Heliodori Carmina quattuor ad fidem codicis Casselani

216 13 7MB

German Pages [96] Year 1923

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Heliodori Carmina quattuor ad fidem codicis Casselani

Table of contents :
Praefatio
Erstes Kapitel
ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN
Nachtrag

Citation preview

HELIODORI CARMINA QUATTUOR AD FIDEM CODICIS CASSELANI EDIDIT

GÜNTHER GOLDSCHMIDT

ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN VON

RICHARD REITZENSTEIN MIT UNTERSTÜTZUNG DER

NOTOEMEINSCHAFT DER DEUTSCHEN WISSENSCHAFT

V

'

VERLAG VON ALFRED TÖPELMANN IN GIESSEN 1923

RELIGIONSGESCHICHTLICHE VERSUCHE UND V O R A R B E I T E N BEGRÜNDET V O N ALBRECHT DIE TERICH UND RICHARD WÜNSCH IN VERBINDUNG MIT L U D W I Q D E U B N E R HERAUSGEGEBEN VON

L U D O L F M A L T E N UND O T T O W E I N R E I C H IN BRESLAU

IN TÜBINGEN

XIX. BAND 2. HEFT

H E L I 0 D 0 R 1 CARMINA

QUATTUOR

A D FIDEM C O D I C I S C A S S E L A N I EDID1T

GÜNTHER GOLDSCHMIDT

PATRI CARISSIMO RICARDO

P1ETSCHMANN

CHRISTIANO

JENSEN

MODERATORIBUS BENIGNISSIM1S

SACRUM

G. Goldschmidt, Heliodori carmina quattùor ad fidem codici« Casielani.

1

Praefatio Neoplatonicos philosophos, qui ne e patria expellerentur, fldei Christiana e se dederant, artem alchemisticam vel sacrami apud Aegyptios et Syros florentem diligentissime coluisse atque propagasse brevi dissertatiuncula demonstravit Reitzenstein l ), cum Olympiodorum et Stephanum philosophos alchemisticam quoque artem professos esse et florilegia alchemistica composuisse Usenero 2) oblocutus evincerei atque haec eorum studia Justiniano regnante incepisse, Heraclii temporibus maxime viguisse doceret. Praetermisit autem testimonium gravissimum e Photii bibliothecae codice 170 repetendum, quod Reinesius medicus ille Altenburgensis etiam novit 8 ). Ubi opus multorum librorum descriptum invenimus, in quo volumina quinque continente fides Christiana haud paucis testimoniis e sacris libris Graecorum, Persarum (Zoroastris), Thracum (Orphei?), Aegyptiorum (Eermetis videlicet), Babyloniorum. Chaldaeqrum, Latinorum denique excerptis inlustrabatur et fulciebatur. Stobaei simile fuisse dixeris, si diligentius Photii verba perlustraveris. Vides philosophum Christianum Damascii fere vel Iamblichi rationes sequentem, qui teste Photio Kmvatavtivov7toi.iv tyxei . . xai /.terà toi g 'Hgaxkeiov xçàvovç tov ßlov ònqwev. Qui si inter testes Zosimum quoque alchemistam prodire iubet, vides eins dicta eodem apud illum loco fuisse quo oracula Ohaldaica Orpheique Thracis versus apud ipsum erant et apud Proclum prioresque philosophos fuerant. Philosophia igitur iam ') Zar Geschichte der Alchemie und des Mysticismua, Nachrichten der K. Ges. d. Wiss. zu Güttingen 1919. 2 ) De Stephano Alexandrino Hermanni Useneri commentatio Bonnae, 1880. *) Cf. eius praefationem in cod. Goth.: apnd Fabricinm Lib. VI cap. 8 pag. 754.

2

Günther Goldschmidt

aut in famulatu erat ecclesiae — vides enim quantum intersit inter dementem aut Originem et huius florilegii auctorem aut personatum illum Dionysium Areopagitam — aut avaritiae imperatorum inservire se posse gloriabatur et evanescente vero humanitatis studio ad fraudes inhonestasque praestigias confugit. Quin ne renascente quidem post infimae barbariae saecula ipsius Piatonis studio res mutatur: ipse Psellus cum Hermetis Trismegisti scripta et oracula illa Chaldaica tum sacram alchemistarum artem resuscitare conatur et apud principes ut olirn mathematicus ita iam alchemista dominatur. Ad Byzantinos, quos appellamus, redeo. Heraclium qui sequuntur imperatores non minus sacrae arti favent. Quorum uni Theodoras quidam, Stephani ut videtur discipulus, novam Alchemistarum syllogen confecit, unde manavit codex celeberrimus Marcianus 299 (cf. Reitzenstein p. 6), alteri, Theodosio scilicet tertio anno 716—717 p. Chr. n. regnanti, Heliodorus quidam, quem et ipsum Stephani vestigia secutuin esse viri docti dicebant, quattuor carmina isagogica misit, quae postea in Theodori syllogam recepta sunt (cf. Reitzenstein p. 28). Quibus e carminibus paucos versus Reitzenstein delibavit. Namque et demonstrare auctorem novisse duos Theophrasti codices, quorum alter cpvoixàg óógag continebat, et attentos facere in animo habebat viros doctos, ut, quanto studio et quanta cupiditate alchemistae sacris se occultis dedissent vel potius quam abunde vocibus, notionibus arcanisque mysticis essent usi, observarent. Idem in libris, qui inscribuntur Hellenistische Mysterienreligionen2, Leipzig und Berlin 1920 p. 164 sqq. et Das iranische Erlösungsmysterium, Bonn 1921 p. 6 sq., haud parvi momenti illos scriptores veterum litteras perscrutantibus esse dictitavit. Nam licet nugas ineptiasque proferant illi viri, tarnen iis, qui totos se in historia philosophiae religionumque exquirenda collocant, ne mediocria quidem testimonia spernenda sunt. Et hauserunt alchemistae cum e Christianorum carminibus tractatibusque, tum e Novo Testamento, hauserunt etiam e mysteriis ') atque e philosophorum scriptis, sive ut doctos urbanosque viros se praeberent sive ut ipsorum artes novas, vanitates, fraudes verbis involverent decoris, l ) Ipsi tempia visitabant: cf. Zosimnm cod. G. p. 191*: 'Ew^axa eis rò tepòv MéfiytSot àf%atov xarà iiépoe xtifiévrjv ztvà xàfiiror, rjv oväi ovv&tjvtu tvfov ol ftvorat rtZv leqóiv.

Heliodori carmina qnattuor ad fidem ccdicis Casselani

3

doctis, quasi veritati sublectis. E s t igitur nostrum, praesertim cum erectos esse horum temporum philologos ad mysteria Graecorum describenda apertum sit, a praeceptis chemicis et a fictis simulatisque doctrinis et ab inauium verborum turba ea omnia secernere, quibus de veterum philosophorum sententiis aut de religionis moribus ritibusque instituamur. Ita quattuor ilia carmina commemorata et virorum studio doctorum a Reitzensteinio commendata edere atque retractare mihi proposui, etsi ipsius alchemiae artem non magis calleo quam qui ante me haec carmina tetigerunt. Edidit enim Fabricius vel potius H a r l e s s i u s 1 ) primum carmen ex apographo codicis Parisini valde corrupti. Reliqua tria I d e l e r in lucem revocavit 2 ), qui unde textum satis mendosum sumpsisset, non indicavit ; rediisse codicem ad ipsum Marcianum sed iam collato altero eius apographo interpolatum et depravatum Reitzenstein demonstravit (p. 9). Denique fragmenta quaedam cuiusque carminis ex ipso Marciano B e r n a r d u s apographo usus Dorvillii ') edidit. Debemus ei lectiones codicis M in his versibus: Theophr. 183—204; 260— 2 6 5 ; Hieroth. 1 - 2 0 ; 9 3 — 1 1 1 ; 228/29. Archel. 1—7; 162—197: 330—332. — Ego in primo carmine toto et in Theophrasti versibus 1—114 adhibui exemplar e codice Marciano 299 arte phototypa expressum quod olim Reitzensteinii in usum conficiendum curavit vir doctissimus Vernerus Iaeger. Praeterea versibus compluribus, quos in apparatu critico significavi Bernardi praesto erant lectiones e Marciano depromptae. Sed qua de causa etiam reliquorum versuum tabulas phototypicas mihi comparare ne conatus quidem sim, breviter exponam. Etenim in hac nostra UDiversitatis Gottingensis bibliotheca exstat libellus [Philol. 8] recentissimus, quem vir doctus, ipse studio artis sacrae deditus, Guilelmus Schröder Marpurgensis sub annum 1770 e Cassellano exemplari satis negligenter et dissolute descripsit. Cuius Casselani codicis in libro, qui inscribitur Verzeichnis der Handschriften im preußischen S t a a t e 4 ) , librarium M fonte usum esse dicit Guilelmus Meyer. ') Vol. V I I I = üb. V, c. V pag. 119 sqq. *) Physici et Medici Graeci minores vol. II, pag. 328 sqq. 3 ) Palladii de febribus . . . cum notis Io. St. Bernardi, accedunt glossae chemicae et excerpta ex poetis chemicis. Ex codice MS. Biblioth. D. Marci. Lugd. Batav. 1745. *) I pag. 6 : „In Kassel liegt eine Abschrift der Chemici in 2 Bänden, eine

4

Günther Goldschmidt

Itaque, quae ratio intercederei inter C et M, tum sufficeretne huic editioni parandae cod. C, quaerendum erat. Est autem C ( M s c r . C h e m . f o l . I), quem Joannes Dee medicus et alchemista clarissimus Londinensis anno 1567 a Jo. Baptista Hardincurtio emerat compluribusque annis post in Caroli Chattorum principis m anus tradiderat, chartaceus, saeculo ferme X V I scriptus. Qui benevole Gottingam missus summaque cum cura a me descriptus divisus est in duo volumina, quorum alterum paginas l a — 84 b , alteram paginas 85 a —176 b nobis praebet. Librarius autem, qui, cum festinanter agili manu scriberet, ipse et inter versus et in marginibus multas protulit correcturas easque pravas, ut nobis primaria tantum scriptura respicienda esset. Deinde inseruit in pagina 53 a , quo loco Ultimos Archelai versus habes, brevissimum capitulum, quod in alio codice deperdito pictae mundi imagini adiectum esse verisimile est. Hoc a superiore paginae margine initium scribendi capiens in dextero margine exscribere perrexit. Cum autem carmini Archelai interpretando nonnullius sit momenti, silentio tractatulum, cui inscribitur To ôiàyçafj^a ijjg fityàirjg fjkiovQyiag

TTagaßa'/.'iofitvov

praetereo:

'loiéov

e lg zìjv tixovofiiav

ozi f j (.isyâhq

(xçvaov)

( s i e ) iov

fjliovyylcc

navxóg,

Tta^aßdlXerai

non xaï

g e n a u e C o p i e der alten Handschriften in San Marco in Venedig, aus welcher alle die bekannten Handschriften dieser wichtigen Sammlung abstammen." (Meyer.) ') Fuerunt haec verba sine ullo dubio breve commentarium et in totum Archelai carmen et in imaginem qua artis sacrae simulacrum pinxernnt alchemistae. Quod voce tlxoviÇcrai satis significatum est. Diagramma autem, ut dicitar, est figura delineata geometrica, qua veteres notionem aut difficilem aut universam aut ab aspectus iudicio remotam ante oculos disi'ipulorum proponete conabantur. Conféras diagramma scholiastae in Procium B 7 1 E (Comm. in Plat. Timaenm = ed. Diehl vol. I 469):

aìad'R} TÓV

Deinde e. g. breviter commemoro : Not. et extraits deB manuscr. T. XVI, 2 176: „sur le diagramme musical de Platon" et p. 416: „xal ovrwe èy.ouev ìv pia «ai tabula praebetur. Conferas etiam E i s l e r , Weltenmantel u. Himmelszelt, I I (1910) 3 2 9 s q . : Geometrische Symbole zum Ausdruck von mystischen Lehren. Permulta denique diagrammata invenimus in ilio a G o e t h e laudato libro: Georgii von W e l l i n g , Opus magocabbalisticum, Homburg 1735.

5

Heliodori carmina quattuor ad fidem codicia Casselani eixovl^szai

eìg zt zrjv TOV izavzoq

tbv

xazà

órjuioigyòv

àllrjyogiav

&£OJQ£ÌTCU

eìg

tbv

TOV tovtwv

d-tov

TS

TOC

ZfOOagtI

Gioixsia

stai za Bra" Ttg&zov TOVTO

V7iò

zavzrjv iati

é àijg.

TÒ vóuig.

xaì

fj

*Ev zovioig

zoìg

ò1

xaì e§ zò

óè zavza•

vówg,

/.ùv zéooaga zai. exzov



ozi

xai

TOVTO

TOVTWV

TS&tdiQrjzai. ow/ua,

ìjyovv

zò Ttvg

fig lf>l'XVv drj/uiorgyov.

zétpga,

z(J)

f] veyélr] &TG>

eìg avzòv

CTVTÒV



óè

azotati a. ngòg slot

devzegov xaì

ino

zovzoig

xaì

óè xaì

azoi^eioig.

xaì

èv z f j rvvg.

òé

ttoirjTiqg. /.nyali]

nagaßaXXofteva.

verpéh]

Sì]

zéooaga

TÒ nig.

oìxovóuog

di]

Ttyàyfiaza

f] yi/. zézagzov

evazó%wg

TWV e!; Tolg zéoaagai

òé ye Tté/inzov

ÓÌ~]kov

è

avzolg

aifrctlr],

zovzwv

vjto

Y.CÙ

3-eòg

rcäv

tilt] ngay^aza

eìg

ovv zà % éaaaga

b

fjiiovgyiag

xaì

xaì

• TÒ tt&v

/ÀSV xaì àviucpegéategov

TQIXOV

£%etg

ipvxì]

OZOL^Ùd,

oìxovófiov

xaì

òrn.uovgyiav.

zoiévde

eiaì xaì



ovfinauaßai.Xov-

z f j ipvxf] nagttxaQezai.

TÒ óè

eixoviCezai.

Sed praeter hanc librarli codicis manum etiam alteram cognosco. Sunt enim additae in marginibus aliae adnotationes, quas secundo scribae tribuendas esse defeiido. Nam quicumque accuratius manum primam bis cum scholiis comparaverit, eas quamquam similem in modum, tamen multo elegantius, certiore stabilioreque manu, quin etiam complurium litterarum formis satis aliis adhibitis exaratas esse concedet. Imprimis autem litterarum ductu diagrammatis, quod sine ullo dubio a prima manu margini adscriptum esse supra commemoravi, cum his scholiis collato persuasum habeo alterum scribam textum, alterum scholia scripsisse. Addidit autem manus secunda et coniecturas (plerumque pessimas, quibus valde ignarum legesque versuum spernentem se praebet corrector) et paraphrases quae dicuntur et lectiones, quas adiecta nota r g ex aliis codicibus sumptas esse verisimile e s t C o n t u l i s s e enim marginalium scriptorem ') Qnarurn complures addain: H e l i od. ad V V . 19. nofrrjoas ÌSEIV WOJTEO yvcüoiv TRI' näoav. — 26. «i> ^rjWLV nèfiTzovoa dvd'QiÓTtoie. — 29. TÉQTZovaa. evygèvovott evyvwozov tfiXov. — 32. tùava£ 71 a v EVumodu>Qov nsgi xQvao7toelag et nÓTCJiov 7iìqì trjg &eiag véxvr>g tractatuum titulos hos: Ziuaifiov TTQÒG Oéoàwqov

xtcpàketct

te e t *AVF7RIYQACPOV FF iJ.oaórpov

ntoì %QVOO-

àÀrj&còi; t/jii'. — 56. ¿rfrpaÌTZot* (echol. ad fiporols !). — 68. ozrwa' zc&t'jy.aon' Ì0£O&ai. fi vkrje. xpvoiov yàp fiévovra xaì noti r i tiv oXws. — 83. ovrco uhi' ovv ftqSèv ) do dipevSès Xéysiv. — 85sqq. %xovaa 9 \)iit¡uaorixòs ov i( d-uvudom. ') Mod as Hieroglyphics Ioannis Dee, Antwerpiae 1564. in nostra bibliotheca Qottingensi. ) Margini pag. 142 s adscripsit : i I. D. F a c duo, unnm et duo, t r i a et tria, quatuor. Qnod satis e Goethe nobis est notum.

Exstat hie liber

3



') Cf. Iac. M o r e l l i , Bibl. ms. graeca et latina T. I 172sqq

Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis Casselani

7

Ttoûaç. Sed c o n s e n t i u n t i n h o c C e t M , quod uterque codex capitulum illud, cui inscribitur to ôiayça/xfia XTL, lectoribus praebet. Quod meinoratu valde dignum censeo. Deinde ilium codicis locum, de quo Reitzenstein accurate (1. c. p. 8sq.) in libello suo egit demonstrans archetypum complures amisisse paginas, perspiciamus definiamusque, qua ratione C illam lacunam tradiderit. Scripserat librarius „JUETà to ea what xaì yéì.ecav.

x a t àlrf&eiav elitov"

1 ).

S c h o l i a s t a vocem delevit

yéleaav et in margine correxit ycWjoezat, quod sensu postulali quivis artis non penitus ignarus facile intellegere potuit. Tunc igitur lacunam post syllabam ye hiare nondum intellexit. Postea tamen post illam uncum rubro colore scriptum posuit et in indice illos tractatus, qui cum foliis amissis perierunt cruce appicta eiusdem coloris a ceteris separavit. Perspexit igitur iam hiare orationem sicut ille vir doctus qui in ipso codice M adiecit Xvitel fie zò lelrtov Xtccv, d> cpiloç, sed sedem lacunae tarn recte definire vix potuit nisi ipso codice Marciano inspecto 2). Denique, utrum consentirent codicis C cum M lectiones illorum versuum, in quibus milii M erat praesto, an non, accuratissime exquirendum erat. Praebet lectiones, quae a codice C abhorrent, his modo locis M: Heliodori vv. 9 olaôtj M: oîaâij C. — 34. jcqóoaÇovM: 254.

reQÓoel-ovC.

az£(pr]cpoço€vTeç

M:

— 8 0 . àvaÇiotg M (schol. C) : àveçioig C. — xaì

are. C.

263.

&élovza

M:

lovrag C. — In fine a%L%oi agi; M : om. G. T h e o p h r . v. 3 òe om. C. V. 28. àg om. C. 35. èmav^firig M: e7tiari]ntjv C. 6 3 . yÓQ om. C.

vv. 1 3 . aocpwg M : ao xal yéveoiv exàktoav xal àX^O-eiav elnov (cf. Reitz. p. 9), qua insuper re satis est demonstratum non ipsum M esse descriptum. Neque autem solo e codice Vindobonensi, sed etiam alio e codice hausisse librarium apparet, quippe qui nonnullos tractatus minime in Vindobonensi 2 ) exstantes lectoribus praebeat. Agitur autem de capitulis, qui etiam in cod. C desunt. Et argumentum codicis G cum C conferentibus iam apparebit veterem indicem omisisse scribam et novo quem ipse finxit eas tantum disputation es quas praebet enumerasse, omississe etiam eum inscriptionem ßißXov aorfiov nécpvxa avv 6e(j> nivaì; una cum sequentibus versibus (TTJV ßißXov oXßov xtX.) et cum picturae commentando (dtdygaft^ia tfjg utyaXrjs %qvaovqyiag [fjhovQyias C]. inseruit cum alia brevia atque parvi momenti praeeepta tum: tov [taxagiov xaì ttavaóqtov WsXXov ÌTZUJTOXÌ} jtqòs tòv ccyiiozarov natgiÓQxrlv tòv SiqtiXlvov nSQi XQVoonoiiag, Jrj^toxQÌTOV ßißloq ènmgaoipojvrjd-tloa Aivxlniup ( = D i e l s , Fragmente der Vorsokratiker 8 p. 465), "late ngotpf^ig rq> vlty airfjs c . Quos tractatus hausit scriba e libro simili eorum codicum, quos Kopp 8 ) enumeravit velut: ') Polyhist. 1688 or. Lib. I, cap. XI 102. ») Cf. Lambecium, Cat. Bibl. Caea. mss. Vindob. I l i (1690) 14 »qq. ') Beiträge 267 sqq.

9

Heliodori carmina quattnor ad fidem codicis Casselani

Codicis L a u r e n t i a n i Plut. L X X X V I , X V I cf. Bandinium 1. c. p. 347 sqq., cod. E s c u r i a l , cf. Millerum p. 146 sq., cod. P a r i s i n . (cf. Koppium p. 278), cod. P a r i s in. 2 3 2 7 ; 2329; cod. Monspeliensis. Descripta autera sunt in Gothano verba Marciani sine ulla cura, ita, ut G valde depravatas et falsas lectiones saepius praeberet 1 ), omissus est Archelai v. 60, confusi in unum Hierothei TV. 178/79, litterae perperam saepe lectae, orthographiae leges neglectae. V i i uno quidem loco G meliorem quam C exhibet lectionem, ut iam in posterum omnino vel eis, qui ipso Marciano uti non possunt, neglegendus videatur. Quamquam silentio praetereundum non est Reinesium ilium cum multas marginales notas turn praefationem *) haud ita inutilem codici addidisse. Quas margiuales notas ad Reinesium redire videbis, ubi primum paginam contuleris, in qua ille codicis descriptionem exaravit, nomen subscripsit. Virum ostendunt et philologiae et quantum quidem turn fieri poterai artis chemicae peritum, qui ut exemplum aiferam Agatharchidis fragmenta e Photii bibliotheca petita recte 8 ) int e l l e c t . Sensit etiam — ut Morhofii verbis utar — codex G vitiosissime saepe scriptus medicam Reinesii manum. At vero cum bis duobus testibus satis demonstretur quid quoque loco exhibeat M, ipsum codicem inspicere — id quod hoc quidem tempore fieri vix poterat — necessarium non duxi. Gravius fero, quod nondum pro certo affirmare possum ex hoc uno fonte omnem illorum carminum memoriam profluxisse. Etenim quod contenderai vir quavis laude dignus Guilelmus Meyer ex ipso codice Marciano omnes alchemistarum libros derivatos esse redarguit Reitzenstein, cum initium libri Comarii, quod exstat in codice Parigino 2327 (A apud Berthelotium) examinaret (p. 23 sqq.). Usus est A in hac parte non iam ipso Marciano, sed alio quodam syllogae Theodoreae apographo paulo pleniore, l ) Satis est, Heliodori versus 1—50 perlegere atque haec exempla mendoram perspicere: Theophr. vv. 43 r'av&' pro xavx'. — 70 da9htoe

pro

àfrliuig.



94.

¿ x t i X e l a u t pro

èxxtXelxat.



97.

nvxuiv

pro

dvfraiv.



Heliodori V V . 33. deoeixtfiov pro 9'cioeixeXov. — 174. Tttxélug (!) pro noixiXas. — 189. Xexór pro tptuSgóv. — Hieroth. vv. 93. ixftXaopa pro ?x(tXvOfia, — Arch el. V . 85. nvivfumi pro Ttvtvua. *) Qaam invenies apud Cyprianum, Catalogna Mss. bibl. Due. (Lips. 1714) p. 88-99; Fabricium, Bibl. Gr. Tom. XII, L. VI 8 p. 748sq *) Cf. paginas codicis CXXXIX* etCXLI b atque praefationis locum apud Fabric. 1. 1. pag. 749.

Günther Goldschmidt

10

quod etiam meliores hie illic lectiones praebebat. Cognati sunt cum libro A et Parisinus ille, quern Berthelot littera L 0 significai et ut ipse addo Laurentianus Plut. 86, cod. X V I , quem descripsit Bandinius *). Quid quod in Laurentiano tredecim a j Heliodori carmini quasi prooemii locum obtinentes versus sunt praepositi, qui in codicibus a me adhibitis non exstant. Qui versus, quos Heliodoro ipsi tribuendos esse minime credibile est, compositi erant, ut cum Heliodori carminibus turn toti chemicorum tractatuum corpori praemitterentur. Quattuor igitur liaec carmina olim in libri initio exarata variis de re alchemistica dissertationibus in unum volumen conlectis antecessisae pro certo putamus. Sunt autem tredecini versus hi: JlQayfia-vela 1

Tavttjg

F'TJCU t f t g

I]v

5

ti

rijg

(¡UOICAGIV

neviag

de àaióyjog

y.al

àvt/tovg

&v&Qiov aroixiov

iàufiwv

àpdrjr TOV uvarcy.fjg

roìoòc

TÒV t i d e

(sic)

cpégiig, nóvovc,

varata

aoi

'HhódùiQog

y.al

dó^av

I / . aov

òwr]

nvh-r

7tavo%ó).ov.

uàllov

ojiùig

%vnia$: ¡.ifttvriv (pQovttSaiv

EVQIJTCU TOV VOLI

cpéfjojvTtg

¿'¡¡ijg

10

[IÉ&T]S

evutvog

kvaiv

èx

r r j g jSi(3loi:

rcéXei, ìóyov TCQogòÓY.a. ygàipag

FIeiod-io.

Exemplar horum yerguum beneficio viri doctiasimi Rostagno professori» Laurentiani in manus mihi pervenit. 1. /léXlcov Fabric. '£/ij3aiveiv Fabric. 2. v Fabric. evfitvrje Fabr. 10. 'Hl.toScópov yàp tfiXooóyov il. 13. oxi%mv Bandin.

Accedit igitur ad causas, quas Reitzenstein Guilelmo Meyero oblocutus attulit, gravissima h a e c adhuc neglecta. Itaque si in his codicibus — scilicet A et L c et Laurentiano — quorum numerum facile augeri posse suspicor — insunt illa carmina, tam ex ipso Marciano quam e gemello eius profluere potuerant aut coniuncta utriusque memoria paucis locis veriora, ') Catalogus codicnm Graecorum Bibliothecae Laurentianae Tom. I l i 2 ) Qnornm initinm citat Fabricius V I cap. 8 p. 761. B47sciq.

Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis

Casselani

11

pluribus certe multo deteriora exhibere. Hanc tamen quaestionem, quam solvere non poteris, nisi totam alchemistarum traditionem diligentissime perscrutatus eris, equidem mitto, ad Marciani codicis fidem liaec carmina recensebo. Iam ad carmina ipsa tractanda transeam. De Theophrasto satis mihi Reitzenstein (p. 28 sq.) argumentatus esse videtur, qui poetam chemicum non modo nomen sed etiam praecepta aliqua veteris philosophi adhibuisse demonstravit. Neque aliter de ceteris nominibus iudicari posse existimo, quod infra accuratius demonstrabo. Priusquam enim ea de quaestione loquar, carmina, quamquam temporibus magnis intervallis diremptis composita esse simulatimi est, uni tantum poetae adscribenda uberius ostendi necessarium esse censeo. Quod inter argumenta carmin urn aliquam dift'erentiam detegere sibi videbantur rerum ciiemicarum periti velut Borricliius 1 ), qui cum quattuor haec carmina discrimine separaret turn diceret „Theophrastum liunc theoriae peritiorem fuisse quam securae praxeos - ', contra „Archelai opusculuni, ut apparerei, ex intima magisterii cognitione profectum", haud magni momenti est. Potuit auctor complures iu medio proponere sententias, potuit id spedare, ut opiniones quattuor philosophorum inter se compararentur. Accedit, quod e variis fontibus hausta esse haec carmina constat, lmmo potius quibus sint coniuncta communibus signis maxime attinet. Et profecto in omnibus quattuor carminibus iterum atque iterum eadem vocabula, sententiae verborumque compositiones adhibitae sunt. Cuius rei permulta afferre possum exempla, quorum ex numero eligenda censeo, quae praecipue ad rem mihi pertinere videntur. Theophr. 132: ^avfia ^avfidziov •9-av^óiwv . . . zsçag.

réçag. Archel.60sq. : ù &ccvfta

Hieroth. 44sq.: omig nékei ày%ivovg eyiov (fçévag. Archel. 93: ÙIG àyxivovg aotpóg. 308: xai ei (.tèv àyxivovg TE xat kiav oocpôç. 280: sa/] tékeioç àyxivovg liav oocpóg, Hieroth. 163: TtçôoeX&e xt&nov, di (pilovueve. 21: óiò Ttçôoekd-e &ânov, oarig el (pike. Archel. 35: nçooéX&rjç zfjòe T f j vèyvr}. Archel. 310: rwv xeipévaiv nâvtwv ¡uhv èv (ìiftkoig Hieroth. 18: ò xeifievog -d-rjaavçôg èv taig itavoócpoig XGJV aocpwv te òékxoig èfinóvoig. l

) Bibl. Chem. I 40/41.

Religionsgeschichtliclie Versuche u. Vorarbeiten. XIX, 2.

2

ootpwv. QIJIÓQWV

Günther Goldschmidt

12

T b p o p h r . 2 5 2 : ì'gyoig Theophr.

6 7 : (piXóipoyui.

Theophr. Hierotli.

iv&éoig.

213:

42:

Hierotb. 5 :

&> &elov

/iSX/.ov

A r c h e ] . 3 0 2 : twv h&éwv

egyov

jcal

A r c l i e l . 5 3 : /.iccXXov d'eiixoXov H i e r o t h . 1 2 : tvlau T h e o p h r . 2 3 6 : tov Theophr.

xai

ipiv Gtv tò iCfjlv 9/10. Xex&tioav nakai xsxalvfi/.isvwg 196. Nolo diutius singula persequi: eandem infantiam cum magniioquentia coniunctam ubique conspicis, eundem particularum copulantium (8> xai, ¿ig y.al, wg, ze vel öe pro re positi) usnm, eandem duritiem asyndetorum, cui frustra mederi Reitzenstein volebat, eandem membrorum coacervationem, quae auctorem neque cogitando neque eloquendo iustam periodum efficere potuisse demonstrat. Consentiunt vero carmina etiam ratione metrica — si quis rationem istis in versibns inveniat aut eo usque progrediatur, ut cum Bertlielotio ') sensu quodam talium iamborum imbutus „assez corrects" eos apprllet. Nam de re metrica vir Byzantinae aitis peritissimus Paulus Maas 2 ) idem statuit quattuor haec carmina eadem arte composita esse. Quae ab Isidora Hilbergo 3 ) acerbissime vituperata quin etiam nimis breviter et prael'racte reiecta, Maasio tarnen perscrutanda esse videntur. Qui et versus illis, quos „Hermenienverse" appellat, propinquos esse genere censet et auctorem inter veterum recentiorumque poetarum usum quasi mediani teuere viam dicit. Vides enim auctorem neque verborum accenius neque vetustiorem prosodiam constanter observasse, orationis membra haud raro ultra finem versus extendisse, hiatum amare 4 ), elisioues vel synaloephas tantum non omiies fugere, incisiones post quintana aut septimam syllabam nonnunquam omittere. Huic igitur num recte Maasius omnes tredecim syllabarum versus abiudicaverit, valde dubito. Reminiscamur enim cum sciolo et indocto et vaniloquo nobis rem esse. Ego quoniam ille vir doctus ante omnia Marciani codicis lectiones in lucem proferri voluit, hoc maxime meum duxi. Quae si propter sensum immutandae erant, veniam me impetraturum spero, si nondum omnibus numeris satisfecero. Artem criticam in scriptoribus semidoctis difficillime exerceri c o n s t a i Brevi comprendo: non ovum ovo similius quam haec carmina inter se. Ad unum ergo redeunt auctorem. — F i n x i t autem Theophrasti, Archelai, Hierothei nomina Byzantinus poeta ') Origine» p. 202. ) Der byzantinische Zwölfsilbler, Byzantin. Zeitschrift XII (1903) 285 ann. 3. »j Byz. Zeitschr. VII 346. 349. 351. *) Heliodorag 55, Theophrastus 50, Archelans 97, Hierothens 47 hiatus esempla praebent. 2

2*

Günther Goldsehmidt

14

eo Consilio, lie variae e t discrepantes sententiae ab uno solo auctore ad lectores deferrentur. I t a nemini in mentem veniet auctorem veteribus philosophis vere haec praecepta subicere (ut Democriti scripta a prioribus alchemistis fleta sunt) a u t a poeta falsario Theophrastuni, Archelaum, Hierotheum vere introductos esse. Immo sicut Callimachus se Hipponaetem redivivum esse vult, ita hunc Byzantinum philosophum nunc Theopbrasti agentem p a r t e s nunc Archelai nunc Hierothei in medium provenisse lectorum et e personis illorum virorum locutum esse luce est clarius. Hierothei nomine significali primum inter Christianos philosoplium quem sibi finxit personatus ille Dionysius Areopagita Reitzenstein cognovit. Et novisse auctorem nostrum perdonati Areopagitae scripta mystica probare cotiatus sum. Habeas enim ante oculos haec Dionysii (Migne III) 1112: taùza yàg f¡ itela oocpict

òiogeuai

návTiov

tolç

áyaíf-iov

%Qrtyíav

vel

n ç o a i o v a i v

a ï u o ç

¿htóg,

à n o

1025:

Y. e XQ

de eccl. hier. I I § 3 : . . . ôaaxaXiaç

avyàç

cpojTÍaai

^eo/.ii^r¡t(i)g

7ZQOOIOVOI

§

xalç

tïnvœç

i n i

1:

tbv

&eìov

nai

uaxcxQÙuv

náviag üv

.

.

áXX

xat

itçbv

ôùtQov

vel

9 8 1 :

o

ä t p d o v o v

tijg tbv

è v d - é u i ç

ÌÌQCIQXIXÙs"

(pvjiaytuyiaiç

ánÓQQX¡iov

avtov ànt.ôiv,

.

avioïç àya&wv

àvacpaivovieq

cpunoeiôelç

êtoi/.intaiog aviov

à < p $ ó v w ç

é v o v

iàg

è'ÛMj.imnv eod. 1. § 4 :

taQXiMiiç) V I I

àowa pag. IK vol. VIII 1] de Heliodoro astronomo: „Mit dem Alchemisteii H., der dem Kaiser Theodosius (408—460) ein Gedicht über die schwarze Kunst widmete, bat der Neaplatoniker nichts zu tun." -) ed. Diehl, 1 I50D = II 37, 17eqq. H

) Ttòv 6} qviuxitir

(itv, yjj

T(p fiiv

rzvot

¡/¡póri/ta.

eiai rtrts,

frejjfiónriTa,

ro

oi ioiv

mOL/iiiin'

ixàuiq> fiiav

Si àépi ipl'%(JÓTr]Tat ttò Sè vöart

8e$cóxaoi

Svva-

vyQÓxrfza,

r f j 9i

22

Günther Goldschmidt

dvvá^ieis éxáOTtp t ù v cxoiytliav diéveuov, n v q ì {tev 3tQtiòv xaì %r¡QÓv, àéqi de d-tQ/iòv xaì vyqóv, vòan de vygòv jtai ipvxgóv, y f j di ipuxeòv xaì ì-rjQÓv. Quamquam ex Aristotelis temporibus philosophos iterum atque iterum de elementis disputasse et illius doctrinam, quam de duabus elementorum qualitatibus ') prae se tulerat, explicasse etperpolivis.se 2 ) haud ignoro, tamen Archelai i n s t i t u t i o n s breviter cum Ocelli comparare in animo liabeo, quia non multum ab ipsius Ocelli praeceptis quippe quae Proelus inprimis exemplafuissecommemoret, auctor carminimi abest. Namque non modo easdem qualitates attribuit elementis (cf. vv. 97sqq,), sed etiam persimili ratione, persimili argumentatione piena et perfecta atque Ocellus de permutatione agit elementorum. Magni enim Archelao et Ocello est momenti quod elementa diversa et cont r a r i a inter se permutantur. Sunt autem elementis et contrarias qualitates (Archelaus 88sqq. eviuaov auobv

grjga

¿TicxQaniati

\ 4'VXQ0V

vygov,

vygov

yijv

zov ev tw

y IvEzai

vdazi

e§ v dazog

eig

etc.

uezafioXi)

Archelaus. vdiog

dtguavfrev

yfj

7ith]ibkioa frrjotzai

eig nvgog xal

q>\oya ¿tzfirjd-ev =

Cti.iovi.uirj

6i'

etiam

diligentius exculta, usque

ad

et

exlv-

etc. etc.

statuerunt inter Quae doctrina

ftagea.

tempora

iter

vdtug.

discrimen

¿tvwipegfi et xaTtocpegfj, xovtpa

«rj Q

ovoiag

. . . =

xal uig va/.ia rtgoeioiv

Deinde et Archelaus et Ocellus oznixtla

vygag

medii

aevi

viris

doctis trita. nobis occurrit. apud diagrammatis illius, quod supra i«nis\

(

Jqua) e S S 6 terra' disposita legimus, occurrit exempli g r a t i a apud A c h i l l e r a * ) (Isagoge 4 =

Petavii

zCbv oiof/tiiuv ETCL

zvjv avw

uranologium

av^i^efi^xe zo nog (pogav

Ioannem

xal xazwq>Egfj,

Philoponum,

qui

duos

Tuv

Ttavzwv rwv /.iev ovzwv {¡agewv zwv de xovipiov dvo

xaziorpegt]

esse $rflea

¿ggevatv

xaziocpsgutv

Kal

bvzct, . . . et

locos

elementis

yag

ozoi%tlwv

xal oi xaza g>vaiv

zwv azot%ei(x)v\.

Quod autem Archelaus aioi%ela

mum

ovzuv

. . . Szi

ov del loyov solum

quattuor attribuit [de aetern. mundi p. 891: sialv zonoi

ovv

e%eiv zi]i> og/nijV xal negidivtlod'ai

de rj yrj xai zo ildtog §agea apud

p. 126/27): Ttoaagwv xal zov dega, xovcpozaza

convertas

%E

av&ig

Reitzensteinium

duo [iev ozoixsla

&vio oitTjCíiuoiv

yáq

'

néXwv,

ovòauoù

t h u

ov

ßoä



návTojv

fii]

avioç

ovrteq

vrcovçyôç

re

y^eçolv iaxvei

fiéau)

àaxoXovuai

ôoûXôç

ârjç

115

èv

fiox&oîoiv

wôe

oxórei

110

à'M'

àyvoovaiv,

á>£Qxi.iai

106

f.ir¡TQÓg, Çr]zoDaiv

y.ai

07V0V

100

tolç

ovottjç

èxcpevyei oôôeiç

ÇrjTovoi

tyài

cpaiôçSç

xàïXoç

ôçwvreç

èxelae,

96

ôè

rïjç

n á q e i f u

ôè

TCOIXIXZOÇ

29

ytvâ

G . fiéowv

CG.

| 1 1 1 ßiq

M G : eiç

G. | 1 0 7 G.

G. I

àfUfoXv Sé fie

MC.

on&tnov

cor-

eis rçeti

| 1 1 0

G. | 1 1 8

Si

ivoïv

M C . R )V\ TOV M C G . TR¡S R t z .

3*

— C, yioag

G.



30

Günther Goldschmidt §avd-ov

t o elôog,

(féçojv

o(pd->'jOo/Aai ftiXag

120

6h

ßgvwv

xQvaoarttüiicjv

o xal

%Qvoavdov

itoixiXôfiOQ(pov

ôe '¿àj/g zaôzag

nçoatXS-e axôxei

àcpavozio

dÀÀ5 evöov yâXaxzi

naiôiqj xal

fiao&ibv

/xt]tçi!)a)V f.te,

&Q£ipov /ue (.uxQci ¡uixçâ'

vi]7twg

TtéXio,

ayovoa

elg

èyio yàq zçafpetg

èxzQécpouaâ

àvôyelov

xal

ô' av zéXeiov

àxfiâou) zGjv àifibg

ecog eig vtyog

oïr] te

yéa

(pvzlrjg

üfißqog

eftrjg yevvrjd-év,

Ttoiy.tXlo/LWffov

ßaataaei,

eaofiai, vâfia

wad-^ VTteçrpvôig

zrjv rcoiàv

1 1 7 TcoixiiXôxpcofios MCG. | 1 1 8 1 1 9 ô] To G. I 1 3 0

'¿"Çouai.

itputd-iioofiat,

Çrjç/à -9-elôv ¡uov

zwv ozoïyeiwv

viog ozoïytiiov

fie d-âXniov

¿'vâov ôe ¡uov eycov tcvq àç&tlg

nâvv.

Xe7CvvvihqaofiaL,

èv vécpei aig Xenzbg eig xôXnovg

fieXCbv,

iv/joçipov

àÔQvvd-elg fièv Xiav Çirpixwç

àrjç yàç

fie,

ev gvit/nbv

zfj TToioTTjtt teooâçuiv

145

àxXvï, xexaauévq).

TtoziÇé

eig oyj^ia

140

tî\

xal

yâXaxzog

eojg &v eXä-rj ioyvg 135

véoj

wg Y.tY.QVf.iuévqi

ola

exdrjXaCs

è,ucpavèg

èy.ftOQcpov/.iévag,

t/.oiiXßovzi

&r]lfig àuéXyujv

x^-ot^pOQu.

eig zo

ytvvrfîévTi ovri

kxcpéçœv

xal

zàg yqoiàg

kfioi f-uldvatL 130

zavzag

navra

¡xoçcpfjÇ lui]g

7tàçq>vQ0v.

7tvç[ç]oq>eyyÎTi]ç

eifji

XQavifrj

XQvofjç

àQyvçôxçvoov

ze

XQvaov xôqaXXôg otuv

[«c] fiezâXXov

œxQOv

10g xizçivoTtçâaiàv

125

te x.al %QvuoÇû)j.iov,

elôog

§ctvd-ôxQovv avthg

XQvoâçyvQov

zàg

àXXà rfçbç ßQCt%v 7toiy.il6xQiof.ios

evy.QazCbg e%ftv xçvooiepitor

G. xçvaoÇfûuiov MCG. |

MC. | 1 3 1 £civ&0/,()irjv

G. | 1 2 2

xrjTpivo-

Tiçàooov MCG. [aïs] xirpiros tzquoioî te Etz. I 1 2 4 : X^ôae Fabr. | 1 2 6 ix/ioçtpopévas G. | 1 2 7 yevvrj&évx>] C. corr. | 1 2 8 fitXävotovn MC. àe] xa£ MCG. (icXavZflVTi xal Rtz. | 1 2 9 axonei G. | 1 3 2 d~nlfjs yàXa nçoe fie Xéytov (Xêyov G) MCG. I 1 3 5 evçvd-uov MCG | 1 3 7 ¿s corrnptum fiXixâis Hepd. [ 1 4 0 véft] MCG corr. Fabr. — dxfiôs om. G. ïao/uai G. | 1 4 1 /SaoràÇet C suhol. ßaardaov G. | 1 4 3 cit om. G. | 1 4 4 vec Te yalav ^rjoàv Etz. | 1 4 5 tôt MCG.

Heliodori carmina qaattuor ad fldem codicis Casselani xatanXvaai

àçdeia

xi.OTjq'éQOvç

izavzoiag

yfjv,

71VY.1 ov/.i£vog yàç vyçâg

150

vâwç

ovotaç

ffçéxov

166

7ulavi

yÙQ fj zrtç

tpvoiç

nçbg

yà(j

160

ozav

TO xâXXog XQvoâv&iov eveiôèg Çwvag

170

i-av&bv

zo

evzog

xoçaXXov

aéXag xal

Xsvxwotv

ix

fisaov

Çrjzov/.tEvov yaaiegog. èxcpfQEi, nâvv

¿tadifiaiov

àoTçanr^onov yXoijrpôqovg,

Xâ/.npiv

avd-ig ffXLov

e!-iofrev

fiXénovoiv

rpéçov,

&OTCEQ

nvçcpàçoç

Xa/LiTntjQ (pXoyrjff ÔQog ZE rpeyyir^g zàg 176

ztov Xid-wv

noixiXug

EvEiôèg /.tèv avitog

ÎX TEZTlXQWV xXliâo)V èfiov

[tiav

jiqog

glÇav

TTÉJIEIQOV àgôtviïévzu 180

TTJV noiàzi^a

yEÛoeujç

/.léyaç

ixjié^miov

w g &ii7ttXov x^cuçov f.ihv tlôoç ¿jçaîov

nâ%ovç %IÙJV

ze xat

10g xaXvuua

ôè zoïg

wg

e/.anXfiov

àXX'

EvéxXafinQov

yôvog

zçacpfj cX^g

avyàç

ôsixvvg

xçvGtÇoi'oaç

né(.i7vov evôov

VEY.oâg

H-aGTQÛTiiov

¡.thv otpiv

XEVXTJV

àvôçû>v

tx yaiaç

10 g tféfjovaa

âcpQoot'/.fji'^ç 166

ôevieça,

ta.¡SXv'Qovaa vÉxzag

yaiag

va 1.1 a

îtOIÉEI.

tan

X E V X Ô X Ï ] Z O Ç

OFIUA

zo Selov tffi

xal

%Oiv ooepûv

ovottg

(paiôçov

b/.Xvd-rjOitai

X.ivxozr.ia

¡.téXavaig

vrtg ¿0071 ÎÇ EÎg

ysvTj

Èxzça/r^aETai

fj levxwoiç

¥tvnBQ nod-ovoi iôtïv,

(iXaoïâvEi

ytaçrtocpoçEï.

¿xçéovaa

EÎg -tïtïov

véfpog

yivtiai

[îx] xat

^ijQâg

vyçàv

•/.al TïjV /.¡¿Xavaiv aviij

iôéaç.

àzu bg ¿x yrjç tîg

navroîa

ovziug

vizeQcpvwg

èx^XaarâvEiv

àvihuv

ZE -tXûitov

TVV

TWV àv&iiov

31

ZÔJV

%ooàç, cpvXXwv

(iXaozâviov,

ÔÈ OVV^VL'JuévLOV tvy.açTtnv fiozçvv

cpégsiv

ô>g uiXi

xExzrjiiévov

1 4 7 âçStza MCG. 1 1 4 8 elSéas MCG. | 1 5 1 ymav MCG. — flçiy/ov M C . — èxpXao-tàveiv MCG

| 154

xofjnotfoutl G

xaoTzoy opeïr Rein.

fioÉ^Eiv 7¡¡v

yqv èxiSlaotàveiv . . . xaonoi/ oçelv Rtz. | 1 5 6 noiéov G | 1 6 2 èxBXit^ovoa G. | 1 6 3 nrjyaias eus MCG. | 1 6 5 è^nOTuàuxuiv MCG fort recte. I 1 7 0 néfirrovan G. | 1 7 4 TZOtxiXlte MC. ntxsXas' G. | 1 7 5 à.uTieXos et 1 7 8 (féqcov Rtz. | 1 7 7 Ttaodçcov CG. I 1 7 8 ,

ev&tov

Xvzgioatv

tvff'çovtïv

zòv

èv

jtQoarpéçeiv,

ôdljav,

auf.tiia&tíag

antpol ßgozoC,

TE zQvtpip xal

f¡ Texiaívea&ai

245

zivog

Ttd^jtav

TCTWXOÏÇ véf-iELv ôéoiza

240

ßi(.

òrpd-w/iev ex

ôè

cpÔQOvç

tvçtaiv ivd-tov

ur¡0iv

&TCOVOV / « p à v

235

îxrptQtiv

R¡ XHCÎJ KCITQT-IAÇ A'ivov

óAÀ 5

xnrtovg,

iclovaíuig

tùpociàtozaiov

oir¡aiv

f.ti] áaxokovuevoi 230

f.isv

yà!Q eôrrçayoùvieç

XQijÇovzeg

TéXog.

(fiuti

tÇàysi

fiiofròv

e ig exß'MjV

ovTu)

xónov

äazs

jtléov

nloviov

re

zòv

eaiztigag,

zòv

xal yíitzai

éx7tlr¡QOÚ/[ievov,

ze

ÓQayuáiaiv

xal

tlçuôv

rráuTtXovzov,

ovg

(féqti

oí! zwg

eoyov

%uQ(.iovr¡v

zotv

ßait-(i(bv

o/.ßiöv

Ttágoid-ev

225



xéçôog

néçaç

xtxoa¡.ir¡uévov

y à o f¡ ktv/.waiç

¡•av&woeiog 220

tig

tX7Z/.i]QUtfia

33

aocpoí.

ëviïtog eig

d-eótQOitov

ELÇFIÔV om. G. | 2 1 8 YÁ-E om. G. | 2 2 4

>iM-n MO.: à/.hi G. F a b r . I 2 3 1 rçvt/àv G. — r¡ivfiaO(tévov | 235

x^'e"

(pro

etiam

2 3 7 fortasse tote nékat. \ 2 4 3 fort, (ilyléyeiv M C G . I 2 4 5 èxxavovvree

G.

at l e g i

potest)

M

XllQaí

stîyp«M. C. I

cf. T h e o p h r . v . 15. ¿í TI tpçoveiv

34

Günther Goldschmidt 250

£rjXov reXov/uevog v.al auifiaiog

avÖQtla

(zwv)

ov'rwg yaQ tirtgayoirzeg eoof.ie&a

nqog

255

oxrj7iTovxiag zif-iffi

ceßag

260

xal

ovzwg xal

xv%eiv

ovai

öb^i.g

Ttiacovfievotg,

tiiTtXf'oig,

aivovvxtg ovza

&t'ov

aixior,

^¿Xovxa

zovg

UU

luontQ

ßgoxovg

II/.uxr^tuxiov,

/ntXXnvaav tvxXeiav

ngoacpegeiv

Xazgeiav

9-tqi Loy in abv naxol eig xvxXixovg

aitbvag

rpiloaocpov

auxw

ndXiv, zq> ¡.löva)

tytiüj

nvevftaxi

aiwviov

dj.nqv.

oxiyoi

OeorpQ&aTov

ti'xifiiog

axfjTtzQcx yftg

yal

TVQSIV

(fäovg

tvaeßtazdxoig

(piurog

^wfjg xoQiqybv XVZQWOIV

¿^lovuti^a

ai'yXrjg y.al

EVXoyoüvxeg zbv

azecpei

ngd^ewv

jiqoacpeQOvzeg

wg %QiaxoXaxQCtig vntgd-tov,

366

xXrßwv

evxXuav

%o xqdzog

vfuvovvTtg

zw

la&Xibv

e'ig öo^av

üva^L nioxülg xolg

wg xal

av&ig

z&v

exXdfitpewg

TPVXFJS-

äSioxXeoi

Xqimbv

azecprjrpoQOi'vzeg

cpoevwv

WOTTEQ x a l

xad-agoig

o§rj.

rtegl

zfjg avxr-g Seiag öia

1

Oi zwv

aocpiazaiv

evöaifiovovvzeg

5

aväoeg

xal

xal

ZYJV cpvaiv

xal

nowzrjza

xal

ov/.t7tXoxfjv ¡.tad-ovzeg

eig ev zi

de yvovzsg azoixtiwv

xaivov xal

eig wcpeXtiag

xegdog xal

iccußwv,

gr>xoQeg

jtavaöcpwg itdvzwv

wg xat

xzLG^idrwv xoäaiv,

¿XXi]Xwv

tlöog

'/zdvzYj %ivov z f j ovv&eoei

wartig

ßioüvzeg

ze%vi)g

ail%wv

(peqeiv

tingtrciazazuv,

cpaidgöv, ovrjaiv

nXeiozov

eveiöeg

neXov,

(pegov eivai

£§ evög,

2 5 2 agioxAeeZg G i. marg. I 2 5 4 w l orereg C. | 2 5 8 ftpos é^oíarjg oXr¡g ovari g yewôovg ßageiag %o\rtôôy!,ov /.leXávaeiog to elòog, ovireg vétpi] äveiai ßaaiaCovxa xal nvxvov¡.ieva. (pÍQOfTa

160

166

xág

TOV ôçâ/.ovia irôvrov ex fiéaov, elg iïtpog elg -9-eçpii]v d-éaiv àiqog vyQÓxr¡xi xal xovcpov cpéçeiv TÒ axijfia xal TÒ eiôog loare awcpQoveîv. QLTtxuv Te Ttjv exxavaiv ovaiag rtäaav

(péçovoi ßaiveiv

170

xal

ävai

eig vâfia

jtòiiQe

eig %áaua xal

xçéiiuv

ôè â-elov

av&ig

TOVTOV

èxxevwaag

XR¡v Qsovaav

wg

wg d-elov

axr¡aag

xr¡v

cpvoiv.

vÔQàçyvçov ovaíav

vâua TCXVVOV

1 4 3 névre òxxoí CG. | 1 4 6 tyov G. | 1 4 7 suppl. Ideler. | 1 5 2 eneaivoira G Tteç't G. I 1 5 4 nélovra 0 néraXov G. fort, tpéçovta Rtz. | 1 5 5 faivorrai G XQVOt.rT LA.(MQOV G. | 1 5 7 eh Tiy/nàe C: et (in rj corr.) aziyfiàg G cf. Rzachii notam ad Eesiodi

sent.

166.

|158

o G. I 1 6 3 òhjSóxov G. | 1 6 9 oopçoretv^.) G. ocorpç-jveiv C vix apte. I 1 7 0 oâaav{\) G sed ipse i. m. corr. — Çinxet G. | 1 7 1 Sé C re G. | 1 7 2 TOVTO G. I 1 7 3 vâfta om. G.

Günther Goldschmidt

40 176

(.télavatv

exopr^ov

xtù Xtvxavov

ze yatag

Ivôoo&iotg ytvfjatxcxL

yàç

Xtuxov/.ttvég

ewg Sv

otp&tjoéiai

ëxXa^nçog,

^aifiaaioç

185

àçôevoei

niwv

èe

ïazai

figozolg

zoioOzov Xafiwv

qéov

wg utXav

ovtog

oxàiog.

qâov.

à&çowg

nXoviov

véxvg

txxtvwv tv

zoD

oXov.

(iiw

juvaTrjOÎov

ëxXtvxog

nàw

)} êx yaiug

oèdiv

txcpéoei

HaitQOv cpaiÔQOv exuvxov ôe zoùzov

ôçâxovza

zo

e^a^ov

¡.layaÎQa

ôoçàv zov

XiTiuva

Xetxov yàç

afptjjv ovzog

ukrftiviqv

ix

zo

Jtâvv.

aoi

tcprv

rò 9-uoóú>qr¡zóv Xéyovzag

ijXtog

xagdiav

TÒ òùigov

evcpganixwg

'S2 d-elov 216

coOJtig

wgaiav

41

návri/xov

TOÙTO

emoXov

zr¡v

/tal

%áqiv

avvzouov,

cu cpaiógàg

otptwg

Si Ctvl-ewg

Xaimgag

zò xáXXog ze zrjg

tv%goov,

ut ¿cggtvoq

f¡ £tv¡;tg

tig /.ù^iv

ovvovaiaq, /.itav,

ib ü-r¡Xf.og ei'cuaiq axgag av¡.i7T>.oyv,

cu zrjg fitzáXXcw

zi'g (igvovar¡g

c'u Tijg d-aXáoor¡q

Xevxòv evnozov

agyvgov, va¡.ia,

c'u zr¡g Xt-&tíar¡g cug L'òcug yaiag cu yaiag

cug aidvg

co ovgavó%govv co àazégcuv

xáX/.og

aùarrjLta

èx

exXa/.i7tov

xaì

cug (¡j

avyaìg

íx oov

f.dv egyov

elg ngàì-iv ev ooi

cpégeiv

óè cpuivti

•&av¡.ta 7iXécu tov

woizeq amò

áxzívcov. zCiv

240

zéXog'

%ò Cr¡zoúf.¡tvov

cpwzbg éxXáfiipeig

òguiv oov zrjg rooavzrjg

rexvovgyíag

aorpwv

ei¡xgr¡oiov

TtXrjgife, epigeov tig -/.égdog ovrjoiv oh

ògó/.ioq, ftXíov,

•9rtaavQÒg tiioneg '/iaf.mód-i]zog, zig

oéXag, ovgavóv,

cpatdgòg

c'u tjXiog xguoougyòg agghiai

avco,

¡.leXávoewg,

tig vrc'

c'u cpcjg oeXr¡vr]g Xáfirtov yào

gàov,

áya.Saivoúar¡g

co cpcuiòg kxXá¡.tTioviog

235

yóvog,

àgyigévóuzov,

cb zCóv verpwv Xtvxcoaig

230

t^ntXtov,

tvéxXafi/tgog

ci) evóvtia

225

se gag v.Xéog,

n&v x.óo¡.tov eoa mg

~AOGjAOV(.ctvuv zò egyov

vé(.iov,

¡xagyágciiv (Ìgozoìg. navoócpov ogyavov

éx zé%vi¡g (¿i&g

207 è£av&oloav G. | 211 9Btov Sm?nr!,v C. | 214 ró] re CG. | 215 T?e] "ai G. | 217 9-nXewe G. I 219 yívr¡ua G. | 220 ixLc^os G. I 222 St7iXóve (= StnXolSos) ÍXOT. 5 f i f i a Rtz. | 226 üJf] fa CG. I 228 IxXifiyov G. I 229 cf. 109. I 230 fmSoòv G. i 231 Xáfinov. ìd/atmv CG. I 233 ¿I ol CG corr. schol. C. | 2 4 0 fort. «¿ofiov Rtz. an náyxoofiov'i

42

Günther Goldschmidt jtlozwoiv

[stt;] eqyiov

&av(.iaazixGjg

ezrpalvov

áig ly.azag

Kai zr¡v ä/xETQOv detraer] 245

jtqóvoiav slg

V(.IVR¡AR¡ TE z¡]v

250

zovg

evegyéirjg

návzag

sv ßiovv,

evoeßeiag xai

Kai f]/.i¿Qag xai zi.v

a'íviaiv

aízov/.i£voi xivdúvwv

zwv &}.)' rt&v

dtOTcózr¡

IVZQIÜOLV EVQEIV

xai

/.tzalg ouepoi

áii7z'lay.r¡uái0JV

£7z' áÜ.rftMV

exrpvlov

itéXag

tag lázgai

navi£nónzr¡

D.aouov

kv&éoig,

zbv

Evywv zalg

ntiiTtovzeg

z navzávaxzi xai

cpáovg

nod-ovvzeg

vvKzog

ßiov

zbv ÓQÓfiov,

ty.kauiptv

evTCQETZCbg '/Mf.i7tovzeg eqyoig

(piXo^Evovvzeg

OTtmg

evoeßüg

f]/¿wv 0Qá/.iw/.iEV EvríQuyovvzsg xai

260

Evdúxvvoi;

7TQÚ§eai nlovzovvztg

aiégyovzeg

255

tvanXayyyíav,

-9-ékei yccQ arg

dtanózr¡g

zeug

-9-uvuáar¡

-d-eoO lóyov

f¡/.iSg íjvrieQ mxvaócpiog

nuXvzQÓjtojg xat

y.Xe'og

OVK &v

elg

zé/.og

TE 7t£iQaG¡.iCóv Ávoiv

/.irfiev

sig

TZQS^IV

. . .

ZEIEIV,

a'Ü.' r¡ d-tij) zbv a'ivov ovzwg 7iQOO(p¿QEiv zi¡> ovil avzov

narqi

éxrpvoavzi

ZE yevvrftévri

zbv

zip -9-eícú

yóvov lóyi¡)

OVVEXTCOQEVZlt) OVZl &eí(¡> TTVEV^iaZl 265

vvv návzag

tig

aiwvag

aldivwv

azíyoi

'.ÍEQod-éov (pikooócpov dice GTÍ%OJV 1

^ATcáqyoi-iai E7VWV lóytúv (.léiqov

&(ir¡v.

a^s.

TtEQi zf¡g d-eíag

x a t íegag

ré%vr¡g'

(iá/.tfiiüv). nqoanXé^ag nóvr¡¡xa,

evcpQaSéaxazov %ov

ia¡.i(¡ixov

cpvXátZLüv Qv&f.iov wg xai

rovg

izádag,

2 4 3 níorwois et trjyov G yersua corruptus. I 3 4 4 So¡áaag C : So'Qaaaai G. | 3 4 8 evfiiovv C : evftiovvTai G. | 3 5 0 evjta/ovvree CG corr. Rein. I 3 5 1 Oxeoyoivtés G. | 3 5 4 fort. evxcolazs knntí Pohlenz. | 3 5 9 neipaofióv G. lacunam agnovit Ktz. | 3 6 0 euyvlnv G. cf. Heliod. 243. | 3 6 0 — 3 6 5 Bernardas praebet lectiones codicis M (M). In subscriptione Qog

XQIOIOÜ

(páovg -9-éXiov

YMQÔi.ag

taxai

yvfxváato Xóywv,

ay.gißi]

Toûôe

ahovaiv

yào

ocpga

ï'Û.auipiv

yv&aiv

ïtod-oùoi

âSiwg

TZQÍV, aQortziov

d-üTzov

ôCOQOV

3(hg

omiog

[to]

itçng zb

OTtfç

aivíy¡iaza xexaXvuuéviog

jiaiôeiav

D.ibílv

aiioú/uevog,

15

ág

zûvôe

aoffLuv

-re

tpu%àç,

e!;r¡yoú/.ievoc

de

Xo§wg

cpiíoi/jóywv

ixxXívwv

èvvoiaç

íi ç>ooi/:û(p

(paíviop

léytav,

TWV

cpd-ovyçàg

oocpûv

yvw/uijS,

evçvth/uùjg re

43

y^^iVTiy.ri

Rein.



evQV&fios

G. |

CG i. m. I 6 yvxïs (M)CG. I 8 nçooiuiûSes (M)CG. I 9 (patrono. (M)CG. j 5 ßläßrjv 1 1 Tí vix sanum. | 1 "UtAafiyiv G i. m. | 1 4 SéÇcu (M)CG cf. Theophr. 79. | 1 5 ^ Oto G. : nà&to c . I 2 3 rjâ-ixœe CG. I 2 a «',] xai CG. fort. WS E t z . | 2 5 ßior : ßiov CG

(?).

29

tijvSe

I 2 6

CG

C

TZEVeías

fort,

G

itîiyov

nevíav. roye

nçéoxti

G

nçôoexes

G. i. m. malim

C . I.oyov

C. |

ßißlov

Rtz.

T»jrSe

yvf¡oív

C (?) G c o r r .

CG. corr. Rein. | 3 4 ror] rov&' CG. — xexrtjfiévov CG. I 3 5 ye G. : (ivonv C. cf. Steph. Alex. p. 210, 36 Ideler.

àçxr,v

marg. | 3 0

| 2 7

Ttv%os

fiévojv

C

in

ta.

tvçrjOit

G . | 3 1 èvxeifievov

Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten. XIX, 2.

C. | 3 2 áo-¿r,v

i

eloxr¡ye

rijV

Qünther Goldschmidt

44

acpgáyia^ia

nàvzujv

ànXovvza rctîç

cpwioç

tventiaiç

ïyxei^tévrfi 40

atki]vr¡g

av%og &>g

worctç

f.ir¡óev varegelv

two lag

f¡Xíov

7ILAXOV¡.iívov

tv xovioig

eqyov

TO

45

jtélti

ir¡v

yvovg,

ovalav

e%eiv ev avTfj

¿og /.trjóèv

Svùid'ev ovx

tvQj]g

tijXr¡TCcov t¿xegf¡

re

yvtboezai

àÇioig,

àXX' avrr¡

TÒ näv

ôè niazevaeig

qâov

tog ov ¡.tvd'og, /nâXXov ôè -fräiiov avzfjg

tig

rcéçag

tvçeoig.

tvçtirj

xal

(péonvaa

rolg

¿XX' tvxeçwg

Xeyiú

oúvzouov

ÈS, avzf¡g

¡.tvov^tvog

taziv

/da.

jtaaíyvuHSxov

ovaav

(péçovaav

/Lirtôhv xónov

navzayou tvQrjxóoiv,

vé/.iovoa TOV Çî]zov/.iévov

TTjv ¿ücpékeiav, el ¡.lóvov itehg ¿HXEI. ave v J'ÒQ avTov ti

ó' avió g dg

&ágoei, navoni àtl

iitr¡dtv açôrjv nXomov

ob návzag

nevíag

TOV

/.¡èv &ojteç

nXovtov

àvoiÇtitv,

tv(ji]atig, tig

Tcqognircxe, ex

TCXOVTOV

cpéçeig,

Xvrtr¡v.

¿tQffJ.ua (péçiarov toloôe

OTL

óó^av

zi¡v oXt&QÍav

TtQÓatXd-e xaÍQtov, %olg oxé/n^aoi

Tcçoaôôxa.

aoi

XQOVOVTÍ

záyiaza

q>ÍQiaxov, 65

kéyti

¡.IVOTTIQIOV

avir¡v

re xal

vXr¡ yáq

60

ò auçpbg

cpvaiv • ravtr¡v

TT¡V

ytvr¡oe%(XL âçioiov

rptXcov.

cpgéwg,

de %avcr¡v

Tr¡v d-eoòdìQijóv

yvu'iarj.

evvolg

TOV

EÛT tv ¿xXXr¡, (pr¡olv,

é§i¡g yòo

KO/COV

ovvrotwv

ejwv

fjv7teç

navtòg

èxTif/Lup&ùoav

evexßaiov, 55

xaì

áyxívovg

TTjv yvCbaiv. evqr¡xwg

50

nóvoig, Xéytiv

èxTte/Lirpd-évTCt roïç

áXX1 ooiig

Xdytuv oXiog

te TWV cificpu

£%ovTCt, /.lâXXov ô'tvxoXov üvio&tv

xQiorwvvfiov

àxzîvag

néXng. ¡uvozaQxhuv

TÙJV

xaì

yuiçwv

TEITV^J]

d-eqi

¿jg /.léyav.

3 8 evexeiaie G. — vOTtotï ûXos G. ! 3 9 ìvròv zut C iv rovrq> G fort, èvtot T ois Rtz. I 4 0 aeXr¡vo C G 1 . | 4 4 cilios ris G. àyyii'aç G. | 4 6 nàv rà TOV CG. I 5 0 TJ6 yàp EVÇOLS t . tpvniv} 7 u î'tri 1 Rtz | 52 evéXqTirov G. | 5 7 8vpery na.vza.xov te G. | 6 3 cf. Matth. VII 7; Lucas XI 9 | 67 H tóv G. | 68

TV oxififiaTi

CG.

corr. Rtz. I 6 9

TevÇezai) : re reí'gi¡ C.

t«teiin

G. (cf. II. X X I 322 a^a

re-

Heliodori carmina quattuor a d fidem codicia Casselani 70

ei à' avzbç

ágxr¡v

ïtôççiû

jtoçevov

[tSkkov

ôè

nTOjyhg /itrjòèv

ofì alyr^ia

à/g TQiovnóoTCtTOs fiiav 76

(péçuv

ev Taîg ir¡g

tïâovg

Aàf.i7tiov 80

ovTwg

firjôiv

log

äaxiov

TS rrjç

ZQiookßiov.

vóei

TOV nkoutov,

oviieq

&ékiov

TO xá'kkog

aorçamov

/.uâg

Tcékwv

cpvtk^g

e ig avvïtéatig

yàç

èvvoiag

okioç.

akk'

eig

Tçtîg

tf¡g

avTÓTT¡TOc,

á'kl'

tQiooovuevoç,

rpéçti

cpvoeig

ev wontQ

tçmàg

ov Té/Âvezai,

akkorgiag

ôè ov

ákk'

e] : Skkot G. | 1 0 1 xa&açxTIXWS G. 4*

Günther Goldsehmidt

46

Ttvqbg rpOQag rijv ivzbg " 4gecog

105

dg

eiöovg

e/JAurcet

(peqovTog

avyag

vv/.uprj xexaofifvrj ¡.ivöTTjqiov Tfjg

cpaivezai • to

aööig

ev q>Tteg ¿¡¿avfrei

y.o(junvuevrh tov

oviwg

evqijaeic,

'/.aintoag

%rjg lie qg a Lag

nqoeiai

Xaujtovoa

iiggtva

rtäv

eiy.ovog (pvvöv.

y.al

'Arpgnbizi]

Talg fiogcpalg

itaaaig.

ix. 'Pi!>uf/g tÖttmv

ngoaCev^ov

rjxovza

jtOQfpvQnvvza vriaov t/.

ya'Ü.ti

Y.tYMOuriUevov olartsg

Ey.azikitvov

ve/iaiv,

&v (pvni'QezaL,

yaq

h> fj to 7tavaelrtvov swatpögov,

aelag.

Q]v wg nal /.guati

(Qyov

ivvoiag

areooTàaa, %Ct> oyyavto

ihg

loyiCezai

nXoxàg

e'Qyov, o Cr/iòiv yvwaeiuc,

zov

nvevuazog

zbv

vovv

Tiàorjg

re

y.ai O-eioQict, zi)

aufi'iXoxij

re

te

avvóvrog

TtQoyvf-ivaaov

oorpioir/.rjg

duo

iy.Tti.el

tbg zgiiov tig

re rCbv

aréfpovg.

&eu>giuv

aiviyfiÓTiov

àuyaiojv

oorptóv

yvCóaiv t c rttigag

7igà£eiog

Te%vovgyiY.i\g

è/LiTteigiav

re

dtdxgiaiv,

twv

oofpijv

aiotytiuiv

•/.ai jtoiótrpa

30

ouv&éosi

tdtv

yàg

•/.al avf.mi.o-A.fjg èvvoiag 25

Xóywv, D-éXeig,

¿icioir^iiiy

ev Cìjjov a/.i(pio ¿baia %é%viq •¿0

%tXelv

rtoieeiv

log

ipL'%ìi eig aòjtiu evwoei

tv.fiaaiv.

orv tlg

TtQtt^ei

aocf tbv

otófiarog

ij zi

aviò

ó' aù tig

vóti



xai

-/.gana y.aì ti)v

¡.tav&dveiv

xai

avvd-eaiv

jtavoócpwg

avyxtQvàv

eig èiXXrjXa xal

èj.tov

avvòtlv

/.ai ngòg

Tt]g ré%vrjg

re

eiixQTjOTOV wrpeXeiag cheg

yàg

réxvijQ'

exfiaaig '

fiévovaa

ìvoùaa

ovtw

iegàg

epigei

/.irjdèv aìad->fibv

tig '¿Qyov avToù ipyàCcrai

iGtv

egyiov eanv

7iój.i7tav

oorpiottxwv

avzfjg

&ewgiav

èvegyov

aorprjV, zéleiav

boti

ztyy\l

rì]v

ngS^iv

ègio'/vocoa

rfjg

ìàj.i(ScDV.

xe%vovqyixibg

anQctxTÓg

rtegi

ev zi tig

à/.icpoìv zolvòe,

y.égòog

jtXéxeiv zéXog

cptgtiv.

aw/.iazog

ipvyr\g,

1—7 codicis M lectionea (M) praebet Bern. | 2 fort. re/rovffyixrjvì Rtz. | 5 ngàbv (M)CG. corr. Rtz. — v pdoie (M)CG. corr. Rtz. I 1 0 avrà G. — Si ai eh avrai G. corr. Reines. | 1 2 yóyuiv CG. corr. Rtz. | 1 3 ftilms CG : néÀsie (?) Rtz. j 1 6 leXovfxévrj G. : TtXuv/nevof Rtz. | 1 7 xvio/.i£vriv tig

185

i.afyg izayog

/.ttlavoiv

ayj.vv

/irj &o%olovfievog

180

(paiarpogov.

ei Hhog

y.alv/A/ua acbfiazog

zeyvovqyixStg 175

So^rjg yap

55

TZXVVWV,

va/.ia

fiaivovoav,

Qffor

tv Qeid-gotg

zftg i'lijg n

okijv

navzeko>gl

rj /.idt'ov zijv qiaid^av

eixovog

ibtav

it]v TCohjfWQcpov Xeuy.ozrjza, >)v nod-tig 190

xazonrgioao&ai

xal

xazE/-ifiaztvovaav

/.tev eig vdaiQ Qtov

wajtto

9-eaoaod-ai

XQvoevXaf.i7CQov ze xal

vv/.i(pi]v. yguaavytg tv zolg

Neilov

qeid-qoig, (paivei eawd-ev xai 200

avw&ev

(lafiai xal

¡¿rjdoXwg

dig t^io&tv

keyovoa

deixvuai

xaXvrtzetai

ola

di] (xi'U

fjXiov de cputg

(a'/itav

xgynzo/xivrj.

exkajxjtei.

zwv ftkertdvzujv tag

TCOUI, no&io

xai

ylvxeoiv

nxuioa

yQvoift.azov

zo jtQoawjiov

y.al vi^ytzai ozOMovoa 195

okrjv

xogag

a ¿Lag ¿tufiXvioTteZv

de TtQOOxaXeizai nqbg zi\g

nQoaftevovarjg

-9-eav

aau)/.tazov/uivrjg avd-ig olov

nvevfiarog

1 6 8 aiyfiTjg (M)? j 1 6 9 cufols,'ovaav G. — yd? om. (M)G. | 1 7 8 ¡-vOtis (M)CQ. I 1 7 5 eixeiais (M)? | 1 7 6 y.vt3epvwv pev de (M)CG. corr. Ktz. I 1 8 2 naXat (M)CG. | 1 8 3 ey.arU.j3mv (M)CG. | 1 8 4 ti8j]i G. \ 1 8 6 ¿yovfievr,v (M) ? I 1 8 7 « ] T£ (M)CG. I 1 8 8 dW ec (M). I 1 9 0 *a&oiiTfioao&at (M)CG. I 1 9 2•¿QvoiXafinpovG. | 1 9 4 fort. xahvSeinu Rtz. | 1 9 5 « ¿ ^ (M)CG corr. Bern.

56

Günther Goldschmidt to Gyrata xal 205

(vuxi)

to

eldog

¡nij ecbarjg itü.(.inav

tpaiveiv

sv avrfj.

cbg fjOQqiov/Aevrjg

¿%hjog

/iiällov

oxöiog

d' evdvei

sig (pwTOg cuyXrjv AsvxörrjTog löovaa

xtl/.ievov

acpcjvov

ö'e xavnqg

ätpvxov

TE, pii]

cug 7iQoodoy.ovv 210

7Zq6EIOL yovv

yaiQovaa

aönia • ovao

"E!;ik&£ 215

glipov

OE

abv

Eiaös^ai vexgog 225

zaipo)

EV aoi nvivfia

yag

ffid-a

ex aov

eiooixovpievov

tE vty.gbg, ftrjöökiog

y.allog

tr t v ijtrav

&ajiEQ (pivyiov

ovx [it^ei

yaq

if-Kpuivwv

de TCQoaßolijv

jigog

rtakr\v, oli]g

yag 'EVÖOV OVX ätl

V7tEqd-EV vygäg

totcaai

rpioMV,

x a t (ptvymv

FIDXII TE avunLoxr^

vfjXtig

iidXiov

ätpv%og,

fjxzwi_avog

cpeuyEig ßkkwv

ndkiv

Exatccoi],

to TCQIV elg cp&oQav

änvovq,

XQarovfievog

cpegiov

ExcpavS-fjg ÖAwg

&änov

rmili/nEVog nakutozga

230

log naxi'g

to TQLTOV WOTCEQ oxscpog.

xaxwxrjodg

ä/uoQipog,

evdv(ia

V.UT(XXQITOV,

öl v.al ^rjorjg

z f j ipvxfj Ttaqoid-ev

x a t avd-ig

üöov,

[ x a t ] nakiv,

Xemog

cug TVPEVfia ExiQanfjg

¿|



ayl-vog,

wg

nXtlarag

bipga

-/.tiutvov ov loyoig

üg

Ix aov

ELYSV

öi' ov nvQMOtig OTe(va)^ag, 220

'¿gyoig,

£/. axoTOvg

axonoaiv

OTIEQ

ßkeu(.iari

TCQoa/Mktlzai

tp&OQäg %aCbva

JIQ(PRJV

¡-layjjv,

(puidyw

cprtaiv

ßalvov

I x a g ßäls

avccazaatv

TE itQoaßoXfj

x ß i '/.a/iinQä (fiuvfj to

ogyavov xivov/.ievov

de TOV racpov

-noXXüiv nf.iüjQid)v

asXag

txiQOjtfj.

ovairjg,

näai.

¡itävetg,

'E^UI

nhioiv,

oluig

¿f-fjXv aoi EVOVUEVOV

wg ysyrjO-ag,

oviwg

ov

(tevEig

2 0 6 exrpenet CG. | 2 0 9 ngooSoxovrra tov idyrov G. fort, avoaaoiv Rtz. | 210 nponßoXrjv C. Tiotiaßolq» G. ] 211 yovv] tov C. Tnvfr' CG. corr. Rtz. |215 ißas C. | 217 uma-xoviov G. | 219 taje^ai C. roza^iL, G. — ir.g

íiákrj

%vovg

ârjkelaç,

vji'

xakvnzezaí Tal g

aov

xeiqíatg

eih'ooj] 240

acpujvoç i'çyoïg

Xéyiuv

è/.ioû

246

elaxçiaei

zr¡v

eixóva

tj.ii¡v oniog

250

vixi¡zixov

zo

TQitpag 255

eig

Te

avzòv

TOV

yÒQ

evuiaiv

oüj/.ia, Tff

Te

ßaipai âg

[zij

2 3 5 2 3 8

G.

G. I 2 3 9



2 5 3

tov

nXiov

fiitxqoav ra

xaifaçzixfjg

\pvyf¡g.

èv

uá'Ú.ov

ôè

/.Ú^EI

/MET

fir¡

vixdifieva

xoa/.iovviai

tzvq

náu/iav

azeçéfiviov

zéaoaqai

¡.lévovza

xal

l

azixoig

aw^iaza

yvfivàs

G.

| 2 3 6

iççiftévna

xetfiévrii

CG. |

CG. I 2 4 1

faívr¡

fort, duo versus iftov y"^. et e&X&e f. coa-

C G a n nahv ov/u.nlox¡¡

ow&éoei. TÙ

g àrjg eioégx*rai záyiaza v.aì Big cántara ftámov (pvXárrov v.áXXog logag owuazog. — Ol'zcug yctg, io av^oíorce, ravza axeráaag earj réXeiog, àyyjvovg, Xiav aocpbg àvìig, cpégiov tvíoybv eig nga^iv Xóyov, jitrjdèv Y.Evbv cpgoriov re zwvòé /.lov iitwv, ur;d' ai; (pgévag aov euzgertiov uiv ì'iprv aofpojv /ueyiaziov, t'xmeg eig a fxr¡ -9-éfiig ànaayohwuivoq al no'kvv eig v.óitoy axaigov oXjìov, col óè /iijóèv ''tv., (pf'giov, uciìJ.ov óé aoL àxegóèg egyov ylvezai. 7teía9-r¡rl fioi Xéyovzi v.aì 'Cr¡zu goTTfjg avio&ev èfi7tvevad,eìaav tX&tìv aoi xágiv, f.iì]dev cpgovwv yeñóeg f¡ Sínv nod-wv rò(y) (pd-agznv • log ovóèv / y àg) f'fìzai xcet ay.ict nagégxerai. oXwg yàg ovriog rwv ftooxwv f¡ dóga nal ò nXovzog agór¡v oXXvzai, Iuévei óè Ttiazig, 'tì.rìig &(j7teg xat itód-og d-elog di' egyiov cpiozòg èxzeXov/.tevog. rì]v yviòoiv, ¿II' eóei^à aoi zrjv avvrofiov xat rtávaocpov zíyvr¡g re zi¡v e¡.uteigLav x«ì 7iqà!-iv log evXr¡7tzov ovaav evxoXov, fiviqaiv evavvojtrov Èy/.girwv aocpdìv àvògwv reXeiùJV yv¡xvaaávzu)v roìg ttóvoig raiv èvd-éwv egyaiv xaì ¿oM&v ngá^eiov

367—368 cf. 261—263. | 370 VCXNVV G. | 371 suppl. Rtz. OZTCOÌ T . Idei. | 373 èx yíjs CG. I 373 av ivéxxcLQoe C. av véy.Tttpos G. dveiv. ? | 375 tòs xaì C xai G lóare Ktz., cf. 271. | 378 (òoae om. G. I 381 Ivtoyñv G. I 383 y.aivór G. I 383 oov om. G. | 384 fiy om. G. | 385 ¿vaoxoXov/¿tvos G. — nollnv CG. | 386 axepov CG. I 394 I. Cor. XIII 13. | 395 S' G. | 303 x«/]: -/¿e CG corr. Rtz.

59

Heliodori carmina quattuor ad fidem codicis Casselani tov

QrjTÓQcav

&eWQÌaig

xal



xal

k^evaoTTjg xeij.i£vwv

£01]

ZO

èXvxtov

véxgwoov

ovv

'hiuQtuv,

wg

ìTQÓTTeiv

&e/.7jeeig

auitfQwv

3iì0

nad-dìv tov

325

%o

firjdkv

tXtjQovxiav.

dovXtviov

wv

ov

\teò>,

&éf.it,g

oXcog.

ì] ÀoyiKtodc.i àvdqeLa

xal

q>góvt]Oig

rtàvtiov

qvipig,

òjg

cpQevwv,

xal

zb

ctla/og

èxjtXvvwv

aov

daxQvwv

xal

yeévvrjg

ovtiog (fòjg

fiiCbv tò

tov xal

yàq

vìpit-iéòovzi

te

a'ivov

TtcttQÌ

ovv

eìg

àiteÌQOvag aiwvag

Xóy(p xal

xgiaiv.

àidiov

ìtyilotip

%eiXéa>v d-etji

èficpQÓvcjg te

Tzvevf.mii

aiwviovg

aìwvwv. GriffiL

TÒ o m . G . I » 1 2

7iQor

atevay/nbv XoyiQov

àSia)-9r:ffrl

iiaxióv

dófjar

àyyéXoig

à'idiovg

te

vobg

TOV

owfiarog

TCÓVOV

cpéqov

X V T Q I O O I V

et

oocpwv.

TVQIJXÙJG

òf-iuàriav

v/ivoiai

3 1 1

(¡ifiXoig

eotiv

Xoyiofibg

¿¡Xyovg

ovv

de

aocpwv. oocpbg

yévrj

tv

7tOQlOj.lÒV

oGtuct

io%vg

re

kiav

XAQFXóyag

ro

330

ftQÒg

à/.iTtXaxrji.icÌTior

YÙQ

(TCJV,

xal

uev

vobg

oXtog

eqirjv Xàywv

jtàvnov

xépóog

tov

egymv te

&>v

S-eojQÌav, 7iQaY.ZIY.flg

àifjevò^

òiqÌMaiv

Y.CÙ rvg

4'VXV9

tijg ìa%vCjg

nqà^iv

eìg

eìg

xal

f.tkv àyxivovg

taiv

eìg

te

Qtj&eìoav

tìjv

ovoav

310

Y.CÙ Xoyiofiòv

ao(fiatixf\g

tGtv

305

te

VOVV

Ó Q & V

xvxXovg, àfirp.

tx[ì.

cféocur C G . I 3 1 3

dk,jrzou

G, I 3 1 7

nlàxxeiv

G.



fori. 9-eb]«ue. | 318 àvSeia CG. | 319 ifoó^oiv G. | 321 a\a%Qot C. I 3 3 4 yhj yèti CG corr. Btz. | 329 tvtppóron G. | 330—331 codicis M lectiones praebet Bemardus. — àneipcovas xal xvxXovs nìcoviovs (M)CG. — numero» versnum deest C. ari/^ G. fort. ri,a scrib. Gratiam hoc denique loco refero Hugoni Hepding. qui in corrigendis plagulis benigne me adiuvit. Religionsgeschichtliche Verruche u. Vor&rbeiten. XIX,

ALCHEMISTISCHE LEHRSCHRIFTEN UND MÄRCHEN BEI DEN ARABERN VON

RICHARD REITZENSTEIN

R, Reitzenstein, Alcliemistigche Lekrsehriften und Märchen UBW.

Wer auf irgendeinem Gebiete versucht, im Ausgange des Altertums und dem Beginne des Mittelalters die beständig sich kreuzenden Einflüsse der verschiedenen Kulturen zu sondern, fühlt sich auf Schritt und Tritt dadurch gehemmt, daß die Tatsachen der Überlieferung und besonders der literarischen Überlieferung noch so wenig ans Licht gestellt sind. Jede kleine Feststellung kann, ja muß hier fördern, da alle Gebiete eng zusammenhängen, Keligion, bildende Kunst, Philosophie, Geheimwissenschaften, schöne Literatur, und immer handelt es sich ganz unmittelbar um das Werden unserer eigenen Kultur. Die kleine, scheinbar gleichgültige Frage nach der Zusammensetzung und Glaubwürdigkeit des Inhaltsverzeichnisses einer alten alchemistischen Handschrift hatte mich vor drei Jahren zu der Feststellung geführt, daß die Verbreitung der Alchemie, aus der dann die Wissenschaft der Chemie erwachsen ist, im wesentlichen darauf beruht, daß die letzten neuplatonischen Philosophen, um sich der Bedrückung zu entziehen, jene Scheinwissenschaft aufnehmen und ihr den trügerischen Glanz tiefsinniger Naturbetrachtung geben (Nachrichten d. Gesellsch. d. Wissenschaften. Güttingen 1919 S. 1 ff.). Schon damals konnte ich auf die Bedeutung hinweisen, welche für diese kulturgeschichtlich wichtige Entwicklung die Persönlichkeiten des gewaltigen Kaisers Herakleios und seines Hofphilosophen Stephanos von Alexandria haben, und konnte den Anteil Ägyptens etwas mehr, als es früher geschah, hervorheben Mein Versuch hat in der vorausstehenden Arbeit von Herrn Goldschmidt erfreuliche Bestätigung gefunden, 1

Erst unmittelbar vor Absehlaß der vorliegenden Arbeit erhielt ich durch einen Zufall Kunde von der Schrift „Die älteste Alchymie" von Ingeborg Hammer-Jensen (Kgl. Danske Videnekabernes Selskap, Historisk-filologiskr Meddelelser IV. 2. 1921) und konnte sie durch die Güte des Leiters der Warburg-Bibliothek in Hamburg, Dr. Saxl, eben noch einsehen. Die Verfasserin

64

R. Reitzenstein

und seine Ausführungen möchte ich nun wieder ergänzen, indem ich meine früheren Beobachtungen nunmehr auf die arabische Literatur ausdehne, die ja nach allgemeiner Überzeugung die lateinische Literatur des Abendlandes entscheidend beeinflußt hat, wenn es auch bisher nicht gelungen war, ihre Einwirkungen im einzelnen nachzuweisen. Es handelt sich wieder zunächst um ein paar Tatsachen der Überlieferungsgeschichte, die herauszuarbeiten Philologenpflicht ist. Ihre Bedeutung für die Geschichte der Kultur des Mittelalters, die allgemeine Literaturgeschichte, ja selbst die Religionsgeschichte schien mir groß genug, die unerfreuliche Mühe vor mir selbst zu rechtfertigen, verlangt aber, um sie auch vor dem Leser wenigstens zu entschuldigen, eine kurze Vorbemerkung. In den Priesterkreisen erwachsen, hat im Orient die alchemistische Literatur zunächst ganz die Formen der religiösen Literatur iingenonimen; sie gibt sich als die Offenbarung eines Gottes an den anderen oder an seinen frommen Priester; die Handlungen, die sie verlangt, vergleicht man den Kulthandlungen, das Tun des Priesters dem noitlv des Gottes 1 . Die Stoffe selbst erscheinen dabei wohl als beseelte Wesen, vermählen sich und zeugen, sterben und leben wieder auf oder haben geistige Vertreter, ein Silber- oder Bleimännlein, ja werden einem bestimmten Gotte gleichgesetzt, wie das Gold dem Sonnengotte (Mithrasj oder das Silber dem Mondgott. Daß für die Griechen ihrem ganzen Denken nach der Philosoph an die Stelle des Priesters treten mußte, ist selbstverständlich; die ersten in Ägypten entstandenen Originalschriften schreiben sich dem Demokrit zu, aber sie machen ihn zum Schüler des Priesters und Wundertäters -). Das ist in den Geschichten von griechischen hat, ohne meine zwei Jahre früher erschienene Abhandlung zu kennen und ohne die Überlieferungsgeschichte zu berücksichtigen, die Bedeutung des Neuplatonismus ebenfalls erkaunt, ja vielleicht sogar überschätzt und manche nützliche Beobachtung beigesteuert. Verfehlt ist m. E. die Grundauffassung der Gnosis, in der die Verfasserin den Ursprung der Alchemie sucht, ignoriert, was sich für diesen aus den Formen und der Bildersprache der älteren Literatur ergibt, und verfrüht der Versuch, auf Berthelots Publikation, deren Schwächen die Verfasserin doch schon ahnt, eine Darstellung der Entwicklung aufzubauen; sie verlangt eine Analyse der Haupthaudschriften. 1 So nennt der Aicheinist sich denn auch 7toirjxr,e. Zunächst des Ostanes, der vom Perser zum Ä g y p t e r geworden ist. Zauberschriften von ihm müssen in der Zeit dieser Fälschung in Ägypten um-

Aichemistische Lehrschrifteu und Märchen bei den Arabern

65

Philosophen, ja vielleicht selbst in der Geschichte der griechischen Philosophie begründet und mag für jene Schriften auch inhaltlich gerechtfertigt gewesen sein, rein griechisch aber ist der Begrift der q>voig in allgemeiner und individueller Bedeutung, der hier in diese Literatur eindringt und sich in den großen und dunkelen Leitsätzen,, Natur beherrscht Natur", „Natur freut sich an Natur", „Natur besiegt Natur", ausprägt. Eine Entwicklung beginnt, die den priesterlichen Alchemisten und Wundertäter äußerlich zum „Philosophen" m a c h t w i e umgekehrt der neupythagoreische Philosoph als Wundertäter erscheinen will 2 . Daß dabei gerade der in Ägypten entstandene Neupythagoreismus eine wichtige Rolle spielt, können wir aus manchen Anzeichen ersehen, nur beeinflußt er binnen kurzem auch die anderen Philosophen schulen; der ägyptische Stoiker Chairemon, der den ganzen Zauberglauben seines Volkes philosophisch zu rechtfertigen unternimmt, schildert seine Priester als weltflüchtige pythagoreische Philosophen 8 , und wenn Zosimos von Panopolis, der letzte und fruchtbarste alchemistische Schriftsteller dieser bis zu Diokletian reichenden Frühzeit, ein Werk negi teleiag anox^e überschreibt und auch sonst von dem nach Vollkommenheit strebenden Alchemisten die Weltflucht (ro -/.a&i^eo^ai) verlangt, so schließt er offenbar an philosophische Forderungen an \ gelaufen sein. Später nimmt ihn der Osten wieder für sich in Anspruch; man redet von Übersetzungen der „heiligen" Bücher in ägyptische und griechische Sprache; in der Araberzeit sind nur noch griechische Schriften unter seinem Namen erhalten; darum kann er im Fihrist der Rhomäer heißeil. wie Christus bei den Mandäern. 1 Auch der Zauberer wird ja, wie die Papyri lehren, in dieser Zeit zum ooifiorrie, dem Weisheitslehrer. s Es sind die Wunder der ägyptischen Zauberpapyri, die Nigidius Figulus in Rom t u t ; vor ihm haben sie in Italien herumziehende Goeten geübt. Zwei Jahrhunderte später kann Apuleius (Apol. 27) schon behaupten, alle Philosophen, die an das Walten der Götter glaubten, gälten beim Volk für Zauberer, quasi facere etiam sciant, quae sciant fieri. 3 Vgl. für die Einzelheiten Sitzungsber. d. Heidelberger Akademie 1914 Abh. 8, Des Athanasius Werk über dag Leben des hl. Antonius S. 43 ff. Historia Monachorum und Historia Lausiaca S. 94. Ebenda Uber Philo von Alexandrien. 4 Berthelot, Alchimistes grecs, Texte 244, vgl. 84. Von Anachoreten, wie der thvevptros Nixofrtos, muß man damals schon erzählt haben (vgl. meinen Poimandres S. 104); Hieronymus erfindet für seinen ersten Mönch Paulus als Vorgänger einen Alchemisten oder, wie er lieber sagt, Falschmünzer (vgl. für die Zusammenhänge E. v. Lippmann, Entstehung und Ausbreitung der Alchemie S. 2ö9 ff. Hieronymus überträgt eine im vierten Jahrhundert berech-

66

R. Reitzensteiu

Wenn die arabische Tradition später einen Eremiten als ersten Lehrer der Alchemie bezeichnet, so entspricht diese Angabe durchaus den Verhältnissen, die wir voraussetzen müssen. Für das römische Reich ist Ägypten der Sitz dieser Pseudowissenschaft; als Diokletian gegen sie einschreitet, gilt das als eine Strafmaßnahme gegen dies Land (Johannes Antiochenus Fr. 165, Müller, Frgm. hist. IV 601). Dabei steht Ägypten freilich in engstem Gedankenaustausch mit den ostsyrischen Bezirken und durch sie mit dem Iran 1 . Charakteristisch ist Erfindung und Sprachgebrauch in jener aus dem Syrischen in Ägypten ins Griechische übersetzten Schrift, die ich in dem erwähnten Aufsatz der Nachrichten (S. 14 ff.) herausgegeben habe. Der Lehrer ist der syrische (komar)3, die ägyptische Königin Kleopatra übermittelt seine Weisheit den „Philosophen" ihres Landes, and als deren Woitführer erscheint Ostarles. Die hellenistische alchemististische Literatur bildet sich in Alexandria; es ist nicht gleichgiltig, daß gerade der alexandrinisclie Nenplatoniker Olympiodor sie wieder hervorsucht und den Schwindler Zosinios als den Philosophen feiert, der neben Plato und Aristoteles am tiefsten in die Wunder der Schöpfung eingedrungen ist. So konnte bei der andauernden Geldnot der byzantinischen Herrscher die Philosphie eine Art Daseinsberechtigung nachweisen 3 . Hoffähig hat dann die tigte Auffassung auf das dritte). — Zosimos zum Nenplatoniker zu macheit genügt die außer Zusammenhang bei Saidas überlieferte Notiz xai o D h t rtovos ßios nicht. 1 Des Zosimus eigene Visionen in dem Werke Tteol «oc-ire sind iranisch beeinflußt, ebenso seine Spekulationen über den Urmenschen; er kennt religiöse Literatur unter Zoroasters Namen und weiß schon von dem Auftreten Mani> So verdient es immerbin Erwähnung, daß in einem späteren arabischen Märchen (Tausendundeine Nacht, Greve I X 313ff.) als der böse Zauberer und Alchemist der Perser, der verfluchte Feueranbeter, erscheint. 4 Belege fUr diese Deutung habe ich aaO. angeführt. Prof. E. Littmann schreibt mir dazu: „Die ältesten Belege, die ich kenne, sind altaramäische Inschriften des 7. Jahrhunderts v. Chr. in Neräb bei Aleppo, in denen Scbinzirban und Agbar als kmr der Mondgöttin genannt werden. E t w a s jünger, wohl aus dem 6. Jahrhundert, ist eine Inschrift von Teima, in der fjelemshezeb der Priester (kmra) genannt wird. In palmyrenischen Inschriften kommen die „Kinder Komara" (griechisch f v h ] xoftagrjrwv) vor, und eine nabatäische Inschrift ans dem Haurän lautet: „Im Monat Tishri im Jahre 7 des Elaudio« Kaisar. Dies ist die Tür, die herstellen ließ Mälik, der Sohn des Kasi, der Priester (kmr) der 'Hat (Allät). Friede über dem Leserl (oder ähnlich)". * Die planmäßige Verknüpfung der Alchemie mit der ältesten g r i e c h i s c h »

Aichemistische Lehrschriften und Märchen bei den Arabern

67

alchimistische Wissenschaft wieder ein Alexandriner, der Philosoph Stephanos gemacht, indem er sie mit dem inzwischen neuplatonisch ausgestalteten christlichen Mystizismus verband und das Interesse des gewaltigen Kriegsfürsten Herakleios für sie gewann. Als eng mit der Gottesverehrang verbundene Weisheit t r i t t sie endlich — wieder in Alexandria — zuerst den arabischen Großen entgegen. Im Geiste wie in der literarischen Form setzt die früheste arabische Literatur die byzantinische auf diesem Gebiete einfach fort, ja der erste Araber, der sie aufnimmt, ahmt offenbar das Vorbild des Kaisers Herakleios nach \ Eine leichte Umgestaltung fieilich erfährt besonders die Einkleidung: gerade auf sie möchte ich den Blick lenken. E s ist ein Prinz der Omaijaden-Dynastie, Sohn und Enkei eines Kalifen, Chälid ibn Jazid ibn Mu'äwija in der zweiten Hälfte des siebenten Jahrhunderts, welchen der Fihrist als ersten arabischen Alchemisten bezeichnet. Sein Motiv gibt er selbst, a n : „Ich dagegen habe alle meine Wünsche und Hoffnungen auf Erlangung des Kalifats gerichtet, mich daher von allem meiner Unwürdigen losgemacht und nichts gefunden, was mir dasselbe (das Kalifat) ersetzen könnte; ich müßte denn das äußerste Ziel dieser Kunst (der Alchemie) erreichen, so daß durch mein Zutun niemand, der mich einmal hat kennen lernen, oder den ich habe kennen lernen, weiter nötig hätte aus Verlangen oder F u r c h t zu der Pforte des gebietenden Machthabers zu kommen" (Flügel, Fihrist I I 191). Unbegrenzten Reichtum und damit Macht erstrebt er. W i r wissen, daß er eine Anzahl griechischer Werke ins Arabische übersetzen ließ 2 j und auch selbst eigene Schriften verfaßte. Als seinen Lehrer hat offenbar er selbst einen Eremiten Marianus bezeichnet, und Philosopie bleibt freilieh äußerlich genug, stellt aber doch von Anfang an die Begriffe «Y*««' und a-cmyeta in den Vordergrund. 1 Selbst die Einführung des Lehrgedichts in die Alchemie fand er bei den Byzantinern schon vorgebildet. Der xtfliföt des Apollo (Berthelot, Aich, gr. Texte 95) war in Trimeteru geschrieben, ebenso der angebliche Brief des Moses an Saties (Jamnes? ebenda 353). Nach solchen Mustern läßt später Eeliodor die grolien Alten in Versen sprechen. Vergleichbar sind die sogenannten Oracula Chaldaica und die poetischen Texte der Zauberpapyri. Auch hierin gehen religiöse und alchemistische Literatur parallel. 2

So die Schrift des Krates, deren Snbscription erhalten ist (Berthelot, La chimie au moyen âge III 76). Sie zeigt den Prinzen als verständnisvollen Sammler der griechisch erhaltenen Literatur.

68

E. Beitzensteiu

längst hat man diesen Namen in einer lateinisch erhaltenen Schrift wiedergefunden, die mir in der Ausgabe von Robeitus Vallensis Rugl, Paris 1564 vorliegt, die aber auch schon früher einmal gedruckt sein muß: Morieni Romani, quondam eremitae Hierosolymitani, de re metallica, metallorum transmutatione, et occulta summaque antiquorum medicina libeUua, praeter priorem editionem accurate recognitus Die lateinische Übersetzung will 1182 von Robertus Castrensis gemacht sein; der Herausgeber benutzt außer der ersten, mir unbekannt gebliebenen Ausgabe eine von ihr stark abweichende Handschrift, aus der er Varianten, besonders der Namen, aber auch ganze Sätze anführt '2. Die Kinkleidung, welche fast ebenso lang ist wie der Lehrteil, erinnert in ihrer anschaulichen Breite und der Ineinanderfügung zweier Erzählungen an orientalische Märchen. Alle Teile der „Philosophie - ' hat einst Hermes vollkommen beherrscht, die Kunst (des Goldmachens) erfunden und ein Buch darüber geschrieben, das er nach seinem Tode seinen Schülern hinterließ. Sie übten die Kunst eifrig und schrieben unzählige, scheinbar ganz abweichende Vorschriften darüber, damit nicht ihre Nachfolger diese Kunst auch den Unweisen lehren könnten. Lange nach dem Tode unseres Herrn Christus fand dann ein gottbegnadeter Mann, Adfar von Alexandria, der sich ganz dem Studium der göttlichen Dinge geweiht hatte, unter anderen geistlichen Büchern dies Buch 8 , erlangte das Wissen und gab viele und mannigfaltige Lehren, die unter seinem Namen durch alle Welt gingen. So hörte der Verfasser in Rom von ihm, verließ Vaterhaus und Vaterstadt, eilte nach Alexandria und suchte ihn auf. E r fand ihn in seine Bücher versenkt, doch rief der ehrwürdige Greis ihn zu sich, fragte ihn nach Heimat und Glauben — daß Marianus Christ ist, wird überall betont — und Später oft wiederholt, so Artis auriferae, quam chemiam vocant Vol. II p. 3 (Ba*el 1610), deutsch von Philipp Morgensfern 1613. Dasselbe ohne die historische Einleitung: und mit starken Abweichungen im cod. Paris. Lat. 6514 (Bertbelot, La chimie, au moyen âge I 245) und jedenfalls noch öfter. 2 Andere Randbemerkungen dienen nur der Erklärung, so die Sätze aus dein angeblichen Geber und wahrscheinlich die beiden Citate Roümis ad JSulhesiam. Die beiden Schriften Roninus ad Euthiciam und Rosinus ad Saratafitam Episcopum, in deren zweiter die Morienus-Schrift sogar zitiert wird, sind mittelalterliche Fälschungen, ebenso die beiden Schriften des erwähnten Châlid Artis auriferae Vol. I 208ff. 3 Es ist die in dieser Literatur übliche Fiktion. 1

Aichemistische Lehrschriften und Märchen bei den Arabern

69

verhieß ihm. ihn seine Kunst zu lehren, die er allen anderen bisher verborgen habe. E r macht ihn dadurch zu seinem geistlichen Sohn. Nach dem bald folgenden Tode des Adfar ging Marianus nach Jerusalem und wählte sich einen nahen Ort in der Einöde, dort als Eremit seinem Glauben und seiner Kunst zu leben. Bald danach trat in Ägypten ein König Mu'äwija auf; ihm folgte sein Sohn Jazid und diesem sein Sohn Ohälid \ der sich der „Philosophie" befliß und aus allen Landein Weise heranzog. die ihm die Geheimnisse des Buches des Hermes erklären könnten. Er hielt sie, wiewohl sie diese selbst nicht kannten, in hohen Ehren und beschenkte sie aufs reichste. Das Gerücht davon dringt bis in die Wüste zu Marianus, er beschließt, selbst den König zu unterweisen, eilt nach Alexandria, erbittet sich von ihm eine Werkstatt, stellt dort ganz allein die große „Kunst" (das Gold) her, schreibt auf das Gefäß, das sie enthält, die Worte „Wer alle seine Güter mit sich trägt, bedarf nie fremder Hilfe" und entweicht wieder in seine Wüste. Der König kommt später, findet das Gold, liest die Worte der Umschrift und wird über die Flucht des Marianus tief traurig. Den Meistern, die er bisher um sich gehabt hat, läßt er allen die Köpfe abschlagen. Als nach einigen Jahren Cliälid einmal mit seinem treuen Sklaven Ghälib bei Dirmaroni zur Jagd geritten ist, trifft letzterer einen betenden Mönch, der auf sein Befragen erzählt, daß er aus Jerusalem komme, um dem König den Aufenthaltsorteines Einsiedlers zu verraten, der die Kunst des Hermes kenne. Der Sklave warnt ihn. sein Herr werde ihn hinrichten lassen, wenn er falsche Angaben mache, aber der Mönch beharrt darauf und berichtet dem König, daß jener Gottesmann alljährlich große Massen Gold und Silber nach Jerusalem schaffe; er heiße Marianus. Der König beschenkt ihn hocherfreut aufs reichste, und nach wenigen Tagen ziehen Ghälib und der Mönch mit großem Gefolge nach Jerusalem. Marianus zu holen. Sie finden ihn endlich als Greis in aller Armut des Eremitenlebens, überbringen des Königs Einladung und Marianus erklärt sich freudig bereit, dem König die Wundermacht des Schöpfers zu zeigen. Er steht schon am Rande des Grabes, und es ist höchte Zeit, daß er seine Lehre einem Schüler weiter gibt, Aufs ehrenvollste wird dann Marianus vom König empfangen. 1 In Wahrheit war er nur Prätendent, wie jener Theodosios III, den der „Dichter" Heliodor feiert Der Verfasser der Marianus-Schrift kennt die Verhältnisse nicht mehr recht.

R, Reitzenstein

70

Bedenken des Königs, daß er j a einen falschen Glauben bekenne, beseitigt er damit, daß, wenn seine Lehren sich als wahr erwiesen, auch sein Glaube wahr sein müsse; er empfängt ein Haus in der Nähe des Palastes, einen christlichen Pfleger und Genossen und lange Zeit kommt der König täglich zu vertrautem Gespräch zu ihm, ehe dieser ihn bittet, ihn die Kunst des Hermes zu lehren; er will selbst mit ihm in seine Heimat ziehen. Als Marianus ihm die Bitte bewilligt, ruft der König fröhlich: „Jetzt erkenne ich, daß die Geduld von Gott kommt; die Eile ist vom Teufel." Ghälib wird beauftragt, Rede und Antwort nachzuschreiben, und mit dem Preise des höchsten Gottes beginnt Marianus seinen Unterricht unter beständiger Berufung auf die alten Meister der Alchemie. Ich führe ein Beispiel an (p. 20 v ): M a r i a n u s sagt am Schluß einer Ausführung: unde quidam philosophorum, dum coram Maria simul convenissent, ad illam dixerunt: Beata es Maria, quoniam divinum secretum occultum et Semper ornatum (?) tibi revelatum est. Rex Calid: Exporte mihi naturas mutatas, id est quomodo id, quod est inferitis, superius ascendit. et qua ratione, quod superius est, inferius descendit, et qualiter unum eorum altert coniungitur, ita quod ad irivicem misceantur. Quid etiam sit hoc, quod ea faeiat misceri, quomodo etiam veniat aqua benedida, illa adaquare et rigare et a suo odore foetido mundare. Trotz des Wechsels der Rede liegt ein einheitlicher Abschnitt aus jener Lehrrede der Kleopatra zugrunde, die ich Nachr. 1919 S. 1 ff. herausgegeben habe (S. 15 Z. 16): a/ioxgideig 'OaiavTjg xai ot avv avziii ovzeg tlnov zfj K)tomxigcf tv ool xty.Qvmai o/.ov i o fnoziqyiov zb (pgi/.zov xat ftagdcdo^ov oacfrjvioov r^ilv zrjXavyiüg xat nigt zwv azoi^tiwv" eine nwg y.arigyt%ai zo (Ivuzctzov jryog zo xazwzazov, xai nwg avf'gxezai zb xazwTttzov ngng zo atiüiazov xai nwg eyyi^ti to j.Uoov ¡rgog zb avwzazov xat v.aTUbzazov xai oix anagyoiai zot /¿igt] zov ngot'Liitlv xat b>w•drpai lig zb ¡xtaov xat zt (zo ufifia)> zwv ozoiytiwv avzolg, xai nwg xazegxoviai za l'öaza zd ivi.oyrjf.Uva zov Imoxtxpao&at Tovg vexQovg naget^iivovg xai ntntdrjiitvovg xai zedXifi(.ievovg er OXÖUÜ xai yvöifii) evzog zov 'Uiöov. W i r werden ohne Bedenken dem verlorenen Teil dieser Schrift die zwei Zitate Marianus S. 15r arsicanus (v. 1. arsitanus) quoque philosophus (lies Ostanes) 1

Eine Seligpreisnng findet sich in der christlicbeii Fassung S. 19 Z. 167:

Qaoiv Si 77yoe uvif/v ol tpikooofoi' ¿^¿aTrjaas r:fiäey w K).to:i