h a e c adhuc neglecta. Itaque si in his codicibus — scilicet A et L c et Laurentiano — quorum numerum facile augeri posse suspicor — insunt illa carmina, tam ex ipso Marciano quam e gemello eius profluere potuerant aut coniuncta utriusque memoria paucis locis veriora, ') Catalogus codicnm Graecorum Bibliothecae Laurentianae Tom. I l i 2 ) Qnornm initinm citat Fabricius V I cap. 8 p. 761. B47sciq.
Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis
Casselani
11
pluribus certe multo deteriora exhibere. Hanc tamen quaestionem, quam solvere non poteris, nisi totam alchemistarum traditionem diligentissime perscrutatus eris, equidem mitto, ad Marciani codicis fidem liaec carmina recensebo. Iam ad carmina ipsa tractanda transeam. De Theophrasto satis mihi Reitzenstein (p. 28 sq.) argumentatus esse videtur, qui poetam chemicum non modo nomen sed etiam praecepta aliqua veteris philosophi adhibuisse demonstravit. Neque aliter de ceteris nominibus iudicari posse existimo, quod infra accuratius demonstrabo. Priusquam enim ea de quaestione loquar, carmina, quamquam temporibus magnis intervallis diremptis composita esse simulatimi est, uni tantum poetae adscribenda uberius ostendi necessarium esse censeo. Quod inter argumenta carmin urn aliquam dift'erentiam detegere sibi videbantur rerum ciiemicarum periti velut Borricliius 1 ), qui cum quattuor haec carmina discrimine separaret turn diceret „Theophrastum liunc theoriae peritiorem fuisse quam securae praxeos - ', contra „Archelai opusculuni, ut apparerei, ex intima magisterii cognitione profectum", haud magni momenti est. Potuit auctor complures iu medio proponere sententias, potuit id spedare, ut opiniones quattuor philosophorum inter se compararentur. Accedit, quod e variis fontibus hausta esse haec carmina constat, lmmo potius quibus sint coniuncta communibus signis maxime attinet. Et profecto in omnibus quattuor carminibus iterum atque iterum eadem vocabula, sententiae verborumque compositiones adhibitae sunt. Cuius rei permulta afferre possum exempla, quorum ex numero eligenda censeo, quae praecipue ad rem mihi pertinere videntur. Theophr. 132: ^avfia ^avfidziov •9-av^óiwv . . . zsçag.
réçag. Archel.60sq. : ù &ccvfta
Hieroth. 44sq.: omig nékei ày%ivovg eyiov (fçévag. Archel. 93: ÙIG àyxivovg aotpóg. 308: xai ei (.tèv àyxivovg TE xat kiav oocpôç. 280: sa/] tékeioç àyxivovg liav oocpóg, Hieroth. 163: TtçôoeX&e xt&nov, di (pilovueve. 21: óiò Ttçôoekd-e &ânov, oarig el (pike. Archel. 35: nçooéX&rjç zfjòe T f j vèyvr}. Archel. 310: rwv xeipévaiv nâvtwv ¡uhv èv (ìiftkoig Hieroth. 18: ò xeifievog -d-rjaavçôg èv taig itavoócpoig XGJV aocpwv te òékxoig èfinóvoig. l
) Bibl. Chem. I 40/41.
Religionsgeschichtliclie Versuche u. Vorarbeiten. XIX, 2.
2
ootpwv. QIJIÓQWV
Günther Goldschmidt
12
T b p o p h r . 2 5 2 : ì'gyoig Theophr.
6 7 : (piXóipoyui.
Theophr. Hierotli.
iv&éoig.
213:
42:
Hierotb. 5 :
&> &elov
/iSX/.ov
A r c h e ] . 3 0 2 : twv h&éwv
egyov
jcal
A r c l i e l . 5 3 : /.iccXXov d'eiixoXov H i e r o t h . 1 2 : tvlau T h e o p h r . 2 3 6 : tov Theophr.
xai
ipiv Gtv tò iCfjlv 9/10. Xex&tioav nakai xsxalvfi/.isvwg 196. Nolo diutius singula persequi: eandem infantiam cum magniioquentia coniunctam ubique conspicis, eundem particularum copulantium (8> xai, ¿ig y.al, wg, ze vel öe pro re positi) usnm, eandem duritiem asyndetorum, cui frustra mederi Reitzenstein volebat, eandem membrorum coacervationem, quae auctorem neque cogitando neque eloquendo iustam periodum efficere potuisse demonstrat. Consentiunt vero carmina etiam ratione metrica — si quis rationem istis in versibns inveniat aut eo usque progrediatur, ut cum Bertlielotio ') sensu quodam talium iamborum imbutus „assez corrects" eos apprllet. Nam de re metrica vir Byzantinae aitis peritissimus Paulus Maas 2 ) idem statuit quattuor haec carmina eadem arte composita esse. Quae ab Isidora Hilbergo 3 ) acerbissime vituperata quin etiam nimis breviter et prael'racte reiecta, Maasio tarnen perscrutanda esse videntur. Qui et versus illis, quos „Hermenienverse" appellat, propinquos esse genere censet et auctorem inter veterum recentiorumque poetarum usum quasi mediani teuere viam dicit. Vides enim auctorem neque verborum accenius neque vetustiorem prosodiam constanter observasse, orationis membra haud raro ultra finem versus extendisse, hiatum amare 4 ), elisioues vel synaloephas tantum non omiies fugere, incisiones post quintana aut septimam syllabam nonnunquam omittere. Huic igitur num recte Maasius omnes tredecim syllabarum versus abiudicaverit, valde dubito. Reminiscamur enim cum sciolo et indocto et vaniloquo nobis rem esse. Ego quoniam ille vir doctus ante omnia Marciani codicis lectiones in lucem proferri voluit, hoc maxime meum duxi. Quae si propter sensum immutandae erant, veniam me impetraturum spero, si nondum omnibus numeris satisfecero. Artem criticam in scriptoribus semidoctis difficillime exerceri c o n s t a i Brevi comprendo: non ovum ovo similius quam haec carmina inter se. Ad unum ergo redeunt auctorem. — F i n x i t autem Theophrasti, Archelai, Hierothei nomina Byzantinus poeta ') Origine» p. 202. ) Der byzantinische Zwölfsilbler, Byzantin. Zeitschrift XII (1903) 285 ann. 3. »j Byz. Zeitschr. VII 346. 349. 351. *) Heliodorag 55, Theophrastus 50, Archelans 97, Hierothens 47 hiatus esempla praebent. 2
2*
Günther Goldsehmidt
14
eo Consilio, lie variae e t discrepantes sententiae ab uno solo auctore ad lectores deferrentur. I t a nemini in mentem veniet auctorem veteribus philosophis vere haec praecepta subicere (ut Democriti scripta a prioribus alchemistis fleta sunt) a u t a poeta falsario Theophrastuni, Archelaum, Hierotheum vere introductos esse. Immo sicut Callimachus se Hipponaetem redivivum esse vult, ita hunc Byzantinum philosophum nunc Theopbrasti agentem p a r t e s nunc Archelai nunc Hierothei in medium provenisse lectorum et e personis illorum virorum locutum esse luce est clarius. Hierothei nomine significali primum inter Christianos philosoplium quem sibi finxit personatus ille Dionysius Areopagita Reitzenstein cognovit. Et novisse auctorem nostrum perdonati Areopagitae scripta mystica probare cotiatus sum. Habeas enim ante oculos haec Dionysii (Migne III) 1112: taùza yàg f¡ itela oocpict
òiogeuai
návTiov
tolç
áyaíf-iov
%Qrtyíav
vel
n ç o a i o v a i v
a ï u o ç
¿htóg,
à n o
1025:
Y. e XQ
de eccl. hier. I I § 3 : . . . ôaaxaXiaç
avyàç
cpojTÍaai
^eo/.ii^r¡t(i)g
7ZQOOIOVOI
§
xalç
tïnvœç
i n i
1:
tbv
&eìov
nai
uaxcxQÙuv
náviag üv
.
.
áXX
xat
itçbv
ôùtQov
vel
9 8 1 :
o
ä t p d o v o v
tijg tbv
è v d - é u i ç
ÌÌQCIQXIXÙs"
(pvjiaytuyiaiç
ánÓQQX¡iov
avtov ànt.ôiv,
.
avioïç àya&wv
àvacpaivovieq
cpunoeiôelç
êtoi/.intaiog aviov
à < p $ ó v w ç
é v o v
iàg
è'ÛMj.imnv eod. 1. § 4 :
taQXiMiiç) V I I
àowa pag. IK vol. VIII 1] de Heliodoro astronomo: „Mit dem Alchemisteii H., der dem Kaiser Theodosius (408—460) ein Gedicht über die schwarze Kunst widmete, bat der Neaplatoniker nichts zu tun." -) ed. Diehl, 1 I50D = II 37, 17eqq. H
) Ttòv 6} qviuxitir
(itv, yjj
T(p fiiv
rzvot
¡/¡póri/ta.
eiai rtrts,
frejjfiónriTa,
ro
oi ioiv
mOL/iiiin'
ixàuiq> fiiav
Si àépi ipl'%(JÓTr]Tat ttò Sè vöart
8e$cóxaoi
Svva-
vyQÓxrfza,
r f j 9i
22
Günther Goldschmidt
dvvá^ieis éxáOTtp t ù v cxoiytliav diéveuov, n v q ì {tev 3tQtiòv xaì %r¡QÓv, àéqi de d-tQ/iòv xaì vyqóv, vòan de vygòv jtai ipvxgóv, y f j di ipuxeòv xaì ì-rjQÓv. Quamquam ex Aristotelis temporibus philosophos iterum atque iterum de elementis disputasse et illius doctrinam, quam de duabus elementorum qualitatibus ') prae se tulerat, explicasse etperpolivis.se 2 ) haud ignoro, tamen Archelai i n s t i t u t i o n s breviter cum Ocelli comparare in animo liabeo, quia non multum ab ipsius Ocelli praeceptis quippe quae Proelus inprimis exemplafuissecommemoret, auctor carminimi abest. Namque non modo easdem qualitates attribuit elementis (cf. vv. 97sqq,), sed etiam persimili ratione, persimili argumentatione piena et perfecta atque Ocellus de permutatione agit elementorum. Magni enim Archelao et Ocello est momenti quod elementa diversa et cont r a r i a inter se permutantur. Sunt autem elementis et contrarias qualitates (Archelaus 88sqq. eviuaov auobv
grjga
¿TicxQaniati
\ 4'VXQ0V
vygov,
vygov
yijv
zov ev tw
y IvEzai
vdazi
e§ v dazog
eig
etc.
uezafioXi)
Archelaus. vdiog
dtguavfrev
yfj
7ith]ibkioa frrjotzai
eig nvgog xal
q>\oya ¿tzfirjd-ev =
Cti.iovi.uirj
6i'
etiam
diligentius exculta, usque
ad
et
exlv-
etc. etc.
statuerunt inter Quae doctrina
ftagea.
tempora
iter
vdtug.
discrimen
¿tvwipegfi et xaTtocpegfj, xovtpa
«rj Q
ovoiag
. . . =
xal uig va/.ia rtgoeioiv
Deinde et Archelaus et Ocellus oznixtla
vygag
medii
aevi
viris
doctis trita. nobis occurrit. apud diagrammatis illius, quod supra i«nis\
(
Jqua) e S S 6 terra' disposita legimus, occurrit exempli g r a t i a apud A c h i l l e r a * ) (Isagoge 4 =
Petavii
zCbv oiof/tiiuv ETCL
zvjv avw
uranologium
av^i^efi^xe zo nog (pogav
Ioannem
xal xazwq>Egfj,
Philoponum,
qui
duos
Tuv
Ttavzwv rwv /.iev ovzwv {¡agewv zwv de xovipiov dvo
xaziorpegt]
esse $rflea
¿ggevatv
xaziocpsgutv
Kal
bvzct, . . . et
locos
elementis
yag
ozoi%tlwv
xal oi xaza g>vaiv
zwv azot%ei(x)v\.
Quod autem Archelaus aioi%ela
mum
ovzuv
. . . Szi
ov del loyov solum
quattuor attribuit [de aetern. mundi p. 891: sialv zonoi
ovv
e%eiv zi]i> og/nijV xal negidivtlod'ai
de rj yrj xai zo ildtog §agea apud
p. 126/27): Ttoaagwv xal zov dega, xovcpozaza
convertas
%E
av&ig
Reitzensteinium
duo [iev ozoixsla
&vio oitTjCíiuoiv
yáq
'
néXwv,
ovòauoù
t h u
ov
ßoä
wç
návTojv
fii]
avioç
ovrteq
vrcovçyôç
re
y^eçolv iaxvei
fiéau)
àaxoXovuai
ôoûXôç
ârjç
115
èv
fiox&oîoiv
wôe
oxórei
110
à'M'
àyvoovaiv,
á>£Qxi.iai
106
f.ir¡TQÓg, Çr]zoDaiv
y.ai
07V0V
100
tolç
ovottjç
èxcpevyei oôôeiç
ÇrjTovoi
tyài
cpaiôçSç
xàïXoç
ôçwvreç
èxelae,
96
ôè
rïjç
n á q e i f u
ôè
TCOIXIXZOÇ
29
ytvâ
G . fiéowv
CG.
| 1 1 1 ßiq
M G : eiç
G. | 1 0 7 G.
G. I
àfUfoXv Sé fie
MC.
on&tnov
cor-
eis rçeti
| 1 1 0
G. | 1 1 8
Si
ivoïv
M C . R )V\ TOV M C G . TR¡S R t z .
3*
— C, yioag
G.
—
30
Günther Goldschmidt §avd-ov
t o elôog,
(féçojv
o(pd->'jOo/Aai ftiXag
120
6h
ßgvwv
xQvaoarttüiicjv
o xal
%Qvoavdov
itoixiXôfiOQ(pov
ôe '¿àj/g zaôzag
nçoatXS-e axôxei
àcpavozio
dÀÀ5 evöov yâXaxzi
naiôiqj xal
fiao&ibv
/xt]tçi!)a)V f.te,
&Q£ipov /ue (.uxQci ¡uixçâ'
vi]7twg
TtéXio,
ayovoa
elg
èyio yàq zçafpetg
èxzQécpouaâ
àvôyelov
xal
ô' av zéXeiov
àxfiâou) zGjv àifibg
ecog eig vtyog
oïr] te
yéa
(pvzlrjg
üfißqog
eftrjg yevvrjd-év,
Ttoiy.tXlo/LWffov
ßaataaei,
eaofiai, vâfia
wad-^ VTteçrpvôig
zrjv rcoiàv
1 1 7 TcoixiiXôxpcofios MCG. | 1 1 8 1 1 9 ô] To G. I 1 3 0
'¿"Çouai.
itputd-iioofiat,
Çrjç/à -9-elôv ¡uov
zwv ozoïyeiwv
viog ozoïytiiov
fie d-âXniov
¿'vâov ôe ¡uov eycov tcvq àç&tlg
nâvv.
Xe7CvvvihqaofiaL,
èv vécpei aig Xenzbg eig xôXnovg
fieXCbv,
iv/joçipov
àÔQvvd-elg fièv Xiav Çirpixwç
àrjç yàç
fie,
ev gvit/nbv
zfj TToioTTjtt teooâçuiv
145
àxXvï, xexaauévq).
TtoziÇé
eig oyj^ia
140
tî\
xal
yâXaxzog
eojg &v eXä-rj ioyvg 135
véoj
wg Y.tY.QVf.iuévqi
ola
exdrjXaCs
è,ucpavèg
èy.ftOQcpov/.iévag,
t/.oiiXßovzi
&r]lfig àuéXyujv
x^-ot^pOQu.
eig zo
ytvvrfîévTi ovri
kxcpéçœv
xal
zàg yqoiàg
kfioi f-uldvatL 130
zavzag
navra
¡xoçcpfjÇ lui]g
7tàçq>vQ0v.
7tvç[ç]oq>eyyÎTi]ç
eifji
XQavifrj
XQvofjç
àQyvçôxçvoov
ze
XQvaov xôqaXXôg otuv
[«c] fiezâXXov
œxQOv
10g xizçivoTtçâaiàv
125
te x.al %QvuoÇû)j.iov,
elôog
§ctvd-ôxQovv avthg
XQvoâçyvQov
zàg
àXXà rfçbç ßQCt%v 7toiy.il6xQiof.ios
evy.QazCbg e%ftv xçvooiepitor
G. xçvaoÇfûuiov MCG. |
MC. | 1 3 1 £civ&0/,()irjv
G. | 1 2 2
xrjTpivo-
Tiçàooov MCG. [aïs] xirpiros tzquoioî te Etz. I 1 2 4 : X^ôae Fabr. | 1 2 6 ix/ioçtpopévas G. | 1 2 7 yevvrj&évx>] C. corr. | 1 2 8 fitXävotovn MC. àe] xa£ MCG. (icXavZflVTi xal Rtz. | 1 2 9 axonei G. | 1 3 2 d~nlfjs yàXa nçoe fie Xéytov (Xêyov G) MCG. I 1 3 5 evçvd-uov MCG | 1 3 7 ¿s corrnptum fiXixâis Hepd. [ 1 4 0 véft] MCG corr. Fabr. — dxfiôs om. G. ïao/uai G. | 1 4 1 /SaoràÇet C suhol. ßaardaov G. | 1 4 3 cit om. G. | 1 4 4 vec Te yalav ^rjoàv Etz. | 1 4 5 tôt MCG.
Heliodori carmina qaattuor ad fldem codicis Casselani xatanXvaai
àçdeia
xi.OTjq'éQOvç
izavzoiag
yfjv,
71VY.1 ov/.i£vog yàç vyçâg
150
vâwç
ovotaç
ffçéxov
166
7ulavi
yÙQ fj zrtç
tpvoiç
nçbg
yà(j
160
ozav
TO xâXXog XQvoâv&iov eveiôèg Çwvag
170
i-av&bv
zo
evzog
xoçaXXov
aéXag xal
Xsvxwotv
ix
fisaov
Çrjzov/.tEvov yaaiegog. èxcpfQEi, nâvv
¿tadifiaiov
àoTçanr^onov yXoijrpôqovg,
Xâ/.npiv
avd-ig ffXLov
e!-iofrev
fiXénovoiv
rpéçov,
&OTCEQ
nvçcpàçoç
Xa/LiTntjQ (pXoyrjff ÔQog ZE rpeyyir^g zàg 176
ztov Xid-wv
noixiXug
EvEiôèg /.tèv avitog
ÎX TEZTlXQWV xXliâo)V èfiov
[tiav
jiqog
glÇav
TTÉJIEIQOV àgôtviïévzu 180
TTJV noiàzi^a
yEÛoeujç
/.léyaç
ixjié^miov
w g &ii7ttXov x^cuçov f.ihv tlôoç ¿jçaîov
nâ%ovç %IÙJV
ze xat
10g xaXvuua
ôè zoïg
wg
e/.anXfiov
àXX'
EvéxXafinQov
yôvog
zçacpfj cX^g
avyàç
ôsixvvg
xçvGtÇoi'oaç
né(.i7vov evôov
VEY.oâg
H-aGTQÛTiiov
¡.thv otpiv
XEVXTJV
àvôçû>v
tx yaiaç
10 g tféfjovaa
âcpQoot'/.fji'^ç 166
ôevieça,
ta.¡SXv'Qovaa vÉxzag
yaiag
va 1.1 a
îtOIÉEI.
tan
X E V X Ô X Ï ] Z O Ç
OFIUA
zo Selov tffi
xal
%Oiv ooepûv
ovottg
(paiôçov
b/.Xvd-rjOitai
X.ivxozr.ia
¡.téXavaig
vrtg ¿0071 ÎÇ EÎg
ysvTj
Èxzça/r^aETai
fj levxwoiç
¥tvnBQ nod-ovoi iôtïv,
(iXaoïâvEi
ytaçrtocpoçEï.
¿xçéovaa
EÎg -tïtïov
véfpog
yivtiai
[îx] xat
^ijQâg
vyçàv
•/.al TïjV /.¡¿Xavaiv aviij
iôéaç.
àzu bg ¿x yrjç tîg
navroîa
ovziug
vizeQcpvwg
èx^XaarâvEiv
àvihuv
ZE -tXûitov
TVV
TWV àv&iiov
31
ZÔJV
%ooàç, cpvXXwv
(iXaozâviov,
ÔÈ OVV^VL'JuévLOV tvy.açTtnv fiozçvv
cpégsiv
ô>g uiXi
xExzrjiiévov
1 4 7 âçStza MCG. 1 1 4 8 elSéas MCG. | 1 5 1 ymav MCG. — flçiy/ov M C . — èxpXao-tàveiv MCG
| 154
xofjnotfoutl G
xaoTzoy opeïr Rein.
fioÉ^Eiv 7¡¡v
yqv èxiSlaotàveiv . . . xaonoi/ oçelv Rtz. | 1 5 6 noiéov G | 1 6 2 èxBXit^ovoa G. | 1 6 3 nrjyaias eus MCG. | 1 6 5 è^nOTuàuxuiv MCG fort recte. I 1 7 0 néfirrovan G. | 1 7 4 TZOtxiXlte MC. ntxsXas' G. | 1 7 5 à.uTieXos et 1 7 8 (féqcov Rtz. | 1 7 7 Ttaodçcov CG. I 1 7 8 ,
ev&tov
Xvzgioatv
tvff'çovtïv
zòv
èv
jtQoarpéçeiv,
ôdljav,
auf.tiia&tíag
antpol ßgozoC,
TE zQvtpip xal
f¡ Texiaívea&ai
245
zivog
Ttd^jtav
TCTWXOÏÇ véf-iELv ôéoiza
240
ßi(.
òrpd-w/iev ex
ôè
cpÔQOvç
tvçtaiv ivd-tov
ur¡0iv
&TCOVOV / « p à v
235
îxrptQtiv
R¡ XHCÎJ KCITQT-IAÇ A'ivov
óAÀ 5
xnrtovg,
iclovaíuig
tùpociàtozaiov
oir¡aiv
f.ti] áaxokovuevoi 230
f.isv
yà!Q eôrrçayoùvieç
XQijÇovzeg
TéXog.
(fiuti
tÇàysi
fiiofròv
e ig exß'MjV
ovTu)
xónov
äazs
jtléov
nloviov
re
zòv
eaiztigag,
zòv
xal yíitzai
éx7tlr¡QOÚ/[ievov,
ze
ÓQayuáiaiv
xal
tlçuôv
rráuTtXovzov,
ovg
(féqti
oí! zwg
eoyov
%uQ(.iovr¡v
zotv
ßait-(i(bv
o/.ßiöv
Ttágoid-ev
225
tò
xéçôog
néçaç
xtxoa¡.ir¡uévov
y à o f¡ ktv/.waiç
¡•av&woeiog 220
tig
tX7Z/.i]QUtfia
33
aocpoí.
ëviïtog eig
d-eótQOitov
ELÇFIÔV om. G. | 2 1 8 YÁ-E om. G. | 2 2 4
>iM-n MO.: à/.hi G. F a b r . I 2 3 1 rçvt/àv G. — r¡ivfiaO(tévov | 235
x^'e"
(pro
etiam
2 3 7 fortasse tote nékat. \ 2 4 3 fort, (ilyléyeiv M C G . I 2 4 5 èxxavovvree
G.
at l e g i
potest)
M
XllQaí
stîyp«M. C. I
cf. T h e o p h r . v . 15. ¿í TI tpçoveiv
34
Günther Goldschmidt 250
£rjXov reXov/uevog v.al auifiaiog
avÖQtla
(zwv)
ov'rwg yaQ tirtgayoirzeg eoof.ie&a
nqog
255
oxrj7iTovxiag zif-iffi
ceßag
260
xal
ovzwg xal
xv%eiv
ovai
öb^i.g
Ttiacovfievotg,
tiiTtXf'oig,
aivovvxtg ovza
&t'ov
aixior,
^¿Xovxa
zovg
UU
luontQ
ßgoxovg
II/.uxr^tuxiov,
/ntXXnvaav tvxXeiav
ngoacpegeiv
Xazgeiav
9-tqi Loy in abv naxol eig xvxXixovg
aitbvag
rpiloaocpov
auxw
ndXiv, zq> ¡.löva)
tytiüj
nvevftaxi
aiwviov
dj.nqv.
oxiyoi
OeorpQ&aTov
ti'xifiiog
axfjTtzQcx yftg
yal
TVQSIV
(fäovg
tvaeßtazdxoig
(piurog
^wfjg xoQiqybv XVZQWOIV
¿^lovuti^a
ai'yXrjg y.al
EVXoyoüvxeg zbv
azecpei
ngd^ewv
jiqoacpeQOvzeg
wg %QiaxoXaxQCtig vntgd-tov,
366
xXrßwv
evxXuav
%o xqdzog
vfuvovvTtg
zw
la&Xibv
e'ig öo^av
üva^L nioxülg xolg
wg xal
av&ig
z&v
exXdfitpewg
TPVXFJS-
äSioxXeoi
Xqimbv
azecprjrpoQOi'vzeg
cpoevwv
WOTTEQ x a l
xad-agoig
o§rj.
rtegl
zfjg avxr-g Seiag öia
1
Oi zwv
aocpiazaiv
evöaifiovovvzeg
5
aväoeg
xal
xal
ZYJV cpvaiv
xal
nowzrjza
xal
ov/.t7tXoxfjv ¡.tad-ovzeg
eig ev zi
de yvovzsg azoixtiwv
xaivov xal
eig wcpeXtiag
xegdog xal
iccußwv,
gr>xoQeg
jtavaöcpwg itdvzwv
wg xat
xzLG^idrwv xoäaiv,
¿XXi]Xwv
tlöog
'/zdvzYj %ivov z f j ovv&eoei
wartig
ßioüvzeg
ze%vi)g
ail%wv
(peqeiv
tingtrciazazuv,
cpaidgöv, ovrjaiv
nXeiozov
eveiöeg
neXov,
(pegov eivai
£§ evög,
2 5 2 agioxAeeZg G i. marg. I 2 5 4 w l orereg C. | 2 5 8 ftpos é^oíarjg oXr¡g ovari g yewôovg ßageiag %o\rtôôy!,ov /.leXávaeiog to elòog, ovireg vétpi] äveiai ßaaiaCovxa xal nvxvov¡.ieva. (pÍQOfTa
160
166
xág
TOV ôçâ/.ovia irôvrov ex fiéaov, elg iïtpog elg -9-eçpii]v d-éaiv àiqog vyQÓxr¡xi xal xovcpov cpéçeiv TÒ axijfia xal TÒ eiôog loare awcpQoveîv. QLTtxuv Te Ttjv exxavaiv ovaiag rtäaav
(péçovoi ßaiveiv
170
xal
ävai
eig vâfia
jtòiiQe
eig %áaua xal
xçéiiuv
ôè â-elov
av&ig
TOVTOV
èxxevwaag
XR¡v Qsovaav
wg
wg d-elov
axr¡aag
xr¡v
cpvoiv.
vÔQàçyvçov ovaíav
vâua TCXVVOV
1 4 3 névre òxxoí CG. | 1 4 6 tyov G. | 1 4 7 suppl. Ideler. | 1 5 2 eneaivoira G Tteç't G. I 1 5 4 nélovra 0 néraXov G. fort, tpéçovta Rtz. | 1 5 5 faivorrai G XQVOt.rT LA.(MQOV G. | 1 5 7 eh Tiy/nàe C: et (in rj corr.) aziyfiàg G cf. Rzachii notam ad Eesiodi
sent.
166.
|158
o G. I 1 6 3 òhjSóxov G. | 1 6 9 oopçoretv^.) G. ocorpç-jveiv C vix apte. I 1 7 0 oâaav{\) G sed ipse i. m. corr. — Çinxet G. | 1 7 1 Sé C re G. | 1 7 2 TOVTO G. I 1 7 3 vâfta om. G.
Günther Goldschmidt
40 176
(.télavatv
exopr^ov
xtù Xtvxavov
ze yatag
Ivôoo&iotg ytvfjatxcxL
yàç
Xtuxov/.ttvég
ewg Sv
otp&tjoéiai
ëxXa^nçog,
^aifiaaioç
185
àçôevoei
niwv
èe
ïazai
figozolg
zoioOzov Xafiwv
qéov
wg utXav
ovtog
oxàiog.
qâov.
à&çowg
nXoviov
véxvg
txxtvwv tv
zoD
oXov.
(iiw
juvaTrjOÎov
ëxXtvxog
nàw
)} êx yaiug
oèdiv
txcpéoei
HaitQOv cpaiÔQOv exuvxov ôe zoùzov
ôçâxovza
zo
e^a^ov
¡.layaÎQa
ôoçàv zov
XiTiuva
Xetxov yàç
afptjjv ovzog
ukrftiviqv
ix
zo
Jtâvv.
aoi
tcprv
rò 9-uoóú>qr¡zóv Xéyovzag
ijXtog
xagdiav
TÒ òùigov
evcpganixwg
'S2 d-elov 216
coOJtig
wgaiav
41
návri/xov
TOÙTO
emoXov
zr¡v
/tal
%áqiv
avvzouov,
cu cpaiógàg
otptwg
Si Ctvl-ewg
Xaimgag
zò xáXXog ze zrjg
tv%goov,
ut ¿cggtvoq
f¡ £tv¡;tg
tig /.ù^iv
ovvovaiaq, /.itav,
ib ü-r¡Xf.og ei'cuaiq axgag av¡.i7T>.oyv,
cu zrjg fitzáXXcw
zi'g (igvovar¡g
c'u Tijg d-aXáoor¡q
Xevxòv evnozov
agyvgov, va¡.ia,
c'u zr¡g Xt-&tíar¡g cug L'òcug yaiag cu yaiag
cug aidvg
co ovgavó%govv co àazégcuv
xáX/.og
aùarrjLta
èx
exXa/.i7tov
xaì
cug (¡j
avyaìg
íx oov
f.dv egyov
elg ngàì-iv ev ooi
cpégeiv
óè cpuivti
•&av¡.ta 7iXécu tov
woizeq amò
áxzívcov. zCiv
240
zéXog'
%ò Cr¡zoúf.¡tvov
cpwzbg éxXáfiipeig
òguiv oov zrjg rooavzrjg
rexvovgyíag
aorpwv
ei¡xgr¡oiov
TtXrjgife, epigeov tig -/.égdog ovrjoiv oh
ògó/.ioq, ftXíov,
•9rtaavQÒg tiioneg '/iaf.mód-i]zog, zig
oéXag, ovgavóv,
cpatdgòg
c'u tjXiog xguoougyòg agghiai
avco,
¡.leXávoewg,
tig vrc'
c'u cpcjg oeXr¡vr]g Xáfirtov yào
gàov,
áya.Saivoúar¡g
co cpcuiòg kxXá¡.tTioviog
235
yóvog,
àgyigévóuzov,
cb zCóv verpwv Xtvxcoaig
230
t^ntXtov,
tvéxXafi/tgog
ci) evóvtia
225
se gag v.Xéog,
n&v x.óo¡.tov eoa mg
~AOGjAOV(.ctvuv zò egyov
vé(.iov,
¡xagyágciiv (Ìgozoìg. navoócpov ogyavov
éx zé%vi¡g (¿i&g
207 è£av&oloav G. | 211 9Btov Sm?nr!,v C. | 214 ró] re CG. | 215 T?e] "ai G. | 217 9-nXewe G. I 219 yívr¡ua G. | 220 ixLc^os G. I 222 St7iXóve (= StnXolSos) ÍXOT. 5 f i f i a Rtz. | 226 üJf] fa CG. I 228 IxXifiyov G. I 229 cf. 109. I 230 fmSoòv G. i 231 Xáfinov. ìd/atmv CG. I 233 ¿I ol CG corr. schol. C. | 2 4 0 fort. «¿ofiov Rtz. an náyxoofiov'i
42
Günther Goldschmidt jtlozwoiv
[stt;] eqyiov
&av(.iaazixGjg
ezrpalvov
áig ly.azag
Kai zr¡v ä/xETQOv detraer] 245
jtqóvoiav slg
V(.IVR¡AR¡ TE z¡]v
250
zovg
evegyéirjg
návzag
sv ßiovv,
evoeßeiag xai
Kai f]/.i¿Qag xai zi.v
a'íviaiv
aízov/.i£voi xivdúvwv
zwv &}.)' rt&v
dtOTcózr¡
IVZQIÜOLV EVQEIV
xai
/.tzalg ouepoi
áii7z'lay.r¡uái0JV
£7z' áÜ.rftMV
exrpvlov
itéXag
tag lázgai
navi£nónzr¡
D.aouov
kv&éoig,
zbv
Evywv zalg
ntiiTtovzeg
z navzávaxzi xai
cpáovg
nod-ovvzeg
vvKzog
ßiov
zbv ÓQÓfiov,
ty.kauiptv
evTCQETZCbg '/Mf.i7tovzeg eqyoig
(piXo^Evovvzeg
OTtmg
evoeßüg
f]/¿wv 0Qá/.iw/.iEV EvríQuyovvzsg xai
260
Evdúxvvoi;
7TQÚ§eai nlovzovvztg
aiégyovzeg
255
tvanXayyyíav,
-9-ékei yccQ arg
dtanózr¡g
zeug
-9-uvuáar¡
-d-eoO lóyov
f¡/.iSg íjvrieQ mxvaócpiog
nuXvzQÓjtojg xat
y.Xe'og
OVK &v
elg
zé/.og
TE 7t£iQaG¡.iCóv Ávoiv
/.irfiev
sig
TZQS^IV
. . .
ZEIEIV,
a'Ü.' r¡ d-tij) zbv a'ivov ovzwg 7iQOO(p¿QEiv zi¡> ovil avzov
narqi
éxrpvoavzi
ZE yevvrftévri
zbv
zip -9-eícú
yóvov lóyi¡)
OVVEXTCOQEVZlt) OVZl &eí(¡> TTVEV^iaZl 265
vvv návzag
tig
aiwvag
aldivwv
azíyoi
'.ÍEQod-éov (pikooócpov dice GTÍ%OJV 1
^ATcáqyoi-iai E7VWV lóytúv (.léiqov
&(ir¡v.
a^s.
TtEQi zf¡g d-eíag
x a t íegag
ré%vr¡g'
(iá/.tfiiüv). nqoanXé^ag nóvr¡¡xa,
evcpQaSéaxazov %ov
ia¡.i(¡ixov
cpvXátZLüv Qv&f.iov wg xai
rovg
izádag,
2 4 3 níorwois et trjyov G yersua corruptus. I 3 4 4 So¡áaag C : So'Qaaaai G. | 3 4 8 evfiiovv C : evftiovvTai G. | 3 5 0 evjta/ovvree CG corr. Rein. I 3 5 1 Oxeoyoivtés G. | 3 5 4 fort. evxcolazs knntí Pohlenz. | 3 5 9 neipaofióv G. lacunam agnovit Ktz. | 3 6 0 euyvlnv G. cf. Heliod. 243. | 3 6 0 — 3 6 5 Bernardas praebet lectiones codicis M (M). In subscriptione Qog
XQIOIOÜ
(páovg -9-éXiov
YMQÔi.ag
taxai
yvfxváato Xóywv,
ay.gißi]
Toûôe
ahovaiv
yào
ocpga
ï'Û.auipiv
yv&aiv
ïtod-oùoi
âSiwg
TZQÍV, aQortziov
d-üTzov
ôCOQOV
3(hg
omiog
[to]
itçng zb
OTtfç
aivíy¡iaza xexaXvuuéviog
jiaiôeiav
D.ibílv
aiioú/uevog,
15
ág
zûvôe
aoffLuv
-re
tpu%àç,
e!;r¡yoú/.ievoc
de
Xo§wg
cpiíoi/jóywv
ixxXívwv
èvvoiaç
íi ç>ooi/:û(p
(paíviop
léytav,
TWV
cpd-ovyçàg
oocpûv
yvw/uijS,
evçvth/uùjg re
43
y^^iVTiy.ri
Rein.
—
evQV&fios
G. |
CG i. m. I 6 yvxïs (M)CG. I 8 nçooiuiûSes (M)CG. I 9 (patrono. (M)CG. j 5 ßläßrjv 1 1 Tí vix sanum. | 1 "UtAafiyiv G i. m. | 1 4 SéÇcu (M)CG cf. Theophr. 79. | 1 5 ^ Oto G. : nà&to c . I 2 3 rjâ-ixœe CG. I 2 a «',] xai CG. fort. WS E t z . | 2 5 ßior : ßiov CG
(?).
29
tijvSe
I 2 6
CG
C
TZEVeías
fort,
G
itîiyov
nevíav. roye
nçéoxti
G
nçôoexes
G. i. m. malim
C . I.oyov
C. |
ßißlov
Rtz.
T»jrSe
yvf¡oív
C (?) G c o r r .
CG. corr. Rein. | 3 4 ror] rov&' CG. — xexrtjfiévov CG. I 3 5 ye G. : (ivonv C. cf. Steph. Alex. p. 210, 36 Ideler.
àçxr,v
marg. | 3 0
| 2 7
Ttv%os
fiévojv
C
in
ta.
tvçrjOit
G . | 3 1 èvxeifievov
Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten. XIX, 2.
C. | 3 2 áo-¿r,v
i
eloxr¡ye
rijV
Qünther Goldschmidt
44
acpgáyia^ia
nàvzujv
ànXovvza rctîç
cpwioç
tventiaiç
ïyxei^tévrfi 40
atki]vr¡g
av%og &>g
worctç
f.ir¡óev varegelv
two lag
f¡Xíov
7ILAXOV¡.iívov
tv xovioig
eqyov
TO
45
jtélti
ir¡v
yvovg,
ovalav
e%eiv ev avTfj
¿og /.trjóèv
Svùid'ev ovx
tvQj]g
tijXr¡TCcov t¿xegf¡
re
yvtboezai
àÇioig,
àXX' avrr¡
TÒ näv
ôè niazevaeig
qâov
tog ov ¡.tvd'og, /nâXXov ôè -fräiiov avzfjg
tig
rcéçag
tvçeoig.
tvçtirj
xal
(péonvaa
rolg
¿XX' tvxeçwg
Xeyiú
oúvzouov
ÈS, avzf¡g
¡.tvov^tvog
taziv
/da.
jtaaíyvuHSxov
ovaav
(péçovaav
/Lirtôhv xónov
navzayou tvQrjxóoiv,
vé/.iovoa TOV Çî]zov/.iévov
TTjv ¿ücpékeiav, el ¡.lóvov itehg ¿HXEI. ave v J'ÒQ avTov ti
ó' avió g dg
&ágoei, navoni àtl
iitr¡dtv açôrjv nXomov
ob návzag
nevíag
TOV
/.¡èv &ojteç
nXovtov
àvoiÇtitv,
tv(ji]atig, tig
Tcqognircxe, ex
TCXOVTOV
cpéçeig,
Xvrtr¡v.
¿tQffJ.ua (péçiarov toloôe
OTL
óó^av
zi¡v oXt&QÍav
TtQÓatXd-e xaÍQtov, %olg oxé/n^aoi
Tcçoaôôxa.
aoi
XQOVOVTÍ
záyiaza
q>ÍQiaxov, 65
kéyti
¡.IVOTTIQIOV
avir¡v
re xal
vXr¡ yáq
60
ò auçpbg
cpvaiv • ravtr¡v
TT¡V
ytvr¡oe%(XL âçioiov
rptXcov.
cpgéwg,
de %avcr¡v
Tr¡v d-eoòdìQijóv
yvu'iarj.
evvolg
TOV
EÛT tv ¿xXXr¡, (pr¡olv,
é§i¡g yòo
KO/COV
ovvrotwv
ejwv
fjv7teç
navtòg
èxTif/Lup&ùoav
evexßaiov, 55
xaì
áyxívovg
TTjv yvCbaiv. evqr¡xwg
50
nóvoig, Xéytiv
èxTte/Lirpd-évTCt roïç
áXX1 ooiig
Xdytuv oXiog
te TWV cificpu
£%ovTCt, /.lâXXov ô'tvxoXov üvio&tv
xQiorwvvfiov
àxzîvag
néXng. ¡uvozaQxhuv
TÙJV
xaì
yuiçwv
TEITV^J]
d-eqi
¿jg /.léyav.
3 8 evexeiaie G. — vOTtotï ûXos G. ! 3 9 ìvròv zut C iv rovrq> G fort, èvtot T ois Rtz. I 4 0 aeXr¡vo C G 1 . | 4 4 cilios ris G. àyyii'aç G. | 4 6 nàv rà TOV CG. I 5 0 TJ6 yàp EVÇOLS t . tpvniv} 7 u î'tri 1 Rtz | 52 evéXqTirov G. | 5 7 8vpery na.vza.xov te G. | 6 3 cf. Matth. VII 7; Lucas XI 9 | 67 H tóv G. | 68
TV oxififiaTi
CG.
corr. Rtz. I 6 9
TevÇezai) : re reí'gi¡ C.
t«teiin
G. (cf. II. X X I 322 a^a
re-
Heliodori carmina quattuor a d fidem codicia Casselani 70
ei à' avzbç
ágxr¡v
ïtôççiû
jtoçevov
[tSkkov
ôè
nTOjyhg /itrjòèv
ofì alyr^ia
à/g TQiovnóoTCtTOs fiiav 76
(péçuv
ev Taîg ir¡g
tïâovg
Aàf.i7tiov 80
ovTwg
firjôiv
log
äaxiov
TS rrjç
ZQiookßiov.
vóei
TOV nkoutov,
oviieq
&ékiov
TO xá'kkog
aorçamov
/.uâg
Tcékwv
cpvtk^g
e ig avvïtéatig
yàç
èvvoiag
okioç.
akk'
eig
Tçtîg
tf¡g
avTÓTT¡TOc,
á'kl'
tQiooovuevoç,
rpéçti
cpvoeig
ev wontQ
tçmàg
ov Té/Âvezai,
akkorgiag
ôè ov
ákk'
e] : Skkot G. | 1 0 1 xa&açxTIXWS G. 4*
Günther Goldsehmidt
46
Ttvqbg rpOQag rijv ivzbg " 4gecog
105
dg
eiöovg
e/JAurcet
(peqovTog
avyag
vv/.uprj xexaofifvrj ¡.ivöTTjqiov Tfjg
cpaivezai • to
aööig
ev q>Tteg ¿¡¿avfrei
y.o(junvuevrh tov
oviwg
evqijaeic,
'/.aintoag
%rjg lie qg a Lag
nqoeiai
Xaujtovoa
iiggtva
rtäv
eiy.ovog (pvvöv.
y.al
'Arpgnbizi]
Talg fiogcpalg
itaaaig.
ix. 'Pi!>uf/g tÖttmv
ngoaCev^ov
rjxovza
jtOQfpvQnvvza vriaov t/.
ya'Ü.ti
Y.tYMOuriUevov olartsg
Ey.azikitvov
ve/iaiv,
&v (pvni'QezaL,
yaq
h> fj to 7tavaelrtvov swatpögov,
aelag.
Q]v wg nal /.guati
(Qyov
ivvoiag
areooTàaa, %Ct> oyyavto
ihg
loyiCezai
nXoxàg
e'Qyov, o Cr/iòiv yvwaeiuc,
zov
nvevuazog
zbv
vovv
Tiàorjg
re
y.ai O-eioQict, zi)
aufi'iXoxij
re
te
avvóvrog
TtQoyvf-ivaaov
oorpioir/.rjg
duo
iy.Tti.el
tbg zgiiov tig
re rCbv
aréfpovg.
&eu>giuv
aiviyfiÓTiov
àuyaiojv
oorptóv
yvCóaiv t c rttigag
7igà£eiog
Te%vovgyiY.i\g
è/LiTteigiav
re
dtdxgiaiv,
twv
oofpijv
aiotytiuiv
•/.ai jtoiótrpa
30
ouv&éosi
tdtv
yàg
•/.al avf.mi.o-A.fjg èvvoiag 25
Xóywv, D-éXeig,
¿icioir^iiiy
ev Cìjjov a/.i(pio ¿baia %é%viq •¿0
%tXelv
rtoieeiv
log
ipL'%ìi eig aòjtiu evwoei
tv.fiaaiv.
orv tlg
TtQtt^ei
aocf tbv
otófiarog
ij zi
aviò
ó' aù tig
vóti
rò
xai
-/.gana y.aì ti)v
¡.tav&dveiv
xai
avvd-eaiv
jtavoócpwg
avyxtQvàv
eig èiXXrjXa xal
èj.tov
avvòtlv
/.ai ngòg
Tt]g ré%vrjg
re
eiixQTjOTOV wrpeXeiag cheg
yàg
réxvijQ'
exfiaaig '
fiévovaa
ìvoùaa
ovtw
iegàg
epigei
/.irjdèv aìad->fibv
tig '¿Qyov avToù ipyàCcrai
iGtv
egyiov eanv
7iój.i7tav
oorpiottxwv
avzfjg
&ewgiav
èvegyov
aorprjV, zéleiav
boti
ztyy\l
rì]v
ngS^iv
ègio'/vocoa
rfjg
ìàj.i(ScDV.
xe%vovqyixibg
anQctxTÓg
rtegi
ev zi tig
à/.icpoìv zolvòe,
y.égòog
jtXéxeiv zéXog
cptgtiv.
aw/.iazog
ipvyr\g,
1—7 codicis M lectionea (M) praebet Bern. | 2 fort. re/rovffyixrjvì Rtz. | 5 ngàbv (M)CG. corr. Rtz. — v pdoie (M)CG. corr. Rtz. I 1 0 avrà G. — Si ai eh avrai G. corr. Reines. | 1 2 yóyuiv CG. corr. Rtz. | 1 3 ftilms CG : néÀsie (?) Rtz. j 1 6 leXovfxévrj G. : TtXuv/nevof Rtz. | 1 7 xvio/.i£vriv tig
185
i.afyg izayog
/.ttlavoiv
ayj.vv
/irj &o%olovfievog
180
(paiarpogov.
ei Hhog
y.alv/A/ua acbfiazog
zeyvovqyixStg 175
So^rjg yap
55
TZXVVWV,
va/.ia
fiaivovoav,
Qffor
tv Qeid-gotg
zftg i'lijg n
okijv
navzeko>gl
rj /.idt'ov zijv qiaid^av
eixovog
ibtav
it]v TCohjfWQcpov Xeuy.ozrjza, >)v nod-tig 190
xazonrgioao&ai
xal
xazE/-ifiaztvovaav
/.tev eig vdaiQ Qtov
wajtto
9-eaoaod-ai
XQvoevXaf.i7CQov ze xal
vv/.i(pi]v. yguaavytg tv zolg
Neilov
qeid-qoig, (paivei eawd-ev xai 200
avw&ev
(lafiai xal
¡¿rjdoXwg
dig t^io&tv
keyovoa
deixvuai
xaXvrtzetai
ola
di] (xi'U
fjXiov de cputg
(a'/itav
xgynzo/xivrj.
exkajxjtei.
zwv ftkertdvzujv tag
TCOUI, no&io
xai
ylvxeoiv
nxuioa
yQvoift.azov
zo jtQoawjiov
y.al vi^ytzai ozOMovoa 195
okrjv
xogag
a ¿Lag ¿tufiXvioTteZv
de TtQOOxaXeizai nqbg zi\g
nQoaftevovarjg
-9-eav
aau)/.tazov/uivrjg avd-ig olov
nvevfiarog
1 6 8 aiyfiTjg (M)? j 1 6 9 cufols,'ovaav G. — yd? om. (M)G. | 1 7 8 ¡-vOtis (M)CQ. I 1 7 5 eixeiais (M)? | 1 7 6 y.vt3epvwv pev de (M)CG. corr. Ktz. I 1 8 2 naXat (M)CG. | 1 8 3 ey.arU.j3mv (M)CG. | 1 8 4 ti8j]i G. \ 1 8 6 ¿yovfievr,v (M) ? I 1 8 7 « ] T£ (M)CG. I 1 8 8 dW ec (M). I 1 9 0 *a&oiiTfioao&at (M)CG. I 1 9 2•¿QvoiXafinpovG. | 1 9 4 fort. xahvSeinu Rtz. | 1 9 5 « ¿ ^ (M)CG corr. Bern.
56
Günther Goldschmidt to Gyrata xal 205
(vuxi)
to
eldog
¡nij ecbarjg itü.(.inav
tpaiveiv
sv avrfj.
cbg fjOQqiov/Aevrjg
¿%hjog
/iiällov
oxöiog
d' evdvei
sig (pwTOg cuyXrjv AsvxörrjTog löovaa
xtl/.ievov
acpcjvov
ö'e xavnqg
ätpvxov
TE, pii]
cug 7iQoodoy.ovv 210
7Zq6EIOL yovv
yaiQovaa
aönia • ovao
"E!;ik&£ 215
glipov
OE
abv
Eiaös^ai vexgog 225
zaipo)
EV aoi nvivfia
yag
ffid-a
ex aov
eiooixovpievov
tE vty.gbg, ftrjöökiog
y.allog
tr t v ijtrav
&ajiEQ (pivyiov
ovx [it^ei
yaq
if-Kpuivwv
de TCQoaßolijv
jigog
rtakr\v, oli]g
yag 'EVÖOV OVX ätl
V7tEqd-EV vygäg
totcaai
rpioMV,
x a t (ptvymv
FIDXII TE avunLoxr^
vfjXtig
iidXiov
ätpv%og,
fjxzwi_avog
cpeuyEig ßkkwv
ndkiv
Exatccoi],
to TCQIV elg cp&oQav
änvovq,
XQarovfievog
cpegiov
ExcpavS-fjg ÖAwg
&änov
rmili/nEVog nakutozga
230
log naxi'g
to TQLTOV WOTCEQ oxscpog.
xaxwxrjodg
ä/uoQipog,
evdv(ia
V.UT(XXQITOV,
öl v.al ^rjorjg
z f j ipvxfj Ttaqoid-ev
x a t avd-ig
üöov,
[ x a t ] nakiv,
Xemog
cug TVPEVfia ExiQanfjg
¿|
•
ayl-vog,
wg
nXtlarag
bipga
-/.tiutvov ov loyoig
üg
Ix aov
ELYSV
öi' ov nvQMOtig OTe(va)^ag, 220
'¿gyoig,
£/. axoTOvg
axonoaiv
OTIEQ
ßkeu(.iari
TCQoa/Mktlzai
tp&OQäg %aCbva
JIQ(PRJV
¡-layjjv,
(puidyw
cprtaiv
ßalvov
I x a g ßäls
avccazaatv
TE itQoaßoXfj
x ß i '/.a/iinQä (fiuvfj to
ogyavov xivov/.ievov
de TOV racpov
-noXXüiv nf.iüjQid)v
asXag
txiQOjtfj.
ovairjg,
näai.
¡itävetg,
'E^UI
nhioiv,
oluig
¿f-fjXv aoi EVOVUEVOV
wg ysyrjO-ag,
oviwg
ov
(tevEig
2 0 6 exrpenet CG. | 2 0 9 ngooSoxovrra tov idyrov G. fort, avoaaoiv Rtz. | 210 nponßoXrjv C. Tiotiaßolq» G. ] 211 yovv] tov C. Tnvfr' CG. corr. Rtz. |215 ißas C. | 217 uma-xoviov G. | 219 taje^ai C. roza^iL, G. — ir.g
íiákrj
%vovg
ârjkelaç,
vji'
xakvnzezaí Tal g
aov
xeiqíatg
eih'ooj] 240
acpujvoç i'çyoïg
Xéyiuv
è/.ioû
246
elaxçiaei
zr¡v
eixóva
tj.ii¡v oniog
250
vixi¡zixov
zo
TQitpag 255
eig
Te
avzòv
TOV
yÒQ
evuiaiv
oüj/.ia, Tff
Te
ßaipai âg
[zij
2 3 5 2 3 8
G.
G. I 2 3 9
—
2 5 3
tov
nXiov
fiitxqoav ra
xaifaçzixfjg
\pvyf¡g.
èv
uá'Ú.ov
ôè
/.Ú^EI
/MET
fir¡
vixdifieva
xoa/.iovviai
tzvq
náu/iav
azeçéfiviov
zéaoaqai
¡.lévovza
xal
l
azixoig
aw^iaza
yvfivàs
G.
| 2 3 6
iççiftévna
xetfiévrii
CG. |
CG. I 2 4 1
faívr¡
fort, duo versus iftov y"^. et e&X&e f. coa-
C G a n nahv ov/u.nlox¡¡
ow&éoei. TÙ
g àrjg eioégx*rai záyiaza v.aì Big cántara ftámov (pvXárrov v.áXXog logag owuazog. — Ol'zcug yctg, io av^oíorce, ravza axeráaag earj réXeiog, àyyjvovg, Xiav aocpbg àvìig, cpégiov tvíoybv eig nga^iv Xóyov, jitrjdèv Y.Evbv cpgoriov re zwvòé /.lov iitwv, ur;d' ai; (pgévag aov euzgertiov uiv ì'iprv aofpojv /ueyiaziov, t'xmeg eig a fxr¡ -9-éfiig ànaayohwuivoq al no'kvv eig v.óitoy axaigov oXjìov, col óè /iijóèv ''tv., (pf'giov, uciìJ.ov óé aoL àxegóèg egyov ylvezai. 7teía9-r¡rl fioi Xéyovzi v.aì 'Cr¡zu goTTfjg avio&ev èfi7tvevad,eìaav tX&tìv aoi xágiv, f.iì]dev cpgovwv yeñóeg f¡ Sínv nod-wv rò(y) (pd-agznv • log ovóèv / y àg) f'fìzai xcet ay.ict nagégxerai. oXwg yàg ovriog rwv ftooxwv f¡ dóga nal ò nXovzog agór¡v oXXvzai, Iuévei óè Ttiazig, 'tì.rìig &(j7teg xat itód-og d-elog di' egyiov cpiozòg èxzeXov/.tevog. rì]v yviòoiv, ¿II' eóei^à aoi zrjv avvrofiov xat rtávaocpov zíyvr¡g re zi¡v e¡.uteigLav x«ì 7iqà!-iv log evXr¡7tzov ovaav evxoXov, fiviqaiv evavvojtrov Èy/.girwv aocpdìv àvògwv reXeiùJV yv¡xvaaávzu)v roìg ttóvoig raiv èvd-éwv egyaiv xaì ¿oM&v ngá^eiov
367—368 cf. 261—263. | 370 VCXNVV G. | 371 suppl. Rtz. OZTCOÌ T . Idei. | 373 èx yíjs CG. I 373 av ivéxxcLQoe C. av véy.Tttpos G. dveiv. ? | 375 tòs xaì C xai G lóare Ktz., cf. 271. | 378 (òoae om. G. I 381 Ivtoyñv G. I 383 y.aivór G. I 383 oov om. G. | 384 fiy om. G. | 385 ¿vaoxoXov/¿tvos G. — nollnv CG. | 386 axepov CG. I 394 I. Cor. XIII 13. | 395 S' G. | 303 x«/]: -/¿e CG corr. Rtz.
59
Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis Casselani tov
QrjTÓQcav
&eWQÌaig
xal
eì
xal
k^evaoTTjg xeij.i£vwv
£01]
ZO
èXvxtov
véxgwoov
ovv
'hiuQtuv,
wg
ìTQÓTTeiv
&e/.7jeeig
auitfQwv
3iì0
nad-dìv tov
325
%o
firjdkv
tXtjQovxiav.
dovXtviov
wv
ov
\teò>,
&éf.it,g
oXcog.
ì] ÀoyiKtodc.i àvdqeLa
xal
q>góvt]Oig
rtàvtiov
qvipig,
òjg
cpQevwv,
xal
zb
ctla/og
èxjtXvvwv
aov
daxQvwv
xal
yeévvrjg
ovtiog (fòjg
fiiCbv tò
tov xal
yàq
vìpit-iéòovzi
te
a'ivov
TtcttQÌ
ovv
eìg
àiteÌQOvag aiwvag
Xóy(p xal
xgiaiv.
àidiov
ìtyilotip
%eiXéa>v d-etji
èficpQÓvcjg te
Tzvevf.mii
aiwviovg
aìwvwv. GriffiL
TÒ o m . G . I » 1 2
7iQor
atevay/nbv XoyiQov
àSia)-9r:ffrl
iiaxióv
dófjar
àyyéXoig
à'idiovg
te
vobg
TOV
owfiarog
TCÓVOV
cpéqov
X V T Q I O O I V
et
oocpwv.
TVQIJXÙJG
òf-iuàriav
v/ivoiai
3 1 1
(¡ifiXoig
eotiv
Xoyiofibg
¿¡Xyovg
ovv
de
aocpwv. oocpbg
yévrj
tv
7tOQlOj.lÒV
oGtuct
io%vg
re
kiav
XAQFXóyag
ro
330
ftQÒg
à/.iTtXaxrji.icÌTior
YÙQ
(TCJV,
xal
uev
vobg
oXtog
eqirjv Xàywv
jtàvnov
xépóog
tov
egymv te
&>v
S-eojQÌav, 7iQaY.ZIY.flg
àifjevò^
òiqÌMaiv
Y.CÙ rvg
4'VXV9
tijg ìa%vCjg
nqà^iv
eìg
eìg
xal
f.tkv àyxivovg
taiv
eìg
te
Qtj&eìoav
tìjv
ovoav
310
Y.CÙ Xoyiofiòv
ao(fiatixf\g
tGtv
305
te
VOVV
Ó Q & V
xvxXovg, àfirp.
tx[ì.
cféocur C G . I 3 1 3
dk,jrzou
G, I 3 1 7
nlàxxeiv
G.
—
fori. 9-eb]«ue. | 318 àvSeia CG. | 319 ifoó^oiv G. | 321 a\a%Qot C. I 3 3 4 yhj yèti CG corr. Btz. | 329 tvtppóron G. | 330—331 codicis M lectiones praebet Bemardus. — àneipcovas xal xvxXovs nìcoviovs (M)CG. — numero» versnum deest C. ari/^ G. fort. ri,a scrib. Gratiam hoc denique loco refero Hugoni Hepding. qui in corrigendis plagulis benigne me adiuvit. Religionsgeschichtliche Verruche u. Vor&rbeiten. XIX,
ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN VON
RICHARD REITZENSTEIN
R, Reitzenstein, Alcliemistigche Lekrsehriften und Märchen UBW.
Wer auf irgendeinem Gebiete versucht, im Ausgange des Altertums und dem Beginne des Mittelalters die beständig sich kreuzenden Einflüsse der verschiedenen Kulturen zu sondern, fühlt sich auf Schritt und Tritt dadurch gehemmt, daß die Tatsachen der Überlieferung und besonders der literarischen Überlieferung noch so wenig ans Licht gestellt sind. Jede kleine Feststellung kann, ja muß hier fördern, da alle Gebiete eng zusammenhängen, Keligion, bildende Kunst, Philosophie, Geheimwissenschaften, schöne Literatur, und immer handelt es sich ganz unmittelbar um das Werden unserer eigenen Kultur. Die kleine, scheinbar gleichgültige Frage nach der Zusammensetzung und Glaubwürdigkeit des Inhaltsverzeichnisses einer alten alchemistischen Handschrift hatte mich vor drei Jahren zu der Feststellung geführt, daß die Verbreitung der Alchemie, aus der dann die Wissenschaft der Chemie erwachsen ist, im wesentlichen darauf beruht, daß die letzten neuplatonischen Philosophen, um sich der Bedrückung zu entziehen, jene Scheinwissenschaft aufnehmen und ihr den trügerischen Glanz tiefsinniger Naturbetrachtung geben (Nachrichten d. Gesellsch. d. Wissenschaften. Güttingen 1919 S. 1 ff.). Schon damals konnte ich auf die Bedeutung hinweisen, welche für diese kulturgeschichtlich wichtige Entwicklung die Persönlichkeiten des gewaltigen Kaisers Herakleios und seines Hofphilosophen Stephanos von Alexandria haben, und konnte den Anteil Ägyptens etwas mehr, als es früher geschah, hervorheben Mein Versuch hat in der vorausstehenden Arbeit von Herrn Goldschmidt erfreuliche Bestätigung gefunden, 1
Erst unmittelbar vor Absehlaß der vorliegenden Arbeit erhielt ich durch einen Zufall Kunde von der Schrift „Die älteste Alchymie" von Ingeborg Hammer-Jensen (Kgl. Danske Videnekabernes Selskap, Historisk-filologiskr Meddelelser IV. 2. 1921) und konnte sie durch die Güte des Leiters der Warburg-Bibliothek in Hamburg, Dr. Saxl, eben noch einsehen. Die Verfasserin
64
R. Reitzenstein
und seine Ausführungen möchte ich nun wieder ergänzen, indem ich meine früheren Beobachtungen nunmehr auf die arabische Literatur ausdehne, die ja nach allgemeiner Überzeugung die lateinische Literatur des Abendlandes entscheidend beeinflußt hat, wenn es auch bisher nicht gelungen war, ihre Einwirkungen im einzelnen nachzuweisen. Es handelt sich wieder zunächst um ein paar Tatsachen der Überlieferungsgeschichte, die herauszuarbeiten Philologenpflicht ist. Ihre Bedeutung für die Geschichte der Kultur des Mittelalters, die allgemeine Literaturgeschichte, ja selbst die Religionsgeschichte schien mir groß genug, die unerfreuliche Mühe vor mir selbst zu rechtfertigen, verlangt aber, um sie auch vor dem Leser wenigstens zu entschuldigen, eine kurze Vorbemerkung. In den Priesterkreisen erwachsen, hat im Orient die alchemistische Literatur zunächst ganz die Formen der religiösen Literatur iingenonimen; sie gibt sich als die Offenbarung eines Gottes an den anderen oder an seinen frommen Priester; die Handlungen, die sie verlangt, vergleicht man den Kulthandlungen, das Tun des Priesters dem noitlv des Gottes 1 . Die Stoffe selbst erscheinen dabei wohl als beseelte Wesen, vermählen sich und zeugen, sterben und leben wieder auf oder haben geistige Vertreter, ein Silber- oder Bleimännlein, ja werden einem bestimmten Gotte gleichgesetzt, wie das Gold dem Sonnengotte (Mithrasj oder das Silber dem Mondgott. Daß für die Griechen ihrem ganzen Denken nach der Philosoph an die Stelle des Priesters treten mußte, ist selbstverständlich; die ersten in Ägypten entstandenen Originalschriften schreiben sich dem Demokrit zu, aber sie machen ihn zum Schüler des Priesters und Wundertäters -). Das ist in den Geschichten von griechischen hat, ohne meine zwei Jahre früher erschienene Abhandlung zu kennen und ohne die Überlieferungsgeschichte zu berücksichtigen, die Bedeutung des Neuplatonismus ebenfalls erkaunt, ja vielleicht sogar überschätzt und manche nützliche Beobachtung beigesteuert. Verfehlt ist m. E. die Grundauffassung der Gnosis, in der die Verfasserin den Ursprung der Alchemie sucht, ignoriert, was sich für diesen aus den Formen und der Bildersprache der älteren Literatur ergibt, und verfrüht der Versuch, auf Berthelots Publikation, deren Schwächen die Verfasserin doch schon ahnt, eine Darstellung der Entwicklung aufzubauen; sie verlangt eine Analyse der Haupthaudschriften. 1 So nennt der Aicheinist sich denn auch 7toirjxr,e. Zunächst des Ostanes, der vom Perser zum Ä g y p t e r geworden ist. Zauberschriften von ihm müssen in der Zeit dieser Fälschung in Ägypten um-
Aichemistische Lehrschrifteu und Märchen bei den Arabern
65
Philosophen, ja vielleicht selbst in der Geschichte der griechischen Philosophie begründet und mag für jene Schriften auch inhaltlich gerechtfertigt gewesen sein, rein griechisch aber ist der Begrift der q>voig in allgemeiner und individueller Bedeutung, der hier in diese Literatur eindringt und sich in den großen und dunkelen Leitsätzen,, Natur beherrscht Natur", „Natur freut sich an Natur", „Natur besiegt Natur", ausprägt. Eine Entwicklung beginnt, die den priesterlichen Alchemisten und Wundertäter äußerlich zum „Philosophen" m a c h t w i e umgekehrt der neupythagoreische Philosoph als Wundertäter erscheinen will 2 . Daß dabei gerade der in Ägypten entstandene Neupythagoreismus eine wichtige Rolle spielt, können wir aus manchen Anzeichen ersehen, nur beeinflußt er binnen kurzem auch die anderen Philosophen schulen; der ägyptische Stoiker Chairemon, der den ganzen Zauberglauben seines Volkes philosophisch zu rechtfertigen unternimmt, schildert seine Priester als weltflüchtige pythagoreische Philosophen 8 , und wenn Zosimos von Panopolis, der letzte und fruchtbarste alchemistische Schriftsteller dieser bis zu Diokletian reichenden Frühzeit, ein Werk negi teleiag anox^e überschreibt und auch sonst von dem nach Vollkommenheit strebenden Alchemisten die Weltflucht (ro -/.a&i^eo^ai) verlangt, so schließt er offenbar an philosophische Forderungen an \ gelaufen sein. Später nimmt ihn der Osten wieder für sich in Anspruch; man redet von Übersetzungen der „heiligen" Bücher in ägyptische und griechische Sprache; in der Araberzeit sind nur noch griechische Schriften unter seinem Namen erhalten; darum kann er im Fihrist der Rhomäer heißeil. wie Christus bei den Mandäern. 1 Auch der Zauberer wird ja, wie die Papyri lehren, in dieser Zeit zum ooifiorrie, dem Weisheitslehrer. s Es sind die Wunder der ägyptischen Zauberpapyri, die Nigidius Figulus in Rom t u t ; vor ihm haben sie in Italien herumziehende Goeten geübt. Zwei Jahrhunderte später kann Apuleius (Apol. 27) schon behaupten, alle Philosophen, die an das Walten der Götter glaubten, gälten beim Volk für Zauberer, quasi facere etiam sciant, quae sciant fieri. 3 Vgl. für die Einzelheiten Sitzungsber. d. Heidelberger Akademie 1914 Abh. 8, Des Athanasius Werk über dag Leben des hl. Antonius S. 43 ff. Historia Monachorum und Historia Lausiaca S. 94. Ebenda Uber Philo von Alexandrien. 4 Berthelot, Alchimistes grecs, Texte 244, vgl. 84. Von Anachoreten, wie der thvevptros Nixofrtos, muß man damals schon erzählt haben (vgl. meinen Poimandres S. 104); Hieronymus erfindet für seinen ersten Mönch Paulus als Vorgänger einen Alchemisten oder, wie er lieber sagt, Falschmünzer (vgl. für die Zusammenhänge E. v. Lippmann, Entstehung und Ausbreitung der Alchemie S. 2ö9 ff. Hieronymus überträgt eine im vierten Jahrhundert berech-
66
R. Reitzensteiu
Wenn die arabische Tradition später einen Eremiten als ersten Lehrer der Alchemie bezeichnet, so entspricht diese Angabe durchaus den Verhältnissen, die wir voraussetzen müssen. Für das römische Reich ist Ägypten der Sitz dieser Pseudowissenschaft; als Diokletian gegen sie einschreitet, gilt das als eine Strafmaßnahme gegen dies Land (Johannes Antiochenus Fr. 165, Müller, Frgm. hist. IV 601). Dabei steht Ägypten freilich in engstem Gedankenaustausch mit den ostsyrischen Bezirken und durch sie mit dem Iran 1 . Charakteristisch ist Erfindung und Sprachgebrauch in jener aus dem Syrischen in Ägypten ins Griechische übersetzten Schrift, die ich in dem erwähnten Aufsatz der Nachrichten (S. 14 ff.) herausgegeben habe. Der Lehrer ist der syrische (komar)3, die ägyptische Königin Kleopatra übermittelt seine Weisheit den „Philosophen" ihres Landes, and als deren Woitführer erscheint Ostarles. Die hellenistische alchemististische Literatur bildet sich in Alexandria; es ist nicht gleichgiltig, daß gerade der alexandrinisclie Nenplatoniker Olympiodor sie wieder hervorsucht und den Schwindler Zosinios als den Philosophen feiert, der neben Plato und Aristoteles am tiefsten in die Wunder der Schöpfung eingedrungen ist. So konnte bei der andauernden Geldnot der byzantinischen Herrscher die Philosphie eine Art Daseinsberechtigung nachweisen 3 . Hoffähig hat dann die tigte Auffassung auf das dritte). — Zosimos zum Nenplatoniker zu macheit genügt die außer Zusammenhang bei Saidas überlieferte Notiz xai o D h t rtovos ßios nicht. 1 Des Zosimus eigene Visionen in dem Werke Tteol «oc-ire sind iranisch beeinflußt, ebenso seine Spekulationen über den Urmenschen; er kennt religiöse Literatur unter Zoroasters Namen und weiß schon von dem Auftreten Mani> So verdient es immerbin Erwähnung, daß in einem späteren arabischen Märchen (Tausendundeine Nacht, Greve I X 313ff.) als der böse Zauberer und Alchemist der Perser, der verfluchte Feueranbeter, erscheint. 4 Belege fUr diese Deutung habe ich aaO. angeführt. Prof. E. Littmann schreibt mir dazu: „Die ältesten Belege, die ich kenne, sind altaramäische Inschriften des 7. Jahrhunderts v. Chr. in Neräb bei Aleppo, in denen Scbinzirban und Agbar als kmr der Mondgöttin genannt werden. E t w a s jünger, wohl aus dem 6. Jahrhundert, ist eine Inschrift von Teima, in der fjelemshezeb der Priester (kmra) genannt wird. In palmyrenischen Inschriften kommen die „Kinder Komara" (griechisch f v h ] xoftagrjrwv) vor, und eine nabatäische Inschrift ans dem Haurän lautet: „Im Monat Tishri im Jahre 7 des Elaudio« Kaisar. Dies ist die Tür, die herstellen ließ Mälik, der Sohn des Kasi, der Priester (kmr) der 'Hat (Allät). Friede über dem Leserl (oder ähnlich)". * Die planmäßige Verknüpfung der Alchemie mit der ältesten g r i e c h i s c h »
Aichemistische Lehrschriften und Märchen bei den Arabern
67
alchimistische Wissenschaft wieder ein Alexandriner, der Philosoph Stephanos gemacht, indem er sie mit dem inzwischen neuplatonisch ausgestalteten christlichen Mystizismus verband und das Interesse des gewaltigen Kriegsfürsten Herakleios für sie gewann. Als eng mit der Gottesverehrang verbundene Weisheit t r i t t sie endlich — wieder in Alexandria — zuerst den arabischen Großen entgegen. Im Geiste wie in der literarischen Form setzt die früheste arabische Literatur die byzantinische auf diesem Gebiete einfach fort, ja der erste Araber, der sie aufnimmt, ahmt offenbar das Vorbild des Kaisers Herakleios nach \ Eine leichte Umgestaltung fieilich erfährt besonders die Einkleidung: gerade auf sie möchte ich den Blick lenken. E s ist ein Prinz der Omaijaden-Dynastie, Sohn und Enkei eines Kalifen, Chälid ibn Jazid ibn Mu'äwija in der zweiten Hälfte des siebenten Jahrhunderts, welchen der Fihrist als ersten arabischen Alchemisten bezeichnet. Sein Motiv gibt er selbst, a n : „Ich dagegen habe alle meine Wünsche und Hoffnungen auf Erlangung des Kalifats gerichtet, mich daher von allem meiner Unwürdigen losgemacht und nichts gefunden, was mir dasselbe (das Kalifat) ersetzen könnte; ich müßte denn das äußerste Ziel dieser Kunst (der Alchemie) erreichen, so daß durch mein Zutun niemand, der mich einmal hat kennen lernen, oder den ich habe kennen lernen, weiter nötig hätte aus Verlangen oder F u r c h t zu der Pforte des gebietenden Machthabers zu kommen" (Flügel, Fihrist I I 191). Unbegrenzten Reichtum und damit Macht erstrebt er. W i r wissen, daß er eine Anzahl griechischer Werke ins Arabische übersetzen ließ 2 j und auch selbst eigene Schriften verfaßte. Als seinen Lehrer hat offenbar er selbst einen Eremiten Marianus bezeichnet, und Philosopie bleibt freilieh äußerlich genug, stellt aber doch von Anfang an die Begriffe «Y*««' und a-cmyeta in den Vordergrund. 1 Selbst die Einführung des Lehrgedichts in die Alchemie fand er bei den Byzantinern schon vorgebildet. Der xtfliföt des Apollo (Berthelot, Aich, gr. Texte 95) war in Trimeteru geschrieben, ebenso der angebliche Brief des Moses an Saties (Jamnes? ebenda 353). Nach solchen Mustern läßt später Eeliodor die grolien Alten in Versen sprechen. Vergleichbar sind die sogenannten Oracula Chaldaica und die poetischen Texte der Zauberpapyri. Auch hierin gehen religiöse und alchemistische Literatur parallel. 2
So die Schrift des Krates, deren Snbscription erhalten ist (Berthelot, La chimie au moyen âge III 76). Sie zeigt den Prinzen als verständnisvollen Sammler der griechisch erhaltenen Literatur.
68
E. Beitzensteiu
längst hat man diesen Namen in einer lateinisch erhaltenen Schrift wiedergefunden, die mir in der Ausgabe von Robeitus Vallensis Rugl, Paris 1564 vorliegt, die aber auch schon früher einmal gedruckt sein muß: Morieni Romani, quondam eremitae Hierosolymitani, de re metallica, metallorum transmutatione, et occulta summaque antiquorum medicina libeUua, praeter priorem editionem accurate recognitus Die lateinische Übersetzung will 1182 von Robertus Castrensis gemacht sein; der Herausgeber benutzt außer der ersten, mir unbekannt gebliebenen Ausgabe eine von ihr stark abweichende Handschrift, aus der er Varianten, besonders der Namen, aber auch ganze Sätze anführt '2. Die Kinkleidung, welche fast ebenso lang ist wie der Lehrteil, erinnert in ihrer anschaulichen Breite und der Ineinanderfügung zweier Erzählungen an orientalische Märchen. Alle Teile der „Philosophie - ' hat einst Hermes vollkommen beherrscht, die Kunst (des Goldmachens) erfunden und ein Buch darüber geschrieben, das er nach seinem Tode seinen Schülern hinterließ. Sie übten die Kunst eifrig und schrieben unzählige, scheinbar ganz abweichende Vorschriften darüber, damit nicht ihre Nachfolger diese Kunst auch den Unweisen lehren könnten. Lange nach dem Tode unseres Herrn Christus fand dann ein gottbegnadeter Mann, Adfar von Alexandria, der sich ganz dem Studium der göttlichen Dinge geweiht hatte, unter anderen geistlichen Büchern dies Buch 8 , erlangte das Wissen und gab viele und mannigfaltige Lehren, die unter seinem Namen durch alle Welt gingen. So hörte der Verfasser in Rom von ihm, verließ Vaterhaus und Vaterstadt, eilte nach Alexandria und suchte ihn auf. E r fand ihn in seine Bücher versenkt, doch rief der ehrwürdige Greis ihn zu sich, fragte ihn nach Heimat und Glauben — daß Marianus Christ ist, wird überall betont — und Später oft wiederholt, so Artis auriferae, quam chemiam vocant Vol. II p. 3 (Ba*el 1610), deutsch von Philipp Morgensfern 1613. Dasselbe ohne die historische Einleitung: und mit starken Abweichungen im cod. Paris. Lat. 6514 (Bertbelot, La chimie, au moyen âge I 245) und jedenfalls noch öfter. 2 Andere Randbemerkungen dienen nur der Erklärung, so die Sätze aus dein angeblichen Geber und wahrscheinlich die beiden Citate Roümis ad JSulhesiam. Die beiden Schriften Roninus ad Euthiciam und Rosinus ad Saratafitam Episcopum, in deren zweiter die Morienus-Schrift sogar zitiert wird, sind mittelalterliche Fälschungen, ebenso die beiden Schriften des erwähnten Châlid Artis auriferae Vol. I 208ff. 3 Es ist die in dieser Literatur übliche Fiktion. 1
Aichemistische Lehrschriften und Märchen bei den Arabern
69
verhieß ihm. ihn seine Kunst zu lehren, die er allen anderen bisher verborgen habe. E r macht ihn dadurch zu seinem geistlichen Sohn. Nach dem bald folgenden Tode des Adfar ging Marianus nach Jerusalem und wählte sich einen nahen Ort in der Einöde, dort als Eremit seinem Glauben und seiner Kunst zu leben. Bald danach trat in Ägypten ein König Mu'äwija auf; ihm folgte sein Sohn Jazid und diesem sein Sohn Ohälid \ der sich der „Philosophie" befliß und aus allen Landein Weise heranzog. die ihm die Geheimnisse des Buches des Hermes erklären könnten. Er hielt sie, wiewohl sie diese selbst nicht kannten, in hohen Ehren und beschenkte sie aufs reichste. Das Gerücht davon dringt bis in die Wüste zu Marianus, er beschließt, selbst den König zu unterweisen, eilt nach Alexandria, erbittet sich von ihm eine Werkstatt, stellt dort ganz allein die große „Kunst" (das Gold) her, schreibt auf das Gefäß, das sie enthält, die Worte „Wer alle seine Güter mit sich trägt, bedarf nie fremder Hilfe" und entweicht wieder in seine Wüste. Der König kommt später, findet das Gold, liest die Worte der Umschrift und wird über die Flucht des Marianus tief traurig. Den Meistern, die er bisher um sich gehabt hat, läßt er allen die Köpfe abschlagen. Als nach einigen Jahren Cliälid einmal mit seinem treuen Sklaven Ghälib bei Dirmaroni zur Jagd geritten ist, trifft letzterer einen betenden Mönch, der auf sein Befragen erzählt, daß er aus Jerusalem komme, um dem König den Aufenthaltsorteines Einsiedlers zu verraten, der die Kunst des Hermes kenne. Der Sklave warnt ihn. sein Herr werde ihn hinrichten lassen, wenn er falsche Angaben mache, aber der Mönch beharrt darauf und berichtet dem König, daß jener Gottesmann alljährlich große Massen Gold und Silber nach Jerusalem schaffe; er heiße Marianus. Der König beschenkt ihn hocherfreut aufs reichste, und nach wenigen Tagen ziehen Ghälib und der Mönch mit großem Gefolge nach Jerusalem. Marianus zu holen. Sie finden ihn endlich als Greis in aller Armut des Eremitenlebens, überbringen des Königs Einladung und Marianus erklärt sich freudig bereit, dem König die Wundermacht des Schöpfers zu zeigen. Er steht schon am Rande des Grabes, und es ist höchte Zeit, daß er seine Lehre einem Schüler weiter gibt, Aufs ehrenvollste wird dann Marianus vom König empfangen. 1 In Wahrheit war er nur Prätendent, wie jener Theodosios III, den der „Dichter" Heliodor feiert Der Verfasser der Marianus-Schrift kennt die Verhältnisse nicht mehr recht.
R, Reitzenstein
70
Bedenken des Königs, daß er j a einen falschen Glauben bekenne, beseitigt er damit, daß, wenn seine Lehren sich als wahr erwiesen, auch sein Glaube wahr sein müsse; er empfängt ein Haus in der Nähe des Palastes, einen christlichen Pfleger und Genossen und lange Zeit kommt der König täglich zu vertrautem Gespräch zu ihm, ehe dieser ihn bittet, ihn die Kunst des Hermes zu lehren; er will selbst mit ihm in seine Heimat ziehen. Als Marianus ihm die Bitte bewilligt, ruft der König fröhlich: „Jetzt erkenne ich, daß die Geduld von Gott kommt; die Eile ist vom Teufel." Ghälib wird beauftragt, Rede und Antwort nachzuschreiben, und mit dem Preise des höchsten Gottes beginnt Marianus seinen Unterricht unter beständiger Berufung auf die alten Meister der Alchemie. Ich führe ein Beispiel an (p. 20 v ): M a r i a n u s sagt am Schluß einer Ausführung: unde quidam philosophorum, dum coram Maria simul convenissent, ad illam dixerunt: Beata es Maria, quoniam divinum secretum occultum et Semper ornatum (?) tibi revelatum est. Rex Calid: Exporte mihi naturas mutatas, id est quomodo id, quod est inferitis, superius ascendit. et qua ratione, quod superius est, inferius descendit, et qualiter unum eorum altert coniungitur, ita quod ad irivicem misceantur. Quid etiam sit hoc, quod ea faeiat misceri, quomodo etiam veniat aqua benedida, illa adaquare et rigare et a suo odore foetido mundare. Trotz des Wechsels der Rede liegt ein einheitlicher Abschnitt aus jener Lehrrede der Kleopatra zugrunde, die ich Nachr. 1919 S. 1 ff. herausgegeben habe (S. 15 Z. 16): a/ioxgideig 'OaiavTjg xai ot avv avziii ovzeg tlnov zfj K)tomxigcf tv ool xty.Qvmai o/.ov i o fnoziqyiov zb (pgi/.zov xat ftagdcdo^ov oacfrjvioov r^ilv zrjXavyiüg xat nigt zwv azoi^tiwv" eine nwg y.arigyt%ai zo (Ivuzctzov jryog zo xazwzazov, xai nwg avf'gxezai zb xazwTttzov ngng zo atiüiazov xai nwg eyyi^ti to j.Uoov ¡rgog zb avwzazov xat v.aTUbzazov xai oix anagyoiai zot /¿igt] zov ngot'Liitlv xat b>w•drpai lig zb ¡xtaov xat zt (zo ufifia)> zwv ozoiytiwv avzolg, xai nwg xazegxoviai za l'öaza zd ivi.oyrjf.Uva zov Imoxtxpao&at Tovg vexQovg naget^iivovg xai ntntdrjiitvovg xai zedXifi(.ievovg er OXÖUÜ xai yvöifii) evzog zov 'Uiöov. W i r werden ohne Bedenken dem verlorenen Teil dieser Schrift die zwei Zitate Marianus S. 15r arsicanus (v. 1. arsitanus) quoque philosophus (lies Ostanes) 1
Eine Seligpreisnng findet sich in der christlicbeii Fassung S. 19 Z. 167:
Qaoiv Si 77yoe uvif/v ol tpikooofoi' ¿^¿aTrjaas r:fiäey w K).to:i