Gramática de la lengua latina [Primera edición.]
 9788436260120, 8436260120

Citation preview

Al[g€nc][ ^_f[F_hao[F[nch[ @l[h]cm]i=[f_li=[f_li

Gramática de la Lengua Latina

FRANCISCO CALERO CALERO

UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN A DISTANCIA

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorización escrita de los titulares del Copyright, bajo las sanciones establecidas en las leyes, la reproducción total o parcial de esta obra por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático, y la distribución de ejemplares de ella mediante alquiler o préstamos públicos. © Universidad Nacional de Educación a Distancia Madrid, 2010

XXXVOFEFTQáCMJDBDJPOFT

© Francisco Calero Calero

ISBNFMFDUSØOJDP: 978-84-362-

&diciónEJHJUBMBDVUBMJ[BEB: agosto de 201

ÍNDICE

Introducción Abreviaturas  TEMA I HISTORIA DE LA LENGUA LATINA 1. 2. 3. 4.

El latín, lengua indoeuropea Clasificación de las lenguas indoeuropeas Expansión del latín Del latín a las lenguas románicas TEMA II CARACTERÍSTICAS DIFERENCIALES DE LA LENGUA LATINA. EL ALFABETO. PRONUNCIACIÓN. CANTIDAD. ACENTO

1. 2. 3. 4. 5.

Características diferenciales de la lengua latina Pronunciación del alfabeto latino Cantidad Acento Ejercicios de autoevaluación TEMA III LA FLEXIÓN. PRINCIPALES LEYES FONÉTICAS EN LA EVOLUCIÓN DEL LATÍN AL ESPAÑOL

1. 2. 3. 4.

Concepto de flexión La flexión en latín Los casos y su expresión en español Radical y terminación

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

5. Principales leyes fonéticas en la evolución del latín al español 6. Palabras populares y cultismos TEMA IV FLEXIÓN NOMINAL Y PRONOMINAL 1. Nombres 2. Pronombres TEMA V FLEXIÓN VERBAL 1. Verbos TEMA VI LA CONCORDANCIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 3.

Concordancia Concordancia del predicado Concordancia ad sensum Concordancia del atributo Concordancia del atributivo Concordancia del predicativo Concordancia de la aposición Concordancia del pronombre relativo Ejercicios de autoevaluación TEMA VII SINTANXIS DE LOS CASOS. NOMINATIVO. VOCATIVO

1. 2. 3. 4. 5.

Casos y funciones Nominativo Nominativo como sustituto de otros casos Vocativo Ejercicios de autoevaluación TEMA VIII ACUSATIVO

1. 2. 3. 4. 5.

Acusativo Complemento directo Acusativo de relación Acusativo adverbial Doble acusativo

ÍNDICE

6. 7. 8. 9. 10.

Acusativo de dirección Acusativo de extensión en el espacio Acusativo de extensión en el tiempo Acusativo exclamativo Ejercicios de autoevaluación TEMA IX GENITIVO

1. 2. 3. 4. 5.

Funciones Genitivo con sustantivos Genitivo con adjetivos Genitivo con verbos Ejercicios de autoevaluación TEMA X DATIVO

1. 2. 3. 4.

Funciones Dativo con verbos Dativo con adjetivos Ejercicios de autoevaluación TEMA XI ABLATIVO (I)

1. Funciones 2. Ablativo de separación 3. Ejercicios de autoevaluación TEMA XII ABLATIVO (II) 1. Ablativo instrumental sociativo 2. Ablativo locativo 3. Ejercicios de autoevaluación TEMA XIII COMPLEMENTOS DE LUGAR Y TIEMPO 1. 2. 3. 4.

Complementos de lugar y tiempo Expresión del lugar Expresión del tiempo Ejercicios de autoevaluación

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

TEMA XIV PRONOMBRES 1. Funciones 2. División 3. Ejercicios de autoevaluación TEMA XV SINTAXIS DEL VERBO. VOZ 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Naturaleza de la voz Voz activa Voz pasiva Formas de expresar la reflexividad Expresión de la reciprocidad Ejercicios de autoevaluación TEMA XVI EL TIEMPO

1. 2. 3. 4. 5.

Noción El valor propio de los tiempos en indicativo Valor relativo de los tiempos en indicativo Pasado epistolar Ejercicios de autoevaluación TEMA XVII MODO

1. 2. 3. 4. 5.

Noción Indicativo Subjuntivo Imperativo Ejercicios de autoevaluación TEMA XVIII FORMAS NOMINALES DEL VERBO. INFINITIVO. GERUNDIO Y GERUNDIVO

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Concepto Infinitivo como nombre Infinitivo como verbo Gerundio y gerundivo Conjugación perifrástica pasiva Ejercicios de autoevaluación

ÍNDICE

TEMA XIX PARTICIPIO. SUPINO 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Características Tiempo Voz Usos Supino Ejercicios de autoevaluación TEMA XX SINTAXIS DE LAS ORACIONES. ORACIONES SIMPLES

1. 2. 3. 4.

Clasificación Según la naturaleza del verbo Según las funciones del lenguaje Ejercicios de autoevaluación TEMA XXI ORACIONES COMPUESTAS: COORDINADAS

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Oraciones coordinadas Clases Coordinadas copulativas Coordinadas disyuntivas Coordinadas adversativas Coordinadas explicativas Coordinadas conclusivas Ejercicios de autoevaluación TEMA XXII ORACIONES COMPUESTAS: SUBORDINADAS

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Oraciones subordinadas Función y clasificación Atracción modal Consecutio temporum El pronombre reflexivo en las subordinadas Ejercicios de autoevaluación TEMA XXIII ORACIONES SUSTANTIVAS: INTERROGATIVAS INDIRECTAS

1. Definición 2. Pronombres interrogativos

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

3. Adverbios interrogativos 4. Conjunciones interrogativas 5. Ejercicios de autoevaluación TEMA XXIV ORACIONES SUSTANTIVAS: INFINITIVO CON ACUSATIVO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Definición Oraciones de infinitivo en función de sujeto Oraciones de infinitivo en función de complemento directo Uso de los tiempos Uso del pronombre reflexivo Construcción personal de videor Ejercicios de autoevaluación TEMA XXV ORACIONES SUSTANTIVAS CON UT / UT NON, UT / NE, NE / UT / UT NON

1. 2. 3. 4. 5.

Definición Con verbos que constatan un hecho Con verbos de deseo Con verbos de temor Ejercicios de autoevaluación TEMA XXVI ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUIN, QUOMINUS, NE

1. 2. 3. 4.

Definición Con verbos de impedir Con verbos y expresiones de duda Ejercicios de autoevaluación TEMA XXVII ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUOD

1. 2. 3. 4. 5.

Definición Sustantivas con quoden función explicativa Sustantivas con quoden función de sujeto o complemento directo Sustantivas con quodequivalentes a un acusativo de relación Ejercicios de autoevaluación TEMA XXVIII ORACIONES ADJETIVAS O DE RELATIVO

1. Definición

ÍNDICE

2. Oraciones adjetivas en indicativo 3. Subordinadas adjetivas en subjuntivo 4. Ejercicios de autoevaluación TEMA XXIX ORACIONES ADVERBIALES: FINALES 1. 2. 3. 4.

Definición Conjunciones Otras construcciones con valor final Ejercicios de autoevaluación TEMA XXX ORACIONES ADVERBIALES: CONSECUTIVAS

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Concepto Conjunciones Tiempos Tipos especiales de consecutivas Consecutivas con relativos Ejercicios de autoevaluación TEMA XXXI ORACIONES ADVERBIALES: CAUSALES

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Causa objetiva y subjetiva Modo Conjunciones Giros especiales con quod y quia Causales con cum Relativas causales Ejercicios de autoevaluación TEMA XXXII ORACIONES ADVERBIALES: CONDICIONALES

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Hipótesis pura, posible e irreal Hipótesis pura Hipótesis posible Hipótesis irreal Condicionales negativas Giros especiales Relativo-condicionales Condicionales restrictivas Ejercicios de autoevaluación

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

TEMA XXXIII ORACIONES ADVERBIALES: CONCESIVAS 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Concepto Concesivas objetivas Concesivas subjetivas Conjunciones concesivas que no forman subordinada Cumadversativo Relativas concesivas Ejercicios de autoevaluación TEMA XXXIV ORACIONES ADVERBIALES: COMPARATIVAS

1. 2. 3. 4.

Equivalencia Comparativas simples Comparativas condicionales Ejercicios de autoevaluación TEMA XXXV ORACIONES ADVERBIALES: TEMPORALES

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Función Temporales con cum Temporales con postquam (posteaquam) Temporales con priusquam, antequam Temporales con dum, quoad, donec, quamdiu Ejercicios de autoevaluación TEMA XXXVI ESTILO INDIRECTO

1. 2. 3. 4.

Estilo directo e indirecto Estilo directo Estilo indirecto Ejercicios de autoevaluación

Solucionario  Selección de periodos cortos para práctica de traducción Solucionario  Vocabulario obligatorio

"RVÓQPESÈFODPOUSBSJOGPSNBDJØOBEJDJPOBMZ BDUVBMJ[BEBEFFTUBQVCMJDBDJØO

INTRODUCCIÓN

Esta Gramática de la lengua latina está dirigida a los alumnos de las asignaturas «Lengua Clásica I: Latín» y «Lengua Clásica II: Latín» de los grados de Estudios Ingleses: Lengua, Literatura y Cultura, Filosofía y Geografía e Historia de la UNED. La finalidad general de su estudio para todos ellos es el conocimiento de una lengua que ha tenido una extraordinaria importancia en la historia de la civilización occidental. También hay una finalidad específica para los alumnos de cada uno de los grados. En los Estudios Ingleses: Lengua, Literatura y Cultura consiste en la profundización del léxico del inglés, ya que aproximadamente el cincuenta por ciento de su vocabulario es de origen latino. En Geografía e Historia la finalidad específica es la lectura de los grandes historiadores latinos (César, Salustio, Tito Livio, Tácito), así como de los historiadores españoles medievales y renacentistas (San Isidoro, Rodrigo Jiménez de Rada, Alfonso de Cartagena, Rodrigo Sánchez Arévalo, Antonio de Nebrija, Juan de Mariana). En Filosofía se trata de poder leer las obras originales de los filósofos que se expresaron en latín (Lucrecio, Cicerón, Séneca, Agustín de Hipona, Boecio, Tomás de Aquino, Duns Escoto, Francisco Suárez, Renato Descartes, Baruch Spinoza). El poder leer a todos esos autores en latín tiene grandes ventajas, ya que es muy difícil que las traducciones reflejen todos los matices de la lengua original. A hacer posible ese objetivo está dedicada la presente Gramática de la lengua latina, en la que predomina un enfoque eminentemente práctico. Para traducir textos del latín es necesario, en primer lugar, conocer las formas que adoptan las palabras, esto es, las declinaciones y conjugaciones, cuyos paradigmas ofrecemos al principio para que los alumnos los vayan memorizando poco a poco. Preceden a los paradigmas algunos concepto de carácter introductorio, como una breve historia de la lengua latina, características diferenciales con respecto al español, pronunciación, cantidad, acentuación y flexión. También es muy importante la memorización del léxico, sobre todo del

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

más frecuente, porque, en caso contrario, hay que recurrir constantemente al diccionario con la consiguiente pérdida de tiempo. Para facilitar el aprendizaje del vocabulario básico lo hemos reunido al final del volumen. Después del dominio de las formas y del vocabulario viene la sintaxis, esto es, la construcción de las frases y de los períodos, que ofrece mayor dificultad. Por eso la parte central del libro está dedicada a su estudio, bajo el principio rector de la práctica, es decir, el funcionamiento de la lengua, que en el caso del latín, en cuanto lengua no hablada en la actualidad, no puede ser otro que el de la lectura de los escritores que se expresaron en ella. De acuerdo con el principio fundamental de estudiar la sintaxis de una froma práctica, la teoría se ha reducido al mínimo, recurriendo a ella para las aclaraciones consideradas necesarias. También es necesario advertir que no hemos pretendido hacer una sintaxis exhaustiva, sino limitarnos a las normas fundamentales y más frecuentes, prescindiendo en general de las excepciones, ya que apenas hay una norma que no tenga su excepción. La forma de presentar la materia es la siguiente: en cada una de las construcciones se ofrecen una o varias frases según la dificultad de la misma, destacando en negrita la palabra o palabras objeto del estudio. A continuación se da la traducción, en la que es fundamental que el alumno compruebe la particularidad estudiada. Extraordinaria importancia tienen los ejercicios de autoevaluación, que el alumno debe traducir en su totalidad teniendo en cuenta lo aprendido en ese tema. Una vez traducidas las frases de los ejercicios, es conveniente su comprobación con el solucionario, que figura al final. Si se hacen todos los ejercicios, se contará con el bagaje sintáctico necesario para afrontar la traducción de textos seguidos. Nuestro objetivo último es que los alumnos de Estudios Ingleses: Lengua, Literatura y Cultura, Filosofía y Geografía e Historia estén capacitados para traducir párrafos sencillos de los autores que a lo largo de veintiún siglos han escrito en latín. Con eso nos consideraremos satisfechos de su esfuerzo y del nuestro.

ABREVIATURAS

Casos

Autores

N.= Nominativo

Cat.= Catón

V.= Vocativo

Cel.= Celso

Ac.= Acusativo

Cés.= César

G.= Genitivo

Cic.= Cicerón

D.= Dativo

Curc.= Curcio Rufo

Ab.= Ablativo

Dist. Cat.= Dística Catonis

Funciones

En.= Ennio

S.= Sujeto

Eutr.= Eutropio

C.D.= Complemento directo

Fed.= Fedro

C.I.= Complemento indirecto

Gel.= Aulio Gelio

C.N.= Complemento del nombre

Hier.= Jerónimo

C.C.= Complemento circunstancial

Hor.= Horacio

Géneros

Isid.= Isidoro de Sevilla

m.= masculino

Iuv.= Juvenal

f.= femenino

Luc.= Lucano

n.= neutro

Lucr.= Lucrecio

Números

Marc.= Marcial

sing.= singular

Ov.= Ovidio

pl.= plural

Nep.= Cornelio Nepote

GRAMÁTICA

DE LA

LENGUA LATINA

Pl.= Plauto

Suet.= Suetonio

Plin. Joven= Plinio el Joven

Tac.= Tácito

Plin. Viejo= Plinio el Viejo

Ter.= Terencio

Prop.= Propercio

Liv.= Tito Livio

Pub. Sir.= Publilio Siro

Var.= Varrón

Quint.= Quintiliano

Veg.= Vegecio

Sal.= Salustio

Virg.= Virgilio

Sén.= Séneca

Tema I HISTORIA DE LA LENGUA LATINA ESQUEMA 1. El latín lengua indoeuropea. 2. Clasificación de las lenguas indoeuropeas: • grupo oriental • grupo occidental 3. Expansión del latín: • • • • • •

en el siglo III a. C. en el Imperio Romano primeros testimonios de la lengua latina época de esplendor el latín en la Edad Media el latín en el Renacimiento

4. Del latín a las lenguas románicas: • los inicios de las lenguas románicas • utilidad del latín para el conocimiento de estas lenguas

1. EL LATÍN, LENGUA INDOEUROPEA El latín pertenece a la amplia familia de las lenguas indoeuropeas. Por eso es necesario conocer algo de la lengua indoeuropea, que se hablaba desde el año 6000 a. C. en regiones de la Europa central u oriental. No se conoce ningún texto escrito en indoeuropeo, pero por los rasgos comunes o parecidos de varias lenguas de Europa y de Asia se descubrió, a principios del siglo XIX, que dichas lenguas derivaban de una anterior, a la que se dio el nombre de indoeuropeo. Hacia el año 3500 a. C. el pueblo indoeuropeo penetró en la región de los Balcanes, y hacia el año 2000 se dividió en diversas tribus; unas marcharon hacia Asia y otras hacia Grecia; hacia el año 1000 empezaron las migraciones a las regiones occidentales de Europa. Por la comparación del léxico y de las instituciones de los diversos pueblos indoeuropeos, podemos llegar a conocer algunas particularidades culturales indoeuropeas. Era un pueblo ganadero y agricultor, en el que los animales corrientes eran los caballos, las vacas, las ovejas, los cerdos y los perros. En cuanto a la organización política, estaba dividido en tribus con un rey y una asamblea de jefes de familia. En el aspecto religioso tenía un dios del cielo y la tormenta.

2. CLASIFICACIÓN DE LAS LENGUAS INDOEUROPEAS Atendiendo al espacio geográfico las lenguas indoeuropeas han sido clasificadas en orientales y occidentales. Al grupo oriental pertenecen: tocario, indio antiguo, indoiranio, hetita, armenio y frigio. Al grupo occidental pertenecen: griego, albanés, ilírico, lenguas eslavas (ruso, polaco, checo, cróata, servio, búlgaro), lenguas bálticas (lituano, letón), lenguas germánicas (gótico, sueco, danés, noruego, islandés, inglés, alemán, flamenco), lenguas itálicas (latín, prenestino, falisco, osco, umbro, piceno, dialectos sabélicos), lenguas célticas (galo, céltico, irlandés, gaélico).

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. EXPANSIÓN DEL LATÍN La lengua latina tuvo unos orígenes muy humildes; en realidad, era el habla de los habitantes de las colinas que bordeaban el río Tíber unos cuantos kilómetros antes de su desembocadura. Pero con el paso de los siglos fue adquiriendo un desarrollo portentoso, de tal forma que su utilización llegó casi a coincidir con las fronteras del Imperio Romano. En el siglo III a. C. el latín se había impuesto en gran parte de Italia y de las islas vecinas, y llegaba ya hacia los finales de dicho siglo a la Península Ibérica. Posteriormente el latín fue hablado en las provincias occidentales de Europa y en el norte de África. En la parte oriental del Imperio no llegó a imponerse el latín debido al prestigio cultural del griego, como tampoco se impuso en las Islas Británicas. De algunas regiones en las que se habló latín (norte de África, Istria y Panonia) fue erradicado posteriormente por causa de las invasiones árabe y eslava respectivamente. Los primeros testimonios conservados en lengua latina son inscripciones de los siglos VII y VI a. C. Por el contrario la literatura sólo la conocemos a partir del siglo III a. C., llegando a su esplendor en los siglos I a. C. y I p. C. A la historia de la literatura universal han pasado muchos escritores latinos: Plauto, Terencio, Lucrecio, César, Cicerón, Horacio, Virgilio, Ovidio, Tito Livio, Séneca, Tácito, etc. De la ingente cantidad de obras escritas en latín, sólo ha llegado a nuestro conocimiento una escasa parte: de los 780 escritores latinos, de los que tenemos noticias, sólo poseemos obras de 140, y de muchos de éstos no se conserva más que una parte de su producción. Durante la Edad Media el latín fue la lengua universal de la cultura y, por tanto, gran parte de la producción literaria europea se escribió en esta lengua; son numerosísimas las obras escritas en latín a lo largo de los once siglos medievales, y relativas a todas las ramas del saber: teología, filosofía, filología, derecho, historia, geografía, astronomía, matemáticas, medicina etc. En casi todos los países europeos se han ido publicando en grandes colecciones las obras latinas medievales, como en Alemania, en donde resaltamos la colección Monumenta Germaniae Historica; en España, por el contrario, queda mucho por hacer. Durante el Renacimiento, caracterizado por la vuelta a los modelos clásicos, se escribieron en latín numerosas obras en las distintas disciplinas; a partir del siglo XVII el uso del latín va disminuyendo progresivamente.

4. DEL LATÍN A LAS LENGUAS ROMÁNICAS El latín hablado en las diversas provincias del Imperio fue evolucionando de forma paulatina en los siglos medievales; de esta forma se llegó a una situación lingüística en la que los antiguos hablantes del latín no se entenderían entre sí: habían nacido las lenguas románicas; esta desmembración sue-

HISTORIA DE LA LENGUA LATINA

le situarse hacia finales del siglo VIII y comienzos del IX. El latín constituye, por tanto, un eslabón entre el antiguo indoeuropeo y nuestras lenguas actuales, que no son en realidad más que un latín evolucionado. De este hecho se deduce que el estudio del latín es muy importante:

4.1. Para profundizar en las estructuras lingüísticas de las lenguas románicas En efecto, el estudio comparativo del latín y estas lenguas hace que se puedan conocer mejor sus características ya que en dicho estudio se impone la reflexión sobre ciertos fenómenos, que sólo se evidencian por medio de la comparación con otra lengua que sea lo suficientemente distinta y lo suficientemente parecida, condición que sólo reúne el latín.

4.2. Para profundizar en el conocimiento del léxico de las lenguas románicas Aproximadamente el 80% del léxico de dichas lenguas procede del latín, habiéndose producido diversas evoluciones fonéticas; hay también muchas palabras que se han mantenido iguales.

4.3. Para facilitar el aprendizaje de las demás lenguas románicas Ya que, al derivar de una misma lengua, tienen un gran parecido en el léxico y en las construcciones. Para hacer más claro lo expuesto pondremos algunos ejemplos de evolución del latín a las lenguas románicas: Latín

Español

Catalán

Francés

Italiano

arbor

árbol

arbre

arbre

álbero

opera

obra

obra

oeuvre

ópera

populus

pueblo

poble

peuple

pópolo

regula

regla

regla

règle

régola

tabula

tabla

taula

table

távolo

4.4. Para conocer el desarrollo de la filosofía occidental Como se puede comprobar en nuestro libro Filosofía en latín.

Tema II CARACTERÍSTICAS DIFERENCIALES DE LA LENGUA LATINA. EL ALFABETO. PRONUNCIACIÓN. CANTIDAD. ACENTO ESQUEMA 1. Características diferenciales de la lengua latina. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6.

Ausencia de artículos. Sistema casual. Comparativos y superlativos. Voz pasiva. Existencia de género neutro. El orden de las palabras.

2. Pronunciación del alfabeto latino. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Vocales. Diptongos. Sonante u. Sonante i. Consonantes.

3. Cantidad. 4. Acento. 4.1. En latín no hay apenas palabras agudas. 4.2. Las palabras de tres o más sílabas sólo pueden ser llanas o esdrújulas. 4.2.1. Si la penúltima es larga la palabra será llana. 4.2.2. Si la penúltima es breve la palabra será esdrújula. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. CARACTERÍSTICAS DIFERENCIALES DE LA LENGUA LATINA Las principales. diferencias entre el latín y el español provienen de la tendencia del latín a la síntesis, o sea, a la expresión concentrada, en oposición a la tendencia analítica del español. 1. Ausencia de artículos. En latín no existen artículos, por lo que un nombre latino se puede traducir de tres formas: sin ningún artículo, con artículo determinado o con artículo indeterminado; por ejemplo ancilla se puede traducir por esclava, la esclava o una esclava. 2. Sistema casual. En latín las funciones sintácticas (sujeto, complemento directo, etc.) se expresan por medio de casos, que son formas distintas de una misma palabra, mientras que el español expresa esas mismas funciones normalmente por medio de preposiciones; por ejemplo ancillarum es un caso de la palabra ancilla y se traduce de las esclavas. 3. Comparativos y superlativos. El español emplea normalmente dos palabras para expresar la comparación, mientras el latín utiliza sólo una; ejemplo, altior se traduce por más alto; el superlativo latino altissimus se puede traducir por muy alto o altísimo. 4. Voz pasiva. La forma sintética latina amor (la persona del presente de indicativo) se traduce por soy amado. 5. Género de los sustantivos. En latín existen tres géneros (masculino, femenino y neutro), mientras en español sólo quedan algunos restos del género neutro, por ejemplo, en los pronombres esto, aquello etc. De este hecho se deduce que no siempre habrá coincidencia de géneros en latín y español; por ejemplo, bellum guerra es neutro en latín y femenino en español. 6. El orden de las palabras. No hay coincidencia en ambas lenguas en el orden de las palabras; el latín presenta una mayor libertad que el español, sin que cambie el sentido de la frase ni se dé lugar a confusión.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. Como regla general en latín el verbo suele ir al final de la frase y el determinante suele preceder al determinado; ejemplo: ego regis filius sum: yo soy hijo del rey.

2. PRONUNCIACIÓN DEL ALFABETO LATINO 1. Vocales: se pronuncian igual que en español. 2. Diptongos: los principales diptongos son ae, au y oe, y en ellos se pronuncian las dos vocales; ejemplos puellae, aurum, poena. 3. La sonante u: podía tener valor vocálico, como en las palabras musa, locus, y valor consonántico, como en valeo, volo. 4. La sonante i: Normalmente tiene valor vocálico, por ejemplo, en las palabras finis, initium, principium. Tiene valor consonántico: a) en principio de palabra cuando va delante de vocal, por ejemplo, en iocus, iaceo; b) cuando va entre vocales, por ejemplo, maior, peior 5. Consonantes: 6. a) la c siempre se pronuncia como k; 6. a) ejemplos: Cicero, cinis. 6. b) la g siempre tiene el sonido de gutural sonora (la de «gato» en español); 6. a) ejemplos: ingenium, gero. 6. c) ch se pronuncia como k; ejemplos: chorus, chorda. 6. d) el grupo ll se pronuncia como doble l; 6. a) ejemplos: ancil-la, Gal-li. 6. e) en los grupos gu y qu suena siempre la u; 6. a) ejemplos: sanguis, quem. 6. f) la t siempre se pronuncia como en español; 6. a) ejemplos: tabula, initium.

3. CANTIDAD La cantidad es la duración de las sílabas; éstas, según la cantidad, pueden ser largas y breves; el signo de la larga es - y el de la breve . El concepto de cantidad es fundamental en latín, ya que la cantidad es la base del ritmo latino en la formación de los versos y de ella depende la acentuación de las palabras, como veremos en el apartado siguiente. Además, la

CARACTERÍSTICAS DIFERENCIALES DE LA LENGUA LATINA...

cantidad influyó en la evolución de las vocales en su paso a las lenguas románicas.

4. ACENTO El latín no representa gráficamente los acentos, a diferencia del español, que posee un signo para esa función. Por esta razón es necesario que aprenda bien las siguientes normas, a fin de acentuar correctamente las palabras latinas: 1. En latín no hay apenas palabras agudas: por tanto, todas las palabras de dos sílabas serán llanas; ejemplos músa, ménsa. 2. Las palabras de tres o más sílabas sólo pueden ser llanas o esdrújulas: la acentuación depende de la cantidad de la penúltima sílaba: 2. a) si la penúltima es larga recae en ella el acento y, por tanto, la palabra será llana; ejemplos occásum, virtútem 2. b) si la penúltima es breve el acento recae en la sílaba anterior, siendo esdrújula la palabra; ejemplos inítium, tábula.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Le ponemos un texto tomado de la Guerra de las Galias de César para que se ejercite en la lectura: Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam, qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate Provinciae longissime absunt, minimique ad eos mercatores saepe commeant, atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important; proximique sunt Germanis qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa, Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cottidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano; continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum; attingit etiam a Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum; vergit ad Septentriones. Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur. Pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni; spectant in Septentrionem et orientem solem. Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat inter occasum solis et Septentriones.

Tema III LA FLEXIÓN. PRINCIPALES LEYES FONÉTICAS EN LA EVOLUCIÓN DEL LATÍN AL ESPAÑOL ESQUEMA 1. Concepto de flexión. 2. La flexión nominal en latín. Concepto de caso. 3. Los casos y sus principales funciones. • • • • • •

Nominativo . . . . Vocativo . . . . . . . Acusativo . . . . . . Genitivo . . . . . . . Dativo . . . . . . . . Ablativo . . . . . . .

Sujeto Llamada C. Directo C. del Nombre C. Indirecto C. Circunstancial.

4. Radical y terminación. 5. Principales leyes fonéticas en la evolución del latín al español. 5.1. Vocales. 5.2. Consonantes. 6. Palabras populares y cultismos.

1. CONCEPTO DE FLEXIÓN Flexión es la capacidad que tienen determinadas palabras de adoptar formas distintas para la expresión de los accidentes gramaticales. El conjunto de esas diversas formas en los sustantivos, adjetivos y pronombres se llama declinación, mientras en el verbo se llama conjugación. El español, como las demás lenguas románicas, posee una categoría gramatical totalmente flexiva: el verbo. Por ejemplo el presente de indicativo del verbo amar tiene las siguientes formas amo

amamos

amas

amáis

ama

aman

Las distintas formas verbales expresan los accidentes gramaticales de: modo, tiempo, persona, número y voz. En otras categorías gramaticales, (sustantivos, adjetivos y pronombres) también se dan algunas variaciones: niño/niña

//

niños/niñas

bueno/buena

//

buenos/buenas

este/esta

//

estos/estas

Estas diversas formas sirven para expresar los accidentes de género y número.

2. LA FLEXIÓN EN LATÍN Pocas diferencias flexivas existen en el verbo entre el latín y las lenguas románicas. Sin embargo, en otras categorías (sustantivos, adjetivos y pronombres) el sistema flexivo es mucho más rico en latín que en las lenguas románicas. Este hecho se debe a que, además de género y número, el latín posee para la flexión nominal otro accidente gramatical llamado caso.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Aunque en español no se conserva el sistema casual latino, quedan algunos restos en los pronombres personales: tú se utiliza exclusivamente para la función sujeto; te se usa preferentemente para la función de complemento directo; ti se usa preferentemente para la función de complemento indirecto; contigo se usa exclusivamente para la función de complemento circunstancial. El latín presenta en la flexión de sustantivos, adjetivos y pronombres seis casos, que pueden ser definidos como las formas diversas de nombres, adjetivos y pronombres para la expresión de las distintas funciones sintácticas. En latín hay cinco declinaciones, que se identifican por el enunciado del nominativo y del genitivo en singular.

3. LOS CASOS Y SU EXPRESIÓN EN ESPAÑOL A continuación ofrecemos los nombres de los casos latinos, las funciones principales expresadas y las correspondencias en español: Casos Función principal Expresión en español Nominativo ...... Sujeto......................... Sin preposición Vocativo ........... Llamada..................... Sin preposición y con entonación especial Acusativo.......... C. Directo .................. Con la preposición a o sin ella Genitivo............ C. del Nombre ........... Con la preposición de Dativo ............... C. Indirecto ............... Con las preposiciones a o para Ablativo ............ C. Circunstancial ...... Con las preposiciones con, por, de, en

4. RADICAL Y TERMINACIÓN Presentaremos la declinación completa de la palabra puella: muchacha para definir los conceptos de radical y terminación. Singular N. puella V. puella Ac. puellam G. puellae D. puellae Ab. puella

Plural puellae puellae puellas puellarum puellis puellis

LA FLEXIÓN. PRINCIPALES LEYES FONÉTICAS...

En todas estas formas aparece una parte común puell y otra que va variando según los casos. Llamamos radical a la parte invariable de las formas de una palabra flexionada, en tanto que terminación es la parte variable. En el ejemplo propuesto el radical es puell y las terminaciones a, am, ae, as, arum, is. Los conceptos de radical y terminación suelen emplearse por razones didácticas en lugar de los de tema y desinencia.

5. PRINCIPALES LEYES FONÉTICAS EN LA EVOLUCIÓN DEL LATÍN AL ESPAÑOL Vamos a ofrecer algunas leyes fonéticas para que pueda comprender cómo se ha producido el paso del latín al español. Utilizaremos el signo > para indicar el resultado final de la evolución. Como norma previa tenga en cuenta que las palabras españolas derivan de la correspondiente latina en caso acusativo, ya que éste fue el caso que más perduró; así, hominem da hombre, que no podría salir del nominativo, que es homo.

5.1. Vocales 1. La vocal e cuando es breve y acentuada se convierte en ie; ejemplos: septem > siete, tempus > tiempo. La vocal o también cuando es breve y acentuada pasa a ue; ejemplos: populum > pueblo, portam > puerta. 2. La vocal i breve y acentuada se convierte en e; ejemplos: pilum > pelo, cibum > cebo. La vocal u breve y acentuada pasa a o; ejemplos: lutum > lodo, recupero > recobro. 3. Las vocales no acentuadas en sílaba interior generalmente desaparecen, con excepción de la a; ejemplos: populum > pueblo; numerare > nombrar. 4. La vocal u en sílaba final se convierte en o; ejemplos: cornu > cuerno, pilum > pelo. 5. El diptongo au se convierte en o; ejemplos: aurum > oro; autumnum > otoño.

5.2. Consonantes 1. Las consonantes finales suelen desaparecer; ejemplo: portum > puerto, caput > cabo. 2. Las consonantes iniciales normalmente se conservan, con excepción de la f, que pasa a h; ejemplos: farina > harina; facere > hacer;

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

ferrum > hierro. Esta norma le será útil para la ortografía española: cuando tenga dudas sobre si una palabra empieza con h, compruebe si en latín lleva f inicial; en caso positivo, la palabra en cuestión se escribirá con h. 2. Esta evolución se da sólo en español, por lo que a f inicial latina y h castellana corresponde en francés, italiano, catalán, gallego y portugués una f; algunos ejemplos: 2. 2. 2. 2.

latín facere ferire filium

español hacer herir hijo

francés faire férir fil

italiano fare ferire figlio

gallego fazer ferir fillo

catalán fer ferir fill

3. Las consonantes sordas (p, t, c) intervocálicas se convierten en sus correspondientes sonoras (b, d, g); ejemplos: aperire > abrir, humanitatem > humanidad, formicam > hormiga. 4. Las consonantes sonoras (d, g) en interior de palabra generalmente se pierden; ejemplos: cadere > caer, fugire > huir.

6. PALABRAS POPULARES Y CULTISMOS Anteriormente se ha dicho que la mayor parte de las palabras de las lenguas románicas proceden del latín; ahora bien , no todas derivan de la misma forma. Las que pasan del latín a las lenguas románicas habiendo experimentado todos los cambios fonéticos regulares se llaman palabras populares; en cambio, las que no han experimentado todos los cambios regulares se llaman palabras cultas o cultismos. Generalmente los cultismos se han incorporado en siglos posteriores a los de la evolución normal. Ejemplificamos esta distinción con la palabra cathedra, que en latín significa silla. La palabra popular correspondiente es cadera y el cultismo cátedra.

Tema IV FLEXIÓN NOMINAL Y PRONOMINAL

1. NOMBRES 1.1. Primera declinación Sing. N. V. Ac. G. D. Ab.

puella puella puellam puellae puellae puella

Adjetivos de la 1.a y 2.a Singular

Pl. puellae puellae puellas puellarum puellis puellis

N. V. Ac. G. D. Ab.

m. magnus magne magnum magni magno magno

f. magna magna magnam magnae magnae magna

Plural n. magnum magnum magnum magni magno magno

m. magni magni magnos magnorum magnis magnis

f. magnae magnae magnas magnarum magnis magnis

n. magna magna magna magnorum magnis magnis

1.2. Segunda declinación Sing. N. V. Ac. G. D. Ab.

dominus domine dominum domini domino domino

Pl. domini domini dominos dominorum dominis dominis

Sing. puer puer puerum pueri puero puero

Pl. pueri pueri pueros puerorum pueris pueris

Sing. ager ager agrum agri agro agro

Pl. agri agri agros agrorum agris agris

Sing. argentum argentum argentum argenti argento argento

Pl. argenta argenta argenta argentorum argentis argentis

1.3. Tercera declinación Sing. N. V. Ac. G. D. Ab.

consul consul consulem consulis consuli consule

Pl.

Sing.

consules consules consules consulum consulibus consulibus

flumen flumen flumen fluminis flumini flumine

Pl. flumina flumina flumina fluminum fluminibus fluminibus

Sing. hostis hostis hostem hostis hosti hoste

Pl. hostes hostes hostes hostium hostibus hostibus

Sing.

Pl.

mare mare mare maris mari mari

maria maria maria marium maribus maribus

Cuarta declinación

De dos terminaciones

N. V. Ac. G. D. Ab.

Singular m. y f. fortis fortis fortem fortis forti forti

Femenino

Plural n. forte forte forte fortis forti forti

m. y f. fortes fortes fortes fortium fortibus fortibus

n. fortia fortia fortia fortium fortibus fortibus

De una determinación

N. V. Ac. G. D. Ab.

Singular m. y f. ingens ingens ingentem ingentis ingenti ingenti/-e

n. ingens ingens ingens ingentis ingenti ingenti/-e

Plural m. y f. ingentes ingentes ingentes ingentium ingentibus ingentibus

n. ingentia ingentia ingentia ingentium ingentibus ingentibus

Adjetivos comparativos de superioridad (3.a temas en consonante)

N. V. Ac. G. D. Ab.

Singular m. y f. altior altior altiorem altioris altiori altiore

Plural n. altius altius altius altioris altiori altiore

m. y f. altiores altiores altiores altiorum altioribus altioribus

n. altiora altiora altiora altiorum altioribus altioribus

Neutro

Singular

Plural

Singular

Plural

N.

manus

manus

cornu

cornua

V.

manus

manus

cornu

cornua

Ac.

manum

manus

cornu

cornua

G.

manus

manuum

cornus

cornuum

D.

manui

manibus

cornui

cornibus

Ab.

manu

manibus

cornu

cornibus

Quinta declinación

Singular

Plural

N.

dies

dies

V.

dies

dies

Ac.

diem

dies

G.

diei

dierum

D.

diei

diebus

Ab.

die

diebus

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

ADJETIVOS DE LA 3.a (temas en –I–)

2. PRONOMBRES P E R S O N A L E S

N. V. Ac. G. D. Ab.

1.a persona Singular Plural ego nos (no se usa) (no se usa) me nos mei nostrum; nostri mihi nobis me (mecum) nobis (nobiscum)

UN SOLO POSEEDOR

P O

N. V. Ac. G. D. Ab.

Singular meus-a-um meus/mi, -a-um meum-am-um mei-ae-i meo-ae-o meo-a-o

N. V. Ac. G. D. Ab.

2.a persona Singular Plural tu vos tu vos te vos tui vestrum; vestri tibi vobis te (tecum) vobis (vobiscum)

Reflexiva de 3.a persona N. V. Ac. G. D. Ab.

(carece (carece) se; sese sui sibi se (secum)

Plural mei-ae-a mei-ae-a meos-as-a meorum-arum-orum meis-is-is meis-is-is

Singular tuus-a-um (no se usa) tuum-am-um tui-ae-i tuo-ae-o tuo-a-o

Plural tui-ae-a (no se usa) tuos-as-a tuorum-arum-orum tuis-is-is tuis-is-is

Plural m. f. n. nostri-ae-a nostri-ae-a nostros-as-a nostrorum-arum-orum nostris-is-is nostris-is-is

Singular m. f. n. vester-ra-rum (no se usa) vestrum-am-um vestri-ae-i vestro-ae-o vestro-a-o

Plural m. f. n. vestri-ae-a (no se usa) vestros-as-a vestrorum-arum-orum vestris-is-is vestris-is-is

VARIOS POSEEDORES

S E S

V O S

VARIOS POSEEDORES

Singular N. V. Ac. G. D. Ab.

m. suus (no se usa) suum sui suo suo

f. -a

n. -um

-am -ae -ae -a

-um -i -o -o

m. sui (no se usa) suos suorum suis suis

Plural f. -ae

n. -a

-as -arum -is -is

-a -orum -is -is

FLEXIÓN NOMINAL Y PRONOMINAL

I

N. V. Ac. G. D. Ab.

Singular m. f. n. noster-ra-rum noster-ra-rum nostrum-am-um nostri-ae-i nostro-ae-o nostro-a-o

F Ó R I C O

E N F Á T I C O

N. Ac. G. D. Ab.

m. hic hunc huius huic hoc

N. Ac. G. D. Ab.

hi hos horum his his

N. Ac. G. D. Ab.

N. Ac. G. D. Ab.

Singular f. haec hanc huius huic hac Plural hae has harum his his

m. is eum eius ei eo

Singular f. ea eam eius ei ea

m. ipse ipsum ipsius ipsi ipso

Singular f. ipsa ipsam ipsius ipsi ipsa

n. hoc hoc huius huic hoc

m. iste istum istius isti isto

haec haec horum his his

isti istos istorum istis istis

n. id id eius ei eo

n. ipsum ipsum ipsius ipsi ipso

Singular f. ista istam istius isti ista Plural istae istas istarum istis istis

m. ei/ii eos eorum eis/iis eis/iis

Singular f. eae eas earum eis/iis eis/iis

m. ipsi ipsos ipsorum ipsis ipsis

Singular f. ipsae ipsas ipsarum ipsis ipsis

Singular f. illa illam illius illi illa

n. istud istud istius isti isto

m. ille illum illius illi illo

ista ista istorum istis istis

illi illos illorum illis illis

n. ea ea eorum eis/iis eis/iis

n. ipsa ipsa ipsorum ipsis ipsis

F Ó R I C O E N F Á T I C O

Plural illae illas illarum illis illis

n. illud illud illius illi illo illa illa illorum illis illis

N. Ac. G. D. Ab.

Singular m. f. idem eadem eundem eandem eiusdem eiusdem eidem eidem eodem eadem

N. Ac. G. D. Ab.

Plural m. f. n. eidem/iidem eaedem eadem eosdem easdem eadem eorundem earundem eorundem eisdem/iisdem eisdem/iisdem

n. idem idem eiusdem eidem eodem

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

D E M O S T R A T I V O S

R E L A T I V O

N. Ac. G. D. Ab.

m. qui quem cuius cui quo

Singular f. quae quam cuius cui qua

n. quod quod cuius cui quo

I N T E R RO GATIVO

O T R O S

N. Ac. G. D. Ab.

nulli nullos nullorum nullis nullis

n. quae quae quorum quibus quibus

n. quid/quod

Singular. f. nulla nullam nullius nulli nulla Plural nullae nullas nullarum nullis nullis

De modo semejante a NULLUS se declinan los indefinidos: ULLUS, ULLA, ULLUM: alguno ALIUS, ALIA, ALIUD: otro ALTER, ALTERA, ALTERUM: el otro (entre dos) UTERQUE, UTRAQUE, UTRUMQUE: el uno y el otro, los dos TOTUS, TOTA, TOTUM: todo (entero) SOLUS, SOLA SOLUM: solo UNUS, UNA, UNUM: único etc.

N.

m. f. n. quis/qui quae quid/quod etc… (el resto igual que el relativoy el interrogativo)

n. nullum nullum nullius nulli nullo

N. Ac. G. D. Ab.

m. aliquis aliquem alicuius alicui aliquo

nulla nulla nullorum nullis nullis

N. Ac. G. D. Ab.

aliqui aliquos aliquorum aliquibus aliquibus

Singular f. aliqua aliquam alicuius alicui aliqua Plural aliquae aliquas aliquarum aliquibus aliquibus

n. aliquid/aliquod aliquid/aliquod alicuius alicui aliquo aliqua1 aliqua aliquorum aliquibus aliquibus

De modo semejante a ALIQUIS se declinan los indefinidos: QUISQUAM, QUAEQUAM, QUIDQUAM: alguien, algo, alguno QUISQUE, QUAEQUE, QUODQUE: cada, cada uno etc. 1

El neutro plural (n., ac.) del indefinido, tipo QUIS, puede ser QUA.

FLEXIÓN NOMINAL Y PRONOMINAL

I N D E F I N I D O S

N. Ac. G. D. Ab.

m. nullus nullum nullius nulli nullo

Plural f. quae quas quarum quibus quibus

INDEFINIDO

m. f. quis/qui quae etc… (el resto igual que el relativo)

N.

m. qui quos quorum quibus quibus

Tema V FLEXIÓN VERBAL

1. VERBOS 1 1.1. Primera conjugación o temas en –a–: VOCO, VOCAS, VOCARE, VOCAVI, VOCATUM 1.1.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O 1

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

voco vocas vocat vocamus vocatis vocant

vocabam vocabas vocabat vocabamus vocabatis vocabant

vocabo vocabis vocabit vocabimus vocabitis vocabunt

vocavi vocavisti vocavit vocavimus vocavistis vocaverunt/-ere

vocaveram vocaveras vocaverat vocaveramus vocaveratis vocaverant

vocavero vocaveris vocaverit vocaverimus vocaveritis vocaverint

Pres. vocem voces vocet vocemus vocetis vocent

Pret. imperf. vocarem vocares vocaret vocaremus vocaretis vocarent

Pret. perf. vocaverim vocaveris vocaverit vocaverimus vocaveritis vocaverint

Pret. plusc. vocavissem vocavisses vocavisset vocavissemus vocavissetis vocavissent

Infinitivo

Participio

Pres. vocare Perf. vocavisse Fut. (esse) vocaturum-am-um vocaturos-as-a

Pres. N. vocans G. vocantis, etc. Fut. N. vocaturus-a-um, etc.

Los verbos están estudiados por voces (activa/pasiva) y temas (modos y tiempos que corresponden al tema de presente, etc.).

Imperativo Pres. voca, 2.a sing. vocate, 2.a pl. Fut. vocato, 2.a sing. vocato, 3.a sing. vocatote, 2.a pl. vocanto, 3.a pl. Gerundio Ac. G. D. Ab.

vocandum vocandi vocando vocando

Supino Ac. vocatum D./Ab. vocatu

I N D I C A T I V O

S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

vocor vocaris/-re vocatur vocamur vocamini vocantur

vocabar vocabaris/-re vocabatur vocabamur vocabamini vocabantur

vocabor vocaberis/-re vocabitur vocabimur vocabimini vocabuntur

vocatus-a-um sum es est

vocatus-a-um eram eras erat

vocatus-a-um ero eris erit

vocati-ae-a sumus estis sunt

vocati-ae-a eramus eratis erant

vocati-ae-a erimus eritis erunt

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

vocer voceris/-re vocetur vocemur vocemini vocentur

vocarer vocareris/-re vocaretur vocaremur vocaremini vocarentur

vocatus-a-um sim 3 sis sit vocati-ae-a simus sitis sint

vocatus-a-um essem esses esset vocati-ae-a essemus essetis essent

Infinitivo Pres. vocari Fut. 2 (esse) vocandum-am-um vocandos-as-a Perf. (esse) vocatum-am-um vocatos-as-a Fut. vocatum-iri

Imperativo Pres. vocare, 2.a sing. vocamini, 2.a pl. Fut. vocator, 2.a sing. vocator, 3.a sing. vocantor, 3.a pl.

Participio

Fut. 2 N. vocandus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. vocatus-a-um, etc.

El infinitivo de futuro pasivo aparece en dos lugares por estar formado, en cada uno de ellos, con un tema distinto. La pasiva, en el sistema de perfecto, puede formarse también con las formas de perfecto de SUM, en el mismo tiempo que se conjuga. V. Gr., para el pref. Perf. VOCATUS, -A, -UM, FUI, FUISTI, etc.

2 3

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.1.2. Pasiva

1.2. Segunda conjugación o temas en–e–: HABEO, HABES, HABERE, HABUI, HABITUM 1.2.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

habeo habes habet habemus habetis habent

habebam habebas habebat habebamus habebatis habebant

habebo habebis habebit habebimus habebitis habebunt

habui habuisti habuit habuimus habuistis habuerunt/-ere

habueram habueras habuerat habueramus habueratis habuerant

habuero habueris habuerit habuerimus habueritis habuerint

Pres. habe, 2.a sing. habete, 2.a pl. Fut. habeto, 2.a sing. habeto, 3.a sing. habetote, 2.a pl. habento, 3.a pl.

Participio

Gerundio

Infinitivo Pres. habeam habeas habeat habeamus habeatis habeant

Pret. imperf. haberem haberes haberet haberemus haberetis haberent

Pret. perf. habuerim habueris habuerit habuerimus habueritis habuerint

Pret. plusc. habuissem habuisses habuisset habuissemus habuissetis habuissent

Pres. habere Perf. habuisse Fut. (esse) habiturum-am-um habituros-as-a

Pres. N. habens G. habentis etc. Fut. N. habiturus -a-um, etc.

Imperativo

Ac. habendum G. habendi D. habendo Ab. habendo Supino Ac. habitum D./Ab. habitu FLEXIÓN VERBAL

I N D I C A T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

habeor haberis/-re habetur habemur habemini habentur

habebar habebaris/-re haberbatur habebamur habebamini habebantur

habebor habeberis/-re habebitur habebimur habebimini habebuntur

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

Imperativo

habitus-a-um sum es est habiti-ae-a sumus estis sunt

habitus-a-um eram eras erat habiti-ae-a eramus eratis erant

habitus-a-um ero eris erit habiti-ae-a erimus eritis erunt

Pres. habere, 2.a sing. habemini, 2.a pl. Fut. habetor, 2.a sing. habetor, 3.a sing. habentor, 3.a pl.

Infinitivo S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

habear habearis/-re habeatur habeamur habeamini habeantur

haberer habereris/-re haberetur haberemur haberemini haberentur

habitus-a-um sim sis sit habiti-ae-a simus sitis sint

Pret. plusc. habitus-a-um essem esses esset habiti-ae-a essemus essetis essent

Pres. haberi Fut. (esse) habendum-am-um habendos-as-a Perf. (esse) habitum-am-um habitos-as-a Fut. habitum iri

Participio Fut. N. habendus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. habitus-a-um, etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.2.2. Pasiva

1.3. Tercera conjugación o temas en consonante: COLO, COLIS, COLERE, COLUI, CULTUM 1.3.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

colo colis colit colimus colitis colunt

colebam colebas colebat colebamus colebatis colebant

colam coles colet colemus coletis colent

colui coluisti coluit coluimus coluistis coluerunt/-ere

colueram colueras coluerat colueramus colueratis coluerant

coluero colueris culuerit coluerimus colueritis coluerint

Pres. cole, 2.a sing. colite, 2.a pl. Fut. colito, 2.a sing. colito, 3.a sing. colitote, 2.a pl. colunto, 3.a pl.

Participio

Gerundio

Infinitivo Pres. colam colas colat colamus colatis colant

Pret. imperf. colerem coleres coleret coleremus coleretis colerent

Pret. perf. coluerim colueris coluerit coluerimus colueritis coluerint

Pret. plusc. coluissem coluisses coluisset coluissemus coluissetis coluissent

Pres. colere Perf. coluisse Fut. (esse) culturum-am-um culturos-as-a

Pres. N. colens G. colentis, etc. Fut. N. culturus-a-um, etc.

Imperativo

Ac. colendum G.  colendi D. colendo Ab. colendo Supino Ac. cultum D./Ab. cultu FLEXIÓN VERBAL

I N D I C A T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

color coleris/-re colitur colimur colimini coluntur

colebar colebaris/-re colebatur colebamur colebamini colebantur

colar coleris/-re coletur colemur colemini colentur

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

Imperativo

cultus-a-um sum es est culti-ae-a sumus estis sunt

cultus-a-um eram eras erat culti-ae-a eramus eratis erant

cultus-a-um ero eris erit culti-ae-a erimus eritis erunt

Pres. colere, 2.a sing. colimini, 2.a pl.

Infinitivo S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

colar colaris/-re colatur colamur colamini colantur

colerer colereris/-re coleretur coleremur coleremini colerentur

cultus-a-um sim sis sit culti-ae-a simus sitis sint

cultus-a-um essem esses esset culti-ae-a essemus essetis essent

Pres. coli Fut. (esse) colendum-am-um colendos-as-a Perf. (esse) cultum-am-um cultos-as-a Fut. cultum iri

Fut. colitor, 2.a sing. colitor, 3.a sing. coluntor, 3.a pl. Participio

Fut. N. colendus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. cultus-a-um, etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.3.2. Pasiva

1.4. Cuarta conjugación: temas en –i– (breve): CAPIO, CAPIS, CAPERE, CEPI, CAPTUM 1.4.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

Imperativo

capio capis capit capimus capitis capiunt

capiebam capiebas capiebat capiebamus capiebatis capiebant

capiam capies capiet capiemus capietis capient

cepi cepisti cepit cepimus cepistis ceperunt/-ere

ceperam ceperas ceperat ceperamus ceperatis ceperant

cepero ceperis ceperit ceperimus ceperitis ceperint

Pres. cape, 2.a sing. capite, 2.a pl. Fut. capito, 2.a sing. capito, 3.a sing. capitote, 2.a pl. capiunto, 3.a pl.

Infinitivo Pres. capiam capias capiat capiamus capiatis capiant

Pret. imperf. caperem caperes caperet caperemus caperetis caperent

Pret. perf. ceperim ceperis ceperit ceperimus ceperitis ceperint

Pret. plusc. cepissem cepisses cepisset cepissemus cepissetis cepissent

Pres. capere Perf. cepisse Fut. (esse) capturum-am-um capturos-as-a

Participio Pres. N. capiens G. capientis, etc. Fut. N. capturus-a-um, etc.

Gerundio Ac. capiendum G.  capiendi D. capiendo Ab. capiendo Supino Ac. captum D./Ab. captu FLEXIÓN VERBAL

I N D I C A T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

Imperativo

capior caperis/-re capitur capimur capimini capiuntur

capiebar capiebaris/-re capiebatur capiebamur capiebamini capiebantur

capiar capieris/-re capietur capiemur capiemini capientur

captus-a-um sum es est capti-ae-a sumus estis sunt

captus-a-um eram eras erat capti-ae-a eramus eratis erant

captus-a-um ero eris erit capti-ae-a erimus eritis erunt

Pres. capere, 2.a sing. capimini, 2.a pl.

Infinitivo

S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

capiar capiaris/-re capiatur capiamur capiamini capiantur

caperer capereris/-re caperetur caperemur caperemini caperentur

captus-a-um sim sis sit capti-ae-a simus sitis sint

captus-a-um essem esses esset capti-ae-a essemus essetis essent

Pres. capi Fut. (esse) capiendum-am-um capiendos-as-a Perf. (esse) captum-am-um captos-as-a Fut. captum iri

Fut. capitor, 2.a sing. capitor, 3.a sing. capiuntor, 3.a pl. Participio

Fut. N. capiendus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. captus-a-um, etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.4.2. Pasiva

1.5. Cuarta conjugación: temas en –i– (larga): AUDIO, AUDIS, AUDIRE, AUDIVI, AUDITUM 1.5.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

audio audis audit audimus auditis audiunt

audiebam audiebas audiebat audiebamus audiebatis audiebant

audiam audies audiet audiemus audietis audient

audivi audivisti audivit audivimus audivistis audiverunt/-ere

audiveram audiveras audiverat audiveramus audiveratis audiverant

audivero audiveris audiverit audiverimus audiveritis audiverint

Infinitivo Pres. audiam audias audiat audiamus audiatis audiant

Pret. imperf. audirem audires audiret audiremus audiretis audirent

Pret. perf. audiverim audiveris audiverit audiverimus audiveritis audiverint

Pret. plusc. audivissem audivisses audivisset audivissemus audivissetis audivissent

Pres. audire Perf. audivisse Fut. (esse) auditurum-am-um

Participio Pres. N. audiens G. audientis, etc. Fut. N. auditurus-a-um, etc.

Imperativo Pres. audi, 2.a sing. audite, 2.a pl. Fut. audito, 2.a sing. audito, 3.a sing. auditote, 2.a pl. audiunto, 3.a pl. Gerundio Ac. capiendum G.  audiendi D. audiendo Ab. audiendo Supino Ac. auditum D./Ab. auditu FLEXIÓN VERBAL

I N D I C A T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

audior audiris/-re auditur audimur audimini audiuntur

audiebar audiebaris/-re audiebatur audiebamur audiebamini audiebantur

audiar audieris/-re audietur audiemur audiemini audientur

auditus-a-um sum es est auditi-ae-a sumus estis sunt

auditus-a-um eram eras erat auditi-ae-a eramus eratis erant

auditus-a-um ero eris erit auditi-ae-a erimus eritis erunt

Infinitivo S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

audiar audiaris/-re audiatur audiamur audiamini audiantur

audirer audireris/-re audiretur audiremur audiremini audirentur

auditus-a-um sim sis sit auditi-ae-a simus sitis sint

auditus-a-um essem esses esset auditi-ae-a essemus essetis essent

Pres. audiri Fut. (esse) audiendum-am-um audiendos-as-a Perf. (esse) auditum-am-um auditos-as-a Fut. auditum iri

Imperativo Pres. audire, 2.a sing. audimini, 2.a pl. Fut. auditor, 2.a sing. auditor, 3.a sing. audiuntor, 3.a pl. Participio

Fut. N. audiendus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. auditus-a-um, etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.5.2. Pasiva

1.6. Verbos irregulares: SUM, ES, ESSE, FUI y sus compuestos 1.6.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

sum es est sumus estis sunt

eram eras erat eramus eratis erant

ero eris erit erimus eritis erunt

fui fuisti fuit fuimus fuistis fuerunt/-ere

fueram fueras fuerat fueramus fueratis fuerant

fuero fueris fuerit fuerimus fueritis fuerint

Infinitivo Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

sim sis sit simus sitis sint

essem esses esset essemus essetis essent

fuerim fueris fuerit fuerimus fueritis fuerint

fuissem fuisses fuisset fuissemus fuissetis fuissent

Carece de pasiva.

Pres. es, 2.a sing. este, 2.a pl. Fut. esto, 2.a sing. esto, 3.a sing. estote, 2.a pl. sunto, 3.a pl. Participio

Fut. N. futurus-a-um, etc.

Particularidades de algunos compuestos de SUM POSSUM: • Su tema de presente es POS- ante consonante y POT- ante vocal. • Su tema de perfecto es POTU-. • Carece de formas de futuro en el infinitivo y el participio; pero posee participio • presente: POTENS PROSUM y DESUM: • PROSUM toma una d eufónica ante las formas que empiezan por vocal: PRODES. • DESUM, en tal caso, puede contraer: DERAS.

FLEXIÓN VERBAL

Principales compuestos de SUM absum: estar ausente absum: estar presente desum: faltar possum: poder praesum: presidir, estar al frente prosum: aprovechar, ser útil

Pres. esse Perf. fuisse Fut. (esse) futurum-am-um futuros-as-a

Imperativo

Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres. volo vis vult volumus vultis volunt

Pret. imperf. volebam volebas etc.

Fut. imperf. volam voles etc.

Pret. perf. volui voluisti, etc.

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

velim velis velit velimus velitis velint

vellem velles vellet vellemus velletis vellent

voluerim volueris, etc.

voluissem voluisses, etc.

Carece de pasiva.

Pret. plusc. volueram volueras etc.

Fut. perf. voluero volueris, etc.

Infinitivo

Participio

Pres. velle

Pres.

Perf. voluisse

N. volens G. volentis etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.6.2. VOLO, VIS, VELLE, VOLUI

1.6.3. Compuestos de VOLO: NOLO, NONVIS, NOLLES, NOLUI I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

Imperativo

nolo nonvis nonvult nolumus nonvultis nolunt

nolebam nolebas etc.

nolam noles etc.

nolui noluisti, etc.

nolueram nolueras etc.

noluero nolueris, etc.

noli, 2.a sing. nolite, 2.a pl. Fut. nolito, 2.a sing. nolito, 3.a sing. nolitote, 2.a pl. nolunto, 3.a pl.

Infinitivo Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

nolim nolis nolit nolimus nolitis nolint

nollem nolles nollet nollemus nolletis nollent

noluerim nolueris, etc.

noluissem noluisses, etc.

Pres. nolle Perf. noluisse

Participio Pres. N. nolens G. nolentis etc.

Carece de pasiva.

FLEXIÓN VERBAL

1.6.4.1. Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

fero fers fert ferimus fertis ferunt

ferebam ferebas etc.

feram feres etc.

tuli tulisti etc.

tuleram tuleras etc.

tulero tuleris etc.

Infinitivo

Participio

Pres. ferre Perf. tulisse Fut. (esse) laturum-am-um laturos-as-a

Pres. N. ferens G. ferentis, etc. Fut. N. laturus-a-um, etc.

Pres. feram feras ferat feramus feratis ferant

Pret. imperf. ferrem ferres ferret ferremus ferretis ferrent

Pret. perf. tulerim tuleris etc.

Principales compuestos de FERO affero, affers, afferre, attuli, alllatum: llevar, traer aufero, aufers, auferre, abstuli, ablatum: llevarse de, quitar confero, confers, conferre, contuli, collatum: llevar, reunir refero, refers, referre, retuli, relatum: volver a llevar, relatar.

Pret. plusc. tulissem tulisses etc.

Imperativo Pres. fer, 2.a sing. ferte, 2.a pl. Fut. ferto, 2.a sing. ferto, 3.a sing. fertote, 2.a pl. ferunto, 3.a pl. Gerundip Ac. ferendum G.  ferendi D. ferendo Ab. ferendo Supino Ac. latum D./Ab. latu

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.6.4. FERO, FERS, FERRE, TULI, LATUM y sus compuestos.

1.6.4.2. Pasiva I N D I C A T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

feror ferris/-re fertur ferimur ferimini feruntur

ferebar ferebaris/-re etc.

ferar fereris/-re etc.

latus-a-um sum etc.

latus-a-um eram etc.

latus-a-um ero etc.

Infinitivo

S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

ferar feraris/-re etc.

ferrer ferreris/-re etc.

latus-a-um sim etc.

latus-a-um essem . etc.

Pres. ferri Fut. (esse) ferendum-a-um ferendos-as-a Perf. (esse) latum-a-um latos-as-a Fut. latum iri

Imperativo Pres. ferre, 2.a sing. ferimini, 2.a pl. Fut. ferto, 2.a sing. ferto, 3.a sing. feruntor, 3.a pl.

Participio Pres. N. ferendus-a-um, etc. (excepto en el nominativo, puede funcionar como gerundivo) Perf. N. latus-a-um, etc.

FLEXIÓN VERBAL

Activa I N D I C A T I V O S U B J U N T I V O

Pres.

Pret. imperf.

Fut. imperf.

Pret. perf.

Pret. plusc.

Fut. perf.

eo is it imus itis eunt

ibam ibas etc.

ibo ibis ibit ibimus ibitis ibunt

ivi/ii ivisti/isti etc.

iveram/ieram iveras/ieras etc.

ivero/iero iveris/ieris etc.

Infinitivo

Participio

Pres. ire Perf. ivisse/iisse Fut. (esse) iturum-am-um ituros-as-a

Pres. N. iens G. euntis, etc. Fut. N. iturus-a-um, etc.

Pres. eam eas etc.

Pret. imperf. irem ires etc.

Pret. perf. iverim/ierim iveris/ieris, etc.

Pret. plusc. ivissem/iissem ivisses/iisses etc.

Principales compuestos de eo Exeo, exis, exire, exii, exitum: salir Pereo, peris, perire, perii, peritum: parecer, morir Redeo, redis, redire, redii, reditum: volver, regresar Transeo, transis, transire, transii, transitum: atravesar, pasar El verbo EO y sus compuestos sólo se usan en la pasiva impersonal: ITUR, ITUM EST, etc.

Imperativo Pres. i, 2.a sing. ite, 2.a pl. Fut. ito, 2.a sing. ito, 3.a sing. itote, 2.a pl. eunto, 3.a pl. Gerundio Ac. eundum G.  eundi D. eundo Ab. eundo Supino Ac. itum D./Ab. itu

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.6.5. EO, IS, IRE, IVI (II), ITUM y sus compuestos.

Tema VI LA CONCORDANCIA ESQUEMA 1. Concepto. 2. Concordancia del predicado. 2.1. Con un solo sujeto. 2.2. Con varios sujetos. 2.2.1. Sujetos de distinto género. 2.2.2. Varios sujetos con el predicado en singular. 3. Concordancia ad sensum. 3.1. En cuanto al número. 3.2. En cuanto al género. 4. Concordancia del atributo. 5. Concordancia del atributivo. 5.1. Con un solo sustantivo. 5.2. Con varios sustantivos. 6. Concordancia del predicativo. 7. Concordancia de la aposición. 8. Concordancia del pronombre relativo. 8.1. Norma general. 8.2. Por atracción. 9. Ejercicios de autoevaluación.

1. CONCORDANCIA Es la armonía o coincidencia de accidentes gramaticales en la oración. Los accidentes gramaticales en los que pueden concordar los elementos de la oración son: género, número, caso y persona.

2. CONCORDANCIA DEL PREDICADO 2.1. Con un solo sujeto El predicado concuerda con el sujeto en persona, en género y en número. Senectus ipsa est morbus (Ter.) La vejez misma es una enfermedad. Contio sub ocassum solis dimissa [est] (Liv.) La asamblea fue disuelta a la puesta de sol. • Dimissa concierta con contio en persona (3.a), en género (f.) y en número (sing.)

2.2. Con varios sujetos 2.2.1. Sujetos de distinto género 1. Si los sujetos son animados se utiliza el masculino. 1. Pater mihi et mater mortui erant (Ter.) Mi padre y mi madre habían muerto. 2. Si los sujetos son inanimados se usa el neutro. 1. Puteolis murus et porta fulmine icta [sunt] (Liv.) En Pozzuoli la muralla y una puerta fueron golpeados por un rayo.

2.2.2. Varios sujetos con el predicado en singular 1. Cuando tales sujetos están estrechamente relacionados.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Pompeio senatus populusque Romanus amplissimae dignitatis praemia dedit (Cic.) El senado y el pueblo romanos concedieron a Pompeyo premios de grandísimo prestigio. 1. • En español dieron frente al sing. dedit. 2. Cuando el predicado concierta con el sujeto más próximo 1. Quid Galli, quid Hispani, quid Sextus agat vehementer exspecto (Cic.) Espero intensamente qué hacen los galos, qué hacen los hispanos, qué hace Sexto. 1. Hoc mihi et Peripatetici et vetus Academia concedit (Cic.) Esto me lo conceden los peripatéticos y la antigua Academia.

3. CONCORDANCIA AD SENSUM 1. El predicado puede ir en plural con un sujeto en singular, cuando éste indica idea de pluralidad (según el sentido). 1. Nobilitas rem publicam deseruerant (Liv.) La nobleza había abandonado al estado. 1. • Deseruerant (pl.) concierta con nobilitas (sing.) porque se refiere a todos los nobles. 2. También se da concordancia ad sensum en cuanto al género: 1. Capita coniurationis virgis caesi [sunt] (Sal.) Los cabecillas de la conjuración fueron golpeados con varas. 1. • Caesi (m.) concierta con capita (n.) por referirse a personas.

4. CONCORDANCIA DEL ATRIBUTO Si el atributo es adjetivo concierta con el sujeto en género, número y caso; si es sustantivo concierta obligatoriamente en caso y, si es posible, en género y número. Verae amicitiae sempiternae [sunt] (Cic.) Las verdaderas amistades son eternas. Fundamentum est iustitiae fides (Cic.) El fundamento de la justicia es la lealtad. • Fides (f.) concierta en caso y en número con fundamentum (n.) pero no en género.

LA CONCORDANCIA

5. CONCORDANCIA DEL ATRIBUTIVO 1. El adjetivo atributivo concierta con el sustantivo al que se refiere en género, número y caso 1. Fortuna parvis momentis magnas rerum commutationes efficit (Cés.) Con pequeños impulsos la fortuna produce grandes cambios. 1. • Parvis concierta con momentis en género, número y caso, y lo mismo magnas con mutationes. 2. Si el atributivo se refiere a varios sustantivos generalmente concierta con el más próximo 1. Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt (Virg.) Siempre permanecerán tu honor, tu fama y tus méritos. 1. • Tuum se va refiriendo a honos, a nomen y a laudes, pero concierta con nomen.

6. CONCORDANCIA DEL PREDICATIVO Cuando el predicativo es adjetivo concuerda con el sustantivo al que se refiere en género, número y caso Tu ocurrebas dignus eo munere (Cic.) Tú te presentabas como digno de este cargo. • Dignus predicativo de tu concierta en género, número y caso.

7. CONCORDANCIA DE LA APOSICIÓN El sustantivo en aposición concierta con el sustantivo al que se refiere obligatoriamente en caso y, si es posible, en género y número Philosophia, omnium mater artium, quid est aliud nisi donum deorum? (Cic.) La filosofía, madre de todas las ciencias, ¿qué otra cosa es más que un don de los dioses?

8. CONCORDANCIA DEL PRONOMBRE RELATIVO 1. El relativo concierta con su antecedente en género y número, mientras que el caso depende de la función que desempeña 1. Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae (Cés.) Toda la Galia está dividida en tres partes, de las que una la habitan los belgas.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. • El relativo quarum concierta con partes en género (f.) y en número (pl.) pero no en caso (Gen.) frente a partes (Ac.) 2. A veces por atracción el relativo concierta con una palabra de su oración en lugar de hacerlo con el antecedente: 1. Ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum (Cés.) Para tomar Vesontio, que es la población más grande de los sécuanos. 1. • El relativo quod no concierta con Vesontionem (f.) sino con oppidum (n.), que es su atributo.

LA CONCORDANCIA

9. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Assentatio est vitiorum adiutrix (Cic.) Omnibus in rebus temeritas ignoratioque vitiosa est (Cic.) Omnium rerum mors est extremum (Cic.) Naturam mutare difficile est (Sén.) Senatus magna pars sententiam eius laudant (Sal.) Voluptates, blandissimae dominae, animos a virtute detorquent (Cic.) Naturam, optiman ducem, tamquam deum sequimur (Cic.) O vitae philosophia dux, o virtutis indagatrix expultrixque vitiorum (Cic.) Amittit merito proprium qui alienum appetit (Fedro) Hominibus animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas vocatis (Cic.) Ultra aerem deorum domus est, quod vocamus caelum (Apul.) Quaedam sunt quae nocere non possunt, ut di inmortales, qui nec volunt obesse nec possunt (Sén.) Ea est iucundissima amicitia quam similitudo morum coniugavit (Cic.) Amicus certus in re incerta cernitur (En.) Amo et semper amavi ingenium, studia moresque tuos (Cic.) Tradunt Volturnum, Etruscorum urbem, ab Samnitibus captam esse (Liv.) Ille optimus est praeceptor cuius libentissime praecepta et obiurgationes recipis (Sen.) Est universus hic mundus una civitas communis deorum atque hominum existimanda (Cic.) Omnis terra quae colitur parva quaedam insula est circumfusa illo mari quem Oceanum appellatis (Cic.) Historia, testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati commendatur? (Cic.)

Tema VII SINTAXIS DE LOS CASOS. NOMINATIVO. VOCATIVO

ESQUEMA 1. Casos y funciones. 2. Nominativo. Caso del sujeto. 2.1. Nominativo predicativo. Con los llamados verbos copulativos. 2.1.1. Intransitivos. 2.1.2. Transitivos. 2.1.2.1. Apelativos. 2.1.2.2. Electivos. 2.1.2.3. Estimativos. 3. Nominativo como sustituto de otros casos. 4. Vocativo. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. CASOS Y FUNCIONES Las diversas funciones sintácticas de los nombres son expresadas en latín por medio de los casos, esto es, las diversas formas que adoptan las palabras flexivas. Los casos podían expresar dichas funciones sin preposición, pero se emplearon algunas para matizar algunas funciones circunstanciales.

2. NOMINATIVO Fundamentalmente el nominativo es el caso del sujeto y, en consecuencia, de todas las palabras que conciertan con él. Al estudiar las oraciones de infinitivo encontraremos una excepción a esta regla: se trata del infinitivo con acusativo. Eis omnis aetas gravis est (Cic.) Para ellos toda edad es gravosa. • Como el sujeto aetas van en nominativo omnis (atributivo) y gravis (atributo). • Micipsa filius regnum solus obtinuit (Sal.) Micipsa, su hijo, obtuvo solo el reino. • El sujeto Micipsa lleva como aposición a filius y como predicativo a solus, también en nominativo.

2.1. Nominativo predicativo En el ejemplo anterior aparece un nominativo predicativo (solus). Puede darse con cualquier verbo, si bien es más frecuente con los llamados verbos copulativos (su función es parecida a la del verbo sum). Dentro de ellos hay diferencias: 1. Intransitivos cuyo significado alude a un estado o situación: fio llego a ser, maneo permanezco, videor parezco 1. Multa ignoscendo fit potens potentior (Publ. Sir.) Perdonando muchas cosas el poderoso se hace más poderoso.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Condiunt Aegyptii mortuos ut quam maxime maneant diuturna corpora (Cic.) Los egipcios embalsaman a los muertos para que los cuerpos permanezcan el mayor tiempo posible. 1. Sol Democrito magnus videtur (Cic.) El sol parece grande a Demócrito. 2. Verbos transitivos usados en pasiva con los siguientes significados: 1. 2.1. Apelativos: apellor, nominor, dicor soy llamado: 1. 2.1. Qui erant cum Aristotele Peripatetici dicti sunt (Cic.) Los que estaban con Aristóteles fueron llamados paripatéticos. 1. 2.2. Electivos: creor, eligor, designor soy elegido. 1. 2.1. Consules creati [sunt] L. Valerius M. Horatius (Cic.) Fueron elegidos cónsules Lucio Valerio y Marco Horacio. 1. 2.3. Estimativos: existimor, iudicor, habeor soy considerado. 1. 2.1. Fortes sunt habendi non qui faciunt sed qui propulsant iniuriam (Cic.) Han de ser considerados fuertes no los que hacen la injusticia sino los que la rechazan.

3. NOMINATIVO COMO SUSTITUTO DE OTROS CASOS Como indica su nombre, la función primera del nominativo era nombrar una palabra, y de ahí que realice funciones propias de otros casos Cum dico princeps (Plin. Jo.) Cuando digo príncipe. • Princeps va en nominativo en lugar de principem como C.Direct. de dico. Postremae duae litterae quae sunt in optimus (Cic.) Las dos últimas letras que hay en optimus. • Optimus está por optimo.

4. VOCATIVO Se utiliza para la expresión de la llamada y de la exclamación. Suele ir entre comas. También van en vocativo las palabras que conciertan con otra en ese caso. Quid ais, homo levior quam pluma, pessime et nequissime? (Pl.) ¿Qué dices, hombre más ligero que una pluma, pésimo y malvadísimo? • Con homo, que está en Voc., conciertan los atributivos levior, pessime y nequissime. O Navis, referent in mare te novi fluctus (Hor.) Nave, te volverán a llevar al mar nuevas olas.

SINTAXIS DE LOS CASOS. NOMINATIVO. VOCATIVO

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Manent immota tuorum fata (Virg.) Omnes rectae animi affectiones virtutes appellantur (Cic.) Ego primam partem tollo, nominor quia leo (Fed.) Cato esse quam videri bonus malebat (Sal.) Iratus potest non esse iracundus; iracundus potest aliquando iratus non esse (Sén.) Constantio mortuo, Constantinus in Britannia creatus est imperator (Eutr.) Omni in re consensio omnium lex naturae putanda est (Cic.) Zaleucus apud Locrenses prudentissimus habitus est (Val. Max.) T. Pomponius sic Graece loquebatur ut Athenis natus videretur (Nep.) Nudi omnes nascimur, nudi morimur (Amb.) Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem (Virg.) O lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, quae te tantae tenuere morae? (Virg.) Aequam memento rebus in arduis servare mentem, moriture Delli (Hor.) Serva, Iuppiter et me et meum natum mihi (Pl.) Vides, hospes, quae spatia caeli peragraverim, quae maris quaeve terrarum (Floro) Crudele gladiatorium spectaculum et inhumanum videri solet (Cic.) Cato esse quam videri bonus malebat (Sal.) In India ei qui sapientes habentur nudi aetatem agunt (Cic.) Ascanius novam urbem sub Albano monte condidit, quae Longa Alba appellata est (Liv.) Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo peregit, magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi coepit (Sal.)

Tema VIII ACUSATIVO

ESQUEMA 1. Función básica. 2. Complemento directo. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7.

Verbos de agrado. Verbos de huida. Verbos de falta. Verbos de venganza. Verbos de esperanza o desesperación. Verbos de sentimiento. Verbos de la misma raíz: acusativo interno.

3. Acusativo de relación. 4. Acusativo adverbial. 5. Doble acusativo. 5.1. Verbos compuestos de circum y trans. 5.2. Con predicativo del complemento directo. 5.3. Acusativo de persona y de cosa. 6. Acusativo de dirección. 6.1. Con nombres genéricos, de países y de islas grandes. 6.2. Con nombres de ciudad y de islas pequeñas. 7. 8. 9. 10.

Acusativo de extensión en el espacio. Acusativo de extensión en el tiempo. Acusativo exclamativo. Ejercicios de autoevaluación.

1. ACUSATIVO Fundamentalmente el acusativo es el caso del complemento directo. También expresa el término del movimiento, la extensión en el espacio, la extensión en el tiempo y la exclamación.

2. COMPLEMENTO DIRECTO Es el complemento requerido por los verbos transitivos. En general hay coincidencia en esta clase de verbos entre el latín y el español, pero hay también algunas discrepancias. Fortuna non mutat mores (Hor.) La fortuna no cambia las costumbres.

2.1. Verbos de agrado Non omnes arbusta iuvant (Virg.) No agradan a todos los arbustos. • En latín omnes es C.D mientras en español es C.I.

2.2. Verbos de huida Multa effugisti, te nondum (Sén.) Has huido de muchas cosas, de ti todavía no. • Compruebe la diferencia de construcción en ambas lenguas.

2.3. Verbos de falta Hostes res frumentaria deficere coepit (Cés.) A los enemigos empezó a faltarles el trigo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

2.4. Verbos de venganza Ambiorix Nervios hortatur ne ulciscendi Romanos occasionem dimittant (Cés.) Ambiórige exhorta a los nervios a que no dejen la ocasión de vengarse de los romanos.

2.5. Verbos de esperanza o desesperación Pacem desperavi (Cic.) He desesperado de la paz.

2.6. Verbos de sentimiento Non fastidivit eius amicitiam (Cic.) No sintió hastío de su amistad.

2.7. Verbos de la misma raíz que el complemento: acusativo interno Ludum insolentem ludere (Hor.) Jugar a un juego extraño. • El C. D ludum y el verbo ludere son de la misma raíz. En español tam-bién decimos vivir la vida.

3. ACUSATIVO DE RELACIÓN Se usa con verbos intransitivos para indicar una limitación Tremis ossa (Hor.) Tiemblas en cuanto a los huesos. Peccavimus omnes, alii gravia, alii leviora (Sén.) Hemos pecado todos: unos en cosas importantes, otros en cosas más ligeras.

4. ACUSATIVO ADVERBIAL A veces se usan adjetivos y pronombres neutros con sentido adverbial; lo mismo ocurre con algunas expresiones Pamphyle, si id facis, hodie postremum me vides (Pl.) Pánfilo, si haces esto, me verás hoy por última vez. Magnam partem ex iambis nostra constat oratio (Cic.) Nuestra lengua está formada en gran parte de yambos.

5. DOBLE ACUSATIVO 1. Con verbos de movimiento compuestos de circum y trans.

ACUSATIVO

1. [Caesar] equitum magnam partem flumen traiecit (Ces.) César hizo atravesar el río a gran parte de la caballería. 2. Con predicativo del C. directo 1. Dolorem summum malum iudicans (Cic.) Juzgando el dolor como el mayor mal. 1. • Malum es el predicativo del C. directo dolorem. 1. Philosophiae nos nunc totos tradimus (Cic.) Ahora nos entregamos por completo a la filosofía. 3. Acusativo de persona y de cosa. Se utiliza con verbos de enseñanza y de interrogación 1. [Catilina] iuventutem mala facinora edocebat (Sal.) Catilina enseñaba a la juventud malas acciones. 1. Quid me istud rogas? Stoicos roga (Cic.) ¿Por qué me preguntas eso? Pregunta a los estoicos.

6. ACUSATIVO DE DIRECCIÓN 1. Con nombres genéricos, de países y de islas grandes. Normalmente se construye con la preposición in 1. Perge in Siciliam (Cic.) Dirígete a Sicilia. 1. Ea vita via est in caelum (Cic.) Esta vida es el camino para el cielo. 1. Recede in te ipsum quantum potes (Sén.) Retírate a ti mismo cuanto puedas. 2. Con nombres de ciudad y de islas pequeñas se usa el acusativo sin preposición. También con los nombres domus y rus 1. Cum in Galliam proficiscens ad me domum venisses (Cic.) Como, partiendo hacia la Galia, hubieses venido hacia mí a casa. 1. Cum e Cilicia decedens Rhodum venissem (Cic.) Como, saliendo de Cilicia, hubiese llegado a Rodas.

7. ACUSATIVO DE EXTENSIÓN EN EL ESPACIO Sirve para indicar las dimensiones de algo, el espacio recorrido o la distancia. Patebat parietum crassitudo pedes quinque (Cés.) El grosor de las paredes se extendía cinco pies.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Multa milia passuum prosecuti (Cés.) Habiéndolos seguido durante muchas millas. Teanum abest ab Larino XVIII milia passuum (Cés.) Teano dista de Larino dieciocho millas.

8. ACUSATIVO DE EXTENSIÓN EN EL TIEMPO Nemo est tam senex qui se annum non putet posse vivere (Cic.) Nadie es tan viejo que no piense que puede vivir durante un año. Hae permanserunt aquae dies complures (Cés.) Duraron estas lluvias muchos días. Carneades nonaginta vixit annos (Cic.) Carnéades vivió noventa años.

9. ACUSATIVO EXCLAMATIVO En esta función el acusativo alterna con el vocativo y el nominativo O miseras hominum mentes, o pectora caeca (Lucr.) ¡Desgraciados espíritus de los hombres, ciegos corazones! Huncine hominem, hancine impudentiam, iudices! (Cic.) ¡Qué clase de hombre, qué desvergüenza, jueces!

ACUSATIVO

10. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Fatetur facinus is qui iudicium fugit (Publ. Sir.) Ait Zeno solos sapientes esse reges, etiam si servitutem serviant (Cic.) Non accipimus brevem vitam sed fecimus (Sén.) Bonus civis tradet se totum reipublicae (Cic.) Non solum ipsa fortuna caeca est, sed eos plerumque efficit caecos quos complexa est (Cic.) Nox incertiora omnia facit (Liv.) Dionysius propter inopiam litteras puerulos Corinthi docuit (Val. Máx.) Philosophia una nos cum ceteras res omnes, tum docuit ut nosmet ipsos nosceremus (Cic.) Id parentes suos liberi orabant (Cic.) Hic locus ab hoste circiter passus sescentos aberat (Cés.) Est in carcere locus circiter duodecim pedes humi depressus (Sal.) O fortunatam natam me consule Romam! (Cic.) Stulti timent fortunam, sapientes ferunt (Publ. Sir.) Fuge multitudinem, fuge paucitatem, fuge etiam unum (Sén.) Amariorem me senectus facit (Cic.) Meam pauperiem conqueror (Pl.) Naturale est magis nova quam magna mirari (Sén.) Quis bonus non luget mortem Trebonii, quis non dolet interitum talis et civis et viri? (Cic.) Legati ad Scipionem missi Syracusis eum convenerunt (Liv.) Hac pugna pugnata, Hannibal Romam profectus est nullo resistente (Nep.)

Tema IX GENITIVO ESQUEMA 1. Funciones. 2. Genitivo con sustantivos. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Genitivo posesivo. Genitivo subjetivo y objetivo. Genitivo explicativo. Genitivo de cualidad. Genitivo partitivo.

3. Genitivo con adjetivos. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4.

Adjetivos de deseo y aversión. Adjetivos de pericia, recuerdo y sus contrarios. Adjetivos de participación, abundancia y sus contrarios. Adjetivos de semejanza y sus contrarios.

4. Genitivo con verbos. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4.

Verbos de acusar, condenar y absolver. Verbos de recuerdo. Verbos de estima y de precio. Con interest y refert.

5. Ejercicios de autoevaluación.

1. FUNCIONES El genitivo sirve para expresar diversas funciones relacionadas en general con la pertenencia. Suele ser definido como el complemento del nombre, si bien complementa también a clases restringidas de verbos.

2. GENITIVO CON SUSTANTIVOS 1. Genitivo posesivo. Indica el posesor en sentido amplio 1. Domus locupletissima Cn. Pompei (Cic.) La riquísima casa de Cneo Pompeyo. 1. Hic versus Plauti non est (Cic.) Este verso no es de Plauto. 1. • La posesión, como en este ejemplo, se puede expresar a través del verbo esse o de otro verbo copulativo. 1. Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis perseverare in errore (Cic.) Es propio de cualquier hombre equivocarse, pero de ninguno, a no ser del imbécil, perseverar en el error. 1. • La idea de posesión hace que el verbo esse adquiera un matiz especial, como también en el siguiente ejemplo: 1. Ut adversas res sic secundas inmoderate ferre levitatis est (Cic.) Es señal de ligereza llevar de forma inmoderada tanto la adversidad como la prosperidad. 2. Genitivo subjetivo y objetivo 1. «Metus hostium» recte dicitur et cum timent hostes et cum timentur (Gel.) Miedo de los enemigos se dice correctamente tanto cuando temen los enemigos como cuando son temidos. 1. • En esta frase Aulo Gelio explica perfectamente las dos clases de genitivo: en el subjetivo son los enemigos los que temen y en el objetivo temen a los enemigos. Estas denominaciones se deben, por tan-

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

to, a la función lógica expresada por el genitivo respecto al sustantivo verbal. 1. Contra opiniones omnium (Cic.) En contra de las opiniones de todos. 1. • En este caso el genitivo omnium es claramente subjetivo. 1. Ardebat amore illius hospitae (Cic.) Ardía por el amor de aquel huésped. 1. • Illius hospitae es genitivo objetivo. 3. Genitivo explicativo. Delimita el significado del sustantivo 1. Amare, e quo nomen ductum amicitiae (Cic.) Amar, del que deriva el nombre «amistad». 1. • Amicitiae delimita el genérico nomen. 1. Dico Epicurum nescire quid sonet vox haec voluptatis (Cic.) Afirmo que Epicuro no sabe qué significa esta palabra «placer». 4. Genitivo de cualidad. En esta función alternan genitivo y ablativo 1. Vir magni ingenii (Cic.) Hombre de gran inteligencia 1. Rem magnam complexus sum et gravem et multi otii (Cic.) He abrazado un trabajo grande, difícil y de mucho tiempo libre. 1. • El genitivo multi otii cumple la misma función que los adjetivos magnam y gravem. 1. Aristoteles, vir summo ingenio, scientia, copia (Cic.) Aristóteles, hombre de extraordinaria inteligencia, conocimientos y elocuencia. 5. Genitivo partitivo. Indica la totalidad de la que se toma una parte. Se usa con sustantivos, adjetivos, pronombres y adverbios. 1. Maxima pars vatum (Hor.) La mayor parte de los poetas. 1. Sicuti plerique vestrum sciunt (Cic.) Como sabe la mayoría de vosotros. 1. Satis eloquentiae, sapientiae parum (Sal.) Bastante elocuencia, poca sensatez. 1. • Literalmente sería bastante de elocuencia; hay que hacer este cambio en la traducción porque en español se usa menos esta clase de genitivo. 1. Tibi idem consilii do quod mihimet ipsi (Cic.) Te doy el mismo consejo que a mí mismo. 1. • Literalmente sería lo mismo de consejo. 1. Fratrem nusquam invenio gentium (Ter.) No encuentro a mi hermano en ninguna parte del mundo.

GENITIVO

3. GENITIVO CON ADJETIVOS 1. Adjetivos de deseo y aversión 1. Studiosi dicendi adulescentes (Cic.) Jóvenes aficionados a la elocuencia. 1. • Literalmente sería estudiosos del decir. 2. Adjetivos de pericia, recuerdo etc. y sus contrarios 1. M. Antonius omnino omnis eruditionis expers atque ignarus fuit (Cic.) Marco Antonio estuvo absolutamente desprovisto de toda cultura y la desconoció por completo. 3. Adjetivos de participación, abundancia etc. y sus contrarios 1. Fac participes nos tuae sapientiae (Pl.) Haznos partícipes de tu sabiduría. 4. Adjetivos de semejanza y sus contrarios 1. Metelli paucos pares haec civitas tulit (Cic.) Esta ciudad produjo pocos iguales a Metelo.

4. GENITIVO CON VERBOS 1. Verbos que significan acusar, condenar y absolver 1. [Miltiades] accusatus est proditionis (Nep.) Milcíades fue acusado de traición. 1. Maiestatis absoluti sunt permulti (Cic.) Muchísimos fueron absueltos de lesa majestad. 2. Verbos de recuerdo 1. Ut meminit nostri? (Hor.) ¿Cómo se acuerda de nosotros? 3. Verbos de estima y de precio 1. Mea conscientia pluris est quam omnium sermo (Cic.) Mi conciencia vale más que las palabras de todos. 1. Frumentum tanti fuit quanti Verres aestimavit (Cic.) El trigo valió tanto cuanto Verres lo valoró. 1. Para indicar el valor material también se usa el ablativo: 1. Tu ista [signa] permagno aestimas (Cic.) Tú valoras muchísimo estas estatuas. 4. Con interest y refert importa 1. Interest Ciceronis (Cic.) Importa a Cicerón. 1. Con los pronombres personales se utiliza el ablativo: 1. Aut nostra aut ipsorum interesset (Cic.) Importaría a nosotros o a ellos. 1. • Puede observarse la diferencia entre nostra (abl.) e ipsorum (gen.)

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Oratio significat oratoris ipsius mores (Cic.) Temeritas est florentis aetatis, prudentia senescentis (Cic.) Est humanitatis vestrae magnum numerum civium calamitate prohibere (Cic.) Vita mortuorum in memoria posita est vivorum (Cic.) Ego te virtutibus continentiae, iustitiae, fidei semper dignissimum iudicavi (Cic.) Lucius Tarquinius fratrem habuerat mitis ingenii (Liv.) Res est magni laboris (Cic.) Non multi cibi hospitem accipies, sed multi ioci (Cic.) Elephanto belluarum nulla est prudentior (Cic.) Post mortem in morte nihil est quod metuam mali (Pl.) Haec bellandi ratio nostros perturbavit insuetos huius generis pugnae (Cés.) Deos esse tui similes putas? (Pl.) Omnes immemorem beneficii oderunt (Cic.) Temistocles absens proditionis damnatus est (Nep.) Muta iam istam mentem, mihi crede, obliviscere caedis atque incendiorum (Cic.) Nunc vos existimate utrum facta an dicta sint pluris (Cic.) Magna frumenti copia ex Sicilia advecta agitatum in senatu est quanti plebi daretur (Liv.) Quod permagni interest pro necessario saepe habetur (Cic.) Malus bonum malum esse vult ut sit sui similis (Pl.) Sit sanctum apud vos poetae nomen, quod nulla umquam barbaria violavit (Cic.) Est proprium stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum (Cic.)

Tema X DATIVO ESQUEMA 1. Funciones. 2. Dativo con verbos. 2.1. Dativo genérico. 2.1.1. Verbos transitivos. 2.1.2. Verbos intransitivos. 2.2. Dativo específico. 2.2.1. Dativo de interés. 2.2.1.1. Dativo de ventaja. 2.2.1.2. Dativo ético. 2.2.1.3. Dativo del punto de vista. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.2.5. 2.2.6.

Dativo agente. Dativo posesivo. Dativo de finalidad. Doble dativo. Dativo con verbos compuestos de preverbio.

3. Dativo con adjetivos. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5.

Adjetivos de utilidad o daño. Adjetivos de semejanza o diferencia. Adjetivos de proximidad. Adjetivos de amistad o aversión. Adjetivos de propensión.

4. Ejercicios de autoevaluación.

1. FUNCIONES Generalmente en oposición al complemento directo el dativo es considerado el caso del complemento indirecto. Sirve para indicar el destino del verbo o del adjetivo a los que determina.

2. DATIVO CON VERBOS 2.1. Dativo genérico 1. Verbos transitivos 1. Facile omnes, cum valemus, recta consilia aegrotis damus (Ter.) Fácilmente todos, cuando estamos sanos, damos buenos consejos a los enfermos. 1. Qua re, patres conscripti, consulite vobis, prospicite patriae (Cic.) Por esto, senadores, mirad por vosotros, mirad por la patria. 1. Cymeam consuluistis anum (Ov.) Consultasteis a la vieja de Cumas. 1. • Hay verbos, como consulo, que tienen distinto significado según se construyan con acusativo o dativo. 2. Verbos intransitivos 1. Quod tibi libet, idem mihi libet (Pl.) Lo que te agrada a ti me agrada a mí también. 1. Potenti irasci sibi periculum est quaerere (Publ. Sir.) Airarse con el poderoso es buscarse el peligro. 1. • Obsérvese la distinta construcción en latín (potenti) y en español (con el poderoso). 1. • Efficit hoc philosophia: medetur animis (Cic.) La filosofía consigue esto: cura los espíritus. 1. • También en este ejemplo es distinta la construcción en latín y en español.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

2.2. Dativo específico 1. Dativo de interés. Expresa la persona o la cosa interesada en la acción del verbo. 1. • Dativo de ventaja y desventaja 1. Alteri vivas oportet si vis tibi vivere (Sén.) Es preciso que vivas para otro si quieres vivir para ti. 1. Si quid peccat mihi peccat (Ter.) Si obra mal lo hace en mi perjuicio. 1. • Dativo ético. Indica la participación afectiva en la acción. 1. Tu mihi istius audaciam defendis? Me defiendes tú la audacia de ése? 2. Dativo del punto de vista. Indica la persona para la que es válida la expresión. Suum cuique pulchrum est (Cic.) Para cada uno lo suyo es hermoso. 1. • Dativo agente. Se usa sobre todo con las formas gerundivas. 1. Caesari omnia uno tempore erant agenda (Cés.) Todas las cosas debían ser hechas por César al mismo tiempo. 3. Dativo posesivo. Se usa con el verbo sum e indica la persona que posee algo. 1. Est mihi domi pater, est iniusta noverca (Virg.) Tengo en casa un padre, tengo una injusta madrastra. 1. • En esta construcción el verbo sum se traduce por tener, el dativo como sujeto y el nominativo como complemento directo. 4. Dativo de finalidad y de efecto 1. Habere quaestui rempublicam turpe est (Cic.) Es vergonzoso tener el estado para lucro. 1. • Quaestui expresa el fin de habere. 1. Obscuritas terrori erat (Cur.) La oscuridad servía de terror. 1. • El efecto de la oscuridad es el terror. En este caso sum se traduce por servir de. 5. Doble dativo. La unión del dativo de finalidad y efecto con el de ventaja y desventaja da origen a la construcción de doble dativo. 1. Paucis pernicitas saluti fuit (Cur.) Para unos pocos la velocidad les sirvió de salvación. 1. Marius accurrit auxilio suis (Sal.) Mario corrió en ayuda de los suyos.

DATIVO

1. Si Fabio laudi datum esset quod pingeret (Cic.) Si hubiese sido atribuido a Fabio como mérito el hecho de que pintaba. 6. Dativo con verbos compuestos de preverbio. Tales verbos suelen construirse con dativo. 1. Huic officio oppido que praeerat Acilius legatus (Cés.) Al frente de esta misión y de esta fortaleza estaba el legado Acilio. 1. Omnes participes sumus rationis, qua antecellimus bestiis (Cic.) Todos somos partícipes de la razón, por la que aventajamos a los animales.

3. DATIVO CON ADJETIVOS 3.1. Adjetivos de utilidad o daño Ii qui valetudine aut aetate inutiles sunt bello (Cés.) Los que por la salud o por la edad son inútiles para la guerra.

3.2. Adjetivos de semejanza o diferencia Saepe quaerimus verbum latinum par graeco et quod idem valeat (Cic.) Con frecuencia buscamos una palabra latina igual a una griega y que tenga el mismo significado.

3.3. Adjetivos de proximidad Nihil in hac epistula congruens et conveniens decretis Epicuri reperietis (Cic.) No encontraréis en esta carta nada que sea concordante y adecuado a los principios de Epicuro.

3.4. Adjetivos de amistad o aversión Mihi grata acceptaque huius est benignitas (Pl.) La generosidad de éste me es grata y agradable.

3.5. Adjetivos de propensión Natum mendacio genus (Vel.) Raza nacida para la mentira.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Constitutum est ut non liceat sui commodi causa nocere alteri (Cic.) Immortales ago tibi gratias agamque dum vivam (Cic.) Iratus, cum ad se redit, sibi tum irascitur (Publ. Sir.) Romanis Iuno coepit placata favere (Virg.) Abs te peto ut mihi hoc ignoscas (Cic.) Nostri milites, repentino metu perculsi, sibi quisque pro moribus consulunt (Sal.) Tu occupatus es, vita festinat: mors interim aderit, cui velis nolis vacandum est (Sén.) Tibi aras, tibi seris, tibi metes (Pl.) Non sum uni angulo natus; patria mea totus hic est mundus (Sén.) Non vitae, sed scholae discimus (Sén.) Multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeundum (Cés.) Quam multa poetae dicunt quae philosophis aut dicta aut dicenda (Sén.) Assidua ei sunt tormenta qui se ipsum timet (Publ. Sir.) Homini similitudo cum deo est (Cic.) Sunt nobis, mitia poma, castaneae molles et pressi copia lactis (Virg.) Hanc rem tibi certo scio gaudio esse (Sal.). Fuit Satyrus et mihi et Quinto fratri magno usui in nostris petitionibus (Cic.) Nihil est quod tibi maiori fructui gloriaeque esse possit (Cic.) Canis nonne similis lupo? (Cic.) Dictator leges secundissimas plebi, adversas nobilitati tulit (Liv.) Illum hominem frugi et amicum tibi existimabam (Cic.)

Tema XI ABLATIVO (I) ESQUEMA 1. Funciones. 2. Ablativo de separación. 2.1. Ablativo de alejamiento. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7.

Con verbos de alejamiento, etc. Con sustantivos, adjetivos y adverbios de ese significado. Con verbos y adjetivos de privación, falta y necesidad. Con verbos de movimiento en general.

Ablativo de origen. Ablativo de procedencia. Ablativo agente. Ablativo comparativo. Ablativo de argumento. Ablativo de materia.

3. Ejercicios de autoevaluación.

1. FUNCIONES El ablativo expresa la mayor parte de los complementos circunstanciales: separación en general (ablativo propiamente dicho), instrumento y localización en el espacio y en el tiempo.

2. ABLATIVO DE SEPARACIÓN 2.1. Ablativo de alejamiento 1. Con verbos que significan alejar, apartarse, liberar, separar, disentir y parecidos. 1. Sapientia est una quae maestitiam pellat ex animis (Cic.) La sabiduría es lo único que arroja de los espíritus la tristeza. 1. Hostis Antonius iudicatus Italia cesserat (Nep.) Antonio, considerado enemigo público, se había alejado de Italia. 1. Disiungamus nos a corporibus, id est consuescamus mori (Cic.) Separémonos de los cuerpos, esto es, acostrumbrémonos a morir. 1. • Con estos verbos el ablativo puede ir reforzado con las preposiciones a, ab, e, ex, de. 2. Con sustantivos, adjetivos y adverbios 1. Veri a falso distinctio (Cic.) La distinción de la verdad de la falsedad. 1. Ab omni animi perturbatione liber (Cic.) Libre de toda perturbación del espíritu. 1. Procul ab omni metu (Cic.) Lejos de todo miedo. 1. En general se usa con la preposición a, ab. 3. Con verbos y adjetivos de privación, falta y necesidad. 1. Chrysippus ait sapientem nulla re egere (Sén.) Crisipo dice que el sabio no necesita nada.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Tam inops ego eram ab amicis aut tam nuda respublica a magistratibus? (Cic.) ¿Tan privado estaba yo de amigos o el estado de magistrados? 4. Con verbos de movimiento en general 1. Undique ex agris concurrerunt (Nep.) Desde los campos corrieron por todas partes. 1. Epicurus ex animis hominum extrahit radicitus religionem (Cic.) Epicuro saca de raíz de los espíritus humanos la religión. 1. Erupit e senatu (Cic.) Salió precipitadamente del senado.

2.2. Ablativo de procedencia Apud forum modo e Davo audivi (Ter.) Lo he oído de Davo hace un momento en la plaza. Ex quo intelligitur non in natura sed in opinione esse aegritudinem (Cic.) De esto se comprenderá que la pena no está en la naturaleza sino en lo que se piensa.

2.3. Ablativo agente Indica la persona, animal o cosa que realiza la acción. En los dos primeros casos (ser animado) lleva la preposición a, ab; en el tercero va sin preposición. Respondit a cive se spoliari malle quam ab hoste venire (Quint.) Respondió que prefería ser expoliado por un ciudadano que ser vendido por un enemigo. Magorum mos est non humare corpora suorum nisi a feris sint ante laniata (Cic.) Es costumbre de los magos no sepultar los cuerpos de los suyos si no han sido antes desgarrados por las fieras. Regni cupiditate inductus coniurationem nobilitatis fecit (Cés.) Inducido por el deseo de reinar llevó a cabo una conjuración de la nobleza.

2.4. Ablativo comparativo El segundo término de la comparación se construye en ablativo sin preposición, o bien en el mismo caso que el primer término con quam. Quid enim est iucundius senectute? (Cic.) ¿Qué es, en efecto, más agradable que la vejez? Ferro saevior fames est (Veg.) El hambre es más terrible que la espada.

ABLATIAVO (I)

Quo populus Romanus nihil vidit indignius (Cic.) El pueblo romano no vio nada más indigno que eso.

2.5. Ablativo de argumento Se construye con la preposición de. Q. Mucius augur multa narrare de C. Laelio, socero suo, solebat (Cic.) El augur Quinto Mucio solía contar muchas cosas de Cayo Lelio, su suegro. Liber qui est de tuenda re familiari (Cic.) Libro que trata de la administración del patrimonio. Referunt consules de republica (Cés.) Los cónsules informan sobre la situación política.

2.6. Ablativo de materia Generalmente se construye con la preposición ex. Naves factae subito ex umida materia (Cés.) Naves construidas de improviso con madera húmeda. Cum constemus ex animo et corpore (Cic.) Puesto que constamos de alma y de cuerpo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Marcellus, perterritus conviciis, a sua sententia discessit (Cés.) Libero te metu (Cic.) Neutra acies laeta ex eo certamine abiit (Liv.) Navigationis labor est alienus non ab aetate solum nostra, verum etiam a dignitate (Cic.) Sapientis animus semper vacat vitio (Cic.) Non tu hunc patria privare qua caret, sed vita vis (Cic.) Quicquid animo cernimus, id omne oritur a sensibus (Cic.) Tibi a me nulla orta est iniuria (Ter.) Recte facta a virtute proficiscuntur (Cic.) Non idem mihi licet quod iis qui nobili genere nati sunt (Cic.) A cane non magno saepe terretur aper (Ov.) Ignis lumine proditur suo (Ov.) Nostri, tametsi a duce et fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in virtute ponebant (Cés.) Mago terra marique ancipiti metu urgebatur (Liv.) Amico firmo nil emi melius potest (Publ. Sir.) Pro di inmortales, quis me est fortunatior? (Pl.) Tu eruditior es quam Piso, prudentior quam Cotta, abundantior quam Crassus (Cic.) O fons Bandusiae splendidior vitro (Hor.) De Publio quae ad me scribis sane iucunda sunt (Cic.) Ut genus humanum compositum ex corpore et anima est, ita res cunctae studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam sequuntur (Sal.) Phidias fecit ex ebore Minervam (Cic.)

Tema XII ABLATIVO (II)

ESQUEMA 1. Ablativo instrumental-sociativo. 1.1. Ablativo de medio. 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.1.4. 1.1.5.

Propiamente dicho. Ablativo de abundancia. Con dignus e indignus. Con los verbos utor, fruor, fungor, potior y vescor. Con opus est.

1.2. Ablativo de causa. 1.3. Ablativo de limitación. 1.4. Ablativo de medida. 1.4.1. Con verbos de valoración. 1.4.2. Con palabras de sentido comparativo. 1.5. Ablativo prosecutivo. 1.6. Ablativo de compañía. 1.7. Ablativo de modo. 2. Ablativo locativo. 2.1. Con nombres genéricos, de países y de islas grandes. 2.2. Con nombres de ciudad y de islas pequeñas. 3. Ejercicios de autoevaluación.

1. ABLATIVO INSTRUMENTAL SOCIATIVO 1.1. Ablativo de medio 1. Propiamente dicho. 1. Dente lupus, cornu taurus petit (Hor.) El lobo ataca con los dientes, el toro con los cuernos. 1. Concordia parvae res crescunt, discordia maxumae dilabuntur (Sal.) Con la concordia crecen las cosas pequeñas, con la discordia las más grandes se derrumban. 2. Ablativo de abundancia. 1. Onusti cibo et vino perturbata et confusa [somnia] cernimus (Cic.) Cargados de comida y de vino vemos sueños agitados y confusos. 3. Con dignus e indignus. 1. C. Laelius, cum ei quidam malo genere natus diceret indignum esse suis maioribus, at Hercule-inquit-tu tuis dignus (Cic.) Cayo Lelio, como uno de mala familia le dijese que era indigno de sus antepasados, le dijo ¡por Hércules! tú eres digno de los tuyos. 4. Con utor usar, fruor disfrutar, fungor cumplir, potior apoderarse, vescor alimentarse. 1. Nostra utere amicitia ut voles (Ter.) Sírvete de nuestra amistad como quieras. 1. Si pace frui volumus, bellum gerendum est (Cic.) Si queremos disfrutar de la paz, hay que hacer la guerra. 5. Con opus est es necesario. 1. Non opus est verbis, sed fustibus (Cic.) No hay necesidad de palabras sino de palos.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1.2. Ablativo de causa Hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis (Cic.) Es propio del espíritu bien constituido tanto alegrarse con las cosas buenas como dolerse con la contrarias. In spem victoriae adductus ex opportunitate loci (Sal.) Llevado a la esperanza de la victoria por la situación favorable del lugar. Prae iracundia non sum apud me (Ter.) Por la cólera no estoy en mí. Bestias hominum gratia generatas esse videmus (Cic.) Vemos que los animales han sido engendrados por causa de los hombres. Honoris tui causa ad te venimus (Pl.) Hemos venido a tu casa para hacerte honor. • Literalmente sería por causa de tu honor.

1.3. Ablativo de limitación Peripatetici academicique re consentientes, vocabulis differebant (Cic.) Los peripatéticos y los académicos, coincidiendo en la sustancia, discrepaban en la terminología. Sunt quidem homines non re, sed nomine (Cic.) Ciertamente algunos son hombres no de hecho sino de palabra. Maximus natu ex iis in concilio respondit (Liv.) El más viejo de ellos respondió en la asamblea. • Literalmente el mayor en cuanto al nacimiento.

1.4. Ablativo de medida 1. Con verbos de valoración. 1. Magnos homines virtute metimur, non fortuna (Nep.) Medimos a los grandes hombres por la virtud, no por los bienes. 1. Amicitia tota veritate perpenditur (Cic.) La amistad se mide completamente por la sinceridad. 2. Con palabras de sentido comparativo. 1. Sol multis partibus maior atque amplior quam terra universa (Cic.) El sol es muchas veces mayor y más extenso que toda la tierra.

1.5. Ablativo prosecutivo. Indica por dónde se va Ibam forte via sacra (Hor.) Casualmente iba por la vía sacra. • Es frecuente la expresión terra marique por tierra y por mar.

ABLATIVO (II)

1.6. Ablativo de compañía Generalmente se construye con la preposición cum. Vagamur egentes cum coniugibus et filiis (Cic.) Andamos errantes y necesitados con nuestras esposas e hijos. Spectant dii magnos viros colluctantes cum aliqua calamitate (Sén.) Los dioses observan a los grandes hombres cuando luchan con alguna desgracia. Cum febri domum rediit (Cic.) Volvió a casa con fiebre.

1.7. Ablativo de modo Generalmente se construye con la preposición cum. Magna cum cura atque diligentia scripsit (Cic.) Escribió con gran cuidado y diligencia.

2. ABLATIVO LOCATIVO Expresa la localización en el espacio y en el tiempo. 1. La situación en el espacio normalmente se construye en ablativo con la preposición in. 1. Ubi patera est? In cistula (Pl.) ¿Dónde está la copa? En la cestilla. 1. Quid in Italia utensile non nascitur? (Varr.) ¿Qué producto útil no nace en Italia? 2. Con nombres de ciudad y de islas pequeñas se usa el ablativo sin preposición. Se utiliza el caso locativo con los nombres de ciudad en el singular de la primera y segunda declinaciones y con los nombres comunes domus y rus. 1. Vos dormitis domi atque erus in hara (Pl.) Vosotros dormís en casa y el dueño en una pocilga. 1. Cogitandum tibi esse Romaene an Mitylenis aut Rodi malles vivere (Cic.) Deberías pensar si preferías vivir en Roma, en Mitilene o en Rodas. 1. Navis parata nobis Brundisii (Cic.) Una nave está preparada para nosotros en Bríndisi.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Id animo contemplare quod oculis non potes (Cic.) Ratione non vi vincenda adulescentia est (Publ. Sir.) Quidam sole atque exercitatione et cura corporis diem educunt (Sén.) Tu saepissime curam et angorem animi mei sermone et consilio levasti tuo (Cic.) Praeda onusti milites in castra redierunt (Liv.) Sine certamine urbe agroque hostes potiti sunt (Liv.) Is maxime divitiis fruitur qui minime divitiis indiget (Sen.) Nihil magno et praeclaro viro dignius placabilitate et clementia (Sén.) Malevolus semper sua natura vescitur (Publ. Sir) Quid tibi pecunia opus est si uti non potes? (Publ. Sir.) Omne id quo gaudemus voluptas est (Cic.) Tuis litteris perlectis exsilui gaudio (Cic.) Tuo iussu profectus sum (Pl.) Non possum prae fletu et dolore in hoc loco commorari (Cic.) Lacedaemonius Agesilaus nomine non potestate fuit rex (Nep.) Epicurus omne malum dolore definit, bonum voluptate (Cic.) Tulliam adhuc mecum teneo (Cic.) Nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere (Cic.) Quidquid fit cum virtute fit cum gloria (Publ. Sir.) Omnes aequo animo parent ubi digni imperant (Publ. Sir.)

Tema XIII COMPLEMENTOS DE LUGAR Y TIEMPO ESQUEMA 1. Recapitulación. 2. Expresión del lugar. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Lugar en donde. Lugar a donde. Lugar de donde. Lugar por donde.

2.5. Con nombres de ciudad, de islas pequeñas y con domus y rus. 2.5.1. 2.5.2. 2.5.3. 2.5.4.

Lugar en donde. Lugar a donde. Lugar de donde. Lugar por donde.

3. Expresión del tiempo. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8.

¿Cuándo? ¿Cada cuánto tiempo? ¿En cuánto tiempo? ¿Dentro de cuánto tiempo? ¿Cuánto tiempo antes o después? ¿Por cuánto tiempo? ¿Hasta cuándo? ¿Desde cuándo?

4. Ejercicios de autoevaluación.

1. COMPLEMENTOS DE LUGAR Y TIEMPO En los correspondientes casos han sido estudiados estos complementos, pero es conveniente insistir en ellos de forma conjunta, haciendo algunas ampliaciones, sobre todo en los de tiempo.

2. EXPRESIÓN DEL LUGAR 1. Lugar en donde. Normalmente se utiliza el ablativo con in. 2. Lugar a donde. Normalmente se contruye en acusativo con in. 3. Lugar de donde. Normalmente va en ablativo con e, ex. 4. Lugar por donde. Puede expresarse con ablativo o con acusativo con la preposición per. 5. Con nombres de ciudad, de islas pequeñas y con los sustantivos domus y rus los complementos de lugar se construyen de forma diferente. 1. a) Lugar en donde. Los nombres de ciudad de la 1.a y 2.a declinaciones en singular se construyen en el caso locativo, mientras que en plural lo hacen en ablativo sin preposición y lo mismo los nombres de la 3.a declinación. Con domus y rus se utiliza el locativo (domi, ruri). 1. b) Lugar a donde. Se usa el acusativo sin preposición. 1. c) Lugar de donde. Se utiliza al ablativo sin preposición. 1. d) Lugar por donde. No hay diferencia respecto a la norma general. 6. La palabra domus admite otras construcciones cuando va acompañada de un adjetivo o de un genitivo. 1. Epicurus una in domo quam magnos tenuit amicorum greges! (Cic.) ¡Qué grandes círculos de amigos tuvo Epicuro en una sola casa! 1. • No se usa domi por ir acompañada de una.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. EXPRESIÓN DE TIEMPO 1. ¿Cuándo? En general se usa el ablativo sin preposición 1. Heri venisti media nocte, nunc abis (Pl.) Ayer viniste a media noche y ahora te vas. 1. Scire velim numquid necesse sit comititis esse Romae (Cic.) Quisiera saber si es necesario estar en Roma en el tiempo de los comicios. 1. Uterque summa senectute, alter Orestem alter Pisonem adoptavit (Cic.) Ambos en su extrema vejez adoptaron uno a Orestes y otro a Pisón. 2. ¿Cada cuánto tiempo? Se emplea el ablativo con quisque. 1. Institutum est ut centessimo quoque anno ludi saeculares fierent (Cens.) Se estableció que cada cien años se hiciesen juegos seculares. 3. ¿En cuánto tiempo? Va en ablativo sin preposición. 1. Saturni stella triginta fere annis cursum suum conficit (Cic.) Saturno termina su órbita en casi treinta años. 4. ¿Dentro de cuánto tiempo? Se usa el ablativo o el acusativo con post. 1. Hanc urbem hoc biennio consul evertes (Cic.) Destruirás esta ciudad dentro de dos años siendo cónsul. 1. Est apud Platonem Socrates dicens Critoni sibi post tertium diem esse moriendum (Cic.) En Platón Sócrates dice a Critón que debe morir dentro de dos días. 1. Cuando se usa el ordinal se le añade una unidad. 5. ¿Cuánto tiempo antes o después? Se usan las preposiciones ante y post con acusativo y ablativo. 1. Huc Mithridates ante aliquot dies venit (Nep.) Mitrídates llegó aquí unos días antes. 1. Vidimus paucis post mensibus exercitum expoliatum (Cic.) Después de unos pocos meses vimos el ejército despojado. 1. Profectus sum quinto anno post ad Tarentum (Cic.) Cuatro años después marché a Tarento. 1. También aquí se añade una unidad al ordinal. 6. ¿Por cuánto tiempo? Se construye en acusativo solo o con per. 1. De te dies noctesque cogitans (Cic.) Pensando en ti durante los días y las noches. 1. Per triduum totidemque noctes (Suet.) Durante tres días y otras tantas noches.

COMPLEMENTOS DE LUGAR Y TIEMPO

7. ¿Hasta cuándo? Se emplea el acusativo con ad o in. 1. Sophocles ad summam senectutem tragoedias fecit (Cic.) Sófocles compuso tragedias hasta la vejez extrema. 8. ¿Desde cuándo? Se utiliza el ablativo con ab o ex. 1. Cato ab adulescentia confecit orationes (Cic.) Catón compuso discursos desde la adolescencia.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN In animi securitate vitam beatam ponimus (Cic.) In homine rarum humanitas bonum (Sén.) Hominum ratio non in caelum usque penetravit? (Cic.) Cato ex Africa decedens Q. Ennium poetam deduxerat (Nep.) Terra marique victores Romani cum magna omnis generis praeda Lilybaeum repetunt (Liv.) Domi militiaeque boni mores a priscis Romanis colebantur (Sal.) Iter in Ciliciam facio per Capadociam (Cic.) Si quam habeo laudem, parta Romae est, quaesita in foro (Cic.) Adherbal, ubi res ad certamen venit, victus ex proelio profugit in provinciam ac deinde Romam contendit (Sal.) Cum esset Archias cum M. Lucullo in Siciliam prefectus et cum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit Heracleam (Cic.) Philippus primo vere moturus exercitum in Graeciam erat (Liv.) Omnia consilia patefeci in senatu hexterno die (Cic.) Nemo mortalium omnibus horis sapit (Plin. Viejo) Quidquid est biduo sciemus (Cic.) Aediles curules multis annis post decemviros instituti sunt (Cic.) Hannibal unus cum tot imperatoribus nostris per tot annos de imperio et de gloria decertavit (Cic.) Fuit Argathonius quidam Gadibus, qui octoginta regnavit annos, centum viginti vixit (Cic.) Ad multam noctem pugnatum est (Cés.) Mihi cum eo iam inde a pueritia fuit semper familiaritas (Ter.) Bonus volo ex hoc die esse (Pl.)

Tema XIV PRONOMBRES ESQUEMA 1. Funciones. 2. División. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10.

Personales: función morfemática. Posesivos: función morfemática. Demostrativos: función deíctica. Fórico: función fórica. Fórico-enfático: función identificativa. Enfático: función enfatizadora. Relativo: función fórica en oración subordinada. Interrogativos: función interrogativa. Indefinidos: función de indeterminación. Numerales: función cuantificadora.

3. Ejercicios de autoevaluación.

1. FUNCIONES Los pronombres pueden funcionar como sustantivos o como adjetivos, a la vez que cumplen otras funciones propias, que serán definidas en cada grupo.

2. DIVISIÓN 2.1. Personales En ellos predomina la función morfemática, ya que equivalen al morfema que distingue la persona. No existe pronombre de tercera persona, utilizándose en su lugar el fórico o un demostrativo. Se utiliza el reflexivo para hacer referencia al sujeto de la oración. Non deest reipublicae consilium neque auctoritas huius ordinis; nos, nos, dico aperte, consules desumus (Cic.) No le falta al estado ni la decisión ni la autorización de este senado; nosotros, nosotros los cónsules, lo digo claramente, le faltamos. • Normalmente los pronombres personales de primera y segunda persona en función de sujeto no se expresan; aparecen por razón de énfasis o contraposición, como en este ejemplo de Cicerón. • Quem nostrum ignorare arbitraris? (Cic.) ¿Quién de nosotros piensa que lo ignora? • Odio vestri (Cic.) Por odio a vosotros • Obsérvese el uso de nostrum (genitivo partitivo) frente a vestri (genitivo objetivo). La oposición se da entre nostrum/nostri, vestrum/vestri. Ex quibus perpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in Gallia, reliquos obsidum loco secum ducere decreverat (Cés.) A muy pocos de ellos, cuya fidelidad para con él había comprobado, había determinado dejarlos en la Galia y llevar consigo a los demás en calidad de rehenes.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

• Los reflexivos se y secum se refieren al sujeto elíptico de tercera persona de los verbos perspexerat y decreverat. Spes omnis consistebat Datami in se locique natura (Nep.) Toda la esperanza de Dátamo estaba en sí y en la naturaleza del terreno. El sujeto de consistebat es Spes y, sin embargo, se se refiere a Datami. La razón es porque Dátamo es el sujeto lógico de la frase (Dátamo tenía la esperanza...) Para el uso de los pronombres reflexivos en las oraciones subordinadas, cfr. tema XX.

2.2. Posesivos Muy relacionados con los pronombres personales están los posesivos, que tienen como fundamental también la función morfemática, ya que indican la persona y el número de poseedores así como el género y el número del objeto poseído. Los posesivos de primera y segunda persona no ofrecen dificultad; en cambio hay diferencia de uso respecto al español en los de tercera persona: en latín está más generalizado el valor reflexivo de suus. Etiam capillus unus habet umbram suam (Publ. Sir.) Incluso un solo cabello tiene su sombra. • En esta frase hay coincidencia en el uso del posesivo. Hic pagus L. Cassium consulem interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat (Cés.) Esta tribu había matado al cónsul L. Casio y había puesto bajo el yugo a su ejército. • El latín utiliza eius de él porque no remite al sujeto de interfecerat y miserat, mientras en español se usa el reflexivo su. Sua Caesarem in Hispaniam comitata fortuna est. (Vel. Pat.) A César le acompañó a España su fortuna. • Al igual que el reflexivo, el posesivo remite al sujeto lógico de la frase. Hunc sui cives e civitate eiecerunt (Cic.) A éste lo arrojaron de su ciudad sus propios conciudadanos. • Cuando suus tiene valor enfático puede hacer referencia a un término distinto del sujeto, en este caso a hunc, complemento directo.

2.3. Demostrativos Tienen como función fundamental la deíctica. La deixis de estos pronombres consiste en señalar un objeto, indicando su proximidad o lejanía con respecto a las personas que intervienen en la acción.

PRONOMBRES

De su valor propio demostrativo derivan particularidades: Suffenus iste, Vare, quem probe nosti (Cat.) Este tal Sufeno, a quien conoces bien, Varo. • iste puede tener, como en este ejemplo, una connotación despectiva. Antipater ille Sidonius, quem tu probe, Catule, meministi (Cic.) El famoso Antípatro de Sidón, a quien tú, Cátulo, recuerdas bien. • ille puede tener valor enfático. Illud te rogo atque hortor, ut philosophiam in praecordia ima demittas (Sén.) Te ruego y exhorto a que hagas descender la filosofía a lo más profundo del espíritu. • Illud tiene la función de anticipar la oración introducida por ut. En este caso puede quedar sin traducir. Con este valor también se utiliza hic y raramente iste.

2.4. Fórico La función fundamental del pronombre fórico, is, ea, id, es la de hacer referencia: a algo ya mencionado (función anafórica) o a algo que se va a mencionar (función catafórica). Puede equivaler al pronombre de tercera persona. Mercator quidam fuit Syracusis senex: ei sunt nati filii gemini duo (Pl.) Había en Siracusa un mercader viejo: le nacieron dos hijos gemelos. • ei hace referencia a mercator. Etiam ii qui magnum in castris usum habebant perturbabantur (Cés.) Incluso los que en el campamento tenían gran experiencia se perturbaban. • Con mucha frecuencia el pronombre fórico anticipa el pronombre relativo.

2.5. Fórico-enfático El pronombre idem, eadem, idem alude a la identidad de alguien o algo. Idem es qui soles (Pl.) Eres el mismo que sueles. A veces se utiliza como enlace para añadir algo a lo ya mencionado: Viros fortes et magnanimos eosdem bonos et simplices esse volumus (Cic.) Queremos que los hombres fuertes y magnánimos sean al mismo tiempo buenos y sencillos.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

2.6. Enfático El pronombre ipse, ipsa, ipsum, realza a la persona u objeto a los que se refiere. Tal énfasis puede reflejarse en la traducción de diversas formas. Estne hic Philto qui advenit? Is hercle est ipse (Pl.) ¿Es Filtón este que llega? Por Hércules es él en persona. Res loquitur ipsa (Cic.) La cosa habla por sí misma. Interrogas quid petam ex virtute? Ipsam (Sén.) ¿Me preguntas qué pido de la virtud? Ella precisamente.

2.7. Relativo El pronombre relativo tiene como función recoger en su oración un sustantivo o pronombre generalmente ya mencionado. Introduce las oraciones llamadas adjetivas o de relativo, estudiadas en el tema XXVI; para su concordancia cfr. tema IV.

2.8. Interrogativos Por medio de ellos se expresa una pregunta sobre un término de la frase. Introducen oraciones interrogativas, tanto directas, cfr. tema XVIII, como indirectas cfr. tema XXI.

2.9. Indefinidos En este grupo se incluyen varios pronombres cuya función es poner de relieve la indeterminación del término al que se refieren. Para traducir bien estos pronombres es necesario conocer el matiz semántico que los distingue. Anotamos alguna particularidad de construcción: Catervae veniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum sed doctissimus quisque est (Cic.) Llegan catervas de opositores, no sólo de epicúreos sino también de todos los más doctos. Optimum quidque rarissimum (Cic.) Todo lo mejor es lo más raro. • El sentido distributivo de quisque cada uno queda modificado en la traducción. Esto ocurre cuando va unido a superlativos. Vix decimus quisque est qui ipse sese noverit (Pl.) Apenas hay uno de cada diez que se conozca a sí mismo. Tertio quoque verbo orationis suae me appellabat (Cic.) Me nombraba cada tres palabras de su discurso.

PRONOMBRES

[Caesar] annum ad cursum solis accommodavit, ut unus dies quarto quoque anno intercalaretur (Suet.) César acomodó el año al curso del sol de forma que cada cuatro años fuese intercalado un día. • Quisque se construye unido a los numerales ordinales para indicar una idea de distribución. En la traducción hay que emplear los cardinales.

2.10. Numerales Dentro de la serie natural de los números indican uno de ellos; además en los ordinales se precisa el orden respecto a los demás números. Los ordinales se utilizan en latín más que en español, cfr. los ejemplos de 2.9. Atención especial requiere el uso de los numerales distributivos: Veteranos perduxit ad suam sententiam; nec mirum: quingenos denarios dat (Cic.) Condujo a los veteranos a su opinión; y no es de extrañar: les da a cada uno quinientos denarios. • El distributivo quingenos indica la repartición por persona.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Hoc mihi satis est, cottidie aliquid ex vitiis meis demere (Sén) Quod in rebus honestis operae ponetur, id iure laudabitur (Cic.) Idem sum in republica qui fui semper (Cic.) Q. Scaevola peritissimus iuris idemque percomis est habitus (Cic.) Consulem C. Marium servus suus interemit (Val. Máx.) Pompeio sua domus patebit (Cic.) Trahimur omnes studio laudis et optimus quisque maxime gloria ducitur (Cic.) Omnes mali sumus: quicquid itaque in alio reprehenditur id unusquisque in sinu suo inveniet (Sén.) Qui requirunt quid quaque de re sentiamus curiosius id faciunt quam necesse est (Cic.) Quod cuique obtigit id quisque teneat (Cic.) Non potest exercitum is continere imperator qui se ipse non continet (Cic.) Caesarem sua natura mitiorem facit (Cic.) Principis est virtus maxima nosse suos (Marc.) Hoc habeo quodcumque dedi (Sen.) Non de aegritudine solum sed de omni animi perturbatione explicabo (Cic.) Homini sive natura sive quis deus nihil mente praestabilius dedit (Cic.) Non reicit quemquam philosophia nec eligit; omnibus lucet (Sén.) Habeo hic neminem neque amicum neque cognatum (Ter.) Nullum non cogitationi pervium tempus [est] (Sén.)

Tema XV SINTAXIS DEL VERBO. VOZ ESQUEMA 1. Naturaleza de la voz. 2. Voz activa. Verbos copulativos, transitivos e intransitivos. 2.1. Verbos con diferente significado según sea transitivo o intransitivo. 2.2. Verbos causativos. 3. Voz pasiva. 3.1. Pasiva impersonal. 3.2. Verbos deponentes. 3.3. Atracción en la voz. 4. Expresión de la reflexividad. 5. Expresión de la reciprocidad. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. NATURALEZA DE LA VOZ Mediante la voz se expresa la relación del sujeto respecto al proceso verbal. En la voz activa el sujeto realiza la acción, mientras en la pasiva la recibe. También se puede indicar el grado de interés del sujeto en la acción (reflexividad o reciprocidad).

2. VOZ ACTIVA El verbo en voz activa puede tener valor copulativo, transitivo e intransitivo. Tiene valor copulativo el verbo sum y los llamados verbos copulativos. Por medio de ellos se une el atributo al sujeto. En los verbos transitivos la acción se completa mediante el complemento directo, mientras que en los intransitivos no existe tal complemento. 1. La diferencia entre verbos transitivos e intransitivos puede darse en un mismo verbo provocando un significado distinto: 1. Quaestus non consistet si eum sumptus superat (Pl.) La ganancia no existirá si la supera el gasto. 1. Nihil ex raptis in diem commeatibus superabat (Liv.) No quedaba nada de los víveres saqueados día a día. 1. • El verbo supero se traduce por superar o quedar según lleve objeto directo o no. Para la traducción correcta es fundamental la consulta del diccionario. 2. Dentro de los verbos transitivos se pueden distinguir los llamados causativos, en los que el sujeto hace que otros lleven a cabo la acción. En la traducción se puede añadir el verbo hacer. 1. [Darius] pontem fecit in Istro flumine (Nep.) Darío hizo construir un puente en el río Danubio. 1. [Caesar] pontem in Arare faciendum curat (Cés.) César hace construir un puente en el río Saona.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. • En estos dos ejemplos los sujetos Darío y César hacen que sus soldados construyan un puente. El valor causativo es expresado de forma distinta: mediante la perífrasis con gerundivo faciendum curat y mediante el verbo facio.

3. VOZ PASIVA Normalmente se da sólo en los verbos transitivos, pero hay que tener en cuenta algunas particularidades. 1. Pasiva impersonal. Los verbos intransitivos admiten la pasiva con valor impersonal en la tercera persona del singular y en el infinitivo. También se da este valor en los transitivos sin complemento directo. 1. Relictis pilis, comminus gladiis pugnatum est (Cés.) Dejadas las lanzas se luchó de cerca con las espadas. 1. Pugnatur omnibus in partibus (Cés.) Se lucha en todas partes. 1. Contrariam in partem iri videbatur (Cés.) Parecía que se iba en dirección contraria. 1. Dicite qua sit eundum (Ov.) Decid por dónde se ha de ir. 1. Dies noctesque estur, bibitur (Pl.) Día y noche se come, se bebe. 2. Verbos deponentes. Son los que tienen forma pasiva y significado activo. Se ha discutido y se discute aún sobre el origen y la pervivencia de esta particularidad. 1. a) Los verbos deponentes son usados en formas activas, como en el participio de presente y de futuro activo: 1. a) Postero die consilium ceperunt ex oppido profugere, hortante et iubente Vercingetorige (Cés.) Al día siguiente tomaron la determinación de huir de la fortaleza por la exhortación y la orden de Vercingetórige. 1. a) • El deponente hortor es usado en forma activa hortante. 1. b) En ciertas formas verbales (participio de pretérito y gerundivos) los verbos deponentes pueden tener valor pasivo: 1. a) Multa magnis ducibus sicut non aggredienda, ita semel aggressis non dimittenda esse (Liv.) Así como muchas empresas no deben ser emprendidas por los grandes generales, de la misma forma, una vez emprendidas, no deben ser abandonadas. 1. a) • El verbo deponente aggredior es utilizado en la forma gerundiva agredienda y en el participio de perfecto aggressis con valor pasivo.

SINTAXIS DEL VERBO. VOZ

3. Los pretéritos perfectos coepi empecé y desii he dejado adoptan la voz pasiva por atracción cuando depende de ellos un infinitivo en pasiva: 1. Bello Athenienses undique premi sunt coepti (Nep.) Los atenienses empezaron a ser oprimidos por la guerra en todas partes. 1. Veteres orationes a plerisque legi sunt desitae (Cic.) Los antiguos discursos han dejado de ser leídos por la mayoría.

4. FORMAS DE EXPRESAR LA REFLEXIVIDAD 1. Por los verbos deponentes: laetor me alegro, queror me quejo etc. 2. Por los verbos intransitivos: doleo me duelo, moveo me muevo etc. 3. Mediante el acusativo de los pronombres personales o del reflexivo: me exerceo me ejercito, se vertit se transforma etc. 4. Mediante la pasiva: fallor me engaño, cingor me ciño etc.

5. EXPRESIÓN DE LA RECIPROCIDAD A diferencia del español la reciprocidad no es expresada en latín mediante el pronombre reflexivo sino por medio de los siguientes giros: 1. Verbos compuestos con el prefijo com1. Congratulantur libertatem restitutam (Liv.) Se congratulan unos con otros por haber sido restablecida la libertad. 2. inter nos (vos, se) 1. Hoc uno praestamus vel maxime feris, quod conloquimur inter nos (Cic.) En una cosa sólo aventajamos en grado máximo a los animales, en que hablamos entre nosotros. 3. Repetición del sustantivo 1. Manus manum lavat (Sén.) Una mano lava la otra. 4. Repetición de alter o de alius 1. Satis magnum alter alteri theatrum sumus (Sén.) Somos un teatro bastante grande uno para otro.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Antonius eodem die revertitur (Cés.) Nil nostri miserere? Mori me denique cogis? (Virg.) Malum est consilium quod mutari non potest (Pub. Sir.) Auctio fiet: venibunt servi, supellex, fundi, aedes (Pl.) Animorum nulla in terris origo inveniri potest (Cic.) Res in senatu agitari coepta est (Sal.) Recte iam pridem contra Aristonem et Pyrrhonem desitum est disputari (Cic.) Omnis ira belli ad populationem agri vertit (Liv.) De tuis divitiis intolerantissime gloriaris (Cic.) Coniurati furtim non numquam inter se aspiciebant (Cic.) Periculum, nisi fallor, nullum est (Cic.) Pretia augentur in dies nec mediocribus remediis sisti possunt (Tác.) Nihil de maerore minuendo scriptum ab ullo est (Cic.) Laelium et Scipionem facimus admirantes quod Cato tam facile senectutem ferat (Cic.) Magno animo de rebus magnis iudicandum est (Sén.) Pares cum paribus facillime congregantur (Cic.) Dici non potest quam invitus a vobis absim (Cic.) Est viri fortis ne suppliciis quidem moveri (Cic.) In republica omnis mea cura, cogitatio, opera poni solebat (Cic.) Non vides, si animus irascitur, turbatum esse corporis motum nec ire sed ferri? (Sén.)

Tema XVI EL TIEMPO ESQUEMA 1. Noción. 2. Valor propio de los tiempos en indicativo. • Presente. • Pasado. • Futuro. 2.1. Presente. 2.1.1. De conato. 2.1.2. Histórico. 2.1.3. Gnómico. 2.2. Pretérito imperfecto. 2.2.1. De conato. 2.2.2. De repetición. 2.3. Futuro imperfecto. 2.3.1. Volitivo. 2.3.2. Gnómico. 2.4. Pretérito imperfecto. 2.4.1. Propiamente dicho. 2.4.2. Como pasado. 3. Valor relativo de los tiempos en indicativo. 3.1. Simultaneidad. 3.2. Anterioridad. 3.3. Posterioridad. 4. Pasado epistolar. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. NOCIÓN Mediante los tiempos el hablante o el escritor sitúa el proceso verbal respecto al momento en el que habla o escribe. Es su valor propio. También se puede indicar la relación con el tiempo de otra forma verbal. Tal relación puede ser de simultaneidad, de anterioridad o de posterioridad. Es el valor relativo de los tiempos.

2. EL VALOR PROPIO DE LOS TIEMPOS EN INDICATIVO Dicho valor (presente, pasado, futuro) se da sólo en el modo indicativo, ya que en subjuntivo aparecen otros valores (posibilidad, irrealidad). En general, el valor propio coincide con el del español pero es conveniente destacar algunas particularidades.

2.1. Presente 1. Presente de conato. Mediante él se expresa que se intenta cumplir la acción: 1. Dum vitant stulti vitia, in contraria currunt (Hor.) Los necios, mientras tratan de evitar los defectos, corren a los contrarios. 2. Presente histórico. Se usa en lugar del pretérito perfecto para actualizar la acción. En un mismo período pueden aparecer juntos ambos tiempos: 1. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad civitates suscepit (Cés) Para llevar a cabo estas cosas es elegido Orgetórige. Éste tomó a su cargo la embajada ante los pueblos. 3. Presente gnómico. Se usa en las máximas con carácter atemporal: 1. Di nos quasi pilas homines habent (Pl.) Los dioses nos tienen a los hombres como pelotas.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

2.2. Pretérito imperfecto 1. Imperfecto de conato. Al igual que el presente se utiliza con este valor el imperfecto: 1. Tum consulatus vobis pariebatur, sicuti partus est (Cés.) Entonces tratabais de conseguir el consulado, como de hecho fue conseguido. 2. Imperfecto de repetición. Indica que la acción ocurre en el pasado más de una vez: 1. Idem esse dicebat Socrates veritatem et virtutem (Sén.) Sócrates solía decir que la verdad es lo mismo que la virtud.

2.3. Futuro imperfecto 1. Futuro volitivo. Con este valor se utiliza en lugar del imperativo, incluso en una misma frase: 1. Post nonam venies, nunc i (Hor. ) Ven después de nona, ahora márchate. 2. Futuro gnómico. Se usa en las máximas, si bien menos que el presente: 1. Desines timere, si sperare desieris (Sén.) Dejarás de temer si dejas de esperar.

2.4. Pretérito perfecto Encierra dos valores, expresados en español por el pretérito indefinido y por el pretérito perfecto: 1. Perfecto propiamente dicho. Designa la consecuencia de un pasado inmediato o el resultado actual de un hecho antiguo: 1. Quid mihi tandem hodie quod dici possit reliquisti (Cic.) ¿Qué me has dejado en definitiva hoy que pueda decirse? 1. Ad maiora quaedam nos natura genuit et conformavit (Cic.) La naturaleza nos ha engendrado y configurado para ciertas cosas más importantes. 1. • Este valor explica que algunos perfectos equivalgan a presentes: memini me acuerdo, novi sé, consuevi acostumbro. 2. Perfecto como pasado. Mediante él se sitúa un hecho en el pasado. 1. Pedibus timor addidit alas (Virg.) El temor añadió alas a los pies.

EL TIEMPO

3. VALOR RELATIVO DE LOS TIEMPOS DE INDICATIVO La relación de simultaneidad, anterioridad o posterioridad entre dos formas verbales es expresada según la siguiente normativa: 1. simultaneidad

respecto al presente: con el presente respecto al pasado: con el pretérito imperfecto. respecto al futuro: con el futuro imperfecto.

2. anterioridad

respecto al presente: pretérito perfecto. respecto al pasado: pretérito pluscuamperfecto. respecto al futuro: futuro perfecto.

3. posterioridad

respecto al presente: presente perifrástica activa. respecto al pasado: pretérito imperfecto perifrástica activa. respecto al futuro: futuro imperfecto perifrástica activa.

En general hay coincidencia entre el latín y el español en la expresión del valor relativo de los tiempos; sin embargo se producen algunas diferencias que han de reflejarse en la traducción. Una característica importante es que el latín es más rígido que el español al señalar tales relaciones. Algunos ejemplos comprobatorios: Romae videor esse cum tuas litteras lego (Cic.) Me parece que estoy en Roma cuando leo tus cartas. • Los dos presentes latinos videor y lego (simultaneidad en el presente) se corresponden con los presentes en castellano. [Tarquinius] tum rex fuit cum esse Romae licebat (Cic.) Tarquinio fue rey cuando estaba permitido serlo en Roma. • El pretérito perfecto fuit y el imperfecto licebat (simultaneidad en el pasado) se corresponden con los tiempos equivalentes. Quamdiu quisquam erit qui te defendere audeat vives (Cic.) Mientras haya alguien que se atreva a defenderte vivirás. • Los dos futuros erit y vives (simultaneidad en el futuro) se traducen por un presente de subjuntivo y un futuro imperfecto. Haud desinam donec perfecero hoc (Ter.) No cesaré hasta que haya terminado esto. • El futuro imperfecto desinam y el perfecto perfecero (anterioridad en el futuro) se traducen por futuro imperfecto y pretérito perfecto de subjuntivo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

In tria tempora vita dividitur: quod fuit, quod est, quod futurum est (Sén). La vida se divide en tres épocas: la que existió, la que existe y la que existirá. • Respecto al presente dividitur hay tres relaciones: fuit (anterioridad), est (simultaneidad) y futurum est (posterioridad). El presente de perifrástica activa se traduce por futuro imperfecto.

4. PASADO EPISTOLAR Al escribir cartas el remitente se colocaba en el momento de la recepción por parte del destinatario. Por esta razón el presente pasaba a pretérito imperfecto y el pretérito perfecto a pluscuamperfecto: Nihil habebam quod scriberem; neque enim novi quicquam audieram (Cic.) No tengo nada que escribirte; en efecto, no he sabido nada nuevo.

EL TIEMPO

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Adulescens moritur quem di diligunt (Pl.) Pati necesse est multa mortales mala (Nep.) Nil sine magno vita labore dedit mortalibus (Hor.) Nostri, redintegratis viribus, quod plerumque in spe victoriae accidere consuevit, acrius pugnare coeperunt (Cés.) Valebis neque dis iuvantibus ante brumam exspectabis (Cic.) Sapiens eris si clauseris aures (Sén. ) Id quod neque est neque fuit neque futurum est praedicas (Pl.) Quod agimus breve est, quod acturi sumus dubium, quod egimus certum (Sén.) Exul fiam; ibi me natum putabo quo mittar (Sén.) Res rustica sic est: si unam rem sero feceris, omnia opera sero facies (Cat.) Ego, si quae volo expediero, brevi tempore te, ut spero, videbo (Cic.) Turpe est aliud loqui aliud sentire; quanto turpius aliud scribere aliud sentire (Sén.) Malitia ipsa maximam partem veneni sui bibit (Sen.) Nemo nostrum idem est in senectute qui fuit iuvenis (Sén.) Nemo sapiens nisi fortis; non cadet ergo in sapientem aegritudo (Cic.) Quae multo ante provisa sunt languidius incurrunt (Sén.) Quisquis vitam suam contempsit tuae dominus est (Sén.) Quid iuvat dolori suo ocurrere? Satis dolebit cum venerit (Sen.) Omnis illa antiqua philosophia sensit in una virtute esse positam beatam vitam (Cic.) Obsequium amicos, veritas odium parit (Ter.) Tota philosophorum vita, ut ait Socrates, commentatio mortis est (Cic.)

Tema XVII MODO ESQUEMA 1. Noción. 2. Indicativo. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Con verbos de poder y necesidad. Con la conjugación perifrástica pasiva. Con expresiones impersonales con el verbo sum. Con verbos de voluntad.

3. Subjuntivo. 3.1. Voluntad. 3.1.1. Subjuntivo exhortativo. 3.1.2. Subjuntivo desiderativo. 3.2. Eventualidad. 3.2.1. Subjuntivo potencial. 3.2.2. Subjuntivo irreal. 3.2.3. Subjuntivo deliberativo. 4. Imperativo. 4.1. Imperativo presente. 4.2. Imperativo futuro. 4.3. Prohibiciones. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. NOCIÓN Por el modo se indica la actitud subjetiva del hablante respecto a la acción del verbo. Al igual que en español son tres los modos en latín: indicativo, subjuntivo e imperativo.

2. INDICATIVO En general hay coincidencia en el uso del modo indicativo entre el latín y el español. Ahora bien, con algunos verbos el español prefiere el condicional, mientras el latín se sirve del indicativo. 1. Con verbos de poder, necesidad etc. 1. Bonus vates poteras esse (Pl.) Habrías podido ser un buen poeta. 1. Minus habui quam speravi, sed fortasse plus speravi quam debui (Sén.) Tuve menos de lo que esperé, pero quizás esperé más de lo que hubiese debido. 2. Con la conjugación perifrástica pasiva 1. Plura dixi quam dicendum fuit (Cic.) Dije más de lo que hubiera debido decir. 3. Con expresiones impersonales con el verbo sum 1. Longum est ea dicere, sed hoc breve dicam (Cic.) Sería largo decir estas cosas, pero lo diré brevemente. 4. Con verbos de voluntad 1. Memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo (Cic.) Me acuerdo incluso de lo que no querría, no puedo olvidarme de lo que querría.

3. SUBJUNTIVO Mediante el subjuntivo se expresan dos actitudes diferentes: voluntad y eventualidad. Dentro de la primera se incluyen el subjuntivo exhortativo y

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

el desiderativo, y en la segunda el subjuntivo potencial, el irreal y el deliberativo.

3.1. Voluntad 3.1.1. Subjuntivo exhortativo Speremus quae volumus, sed quae acciderint feramus (Cic.) Esperemos lo que queremos, pero soportemos lo que suceda. Hoc facito, hoc ne feceris (Cic.) Haz esto, no hagas esto.

3.1.2. Subjuntivo desiderativo Utinam saluti nostrae consulere possimus! Dignitati certe consulemus (Cic.) ¡Ojalá podamos atender a nuestra salvación! Con seguridad atenderemos a la dignidad. Utinam P. Clodius viveret (Cic.) ¡Ojalá viviese Publio Clodio!

3.2. Eventualidad 3.2.1. Subjuntivo potencial Riserit aliquis fortasse hoc praeceptum (Cic.) Quizás alguien se ría de este precepto. Haud facile discerneres utrum [Hannibal] imperatori an exercitui carior esset (Liv.) No se habría podido discernir con facilidad si Aníbal era más querido al general o al ejército.

3.2.2. Subjuntivo irreal Tu vellem ego adesses: nec mihi consilium nec consolatio deesset (Cic.) Yo quisiera que estuvieses presente: no me faltaría ni consejo ni consuelo. Video ita esse faciendum et iam antea fecissem, sed me multa impediverunt (Cic.) Veo que hay que actuar así y ya lo hubiese hecho antes, pero me lo impidieron muchas cosas.

3.2.3. Subjuntivo deliberativo Quid ergo agam? Quid das consili (Ter.) ¿Qué debo hacer, pues? ¿Qué consejo me das?

MODO

Quid rescriberem? Valde eram perturbatus (Cic.) ¿Qué hubiera debido contestarte? Estaba muy perturbado.

4. IMPERATIVO 1. Imperativo presente. Expresa una orden de ejecución inmediata. 1. Si vis amari, ama (Sén.) Si quieres ser amado, ama. 2. Imperativo futuro. Expresa una orden de ejecución no inmediata. 1. Cras petito, dabitur. Nunc abi (Pl.) Pídelo mañana, se te dará. Ahora márchate. 1. Laudate ingentia rura, exiguum colito (Virg.) Alabad los campos enormes, cultivad uno pequeño. 3. Prohibiciones 1. Tu ne cede malis, sed contra audentior ito (Virg.) No te abatas ante las desgracias, sino avanza con bastante confianza. 1. Impius ne audeto placare donis iram deorum (Cic.) Que el impío no se atreva a aplacar con dones la cólera de los dioses. 1. Noli, amabo, irasci Sosiae causa mea (Pl.) Por favor, no te encolerices con Sosias por mi causa. 1. Cave putes quicquam esse verius (Cic.) No pienses que hay algo más verdadero.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN An de interitu reipublicae queri non debui? (Cic.) Plane eum inimicum habere nolueram (Cic.) Enumerare omnes fatorum vias longum est (Sén.) Moriemur inultae sed moriamur (Virg.) Qui dedit beneficium taceat; narret qui accepit (Sén.) Ante omnia norit quisque naturam sui corporis (Celso) Iram non temperemus sed ex toto removeamus (Sén.) Utinam patriae sim vanus haruspex (Prop.) Utinam quam spem de me concepit impleverim (Plin. Jov.) Impune pecces in eum qui peccat prior (Publ. Sir.) Non negaverim tristem atrocemque vobis visam orationem meam (Liv.) Equidem saepe emori, si fieri posset, vellem, ut ea quae dico mihi liceret invenire (Cic.) Uno proelio victus Alexander bello victus esset (Liv.) Hunc ego non diligam? Non admirer? Non omni ratione defendendum putem? (Cic.) Ego quasi canem hominem insectarer lapidibus? (Pl.) Quid facerem? (Virg.) Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem (Virg.) Cura, amabo te, Ciceronem nostrum (Cic.) Faenum, ubi tempus erit, secato cavetoque ne sero seces (Catón) Nolite, iudices, per vos per liberos vestros, inimicis meis dare laetitiam (Cic.)

Tema XVIII FORMAS NOMINALES DEL VERBO. INFINITIVO. GERUNDIO Y GERUNDIVO ESQUEMA 1. Concepto. 2. Infinitivo como nombre. 3. Infinitivo como verbo. 3.1. Infinitivo histórico. 3.2. Infinitivo exclamativo. 3.3. Infinitivo con acusativo. 4. Gerundio y gerundivo. 4.1. Genitivo del gerundio y del gerundivo. 4.1.1. Dependiente de sustantivos. 4.1.2. Dependiente de adjetivos. 4.2. Dativo del gerundio y del gerundivo. 4.3. Acusativo del gerundio y del gerundivo. 4.4. Ablativo del gerundio y del gerundivo. 5. Conjugación perifrástica pasiva. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. CONCEPTO Se llaman formas nominales por participar de las características del nombre y del verbo. Tales son el infinitivo, el gerundio y gerundivo, el participio y el supino.

2. INFINITIVO COMO NOMBRE En este uso el infinitivo desempeña las mismas funciones que el nombre. Magni animi est magna contemnere (Sén.) Despreciar las cosas grandes es propio de un espíritu grande. • El infinitivo contemnere es sujeto de est. Tempori cedere semper sapientis est habitum (Cic.) Acomodarse a las circunstancias siempre fue considerado como propio del sabio. Lex est non poena perire (Sén.) Morir es una ley no un castigo. Facere docet philosophia non dicere (Sén.) La filosofía enseña a actuar, no a hablar. • Los infinitivos facere y dicere son complementos directos de docet. Periculosius est timeri quam despici (Sén.) Es más peligroso ser temido que ser despreciado. • El infinitivo despici es el segundo término de la comparación. Ecce res magna, habere imbecillitatem hominis, securitatem dei (Sén.) He aquí una cosa grande, tener la debilidad de un hombre y la imperturbabilidad de un dios. • En este ejemplo habere es aposición a res magna.

3. INFINITIVO COMO VERBO 1. Infinitivo histórico. Se llama así porque suele usarse en las narraciones. Su sujeto va en nominativo. Normalmente se traduce por pretérito imperfecto.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taciti permanere (Cés.) Los sécuanos no respondían nada, sino que permanecían callados en la misma tristeza. 2. Infinitivo exclamativo 1. Non puduisse verberare hominem senem! (Ter.) ¡No haber sentido vergüenza de golpear a un viejo! 3. Infinitivo con acusativo. Esta característica construcción latina será estudiada en las oraciones de infinitivo, cfr. tema XXII.

4. GERUNDIO Y GERUNDIVO El gerundio es un sustantivo verbal que tiene cuatro casos: genitivo, dativo, acusativo y ablativo. El gerundivo es un adjetivo verbal que se declina como los adjetivos de la primera y la segunda.

4.1. Genitivo del gerundio y del gerundivo 1. Dependiente de sustantivos 1. Pictoribus atque poetis quidlibet audendi semper fuit aequa potestas (Hor.) Los pintores y los poetas siempre tuvieron la misma facultad de atreverse a todo. 1. • Audendi es el genitivo del gerundio, que lleva quidlibet como complemento directo. 1. Natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi (Cic.) La naturaleza engendró en el hombre el deseo de ver la verdad. 1. • Veri realiza la función de complemento directo del gerundivo pero concierta con él en genitivo. En cambio, el gerundivo concierta con el sustantivo en género y número. Dada la dificultad de esta construcción, es conveniente ejercitarse en ella lo máximo posible. Mihi explicandae philosophiae causam attulit casus gravis civitatis (Cic.) La causa de explicar la filosofía me la proporcionó la situación penosa de la ciudad. 2. Dependiente de adjetivos 1. Venandi aut pilae studiosi (Cic.) Aficionados a cazar o a la pelota. 1. • Compruébese cómo el gerundio alterna con un sustantivo. 1. Peritus civitatis regendae (Nep.) Experto en el gobierno de la ciudad.

FORMAS NOMINALES DEL VERBO. INFINITIVO. GERUNDIO Y GERUNDIVO

4.2. Dativo del gerundio y del gerundivo En dativo se usa generalmente el gerundivo Triunvir coloniis deducendis (Sal.) Triunviro para fundar colonias. Consul placandis dis habendoque dilectu dat operam (Liv.) El cónsul se dedica a aplacar a los dioses y a hacer la leva.

4.3. Acusativo del gerundio y del gerundivo Se usan con la preposición ad con valor final Vivis, et vivis non ad deponendam sed ad confirmandam audaciam (Cic.) Vives y vives no para dejar tu audacia sino para consolidarla. Aditus ad defendendum impediebatur (Cés.) Se impedía la entrada para defender.

4.4. Ablativo del gerundio y del gerundivo Puede usarse sin preposición y con las preposiciones ab, ex, de, in. Urbes aliquot pugnando cepit (Sal.) Tomó algunas ciudades luchando. Vulneribus quae in oppugnando oppido acceperat (Nep.) Por las heridas que había recibido al asaltar la fortaleza.

5. CONJUGACIÓN PERIFRÁSTICA PASIVA El gerundivo con el verbo sum forma la conjugación perifrástica pasiva, que indica necesidad o posibilidad. Noscenda est mensura sui (Juv.) Han de ser conocidos los límites de sí mismo. Deliberandum est saepe, statuendum est semel (Publ. Sir.) Hay que deliberar con frecuencia, hay que decidir una sola vez. Civitatem ignobilem Eburonum populo Romano bellum facere ausam vix erat credendum (Cés.) Que la ciudad desconocida de los eburones se hubiese atrevido a hacer la guerra al pueblo romano apenas se podía creer.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Non est res magna vivere (Sén.) Nos est turpe cum re mutare consilium (Sén.) Idem velle atque idem nolle, ea est firma amicitia (Sal.) Spes nescit vinci (Sén.) Improbus est homo qui beneficium scit accipere et reddere nescit (Pl.) Nihil interim Pompeius ad me scribere, nihil nisi fugam cogitare (Cic.) Senatores omissa dignitatis libertatisque memoria plebem adulari (Liv.) Mene incepto desistere victam! (Virg.) Nemo est casu bonus: discenda virtus est (Sén.) Indurandus est animus et a blandimentis voluptatum abstraendus (Sén.) Permittendum erit aliquando iuvenibus sequi impetum animi (Sén.) Fugae sequendique non ante noctem finis fuit (Liv.) Romanos invasit inane studium supervacanea discendi (Sén.) Hora momentumque temporis evertendis imperiis sufficit (Sén.) Philosophia praeparat animos ad satus accipiendos (Cic.) Dies is erat legitimus comitiis habendis (Cic.) Audendo atque agendo res Romana crevit (Liv.) A scribendo prorsus abhorret animus (Cic.) Te in dicendo semper putavi deum (Cic.) Moriendum certe est et incertum an hoc ipso die (Cic.)

Tema XIX PARTICIPIO. SUPINO ESQUEMA 1. 2. 3. 4.

Características. Tiempo. Voz. Usos. 4.1. Valor adjetival o equivalente a oración de relativo. 4.2. Valor sustantivo. 4.3. Conjugación perifrástica. 4.3.1. Inminencia. 4.3.2. Intención. 4.3.3. Destino. 4.4. Participios equivalentes a oraciones subordinadas adverbiales. 4.4.1. Participio concertado. 4.4.2. Ablativo absoluto.

5. Supino. 5.1. Acusativo. 5.2. Ablativo. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. CARACTERÍSTICAS Los participios son a la vez adjetivos (y como tales tienen género, número y caso) y verbos (y como tales expresan voz y tiempo, además de poder recibir complementos).

2. TIEMPO La expresión del tiempo en los participios tiene carácter relativo: • Participio presente indica simultaneidad respecto a otro verbo. • Participio perfecto indica anterioridad. • Participio futuro indica posterioridad.

3. VOZ Presenta algunas particularidades. La norma general es la siguiente: • Participio presente es activo • Participio perfecto en general es pasivo, pero tiene carácter activo en los verbos deponentes. • Participio futuro es activo.

4. USOS 4.1. Valor adjetival o equivalente a una oración de relativo Rex aequus ac sapiens (Cic.) Rey justo y sabio. Misericordia est aegritudo ex miseria alterius iniuria laborantis (Cic.) La misericordia es la pena por la infelicidad de otro que sufre injustamente.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4.2. Valor sustantivo Pugnantia te loqui non vides? (Cic.) ¿No ves que dices cosas contradictorias? Praeterita mutare non possumus (Cic.) No podemos cambiar el pasado.

4.3. Conjugación perifrástica activa El participio de futuro con el verbo sum forma la conjugación perifrástica activa, que tiene los siguientes valores 1. Inminencia 1. Cum [apes] iam evolaturae sunt, consonant vehementer (Varr.) Cuando las abejas están ya a punto de volar hacen un ruido muy fuerte todas juntas. 2. Intención 1. Non estis cenaturi? (Pl.) ¿No tenéis la intención de cenar? 3. Destino 1. Quoquo modo nos gesserimus, fiet tamen quod futurum est (Cic.) De cualquier modo que nos comportemos ocurrirá lo que tiene que suceder.

4.4. Participios equivalentes a oraciones subordinadas adverbiales 1. Participio concertado. El participio concierta con cualquier término de la oración principal 1. T. Manlius Gallum caesum torque spoliavit (Liv.) Tito Manlio despojó del collar a un galo herido. 1. • El participio caesum equivale a una oración temporal después de haber sido herido. 1. Ut oculus, sic animus se non videns alia cernit (Cic.) Como el ojo, el espíritu, no viéndose a sí mismo, ve otras cosas. 1. • El participio videns equivale a una oración concesiva aunque no ve. 2. Ablativo absoluto. En esta característica construcción latina el participio concuerda con un sustantivo que cumple la función de sujeto de la acción expresada por el participio. 1. His pugnantibus, illum in equum quidam ex suis intulit (Cés.) Mientras éstos luchaban, uno de los suyos lo subió al caballo. 1. • El ablativo absoluto ha sido traducido por su equivalente, una oración temporal.

PARTICIPIO. SUPINO

1. Archilochus fuit, Romulo regnante (Cic.) Arquíloco existió reinando Rómulo. 1. Rebus divinis rite perpetratis,... iura dedit (Liv.) Una vez realizadas según los ritos las ceremonias religiosas, administró justicia. 1. Micipsa... exacta sua aetate et parvis liberis... multa cum suo animo volvebat (Sal.) Micipsa, a punto de terminar su vida y siendo pequeños sus hijos, revolvía en su espíritu muchas ideas. 1. • Aquí hay dos ablativos absolutos: exacta sua aetate y parvis liberis. En este segundo se considera elíptica la forma correspondiente del verbo sum, y de ahí la traducción siendo.

5. SUPINO Es un sustantivo verbal, usado sobre todo en acusativo (-um) y en ablativo (-u). 1. Acusativo. Se utiliza con significado de dirección 1. Quin tu is dormitum? (Pl.) ¿Por qué no vas a dormir? 1. Huc mihi venisti sponsam praereptum meam (Pl.) Has venido aquí para quitarme a mi prometida. 2. Ablativo. Tiene valor de ablativo de limitación y se usa con adjetivos como facilis, difficilis, incredibilis etc. 1. Id dictu quam re, ut pleraque, facilius erat (Liv.) Esto era, como la mayoría de las cosas, más fácil de decir que de hacer. 1. Quod optimum factu videbitur facies (Cic.) Harás lo que te parezca mejor de hacer.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Est locus in carcere Mamertino... circiter duodecim pedes humi depressus (Sal.) Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam (Cic.) Semperne vulgi iudicium cum intellegentium iudicio congruit? (Sén.) Iniuriam qui facturus est iam facit (Sén.) Omnia quae ventura sunt in incerto iacent (Sén.) Romani, cum urbem vi cepissent captamque diripuissent, Carthaginem inde petunt (Liv.) C. Caesari ex Hispania redeunti obviam longissime processisti (Cic.) Caesar, exploratis regionibus, albente caelo omnes copias castris educit (Cés.) Quibus rebus ego cognitis, cunctatus non sum (Cic.) Quis potest, aut deserta per se patria aut oppresa, beatus esse? (Cic.) Cato de me multa me invito cum mea summa laude dixit (Cic.) Reliquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis Helvetii ire non poterant (Cés.) Haec ita sentimus natura duce, nulla ratione nullaque doctrina (Cic.) Te iudice vincamus necesset est (Cic.) Romani veteres regnari omnes volebant, libertatis dulcedine nondum experta (Liv.) Athenienses miserunt Delphos consultum quidnam facerent de rebus suis (Nep.) Virtus difficilis inventu est (Sén.) Legati venerunt questum iniurias (Liv.) Cuivis facile est scitu quam fuerim miser (Ter.) Errorem labentium animorum placidi ac propitii dei ferunt (Sén.)

Tema XX SINTAXIS DE LAS ORACIONES. ORACIONES SIMPLES ESQUEMA 1. Clasificación. 2. Según la naturaleza del verbo. 2.1. Oraciones predicativas. 2.1.1. Oraciones transitivas. 2.1.2. Oraciones intransitivas. 2.2. Oraciones copulativas. 3. Según las funciones del lenguaje. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7.

Oraciones enunciativas. Oraciones desiderativas. Oraciones dubitativas. Oraciones exclamativas. Oraciones exhortativas. Oraciones imperativas. Oraciones interrogativas. 3.7.1. 3.7.2. 3.7.3. 3.7.4.

Con la entonación sola. Con pronombres o adverbios interrogativos. Con partículas interrogativas. Interrogativas disyuntivas.

4. Ejercicios de autoevaluación.

1. CLASIFICACIÓN Las oraciones pueden ser simples y compuestas. Las compuestas forman un período. El período puede estar formado por oraciones del mismo nivel gramatical, llamadas coordinadas, y por oraciones de distinto nivel gramatical, llamadas principal (la que domina gramaticalmente el período) y subordinadas. En las oraciones coordinadas ninguna de ellas desempeña respecto a las otras ninguna función sintáctica, mientras que las subordinadas realizan funciones sintácticas respecto a la principal. Cualquier oración puede ser clasificada atendiendo a la naturaleza de su verbo y a las funciones del lenguaje.

2. SEGÚN LA NATURALEZA DEL VERBO 2.1. Oraciones predicativas Se dividen en transitivas e intransitivas: 1. Oraciones transitivas 1. Castra ad flumen Apsum ponit (Cés.) Pone el campamento junto al río Apso. 2. Oraciones intransitivas 1. Inter fines Helvetiorum et Allobrogum Rhodanus fluit (Cés.) Entre el territorio de los helvecios y el de los alóbroges fluye el Ródano.

2.2. Oraciones copulativas Verae amicitiae sempiternae sunt (Cic.) Las verdaderas amistades son eternas.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. SEGÚN LAS FUNCIONES DEL LENGUAJE 3.1. Oraciones enunciativas Res rusticae laetae sunt (Cic.) Las cosas del campo son agradables

3.2. Oraciones desiderativas Quam palmam utinam di inmortales, Scipio, tibi reservent (Cic.) Ojalá los dioses inmortales te reserven, Escipión, esta gloria.

3.3. Oraciones dubitativas Fortasse dixerit quispiam (Cic.) Tal vez alguien lo diga.

3.4. Oraciones exclamativas Moriemur inultae! (Virg.) ¡Moriremos sin ser vengadas!

3.5. Oraciones exhortativas Sicelides Musae, paulo maiora canamus (Virg.) Musas sicilianas, cantemos asuntos un poco más elevados.

3.6. Oraciones imperativas Propere curre ad Pamphilum (Pl.) Corre inmediatamente a casa de Pánfilo.

3.7. Oraciones interrogativas Hay que disntinguir entre interrogativas reales y retóricas, por una parte, e interrogativas simples y disyuntivas. La pregunta puede expresarse con los siguientes procedimientos. 1. Con la entonación sola. 1. Factum est hoc, Dave? (Ter.) ¿Ha ocurrido esto, Davo? 2. Con pronombres o adverbios interrogativos 1. Quis bene celat amorem? (Ov.) ¿Quién oculta bien el amor? 1. Ubi est veritas? (Cic.) ¿Dónde está la verdad?

SINTAXIS DE LAS ORACIONES. ORACIONES SIMPLES

3. Con las partículas interrogativas –ne (preguntas reales), num (preguntas retóricas que esperan respuesta negativa) o nonne (preguntas retóricas que esperan respuesta afirmativa). 1. Rectene interpretor sententiam tuam? (Cic.) ¿Interpreto bien tu opinión? 1. Num eloquentia Platonem superare possumus (Cic.) ¿Acaso podemos superar a Platón en elocuencia? 1. Nonne ea praedixit quae facta sunt? (Cic.) ¿Acaso no predijo las cosas que ocurrieron? 4. Interrogativas disyuntivas. El primer miembro de la pregunta se introduce con utrum o –ne y los demás con an. 1. Utrum ea vestra an nostra culpa est? (Cic.) ¿Es vuestra la culpa o nuestra? 1. Utrum hostem, an vos, an fortunam utriusque populi ignoratis? (Liv.) ¿No conocéis al enemigo, a vosotros o la fortuna de ambos pueblos? 1. Custosne urbis an direptor et uexator esset Antonius? (Cic.) ¿Sería Antonio guardián de la ciudad o saqueador y maltratador? 1. Sed isne est quem quaero an non? (Ter.) Pero ¿es este a quien busco o no? 1. Si el segundo término de la pregunta es negativo se usa an non y también necne. 1. Sunt haec tua verba necne? (Cic.) ¿Son estas tus palabras o no?

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Nunc iam aperte rempublicam universam petis (Cic.) Multa in eo viro praeclara cognovi (Cic.) Moriamur et in media arma ruamus (Virg.) Sinite arma viris (Virg.) Tu, homo, adigis me ad insaniam! (Ter.) Ubinam gentium sumus? Quam rempublicam habemus? In qua urbe vivimus? (Cic.) Quando Socrates quicquam tale fecit? (Cic.) Num id vitari potuit? (Cic.) Nonne satius est mutum esse quam quod nemo intellegat dicere? (Cic.) Ego haec mihi patiar fieri? (Ter.) Tune etiam mentionem facies consulatus? (Cic.) Videtisne ut apud Homerum saepissime Nestor de suis virtutibus praedicet? (Cic.) Utrum pro ancilla me habes an pro filia? (Pl.) Ubi ego sum? Hicine an apud mortuos? (Virg.) Utrum merito mihi ista accidunt an immerito? (Sén.) Quid ergo? Sapiens mortem, vincla, ignes, alia tela fortunae non timebit? Non: scit enim illa non esse mala sed videri (Sén.) Quid nunc? Iturusne es an non? (Pl.) Vosne L. Domitium an vos Domitius deseruit? (Cés.) Utrum ego tibi patrimonium eripui an tu comedisti? (Cic.) Mentiri Xenophontem an delirare dicemus? (Cic.)

Tema XXI ORACIONES COMPUESTAS: COORDINADAS ESQUEMA 1. Definición. 2. Clases. 3. Coordinadas copulativas. • • • • •

et: y atque, (ac): y -que: y neque, nec: ni, y no et (ac) non: y no

4. Coordinadas disyuntivas. • • • •

aut: o vel: o -ve: o sive, seu: o

5. Coordinadas adversativas. • • • • • • • • •

sed: pero, sino, sino que at: pero verum: pero, sin embargo vero: pero, en cambio autem: pero, en cambio, por otra parte, ahora bien tamen: sin embargo atqui: sin embargo (non modo)… sed etiam: no sólo… sino también (non modo)… verum etiam: no sólo… sino también

6. Coordinadas explicativas. • • • •

nam: pues, en efecto namque: pues, en efecto enim: pues, en efecto etenim: pues, en efecto

7. Coordinadas conclusivas. • ergo: en consecuencia, así que, luego • igitur: por consiguiente • itaque: por tanto 8. Ejercicios de autoevaluación

1. ORACIONES COORDINADAS Son las que están situadas en el mismo nivel gramatical dentro de un período. Pueden presentarse unidas por conjunciones (coordinación sindética), o por medio de pausas (coordinación asindética). La coordinación es polisindética cuando cada una de las coordinadas va precedida de conjunción. Las conjunciones de coordinación pueden unir también términos de una oración con la misma función sintáctica.

2. CLASES Las coordinadas se dividen en: copulativas, disyuntivas, adversativas, explicativas y conclusivas.

3. COORDINADAS COPULATIVAS En ellas el contenido aparece expresado en forma de suma o adición. Las conjunciones son: • et: y (unión sin matices) • atque, (ac): y (con un matiz de gradación: y precisamente) • -que: y (enclítica; con un matiz de integración de las partes) • neque, nec: ni, y no • et (ac) non: y no (se usan cuando hay especial unión o contraposición) Reliquas legiones ex hibernis evocat et subsequi iubet (Cés.) Hace venir a las restantes legiones desde los cuarteles de invierno y les ordena seguirle. Laudat promptos atque in posterum confirmat (Cés.) Alaba a los resueltos y los anima para el futuro. Senatus decrevit populusque iussit (Cic.) El senado ha decidido y el pueblo ha ordenado.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Hiems praecipitaverat neque Brundisio naves... ad Caesarem veniebant (Cés.) El invierno se había echado encima y no llegaban a César las naves de Bríndisi. Promittis ad cenam nec venis (Plin. Jov.) Prometes (venir) a la cena y no vienes. Novi te et non ignoro quam sit amor omnis sollicitus (Cic.) Te conozco y no ignoro cómo se preocupa cualquier amor.

Asíndeton Metuebant servi, verebantur liberi, carum omnes habebant (Cic.) Le temían los esclavos, le respetaban los hijos, todos le tenían en estima.

Polisíndeton Utrimque summa vi et muniunt et pugnant (Liv.) Con el máximo esfuerzo en ambos bandos fortifican y luchan.

Unión de términos con la misma función Auspicia quibus ego et tu praesumus (Cic.) Los auspicios que presidimos tú y yo. Quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt (Cic.) Puesto que las cosas humanas son frágiles y caducas. Si homines illi ac non pecudes sunt (Cic.) Si son hombres y no animales.

4. COORDINADAS DISYUNTIVAS En ellas se ofrecen diversas alternativas. Suelen presentarse en construcción polisindética. Las conjunciones son: • aut: o (separa conceptos distintos u opuestos) • vel: o (la distinción u oposición es indiferente para el hablante) • -ve: o (enclítica; se usa generalmente para separar términos) • sive, seu: o (separan aspectos de una misma realidad) Illa quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala (Cic.) Las cosas que aprovechan o perjudican o son buenas o son malas. Vel capiuntur vel importantur (Cic.) O se cosechan o se importan.

ORACIONES COMPUESTAS: COORDINADAS

Quid ego haec nequiquam ingrata revolvo quidve moror (Virg.) ¿Por qué desagradecida doy vueltas en vano a estas cosas o por qué me demoro? Aspectum solis sive deus sive natura ademerat (Cic.) Había quitado la vista del sol un dios o bien la naturaleza.

5. COORDINADAS ADVERSATIVAS En ellas aparece expresada cierta oposición. Las conjunciones son: • sed: pero, sino, sino que (es la más usada) • at: pero (es la adversativa más fuerte) • verum: pero, sin embargo • vero: pero, en cambio (se coloca tras la primera palabra; es una de las adversativas más débiles) • autem: pero, en cambio, por otra parte, ahora bien (se coloca tras la primera palabra; es una de las adversativas más débiles) • tamen: sin embargo • atqui: sin embargo • (non modo)... sed etiam: no sólo... sino también (correlación) • (non modo)... verum etiam: no sólo... sino también (correlación) [Fortuna] abstulit, sed dedit (Sén.) La fortuna lo quitó, pero lo dio. Ita sensim sine sensu aetas senescit nec subito frangitur, sed diuturnitate extinguitur (Cic.) Así poco a poco sin darse cuenta envejece la edad y no se quebranta de pronto sino que se extingue con el tiempo. Multi sunt imbecilli senes at id quidem non proprium senectutis vitium est, sed commune valetudinis (Cic.) Son muchos los ancianos débiles, pero este defecto no es exclusivo de la ancianidad sino común a la enfermedad. Hostes exspectabant; nostri autem parati in armis erant (Cés.) Los enemigos esperaban; en cambio los nuestros estaban preparados con las armas. Cur nolint, etiamsi taceant, satis dicunt; verum non tacent (Cic.) Suficientemente dicen por qué no quieren, aunque callen; sin embargo no callan. Haec populi oratio est, mea vero haec (Cic.) El discurso del pueblo es este, pero el mío es este. Naturam expellas furca, tamen usque recurret (Hor.) Expulsa la naturaleza con una horca, sin embargo volverá siempre con rapidez. Magnum narras, vix credibile. Atqui sic habet (Hor.) Cuentas una gran cosa, casi increíble. Sin embargo es así.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Ita sunt dulces poetae ut non legantur modo, sed etiam ediscantur (Cic.) Son tan dulces los poetas que no sólo son leídos sino también memorizados.

6. COORDINADAS EXPLICATIVAS La oración explicativa contiene una aclaración a lo expresado en la oración que le precede. Las conjunciones son: • • • •

nam: pues, en efecto namque: pues, en efecto enim: pues, en efecto (se coloca en segundo lugar) etenim: pues, en efecto

Is pagus appellabatur Tigurinus: nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est (Cés.) Este cantón se llamaba Tigurino; en efecto, toda la comunidad de los helvecios está dividida en cuatro cantones. Contumelia non fregit eum, nam totum se dedit reipublicae (Nep.) La ofensa no le destrozó, pues se entregó por entero al estado. Sumus natura, ut ante dixi (dicendum est enim saepius), studiosissimi honestatis (Cic.) Somos por naturaleza, como dije antes (pues hay que decirlo con bastante frecuencia), muy deseosos de moralidad. Dicam hercle: etenim recte requiris (Cic.) Lo diré, por Hércules, pues con razón lo preguntas.

7. COORDINADAS CONCLUSIVAS Expresan la consecuencia de un razonamiento o el resultado de un hecho. Las conjunciones son: • ergo: en consecuencia, así que, luego (conclusión lógica) • igitur: por consiguiente (conclusión lógica; aparece con más frecuencia en segundo lugar) • itaque: por tanto (conclusión de un hecho) Invident honori meo, ergo invideant labori (Sal.) Envidian mi honor, en consecuencia envidien mi esfuerzo. Mus syllaba est; mus autem caseum rodit; syllaba ergo caseum rodit (Sén.) El ratón es una sílaba; ahora bien el ratón roe el queso, luego la sílaba roe el queso. Summum a vobis bonum voluptas dicitur; aperiendum est igitur quid sid voluptas (Cic.) Vosotros decís que el sumo bien es el placer; por consiguiente hay que aclarar qué es el placer.

ORACIONES COMPUESTAS: COORDINADAS

Tantum fuit odium multitudinis ut nemo ausus sit eum liber sepelire; itaque a servis sepultus est (Nep.) Tan grande fue el odio de la multitud que ninguna persona libre se atrevió a sepultarlo; por tanto fue sepultado por los esclavos.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

8. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Te miseriae, te aerumnae premunt omnes; tu dies noctesque cruciaris (Cic.) Multa memini, multa audivi, multa legi, Quirites (Cic.) Nec clara dies nec nox dabat atra quietem (Lucano) Formosus est: exspecta paulisper et non erit (Apuleyo) Multa oportet discat atque dediscat (Cic.) Perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas graves iustasque persolvit (Cic.) Praemia proposuit militibusque signum dedit (Cés.) Certo haec mulier aut insana aut ebria est (Pl.) Aut consolando, aut consilio aut re iuvero (Ter.) Mors quid est? Aut finis aut transitus (Sén.) Ex ingenio suo quisque demat vel addat fidem (Tác.) Umbris aquisve refrigerari (Cic.) Ex quo exardescit sive amor sive amicitia (Cic.) Parva, inquit, est res; at magna culpa (Cic.) Pusilla res est hominis anima sed ingens res contemptus animae (Sén.) Ipse nihil scribo, lego autem libentissime (Cic.) Vere dici potest magistratum esse loquentem legem, legem autem mutum magistratum (Cic.) Illi impii, quos cecidistis, etiam ad inferos poenas parricidii luent; vos vero, qui extremum spiritum in victoria effudistis, piorum sedem et locum estis consecuti (Cic.) Cornelius Scipio Aemilianus, duobus urbibus eversis inimicissimis, non modo praesentia verum etiam futura bella delevit (Cic.) Valetudinem tuam velim cures diligentissime, nam mihi et scriptum et nuntiatum est te in febrim subito incidisse (Cic.) Valetudo tua me valde conturbat; significant enim tuae litterae te prorsus laborare (Cic.) In conspectu Caesaris atque omnis exercitus res gerebatur; omnes enim colles ac loca superiora ab exercitu tenebantur (Cés.) Aegritudine etiam vacabit [sapiens]. Etenim, si sapiens in aegritudinem incidere posset, etiam in misericordiam posset (Cic.)

ORACIONES COMPUESTAS: COORDINADAS

Ego vos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est tam naturae aptum, tam conveniens ad res vel secundas vel adversas (Cic.) Quod non perdidisti habes; cornua autem non perdidisti; cornua ergo habes (Sén.) Milvo est quoddam bellum quasi naturale cum corvo; ergo alter alterius ubicumque nactus est ova frangit (Cic.) Interim Metellus clamorem hostilem a tergo accepit; igitur equitatum omnem ad castra propere misit (Sal.) Facilius in morbos incidunt adulescentes, itaque pauci veniunt ad senectutem (Cic.) Ego a patre ita eram deductus ad Scaevolam ut a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudente disputata memoriae mandabam (Cic.)

Tema XXII ORACIONES COMPUESTAS: SUBORDINADAS ESQUEMA 1. Definición. 2. Función y clasificación. • Sustantivas. • Adjetivas. • Adverbiales. 3. Atracción modal. 4. Consecutivo temporum. 4.1. Excepciones a la consecutio. 5. Uso del pronombre reflexivo en las subordinadas. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. ORACIONES SUBORDINADAS Son las que se encuentran en diferente nivel gramatical respecto a la oración principal. La construcción de las subordinadas está de algún modo determinada por la principal. Esto ocurre de forma muy marcada en latín a diferencia de las lenguas románicas. En efecto, en latín el verbo de la oración principal influye en el de la subordinada, v. gr nescio quid facias no sé qué haces: facias es subjuntivo por ser subordinada, mientras haces es indicativo, sin alteración de modo. Otras consecuencias de la subordinación son la atracción modal, la llamada consecutio temporum y el uso especial de los pronombres.

2. FUNCIÓN Y CLASIFICACIÓN Las oraciones subordinadas desempeñan una función respecto a la principal. De acuerdo con esa función se clasifican en sustantivas, adjetivas y adverbiales. Las primeras equivalen a un sustantivo, las segundas a un adjetivo y las últimas a un adverbio.

3. ATRACCIÓN MODAL Con frecuencia el modo indicativo de una subordinada pasa a subjuntivo por depender de una oración en subjuntivo o en infinitivo. Ita fit ut, quod bonum sit, etiam honestum sit (Cic.) Así ocurre que lo que es bueno es también moral. • La oración Quod bonum sit es subordinada de etiam honestum sit. Por ir esta última en subjuntivo atrae a la primera al subjuntivo, a pesar de que le correspondía el indicativo, o sea, quod bonum est. Verisimile est, in quem cadat aegritudo, cadere in eundem timorem (Cic.) Es verosímil que aquel en quien cae el sufrimiento caiga en el mismo temor.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

• La oración quem cadat aegritudo es subordinada respecto a cadere in eundem timorem, y por este motivo va en subjuntivo en lugar de in quem cadit aegritudo.

4. CONSECUTIO TEMPORUM Entre los tiempos de la oración principal y los de la subordinada se da una correlación, por la que se expresa que las acciones de los verbos son simultáneas, o bien que la acción de la subordinada es anterior o posterior a la de la principal. Esto ocurre tanto en indicativo como en subjuntivo, si bien se emplea la expresión consecutio temporum con referencia al subjuntivo. La normativa de la consecutio es la siguiente: Si el verbo de la principal va en presente o futuro, el de la subordinada irá en • presente para expresar simultaneidad • pretérito perfecto para expresar anterioridad • presente de perifrástica para expresar posterioridad Si el verbo de la principal va en pasado, el de la subordinada irá en • pretérito imperfecto para expresar simultaneidad • pretérito pluscuamperfecto para expresar anterioridad • pretérito imperfecto de perifrástica para expresar posterioridad Nescio quid agat: no sé que hace (simultaneidad) ''

quid egerit: no sé que ha hecho (anterioridad)

''

quid acturus sit: no sé qué hará (posterioridad)

nesciebam quid ageret: no sabía qué hacía (simultaneidad) ''

quid egisset: no sabía qué había hecho (anterioridad)

''

quid acturus esset: no sabía qué haría (posterioridad)

Nec ignoras quanti fecerim Caepionem (Cic.) Y no ignoras en cuánto he estimado a Cepión. Ego quid futurum sit nescio; quid fieri possit scio (Sén.) No sé qué ocurrirá; sé qué puede ocurrir. Cognosce itinera nostra ut statuas ubi nos visurus sis (Cic.) Conoce nuestros itinerarios para que determines dónde nos verás. Vellem scriberes cur ita putares (Cic.) Quisiera que me escribieses por qué pensabas así.

ORACIONES COMPUESTAS: SUBORDINADAS

Flaccus quid alii postea facturi essent scire non poterat, quid fecissent videbat (Cic.) Flaco no podía saber qué harían después los demás, veía qué habían hecho. Exponemus quas res laudaturi simus (Ret. Her.) Expondremos qué hechos hemos de alabar.

4.1. Excepciones a la consecutio Las oraciones en las que se cumple con mayor rigidez la consecutio son las interrogativas indirectas. Las restantes presentan frecuentes excepciones. Las particularidades de los tiempos dan también origen a excepciones. Examinaremos algunas. Decretum fit uti decem legati regnum quod Micipsa obtinuerat inter Iugurtham et Adherbalem dividerent (Sal.) Se decretó que diez embajadores dividiesen entre Yugurta y Adérbal el reino que había obtenido Micipsa. • Fit es un presente histórico y por esa razón el verbo de su subordinada dividerent va en pretérito imperfecto. Interim cottidie Caesar Haeduos frumentum quod essent publice polliciti flagitare (Cés.) Entre tanto todos los días César pedía a los heduos el trigo que habían prometido públicamente. • Flagitare es un infinitivo histórico y por eso el verbo de su subordinada essent polliciti va en pretérito pluscuamperfecto. Chius Aristo dixit solum bonum esse quod honestum esset (Cic.) Aristón de Quíos dijo que sólo era bueno lo que era conforme a la moral. • La oración de relativo esset depende de esse (presente), pero va en imperfecto porque la oración principal de esse va en pasado (dixit).

5. EL PRONOMBRE REFLEXIVO EN LAS SUBORDINADAS El uso de estos pronombres no coincide en latín y en español. Lo podemos comprobar en los siguientes ejemplos. [Cicero] multa pollicendo per Fulviam effecerat ut Q. Curius consilia Catilinae sibi proderet (Sal.) Cicerón prometiendo muchas cosas por medio de Fulvia había conseguido que Quinto Curio le revelase los planes de Catilina. • Al reflexivo latino sibi corresponde en español el pronombre personal le. Decima legio per tribunos militum ei gratias egit, quod de se optimum iudicium fecisset (Cés.) La décima legión por medio de los tribunos militares le dio gracias porque había juzgado muy bien de ella.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti Helvetii constituerunt ea quae ad proficiscendum pertinerent comparare (Cés.) Caesar Labieno scribit ut quam plurimas possit iis legionibus quae sint apud eum naves instituat (Cés.) Saepe tempore fit ut, quod plerumque turpe haberi soleat, inveniatur non esse turpe (Cic.) Ex quo intelligitur, quod verum, simplex sincerumque sit, id esse naturae hominum aptissimum (Cic.) Credamus, quia fiat quod dictum est, appellatam fidem (Cic.) Augustus urbem excoluit adeo ut iure sit gloriatus marmoream se relinquere quam latericiam accepisset (Suet.) Nescis, insane, nescis quantas vires virtus habeat; nomen tantum virtutis usurpas; quid ipsa valeat ignoras (Cic.) Quaesivi quae causa fuisset cur bona non venissent (Cic.) Mihi umquam dubium fuit quin tibi essem carissimus (Cic.) Maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum ut dictator esset (Cic.) Pansa amisso, quantum detrimentum respublica acceperit non te praeterit (Cic.) Quanta multitudo hominum convenerit ad hoc iudicium vides; quae sit omnium mortalium exspectatio, quae cupiditas ut acria ac severa iudicia fiant intellegis (Cic.) Mettellus legatis multa pollicendo persuadet uti Iugurtham sibi traderent (Sal.) Ariovistus respondit neminem secum sine sua pernicie contendisse (Cés.) Romani ignari omnium quae post se agerentur e saltu evasere (Liv.) Tacere praestaret philosophos quam iis qui se audissent nocere (Cic.) Germanicus legiones universas imperatorem Tiberium pertinacissime recusantes et sibi summam reipublicae deferentes compescuit (Suet.)

Tema XXIII ORACIONES SUSTANTIVAS: INTERROGATIVAS INDIRECTAS ESQUEMA 1. 2. 3. 4.

Definición. Pronombres interrogativos. Adverbios interrogativos. Conjunciones interrogativas. 4.1. Interrogativas simples. • • • •

num: si -ne: si nonne: si no an: si

4.2. Interrogativas dobles. • • • • •

utrum… an (anne): si… o -ne… an (anne): si… o —… an: si… o —… -ne: si… o —… —: si… o

4.3. El segundo miembro negativo: • … an non: o no • necne: o no 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Las oraciones interrogativas indirectas contienen una pregunta o duda dependientes de una principal. Los verbos de la principal tienen el significado de preguntar, decir, conocer, investigar, pensar, dudar, admirarse etc. Se construyen en subjuntivo y siguen la consecutio temporum. Van introducidas por pronombres, adverbios y conjunciones interrogativas.

2. PRONOMBRES INTERROGATIVOS Qui inquirit quid in se dictum sit se ipse inquietat (Sén.) Quien indaga qué se ha dicho contra él se perturba él mismo. Concupiit scire quid faceret (Petr.) Deseó saber qué hacía. Quales dii sint varium est; esse nemo negat (Cic.) Hay diversas opiniones sobre cómo son los dioses; nadie niega que existan.

3. ADVERBIOS INTERROGATIVOS Miror cur me accuses (Cic.) Me pregunto con admiración por qué me acusas. Mirabar quid maesta deos, Amarylli, vocares (Virg.) Me preguntaba con admiración por qué llamabas triste, Amarilis, a los dioses. Non ego istuc curo qui sit, unde sit (Pl.) No me preocupo de quién es, de dónde es. In his studiis laboribusque viventi non intellegitur quando obrepat senectus (Cic.) Quien vive en estas ocupaciones y trabajos no se da cuenta de cuándo sobreviene la vejez. Quemadmodum accepturi sitis horreo (Cic.) Me horrorizo al pensar cómo lo aceptaréis.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. CONJUNCIONES INTERROGATIVAS 1. En las interrogativas simples se utilizan las siguientes: 1. • num: si (presupone rspuesta negativa) 1. • -ne: si (indiferente a la respuesta) 1. • nonne: si no (presupone respuesta afirmativa) 1. • an: si (sólo se usa con haud scio, nescio y dubito) 1. Quaero num possit aut contra imperatorem aut pro imperatorem dici sine rei militaris usu (Cic.) Pregunto si se puede hablar contra o a favor de un general sin práctica en la milicia. 1. Animadverte rectene hanc sententiam interpreter (Cic.) Observa si interpreto bien este pensamiento. 1. Quaero a te nonne oppressam rempublicam putes si tot tam facinerosi recepti sint (Cic.) Te pregunto si no piensas que el estado ha perecido si son admitidos tantos tan malvados. 1. Venio nunc ad id quod nescio an primum esse debuerit (Cic.) Vengo ahora a aquello que no sé si debió ser lo primero. 2. Interrogativas dobles. Cuando en la pregunta se presentan dos alternativas se utilizan las siguientes conjunciones: 1. • utrum... an (anne): si... o 1. • -ne....... an (anne): si... o 1. • —........ an: si... o 1. • —...... –ne: si... o 1. • —........ —: si... o 1. Inter quos magna fuit contentio utrum moenibus se defenderent an obviam irent hostibus (Nep.) Entre los cuales hubo una gran disputa sobre si se defendían tras las murallas o irían al encuentro de los enemigos. 1. Id utrum illi sentiant anne simulent tu intelleges (Cic.) Tú entenderás si lo sienten o lo fingen. 1. Mihi haec ac talia audienti in incerto iudicium est fatone res mortalium et necessitate immutabili an forte volvantur (Tác.) Al oír estas cosas y parecidas mi juicio queda indeciso sobre si los hechos humanos se desarrollan gracias al destino y a una necesidad inmutable o gracias a la casualidad. 1. Hoc quaeramus verum sit an falsum (Cic.) Investiguemos si es verdadero o falso.

ORACIONES SUSTANTIVAS: INTERROGATIVAS INDIRECTAS

1. Ut possit iudicari verum id falsumne sit (Cic.) Para que pueda juzgarse si es verdadero o falso. 1. Velit nolit scire difficile est (Cic.) Es difícil saber si quiere o no quiere. 1. Ipse qui sit, utrum sit an non sit id quoque nescit (Cat.) Él mismo no sabe quién es, si existe o no existe. 3. Si el segundo miembro es negativo, es introducido por an non o necne: o no: 1. Quaeritur primum sintne dei necne sint. (Cic.) Se investiga en primer lugar si los dioses existen o no existen.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Requiris quid agam (Plin.) Multa cogitare debet orator, primum apud quos sit acturus (Quint.) Nimis miror quid hoc sit negotii (Pl.) Homo nusquam est neque scio quid dicam aut quid coniectem (Ter.) Si quaeritis, plane quid sentiam enuntiabo (Cic.) Cum absim quaeret (Marc.) Omnes tendunt ad gaudium, sed unde stabile magnumque consequantur ignorant (Sén.) Nemo scit praeter me ubi soccus me premat (Hier.) Caesar edocet quot virorum fortium morte necesse sit constare victoriam (Cés.) Quorsum recidat responsum tuum non magnopere laboro (Cic.) His condicionibus placeatne pax triduum ad consultandum dabitur (Liv.) Videamus primum deorumne prudentia mundus regatur, deinde consulantne di rebus humanis (Cic.) Dubito an Venusiam tendam (Cic.) Haud scio an quae [Davus] dixit sint vera omnia (Ter.) Socrates, cum esset ex eo quaesitum Archelaum, qui tum fortunatissimus haberetur, nonne beatum, putaret, «haud scio», inquit (Cic.) Reputate cum animis vostris num id mutare melius sit (Sal.) Etiam atque etiam reputate num eorum paenitendum sit (Sal.) Octavianus consultabat utrum proficisceretur an Capuam teneret (Cic.) Iocone an serio illle haec dicat nescio (Ter.) Controversia fuit utrum populi iussu indiceretur bellum an satis esset senatus consultum (Liv.) Postremo fugere an manere tutius foret in incerto erat (Sal.) Salutem amisi; redeat an non nescio (Pl.) Ego non privato publicone consilio Saguntum oppugnatum sit quaerendum censeam, sed utrum iure an iniuria (Liv.) Haud facile discerneres utrum imperatori an exercitui carior esset (Liv.) Turpilius praefectus unus ex omnibus italicis intactus profugit. Id misericordiane hospitis an pactione aut casu ita evenerit parum comperimus (Sal.) Utrum sit voluptas in iis rebus quas secundum naturam esse diximus necne sit, ad id quod agimus nihil interest (Cic.)

Tema XXIV ORACIONES SUSTANTIVAS: INFINITIVO CON ACUSATIVO

ESQUEMA 1. Definición. 2. Oraciones de infinitivo en función de sujeto: con verbos impersonales. 3. Oraciones de infinitivo en función de complemento directo. Los verbos de la principal son 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 4. 5. 6. 7.

De lengua: dico, nuntio, etc. De sensación: video, audio, etc. De estado de ánimo: gaudeo, doleo, etc. De voluntad: volo, nolo, etc.

Uso y traducción de los tiempos de infinitivo. El pronombre reflexivo en las oraciones de infinitivo. Construcción personal de videor parecer y algunos otros verbos. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Se llaman oraciones de infinitivo las que llevan el verbo en este modo con su sujeto en acusativo. El origen de esta construcción se ha explicado a partir de oraciones como Bellum me gerere cum Iugurtha iussistis (Sal.) Me mandasteis hacer la guerra con Yugurta. Me sería complemento directo de iussistis, pasando después a interpretarse como sujeto del infinitivo gerere. En cambio en esta otra oración Ennium ancilla domi non esse dixit (Cic.) La esclava dijo que Ennio no estaba en casa el acusativo Enium sólo puede interpretarse como sujeto de esse. La construcción de infinitivo con acusativo adquirió un amplio desarrollo en latín. Las funciones que puede desempeñar respecto a su principal son sujeto y complemento directo.

2. ORACIONES DE INFINITIVO EN FUNCIÓN DE SUJETO Se construyen con verbos impersonales (decet, oportet, licet, constat etc.) y con locuciones impersonales en las que interviene el verbo sum (necesse est, opus est, fama est, etc.) Interim eam partem nudari necesse erat (Cés.) Entre tanto era necesario que aquella parte fuese desguarnecida. • El acusativo eam partem es el sujeto del infinitivo nudari y toda la oración de infinitivo es el sujeto de necesse erat. Erat nuntiatum fracto animo fugisse Antonium (Cic.) Se había anunciado que Antonio había huido con el ánimo quebrantado. Hanc scire oportet filia tua ubi sit (Plaut.) Conviene que ésta sepa dónde está tu hija.

3. ORACIONES DE INFINITIVO EN FUNCIÓN DE COMPLEMENTO DIRECTO Se construyen con las siguientes clases de verbos:

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Los que significan decir y declarar: dico, aio, nuntio,doceo etc. 2. Los que expresan una sensación, percepción u opinión: video, audio, disco, censeo, memini etc. 3. Los que indican un estado de ánimo: gaudeo, doleo, angor, miror etc. 4. Los que expresan una decisión de la voluntad: volo, nolo, desidero, iubeo, cogo etc. Dico providentia deorum omnes mundi partes et initio constitutas esse et omni tempore administrari (Cic.) Digo que todas las partes del universo fueron creadas al principio por la providencia de los dioses y que son gobernadas por ella en todo momento. • El acusativo omnes partes es el sujeto de los infinitivos constitutas esse y administrari, y las dos oraciones de infinitivo hacen de complemento directo de dico. Scribis te ad me venturam (Cic.) Escribes que vendrás hacia mí. Negat haec me filiam suam esse (Pl.) Ésta dice que yo no soy hija suya. Audiebat Pompeium per Mauretaniam cum legionibus iter in Hispaniam facere confestimque esse venturum (Cés.) Oía que Pompeyo marchaba a España con las legiones a través de Mauritania y que llegaría rápidamente. Brutum a me amari intelligis (Cic.) Comprendes que Bruto es querido por mí. Caesar reperit ab Suebis auxilia missa esse (Cés.) César descubrió que habían sido enviadas tropas auxiliares por los suebos. Laetemur decertandi oblatam esse fortunam (Cic.) Alegrémonos de que se haya ofrecido la suerte de luchar. Quis tyrannus miseros lugere vetuit? (Cic.) ¿Qué tirano prohibió que los desgraciados mostrasen su dolor? Scipio Nasica censuit in senatu Carthaginem non delendam (L. Amp.) Escipión Nasica defendió en el senado que Cartago no debía ser destruida.

4. USO DE LOS TIEMPOS En las oraciones de infinitivo los tiempos tienen un valor relativo (simultaneidad, anterioridad o posterioridad) respecto al del verbo principal, de acuerdo con el siguiente esquema:

ORACIONES SUSTANTIVAS: INFINITIVO CON ACUSATIVO

Infinitivo

Relación

Presente

Simultaneidad

Perfecto

Futuro

Anterioridad

Posterioridad

Traducción • Presente si el verbo principal está en presente • Pretérito imperfecto si el verbo principal está en pasado • Pretérito perfecto o indefinido si el verbo principal está en presente • Pretérito pluscuamperfecto si el verbo principal está en pasado • Futuro imperfecto si el verbo de la principal está en presente • Condicional si el verbo de la principal está en pasado

5. USO DEL PRONOMBRE REFLEXIVO Si el sujeto de la principal es de tercera persona y es también sujeto del infinitivo, es recogido por el pronombre reflexivo. La traducción al español se hace por medio del pronombre personal correspondiente. Dictitabant se omnibus necessariis egere rebus (Cés.) Andaban diciendo que ellos carecían de todas las cosas necesarias. M. Antonius disertos ait se vidisse multos, eloquentem neminem (Cic.) M. Antonio dice que él ha visto a muchos de palabra fácil pero a ninguno elocuente.

6. CONSTRUCCIÓN PERSONAL DE VIDEOR Cuando el verbo videor (parecer) rige un infinitivo se construye con un nominativo que es también sujeto del infinitivo. La traducción al español se hace de la siguiente forma: • Videor se traduce como impersonal: parece, parecía etc. • El infinitivo se introduce por que • El sujeto del verbo videor se traduce como sujeto del infinitivo. Siguen la construcción de videor otros verbos declarativos como dicitur (se dice), fertur (se dice), narratur (se cuenta) etc. Non homines habitare mecum mihi hic videntur sed sues (Pl.) Me parece que no habitan aquí conmigo hombres sino cerdos. • Videntur lleva como sujeto homines, que es también sujeto del infinitivo habitare. Videntur se traduce como impersonal parece y homines como sujeto del infinitivo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Nullus Antonio ludus videtur esse iucundior quam cruor (Cic.) A Antonio le parece que ningún juego es más agradable que la sangre. Amulium regem [Romulus] interemisse fertur (Cic.) Se dice que Rómulo mató al rey Amulio. Lycurgi temporibus Homerus etiam fuisse traditur (Cic.) Es tradición que Homero vivió también en tiempos de Licurgo. • En determinados casos videor se construye de forma impersonal. Visum est mihi de senectute aliquid ad te conscribere (Cic.) Me ha parecido oportuno escribirte algo sobre la vejez. Turpe mihi videbatur in eam urbem me audere reverti ex qua Brutus cederet (Cic.) Me parecía vergonzoso que me atreviese a volver a la ciudad de la que se alejaba Bruto. • También se construyen de forma personal algunos verbos que significan mandar (iubeor), prohibir (prohibeor), y permitir (sinor). Triginta quinquerremes mitti iussae [sunt] (Liv.) Se ordenó que fuesen enviadas treinta quinquerremes. Parentes prohibentur adire ad liberos (Cic.) Se prohíbe que los padres se acerquen a los hijos. Milo accusare Clodium non est situs (Cic.) No se permitió que Milón acusase a Clodio.

ORACIONES SUSTANTIVAS: INFINITIVO CON ACUSATIVO

7. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Decet cariorem esse patriam nobis quam nosmet ipsos (Cic.) Licet me id scire quid sit (Pl.) Necesse est me totum superioris anni reipublicae naufragium exponere (Cic.) Constat inter doctos hominem ignarum astrologiae ornatissimis atque optimis versibus, Aratum, de caelo stellisque dixisse (Cic.) Ipse commodissimum esse statuit omnes naves subduci (Cés.) Amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore (Cic.) Erillus scientiam summum bonum esse defendit (Cic.) Caesar monuit eius diei victoriam in equitum virtute constare (Cés.) Illum pueris locum esse bellissimum duximus (Cic.) Omnes me suspicantur habere aurum domi (Pl.) Quis ignorabat Q. Pompeium fecisse Numantinum foedus? (Cic.) Suum cuique honorem et gradum redditum esse gaudeo vehementerque laetor (Cic.) Indignabamini aerarium expilari (Sal.) Scio nos nostris multis peccatis in hanc aerumnam incidisse (Cic.) Romulus urbem constituit quam e suo nomine Romam iussit nominari (Cic.) Caesar scalas parari militesque armari iubet (Cés.) Hannibal imperavit quam plurimas venenatas serpentes vivas colligi easque in vasa fictilia conici (Nep.) Testificor, denuntio, ante praedico M.Antonium vastaturum agros, Mutinam obsessurum, dilectos qua possit habiturum (Cic.) Silentio puto me usurum, nisi quid aliud tibi videtur (Cic.) Metellus statuit alio more bellum gerendum (Sal.) Caesar docet se nullum extraordinarium honorem appetisse (Cés.) Piso gloriabatur se omnes magistratus sine repulsa assecutum (Cic.) Caesar confidebat facilius, simul atque libuisset, veteramos convocaturum quam Pompeium novos milites (Suet.) L.Lentulus consul senatui reique publicae se non defuturum pollicetur (Sal.)

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Ipse proficiscitur quod hi Germanos Transrhenanos sollicitare dicebantur (Cés.) Nonne vobis haec quae audistis cernere oculis videmini (Cic.) Quam Iuno fertur terris magis omnibus unam posthabita coluisse Samo (Virg.) Tum senex dicitur eam fabulam recitasse iudicibus (Nep.) In somnis ecce aute oculos maestissimus Hector visus adesse mihi largosque effundere fletus (Virg.)

Tema XXV ORACIONES SUSTANTIVAS CON UT / UT NON, UT / NE, NE / UT / UT NON

ESQUEMA 1. Definición. 2. Las que constatan un hecho son introducidas por • ut: que • ut non: que no Verbos en la principal • suceso: fit, accidit etc. • resultado: facio, sequitur etc. • expresiones impersonales con sum: reliquum est, verum est etc. 3. Las que expresan un acto de deseo, súplica etc., son introducidas por • ut: que • ne: que no Verbos en la principal • • • • •

petición: rogo, peto etc. consejo: suadeo, hortor etc. orden: praecipio, permitto etc. actuación con una finalidad: consulo, laboro etc. consecución de algo: consequor, impetro etc.

4. Las que expresan un acto de temor son introducidas por • ne: que • ut: que no • ne non: que no Verbos en la principal • de temor: timeo, metuo, vereor, periculum est etc. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Mediante estas oraciones se expresa la constatación de un hecho o un acto de deseo, súplica, temor etc. El modo es el subjuntivo y los tiempos siguen la consecutio temporum.

2. CON VERBOS QUE CONSTATAN UN HECHO Las que constatan un hecho son introducidas por ut: que, y las negativas por ut non: que no. Complementan las siguientes clases de verbos: • suceso: fit, accidit, contingit, evenit etc. etc. • resultado: facio, perficio, eficitur, sequitur etc. • expresiones impersonales con sum: reliquum est, verum est, consuetudo est etc. Eadem nocte accidit ut esset luna plena (Cés.) En la misma noche sucedió que había luna llena. Faciam hodie ut aut vivo aut mortuo gratias agas (Cés.) Haré hoy que me des las gracias a mí, vivo o muerto. Reliquum est ut certemus inter nos (Cic.) Sólo falta que luchemos entre nosotros. Verum est ut populus Romanus omnes gentes virtute superarit (Nep.) Es verdad que el pueblo romano superó a todos los pueblos en valor. Etsi non potuisti facere ut mihi illam epistulam non mitteres, tamen mallem non esse missam (Cic.) Aunque no pudiste lograr que no me eviases aquella carta, sin embargo preferiría que no hubiese sido enviada. Incidit ut tempestates ad navigandum idoneas Caesar non haberet (Cés.) Sucedió que César no tenía circunstancias adecuadas para navegar.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. CON VERBOS DE DESEO Las que expresan un acto de deseo se construyen con ut: que, y las negativas con ne: que no. Complementan las siguientes clases de verbos: • • • • •

de petición: rogo, oro, peto, imploro etc. de consejo: suadeo, hortor, impello etc. de orden: praecipio, permitto etc. de actuación con una finalidad: consulo, laboro, contendo etc. de consecución de algo: consequor, impetro, mereo etc.

Peto a te vel, si pateris, oro ut homines miseros conserves (Cic.) Te pido o, si lo consientes, te suplico que salves a los hombres desgraciados. Hoc te primum rogo ne contrahas animum neve te obrui magnitudine negotii sinas (Cic.) Te pido en primer lugar que no te desanimes y que no te dejes abrumar por la magnitud del asunto. • El complemento directo de rogo es hoc y las oraciones sustantivas ne contrahas... neve sinas explicitan el pronombre hoc. Illud te, mi Lucili, rogo atque hortor ut philosophiam in praecordia ima demittas (Sén.) Te pido, mi querido Lucilio, y te exhorto a que hagas descender la filosofía a lo más profundo de tus entrañas. Pompeius suis praedixerat ut Caesaris impetum exciperent neve se loco moverent (Cés.) Pompeyo había encargado a los suyos que aguantasen el ataque de César y que no se moviesen del lugar. Qui stadium currit eniti et contendere debet ut vincat (Cic.) Quien corre en el estadio debe empeñarse y esforzarse en vencer. Vos adepti estis ne quem civem metueretis (Cic.) Habéis conseguido no temer a ningún ciudadano.

4. CON VERBOS DE TEMOR Con verbos de temor en la principal (timeo, metuo, vereor, periculum est etc.) las subordinadas sustantivas son introducidas por ne: que, ut: que no, ne non: que no. Metuo ne sero veniam (Ter.) Temo que llegue tarde Ne fortuna lassescat metus est (Plin. Viejo) Hay temor de que la fortuna se canse. Omnes labores te excipere video; timeo ut sustineas (Cic.) Veo que tú recibes todos los trabajos; temo que no aguantes. Intelexi te vereri ne superiores [litterae] mihi redittae non essent (Cic.) Comprendí que temías que no me hubiese sido entregada [la carta] precedente.

ORACIONES SUTANTIVAS CON UT / UT NON,....

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Communi fit vitio naturae ut invisitatis atque incognitis rebus magis confidamus vehementiusque exterreamur (Cés.) Ita di faciant ego te ut verberem (Pl.) Nec vero id effici posse confido, ut omnes adulescentes se ad haec studia convertant (Cic.) Evenit ut victores consules ambo morerentur (Eutr.) Reliquum est ut te orem ut valetudini tuae, si me et omnes valere vis, diligentissime servias (Cic.) Non potest fieri ut non vir bonus irascatur malis (Sén.) Reliquum est ut te hoc rogem et a te petam ne temere naviges (Cic.) Orandum est ut sit mens sana in corpore sano (Juv.) Hoc ab homine exigitur ut prosit hominibus (Sén.) Illud tibi praecipio ne sis miser ante tempus (Sen.) Caesar milites hortatus est ne ea quae accidissent graviter ferrent neve his rebus terrerentur (Cés.) Efficiam posthac ne quemquam voce lacessas (Virg.) Orant ut adventus Caesaris exspectetur (Cés.) Senatus decrevit ut consules duas Gallias sortirentur, dilectus haberentur, vacationes ne valerent, legati cum auctoritate mitterentur qui adirent Galliae civitates darentque operam ne eae se cum Helvetiis coniungerent (Cic.) Cavendum est ne maior poena quam culpa sit et ne iisdem de causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem (Cic.) Timor deinde incessit ne, si hostis urbem intrasset, sine discrimine Poenus an Hispanus esset obvii passim caederentur (Liv.) Veremur ne forte non aliorum utilitatibus sed propriae saluti servire videamur (Plin. Joven) Metuo ne non sit surda atque haec audierit (Plauto) Non vereor ne quid timide, ne quid stulte facias (Cic.) Timui ne quis de mea fide atque integritate dubitaret (Cic.) Huic Antiocho Hannibal se iunxerat Carthaginem, patriam suam, metu ne Romanis traderetur relinquens (Eutr.) Longinus, veritus ne clauderetur in regionibus sibi infestis, noctu silentio ex castris proficiscitur (Bellum Alex.)

Tema XXVI ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUIN, QUOMINUS, NE ESQUEMA 1. Definición. 2. Con verbos de impedir. Las subordinadas son introducidas por • quin: que • quonimus: que • ne: que Verbos en la principal • impedir (impedio) • rehusar (recuso) • oponerse (obsto) 2.1. Con expresiones de significado parecido a los verbos de impedimento: • nihil abest quin: no falta nada para que • nulla causa es quin: no hay ningún motivo para que no 2.2. Con verbos que significan • no reprimirse: vix reprimor • no abstenerse: aegre abstineo 3. Con verbos o pexpresiones de duda. • quin: que • quin non: que no 4. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Estas oraciones complementan verbos o expresiones que significan impedir, abstenerse y dudar. El modo es el subjuntivo y los tiempos siguen la consecutio temporum.

2. CON VERBOS DE IMPEDIR Con los verbos que significan impedir (impedio, prohibeo) rehusar (recuso) y oponerse (obsto, resisto) las conjunciones se utilizan de la forma siguiente: • quin: que (el verbo principal es negativo o interrogativo) • quominus: que (se usa tanto si el principal es negativo como afirmativo) • ne: que (el verbo principal es afirmativo) Plura ne scriberem dolore impedior (Cic.) El dolor me impide que te escriba más. [Regulus] sententiam ne diceret recusavit (Cic.) Régulo rehusó decir su opinión. Vellem tua te occupatio non impedisset quominus ad me quid ageretur perscriberes (Cic.) Quisiera que tu ocupación no te hubiese impedido que me escribieses qué se llevaba a cabo. Impedior religione quominus exponam quam multa P. Sestius ad me detulerit (Cic.) Un escrúpulo me impide que exponga cuán numerosas noticias me trajo Publio Sestio. Non possumus quin alii a nobis dissentiant recusare (Cic.) No podemos dejar de admitir que los demás discrepen de nosotros. 1. Hay algunas expresiones de significado parecido a los verbos de impedimento:

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. • nihil abest quin: no falta nada para que 1. • nulla est causa quin: no hay ningún motivo para que no 1. Adeo concitati homines sunt ut haud multum afuerit quin impetu populi Caeso interiret (Liv.) Hasta tal punto se alborotaron los hombres que no faltó mucho para que pereciese Cesón por el ímpetu del pueblo. 1. Aberit non longe quin Caesar hoc a me decerni velit (Cic.) No faltará mucho para que César quiera que esto sea decidido por mí. 1. Nulla causa est quin me verberes (Pl.) No hay ningún motivo para que no me azotes. 1. Numquid causae est quin uxorem cras ducam (Pl.) ¿Acaso hay algún motivo para que no me case mañana? 1. Prorsus nihil abest quin sim miserrimus (Cic.) No falta absolutamente nada para que sea muy desgraciado. 2. También se construyen con quin los verbos que significan no reprimirse, no abstenerse (vix reprimor, me non teneo, facere non possum, aegre abstineo) 1. Vix reprimor quin involem illi in oculos (Pl.) Apenas me reprimo de saltarle a los ojos. 1. Non poterant milites contineri quin spe praedae in urbem irrumperent (Ces.) Los soldados no podían abstenerse de precipitarse a la ciudad por la esperanza del botín. 1. Facere non possum quin cottidie ad te mittam litteras ut tuas accipiam (Cic.) No puedo menos que enviarte carta diariamente para recibir la tuya. 1. Etrusci aegre abstinent quin castra oppugnent (Liv.) Los etruscos con dificultad se abstienen de atacar el campamento.

3. CON VERBOS Y EXPRESIONES DE DUDA Los verbos y expresiones de duda se construyen con • quin: que • quin non: que no Haud dubiumst quin eum possim cogere (Ter.) No hay duda de que puedo obligarlo. Numquid tu dubitas quin ego perpetuo perierim? (Ter.) ¿Acaso dudas de que yo estoy perdido para siempre?

ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUIN, QUOMINUS, NE

Dubita, si potes, quin ille, seu victus seu victor redierit, caedem facturus sit (Cic.) Duda, si puedes, de que él, tanto si vuelve vencido como si vuelve vencedor, hará una masacre. Controversia non erat quin verum dicerent (Cic.) No había discusión sobre que decía la verdad. Nunc mihi non est dubium quin venturae non sint (Cic.) Para mí ahora no hay duda de que no vendrán. Neque dubium est quin unus homo familia non sit (Cic.) No hay duda de que un hombre solo no constituye familia.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Q.Metellus consul, quamvis nulla lege impediretur quin filium contubernalem perpetuum haberet, maluit tamen eum in ordine merere (Front.) Obstitisti ne ex Italia transire in Siciliam fugitivorum copiae possent (Cic.) Tunc quoque ne confestim bellum indiceretur religio obstitit (Liv.) Epaminondas in iudicium venit neque recusavit quominus legis poenam subiret (Nep.) Casus quidem ne facerem impedivit (Cic.) Non humana neque divina obstant quin socios exscindant (Sal.) Nox atque praeda castrorum hostes quominus victoria uterentur remorata sunt (Sal.) Facere non possum quin cottidie ad te mittam [litteras] ut tuas accipiam (Cic.) Etrusci... aegre abstinent quin castra oppugnent (Liv.) Non dubito quin tibi odiosae sint epistulae cottidianae (Cic.) Quis, mi Lucili, dubitare potest quin deorum immortalium munus sit quod vivimus? (Sén.) Non dubito quin tibi ingenio praestiterit nemo (Cic.) Neque tamen dubito quin tu matutina tempora lectiunculis consumpseris (Cic.) An dubitamus quin Romani iam ad nos interficiendos concurrant? (Cés.) Nihil controversiae fuit quin consules crearentur M.Geganius Macerinus tertium et L.Sergius Fidenas (Liv.) Dubitandum non est quin numquam possit utilitas cum honestate contendere (Cic.) Quis dubitaret suffragio suo se metu, periculo rempublicam liberare? (Cic.) Nunc quidem non dubito quin, quoad plane valeas, te neque navigationi neque viae commitas (Cic.)

Tema XXVII ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUOD ESQUEMA 1. Definición. 2. Sustantivas con quod en función explicativa. 3. Sustantivas con quod en función de sujeto o complemento directo. Verbos de la principal: • • • •

Añadir y pasar por alto: accedit, praetereo etc. Verbos y expresiones con valoración: bene accidit etc. De alabanza, reproche, perdón, etc.: laudo, vitupero etc. De sentimiento: gaudeo, doleo etc.

4. Sustantivas con quod equivalentes a un acusativo de relación. 5. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Las oraciones sustantivas introducidas por quod o bien explican una palabra de la principal o bien complementan diversas clases de verbos (añadir, alabar, reprender, alegrarse etc.) El modo es el indicativo, pero puede aparecer también el subjuntivo.

2. SUSTANTIVAS CON QUOD EN FUNCIÓN EXPLICATIVA Las sustantivas con quod pueden explicar una palabra de la principal (sustantivo, pronombre o adverbio) con independencia del verbo. Mihi quidem videntur homines hac re maxime bestiis praestare quod loqui possunt (Cic.) Me parece que los hombres aventajan a los animales sobre todo en el hecho de que pueden hablar. • La oración quod loqui possunt explicita hac re. Me una haec res torquet quod non omnibus in rebus Pompeium secutus sim (Cic.) Sólo me atormenta el hecho de que no haya seguido en todo a Pompeyo. Extremum quod te alloquor hoc est (Virg.) Es la última vez que te hablo.

3. SUSTANTIVAS CON QUOD EN FUNCIÓN DE SUJETO O COMPLEMENTO DIRECTO Las sustantivas con quod también pueden complementar, en función de sujeto o complemento directo, las siguientes clases de verbos: • Los que significan añadir y pasar por alto: accedit, praetereo • Verbos y expresiones acompañados de una valoración: bene, recte etc. facio; bene, male etc. accidit, evenit; molestum est etc.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

• Los que significan alabanza, reproche, condena, perdón, acción de gracias, error: laudo, vitupero, condemno, ignosco, gratulor, fallor etc. • Los que expresan distintos sentimientos: gaudeo, doleo, me paenitet, moleste fero, queror etc. Praetereo quod eam sibi domum delegit (Cic.) Paso por alto el hecho de que eligió para él aquella casa. Eo accedebat quod iudices e lege Rupilia dati non erat (Cic.) A eso se añadía el hecho de que no habían sido asignados jueces en virtud de la ley rupilia. De animo meo erga rempublicam bene facis quod non dubitas (Cic.) Haces bien en no dudar sobre mis sentimientos para con el estado. Accidit perincommode quod eum nusquam vidisti (Cic.) Sucedió muy desgraciadamente que no le viste en ninguna parte Mihi illud molestissimum est quod solvendi sunt nummi Caesari (Cic.) Es para mí muy desagradable el hecho de que hay que entregar dinero a César. Socrates accusatus est quod corrumperet iuventutem (Quint.) Sócrates fue acusado de corromper a la juventud. Quod bene cogitasti aliquando laudo, quod non indicasti gratias ago, quod non fecisti ignosco (Cic.) Te alabo el que pensaste bien alguna vez, te agradezco el que no lo denunciaste, te perdono el que no lo hiciste. Mihi laetari videtur quod tantam pestem evomuerit (Cic.) Me parece que se alegra de haber expulsado una calamidad tan grande. Sane gaudeo quod te interpellavi (Cic.) Ciertamente me alegro de haberte interrumpido.

4. SUSTANTIVAS CON QUOD EQUIVALENTES A UN ACUSATIVO DE RELACIÓN En determinados casos la oración introducida por quod equivale a un acusativo de relación «en cuanto al hecho de que». La oración de quod va delante de la principal. Quod ad me scribis de sorore tua, testis erit ipsa (Cic.) En cuanto a lo que escribes sobre tu hermana, ella misma será testigo. Quod autem me Agammenomen aemulari putas, falleris (Nep.) En cuanto al hecho de que piensas que trato de emular a Agamenón, te equivocas.

ORACIONES SUSTANTIVAS CON QUOD

5. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Mihi verba desunt propter hanc causam quod mirifice sum sollicitus quidnam de provinciis decernatur (Cic.) Id illi vitium maximum est quod nimis tardus est (Pl.) Numquid non in hoc furor est quod nemo nostrum mortalem se cogitat? (Sén.) Inter causas malorum nostrorum est quod vivimus ad exempla (Sén.) Damnationem suam Rutilius sic tulit tamquam nihil illi molestum aliud esset quam quod male iudicaretur (Sén.) Accedit quod patrem plus etiam quam non modo tu sed quam ipse scit amo (Cic.) Accedebat huc quod in concilio Aeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum civitatis deferri (Cés.) Percommode accidit quod non adest is qui paulo ante adfuit (Cic.) Augebat molestiam quod vir egregius et auctoritatis et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat (Cic.) Mitto quod invidiam, quod pericula, quod omnes meas tempestates subieris (Cic.) Caesar mihi ignoscit per litteras quod non venerim (Cic.) Falso queritur de natura sua genus humanum quod forte potius quam virtute regatur (Sal.) Cottidie querimur malos esse felices (Sén.) Hunc nimbum cito transisse laetor (Cic.) Facis fraterne quod me hortaris (Cic.) Obiecit ut probrum M. Nobiliori quod is in provinciam poetas duxisset (Cic.) Maior pars mortalium de naturae malignitate conqueritur quod in exiguum aevi gignimur (Sén.) Quod me magno animi motu perturbatum putas, sum equidem (Cic.) Summa laus senectutis est quod ea voluptates nullas magno opere desiderat (Cic.) In hoc sumus sapientes quod naturam optimam ducem tamquam deum sequimur eique paremus (Cic.)

Tema XXVIII ORACIONES ADJETIVAS O DE RELATIVO ESQUEMA 1. Definición. 2. Oraciones adjetivas en indicativo. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Atracción del antecedente al caso del relativo. Autonomía de algunas oraciones adjetivas. Unión de varias oraciones adjetivas. Relativo equivalente a demostrativo. Giro quod si.

3. Oraciones adjetivas en subjuntivo. Con valor. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6.

Final. Consecutivo. Causal. Condicional. Concesivo. De indeterminación.

4. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Las oraciones adjetivas desempeñan las funciones de los adjetivos. Son introducidas por pronombres o adverbios relativos (qui, quicumque, ubi, quo, unde etc.). El modo es el indicativo, si bien aparece el subjuntivo cuando se añade un matiz final, causal, consecutivo, concesivo etc. Para la concordancia del relativo con su antecedente, cfr. tema IV.

2. ORACIONES ADJETIVAS EN INDICATIVO Ille beatissimus est, qui crastinum sine sollicitudine exspectat (Sén.) Es muy feliz quien espera el mañana sin preocupación. Irascimur saepe non illis qui laeserunt, sed iis qui laesuri sunt (Sén.) Con frecuencia nos encolerizamos no con los que han hecho daño, sino con los que lo harán. Est fragilis ea fortuna populi quae posita est in unius voluntate vel moribus (Cic.) Es frágil la suerte del pueblo que está puesta en la voluntad o en las costumbres de uno solo. Ubicumque sum ibi meus sum (Sén.) Donquiera que estoy soy mío. Saguntum vestri circunsedent exercitus, unde arcentur foedere (Liv.) Vuestros ejércitos asedian Sagunto, de donde son rechazados en virtud de un tratado. Quod ex aliena virtute sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt (Sal.) Lo que se atribuyen a sí mismos por un mérito ajeno no me lo conceden a mí por el mío propio. 1. A veces el antecedente del relativo es atraído al caso de éste: 1. Istum quem quaeris ego sum (Pl.) Ese que buscas soy yo. 1. Urbem quam statuo vestra est (Virg.) La ciudad que fundo es vuestra. 2. En algunas expresiones la oración de relativo se comporta con autonomía respecto a la principal:

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Quod si mihi permisisses, qui meus in te amor est, confecissem (Cic.) Si me lo hubieses confiado, con lo que te quiero, lo hubiese realizado. 1. Qua mollitia sum animi ac lenitate, numquam illius lacrimis ac precibus restitissem (Cic.) Con la sensibilidad y dulzura de ánimo que tengo, nunca hubiera resistido a sus lágrimas y súplicas. 3. Cuando dos o más oraciones relativas se refieren a un mismo antecedente se unen de distintas formas: 1. Multis servit qui corpori servit, qui pro illo nimium timet, qui ad illud omnia refert (Sén.) Sirve a muchos quien sirve al cuerpo, quien teme demasiado por él, quien lo refiere todo a él. 1. Si gloria tangeris, notiorem te epistulae meae facient quam omnia ista quae colis et propter quae coleris (Sén.) Si te importa la gloria, mis cartas te harán más conocido que todas esas cosas que honras y por las que eres honrado. 4. Tras una puntuación fuerte el pronombre relativo equivale a un demostrativo: 1. Quicquid fieri potest, quasi futurum cogitemus. Quod facere te moneo (Sén.) Lo que puede acontecer pensémoslo como si fuera a ocurrir. Es lo que te aconsejo hacer. 1. Multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt: quos legite studiose (Cic.) Los libros de Jenofonte son muy útiles para muchas cosas: leedlos atentamente. 5. Para el giro quod si cfr. tema XXX.

3. SUBORDINADAS ADJETIVAS EN SUBJUNTIVO El empleo de este modo está justificado por existir en la oración uno de los siguientes matices.

3.1. Final Missi sunt legati qui consulerent Apollinem (Nep.) Fueron enviados legados que (= para que) consultasen a Apolo.

3.2. Consecutivo Nemo est tam senex qui se annum non putet posse vivere (Cic.) Nadie es tan viejo que no piense que puede vivir un año.

ORACIONES ADJETIVAS O DE RELATIVO

Nemo est tam fortis quin rei novitate perturbetur (Cic.) Nadie es tan fuerte que no se perturbe por lo extraordinario de un asunto. Nec tu is es qui quid sis nescias (Cic.) No eres tú un hombre tal que no sepa quién es. Ille servos non putat dignos quibus irascatur (Sén.) Aquél no considera a los esclavos dignos de que se encolerice con ellos.

3.3. Causal Amant te omnes mulieres, neque iniuria, qui sis tam pulcher (Pl.) Te aman todas las mujeres, y no sin razón, a ti que eres tan hermoso. Nequam sum utpote qui hodie amare inceperim (Pl.) Soy un desgraciado porque hoy me he enamorado.

3.4. Condicional Qui videret, equum Troianum introductum, urbem captam diceret (Cic.) Quien lo viese diría que fue introducido el caballo de Troya, que la ciudad fue tomada.

3.5. Concesivo Egomet, qui sero ac leviter Graecas litteras attigissem, tamen, cum venissem Athenas, complures tum ibi dies sum commoratus (Cic) Yo mismo, a pesar de que me había acercado tarde y superficialmente a la cultura griega, sin embargo, al llegar a Atenas, me detuve muchos días allí. Peccatum suum, quod celari posset, confiteri maluit (Cic.) Prefirió confesar su falta, que podía ocultar.

3.6. De indeterminación Labieno scribit ut quam plurimas possit iis legionibus quae sint apud eum naves instituat (Cés.) Escribe a Labieno que equipe el mayor número posible de naves con las legiones que están con él.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Pompeius eadem illa quae per Scipionem ostenderat agit (Cés.) Eos potissimum deligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos (Cic.) Avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupivit (Cic.) Caesar his de causis quas conmemoravi Rhenum transire decreverat (Cés.) Quod verum est meum est (Sén.) Quem di diligunt adulescens moritur (Pl.) Bonum igitur quod est honestum est (Cic.) Malum propositum apparet malumque consilium etiam ibi ubi nocere non potuit (Sén.) Nemo istorum quos divitiae honoresque in altiore fastigio ponunt magnus est (Sén.) Quem in ipsa re trepidare volueris ante rem exerceas (Sén.) Beatus ille qui procul negotiis, ut prisca gens mortalium, paterna rura bobus exercet suis (Hor.) Duo genera semper in hac civitate fuerunt eorum qui versari in republica studuerunt (Cic.) Quicquid ad summum pervenit ab exitu prope est (Sén.) Illo saeculo quod aureum perhibent penes sapientes fuisse regnum Posidonius iudicat (Sén.) Pirustae legatos ad eum mittunt qui doceant nihil earum rerum publico factum consilio (Cés.) Qui modeste paret videtur qui aliquando imperet dignus esse (Cic.) Ego is sum qui nihil umquam mea potius quam meorum civium causa fecerim (Cic.) Fuit mirifica vigilantia qui suo toto consulatu somnum non viderit (Cic.) Haec qui videat, nonne cogatur confiteri deos esse? (Cic.) Ego commiterem ut idem perditor reipublicae nominarer qui servator fuissem? (Cic.) Philosophi inventi sunt qui summum malum dolorem dicerent (Cic.)

Tema XXIX ORACIONES ADVERBIALES: FINALES ESQUEMA 1. Definición. 2. Conjunciones. • ut: para que, para • ne: para que no, para no • quo: para que, para Anunciadores en la principal: eo, ideo, idcirco, propterea etc. 3. Otras construcciones con valor final. 4. Ejercicios de autoevaluación.

1. DEFINICIÓN Las oraciones finales expresan para qué se realiza la acción del verbo principal. Se construyen en modo subjuntivo, concretamente en presente e imperfecto de acuerdo con la consecutio. En castellano se traducen en subjuntivo o en infinitivo.

2. CONJUNCIONES Son introducidas por las siguientes conjunciones: • ut: para que, para • ne: para que no, para no • quo: para que, para (se usa sobre todo delante de un comparativo) En la oración principal pueden aparecer anunciadores del tipo: eo, ideo, idcirco, propterea etc. Non ut edam vivo, se ut vivam (Quint.) No vivo para comer sino que como para vivir. Lento adiutorio opus est contra mala continua et fecunda, non ut desinant sed ne vincant (Sén.) Contra los males crónicos y prolíficos se precisa una ayuda lenta, no para que cesen sino para que no venzan. Socrates dicebat multos homines propterea velle vivere ut ederent et biberent, se bibere atque esse ut viveret (Gel.) Sócrates decía que muchos hombres quieren vivir para comer y beber, pero que él bebía y comía para vivir. Omnem autem sermonem tribuimus M. Catoni seni quo maiorem auctoritatem haberet oratio (Cic.) Pero hemos asignado toda la conversación al anciano Marco Catón para que el discurso tuviese mayor autoridad. Legem tulit ut lex Aelia ne valeret (Cic.) Promulgó una ley para que no tuviese validez la ley Elia. • Obsérvese que ut refuerza el valor negativo de ne.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

3. OTRAS CONSTRUCCIONES CON VALOR FINAL La finalidad puede ser expresada con otras construcciones. La frase española fueron enviados embajadores para pedir la paz se puede poner en latín de las siguientes formas: Missi sunt legati ut pacem peterent qui pacem peterent (relativo con subjuntivo) ad pacem petendam (gerundivo en acusativo) pacis petendae causa o gratia (causa o gratia con gerundivo en genitivo) pacem petitum (supino en acusativo)

ORACIONES ADVERBIALES: FINALES

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Vomunt ut edant, edunt ut vomant (Sén.) Aliquis vir bonus nobis eligendus est ac semper ante oculos habendus, ut sic tamquam illo spectante vivamus (Sén.) Ex quibus illud intellegitur appetitus omnes contrahendos sedandosque esse, ut ne quid temere ac fortuito agamus (Cic.) Animo imperato ne animus imperet tibi (Pub. Sir.) Ut ameris amabilis esto (Ov.) Spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae (Ov.) Exercitus qui in Africam portaretur scribitur (Sal.) Curio... praemittit equites, qui primum impetum sustineant (Cés.) Legatos ad Iugurtham de iniuriis questum misit (Sal.) Geometrae solent postulare ut quaedam sibi concedantur, quo facilius quae volunt explicent (Cic.) Ne dolere quidem possum ut non ingratus videar (Cic.) Ipse cum expedita manu proficiscitur circum villas frumentatum (Cés.) Nunc populati atque vexati cuncti ad me publice saepe venerunt, ut suarum fortunarum omnium causam defensionemque susciperem (Cic.) Maiores vostri parandi iuris gratia bis per secessiones armati Aventinum occupavere (Sal.) [Magnesiam Themistocli] rex donarat, quae ei panem praeberet (Nep.) Misimus qui afferat agnum (Cic.) Plerique perverse, ne dicam impudenter, amicum habere tale volunt, quales ipsi esse non possunt (Cic.) Lacedaemonii, ad dissimulandum et occultandum vulnerum suorum cruorem, punicis in proelio tunicis utebantur (Val. Max.) Dicuntur ab nonnullis sententiae ut legati ad Caesarem mittantur qui voluntatem senatus ei proponant (Cés.) Ancus Marcius urbem in exitu Tiberis condidit, quae et peregrinas merces exciperet et hostem moraretur (Isid.)

Tema XXX ORACIONES ADVERBIALES: CONSECUTIVAS ESQUEMA 1. Concepto. 2. Conjunciones. • ut: que • ut non: que no 3. Tiempos. Excepciones a la consecutio. 4. Tipos especiales de consecutivas. 4.1. Restrictivas. 4.2. Con tantum abest ut… ut. 4.3. Con maior quam ut. 5. Consecutivas relativas. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. CONCEPTO Las oraciones subordinadas consecutivas expresan la consecuencia de la principal. Su modo es el subjuntivo.

2. CONJUNCIONES Las consecutivas son introducidas por: • ut: que • ut non: que no Generalmente en la oración principal aparecen adverbios o pronombres correlativos: sic, ita, tam, tantum, is, talis etc. Sic moriar ut mortuus non erubescam (Petr.) Moriré de forma que, muerto, no sienta vergüenza. Tantos processus efficiebat ut evolare non excurrere videretur (Cic.) Hacía progresos tan grandes que parecía volar, no correr.

3. TIEMPOS En general siguen la consecutio, pero no siempre. La consecuencia actual de un hecho pasado va en presente: [Siciliam Verres] per trienium ita vexavit ac perdidit ut ea restitui in antiquum statum nullo modo possit (Cic.) Durante tres años Verres maltrató y echó a perder Sicilia de tal forma que de ningún modo puede ser devuelta a su estado anterior. • Utiliza possit en lugar de posset porque en el momento de escribir seguían las consecuencias. Cuando la consecuencia se refiere al pasado se usa el imperfecto o el pretérito perfecto:

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

[Atticus] sic Graece loquebatur ut Athenis natus videretur (Nep.) Ático hablaba el griego de tal forma que parecía nacido en Atenas. Adeone pudorem perdidisti ut hoc dicere ausus sis? (Cic.) ¿Hasta tal punto perdiste la vergüenza que te atreviste a decir esto?

4. TIPOS ESPECIALES DE CONSECUTIVAS 1. Restrictivas. Limitan lo expresado en la principal 1. Dabo egenti sed ut ipse non egeam; sucurram perituro sed ut ipse non peream (Sén.) Daré al necesitado pero de forma que yo mismo no lo esté; socorreré al que está a punto de perecer pero de forma que no perezca yo mismo. 2. Con tantum abest ut... ut, donde el primer ut introduce una sustantiva: 1. Philosophia tantum abest ut laudetur, ut a multis etiam vituperetur (Coc.) Está tan lejos de ser alabada la filosofía que incluso es vituperada por muchos. 1. • El sujeto de abest es la sustantiva ut laudetur. 3. Con maior quam ut demasiado grande para: 1. Maior sum quam ut mancipium sim mei corporis (Sén.) Soy demasiado grande para ser esclavo de mi cuerpo.

5. CONSECUTIVAS CON RELATIVOS Hemos aludido a esta construcción en las oraciones adjetivas, cfr. tema XXVI. He aquí algunos ejemplos complementarios: [Tiberius] corpore fuit amplo atque robusto, statura quae iustam excederet (Suet.) Tiberio fue de cuerpo grande y robusto y de una estatura que superaba la normal. Nihil tam difficile est quin quaerendo investigari possit (Ter.) Nada es tan difícil que no pueda ser descubierto con la investigación. • No hay que confundir este quin con el empleado en las oraciones sustantivas. Nemo est indignior cui di bene faciant neque quem quisquam homo amet (Pl.) Nadie es bastante indigno como para que los dioses no le hagan bien y no le ame algún hombre. Alexander vesanus et qui nihil animo nisi grande conciperet (Sén.) Alejandro estaba loco y no concebía en su espíritu nada que no fuese grande.

ORACIONES ADVERBIALES: CONSECUTIVAS

Est solus inventus qui dissideret (Cic.) Fue encontrado él solo en no estar de acuerdo. Nihil est quod non emi possit si tantum des quantum velit venditor (Cic.) No hay nada que no puede comprarse si das tanto cuanto quiera el vendedor.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Ad me Tiro ita scripsit ut verear quid agat (Cic.) Eiusmodi sunt tempestates consecutae ut opus necessario intermitteretur (Cés.) Numquam imperator ita paci credit ut non se praeparet bello (Sén.) Ita amicum habeas posse ut facile fieri hunc inimicum putes (Publ. Sir.) Tantum abest ut scribi contra nos nolimus ut id etiam maxime optemus (Cic.) Apertior ista sententia est quam ut interpretanda sit (Sén.) Numquam tantum virtus exstinguitur ut non certiores animo notas imprimat (Sén.) Campani maiora deliquerant quam quibus ignosci posset (Liv.) Nec ita claudenda res est familiaris ut eam benignitas aperire non possit, nec ita reseranda ut pateat omnibus (Cic.) Usque eo difficiles sumus ut nobis non satisfaciat ipse Demosthenes (Cic.) Non possunt multi fortunam amittere ut non plures secum in eandem trahant calamitatem (Cic.) Digni visi sumus deo in quibus experiretur quantum humana natura posset pati (Sén.) Nulla est tam facilis res quin difficilis sit cum invitus facias (Ter.) Nihil tam sanctum quod non violari, nihil tam munitum quod non expugnari pecunia possit (Cic.) Plane quidem perfectum et cui nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris (Cic.) Nihil est quod non expugnet pertinax opera et intenta ac diligens cura (Sén.) Sunt qui quod sentiant, etsi optimum sit, tamen invidiae metu non audeant dicere (Cic.) Qui se ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem ferant (Cés.) Nemo erat eorum qui tum tecum fuerunt qui mihi non censeret parci oportere (Cic.) Philosophiam fuerunt qui aliter atque aliter finirent (Sén.)

Tema XXXI ORACIONES ADVERBIALES: CAUSALES ESQUEMA 1. Causa objetiva y subjetiva. 2. Modo. 3. Conjunciones. • quod: porque, puesto que, ya que • quia: porque, puesto que, ya que • quoniam: porque, puesto que, ya que 4. Giros especiales. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4.

Non quod… sed quia Magis (quia)… quam quo (quod) Sive quia… sive quia Sive quod… sive quod

5. Causales con cum. 6. Relativas causales. 7. Ejercicios de autoevaluación.

1. CAUSA OBJETIVA Y SUBJETIVA La causa es objetiva cuando es presentada como constatación de lo dicho en la principal, mientras que la causa es subjetiva cuando es aducida como algo pensado.

2. MODO Se utiliza el indicativo en la causa objetiva y el subjuntivo en la causa subjetiva.

3. CONJUNCIONES Las más frecuentes son: • quod: porque, puesto que, ya que • quia: porque, puesto que, ya que • quoniam: porque, puesto que, ya que A veces aparecen como anunciadores ideo, idcirco, proptera, ob eam causam etc. Ego potissimum Thucydiden credo, quod... eiusdem civitatis fuit (Nep.) Yo creo sobre todo a Tucídides porque fue de la misma ciudad. Quia natura mutari non potest, idcirco verae amicitiae sempiternae sunt (Cic.) Porque la naturaleza no puede cambiarse, las verdaderas amistades son eternas. Nunc, quoniam illis... respondi, pauca de republica loquar (Cic.) Ahora, puesto que les he contestado, diré unas pocas cosas sobre el estado. C. Caesari honores decrevisti unam ob causam, quod contra M. Antonium exercitum comparavisset (Cic.) Decretaste honores a Cayo César porque había preparado un ejército contra Marco Antonio.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Crebris Pompei litteris castigabantur quoniam venientem Caesarem non prohibuissent (Cic.) Eran reprendidos con continuas cartas de Pompeyo porque no habían impedido la llegada de César.

4. GIROS ESPECIALES CON QUOD Y QUIA 4.1. Non quod... sed quia (quod) Pugiles ingemescunt... non quod doleant animove succumbant sed quia profundenda voce omne corpus intenditur (Cic.) Los púgiles gimen no porque sientan dolor o se desmoralicen, sino porque con la emisión de voz se tensa todo el cuerpo. • La causal negativa va en subjuntivo y la afirmativa en indicativo.

4.2. Magis (quia)... quam quo (quod) Haec amore magis impulsus scribenda ad te putavi quam quo arbitrarer monitis egere (Cic.) Pensé que debía escribirte estas cosas impulsado más por el afecto que porque pensase que necesitabas advertencias.

4.3. Sive quia... sive quia [Romulus] centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat sive quia soli centum erant qui creari patres possent (Liv.) Rómulo nombra cien senadores, ya sea porque este número era suficiente ya sea porque sólo había cien que pudieran ser nombrados. • Las dos disyuntivas se construyen en indicativo.

4.4. Sive quod... sive quod Nec erat [in Calidio] ulla vis atque contentio, sive consilio quod eos quorum altior oratio esset furere arbitraretur, sive quod natura non esset ita factus (Cic.) No había en Calidio ninguna fuerza ni tensión, ya sea por decisión porque pensase que están enfurecidos aquellos cuyo discurso fuese demasiado elevado, ya sea porque no hubiese sido hecho así por naturaleza. • En este caso las dos disyuntivas van en subjuntivo.

5. CAUSALES CON CUM Las causales objetivas pueden ser también introducidas con cum en subjuntivo.

ORACIONES ADVERBIALES: CAUSALES

Cum sis mortalis, quae sint mortalia cura (Dist. Cat.) Puesto que eres mortal, preocúpate de las cosas mortales. Alcibiades erat ea sagacitate ut decipi non posset, praesertim cum animum attendisset ad cavendum (Nep.) Alcibíades era de tal perspicacia que no podía ser engañado, sobre todo porque se había esforzado en ser precavido.

6. RELATIVAS CAUSALES Este valor ha sido ya estudiado en las oraciones adjetivas, cfr. tema XVI. Pondremos más ejemplos: Tu es lapide silice stultior qui hanc ames (Pl.) Eres más necio que el pedernal por amar a ésta. Me caecum qui haec ante non viderim! (Cic.) ¡Ciego de mí por no haber previsto estas cosas!

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

7. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN In senatu nihil est confectum, propterea quod dies magna ex parte consumptus est altercatione Lentuli et Caninii (Cic.) Quia perire solus nolo, te cupio perire mecum (Pl.) Non eodem modo de omnibus, ideo quod prima illa res ad meum officium pertinet (Cic.) Secundae res acrioribus stimulis animos explorant, quia miseriae tolerantur, felicitate corrumpimur (Tác.) Sed ego quia, cum tua lego, te audire, et quia, cum ad te scribo, tecum loqui videor, idcirco et tua longissima quoque epistula maxime delector. Unguentarios Lacedaemonii urbe expulerunt et propere cedere finibus suis iusserunt, quia oleum disperderent (Sén.) Necata est anus Vitia, quod filii necem flevisset (Tác.) Qui istinc veniunt superbiam tuam accusant quod negent te percontantibus respondere (Cic.) Quoniam satis multa dixi, est mihi perorandum (Cic.) Dolo erat pugnandum, cum par non esset armis (Nep.) Multorum, quia imbecilla sunt, latent vitia (Sén.) Ei moriendum fuit, quoniam homo nata fuerat (Cic.) [Philippus] omnibus auxilia se missurum pollicetur, non quia facere posset quae promittebat sed ut spe impletos in societatis iure retineret (Just.) Ille omnibus primo precibus petere contendit ut in Gallia relinqueretur, partim quod insuetus navigandi mare timeret, partim quod religionibus impediri sese diceret (Cés.) Miserior mulier me nec fiet nec fuit, tali viro quae nupserim (Pl.) Quae in praesentia mihi mentem venerunt decrevi ad te perscribere, non quo ea te fugere existimem sed quod forsitan dolore impeditus minus ea perspicias (Cic.) Cum recte vivas, ne cures verba malorum. Arbitrii nostri non est quid quisque loquatur (Dist. Cat.) O miser... qui apud tales viros tam impudenter loquare! Nolo commemorare quibus rebus sim spoliatus, non solum quia non ignoras sed etiam ne rescindam ipse dolorem meum (Cic.) P. Licinio, pontifici maximo, virgo Vestalis, qui quadam nocte parum diligens aeterni ignis custos fuisset, digna visa est quae flagro admoneretur (Val. Max.)

Tema XXXII ORACIONES ADVERBIALES: CONDICIONALES ESQUEMA 1. Hipótesis pura, posible e irreal. 2. Hipótesis pura. 3. Hipótesis posible. 3.1. Condicionales para poner ejemplos. 4. Hipótesis irreal. 5. Condicionales negativas. 6. Giros especiales. 5.1. Quod si: y si 5.2. Sin: pero si 5.3. Sive… sive: tanto si… como si 7. Relativo-condicionales. 8. Condicionales restrictivas. • dum: con tal de que • dum modo: con tal de que 9. Ejercicios de autoevaluación.

1. HIPÓTESIS PURA, POSIBLE E IRREAL En las oraciones condicionales se expresa una hipótesis para que se realice la acción de la principal. Si la hipótesis se presenta solamente como una relación entre la principal y la subordinada sin pronunciarse sobre su realización, tenemos una hipótesis pura. Si el hablante añade su juicio sobre la realización, puede expresar que la hipótesis es posible o que es irreal. En el período hipotético la subordinada se llama prótasis y la principal apódosis.

2. HIPÓTESIS PURA La prótasis se expresa en indicativo y la apódosis normalmente va también en indicativo, si bien pueden utilizarse los demás modos. Si di sunt est divinatio; sunt autem di, est ergo divinatio (Cic.) Si hay dioses hay adivinación; ahora bien, hay dioses, luego hay adivinación. Si peccavi, insciens feci (Ter.) Si he cometido una falta, lo he hecho sin darme cuenta. Si sapis, omnia humana condicione metire (Sén.) Si eres sabio, mide todas las cosas bajo la condición humana.

3. HIPÓTESIS POSIBLE Se utiliza normalmente el presente de subjuntivo tanto en la prótasis como en la apódosis; también puede aparecer el pretérito perfecto de subjuntivo. Hi homines te neque debent adiuvare, si possint, neque possunt si velint (Cic.) Estos hombres no deben ayudarte, si pudieran, ni pueden, si quisieran. Quid opponas, si negem me umquam ad te istas litteras misisse? (Cic.) ¿Qué opondrías, si dijera que yo no te envié nunca esa carta?

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Pertenecen a este tipo las condicionales en las que se ponen ejemplos: 1. Si glaudium parvo puero dederis, ipse impetu suo nemini noceat (Cic.) Si dieras una espada a un niño pequeño, no dañaría a nadie por su propio impulso.

4. HIPÓTESIS IRREAL Se utiliza el pretérito imperfecto de subjuntivo tanto en la prótasis como en la apódosis para la irrealidad presente, y el pretérito pluscuamperfecto de subjuntivo para la irrealidad de pasado. Divitias nego bonum esse nam, si essent, bonos facerent (Sén.) Niego que las riquezas sean un bien pues, si lo fuesen, harían buenos. Quae si fato facta putarem, ferrem paulo facilius, sed omnia sunt mea culpa commissa (Cic.) Si pensase que tales hechos han ocurrido por el destino, los llevaría un poco más fácilmente, pero todos han sido realizados por mi culpa. Si ante voluisses, esses [dives], nunc sero cupis (Pl.) Si lo hubieses querido antes, serías rico, ahora lo deseas tarde. Si occidisset, recte fecisset, sed non occidit (Cic.) Si hubiese matado, habría hecho bien, pero no mató.

5. CONDICIONALES NEGATIVAS Se utilizan las conjunciones si non, nisi. Volumus sane, Cato, nisi molestum est (Cic.) Queremos ciertamente, Catón, si no es una molestia. • Nisi suele tener valor restrictivo: a no ser que. Si vos non tenent foedera vestra... ne nos quidem Hasdrubalis foedus obligare potuit (Liv.) Si a vosotros no os obligan vuestros pactos, tampoco a nosotros ciertamente puede obligarnos el pacto de Asdrúbal.

6. GIROS ESPECIALES 6.1. Quod si (quodsi)/ quod nisi Sirven para unir copulativamente una prótasis con el período anterior. Per se ius est expetendum et colendum; quodsi ius, etiam iustitia (Cic.) El derecho ha de ser deseado y practicado por sí mismo y, si el derecho, también la justicia.

ORACIONES ADVERBIALES: CONDICIONALES

6.2. Sin (autem) Introduce una prótasis contraria a otra. Si domi sum, foris est animus, sin foris sum, animus domi est (Pl.) Si estoy en casa, mi corazón está fuera, pero, si estoy fuera, mi corazón está en casa.

6.3. Sive... sive (seu... seu) Introducen dos o más hipótesis en disyunción sin que cambie la consecuencia. Ira abstinendum est, sive par est qui lacessendus est, sive superior, sive inferior (Sén.) Hay que abstenerse de la ira tanto si es igual el que ha de ser perjudicado como si es superior o inferior.

7. RELATIVO-CONDICIONALES La prótasis está representada por una oración de relativo, cfr. tema XXVI. Quae venit ex tuto, minus est accepta voluptas (Ov.) El placer que llega sin riesgo es menos agradable. Es equivalente de si el placer llega.

8. CONDICIONALES RESTRICTIVAS Las conjunciones empleadas son dum, dum modo (dummodo), modo. Oderint dum metuant (Cic.) Que me odien con tal de que me teman. Dum ne per fundum saeptum facias semitam, dum te abstineas nupta, vidua, virgine, ama quid lubet (Pl.) Con tal de que no hagas una senda por una finca vallada, con tal de que abstengas de casadas, viudas y doncellas, ama lo que quieras. Dummodo morata recte veniat, dotata est satis (Pl.) Con tal de que tenga un buen carácter, tiene suficiente dote. Poterimus autem, adnitamur modo (Sén.) Podremos con tal de que nos esforcemos.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

9. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Si iure me despiciunt, faciant idem maioribus suis (Sal.) Lacrimis nostris nisi ratio finem fecerit, fortuna non faciet (Sen.) Sapiens, si quaesitum ex eo sit stellarum numerus par an impar sit, nescire se dicat (Cic.) Si quaeratur idemne sit pertinacia et perseverantia, definitionibus iudicandum est (Cic.) Si sine uxore vivere possemus, omnes ea molestia careremus (Gel.) Non movent divos preces; at si rogarem scelera, quam proni forent (Sén.) Hic si loquendi vim, si consuetudinem verborum haberet, numquam in tantas salebras incidisset (Cic.) Satis longa vita et in maximarum rerum consummationem large data est, si tota bene collocaretur (Sén.) Hectora quis nosset, si felix Troia fuisset? (Ov.) Si causae ipsae pro se loqui possent, nemo adhiberet oratorem (Cic.) Verus philosophus supra humana est et par sibi in omni statu rerum, sive secundo cursu vita procedit, sive fluctuatur (Sén.) Gaudium non nascitur nisi ex virtutum conscientia (Sen.) Manent ingenia senibus, modo permaneat studium (Cic.) Memoria minuitur nisi eam exerceas (Cic.) Si mihi imposuisset aliquid... animo iniquo tulissem (Cic.) Si fato omnia fiunt, ista divinatio stoicorum nihil nos admonere potest ut cautiores simus; sin autem illud quod futurum est potest flecti, nullum est fatum; ita ne divinatio quidem (Cic.) Quodsi non sumus immortales futuri, tamen exstingui homini suo tempore optabile est (Cic.) Debebant di omnes bonos efficere, siquidem hominum generi consulebant, sin id minus, bonis quidem certe consulere debebant (Cic.) Qui videret, equum Troianum introductum, urbem captam diceret (Cic.) Orator de eis rebus, quae ceterarum artium sunt, si modo eas cognovit, optime potest dicere (Cic.)

Tema XXXIII ORACIONES ADVERBIALES CONCESIVAS ESQUEMA 1. Concepto. 2. Concesivas objetivas. Son introducidas por: • quamquam: aunque • etsi: aunque • cum: aunque 3. Concesivas subjetivas. Son introducidas por: • • • • 4. 5. 6. 7.

quamvis: aunque etiamsi: aunque ut: aunque licet: aunque

Conjunciones concesivas que no forman subordinada. Cum adversativo. Relativo-concesivas. Ejercicios de autoevaluación.

1. CONCEPTO Las subordinadas concesivas indican un obstáculo que no impide la realización de la acción de la principal. Pueden ser objetivas y subjetivas, según se refieran al obstáculo en sí o a la actitud de quien expresa la concesión. En la principal suelen aparecer las partículas correlativas tamen o nihilo minus.

2. CONCESIVAS OBJETIVAS Son introducidas por las conjunciones quamquam y etsi con indicativo y cum con subjuntivo. Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, vivit semper semperque vivet (Cic.) Para mí ciertamente Escipión, aunque me ha sido arrebatado de repente, vive siempre y vivirá siempre. [Rutilius], etsi damnatus est, mihi videtur tamen inter viros optimos atque innocentissimos esse numerandus (Cic.) Rutilio, aunque fue condenado, sin embargo me parece que ha de ser contado entre los hombres mejores y más íntegros. [Socrates], cum facile posset educi e custodia, noluit (Cic.) Sócrates, aunque podía fácilmente ser sacado de la cárcel, no quiso.

3. CONCESIVAS SUBJETIVAS Son introducidas por quamvis, etiamsi, ut y licet. El modo es el subjuntivo, si bien etiamsi puede utilizarse también con indicativo. Locus hic apud nos, quamvis subito venias, semper liber est (Pl.) Este lugar junto a nosotros, aunque vengas de improviso, siempre está libre. • Por la composición quam vis (de volo) se descubre el valor subyacente por más de improviso que quieras venir. Est, etiamsi non appellatur, hostis (Cic.) Aunque no es llamado enemigo, lo es.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

• La composición etiam si pone al descubierto su valor condicional incluso si. Legem illam appellare fas non est et, ut sit lex, non debemus illam Hirtii legem putare (Cic.) No está bien llamarla ley y, aunque sea ley, no debemos considerarla ley de Hircio. • Con ut se subraya el carácter ficticio de la concesión suponiendo que. Fremant omnes licet, dicam quod sentio (Cic.) Aunque todos protesten, diré lo que pienso. • Del significado originario de licet está permitido se pasó al concesivo por más que con idea de polémica.

4. CONJUNCIONES CONCESIVAS QUE NO FORMAN SUBORDINADA A veces las conjunciones concesivas no afectan al verbo sino a otro término de la oración; en tal caso no forman con propiedad oración subordinada. Quae quamquam popularia in inritum cadebant (Tác.) Estas medidas aunque demagógicas no surtían efecto. Cupiebam quamvis iniqua condicione pacem (Cic.) Deseaba la paz aunque en condiciones desfavorables.

5. CUM ADVERSATIVO Concesivas con cum. La conjunción cum con subjuntivo puede tener valor adversativo mientras que, cercano al concesivo: a pesar de que. Cum silices depereant aevo, carmina morte carent (Ov.) Mientras que las piedras se deshacen con el tiempo, los versos no mueren.

6. RELATIVAS CONCESIVAS Las oraciones adjetivas en subjuntivo pueden expresar la concesión, cfr. tema XXVI. Egomet, qui sero ac leviter Graecas litteras attigissem, tamen, cum venissem Athenas, complures tum ibi dies sum commoratus (Cic.) Yo mismo, aunque había estudiado la cultura griega tardía y superficialmente, sin embargo, habiendo llegado a Atenas, me detuve allí muchos días. [Pompeiani] exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia ad necessarium usum defuissent (Cés.) Los pompeyanos reprochaban el lujo al ejército de César, al que siempre le había faltado todo lo necesario.

ORACIONES ADVERBIALES CONCESIVAS

7. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Hanc dubitationem, quamquam nulla erat, tamen ne qua posset esse, senatus hodierno die sustulit (Cic.) Tametsi causa postulat, tamen, quia postulat non flagitat, praeteribo (Cic.) Cognovi te multa lectitare, cumque plurimum scias, cottidie tamen aliquid addiscere (Plin. Jov.) Nigil agis, dolor; quamvis sis molestus, numquam te esse confitebor malum (Cic.) Illa quamvis ridicula essent, sicut erant, tamen risum non moverunt (Cic.) Ad cenam, quia promisi, ibo, etiam si frigus erit; non quidem si nives cadent (Sén.) Ut non sequantur ulla incommoda (sequuntur autem plurima), grave tormentum est debere cui nolis (Sén.) Licet [codicilli] non sint confirmati testamento, a me tamen ut confirmati observabuntur (Plin. Jov.) Quis est tam stultus, quamvis sit adulescens, cui sit exploratum se ad vesperum esse victurum? (Cic.) [Socratis] ingenium variosque sermones inmortalitati scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset (Cic.) Prudentiam, ut cetera auferat, adfert senectus (Cic.) Non est magnus pumilio, licet in monte constiterit (Sén.) Quamvis tegatur, proditur vultu furor (Sén.) Qui opulentior est, etiamsi accipit iniuriam, tamen, quia plus potest, facere videtur (Cic.) Nosmet ipsi, qui Lycurgei fuissemus, cottidie demitigamur (Cic.) Victoria, etiam si ad meliores venit, tamen eos ipsos ferociores impotentioresque reddit, ut etiam si natura tales non sint, necessitate esse cogantur (Cic.) Quamquam erant pauci, pugnare tamen se velle clamabant (Cic.) Habet patria a nobis, etiam si non plus quam debitum est, plus certe quam postulatum est (Cic.) Quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia imbecilla aetas ambitione corrupta tenebatur (Sal.) Ac me, cum ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilominus honoris cupido eadem qua ceteros fama atque invidia vexabat (Sal.)

Tema XXXIV ORACIONES ADVERBIALES COMPARATIVAS

ESQUEMA 1. Equivalencia de estas oraciones. 2. Comparativas simples. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Con atque (ac) Con ut, sicut, quomodo, quemadmodum, tamquam Con tam… quam, tantum… quantum, tantopere… quantopere Con quam Con potius… quam 2.5.1. En indicativo. 2.5.2. En subjuntivo.

3. Comparativas condicionales. 3.1. Con si en giros comparativos. 3.2. Con tamquam y quasi 4. Ejercicios de autoevaluación.

1. EQUIVALENCIA Las oraciones adverbiales comparativas equivalen a un complemento comparativo. Pueden ser comparativas simples y comparativas condicionales.

2. COMPARATIVAS SIMPLES 1. Con atque (ac) normalmente se usa el indicativo, pero también puede aparecer el subjuntivo. 1. [Boios Aedui] in parem iuris libertatisque condicionem atque ipsi erant receperunt (Cés.) Los eduos acogieron a los boyos en las mismas condiciones jurídicas y políticas que tenían ellos mismos. 1. • La comparación se establece con el adjetivo parem. El giro comparativo se introduce en español de forma diferente: en este caso mediante un relativo. 1. Et vita eadem est et animus te erga idem ac fuit (Ter.) Tanto mi vida como mis sentimientos hacia ti son los mismos que fueron. 1. Vides omnia fere contra ac dicta sint evenisse (Cic.) Ves que casi todas las cosas han ocurrido de forma contraria a como fueron dichas. 2. Con ut, sicut, quomodo, quemadmodum, tamquam. En la principal pueden aparecer como partículas correlativas: ita, sic, perinde etc. 1. Tamquam levia quaedam vina nihil valent in aqua, sic stoicorum ista magis gustata quam potatas delectant (Cic.) Como algunos vinos ligeros no valen nada al beberlos con agua, así esas enseñanzas de los estoicos deleitan más probándolas que bebiéndolas. 1. [Pecunia] sic in quosdam homines quomodo denarius in cloacam (Sén.) El dinero cae en ciertos hombres como una moneda en una cloaca. 3. Con tam... quam, tantum... quantum, tantopere... quantopere. 1. Tam ego homo sum quam tu (Pl.) Yo soy tan hombre como tú.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

1. Tantum metuunt quantum nocent (Sén.) Tanto temen cuanto perjudican. 1. Contemnite paupertatem: nemo tam pauper vivit quam natus est (Sén.) Despreciad la pobreza: nadie vive tan pobre como nació. 4. Con quam en indicativo y a veces en subjuntivo. 1. Peiores morimur quam nascimur (Sén.) Morimos peores que nacemos. 1. L. Sulla patriam durioribus remediis quam pericula erant sanavit (Sén.) Lucio Sila curó a la patria con remedios más duros de lo que eran los peligros. 1. Serius misi litteras quam vellem (Cic.) Envié la carta más tarde de lo que hubiese querido. 1. Non audeo dicere pulchriorem esse me quam ille fuerit taurus qui vexit Europam (Cic.) No me atrevo a decir que yo soy más hermoso que fue el toro que transportó a Europa. 5. Con potius... quam 1. • Se construye con indicativo si de las dos acciones se realiza una 1. Aper omni eruditione imbutus contemnebat potius litteras quam nesciebat (Tác.) Apro, equipado con toda clase de saber, más que desconocer la literatura, la despreciaba. 1. • Se construye en subjuntivo si se prefiere una acción a la otra 1. Cur non in proelio cecidisti potius quam in potestatem inimicorum venires? (Nep.) ¿Por qué no caíste en la batalla antes que llegar a poder de los enemigos? 1. Depugna potius quam servias (Cic.) Lucha hasta el final antes que ser esclavo.

3. COMPARATIVAS CONDICIONALES En ellas se establece al mismo tiempo una comparación y una suposición. Van en subjuntivo. Se distinguen dos grupos. 1. Con si en relación con adjetivos, adverbios o giros de carácter comparativo 1. Eius negotium sic velim suscipias ut si esset res mea (Cic.) Quisiera que te preocupes de su asunto como si fuese cosa mía. 1. Tecum agam non secus ac si meus esset frater isto in loco (Cic.) Te trataré igual que si mi hermano estuviese en ese lugar.

ORACIONES ADVERBIALES COMPARATIVAS

1. Beneficia vestra nunc renovata [mihi] illustriora videntur quam si obscurata non essent (Cic.) Vuestros beneficios, renovados ahora, me parecen más espléndidos que si no hubiesen sido oscurecidos. 2. Con tamquam y quasi 1. Sic vive cum hominibus tamquam deus videat, sic loquere cum deo tamquam homines audiant (Sén.) Vive con los hombres como si dios te viese, habla con dios como si los hombres te oyeran. 1. Sic eas disputationes exponam quasi agatur res, non quasi narretur (Cic.) Expondré estas discusiones como si el asunto fuese representado, no como si fuese narrado.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Faciam contra atque in ceteris causis fieri solet (Cic.) Illud doleo in ista loca venire me, ut constitueram, non potuisse (Cic.) Dicam ut sentio (Cic.) Quomodo in corpore est morbus... sic in animo (Cic.) Urbana dissimulatio est cum alia dicuntur ac sentias (Cic.) Nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque inhonestam per dedecus amittere? (Sal.) Quod verbum in pectus Iugurthae altius quam quisque ratus erat descendit (Sal.) Ego ita existimo, quo maius crimen sit quod ostendatur esse falsum, hoc maiorem ab eo iniuriam fieri qui id confingat (Cic.) Iecissem ipse me potius in profundum quam illos in magnum vitae discrimen adducerem (Cic.) Haec tibi scripsi ut omnia [fortunae] tela, non tamquam possent venire, sed tamquam utique essent ventura prospiceres (Sén.) Quantum admirationis in animo meo tantum desiderii reliquit (Plin. Jov.) Metellus transvorsis itineribus cottidie castra movere, iuxta ac si hostes adessent vallo atque fossa munire (Sal.) Noli, mi Marcelline, torqueri, tamquam de re magna deliberes. Non est res magna vivere: magnum est honeste mori, prudenter, fortiter (Sén.) Xenomenes tam te diligit quasi vixerit tecum (Cic.) Corpori omnia olim tamquam servo praestabantur, nunc tamquam domino parantur (Sén.) Neque enim Verres ita se gessit in his rebus tamquam rationem aliquam esset redditurus, sed prorsus ita quasi aut reus numquam esset futurus aut, quo plura abstulisset, eo minore periculo in iudicium venturus esset (Cic.) Amicos defunctos habui tamquam amissurus, amisi tamquam habeam (Sén.) Quae condicio pacis non accipienda fuit potius quam relinquenda patria? (Cic.) Danda opera erat ut magis gauderes quod habueras quam maereres quod amiseras (Sén.) Quod praeceptum quia maius erat quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo (Cic.)

Tema XXXV ORACIONES ADVERBIALES TEMPORALES ESQUEMA 1. Función. 2. Temporales con cum. 2.1. Giros especiales. 2.1.1. Cum iterativo. 2.1.2. Cum inversum. 2.1.3. Cum interea. 2.2. Acción inmediatamente anterior. • • • •

cum primum simul atque (ac) ut (primum) ubi (primum)

2.3. Cum histórico. 3. Temporales con postquam (posteaquam). 4. Temporales con priusquam y antequam. 5. Temporales con dum, quoad, donec, quamdiu. 5.1. Dum. 5.1.1. Simultaneidad en general. 5.1.2. Simultaneidad exacta. 5.1.3. Término de la simultaneidad. 5.2. Donec. 5.3. Quamdiu. 5.4. Quoad. 6. Ejercicios de autoevaluación.

1. FUNCIÓN Las oraciones subordinadas temporales equivalen a un complemento circunstancial de tiempo de la oración principal. Pueden construirse en indicativo y en subjuntivo.

2. TEMPORALES CON CUM Son las más frecuentes. El modo es el indicativo. Facile omnes, cum valemus, recta consilia aegrotis damus (Ter.) Fácilmente todos, cuando estamos bien, damos buenos consejos a los enfermos. Fortuna vitrea est: tum cum splendet frangitur (Publ. Sir.) La fortuna es de cristal: cuando resplandece se rompe. En este ejemplo aparece como correlativo tum.

2.1. Giros especiales con cum 1. Cum iterativo. Equivale a siempre que 1. [Verres], cum rosam viderat, tunc incipere ver arbitrabatur (Cic.) Verres, cuando veía una rosa, pensaba que empezaba la primavera. 2. Cum inversum. Va detrás de la principal y expresa un hecho inesperado 1. Hannibal iam subibat muros, cum repente in eum erumpunt Romani (Liv.) Aníbal se acercaba ya a la muralla cuando de repente se precipitan contra él los romanos. 3. Cum interea. El valor temporal es débil y equivale a una coordinada 1. Caedebatur virgis in medio foro civis romanus, cum interea nullus gemitus audiebatur (Cic.) Era golpeado con varas en medio del foro un ciudadano romano, pero entre tanto no se oía ningún gemido.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

2.2. Acción inmediatamente anterior Es expresada con cum primum, simul atque (ac), ut (primum), ubi (primum). Simul intonuit, fugiunt [amici] (Ov.) Tan pronto empezó a tronar, huyen los amigos. Ubi primum potuit, istum reliquit (Cic.) Tan pronto como pudo, dejó a ése. E quibus alter, simul atque de Caesaris legionumque adventu cognitum est, ad eum venit (Cés.) De ellos el segundo, tan pronto como se conoció la llegada de César y de las legiones, llegó a él. Aeneas... ut primum lux alma data est, exire locosque explorare novos constituit (Virg.) Eneas, en cuanto le fue concedida la luz vivificadora, decidió salir y explorar los lugares desconocidos.

2.3. Cum histórico Se llama así porque se usa en la narración de hechos pasados. El modo es el subjuntivo por contener un matiz casual, y los tiempos son el pretérito imperfecto y el pluscuamperfecto Cum tristem servitutem flerent Attici, Aesopus talem tum fabellam rettulit (Fed.) Como los atenienses llorasen su triste esclavitud, entonces Esopo contó esta fábula. Cum haec de legatis nuntiata essent... L.Manlius praetor effusum agmen ad Mutinam ducit (Liv.) Como hubiesen sido anunciadas estas cosas acerca de los embajadores, el pretor Lucio Manlio conduce el ejército desplegado hacia Módena.

3. TEMPORALES CON POSTQUAM (POSTEAQUAM) La principal es posterior a la subordinada. El modo es el indicativo. Postquam audierunt muros instrui, legatos Athenas miserunt (Nep.) Después de oír que se levantaban murallas, enviaron embajadores a Atenas. [Indutiomarus] posteaquam nonnulli principes... ad Caesarem venerunt... legatos ad Caesarem mittit (Cés.) Indutiomaro, después que algunos nobles se presentaron ante César, envía embajadores hacia César.

4. TEMPORALES CON PRIUSQUAM Y ANTEQUAM La principal es anterior a la subordinada. Se usa el indicativo y el subjuntivo.

ORACIONES ADVERBIALES TEMPORALES

Dociliora sunt ingenia, priusquam obduruerunt (Quint.) Los caracteres son más moldeables antes de endurecerse. Plus dolet quam necesse est qui ante dolet quam necesse est (Sén.) Se duele más de lo necesario quien se duele antes de lo necesario. Aparecen separados los dos componenes de antequam. Antequam de republica dicam, exponam vobis breviter consilium et profectionis et reversionis meae (Cic.) Antes de hablar de la situación política, os expondré brevemente la decisión de mi partida y de mi regreso. [Caesar] pervenit prius quam Pompeius sentire posset (Cés.) César llegó antes de que Pompeyo pudiera darse cuenta.

5. TEMPORALES CON DUM, QUOAD, DONEC, QUAMDIU Con estas conjunciones se expresa la simultaneidad de las acciones de la principal y de la subordinada.

5.1. Valores de dum Dum puede tener tres valores: 1. Simultaneidad en general. Modo indicativo 1. Interea, dum haec geruntur, hostium copiae conveniunt (Cés.) Entre tanto, mientras se hacen estas cosas, se reúnen las tropas de los enemigos. 2. Simultaneidad exacta. Modo indicativo. 1. Hoc feci dum licuit (Cic.) Hice esto mientras estuvo permitido. 3. Término de la simultaneidad. Puede construirse en indicativo y en subjuntivo. [Homines] quod sibi volunt dum id impetrant boni sunt (Pl.) Los hombres hasta que consiguen lo que quieren son buenos. Nunc Scaevola paulum requiescet, dum se calor frangat (Cic.) Ahora Escévola descansará un poco, hasta que el calor se suavice. Mihi usque curae erit quid agas, dum quid egeris sciero (Cic.) Siempre me preocupará qué haces, hasta que sepa qué hiciste. Lupus observavit dum dormitarent canes (Pl.) El lobo espió hasta que se durmieron los perros.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

5.2. Donec Se usa en poesía y en el latín posclásico Donec eris felix multos numerabis amicos (Ov.) Mientras tengas éxito, contarás muchos amigos.

5.3. Quamdiu Equivale a dum en 5.1.2 Disces quamdiu voles (Cic.) Aprenderás mientras quieras.

5.4. Quoad Equivale a dum en 5.1.2 y 5.1.3 Ego hic cogito commorari quoad me reficiam (Cic.) Yo pienso quedarme aquí hasta que me reponga. Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non destiti (Cic.) Como para el enfermo, mientras hay vida, se dice que hay esperanza, así yo no dejé de esperar mientras Pompeyo estuvo en Italia.

ORACIONES ADVERBIALES TEMPORALES

6. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Cum minime videbamur, tum maxime philosophabamur (Cic.) Cum res sunt trepidae, reverentia divum nascitur, at rarae fumant felicibus arae (Sil.) Plerique Gallorum, cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum premuntur, sese in servitutem dicant nobilibus (Cés.) Dies nondum decem intecesserant, cum ille alter filius necatur (Cic.) Dies triginta in navi fui, cum interea semper mortem exspectabam (Ter.) Tum denique homines nostra intellegimus bona, cum quae in potestate habuimus ea amisimus (Pl.) Ut pompeius peroravit surrexit Clodius (Cic.) Mihi plaudo ipse domi simul ac nummos contemplor in arca (Hor.) Ut quaeque parata erat exiit navis (Liv.) Cum e Cilicia Rhodum venissem et eo mihi de Q.Hortensii morte esset allatum, opinione omnium maiorem animo cepi dolorem (Cic.) Tum de foro, cum iam advesperasceret, discessimus (Cic.) Equites, cum post se legiones viderent, praecipites hostes egerunt (Cés.) Praesens tempus ante desinit esse quam venit (Sén.) In omnibus negotiis, priusquam aggrediare, adhibenda est praeparatio diligens (Cic.) Saepe magna indoles virtutis, priusquam reipublicae prodesse potuisset, exstincta est (Cic.) Urbem philosophiae proditis, dum castella defenditis, nam, dum haruspicinam veram esse vultis, physiologiam totam pervertitis (Cic.) Postquam illi more regio iusta magnifice fecerunt, reguli in unum convenerunt (Sal.) Laborabat romana acies donec signum equitibus datum est (Liv.) Obsidio per paucos dies magis quam oppugnatio, dum vulnus ducis curaretur (Liv.) Cato, quoad vixit, virtutum laude crevit (Nep.) Tam diu requiesco quamdiu aut ad te scribo aut tuas litteras lego (Cic.)

Tema XXXVI ESTILO INDIRECTO ESQUEMA 1. Estilo directo e indirecto. 2. Estilo directo. 3. Estilo indirecto. 3.1. Subordinadas al servicio del estilo indirecto. 3.2. Estilo indirecto propiamente dicho. Características. • pausa entre el verbo introductor y el relato indirecto • cambios en modos, tiempos y pronombres 4. Ejercicios de autoevaluación.

1. ESTILO DIRECTO E INDIRECTO Cuando se reproducen las palabras de alguien se puede hacer de dos formas: con las mismas palabras utilizadas por él (estilo directo) o haciendo depender tales palabras de un verbo de lengua (estilo indirecto).

2. ESTILO DIRECTO «Vincite» inquit «si ita vultis» Sabinus (Cés.) Sabino dijo: «venced si así lo queréis».

3. ESTILO INDIRECTO 3.1. Subordinadas al servicio del estilo indirecto Scipionis sententiam sequntur, ut ante certam diem Caesar exercitum dimittat (Cés.) Siguen la opinión de Escipión, que antes de un día fijo César licencie el ejército. • La oración introducida por ut expresa de forma indirecta las palabras de Escipión. Tales subordinadas funcionan al servicio del estilo indirecto, sin ser propiamente estilo indirecto.

3.2. Estilo indirecto propiamente dicho Se caracteriza por • una pausa entre el verbo introductor y el relato en forma indirecta. • una serie de modificaciones en modos, tiempos y pronombres con respecto al estilo directo. • he aquí las diferencias en un período completo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Is ita cum Caesare egit: si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem ituros atque ibi futuros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset; sin bello persequi perseveraret, reminisceretur et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum pagum adortus esset, cum ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos despiceret (Cés.) Éste trató con César en estos términos: si el pueblo romano hacía la paz con los helvecios, irían a aquel lugar y allí permanecerían donde César hubiese determinado pero, si insistía en perseguirlos con la guerra, que se acordara del antiguo contratiempo del pueblo romano y del primitivo valor de los helvecios. En cuanto al hecho de que hubiese atacado de improviso una tribu aislada, cuando los que habían pasado el río no podían llevar ayuda a los suyos, que no lo atribuyese por esa razón en demasía a su valor ni los despreciase a ellos. 1. Las oraciones in eam partem ituros atque ibi futuros Helvetios son de infinitivo por depender de un verbo de lengua. En estilo directo serían principales enunciativas. 2. La oración de reminisceretur va en subjuntivo sin conjunción. En estilo directo sería principal exhortativa. En el mismo caso se encuentran las oraciones de tribueret y despiceret, ya que ne no es conjunción sino adverbio de negación. 3. Las oraciones si faceret y sin perseveraret son condicionales potenciales y, sin embargo, van en pretérito imperfecto de subjuntivo por la consecutio temporum, ya que dependen de una principal en pasado. 4. Las oraciones ubi constituisset atque voluisset son adjetivas en subjuntivo. En estilo directo irían en indicativo. 5. La oración quod adortus esset es sustantiva con quod en subjuntivo. En estilo directo iría en indicativo. 6. La oración cum non possent es temporal en subjuntivo. En estilo directo iría en indicativo. 7. La oración qui transissent es adjetiva en subjuntivo. En estilo directo iría en indicativo. 8. Los tiempos en el estilo indirecto siguen la consecutio, en este caso dependiendo del pasado egit. 9. También cambian en el estilo indirecto los pronombres personales: ego y nos a se; tu y vos a ille e illi y se en función reflexiva. En el texto propuesto suae virtuti está por tuae virtuti.

ESTILO INDIRECTO

4. EJERCICIOS DE AUTOEVALUACIÓN Ad Sugambros cum Caesar nuntios misisset, responderunt: populi Romani imperium Rhenum finire; si se invito Germanos in Galliam transisse non aequum existimaret, cur sui quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum postularet? (Cés.) Consules Pompeiusque scripta ad Caesarem mandata remittunt, quorum haec erat summa: Caesar in Italiam reverteretur, Arimino excederet, exercitus dimitteret; quae si fecisset, Pompeium in Hispaniam iturum. Interea, quoad fides esset data Caesarem facturum quae polliceretur, non intermissuros consules Pompeiumque dilectus (Cés.) Audiente utroque exercitu loquitur Afranius: non esse aut ipsis aut militibus suscensendum quod fidem erga imperatorem suum Cn. Pompeium conservare voluerint (Cés.) Amphitruo [legatos] iubet sententiam ut dicant suam: si sine bello velint rapta et raptores tradere, si quae asportassent, reddere, se exercitum domum reducturum (Pl.) Ariovistus respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum venturum fuisse; si quid ille se velit, illum ad se venire oportere (Cés.) Ad Ariovistum Caesar legatos mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio affectus, cum in consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque Romano gratiam referret ut in colloquium venire invitatus gravaretur neque de communi re dicendum sibi putaret, haec esse quae ab eo postularet (Cés.)

SOLUCIONARIO

ESQUEMA Tema VI. Tema VII. Tema VIII. Tema IX. Tema X. Tema XI. Tema XII. Tema XIII. Tema XIV. Tema XV. Tema XVI. Tema XVII. Tema XVIII. Tema XIX. Tema XX. Tema XXI. Tema XXII. Tema XXIII. Tema XXIV. Tema XXV. Tema XXVI. Tema XXVII. Tema XXVIII. Tema XXIX. Tema XXX. Tema XXXI. Tema XXXII. Tema XXXIII. Tema XXXIV. Tema XXXV. Tema XXXVI.

La Concordancia. Sintaxis de los casos. Nominativo. Vocativo. Acusativo. Genitivo. Dativo. Ablativo (I). Ablativo (II). Complementos de lugar y tiempo. Pronombres. Voz. Tiempo. Modo. Formas nominales del verbo. Infinitivo. Gerundio y Gerundivo. Participio. Sintaxis de las oraciones. Oraciones simples. Oraciones coordinadas. Oraciones subordinadas. Atracción modal. Consecutio Temporum. Oraciones sustantivas: interrogativas indirectas. Oraciones sustantivas: infinitivo con acusativo. Oraciones sustantivas: con ut/non, ut/ne ne/ut/ut non. Oraciones sustantivas: con quin, quominus, ne. Oraciones sustantivas: con quod. Oraciones adjetivas o de relativo. Oraciones adverbiales: finales. Oraciones adverbiales: consecutivas. Oraciones adverbiales: causales. Oraciones adverbiales: condicionales. Oraciones adverbiales concesivas. Oraciones adverbiales comparativas. Oraciones adverbiales temporales. Estilo indirecto.

TEMA VI. LA CONCORDANCIA La adulación es favorecedora de los vicios. En todas las cosas la irreflexión y la ignorancia son malas. La muerte es el final de todas las cosas. Cambiar la naturaleza es difícil. Una gran parte del senado alaba la opinión de éste. Los placeres, dulcísimos tiranos, apartan de la virtud a los espíritus. Seguimos como un dios a la naturaleza, la mejor guía. ¡Filosofía, guía de la vida, indagadora de la virtud y expulsadora de los vicios! Pierde con razón lo propio quien desea lo ajeno. A los hombres les ha sido dada el alma desde aquellos fuegos eternos que llamáis astros y estrellas. Más allá del aire está la mansión de los dioses, que llamamos cielo. Hay ciertas cosas que no pueden dañar, como los dioses inmortales, que no quieren ni pueden servir de obstáculo. La amistad más agradable es la que unió la semejanza de costumbres. El amigo seguro se comprueba en la adversidad. Amo y siempre he amado tu carácter, tus aficiones y tus costumbres. Cuentan que Vulturno, ciudad de los etruscos, fue tomada por los samnitas. El mejor maestro es aquel cuyas órdenes y reprensiones se aceptan del mejor grado. El universo ha de ser considerado como una ciudad común para dioses y para hombres. Toda la tierra que es cultivada es una pequeña isla rodeada por el mar que llamáis océano.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

La historia, testigo de los tiempos, luz de la verdad, vida del recuerdo, maestra de la vida, transmisora del pasado ¿con qué otra voz es confiada a la inmortalidad si no es con la del orador?

TEMA VII. SINTAXIS DE LOS CASOS. NOMINATIVO. VOCATIVO Permanecen inalterados los hados de los tuyos. Todas las afecciones buenas del espíritu se llaman virtudes. Yo cojo la primera parte porque me llamo león. Catón prefería ser bueno a parecerlo. El airado puede no ser iracundo; el iracundo alguna vez puede no estar airado. Muerto Constancio, fue nombrado emperador en Bretaña Constantino. El acuerdo de todos en algo ha de ser considerado ley de la naturaleza. Zaleuco fue considerado prudentísimo entre los locrenses. Tito Pomponio hablaba en griego de tal forma que parecía nacido en Atenas. Todos nacemos desnudos, desnudos morimos. Empieza, pequeño niño, a conocer a tu madre por la risa. Luz de Dardania, esperanza segurísima de los teucros, ¿qué demoras tan grandes te retuvieron? Acuérdate de mantener un espíritu sereno en las circunstancias difíciles, Delio que has de morir. Júpiter, sálvame a mí y a mi hijo. Ves, huésped, qué espacios del cielo he recorrido, qué espacios del mar o de la tierra. El espectáculo de los gladiadores suele parecer cruel e inhumano. En la India los que son considerados sabios pasan la vida desnudos. Ascanio fundó una nueva ciudad al pie del monte Albano, que fue llamada Alba longa. Después que Mario llevó a término una acción tan importante sin ningún perjuicio para los suyos, tenido antes como grande e ilustre, empezó a ser tenido como más grande y más ilustre.

SOLUCIONARIO

TEMA VIII. ACUSATIVO Confiesa su crimen el que huye del juicio. Dice Zenón que sólo los sabios son reyes, incluso si son esclavos. No recibimos una vida berve sino que la hemos hecho. El buen ciudadano se entregará por completo al estado. No sólo la fortuna misma es ciega, sino que frecuentemente hace ciegos a los que ha abrazado. La noche hace todo más inseguro. Dionisio por su pobreza enseñó a leer a niños en Corinto. La filosofía al mismo tiempo me enseñó todas las demás cosas y a conocerme a mí mismo. Los hijos preguntaban esto a sus padres. Este lugar distaba del enemigo alrededor de seiscientos pasos. Hay en la cárcel un sitio hundido en tierra alrededor de doce pies. ¡Afortunada Roma, nacida en mi consulado! Los necios temen la fortuna, los sabios la soportan. Huye de la multitud, huye de unos pocos, huye incluso de uno solo. La vejez me hace más agrio. Me quejo de mi pobreza. Es natural admirarse más de lo nuevo que de lo grande. ¿Qué hombre bueno no deplora la muerte de Trebonio, quién no siente dolor por el final de tal ciudadano y tal varón? Los emisarios enviados a Escipión lo encontraron en Siracusa. Terminado este combate, Asdrúbal marchó hacia Roma sin que nadie se le opusiese.

TEMA IX. GENITIVO El discurso pone de manifiesto las costumbres del propio orador. La temeridad es propia de la edad juvenil, la prudencia de la vejez. Es propio de vuestra benevolencia apartar de la desgracia a un gran número de ciudadanos. La vida de los muertos está depositada en el recuerdo de los vivos.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Siempre te he considerado dignísimo de las virtudes de la moderación, de la justicia y de la lealtad. Lucio Tarquinio había tenido un hermano de suave carácter. Es un asunto de gran esfuerzo. Recibirás a un huésped no de mucho apetito, sino de mucho ánimo. Ninguna bestia es más prudente que el elefante. Después de la muerte no hay ningún mal que tema en la muerte. Este sistema de combate perturbó a los nuestros no acostumbrados a esta clase de lucha. ¿Piensas que los dioses son semejantes a ti? Todos odian al que no se acuerda del beneficio. Temístocles fue condenado de traición en su ausencia. Cambia ya ese pensamiento, créeme, olvídate de la matanza y de los incendios. Pensad ahora vosotros si valen más los hechos o las palabras. Se debatió en el senado por cuánto se daría a la plebe la gran cantidad de trigo traída de Sicilia. A ti y a mí nos importa en máximo grado que tú estés bien. Lo que importa muchísimo con frecuencia se tiene por necesario. El malo quiere que el bueno sea malo para que sea parecido a él. Sea entre vosotros sagrado el nombre ‘poeta’, que nunca violó ninguna barbarie. Es propio de la necedad ver los vicios de los demás y olvidarse de los suyos.

TEMA X. DATIVO Está establecido que no esté permitido que alguien por su propio beneficio haga daño a otro. Te doy las gracias eternas y te las daré mientras viva. El encolerizado, cuando vuelve en sí, entonces se enconleriza contra sí mismo. Juno apaciguada empezó a favorecer a los romanos. Te pido que perdones esto.

SOLUCIONARIO

Nuestros soldados, sobresaltados por un miedo repentino, miran por sí mismos cada uno según su carácter. Tú estás ocupado, la vida se apresura: entre tanto se presentará la muerte, a la que quieras o no hay que atender. Para ti aras, para ti siembras, para ti recolectarás. No he nacido para un solo rincón; todo este mundo es mi patria. No aprendemos para la vida sino para la escuela. Por muchas causas César determinó que el Rin debía ser atravesado por él. Qué gran cantidad de cosas dicen los poetas que han sido dichas o han de ser dichas por los filósofos. Tiene continuos tormentos el que se teme a sí mismo. El hombre tiene semejanza con dios. Tenemos manzanas dulces, castañas tiernas y abundancia de queso. Sé con certeza que esto te sirve de alegría. Sátiro nos fue de gran utilidad tanto para mí como para mi hermano Quinto en nuestras candidaturas. No hay nada que te pueda servir de mayor provecho y gloria. ¿Acaso no es parecido el perro al lobo? El dictador promulgó una leyes muy favorables para la plebe y contrarias a la nobleza. Consideraba a aquel hombre cabal y amigo tuyo.

TEMA XI. ABLATIVO (I) Marcelo, aterrado por el griterío, se apartó de su opinión. Te libro del miedo. Ninguno de los dos ejércitos se retiró contento de aquel combate. El trabajo de la navegación no sólo es impropio de mi edad sino también de mi dignidad. El espíritu del sabio siempre está libre del vicio. No quieres privar a éste de la patria, de la que carece, sino de la vida. Lo que vemos en el espíritu todo nace de los sentidos. Ninguna ofensa te ha nacido de mí. Las cosas hechas con rectitud proceden de la virtud.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

No me está permitido a mí lo mismo que a los que han nacido de la nobleza. Con frecuencia un jabalí es asustado por un perro no grande. El fuego es traicionado por su luz. Los nuestros, aunque eran abandonados por el general y por la fortuna, ponían toda la esperanza de salvación en el valor. Magón era abrumado por un doble miedo por tierra y por mar. No puede ser comprado nada mejor que un amigo seguro. Por los dioses inmortales ¿quién es más afortunado que yo? Tú eres más erudito que Pisón, más prudente que Cota, más elocuente que Craso. ¡Fuente de Venusia más resplandeciente que el cristal! Las cosas que me escribes sobre Publio son ciertamente agradables. En la medida en que el género humano está compuesto de cuerpo y de alma, así están todas las cosas y todos nuestros afanes de forma que unos siguen la naturaleza del cuerpo y otros la del alma. Fidias hizo una Minerva de marfil.

TEMA XII. ABLATIVO (II) Contempla con el espíritu lo que no puedes contemplar con los ojos. La adolescencia ha de ser vencida con la razón, no con la fuerza. Algunos pasan el día con el sol, con el ejercicio y con el cuidado del cuerpo. Tú con mucha frecuencia aliviaste la preocupación y la angustia de mi espíritu con tu conversación y tu consejo. Los soldados volvieron al campamento cargados con el botín. Sin combate los enemigos se apoderaron de la ciudad y del campo. Disfruta de las riquezas en máximo grado el que no las necesita en absoluto. Nada es más digno del hombre grande y esclarecido que la facilidad para aplacarse y la clemencia. El malvado siempre se alimenta de su naturaleza. ¿Para qué necesitas el dinero si no puedes usarlo? Todo aquello por lo que nos alegramos es placer.

SOLUCIONARIO

Terminada de leer tu carta, salté de alegría. Marché por tu mandato. No puedo permanecer en este lugar por el llanto y el dolor. El espartano Agesilao fue rey de nombre no por el poder. Epicuro delimita todo mal por el dolor y todo bien por el placer. Tengo a Tulia todavía conmigo. No hay ninguna rapidez que pueda competir con la rapidez del espíritu. Lo que se hace con virtud se hace con gloria. Todos obedecen con buen ánimo cuando mandan personas dignas.

TEMA XIII. COMPLEMENTOS DE LUGAR Y TIEMPO Ponemos la vida feliz en la tranquilidad del espíritu. En el hombre la humanidad es un bien raro. ¿No penetró la razón humana hasta el cielo? Catón, al salir de África, había traído al poeta Quinto Ennio. Los romanos, vencedores por mar y tierra, con gran botín de toda clase vuelven a atacar Lilibeo. En la paz y en la guerra las buenas costumbres eran cultivadas por los antiguos romanos. Marcho a Cilicia a través de Capadocia. Si tengo algún mérito, se ha originado en Roma, ha sido adquirido en la abogacía. Adérbal, cuando se llegó al combate, vencido huyó desde la batalla a la provincia y a continuación se dirigió a Roma. Como Arquias hubiese marchado a Sicilia con Marco Luculo y como saliese de esa provincia con el mismo Luculo, llegó a Heraclea. Filipo tenía que trasladar el ejército a Grecia a la llegada de la primavera. Ayer descubrí todos los proyectos en el senado. Ningún hombre es sabio todas las horas. Lo que sea lo sabremos en dos días. Los ediles curules fueron instituidos muchos años después de los decenviros.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Aníbal solo luchó con tantos generales nuestros durante tantos años por el poder y por la gloria. Existió en Cádiz un tal Argatonio, que reinó ochenta años y vivió ciento veinte. Se luchó hasta bien entrada la noche. Tuve siempre con él amistad ya desde la niñez. Quero ser bueno desde este día.

TEMA XIV. PRONOMBRES Es suficiente para mí quitar todos los días algo de mis defectos. El esfuerzo que se ponga en las cosas virtuosas será alabado con razón. En la política soy el mismo que fui siempre. Quinto Escévola fue considerado como muy experto en derecho y al mismo tiempo como muy amable. Al cónsul Cayo Mario lo mató su propio esclavo. A Pompeyo estará abierta su propia casa. Todos somos arrastrados por el afán de la alabanza y todos los mejores son guiados en grado máximo por la gloria. Todos somos malos: por tanto, lo que es reprendido en otro lo encontrará cada uno en su regazo. Los que investigan qué pensamos de cada cosa lo hacen con mayor curiosidad de la necesaria. Que cada uno posea lo que le tocó en suerte. No puede dominar al ejército el general que no se domina a sí mismo. A César su propia naturaleza lo hace bastante dulce. La máxima virtud del emperador es conocer a sus súbditos. Tengo esto: lo que di. No trataré sólo sobre la pena sino sobre todas las perturbaciones del espíritu. Bien la naturaleza bien algún dios no ha dado al hombre nada más excelente que el entendimiento. La filosofía no rechaza ni elige a nadie; brilla para todos. No tengo aquí a nadie, ni amigo ni pariente. Todo tiempo está abierto a la reflexión.

SOLUCIONARIO

TEMA XV. VOZ Antonio vuelve el mismo día. ¿No te apiadas nada de nosotros? ¿Me obligas por fin a morir? Mala es la determinación que no puede cambiarse. Se hará la subasta: serán vendidos los esclavos, los muebles, las fincas, la casa. No puede encontrarse en la tierra ningún origen de los espíritus. Empezó a tratarse el asunto en el senado. Con razón desde hace ya tiempo se dejó de disputar en contra de Aristón y de Pirrón. Toda la furia de la guerra se vuelve hacia la devastación del campo. Te vanaglorias de una forma completamente intolerable de tus riquezas. Los conjurados a veces se miraban entre sí a escondidas. Si no me equivoco, no hay ningún peligro. Los precios aumentan cada día y no pueden ser contenidos con remedios medianos. Nada ha sido escrito por nadie sobre la disminución de la tristeza. Presentamos a Lelio y a Escipión admirándose de que Catón soporte tan fácilmente la vejez. Hay que juzgar con grandeza de espíritu sobre los temas importantes. Los iguales se reúnen con muchísima facilidad con los iguales. No puede decirse cuán a la fuerza me alejo de vosotros. Es propio del hombre fuerte no ser perturbado ni siquiera por los tormentos. En el estado solía ser puesta toda mi preocupación, mi pensamiento, mi trabajo. ¿No ves, si el espíritu se encoleriza, que el movimento del cuerpo está perturbado y que no va sino que es llevado?

TEMA XVI. TIEMPO Muere joven aquel a quien aman los dioses. Es preciso que los hombres sufran muchos males.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

La vida no dio nada a los hombres sin un gran esfuerzo. Los nuestros, repuestas las fuerzas, empezaron a luchar con mayor brío, lo que suele ocurrir la mayor parte de las veces ante la esperanza de victoria. Estarás bien de salud y me esperarás con la ayuda de los dioses antes del invierno. Serás sabio si cierras los oídos. Proclamas lo que no existe, ni existió ni existirá. Lo que hacemos es breve, lo que haremos es dudoso, lo que hemos hecho es seguro. Me convertiré en desterrado; me consideraré nacido allí donde sea enviado. La agricultura es así: si haces tarde una operación, harás tarde todas. Si soluciono lo que quiero, en poco tiempo, como espero, te veré. Es vergonzoso decir una cosa y sentir otra; ¡cuánto más vergonzoso es escribir una y sentir otra! La propia maldad bebe la mayor parte de su veneno. Ninguno de nosotros es el mismo en la vejez que en la juventud. Nadie es sabio más que el fuerte; así, pues, no caerá sobre el sabio el pesar. Las cosas que han sido previstas antes sobrevienen con menos fuerza. Quien despreció su vida es dueño de la tuya. ¿De qué sirve salir al encuentro de su dolor? Bastante dolerá cuando llegue. Toda aquella antigua filosofía percibió que la vida feliz está puesta en una sola virtud. La condescendencia genera amigos, la sinceridad odio. Toda la vida de los filósofos, como dice Sócrates, es una meditación de la muerte.

TEMA XVII. MODO ¿Acaso no hubiera debido quejarme de la muerte del estado? Claramente no hubiera querido tenerlo como enemigo. Sería largo enumerar todos los caminos del destino. Moriremos sin ser vengadas, pero muramos. El que dio un beneficio, que se calle; cuéntelo quien lo recibió.

SOLUCIONARIO

Ante todo conozca cada uno la naturaleza de su cuerpo. No suavicemos la ira sino arranquémosla por completo. Ojalá haya llenado la esperanza que concibió acerca de mí. Impunemente obrarías mal contra el que obra mal primero. No negaría que mi discurso os pareció funesto y atroz. Ciertamente con frecuencia querría morir, si fuera posible, para que pudiese encontrar las cosas que digo. Vencido en una batalla Alejandro hubiese sido vencido en la guerra. ¿No voy a querer a éste? ¿No lo voy a admirar? ¿No voy a pensar que ha de ser defendido con todos los medios? ¿Iba yo a perseguir con piedras al hombre como a un perro? ¿Qué debía hacer? Empieza, pequeño niño, a conocer a tu madre por la risa. Preocúpate, por favor, de mi Cicerón. Corta el heno cuando sea tiempo y procura no cortarlo tarde. No deis, jueces, por vosotros y por vuestros hijos una alegría a mis enemigos.

TEMA XVIII. FORMAS NOMINALES DEL VERBO. INFINITIVO. GERUNDIO Y GERUNDIVO Vivir no es algo grande. No es vergonzoso cambiar la decisión ante la realidad. Querer lo mismo y no querer lo mismo, esto es la amistad duradera. La esperanza no sabe ser vencida. Es malo el hombre que sabe recibir un beneficio y no sabe devolverlo. Entre tanto Pompeyo no me escribía nada, no pensaba en otra cosa más que en la huida. Los senadores, prescindiendo del recuerdo de la dignidad y de la libertad, adulaban a la plebe. ¡Desistir yo, vencida, de mi propósito! Nadie es bueno por casualidad: la virtud ha de ser aprendida. El espíritu ha de ser endurecido y apartado de los goces de los placeres.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Hay que permitir algunas veces a los jóvenes seguir el impulso de su espíritu. El fin de la huida y de la persecución no ocurrió antes de la noche. Se apoderó de los romanos el vano deseo de aprender cosas superfluas. Basta una hora y un momento para destruir los imperios. La filosofía prepara los espíritus para recibir las semillas. Este era el día señalado por la ley para celebrar los comicios. Atreviéndose y actuando creció el poderío romano. El espíritu se aleja por completo y con horror de la escritura. Siempre te consideré un dios en el hablar. Con seguridad hay que morir y es incierto si en este mismo día.

TEMA XIX. PARTICIPIO Hay un lugar en la cárcel mamertina... hundido en tierra alrededor de doce pies. Homero y Hesíodo existieron antes de la fundación de Roma. ¿Concuerda siempre el juicio del vulgo con el de las personas inteligentes? El que tiene la intención de hacer una ofensa ya la hace. Todas las cosas que han de venir están en la incertidumbre. Los romanos, como hubiesen tomado la ciudad por la fuerza y después de tomarla la hubiesen saqueado, a continuación atacan Cartago. Desde muy lejos saliste al encuentro de Cayo César cuando volvía de Hispania. César, exploradas las comarcas, al amanecer saca todas las tropas del campamento. Conocidas estas cosas, no vacilé. ¿Quién puede ser feliz si ha abandonado la patria o la ha subyugado? Catón en contra de mi voluntad dijo muchas cosas sobre mí alabándome sobremanera. Quedaba un solo camino a través de los sécuanos, por el que los helvecios no podían marchar si los sécuanos se oponían. Juzgamos así estas cosas bajo la guía de la naturaleza sin utilizar la razón ni ninguna enseñanza.

SOLUCIONARIO

Siendo tú el juez es necesario que venzamos. Todos los antiguos romanos querían que hubiese rey, por no haber experimentado todavía la dulzura de la libertad. Los atenienses enviaron emisarios a Delfos para consultar qué harían acerca de sus asuntos. La virtud es difícil de encontrar. Vinieron embajadores para quejarse de las ofensas. Para cualquiera es fácil saber cuán desgraciado he sido. Los dioses soportan tranquilos y propicios el error de los espíritus que se equivocan.

TEMA XX. SINTAXIS DE LAS ORACIONES. ORACIONES SIMPLES Ahora ya claramente atacas a todo el estado. Conocí muchas cosas excelentes en ese hombre. Muramos y lancémonos al medio del combate. Dejad las armas para los hombres. ¡Tú, hombre, me llevas a la locura! ¿Dónde estamos? ¿Qué estado tenemos? ¿En qué ciudad vivimos? ¿Cuándo Sócrates hizo una cosa así? ¿Acaso pudo evitarse eso? ¿Acaso no sería mejor ser mudo que decir lo que nadie entiende? ¿Voy yo a consentir que se me hagan estas cosas? ¿Harás tú también mención del consulado? ¿Veis que en Homero con muchísima frecuencia habla Néstor en público de sus virtudes? ¿Me tienes por esclava o por hija? ¿Dónde estoy? ¿Aquí o entre los muertos? ¿Me ocurren esas cosas con razón o sin razón? ¿Qué, pues? ¿El sabio no temerá la muerte, la cárcel, el fuego, otros dardos de la fortuna? No: sabe, en efecto, que no son males sino que parecen males.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

¿Qué ahora? ¿Tienes la intención de ir o no? ¿Abandonasteis vosotros a Lucio Domicio o Domicio a vosotros? ¿Te he arrebatado yo el patrimonio o te lo has comido tú? ¿Diremos que miente Jenofonte o que delira?

TEMA XXI. ORACIONES COORDINADAS Te abruman todas las desgracias, todos los pesares; eres atormentado durante el día y durante la noche. Recuerdo muchas cosas, he oído muchas cosas, he leído muchas cosas, ciudadanos. Ni el claro día ni la negra noche daban tranquilidad. Es hermoso: espera un poco y no lo será. Es necesario que aprenda y que olvide muchas cosas. Aterrado huyó a Asia, se pasó a los enemigos, pagó castigos graves y merecidos. Propuso premios y dio la señal a los soldados. Con seguridad esta mujer o está loca o borracha. Ayudaré con consuelo, con consejo o con bienes. ¿Qué es la muerte? O el fin o un tránsito. Cada uno según su natural quite o añada crédito. Refrigerarse en sombras o con agua. De eso se enardece ya sea el amor ya la amistad. El hecho, dijo, es pequeño; pero la culpa es grande. No vivió ése sino que murió en vida, y no murió tarde sino desde hace mucho tiempo. El alma del hombre es una cosa pequeña pero es algo enorme el desprecio del alma. Yo en persona no escribo nada pero leo con muchísimo gusto. Verdaderamente puede decirse que un magistrado es la ley con palabras, mientras que la ley es un magistrado mudo. Aquellos impíos que matasteis incluso en los infiernos pagarán las penas del parricidio, pero vosotros, que exhalasteis el último aliento en la victoria, habéis conseguido la morada y el lugar de los bienaventurados.

SOLUCIONARIO

Cornelio Escipión Emiliano, destruidas las dos ciudades más enemigas, hizo desaparecer no sólo las guerras presentes sino también las futuras. Quisiera que te preocupes con toda diligencia de tu salud, pues se ma ha escrito y se me ha comunicado que caíste de repente en fiebre. Tu salud me perturba mucho, pues tu carta da a entender que estás por completo enfermo. La acción era realizada en presencia de César y de todo el ejército, pues todas las colinas y los lugares más elevados eran ocupados por el ejército. El sabio también estará libre de la pena. En efecto, si el sabio pudiera caer en la pena, también podría caer en la misericordia. Yo sólo puedo exhortaros a que antepongáis la amistad a todas las cosas humanas, pues nada es tan adecuado a la naturaleza, tan conveniente a las situaciones ya favorables ya adversas. Lo que no has perdido lo tienes; ahora bien, no has perdido los cuernos luego tienes cuernos. El milano tiene una guerra como natural con el cuervo; en consecuencia cada uno rompe los huevos del otro dondequiera que los encuentre. Entre tanto Metelo oyó un griterío hostil por la espalda; en consecuencia envió rápidamente toda la caballería al campamento. Los jóvenes caen con más facilidad en las enfermedades; por tanto pocos llegan a la vejez. Yo había sido llevado por mi padre a casa de Escévola de tal forma que no me separaba nunca del lado del anciano; por tanto almacenaba en la memoria muchos asuntos discutidos por él con sabiduría.

TEMA XXII. ORACIONES SUBORDINADAS. ATRACCIÓN MODAL. CONSECUTIO TEMPORUM Movidos por estas cosas y convecidos por la autoridad de Orgetórige los helvecios determinaron preparar las cosas que concernían a la marcha. César escribe a Labieno que prepare el mayor número posible de naves para las legiones que están con él. Frecuentemente con el tiempo ocurre que lo que generalmente suele ser tenido como vergonzoso se encuentre que no lo es. De esto se entiende que lo que es verdadero, simple y puro es lo más adecuado a la naturaleza de los hombres. Creamos que fue llamado crédito porque se hace lo que se ha dicho.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Augusto embelleció la ciudad de tal forma que con razón se afanó de dejar de mármol la ciudad que había recibido de ladrillo. Desconoces, insensato, desconoces cuántas fuerzas tiene la virtud; desconoces qué vale ella en sí. Pregunté qué causa había existido por la que no hubiesen llegado los bienes. Nunca tuve duda de que era queridísimo para ti. Nuestros antepasados llevaron desde el arado al famoso Cincinato para que fuese dictador. Desaparecido Pansa, no se te escapa qué pérdida tan grande recibió el estado. Ves qué multitud tan grande de hombres ha afluido a este juicio; entiendes cuál es la expectación de todos los hombres, qué deseo hay de que se hagan juicios duros y severos. Metelo prometiendo muchas cosas a los embajadores les persuadió a que le entregasen a Yugurta. Ariovisto respondió que nadie había luchado con él sin ser destruido. Los romanos, desconocedores de todas las cosas que hacían detrás de ellos, salieron del desfiladero. Sería preferible que los filósofos guarden silencio a que hagan daño a los que han oído. Germánico refrenó a todas las legiones, que rechazaban con muchísima obstinación a Tiberio como emperador y le ofrecían a él el poder supremo del estado.

TEMA XXIII. ORACIONES SUSTANTIVAS: INTERROGATIVAS INDIRECTAS Preguntas qué hago. Muchas cosas debe pensar el orador, en primer lugar ante quiénes ha de hacer la defensa. Me pregunto con demasiada extrañeza qué dificultad representa esto. El hombre no está en ninguna parte y no sé qué decir o qué pensar. Si lo preguntáis, expondré claramente qué pienso. Preguntará por qué estoy ausente. Todos tienden a la alegría pero no saben de dónde conseguir una alegría permanente y grande.

SOLUCIONARIO

Nadie sabe excepto yo dónde me aprieta el calzado. César muestra cuántos hombres fuertes es necesario que mueran para conseguir la victoria. No me preocupa excesivamente hacia dónde va a caer tu respuesta. Con estas condiciones se darán tres días para consultar si parece bien la paz. Veamos en primer lugar si el mundo es gobernado por la sabiduría de los dioses, después si los dioses se preocupan de las cosas humanas. Dudo si dirigirme a Venusia. No sé si son verdaderas todas las cosas que ha dicho Davo. Sócrates, como se le hubiese preguntado si consideraba feliz a Arquelao, que entonces era tenido por muy afortunado, dijo: “no lo sé”. Meditad en vuestros espíritus si es mejor cambiar esto. Pensad una vez y otra si hay que arrepentirse de esas cosas. Octaviano deliberaba sobre si se marchaba o si se retenía Capua. No sé si dice estas cosas de broma o en serio. Hubo controversia sobre si se declaraba la guerra por orden del pueblo o si era suficiente el decreto del senado. Finalmente era dudoso si sería más seguro huir o permanecer. He perdido la salud; no sé si va a volver o no. Yo no pensaría que hay que preguntar si Sagunto fue tomada por decisión pública o privada sino si lo fue justa o injustamente. No se distinguiría con facilidad si era más querido para el general o para el ejército. El prefecto Turpilio fue el único entre todos los itálicos en huir sano y salvo. No he averiguado bien si esto ocurrió por compasión del hospedero, por un acuerdo o por casualidad. Nada interesa a lo que tratamos si hay placer o no en las cosas que dijimos que son naturales.

TEMA XXIV. ORACIONES SUSTANTIVAS: INFINITIVO CON ACUSATIVO Es conveniente que la patria sea más querida para nosotros que nosotros mismos. Es posible que yo sepa qué es eso.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Es necesario que yo exponga todo el desastre del estado del año pasado. Está claro entre los doctos que un hombre desconocedor de la astronomía, Arato, trató del cielo y de las estrellas en versos muy adornados y muy buenos. Él mismo determinó que era muy conveniente que todas las naves fueran varadas. Espero que el recuerdo de mi amistad será eterno. Erilo defiende que la ciencia es el bien supremo. César advirtió que la victoria de aquel día estaba puesta en el valor de los jinetes. Hemos considerado que aquel lugar es muy conveniente para los niños. Todos sospechan que yo tengo oro en casa. ¿Quién ignoraba que Quinto Pompeyo hizo la alianza con los numantinos? Me alegro y me alborozo enormemente de que a cada uno se le haya devuelto su honor y su situación. Os indignabais de que el erario fuese expoliado. Sé que nosotros hemos caído en esta desgracia por nuestros muchos fallos. Rómulo estableció una ciudad que por su nombre ordenó que fuese llamada Roma. César ordena que sean preparadas las escalas y que los soldados sean armados. Aníbal ordenó que fuesen recogidas serpientes envenenadas vivas en el mayor número posible y que fuesen metidas en vasijas de barro. Doy testimonio, denuncio, anuncio con antelación que Marco Antonio devastará los campos, asediará Módena y realizará levas por donde pueda. Pienso que me serviré del silencio si a ti no te parece bien otra cosa. Metelo determinó que había que hacer la guerra de otra forma. César muestra que él no trató de conseguir ningún honor extraordinario. Pisón se vanagloriaba de que había conseguido todas las magistraturas sin ningún fracaso. César confiaba en que él, tan pronto como le pareciese bien, alistaría a soldados veteranos con mayor facilidad que Pompeyo a soldados primerizos. Él mismo parte de allí porque se decía que éstos trataban de ganarse a los germanos de al otro lado del Rin.

SOLUCIONARIO

¿Acaso no os parece ver con los ojos estas cosas que habéis oído? Se dice que Juno habitó en esta tierra sola más que en todas las demás, posponiendo Samos. He aquí que en sueños me pareció que estaba presente ante mis ojos Héctor tristísimo y que derramaba copiosas lágrimas.

TEMA XXV. ORACIONES SUSTANTIVAS: CON UT/NON, UT/NE NE/UT/UT NON Por un defecto general de la naturaleza ocurre que confiamos más y nos aterramos con más fuerza ante las cosas desacostumbradas y desconocidas. Hagan los dioses que yo te golpee. Y no confío en verdad que pueda ocurrir esto, que todos los jóvenes se cambien a estos estudios. Sucedió que ambos cónsules vencedores murieron. Falta que te pida que mires con toda diligencia por tu salud, si quieres que yo y todos estemos bien. No puede ocurrir que un hombre bueno no se encolerice con las cosas malas. Falta que te ruegue y te pida que no navegues imprudentemente. Hay que pedir que haya una mente sana en un cuerpo sano. Del hombre se exige que sea útil a los hombres. Te ordeno que no seas desgraciado antes de tiempo. César exhortó a los soldados a que no llevasen con pesar las cosas que habían ocurrido y a que no se asustasen con ellas. Después de esto haré que no provoques a nadie con la voz. Piden que sea esperada la llegada de César. El senado decretó que los cónsules sorteasen las dos Galias, que se hiciesen levas, que no tuviesen vigencia las exenciones y que fuesen enviados legados con autoridad para visitar las ciudades y procurar que no se uniesen con los helvecios. Hay que procurar que la pena no sea mayor que la culpa y que por las mismas causas no sean unos castigados y otros ni siquiera citados. Después se propagó el temor de que, si el enemigo entraba en la ciudad, serían matados por todas partes sin diferencia cartagineses o hispanos según se fuesen presentando.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Tememos que casualmente parezca que no servimos a los intereses de los demás sino a nuestra propia salvación. Temo que no sea sorda y que haya oído estas cosas. No temo que hagas algo con miedo, algo neciamente. Temí que alguien dudase de mi lealtad y de mi honradez. A este Antíoco se había unido Aníbal dejando Cartago, su patria, por miedo de que fuese entregado a los romanos. Longino, temiendo que fuese encerrado en regiones hostiles para él, por la noche y en silencio sale del campamento.

TEMA XXVI: ORACIONES SUSTANTIVAS: CON QUIN, QUOMINUS, NE El cónsul Quinto Metelo, aunque por ninguna ley se le impedía que tuviese a su hijo como compañero de tienda de forma continua, sin embargo prefirió que sirviese con la tropa. Impediste que las tropas de fugitivos pudiesen pasar desde Italia a Sicilia. Entonces también la religión impidió que se declarase la guerra inmediatamente. Epaminondas llegó al juicio y no rehusó sufrir la pena de la ley. La casualidad ciertamente impidió que lo hiciese. Ni los sentimientos humanos ni los divinos impiden que aniquilen a los aliados. La noche y el saqueo del campamento retrasaron a los enemigos en el aprovechamiento de la victoria. No puedo evitar el mandarte cartas todos los días para recibir las tuyas. Los etruscos con dificultad se reprimen de atacar el campamento. No dudo de que te son molestas las cartas diarias. ¿Quién puede dudar, mi querido Lucilio, de que es un don de los dioses inmortales el hecho de nuestra vida? No dudo de que nadie te gana en inteligencia. Y sin embargo no dudo de que pasas las horas de la mañana en lecturas breves. ¿Acaso dudamos de que los romanos corren ya a matarnos? No hubo ninguna controversia para que fueran nombrados cónsules Marco Geganio Macerino por tercera vez y Lucio Sergio Fidenas.

SOLUCIONARIO

No hay que dudar de que nunca puede entrar en competencia la utilidad con la honradez. ¿Quién podría dudar de que él con su voto liberaba al estado del miedo y del peligro? Ahora ciertamente no dudo de que, hasta que estés completamente bien, no debes arriesgarte a navegar ni a viajar por tierra.

TEMA XXVII. ORACIONES SUSTANTIVAS: CON QUOD Me faltan palabras por la causa de que estoy extraordinariamente inquieto por qué se decide acerca de las provincias. El mayor defecto que tiene es que es demasiado lento. ¿Acaso no hay locura en el hecho de que ninguno de nosotros se considera mortal? Entre las causas de nuestros males está el hecho de que vivimos según modelos de los demás. Rutilio soportó su condena como si no le fuese desagradable ninguna otra cosa más que el hecho de ser juzgado mal. Se añade el que yo amo a mi padre incluso más no sólo de lo que tú sabes sino también de lo que sabe él mismo. Se añadía a esto el hecho de que en la asamblea de los eduos Dumnórige había dicho que le había sido dado por César el gobierno de la ciudad. Muy oportunamente sucede que no está presente el que estuvo un poco antes. Aumentaba la preocupación el hecho de que un hombre ilustre nos había dejado una triste añoranza de su autoridad y de su prudencia. Paso por alto el hecho de que has soportado la hostilidad hacia mí, mis peligros, todos mis infortunios. César me perdona por carta el hecho de que no haya venido. Acerca de su naturaleza el género humano se queja falsamente de que es regida por el azar en lugar de por la virtud. Todos los días nos quejamos de que los malos son felices. Me alegro de que haya pasado rápidamente esta nube. Actúas fraternalmente en el hecho de exhortarme. Le objeta como un oprobio a Marco Nobilior el hecho de que hubiese llevado poetas a la provincia.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

La mayor parte de los mortales se queja de la tacañería de la naturaleza, esto es, de que somos engendrados para poco tiempo. En cuanto al hecho de que me consideras perturbado por una gran afección del espíritu, lo estoy ciertamente. El mayor mérito de la vejez es que no desea ningún placer con gran fuerza. En esto somo sabios, en que seguimos la naturaleza, la mejor guía, como a dios y le obedecemos.

TEMA XXVIII. ORACIONES ADJETIVAS O DE RELATIVO Pompeyo realiza las mismas cosas que había mostrado por medio de Escipión. Eligen por encima de todo a aquellos de los que esperan que conseguirán el máximo fruto. La avaricia lleva consigo el afán por el dinero, que ningún sabio deseó. César por las causas que recordé había decidido atravesar el Rin. Lo que es verdadero es mío. Muere joven aquel a quien aman los dioses. Así, pues, lo que es bueno es honorable. El mal propósito y la mala determinación aparecen incluso allí donde no pudieron hacer daño. Ninguno de esos a los que las riquezas y los honores ponen en la cima más elevada es grande. A quien no quieras que tiemble en el hecho mismo ejercítalo antes de él. Dichoso aquel que lejos de los negocios, como los hombres primitivos, labra con sus bueyes los campos paternos. En esta ciudad siempre hubo dos clases de los que pretendieron dedicarse a la política. Todo lo que ha llegado a la cima está cerca del fin. En aquella edad que llaman de oro juzga Posidonio que el gobierno estaba en los sabios. Los pirustas le envían embajadores para hacerle saber que ninguna de aquellas cosas había sido hecha por determinación pública. Quien obedece dócilmente parace ser digno de mandar alguna vez.

SOLUCIONARIO

Yo soy de tal forma que nunca he hecho nada prefiriendo mi causa a la de mis conciudadanos. Fue de una extraordiaria capacidad para no dormir porque en todo su consulado no vio el sueño. Quien vea estas cosas ¿acaso no está obligado a confesar que los dioses existen? ¿Iba a dar ocasión a que yo, que había sido el salvador del estado, fuese llamado su destructor? Hubo filósofos que decían que el dolor era el mal supremo.

TEMA XXIX. ORACIONES ADVERBIALES: FINALES Vomitan para comer, comen para vomitar. Hemos de elegir a algún hombre bueno y tenerlo siempre ante los ojos, para que vivamos así como si él nos mirase. De esos hechos se entiende que todos los apetitos han de ser contenidos para que no hagamos nada al azar y por casualidad. Domina tu carácter para que él no te domine. Para que seas amado sé amable. Vienen para contemplar, vienen para que sean contempladas ellas mismas. Es alistado un ejército para ser llevado a África. Curión envía por delante a la caballería, para que aguante el primer empuje. Envió embajadores a Yugurta para quejarse de las ofensas. Los matemáticos suelen pedir que se le concedan ciertos postulados, para explicar más fácilmente lo que quieren. Ni siquiera puedo dolerme para no parecer ingrato. Él mismo marcha con tropas ligeras alrededor de las granjas para recoger trigo. Ahora saqueados y maltratados todos vinieron con frecuencia públicamente a mí para que aceptase la causa y la defensa de todas sus desgracias. Vuestros antepasados para procurarse la justicia ocuparon dos veces el Aventino con armas por medio de sediciones. El rey había dado a Temístocles Magnesia para que le proporcionase pan. Enviamos a uno para traer el cordero.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Muchos con perversidad, para no decir con desvergüenza, quieren tener un amigo como ellos mismos no pueden ser. Los lacedemonios, para disimular y ocultar la sangre de sus heridas, usaban túnicas rojas en la batalla. Algunos pronuncian opiniones para que sean enviados embajadores a César para presentarle la decisión del senado. Anco Marcio fundó una ciudad en la desembocadura del Tíber, para recibir las mercancías del extranjero y para detener al enemigo.

TEMA XXX. ORACIONES ADVERBIALES: CONSECUTIVAS Me escribió Tirón de tal forma que temo qué hace. Siguieron tales tormentas que la fortificación fue interrumpida necesariamente. Nunca el general cree en la paz de forma que no se prepare para la guerra. Ten un amigo de tal forma que pienses que puede fácilmente convertirse en enemigo. Tan lejos está que no quiera que se escriba contra mí que incluso lo deseo por encima de todo. Esa opinión es demasaido clara para que tenga que ser interpretada. Nunca se extingue tanto la virtud que no imprima en el espíritu señales bastante seguras. Los campanos habían cometido delitos demasiado grandes para que se les pudiese perdonar. El patrimonio familiar no ha de estar tan cerrado que no lo pueda abrir la generosidad, ni ha de estar tan abierto que sea accesible a todos. Hasta tal punto soy exigente que no me satisface ni el propio Demóstenes. Muchos no pueden perder su fortuna sin arrastrar a muchos a la misma ruina. Parecimos dignos a dios de que se experimentase en nosotros cuánto podría sufrir la naturaleza humana. No hay ninguna cosa tan fácil que no sea difícil cuando se hace a la fuerza. No hay nada tan sagrado que no pueda ser tomado con dinero. Fácilmente se podría decir que Demóstenes es completamente perfecto y a quien no le falta nada en absoluto.

SOLUCIONARIO

No hay nada que no venza el trabajo constante y el esfuerzo enérgico y diligente. Hay algunos que por miedo a la impopularidad no se atreven a decir lo que piensan, aunque sea excelente. Con mayor facilidad se encuentran los que se ofrecen espontáneamente a la muerte que los que soportan el dolor. No había ninguno de los que entonces estuvieron contigo que no pensase que era necesario perdonarme. Hubo quienes definieron la filosofía de una forma y de otra.

TEMA XXXI. ORACIONES ADVERBIALES: CAUSALES En el senado no se hizo nada porque la mayor parte del día se pasó con el altercado de Léntulo y Canidio. Porque no quiero perecer solo, deseo que perezcas conmigo. No del mismo modo respecto a todas las cosas, porque aquella primera corresponde a mi cargo. Las cosas favorables descubren los espíritus con estímulos más punzantes, porque las desgracias son soportadas mientras que nos echamos a perder por la felicidad. Pero yo, porque, cuando leo tus cartas, me parece que te oigo y, cuando te escribo, me parece que hablo contigo, me deleito en grado máximo con tus larguísimas cartas. Los lacedemonios expulsaron de la ciudad a los perfumistas y les ordenaron salir rápidamente de su territorio, porque les decían que perdían el tiempo. Fue matada la vieja Vitia porque decían que había llorado la muerte de su hijo. Los que vienen de ahí reprochan tu soberbia porque dicen que no respondes a los que te preguntan. Puesto que he dicho más que suficiente, tengo que terminar. Había que combatir con engaño puesto que no era igual en las armas. Los vicios de muchos permanecen ocultos porque son débiles todavía. Tuvo que morir porque había nacido ser humano. Filipo promete a todos que enviará ayudas, no porque pudiera hacer lo que prometía sino para retener como aliados a los que había colmado de esperanzas.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Aquél al principio intentó conseguir con toda clase de ruegos ser dejado en la Galia, en parte porque, según él, no acostumbrado a navegar temía el mar, en parte porque decía que era impedido por escrúpulos religiosos. No habrá ni ha habido mujer más desgraciada que yo por haberme casado con tal hombre. Las cosas que en el momento me vinieron a la mente decidí escribírtelas, no porque piense que se te escapan sino porque quizás impedido por el dolor no las examines con cuidado. Puesto que vives con rectitud no te preocupes de las palabras de los malos. No es de nuestra incumbencia qué dice cada uno. ¡Desgraciado... porque hablas tan desvergonzadamente ante tales hombres! No quiero recordar de qué cosas he sido expoliado, no sólo porque no lo ignoras sino también para no renovar mi dolor. A Publio Licinio, pontífice máximo, una virgen vestal, porque, según él, una noche había sido guardián poco diligente del fuego eterno, le pareció digna de ser advertida con azotes.

TEMA XXXII. ORACIONES ADVERBIALES: CONDICIONALES Si me desprecian con razón, que hagan lo mismo con mis antepasados. Si la razón no pone fin a nuestras lágrimas, la fortuna no lo hará. Si al sabio se le preguntara si el número de las estrellas es par o impar, diga que no lo sabe. Si se preguntara si es lo mismo la obstinación que la perseverancia, habría que juzgar por las definiciones. Si pudiésemos vivir sin esposa, todos careceríamos de esta molestia. Las súplicas no mueven a los dioses, pero, si pidiese crímenes, ¡qué prontos estarían! Si éste [Epicuro] tuviese la fuerza en el hablar, si tuviese la práctica de las palabras, no hubiese caído en asperezas tan grandes. La vida es suficientemente larga y se nos ha dado con amplitud para la realización de las cosas más importantes, si fuese empleada toda ella bien. ¿Quién hubiese conocido a Héctor, si Troya hubiese sido feliz? Si los pleitos pudiesen hablar por sí mismos, nadie se serviría de un orador. El verdadero filósofo está por encima de las cosas humanas y permanece

SOLUCIONARIO

igual a sí mismo en toda situación, ya sea que la vida avanza con una marcha favorable ya sea que fluctúa. La alegría no nace a no ser por la conciencia de las virtudes. Permanecen las facultades en los ancianos con tal de que permanezca su interés. La memoria disminuye si no se ejercita. Si me hubiese impuesto algo... lo hubiese soportado con ánimo hostil. Si todo sucede por el destino, ese adivinación de los estoicos en nada puede avisar de que seamos más cautos; pero, si lo que ha de ocurrir puede cambiarse, no hay ningún destino y así ni siquiera la adivinación. Y, si no estamos destinados a ser inmortales, es mejor para el hombre extinguirse a su tiempo. Habrían debido los dioses hacer a todos buenos, si es que miraban por el género humano, pero si no lo hacían, con seguridad habrían debido mirar por los buenos. Quien lo viese diría que el caballo de Troya había sido introducido, que la ciudad había sido tomada. El orador puede hablar muy bien de las cosas que pertenecen a las demás artes, si es que las conoce.

TEMA XXXIII. ORACIONES ADVERBIALES: CONCESIVAS Aunque esta duda era inexistente, sin embargo hoy el senado eliminó el hecho de que pudiera existir. Aunque la causa lo pide, sin embargo, porque lo pide y no lo exige, la pasaré por alto. He sabido que lees mucho y que, aunque sabes mucho, sin embargo todos los días aprendes algo. No consigues nada, dolor; aunque seas molesto, nunca reconoceré que eres un mal. Aunque aquellas cosas eran graciosas, sin embargo no me hicieron reír. Iré a la cena, porque lo prometí, aunque haga frío; ciertamente no, si cae nieve. Aunque no se siga ningún inconveniente (pero se siguen muchos), es un gran tormento deber a quien no quisieras. Aunque las disposiciones no estén confirmadas por testamento, sin embargo yo las observaré como confirmadas.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

¿Quién es tan necio, aunque sea joven, que esté seguro de que vivirá hasta la tarde? Platón en sus diálogos inmortalizó el genio y las numerosas conversaciones de Sócrates, a pesar de que él mismo no había escrito nada. La vejez trae consigo la prudencia, aunque se lleve las demás cosas. No es grande un enano aunque se ponga en un monte. Aunque sea ocultada, la ira es delatada por el rostro. El que es más poderoso, aunque recibe la ofensa, sin embargo, porque puede más, parece hacerla. Yo mismo, aunque había sido inexorable, cada día me dulcifico. La victoria, aunque llegue a los mejores, sin embargo los vuelve más feroces y violentos de forma que, aunque no sean así por naturaleza, se ven obligados a serlo por necesidad. Aunque eran pocos, sin embargo decían a gritos que querían luchar. Tiene la patria de mí, aunque no más de lo debido, con seguridad más de lo que se me ha pedido. Aunque mi espíritu, no acostumbrado a malas artes, rechazaba aquellas cosas, sin embargo en medio de vicios tan grandes la edad débil, corrompida por la ambición, se veía sujeta. Y a mí, a pesar de que no estaba de acuerdo con las malas costumbres de los demás, sin embargo el ansia de honor me atormentaba por la misma maledicencia y malevolencia que a los demás.

TEMA XXXIV. ORACIONES ADVERBIALES: COMPARATIVAS Procederé de modo contrario a como suele hacerse en las demás causas. Me duele no haber podido ir a esos lugares, como había decidido. Hablaré como pienso. Como en el cuerpo hay enfermedades... lo mismo en el espíritu. Es aguda la ironía cuando se dicen cosas distintas a las que se piensan. ¿Acaso no es preferible morir valerosamente a perder ignominiosamente una vida desgraciada y deshonrosa? Esta palabra descendió al corazón de Yugurta más profundamente de lo que nadie había pensado.

SOLUCIONARIO

Yo pienso que, cuanto mayor es la acusación que se demuestra ser falsa, tanto mayor es la ofensa hecha por el que la inventa. Hubiera preferido lanzarme yo mismo al mar a llevarlos a ellos a un gran peligro para su vida. Te he escrito estas cosas para que previeras todos los dardos de la fortuna, no como si pudieran ocurrir sino como si tuvieran que ocurrir realmente. Dejó en mi espíritu tanta añoranza cuanta admiración. Metelo por caminos transversales cambiaba todos los días el campamento, como si los enemigos estuviesen presentes lo fortificaba con empalizada y foso. No te atormentes, mi querido Marcelino, como si deliberaras sobre algo importante. No es algo importante vivir: lo importante es morir honradamente, con prudencia, con fortaleza. Jenómenes te ama como si hubiera vivido contigo. Antiguamente se concedían todos los cuidados al cuerpo como a un esclavo, ahora se preparan como para un señor. Verres, en efecto, no se comportó en estas cosas como si tuviera que dar alguna cuenta, sino completamente como si o nunca tuviera que ser reo o cuanto más hubiese quitado con tanto menor riesgo tendría que llegar a juicio. A los amigos difuntos los tuve como si los tuviera que perder, los perdí como si los tuviera. ¿Qué condición para la paz no debió ser aceptada antes que tener que abandonar la patria? Tenías que esforzarte más en alegrarte por lo que habías tenido que en entristecerte por lo que habías perdido. Este precepto, porque era más elevado como para que pareciese proceder de hombre, fue atribuido a un dios.

TEMA XXXV. ORACIONES ADVERBIALES: TEMPORALES Cuando no me lo parecía en absoluto, entonces filosofaba en grado máximo. Cuando las circunstancias son inquietantes nace la veneración hacia los dioses, pero raramente humean los altares para los felices. La mayoría de los galos, cuando se ven abrumados por las deudas o por la cantidad de impuestos, se entregan como esclavos a los nobles. No habían pasado aún diez días cuando es matado el segundo hijo.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

Pasé treinta días en la nave y durante ese tiempo constantemente esperaba la muerte. Por fin los hombres entendemos nuestros bienes cuando hemos perdido lo que tuvimos en nuestro poder. En cuanto Pompeyo terminó de hablar, se levantó Clodio. Yo mismo me aplaudo en casa tan pronto contemplo las monedas en el arca. Cualquier nave salió en el momento en que estaba preparada. Como hubiese llegado desde Cilicia a Rodas y allí me hubiese informado sobre la muerte de Quinto Hortensio, cogí en el espíritu un dolor mayor de lo que todos creían. Como empezase ya a atardecer me retiré del foro. Los jinetes, como viesen a las legiones detrás de ellos, hicieron huir precipitadamente a los enemigos. El momento presente deja de existir antes de llegar. En todos los asuntos, antes de acometerlos, hay que emplear una preparación diligente. Con frecuencia una gran disposición para la virtud se extinguió antes de poder servir al estado. Traicionáis la ciudad de la filosofía mientras defendéis las fortalezas, pues, mientras pretendéis que sea verdadera la adivinación de los harúspices, echáis a perder toda la ciencia de la naturaleza. Después de hacerle con magnificiencia los funerales según la costumbre real, los hijos del rey se reunieron en un mismo lugar. Andaba en apuros el ejército romano hasta que se dio la señal a los jinetes. Durante pocos días fue más un asedio que un asalto hasta que se curó la herida del general. Catón, mientras vivió, creció en el mérito de sus virtudes. Sólo descanso mientras te escribo o leo tus cartas.

TEMA XXXVI. ESTILO INDIRECTO Como César hubiese enviado mensajeros a los sucambros, respondieron que el Rin delimitaba el dominio del pueblo romano; si no consideraba justo que los germanos hubiesen pasado a la Galia sin quererlo él, ¿por qué reclamaba que había algo de su dominio o de su poder más allá del Rin?

SOLUCIONARIO

Los cónsules y Pompeyo vuelven a enviar a César órdenes escritas, de las que lo más importante era: que César volviese a Italia, que se retirase de Rímini, que licenciase el ejército; si hacía estas cosas, Pompeyo marcharía a España. Mientras tanto, hasta que se diese garantía de que César haría lo que prometía, los cónsules y Pompeyo no interrumpirían las levas. Oyéndolo ambos ejércitos habla Afranio: no hay que reprochar a ellos o a los soldados el hecho de que hayan querido mantener la lealtad hacia su general Cneo Pompeyo. Anfitrión ordena a los emisarios que transmitan su decisión: si quieren sin guerra entregar las cosas arrebatadas y a los autores, si quieren devolver lo que se habían llevado, él hará volver el ejército a la patria. Ariovisto respondió: si él necesitaba algo de César, iría a él; si él quiere algo de mí es necesario que venga a mí. César envía emisarios a Ariovisto: puesto que, distinguido con un honor tan grande de parte suya y del pueblo romano al haber sido llamado por el senado en su consulado rey y amigo, se mostraba tan agradecido a él y al pueblo romano que, invitado a una conversación, ponía dificultades y pensaba que no debía hablar de asuntos comunes, eran estas las cosas que le pedía.

SELECCIÓN DE PERÍODOS CORTOS PARA PRÁCTICAS DE TRADUCCIÓN

1. Hanc enim perfectam philosophiam semper iudicavi, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere (Cicerón). 2. Ita qui nondum nati sunt miseri iam sunt, quia non sunt, et nos, si post mortem miseri futuri sumus, miseri fuimus antequam nati (Cicerón). 3. Quia, quoniam post mortem mali nihil est, ne mors quidem est malum, cui proxumum tempus est post mortem, in quo mali nihil esse concedis (Cicerón). 4. Democritum enim, magnum illum quidem virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficientem animum concursu quodam fortuito, omittamus. 5. Reliquorum sententiae spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus excesserint, in caelum quasi in domicilium suum pervenire (Cicerón). 6. Quid nostri philosophi? nonne in iis libris ipsis quos scribunt de contemnenda gloria sua nomina inscribunt? (Cicerón). 7. Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse et didicisse Pythagorea omnia (Cicerón). 8. Cum pateat igitur aeternum id esse quod se ipsum moveat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? (Cicerón). 9. Philosophia vero, omnium mater artium, quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego inventum deorum? (Cicerón). 10. Nonne verendum est igitur, si est ita ut dicis, ne philosophiam falsa gloria exornes? (Cicerón). 11. Quod est enim maius argumentum nihil eam [philosophiam] prodesse quam quosdam perfectos philosophos turpiter vivere? (Cicerón). 12. Itaque illi qui Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuvenum firmari labore voluerunt (Cicerón). 13. Cum igitur praecipitur ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipitur ut ratio coërceat temeritatem (Cicerón).

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

14. Minime vero, meque biduo duarum rerum quas maxime timebam spero liberatum metu (Cicerón). 15. Nam ut medici causa morbi inventa curationem esse inventam putant, sic nos causa aegritudinis reperta medendi facultatem reperiemus (Cicerón). 16. Negat Epicurus iucunde posse vivi, nisi cum virtute vivatur, negat ullam in sapientem vim esse fortunae (Cicerón). 17. Duplex est igitur ratio veri reperiendi non in iis solum quae mala, sed in iis etiam quae bona videntur (Cicerón). 18. O vitae philosophia dux, o virtutis indagatrix expultrixque vitiorum! quid non modo nos, sed omnino vita hominum sine te esse potuisset? (Cicerón). 19. Non mihi videtur ad beate vivendum satis posse virtutem. At hercule Bruto meo videtur, cuius ego iudicium longe antepono tuo. 20. Quod si ita est, quid est causae quin, si Zenonis rationi consentaneum sit magnam vim in virtute esse ad beate vivendum, liceat idem Peripateticis dicere? (Cicerón). 21. Beata est ergo vita conveniens naturae suae, quae non aliter contingere potest quam si primum sana mens est (Séneca). 22. Ideoque praeceperunt veteres optimam sequi vitam, non iucundissimam, ut rectae ac bonae voluntatis non dux sed comes sit voluptas (Séneca). 23. Quid tamen, inquit, prohibet in unum virtutem voluptatemque confundi et ita effici summum bonum ut idem et honestum et iucundum sit (Séneca). 24. Quid de rerum natura querimur? Illa se benigne gessit: vita, si uti scias, longa est (Séneca). 25. Cum ad extrema venerunt, sero intellegunt miseri tam diu se dum nihil agunt occupatos fuisse (Séneca). 26. Maxima sunt haec quidem omnia concordiae et societatis indicia, sed apertius aut evidentius nullum, quam quod sermonem accepimus, quo reliquae universae animantes carent (Vives). 27. Et quemadmodum lingua et voces praesenti societati serviunt et glutinum sunt communis vitae, ita scriptura priores cum posteribus coniungit (Vives). 28. Quod malum nobis est cum multis aliis nationibus commune factum, ut, si quis quamobrem suscepta sit discordia consideret, plane intelligat non tam id fieri cupidine sui ulciscendi quam odio concordiae (Vives).

SELECCIÓN DE PERIODOS CORTOS PARA PRÁCTICAS DE TRADUCCIÓN.

29. Tanta est odii rabies, ut nihil dubitemus, modo inimico uterque eruatur oculus, nos unum impendere; saepe etiam utrumque lumen libenter amittere dum ille alterius faciat iacturam (Vives). 30. Vinculum coetuum et congregationum humanarum est iustitia, et leges ex iustitia profectae ac derivatae ceu anima quaedam civitatis. 31. Hinc et affectus alii atque alii in animum ex corporis habitu dimanant, ut ex animi affectionibus morbi in corpus, atque etiam hominis interitus consequatur (Vives). 32. Eiecta iustitia, quam nodum esse humanarum congregationum nemo ignorat, id quod in societate proximum et coniunctum est cum ipsa iustitia adimitur, libertas, qua efficitur ut homo homini hominis sit loco, non pecoris (Vives). 33. Nihil est beatius quam amare, etiamsi non redameris, nihil acerbius aut miserius quam non amare, etiamsi ameris; neque enim alienus te affectus vel miserum faciet vel felicem sed tuus ipsius (Vives). 34. Accedit his quod nec iucundum esse quantumcumque imperium potest quomodo paratum sit cogitanti, quanta saevitia, quod caedibus, odiis, execrationibus, quot damnis et dispendiis bonorum, et in aliis et in se maximorum (Vives). 35. Nec ullum fere tam felix fuit aut bellum aut dissidium, quod prudens victor, singula expendens ac ad rationem et calculum revocans, non mallet nunquam fuisse susceptum (Vives). 36. Nemo sit ergo huiusce rei insciens, se nec corpus, nec animam, nec vitam, nec pecuniam habere in usum modo suum et commodum data, sed esse illarum rerum omnium dispensatorem nec alio fine a Deo accepisse (Vives). 37. Quapropter sciat quisquis naturae munera possidet, si cum egeno fratre communicet, iure possidere et ex naturae voluntate ac instituto, sin secus furem et raptorem esse, naturae lege convictum et damnatum, quum occupet et detineat quae natura non ipsi uni procrearat. 38. Anima quid sit nihil interest nostra scire, qualis autem et quae eius opera permultum. Nec qui iussit ut ipsi nos nossemus de essentia animae sensit, sed de actionibus ad compositionem morum (Vives). 39. Quippe quod extremum et tenuissimum est rerum omnium cunctae naturae, proximum nihilo ac paene nihil ipsum, saepenumero etiam nihil prorsum, sola mentis nostrae cognitione consistens (Vives).

SOLUCIONARIO

1. En efecto, yo siempre he considerado como perfecta la filosofía que pudiese tratar sobre los problemas más elevados de una forma elocuente y elegante. 2. Así, pues, los que todavía no han nacido son ya desgraciados, porque no existen, y nosotros, si después de la muerte hemos de ser desgraciados, fuimos desgraciados antes de nacer. 3. Porque, puesto que después de la muerte no hay ningún mal, ni siquiera es un mal la muerte, a la que sigue inmediatamente el tiempo a partir de la muerte, en el que admites que no hay ningún mal. 4. En efecto, dejemos de lado a Demócrito, ciertamente un hombre grande y famoso, pero que hace consistir el alma en corpúsculos lisos y redondos que chocan fortuitamente. 5. Las opiniones de los restantes aportan la esperanza, si esto causalmente te agrada, de que las almas, cuando se han retirado de los cuerpos, pueden llegar al cielo, como por así decir su propia casa. 6. ¿Qué hacen nuestros filósofos? ¿Acaso no ponen sus nombres incluso en los libros que escriben sobre el desprecio de la gloria? 7. Dicen que Platón, para conocer a los pitagóricos, vino a Italia y aprendió todas las teorías pitagóricas. 8. Así, pues, puesto que está claro que es eterno lo que se mueve a sí mismo, ¿quién hay que pueda negar que esta facultad ha sido asignada a las almas? 9. En cuanto a la filosofía, madre de todas las disciplinas, ¿qué otra cosa es sino un don según Platón y, según yo, una creación de los dioses? 10. Así, pues, ¿no hay que temer, si es así como dices, que adornes la filosofía con una gloria falsa? 11. ¿Cuál es, en efecto, la mayor prueba de que ella [la filosofía] no sirve para nada que el hecho de que ciertos filósofos consumados viven vergonzosamente?

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

12. Por tanto, los que dieron a Grecia el modelo de constitución quisieron que los cuerpos de los jóvenes se fortaleciesen con el esfuerzo. 13. Así, pues, cuando se ordena que obedezcamos a nosotros mismos, se ordena que la razón domine la parte impulsiva. 14. De ninguna forma, y espero que en estos dos días he sido liberado del miedo de las dos cosas que temía en grado máximo. 15. Pues, como los médicos, una vez descubierta la causa de la enfermedad, piensan que ha sido descubierta la curación, así nosotros, hallada la causa del pesar, encontraremos la capacidad de curarlo. 16. Dice Epicuro que no puede vivirse agradablemente si no se vive con la virtud, dice que la fuerza de la fortuna no influye nada en el sabio. 17. Así, pues, es doble el sistema de encontrar la verdad, no sólo en las cosas que nos parecen malas sino también en las que nos parecen buenas. 18. ¡Filosofía, guía de la vida, investigadora de la virtud, rechazo de los vicios! ¿Qué hubiéramos podido ser sin ti no sólo nosotros sino la vida por completo de los hombres? 19. No me parece que la virtud tenga suficiente poder para vivir felizmente. Pero, en verdad, lo parece a mi amigo Bruto, cuyo juicio lo antepongo en mucho al tuyo. 20. Si esto es así, si al sistema de Zenón es adecuado que en la virtud hay una gran fuerza para vivir felizmente ¿qué razón hay para que no se permita a los peripatéticos decir lo mismo? 21. Así, pues, la vida feliz es la que está de acuerdo con su naturaleza, la cual no puede darse de otra manera que si el alma está en primer lugar sana. 22. Por tanto, los antiguos ordenaron seguir la vida mejor, no la más agradable, de forma que el placer sea no la guía sino la compañía de la voluntad recta y buena. 23. Ahora bien, ¿qué impide, dice, que la virtud y el placer se confundan en una sola cosa y que así resulte que el sumo bien es igual a lo virtuoso y a lo agradable? 24. ¿Por qué nos quejamos de la naturaleza? Ella se ha portado generosamente: la vida, si se sabe emplearla, es larga. 25. Cuando han llegado al final, tardíamente comprenden que ellos, desgraciados, han estado ocupados durante mucho tiempo mientras no hacían nada. 26. Todos éstos son indicios muy grandes de concordia y de vida social, pero ninguno es más claro y evidente que el haber recibido el habla, de la que carecen todos los demás seres vivos.

SOLUCIONARIO

27. Y al igual que el habla y las palabras sirven a la sociedad actual y son el aglutinante de la vida comunitaria, de la misma forma la escritura une a los anteriores con los venideros. 28. Este mal se nos ha hecho común con otros muchos pueblos, de forma que, si alguien reflexiona sobre por qué es aceptada la discordia, comprende claramente que no ocurre tanto por el deseo de vengarse como por el odio hacia la concordia. 29. Tan grande es la furia del odio que no dudamos en perder un ojo con tal de que el enemigo pierda los dos; con frecuencia incluso perdemos a gusto los dos, con tal de que él pierda uno. 30. El vínculo de las agrupaciones y sociedades humanas es la justicia, y las leyes salidas y derivadas de la justicia son, por así decir, el alma de la ciudad. 31. De aquí que diversas afecciones procedentes de la constitución del cuerpo pasan al alma, al igual que de afecciones del alma se siguen enfermedades en el cuerpo e incluso la muerte del hombre. 32. Desterrada la justicia, que nadie ignora que es el vínculo de las sociedades humanas, desaparece lo que en la sociedad está cercano y unido con la propia justicia, la libertad, por la que se logra que el hombre sea para el hombre como hombre y no como animal. 33. Nada hay más feliz que amar, aunque no seas correspondido, nada hay más amargo y desgraciado que no amar, aunque seas amado, pues el afecto de los demás no te hará desgraciado o feliz sino el tuyo propio. 34. A esto se añade que no puede ser agradable un imperio, por grande que sea, a quien piensa cómo ha sido conseguido, con cuánta crueldad, con tantas muertes, odios y maldiciones, con tantos perjuicios y dispendio de bienes, enormes en los demás y en sí mismos. 35. Casi no hubo ninguna guerra o disensión con tan buen resultado que el vencedor prudente, al sopesar todo y hacer las cuentas y cálculos, no prefiriese que nunca hubiesen sido emprendidas. 36. Así, pues, que nadie ignore este hecho, que él no tiene su cuerpo, su alma, su vida y su dinero para su uso y utilidad exclusivamente, sino que es administrador de todos esos bienes y que no los ha recibido de Dios con otro fin. 37. Por eso sepa todo el que posee dones de la naturaleza que, si los comparte con su hermano necesitado, los posee legítimamente y por la voluntad y designio de la naturaleza, y que, de lo contrario, es ladrón y raptor, convicto y condenado por la ley de la naturaleza, puesto que posee y retiene lo que la naturaleza había creado no sólo para él.

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

38. No nos interesa en absoluto saber qué es el alma, pero nos interesa muchísimo saber cómo es y cuáles son sus operaciones. Tampoco el que ordenó que nos conociésemos a nosotros mismos pensó en la esencia del alma, sino en sus acciones para la ordenación de las costumbres. 39. Puesto que [el alma] es lo más alejado y ligero de todas las cosas de la naturaleza en su totalidad, próxima a la nada y ella misma casi nada, incluso a menudo nada en absoluto, que consiste en el solo conocimiento de nuestra mente.

VOCABULARIO OBLIGATORIO

ABREVIATURAS s.= sustantivo

conj.= conjunción

adj.= adjetivo

part.= partícula

pr.= pronombre

interj.= interjección

v.= verbo

m.= masculino

adv.= adverbio

f.= femenino

prep.= preposición

n.= neutro

A ab (prep.): de, desde, por absum, abes, abesse, affui (v.): estar ausente accedo -is -ere, accesi, accesum (v.): añadirse, acercarse accipio -is -ere, accepi, acceptum (v.): recibir accusator -is (s. m.): acusador accuso, -as –are -avi -atum (v.): acusar acer, acris, acre (adj.): agudo, fiero ad (prep.): a, hacia, para adduco -is –ere, adduxi, adductum (v.): atraer, sacar adulescens, adulescentis (adj.): adolescente, joven adulescentia, -ae (s.f.): juventud adventus –us (s.f.): llegada

aedes, aedis (s.f.): templo aequus -a -um (adj): igual, justo aetas, aetatis (s.f.): edad affero, affers, aferre, attuli, allatum (v.): llevar, transportar, presentar ager, agri (s.m.): campo agmen, agminis (s.n.): ejército en marcha, hueste ago -is -ere egi, actum (v.): impulsar, llevar, hacer alienus -a -um (adj.): ajeno aliquis, aliqua, aliquid (pr.): alguien alius -a -ud (pr.): otro alter -a -um (adj.): el otro amicitia, ae (s.f.): amistad amicus -i (s.m.): amigo amor -is (s.m.): amor amplus -a -um (adj.): extenso

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

an (conj.): o animus -i (s. m.): espíritu annus -i (s. m.): año ante (prep.): ante, delante de, antes de antiquus, -a, -um(adj.): antiguo appello -a -are -avi -atum (v.): llamar aperte (adv.): claramente aqua, -ae (s. f.): agua arbitror -aris -ari -atus sum (v.): pensar, juzgar argentum -i (s. n.): plata, dinero arma -orum (s.n.pl.): armas ars, artis (s.f.): arte at (conj.): pero atque (conj.): y auctoritas, auctoritatis (s.f.): autoridad audeo, -es, -ere, ausus sum (v.): atreverse audio -is -ire -ivi -itum (v.): oír aufero, aufers, auferre, abstuli, ablatum (v.): llevar, alejar, quitar aurum -i (s.n.): oro aut (conj.): o autem (conj.): en cambio auxilium –i (s.n.): auxilio, ayuda auxilia –orum (s.n.pl.): tropas auxiliares

B bellum –i (s.n.): guerra bene (adv.): bien beneficium –i (s.n.): beneficio bonus –a –um (adj.): bueno, valiente

C caedes, caedis (s.f.) matanza campus –i (s.m.): campo capio –is –ere, cepi, captum (v.): coger, cosechar

caput, capitis (s.n.): cabeza, pena capital catra –orum (s.n.pl.): campamento casus –us (s.m.): caída, suceso, vicisitud, casualidad causa –ae (s.f.): causa certus –a –um (adj.): cierto, fijo civis –is (s.m.): ciudadano civitas, civitatis (s.f.): ciudad, ciudadanía, país clamor –oris (s.m.): griterío clarus –a –um (adj.): ilustre, famoso classis –is (s.f.): flota coepio –is –ere, coepi, coeptum (v.): empezar cognosco –is –ere, cognovi, cognitum (v.): conocer cogo –is –ere, coegi, coactum (v.): obligar colo –is –ere, colui, cultum (v.): cultivar, honrar comitia, -orum (s.n.pl.): comicios commoveo –es –ere, commovi, commotum (v.): conmover comunis –e (adj.): común concedo –is –ere, concessi, concessum (v.): conceder confero, confers, conferre, contuli, collatum (v.): traer, reunir, entregar coniuratio, coniurationis (s.f.): conspiración conor –aris –ari –atus sum (v.): intentar consilium –i (s.n.): asamblea, deliberación, determinación, consejo constituo –is –ere, constitui, constitutum (v.): determinar, colocar consul –is (s.m.): cónsul consularis –e (adj.): consular, excónsul consulatus –us (s.m.): consulado contemno –is –ere, contempsi, contemptum (v.): despreciar

VOCABULARIO

convenio –is –ire, conveni, conventum (v.): reunirse, convenir convivium –i (s.n.) banquete copia –ae (s.f.pl.): posibilidad, abundancia copiae –arum (s.f.pl.): tropas corpus, cosporis (s.n.): cuerpo credo –is –ere, credidi, creditum (v.): creer crimen, criminis (s.n): acusación cum (prep.): con cum (conj.): cuando, como, puesto que cupiditas, cupuditatis (s.f.): deseo, ansia cupio –is –ere –ivi –itum (v.): preouparse de, cuidar

D de (prep.): de, desde, acerca de, sobre debeo –es –ere, debui, debitum (v.): deber decem (adj.num.): diez decerno –is –ere, decrevi, decretum (v.): decidir defendo –is –ere, defendi, defensum (v.): defender delecto –as –are –avi –atum (v.): agradar desum, dees, deesse, defui (v.): faltar, desasistir deus –i (s.m.): dios dico –is –ere, dixi, dictum (v.): decir, llamar dies –ei (s.m.y f.): día dignitas, dignitatis (s.f.): dignidad, rango dignus –a –um (adj.): digno diligenter (adv.): con todo cuidado diligentia –ae (s.f.): diligencia discedo –is –ere, discessi, discessum (v.): alejarse divinus –a –um (adj.): divino, relativo a los dioses

do, das, dare, dedi, datum (v.): dar dolor –is (s.m.): dolor dominus –i (s.m.): señor, dueño domus –us (s.f.): casa ducenti –ae –a (adj.num.): doscientos duco –is –ere, duxi, ductum (v.): guiar ducere uxorem: tomar esposa dum (conj.): mientras duo –ae –o (adj.num.): dos

E ego (pr.): yo emo –is –ere, emi, emptum (v.): comprar enim (adv. y conj.): pues eo, is, ire, ivi, itum (v.): ir epistula –ae (s.f.): carta eques, equitis (s.m.): jinete equitatus –us (s.m.): caballería equus –i (s.m.): caballo ergo (conj.): por tanto, así que et (conj.): y etiam (adv.): también etsi (conj.): aunque ex, (e) (prep.): de, desde exercitus –us (s.m.): ejército existimo –as –are –avi –atum (v.): creer, pensar exspecto –as –are –avi –atum (v.): esperar

F facilis –e (adj.): fácil facinus, facinoris (s.n.): acción notable, crimen facio –is –ere, feci, factum (v.): hacer facultas, facultatis (s.f.): capacidad, ocasión fama –ae (s.f.): fama, rumor

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

fanum –i (s.n.): templo fatum –i (s.n.): destino fero, fers, ferre, tuli, latum (v.): llevar, soportar ferunt: dicen ferrum –i (s.n.): hierro, espada fides –ei (s.f.): fe, lealtad filius –i (s.m.): hijo finis –is (s.m.): límite, término, fin fines –ium (s.m.pl.): territorio fio, fis, fieri, factus sum (v.): hacerse, llegar a ser flumen, fluminis (s.n.): río foedus, foederis (s.n.): tratado, pacto fortis –e (adj.): fuerte fortuna –ae (s.f.): fortuna, suerte forum –i (s.n.): foro frater, fratris (s.m.): hermano fructus –us (s.m.): fruto frumentum –i (s.m.): trigo fuga –ae (s.f.): huida

G gens, gentis (s.f.): raza genus, generis (s.n.): linaje, raza gero –is –ere, gessi, gestum (v.): realizar gloria –ae (s.f.): gloria gratia –ae (s.f.): favor gratia, con Genit. de Gerundio o gerundivo: para gratias agere: dar las gracias gratus –a –um (adj.): agradable gravis –e (adj.): pesado, gravoso graviter (adv.): duramente, pesadamente

H habeo –es –ere, habui, habitum (v.): tener

hic, haec, hoc (pr.): éste homo, hominis (s.m.): hombre honestus –a –um (adj.): honrado honor –is (s.m.): honor, cargo público hora –ae (s.f.): hora hortor –aris –ari, hortatus sum (v.): exhortar hospes, hospitis (s.m.): huésped, hospedero hostis –is (s.m.): enemigo

I iam (adv.): ya idem, eadem, idem (pr.): el mismo igitur (conj.): por tanto, así que ignis –is (s.m.): fuego ille –a –ud (pr.): aquel inmortalis –e (adj.): inmortal imperator –is (s.m.): general imperium –i (s.n.): mando, imperio impero –as –are –avi –atum (v.): mandar, exigir impetus, -us (s.m.): ataque in (prep.): en, a, hasta, contra incredibilis –e (adj.): increíble ingenium –i (s.n.): índole, ingenio ingens, ingentis (adj.): enorme inimicus –a –um (adj.): enemigo initium –i (s.n.): comienzo, principio iniuria –ae (s.f.): injusticia, ofensa inquit (v.): dijo insula –ae (s.f.): isla intellego –is –ere, intellexi, intellectum (v.): entender inter (prep.): entre interficio –is –ere, interfeci, interfectum (v.): matar invidia –ae (s.f.): envidia, odio ipse –a –um (pr.): mismo is, ea, id (pr.): éste, ése, aquél, el, él iste, ista, istud (pr.): ése

VOCABULARIO

ita (adv.): así itaque (conj.): así que, por tanto iter, iteniris (s.n.): camino iter facere: marchar, hacer un camino, caminar iubeo –es –ere, iussi, iussum (v.): mandar iucundus –a –um (adj.): agradable iudex, iudicis (s.m.): juez iudicium –i (s.n.): juicio, propósito iudico –as –are –avi –atum (v.): juzgar ius, iuris (s.n.): derecho, razón iuvenis –e (adj.): joven

L labor –is (s.m.): esfuerzo, trabajo laetus –a –um (adj.): alegre, agradable latus, lateris (s.n.): lado, flanco laudo –as –are –avi –atum (v.): alabar laus, laudis (s.f.): alabanza legatio, legationis (s.f.): embajada legatus –i (s.m.): embajador, legado legio, legionis (s.f.): legión lego –is –ere, legi, lectum (v.): recoger, leer levis –e (adj.): ligero lex, legis (s.f.): ley libenter (adv.): con gusto liber –a –um (adj.): libre liber, libri (s.m.): libro liberi –orum (s.m.pl.): hijos libertas, libertatis (s.f.): libertad liceo –es –ere, licui, licitum (v.): estar permitido litterae –arum (s.f.pl.): carta, letras locus –i (s.m.): lugar, ocasión loca –orum (s.n.pl.): lugares longe (adv.): lejos longus –a –um (adj.): largo ludus –i (s.m.): juego, escuela

M magis (adv.): más magistratus –us (s.m.): magistrado, magistratura magnitudo, magnitudinis (s.f.): grandeza magnus –a –um (adj.): grande, elevado maiores, maiorum (s.m.pl.): antepasados malus –a –um (adj.): malo manus –us (s.f.): mano, tropa mare –is (s.n.): mar medius –a –um (adj.): medio memoria –ae (s.f.): memoria mens, mentis (s.f.): pensamiento metus –us (s.m.): miedo meus –a –um (adj.): mío miles, militis (s.m.): soldado milia –ium (adj.num.): mil (millar) mille (adj.num.): mil miror –aris –ari, miratus sum (v.): admirar miser –a –um (adj.): desgraciado mitto –is –ere, misi, missum (v.): enviar modus –i (s.m.): medida, modo, clase moenia –ium (s.n.pl.): murallas mons, montis (s.m.): monte morbus –i (s.m.): enfermedad mors, mortis (s.f.): muerte mos, moris (s.m.): costumbre moveo –es –ere, movi, motum (v.): mover, conmover multitudo, multitudinis (s.f.): multitud multus –a –um (adj.): mucho munitio, munitionis (s.f.): fortificación munus, muneris (s.n.): función, papel muto –as –are –avi –atum (v.): cambiar

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

N nam (conj.): pues natio, nationis (s.f.): pueblo, nación natura –ae (s.f.): naturaleza navis –is (s.f.): nave ne: part. enclítica interrogativa que no suele traducirse ne (conj.): que no, para que no, para no necessarius –a –um (adj.): necesario nego –as –are –avi –atum (v.): negar, decir que no negotium –i (s.n.): ocupación, negocio neque (conj.): ni, y no nescio –is –ire –ivi –itum (v.): no saber nisi (conj.): si no, a no ser que nobilis –e (adj.): noble nolo, nonvis, nolle, nollui (v.): no querer nomen, nominis (s.n.): nombre nomino –as –are –avi –atum (v.): nombrar nos (pr.): nosotros nosco –is –ere, novi, notum (v.): conocer, saber noster –a –um (adj.): nuestro novus –a –um (adj.): nuevo nox, noctis (s.f.): noche nullus –a –um (adj.): ninguno num (part.): acaso numerus –i (s.m.): número

O obviam (adv.): al encuentro de oculus –i (s.m.): ojo officium –i (s.n.): deber, misión, lealtad omnis –e (adj.): todo opera –ae (s.f.): ayuda opinio, opinionis (s.f.): opinión, buen juicio

opporteo –es –ere oportui (v.): convenir oppidum –i (s.n.): fortaleza, plaza fuerte opprimo –is –ere, oppressi, oppressum (v.): apretar, aplastar opus, operis (s.n.): obra opus esse: ser necesario oratio, orationis (s.f.): discurso orbis –is (s.m.): orbe ordo, ordinis (s.m.): orden, clase orno –as –are –avi –atum (v.): adornar os, oris (s.n.): boca, rostro ostendo –is –ere, ostendi, ostentum (v.): manifestar otium –i (s.n.): tranquilidad, tiempo libre

P par, paris (adj.): igual parens, parentis (m. o f.): padre, madre paro –as –are –avi –atum (v.): preparar pars, partis (s.f.): parte partim (adv.): en parte parvus –a –um (adj.): pequeño pater, patris (s.m.): padre patior –eris –i, passus sum (v.): padecer, sufrir, soportar patria –ae (s.f.): patria pauci –orum (s.m.pl.): pocos pax, pacis (s.f.): paz pectus, pectoris (s.n.): pecho, corazón pecunia –ae (s.f.): dinero pedes, peditis (s.m.): infante per (prep.): por, a través de periculum –i (s.n.): peligro pervenio –is –ire, perveni, perventum (v.): llegar pes, pedis (s.m.): pie

VOCABULARIO

peto –is –ere, petivi, petitum (v.): pedir, atacar, dirigirse a placeo –es –ere, placui, placitum (v.): agradar plebs, plebis (s.f.): plebe plenus –a –um (adj.): lleno poena –ae (s.f.): castigo pono –is –ere, posui, positum (v.): poner populus –i (s.m.): pueblo portus –us (s.m.): puerto possum, potes, posse, potui (v.): poder post (prep.): detrás de, después de postquam (conj.): después que posterus –a –um (adj.): siguiente, futuro postulo –as –are –avi –atum (v.): pedir potestas, potestatis (s.f.): poder, posibilidad praeclarus –a –um (adj.): ilustre, notable praeda –ae (s.f.): botín praesens, praesentis (adj.): presente, propicio praesidium –i (s.n.): puesto, guarnición, defensa praetor –is (s.m.): pretor primum (adv.): primero, en primer lugar primus –a –um (adj.): primero princeps, principis (s.m.): noble, primero, emperador priusquam (conj.): antes que privatus –a –um (adj.): privado, particular probo –as –are –avi –atum (v.): demostrar procul (adv.): lejos proelium –i (s.n.): combate, batalla proficiscor –eris –i, profectus sum (v.): marcharse propinquus –a –um (adj.): cercano, pariente

provincia –ae (s.f.): provincia publicus –a –um (adj.): público, del Estado puer, pueri (s.m.): muchacho pugno -as –are –avi –atum (v.): luchar pulcher, pulchra, pulchrum (adj.): hermoso puto –as –are –avi –atum (v.): considerar, pensar

Q quam (conj.): que, como, cuán quamquam (conj.): aunque que (conj.): y qui, quae, quod (pr.): que, quien, el cual quia (conj.): porque, puesto que quis/qui, quae, qua, quid/quod (pr.): alguien, alguno quisquam, quaequam, quidquam (pr.): alguien, algo quisque, quaeque, quodque (pr.): cada, cada uno quo (adv.): a donde quo (conj.): para que quod (conj.): porque, puesto que quoniam (conj.): porque, puesto que

R ratio, rationis (s.f.): razón recens, recentis (adj.): reciente recipio –is –ere, recepi, receptum (v.): retirar, recibir, admitir recte (adv.): rectamente reddo –is –ere, reddidi, redditum (v.): devolver redeo, redis, redire, redii, reditum (v.): volver refero, refers, referre, retuli, relatum (v.): volver a traer, volver a llevar, devolver, referir

GRAMÁTICA DE LA LENGUA LATINA

regnum –i (s.n.): reino religio, religionis (s.f.): superstición, religión relinquo –is –ere, reliqui, relictum (v.): dejar reliquus –a –um (adj.): restante reperio –is –ire, reperi, repertum (v.): encontrar, descubrir res, rei (s.f.): cosa, asunto respondeo –es –ere, respondi, responsum (v.): responder res publica, rei publicae (s.f.): estado, república reus –i (s.m.): reo rex, regis (s.m.): rey ripa –ae (s.f.): orilla rogo –as –are –avi –atum (v.): pedir rursus (adv.): de nuevo

S saepe (adv.): frecuentemente salus, salutis (s.f.): salvación sane (adv.): ciertamente sapiens, sapientis (adj.): sabio, culto scelus, sceleris (s.n.): delito scio –is –ire –ivi –itum (v.): saber scribo –is –ere, scripsi, scriptum (v.): escribir sed (conj.): pero semper (adv.): siempre senatus –us (s.m.): senado senatus consultum –i (s.n.): decreto del senado senectus, senectutis (s.f.): vejez senex, senis (s.m.): anciano sententia –ae (s.f.): opinión, sentencia sentio –is –ire, sensi, sensum (v.): advertir septigenti –ae –i (adj.): setecientos sequor –eris –i, secutus sum (v.): seguir sermo, sermonis (s.m.): conversación

servus –i (s.m.): esclavo si (conj.): si signum –i (s.n.): señal similis –e (adj.): semejante simul (adv.): al mismo tiempo sine (prep.): sin socius –i (s.m.): aliado soleo –es –ere, solitus sum (v.): soler, acostumbrarse solus –a –um (adj.): solo spero –as –are –avi –atum (v.): esperar spes –ei (s.f.): esperanza studium –i (s.n.): afán, celo, dedicación sub (prep.): debajo de, al pie de sui (pr.): de sí sum, es, esse, fui (v.): ser, estar, existir, haber summus –a –um (adj.): extraordiario, máximo sumo –is –ere, sumpsi, sumptum (v.): tomar superus –a –um (adj.): elevado suscipio –is –ere, suscepi, susceptum (v.): emprender sustineo –es –ere, sustinui, sustentum (v.): sostener suus –a –um (adj.): suyo

T tabula –ae (s.f.): tabla tam (adv.): tan tamen (conj.): sin embargo tametsi (conj.): aunque tantus –a –um (adj.): tan grande telum –i (s.n.): dardo, flecha tempestas, tempestatis (s.f.): tiempo, circunstancia, tempestad templum –i (s.n.): templo tempus, temporis (s.n.): tiempo teneo –es –ere, tenui, tentum (v.): retener, dominar, sostener, ocupar

VOCABULARIO

terra –ae (s.f.): tierra testimonium –i (s.n.): testimonio timeo –es –ere, timui (v.): temer timor –is (s.m.): temor, miedo tollo –is –ere, sustuli, sublatum (v.): quitar, elevar totus –a –um (adj.): todo entero trado –is –ere, tradidi, traditum (v.): entregar transeo, transis, transire, transivi, transitum (v.): pasar, atravesar tres, tria (adj.): tres triginta (adj.num): treinta tu (pr.): tú tum (adv.): entonces tuus –a –um (adj.): tuyo

U ubi (adv.): donde, en donde ubi (conj.): cuando ullus –a –um (pr.): alguno ulterior –ius (adj.): más alejado, ulterior unde (adv.): de donde unus –a –um (adj.): uno, uno solo, único urbs, urbis (s.f.): ciudad usus –us (s.m.): práctica, utilidad ut (conj.): que, como, para que, para uterque, utraque, utrumque (pr.): uno y otro, los dos utor –eris –i, usus sum (v.): usar, servirse de uxor –is (s.f.): esposa

V valeo –es –ere, valui (v.): ser fuerte, poder varius –a –um (adj.): variado, variable vehementer (adv.): violentamente vel (conj.): o venio –is –ire, veni, ventum (v.): venir verbum –i (s.n.): palabra vereor –ris –eri, veritus sum (v.): temer, respetar verus –a –um (adj.): verdadero vester –a –um (adj.): vuestro vetus, veteris (adj.): viejo via –ae (s.f.): camino victoria –ae (s.f.): victoria video –es –ere, vidi, visum (v.): ver, darse cuenta videor –eris –eri, visus sum (v.): parecer vinco –is –ere, vici, victum (v.): vencer vinculum –i (s.n.): atadura, cárcel vir, viri (s.m.): varón virtus, virtutis (s.f.): valor, virtud vis, vis (s.f.): fuerza, violencia vita –ae (s.f.): vida vitium –i (s.n.): vicio, defecto vivo –is –ere, vixi, victum (v.): vivir voco –as –are –avi –atum (v.): llamar volo, vis, velle, volui (v.): querer voluntas, voluntatis (s.f.): voluntad voluptas, voluptatis (s.f.): placer vos (pr.): vosotros

Juan del Rosal, 14 28040 MADRID Tel. Dirección Editorial: 913 987 521