La lengua latina del código de Derecho Canónico [Primera edición] 9788431330682

Table of contents :
Índice

Prólogo
Introducción
Concordancia
Sujeto-predicado
Con un solo sujeto
Con varios sujetos
Sustantivo-adjetivo
Adjetivos «atributivos»
Aposición
Predicativo
Sintaxis nominal
Los casos
Nominativo
Vocativo
Acusativo
Dativo
Ablativo
Genitivo
Complementos de lugar
Ubi?
Quo?
Unde?
Qua?
Complementos de tiempo
Quando?
Quanto tempore?
Quamdiu?
Quousque?
A quo tempore?
Grados de comparación
Comparativo
Superlativo
Sintaxis pronominal
Reflexivo
Demostrativos
Relativo
Indefinidos
Sintaxis verbal
Subjuntivo
Subjuntivo «exhortativo»
Subjuntivo potencial
Imperativo
Imperativo de futuro
Infinitivo
Infinitivo en función de sujeto
Infinitivo en función de complemento directo
Gerundivo
Gerundivo en función «atributiva»
Gerundivo «predicado»
Gerundivo «predicativo»
Gerundio
Supino
Supino en -u
Participio
Participio de futuro
Construcciones de participio
Valor y matices de los participios
Participio equivalente a un sustantivo verbal
Oración simple
Interrogativas simples
Totales
Parciales
Oraciones coordinadas
Copulativas
Disyuntivas
Adversativas
Causales
Ilativas
Oraciones subordinadas
Oraciones sustantivas
De infinitivo
De subjuntivo
De indicativo con quod
Oraciones adjetivas
ORACIONES ADJETIVAS SEGÚN EL NEXO SUBORDINANTE
ORACIONES DE RELATIVO SUSTANTIVADAS
EL MODO EN LAS ORACIONES DE RELATIVO
RELATIVO «COORDINATIVO»
Oraciones adverbiales
Finales
Consecutivas
Causales
Temporales
Condicionales
Concesivas
Comparativas
Fuentes
A. Normativas
B. Jurisprudenciales
C. Litúrgicas
D. Patrísticas y antiguas
E. Epigráficas
F. Doctrinales

Citation preview

JESÚS MARÍA BAÑALES LEOZ

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO (ESTUDIO SINTÁCTICO)

EDICIONES UNIVERSIDAD DE NAVARRA, S.A. PAMPLONA

Queda prohibida, salvo excepción prevista en la ley, cualquier forma de reproducción, distribución, comunicación pública y transformación, total o parcial, de esta obra sin contar con autorización escrita de los titulares del Copyright. La infracción de los derechos mencionados puede ser constitutiva de delito contra la propiedad intelectual (Artículos 270 y ss. del Código Penal).

© Copyright 2015. José María Bañales Leoz Ediciones Universidad de Navarra, S.A. ISBN: 978-84-313-3068-2 Depósito legal: NA 1.004-2015 Imprime: ULZAMA DIGITAL, S.L. Pol. Areta. Huarte (Navarra) Printed in Spain - Impreso en España

Ediciones Universidad de Navarra, S.A. (EUNSA) Plaza de los Sauces, 1 y 2. 31010 Barañáin (Navarra) - España Teléfono: + 34 948 25 68 50 - Fax: + 34 948 25 68 54 e-mail: [email protected]

ÍNDICE

PRÓLOGO ..........................................................................................................

17

INTRODUCCIÓN .................................................................................................

19

CONCORDANCIA SUJETO-PREDICADO ..................................................................................

21

CON UN SOLO SUJETO .......................................................................................

21

Predicado verbal ........................................................................................

21

Atributo .....................................................................................................

21

Concordancia ad sensum ...........................................................................

22

CON VARIOS SUJETOS ........................................................................................

22

Predicado verbal: ....................................................................................... a) El verbo va en plural ........................................................................ b) El verbo concierta con el sujeto más próximo ................................

22 22 22

Atributo .....................................................................................................

24

SUSTANTIVO-ADJETIVO ...........................................................................

25

ADJETIVOS «ATRIBUTIVOS» ...............................................................................

25

APOSICIÓN ........................................................................................................

26

PREDICATIVO ....................................................................................................

27

ADJETIVOS MÁS FRECUENTES EN FUNCIÓN «PREDICATIVA» ................................

27

SUSTANTIVOS EN FUNCIÓN «PREDICATIVA» ........................................................

28

CONCORDANCIA DEL PREDICATIVO ....................................................................

28 7

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

SINTAXIS NOMINAL LOS CASOS ...................................................................................................

29

NOMINATIVO .....................................................................................................

29

Sujeto .........................................................................................................

29

Atributo .....................................................................................................

29

Predicativo (con verbos «copulativos») ....................................................

30

Nominativo de «exclamación» ..................................................................

34

VOCATIVO .........................................................................................................

34

ACUSATIVO .......................................................................................................

34

Complemento directo ................................................................................

34

a) Verbos transitivos latinos que corresponden a intransitivos castea) llanos ...............................................................................................

35

b) Verbos compuestos transitivos de simples intransitivos ................

35

Doble Acusativo ........................................................................................ a) Complemento directo y predicativo ...............................................

35 35

b) Complemento directo de persona y de cosa ...................................

38

Acusativo de extensión en el tiempo (duración») .....................................

39

Acusativo adverbial ...................................................................................

39

DATIVO .............................................................................................................

40

Dativo con verbos ......................................................................................

40

a) Complemento indirecto con verbos transitivos ..............................

40

b) Dativo de interés con verbos intransitivos .....................................

41

c) Dativo con verbos compuestos de preposición ..............................

43

Dativo con adjetivos ..................................................................................

47

Dativo posesivo .........................................................................................

49

Dativo de finalidad ....................................................................................

50

Doble Dativo de interés y finalidad ..........................................................

51

Dativo agente .............................................................................................

52

ABLATIVO .........................................................................................................

52

A) Ablativo propiamente dicho ................................................................

52

8

ÍNDICE

Ablativo de punto de partida ................................................................

52

Ablativo de origen ...............................................................................

52

Ablativo de separación .........................................................................

53

a) con verbos: ................................................................................ 1) «expulsar, retirarse, abstenerse…» ...................................... 2) «librar, privar…» ................................................................. 3) «carecer, estar necesitado de…» ......................................... 4) «disuadir, disentir, estar alejado…» ....................................

53 53 54 54 55

b) con adjetivos .............................................................................

55

Ablativo comparativo ..........................................................................

55

B) Ablativo «instrumental-sociativo» ......................................................

57

Ablativo de instrumento ....................................................................... 1) con verbos «cubrir», «adornar», «vestir», «alimentar»… ........ 2) con verbos y adjetivos de «abundancia»: llenar», «adornar»… 3) con el adjetivo dignus .............................................................. 4) con algunos verbos deponentes ................................................ 5) con opus est ...............................................................................

57 59 60 61 62 64

Ablativo de compañía ..........................................................................

64

Ablativo de modo .................................................................................

64

Ablativo de causa .................................................................................

68

Ablativo de limitación .........................................................................

68

Ablativo de medida ..............................................................................

69

C) Ablativo «locativo» .............................................................................

69

GENITIVO .........................................................................................................

69

a) Genitivo complemento de sustantivos .................................................

69

Genitivo posesivo ................................................................................

69

Genitivo partitivo .................................................................................

70

1) con sustantivos que indican masa, cantidad o medida ..............

70

2) con neutros de adjetivos y pronombres de cantidad. ................

70

3) con comparativos, superlativos, ordinales y pronombres .........

70

4) con adverbios de lugar ..............................................................

71

Genitivo explicativo .............................................................................

71 9

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Genitivo subjetivo ................................................................................

72

Genitivo objetivo .................................................................................

74

Genitivo de cualidad ............................................................................

78

b) Genitivo complemento de verbos ........................................................

79

Genitivo posesivo ................................................................................

79

Genitivo de precio y estima .................................................................

82

Genitivo de referencia con verbos «judiciales» ...................................

82

Genitivo de objeto ................................................................................

83

1) con verbos de « memoria» ........................................................

83

2) con verbos de «sentimiento» .....................................................

83

3) con interest ................................................................................

83

c) Genitivo complemento de adjetivos .....................................................

84

COMPLEMENTOS DE LUGAR ..................................................................

85

UBI? .................................................................................................................

85

Locativos ...................................................................................................

85

Ablativo con la preposición in ..................................................................

86

QUO? ...............................................................................................................

87

UNDE? ..............................................................................................................

87

QUA? ................................................................................................................

87

COMPLEMENTOS DE TIEMPO .................................................................

87

QUANDO? .........................................................................................................

87

QUANTO TEMPORE? ...........................................................................................

90

QUAMDIU? ........................................................................................................

91

QUOUSQUE? .....................................................................................................

92

A QUO TEMPORE? ..............................................................................................

93

GRADOS DE COMPARACIÓN ...................................................................

95

COMPARATIVO ..................................................................................................

95

Comparativo de intensidad ........................................................................

96

SUPERLATIVO ....................................................................................................

96

10

ÍNDICE

SINTAXIS PRONOMINAL REFLEXIVO ..................................................................................................

99

DEMOSTRATIVOS .......................................................................................

101

Hic .............................................................................................................

101

Ille .............................................................................................................

101

Is ................................................................................................................

102

Idem ...........................................................................................................

104

Ipse ............................................................................................................

105

RELATIVO .....................................................................................................

107

INDEFINIDOS ...............................................................................................

107

Quis ...........................................................................................................

107

Ullus ..........................................................................................................

110

Quidam ......................................................................................................

110

Alius y Alter ...............................................................................................

110

SINTAXIS VERBAL SUBJUNTIVO ................................................................................................

111

SUBJUNTIVO «EXHORTATIVO» ......................................................................

111

SUBJUNTIVO POTENCIAL ..............................................................................

111

IMPERATIVO ................................................................................................

111

IMPERATIVO DE FUTURO ..............................................................................

111

INFINITIVO ...................................................................................................

115

INFINITIVO EN FUNCIÓN DE SUJETO ..............................................................

115

INFINITIVO EN FUNCIÓN DE COMPLEMENTO DIRECTO ...................................

117

GERUNDIVO .................................................................................................

119

GERUNDIVO EN FUNCIÓN «ATRIBUTIVA» ......................................................

120

GERUNDIVO «PREDICADO» ..........................................................................

120

GERUNDIVO «PREDICATIVO» ........................................................................

122 11

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

GERUNDIO ...................................................................................................

125

SUPINO ..........................................................................................................

129

SUPINO EN -U ..............................................................................................

129

PARTICIPIO ...................................................................................................

130

PARTICIPIO DE FUTURO ...............................................................................

130

CONSTRUCCIONES DE PARTICIPIO ................................................................

131

Participio concertado ...........................................................................

131

Ablativo absoluto .................................................................................

132

Ablativo absoluto sin Participio ...........................................................

133

VALOR Y MATICES DE LOS PARTICIPIOS .......................................................

135

a) temporal: .........................................................................................

135

b) Valor causal: ...................................................................................

136

c) Valor condicional: ...........................................................................

137

PARTICIPIO EQUIVALENTE A UN SUSTANTIVO VERBAL ...................................

138

ORACIÓN SIMPLE INTERROGATIVAS SIMPLES .....................................................................

141

TOTALES ......................................................................................................

141

PARCIALES ..................................................................................................

141

ORACIONES COORDINADAS COPULATIVAS ..............................................................................................

143

DISYUNTIVAS ..............................................................................................

146

ADVERSATIVAS ...........................................................................................

147

CAUSALES ....................................................................................................

148

ILATIVAS .......................................................................................................

149

ORACIONES SUBORDINADAS ORACIONES SUSTANTIVAS ...................................................................... 12

151

ÍNDICE

DE INFINITIVO .............................................................................................

152

a) En función de Complemento directo ..............................................

152

1) con verbos de lengua .................................................................

152

2) con verbos de entendimiento ....................................................

153

3) con verbos de voluntad .............................................................

153

b) En función de Sujeto ......................................................................

153

1) con «verbos y expresiones impersonales» ................................

153

2) con verbos de «lengua, entendimiento y voluntad» en pasiva ..

154

c) El Infinitivo con valor final ............................................................

155

d) Construcción «personal» del Infinitivo ..........................................

155

1) con videor ..................................................................................

155

2) con dicor, putor, iudicor… ........................................................

155

3) con las formas pasivas de iubeo, veto, prohibeo, teneo, cogo…

155

DE SUBJUNTIVO ..........................................................................................

157

a) Con ut y ne: ....................................................................................

157

1) con verbos de «pedir», «rogar», «querer» «desear» .................

157

2) con verbos de «acontecimiento» ...............................................

159

3) con verbos «causativos» ...........................................................

160

4) con verbos de «temor» ..............................................................

166

b) Con ne, quominus o quin. ................................................................

166

1) con verbos de «impedir» y «prohibir»: .....................................

166

2) Con verbos de duda: ..................................................................

167

DE INDICATIVO CON QUOD ..........................................................................

167

Interrogativas indirectas ............................................................................

169

Simples .................................................................................................

169

a) Introducidas por partículas («totales») ......................................

169

b) Introducidas por pronombres o adverbios («parciales») ..........

170

Dobles ..................................................................................................

171

ORACIONES ADJETIVAS ............................................................................

173

a) Introducidas por el «pronombre relativo» ............................................

173 13

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

b) Introducidas por «relativos indefinidos» .............................................

174

c) Introducidas por «adverbios relativos de lugar» ..................................

174

d) Oraciones de relativo «sustantivadas» ................................................. 1) En función de sujeto ....................................................................... 2) En función de Complemento directo. .............................................

176 176 179

e) El modo en las oraciones de relativo ...................................................

180

En Indicativo ........................................................................................

180

En Subjuntivo ......................................................................................

180

a) Matiz final .................................................................................

180

b) Matiz consecutivo .....................................................................

183

c) Matiz causal ...............................................................................

184

d) Matiz condicional ......................................................................

185

f) Relativo «coordinativo» ............................................................

187

ORACIONES ADVERBIALES .........................................................

188

FINALES ......................................................................................................

188

CONSECUTIVAS ............................................................................................

194

CAUSALES ...................................................................................................

198

En Indicativo ........................................................................................

198

En Subjuntivo ......................................................................................

198

TEMPORALES ...............................................................................................

199

Introducidas por cum ...........................................................................

202

a) con Indicativo ............................................................................

202

b) con Subjuntivo (valor temporal-causal o cum «histórico») ......

203

Introducidas por antequam y priusquam .............................................

203

Introducidas por dum, donec y quoad ..................................................

204

CONDICIONALES ..........................................................................................

205

Reales ...................................................................................................

205

Potenciales ...........................................................................................

205

Irreales ..................................................................................................

207

Con matiz «optativo»: modo, dummodo ..............................................

208

CONCESIVAS ................................................................................................

210

14

ÍNDICE

COMPARATIVAS ............................................................................................

212

Comparativas .......................................................................................

212

Comparativas «modales» .....................................................................

213

Comparativas condicionales ................................................................

216

FUENTES A. Normativas ................................................................................................

217

B. Jurisprudenciales .......................................................................................

218

C. Litúrgicas ...................................................................................................

218

D. Patrísticas y antiguas .................................................................................

219

E. Epigráficas .................................................................................................

219

F. Doctrinales .................................................................................................

220

15

PRÓLOGO

Desde la Constitución Apostólica Deus scientiarum Dominus, promulgada por el Papa Pío XI el 24 de mayo de 1931, el segundo ciclo de la licenciatura en Derecho canónico comprendía dos cursos anuales. La Congregación para la Educación católica estimó en 2002 que el currículo de estudios para la consecución de ese grado no bastaba ya para que las diversas disciplinas se expusieran y asimilaran debidamente. Mediante Decreto de 2 de septiembre de aquel año, la citada Congregación pretendió renovar el orden de los estudios en las Facultades de Derecho canónico, si bien la modificación más relevante consistió, a la postre, en la incorporación de la Lengua latina como asignatura obligatoria y con alto nivel de dedicación. Se argumentaba que «con el paso del tiempo, casi en todas partes, en las escuelas secundarias ya no se enseña la lengua latina o se considera una materia secundaria. Por lo que respecta al currículo de los estudios en las Facultades teológicas y en los seminarios mayores, al haber aumentado después del Concilio las demás disciplinas teológicas y pastorales, poco a poco se ha prestado menor atención y tiempo a las instituciones de Derecho canónico y a la lengua latina. Por ello, acceden a las Facultades de Derecho canónico estudiantes clérigos que, en su mayor parte, no conocen la lengua latina y casi no tienen preparación previa en Derecho canónico». Se podría argüir que el problema de tal carencia formativa debería ser resuelto en origen, en los centros de formación básica de los candidatos al sacerdocio, para reservar los estudios de segundo ciclo a su función específica, que es la formación especializada, en lugar de obligar a dedicar parte de ese tiempo a cuestiones de carácter básico y propedéutico. 17

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

La realidad, con todo, es que el estudio de la Lengua latina se impuso como disciplina obligatoria en los ciclos primero y segundo –e incluso en los estudios de Doctorado, con la denominación «latinidad canónica»–, de manera que «ad finem secundi cycli studentes linguam latinam ita cognoscant ut Codicem Iuris Canonici et Codicem Canonum Ecclesiarum Orientalium et alia documenta canonica bene intellegant in tertio autem cyclo fontes iuris canonici rite interpretari possint». En la coyuntura creada por la modificación normativa a la que me vengo refiriendo, la Facultad de Derecho canónico de la Universidad de Navarra tuvo la fortuna de contar con la colaboración del Prof. Jesús Maria Bañales, reconocido lingüista, que asumió la nueva docencia a partir del curso 2003-2004. A lo largo de diez años, el Prof. Bañales ha puesto al servicio de los estudiantes no sólo su erudición y competencia científica sino además su pasión por la Lengua latina y su entusiasmo contagioso. El libro que me honro en prologar es la muestra más elocuente de esa generosa dedicación. Se trata de un trabajo de extraordinaria utilidad para todos los interesados en el Latín canónico, porque hace una presentación sistemática de la Sintaxis latina del Código de Derecho Canónico, que permite alcanzar una adecuada comprensión de las construcciones más habituales del texto. La redacción de este libro puede considerarse, además, una respuesta a la invitación del M P. Latina Lingua –con el que el Papa Benedicto XVI instituía la Academia Latinatis– a adoptar «métodos didácticos adecuados a las nuevas condiciones y la promoción de una red de relaciones entre instituciones académicas y entre estudiosos, a fin de valorar el rico y multiforme patrimonio de la civilización latina». Esta obra encontrará una buena acogida no sólo en las facultades de Derecho canónico y en los tribunales eclesiásticos sino también en otros ámbitos eclesiales –quizá minoritarios pero pujantes–, en los que se abre paso el aprecio a la cultura clásica.

JORGE OTADUY Pamplona, 20 de abril de 2015

18

INTRODUCCIÓN

El objetivo que persigue este trabajo es facilitar, de un modo especial a los estudiosos del Derecho Canónico, una mejor comprensión de sus cánones, mediante el examen sintáctico de la lengua latina, en la que está redactado. Este estudio no pretende ser exhaustivo, pues sería una tarea casi imposible, pero sí lo suficientemente significativo, para que las construcciones más habituales del texto puedan ser entendidas mejor. No hay duda de que, si se profundiza en el análisis y estudio de la lengua en la que se redactó, se entenderá mucho mejor su contenido. El método de trabajo que hemos seguido ha sido examinar, uno por uno, todos los cánones del Código, buscando los giros y sintagmas latinos más usuales y significativos y, una vez examinados, los hemos distribuido siguiendo la numeración, que aparece en la Sintaxis latina de E. Valentí Fiol (que más adelante citamos), manual historicista, claro y suficiente para lograr nuestro objetivo. Creemos que los textos latinos analizados son un reflejo fiel del contenido sintáctico de esos apartados. No obstante, conviene señalar que a veces o no hemos encontrado en el Código ejemplos de todas las cuestiones estudiadas en ese manual o no nos han parecido dignos de mención. Esa es la razón por la que no aparezcan, en este estudio, todos los apartados de la citada Sintaxis. De cada canon o texto estudiado y analizado hemos transcrito fundamentalmente lo que, en cada caso, correspondía, y hemos omitido lo demás. Detrás de cada uno de los números está indicada la cuestión sintática que se estudia, de modo que no es imprescindible tener a mano el mencionado manual; dentro del texto en cuestión, van marcados en negrita los térmi19

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

nos precisos correspondientes a ese contenido, lo cual no obsta para que una misma frase pueda aparecer también en otros lugares, pero entonces, como es lógico, irán subrayados en negrita otros términos, los correspondientes a ese otro lugar. Siempre hay además alguna otra palabra o sintagma subrayados, ya que o dependen del que va en negrita o lo completan. Aunque el objetivo fundamental del trabajo ha sido examinar sintácticamente el vigente Código de Derecho Canónico, basándome en la experiencia docente de varios años adquirida con alumnos de Licenciatura o de Doctorado en Derecho Canónico de la Universidad de Navarra, me ha parecido conveniente añadir también otros ejemplos tomados de la Patrística, de reconocidos canonistas, de documentos pontificios o de la Santa Sede, de sentencias matrimoniales, de himnos u oraciones litúrgicas, etc. Son textos que he tenido la oportunidad de estudiar y trabajar de algún modo durante varios años y, por ello, los cito. Como se verá, en cada número o apartado del estudio aparecen primero los ejemplos tomados del C.I.C. y a continuación, los tomados de las otras fuentes citadas. Este estudio, por lo tanto, creemos que nos puede servir a todos, para conocer mejor la lengua latina canónica o litúrgica, antigua y actual de la Iglesia, y para valorarla como un gran tesoro transmitido hasta nuestros días, cultivado en la actualidad y que tenemos la obligación de conocer y apoyar. Quiero, finalmente, agradecer a la Facultad de Derecho Canónico el afecto y apoyo que siempre me ha manifestado, especialmente al Prof. Jorge Otaduy, que me animó a realizar este estudio, y también a los Profs. Diego Zalbidea, Jordi Bosch y Marcelo Merino, que con su saber me han ayudado en determinados aspectos.

20

CONCORDANCIA

SUJETO-PREDICADO CON UN SOLO SUJETO

7 1 Predicado verbal (ver también nº 20) Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest… Can. 246 § 1: Celebratio Eucharistiae centrum sit totius vitae seminarii. Can. 519: Parochus est pastor proprius paroeciae… Fitque sanguis Christi merum (Pange lingua).

8 Atributo (ver también nº 21) Can. 166 § 3: Quod si plures quam tertia pars electorum neglecti fuerint, electio est ipso iure nulla. Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest… Can. 246 § 1: Celebratio Eucharistiae centrum sit totius vitae seminarii. Can. 519: Parochus est pastor proprius paroeciae… Can. 897: Augustissimum Sacramentum est sanctissima Eucharistia… Can. 996: Ut quis capax sit lucrandi indulgentias debet esse baptizatus, non excommunicatus…

1. Como se ha señalado en la Introducción, los números citados corresponden al manual de E. Valentí Fiol, Sintaxis latina, 19ª edit. BOSCH, Barcelona 1999.

21

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

8 Concordancia ad sensum El verbo puede ir en plural cuando el sujeto es un singular colectivo. Can. 1011 § 2: Ad ordinationem invitandi sunt clerici aliique christifideles ut quam maxima frequentia celebrationi intersint.

CON VARIOS SUJETOS

10 Predicado verbal: a) El verbo va en plural [passim] Can. 289: Clerici itemque candidati ad sacros ordines militiam ne capessant voluntarii… Can. 677 § 1: Superiores et sodales missionem et opera instituti propria fideliter retineant. Can. 1108 § 1: Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci Ordinario aut parocho aut… Can. 1110: Ordinarius et parochus personalis vi officii matrimonio solummodo eorum valide assistunt, quorum saltem alteruter subditus sit intra fines suae dicionis. Can. 1255: Ecclesia universa atque Apostolica Sedes…subiecta sunt capacia bona temporalia acquirendi, retinendi, administrandi et alienandi.

b) El verbo concierta con el sujeto más próximo Can. 69: Rescriptum, cuius praesentationi nullum est definitum tempus, potest exsecutori exhiberi quovis tempore, modo absit fraus et dolus. Can. 269: Ad incardinationem clerici Episcopus dioecesanus ne deveniat nisi: 1 necessitas aut utilitas suae Ecclesiae particularis id exigat… Can. 274 § 1: Soli clerici obtinere possunt officia ad quorum exercitium requiritur potestas ordinis aut potestas regiminis ecclesiastici. Can. 333 § 3: Contra sententias vel decretum Romani Pontificis non datur appellatio neque recursus. Can. 339 § 1: Ius est et officium omnibus et solis Episcopis, qui sint membra Collegii Episcoporum, ut Concilio Oecumenico…intersint. 22

CONCORDANCIA

Can. 631 § 3: Iuxta normas in iure proprio determinatas, non modo provinciae et communitates locales, sed etiam quilibet sodalis optata sua et suggestiones capitulo generali libere mittere potest. Can. 754: Omnes christifideles obligatione tenentur servandi constitutiones et decreta…speciali vero ratione, quae edit Romanus Pontifex vel Collegium Episcoporum. Can. 782 § 1: Suprema directio et coordinatio inceptorum et actionum… competit Romano Pontifici et Collegio Episcoporum. Can. 794: Singulari ratione officium et ius educandi spectat ad Ecclesiam. Can. 803 § 2: Institutio et educatio in schola catholica principiis doctrinae catholicae nitatur oportet. Can. 804: Ecclesiae auctoritati subicitur institutio et educatio religiosa catholica. Can. 823 § 1: Ut veritatum fidei morumque integritas servetur, officium et ius est Ecclesiae pastoribus invigilandi… Can. 1121 § 3: Ad matrimonium quod attinet…loci Ordinarius…curet ut inscribatur dispensatio et celebratio in libro matrimoniorum tum curiae tum paroeciae… Can. 1135: Utrique coniugi aequum officium et ius est ad ea quae pertinent ad consortium vitae coniugalis. Can. 1209: Dedicatio vel benedictio alicuius loci, modo nemini damnum fiat, satis probatur etiam per unum testem omni exceptione maiorem. Visus, tactus, gustus in te fallitur. (Adoro te…). Gloria, laus et honor tibi sit, Rex Christe Redemptor (himno del Domingo de Ramos) Salus, honor, virtus quoque sit et benedictio (Tantum ergo).

Observación: Es frecuente que el verbo vaya en singular cuando se desea subrayar los sujetos aisladamente. Can. 15 § 2: Ignorantia vel error circa legem aut poenam aut circa factum proprium aut circa factum alienum notorium non praesumitur. Can. 861 § 1: Minister ordinarius baptismi est Episcopus, presbyter et diaconus, firmo praescripto can. 530, n.1. 23

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 974 § 1: Loci Ordinarius, itemque Superior competens, facultatem ad confessiones excipiendas ne revocet, nisi gravi de causa. Can. 1100: Scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem non necessario excludit. Can. 1519 § 1: Si a munere cesset tutor vel curator vel procurator…instantia interim suspenditur. Can. 1528. Si pars vel testis se sistere ad respondendum coram iudice renuat, licet eos audire etiam per laicum a iudice designatum aut requirere eorum declarationem… Can. 1677 § 2: Transacto termino quindecim dierum a notificatione, praeses vel ponens…intra decem dies formulam dubii vel dubiorum decreto suo statuat ex officio et partibus notificet. Can. 1684 § 1:…ii, quorum matrimonium declaratum est nullum, possunt novas nuptias contrahere statim ac decretum vel altera sententia ipsis notificata est… Can. 1701 § 2: Patronus non admittitur, sed, propter casus difficultatem, Episcopus permittere potest ut iurisperiti opera orator vel pars conventa iuvetur. Can. 1713: Ad evitandas iudiciales contentiones transactio seu reconciliatio utiliter adhibeatur…

11 Atributo [passim] Can. 1001: Celebratio communis unctionis infirmorum pro pluribus infirmis simul, qui apte sint praeparati et rite dispositi, iuxta Episcopi dioecesani praescripta peragi potest. Can. 1137: Legitimi sunt filii concepti aut nati ex matrimonio valido vel putativo.

12 Si los sujetos son nombres de cosa de distinto género, el atributo (en el ejemplo, el adjetivo verbal) suele ponerse en plural neutro. Can. 1580: Peritis solvenda sunt expensae et honoraria a iudice ex bono et aequo determinanda.

Observación: Cuando el verbo está en singular, el atributo o predicativo está también en singular. 24

CONCORDANCIA

Can. 869 § 3: Quod si…dubia remaneat baptismi collatio aut validitas, baptismus ne conferatur nisi postquam baptizando, si sit adultus, doctrina de baptismi sacramento exponatur…

SUSTANTIVO-ADJETIVO 13 ADJETIVOS «ATRIBUTIVOS» Can. 287 § 1: Clerici pacem et concordiam iustitia innixam inter homines servandam quam maxime semper foveant. Can. 382 § 3: Canonicam dioecesis possessionem capit Episcopus, simul ac in ipsa dioecesi…apostolicas litteras collegio consultorum ostenderit… aut…simul ac clero populoque in ecclesia cathedrali praesenti earundem litterarum communicationem procuraverit… Can. 399 § 1: Episcopus dioecesanus tenetur singulis quinqueniis relationem Summo Pontifici exhibere super statu dioecesis sibi commissae, secundum formam et tempus ab Apostolica Sede definita. Can. 699 § 1: Supremus Moderator…collegialiter procedat ad probationes, argumenta et defensiones accurate perpendenda. Can. 701: Legitima dimissione ipso facto cessant vota necnon iura et obligationes ex professione promanantia. Can. 1250: Dies et tempora paenitentialia in universa Ecclesia sunt singulae feriae sextae totius anni et tempus quadragesimae. Can. 1409 § 2: Is, cuius neque domicilium aut quasi-domicilium neque locus commorationis nota sint, conveniri potest in foro actoris, dummodo aliud forum legitimum non suppetat. Can. 1655 § 2: Quod vero attinet ad actiones personales, cum reus damnatus est ad rem mobilem praestandam…iudex in ipso tenore sententiae vel exsecutor pro suo arbitrio et prudentia terminum statuat ad implendam obligationem… Can. 1684 § 1: Postquam sententia, quae matrimonii nullitatem primum declaravit, in gradu appellationis confirmata est…, ii, quorum matrimonium declaratum est nullum, possunt novas nuptias contrahere statim ac decretum vel altera sententia ipsis notificata est… 25

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1720 2º: Probationes et argumenta omnia cum duobus assessoribus accurate perpendat (Ordinarius). (Secretarii est): curare ut epistulae et decreta a Praefecto vel a se ipso subsignanda rite redigantur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione. art. 6 § 2 5º) In decisionibus statuitur circa expensas, honoraria et…damna reficienda (ibidem, art. 30. 3) Eius exemplum sequentes multi viri mulieresque ad Dominum convertuntur… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Altero mundano bello grassante…omnia athenaea scholaeque sunt praeclusa… (ibidem). Citatio debet etiam actori enunciari ut, statuta die et hora, ipse quoque coram iudice se sistat (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 74.3). In cruce latebat sola Deitas, ac hic latet simul et humanitas, ambo tamen credens atque confitens… (Adoro te…). Haec duo comprobanda sunt…scilicet vetustas processus toxici…necnon gravitas ipsius intoxicationis (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). In ecclesiasticis officiis duo maxime attenduntur, electio scilicet et ordinatio. Et quidem electio prior est tempore, sed ordinatio anterior dignitate (Summa decret. Magistri Rufini, p. 151).

14 APOSICIÓN Can. 330:…pari ratione Romanus Pontifex, succesor Petri, et Episcopi, succesores Apostolorum, inter se coniunguntur. Can. 495 § 1: In unaquaque dioecesi constituatur consilium presbyterale, coetus scilicet sacerdotum, qui tamquam senatus sit Episcopi. Can. 897: Sacrificium eucharisticum, memoriale mortis et resurrectionis Domini,…totius cultus et vitae christianae est culmen et fons. Can. 1186:…Ecclesia…commendat Beatam Mariam semper Virginem, Dei Matrem, quam Christus hominum omnium Matrem constituit. Patres Cardinales et Episcopi in Sessione…, audita relatione Excmi ac Revend. Domini Salvatoris Fisichella, Archiepiscopi titularis Vicohaben26

CONCORDANCIA

tini, Causae Ponentis, professi sunt… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

15 PREDICATIVO (VÉANSE LOS N.os 16 Y 17) 16 Adjetivos más frecuentes en función “predicativa” Can. 159: Nemo invitus (ad officium ecclesiasticum) praesentetur. Can. 274 § 1: Soli clerici obtinere possunt officia ad quorum exercitium requiritur potestas ordinis aut potestas regiminis ecclesiastici. Can. 289 § 1: Cum servitium militare statui clericali minus congruat, clerici…militiam ne capessant voluntarii… Can. 352 § 2: Officio Decani vacante, Cardinales titulo Ecclesiae suburbicariae decorati, iique soli,…unum eligant qui Decanum Collegii agat. Can. 462 § 1: Synodum dioecesanam convocat solus Episcopus dioecesanus… Can. 466: Unus in synodo dioecesana legislator est Episcopus dioecesanus. Can. 605: Novas formas vitae consecratae approbare uni Sanctae Sedi Apostolicae reservatur. Can. 889 § 1: Confirmationis recipiendae capax est omnis et solus baptizatus, nondum confirmatus. Can. 951 § 1: Sacerdos plures eadem die Missas celebrans, singulas applicare potest...ea tamen lege ut, praeterquam in die Nativitatis Domini, stipem pro una tantum Missa faciat suam. Can. 965: Minister sacramenti paenitentiae est solus sacerdos. Can. 969 § 1. Solus loci Ordinarius competens est qui facultatem ad confessiones…excipiendas conferat presbyteris quibuslibet. Can. 1108 § 2. Assistens matrimonio intellegitur tantum qui praesens exquirit manifestationem contrahentium consensus. Can. 1142: Matrimonium non consummatum inter baptizatos vel inter partem baptizatam et partem non baptizatam a Romano Pontifice dissolvi potest iusta de causa, utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera pars sit invita. Can. 1167 § 1: Nova sacramentalia constituere aut recepta authentice interpretari, ex eis aliqua abolere aut mutare, sola potest Sedes Apostolica. 27

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1423: Plures dioecesani Episcopi, probante Sede Apostolica, possunt concordes…unicum constituere in suis dioecesibus tribunal primae instantiae. Can. 1560 § 1: Testes seorsim singuli examinandi sunt. Can. 1697: Soli coniuges, vel alteruter, quamvis altero invito, ius habent petendi gratiam dispensationis super matrimonio rato et non consummato. Can. 1698 § 1: Una Sedes Apostolica cognoscit de facto inconsummationis matrimonii et de exsistentia iustae causae ad dispensationem concedendam. Can. 1698 § 2: Dispensatio vero ab uno Romano Pontifice conceditur. Can. 1707 § 2:…Sola coniugis absentia, quamvis diuturna, non sufficit (ad moralem certitudinem de coniugis obitu habendam).

17 Sustantivos en función «predicativa» Illam senex retinebo fidem in qua puer sum natus [Insc. en Ayuntamiento de Posnan (Polonia)]

18 Concordancia del predicativo (véanse los nº 16, 17 y 22) 19 Concordancia del retivo con un antecedente (véase nº 146)

28

SINTAXIS NOMINAL

LOS CASOS NOMINATIVO

20 Sujeto [passim] Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest… Can. 246 § 1: Celebratio Eucharistiae centrum sit totius vitae seminarii. Can. 289: Clerici itemque candidati ad sacros ordines militiam ne capessant voluntarii… Can. 519: Parochus est pastor proprius paroeciae… Can. 1108 § 1: Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci Ordinario aut parocho aut… Can. 1255: Ecclesia universa atque Apostolica Sedes…subiecta sunt capacia bona temporalia acquirendi, retinendi, administrandi et alienandi. Fitque sanguis Christi merum (Pange lingua).

21 Atributo [passim] Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest… Can. 246 § 1: Celebratio Eucharistiae centrum sit totius vitae seminarii. Can. 375 § 1: Episcopi…in Ecclesia pastores constituantur ut sint et ipsi doctrinae magistri, sacri cultus sacerdotes et gubernationis ministri. Can. 387: Episcopus dioecesanus…cum sit praecipuus mysteriorum Dei dispensator…, iugiter annitatur… 29

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 398: Episcopus caveat ne superfluis sumptibus cuiquam gravis onerosusve sit. Can. 482 § 3: Cancellarius necnon vicecancellarius sunt eo ipso notarii et secretarii curiae. Can. 519: Parochus est pastor proprius paroeciae… Can. 773: Proprium et grave officium pastorum praesertim animarum est catechesim populi christiani curare. Can. 897: Sacrificium eucharisticum, memoriale mortis et resurrectionis Domini…totius cultus et vitae christianae est culmen et fons. Can. 1083 § 2: Integrum est Episcoporum conferentiae aetatem superiorem ad licitam matrimonii celebrationem statuere. Can. 1108 § 1: Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci Ordinario aut parocho aut sacerdote vel diacono ab alterutro delegato… Can. 1255: Ecclesia universa atque Apostolica Sedes…subiecta sunt capacia bona temporalia acquirendi, retinendi, administrandi et alienandi. Can. 1443: Tribunal ordinarium a Romano Pontifice constitutum appellationibus recipiendis est Rota Romana. Can. 1656 § 2: Si processus oralis adhibeatur extra casus iure permissos, actus iudiciales sunt nulli.

22 Predicativo (con verbos «copulativos») Can. 55:…cum gravissima ratio obstet ne scriptus decreti textus tradatur, decretum intimatum habetur. Can. 57 § 2: Hoc termino (trium mensium) transacto, si decretum nondum datum fuerit, responsum praesumitur negativum… Can. 66: Rescriptum non fit irritum ob errorem in nomine personae cui datur vel a qua editur. Can. 245 § 1: Per formationem spiritualem alumni idonei fiunt ad ministerium pastorale fructuose exercendum… Can. 251: Philosophica institutio…ita tradatur ut...alumnorum formationem humanam perficiat…eosque ad studia theologica peragenda aptiores reddat. 30

SINTAXIS NOMINAL

Can. 254 § 2: Ita alumni edoceantur ut et ipsi habiles fiant ad quaestiones… examinandas. Can. 266 § 1: Per receptum diaconatum aliquis fit clericus et incardinatur… Can. 289: Clerici itemque candidati ad sacros ordines militiam ne capessant voluntarii… Can. 290: Sacra ordinatio, semel valide recepta, numquam irrita fit. Can. 351 § 1: Qui Cardinales promoveantur, libere a Romano Pontifice seliguntur viri… Can. 352 § 1:…Decanus, vel Subdecanus, nulla in ceteros Cardinales gaudet potestate regiminis, sed ut primus inter pares habetur. Can. 409 § 1: Vacante sede episcopali Episcopus coadiutor statim fit Episcopus dioecesis…dummodo possessionem legitime ceperit. Can. 546: Ut quis valide Vicarius paroecialis nominetur, oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 573 § 1:…fideles…praeclarum in Ecclesia signum effecti, caelestem gloriam praenuntient. Can. 600: Evangelicum consilium paupertatis ad imitationem Christi, qui propter nos egenus factus est cum esset dives…secumfert dependentiam et limitationem in usu et dispositione bonorum… Can. 607 § 1:…Ita religiosus plenam suam consummat donationem veluti sacrificium Deo oblatum, quo tota ipsius exsistentia fit continuus Dei cultus in caritate. Can. 678 § 2: In apostolatu externo exercendo religiosi disciplinae instituti fideles permanere debent. Can, 705: Religiosus ad episcopatum evectus instituti sui sodalis remanet. Can. 749 § 3: Infallibiliter definita nulla intellegitur doctrina, nisi id manifesto constiterit. Can. 751: Dicitur haeresis…alicuius veritatis…denegatio; apostasia fidei christianae ex toto repudiatio. Can. 773: Proprium et grave officium pastorum praesertim animarum est cathecesim populi christiani curare, ut fidelium fides…viva fiat explicita atque operosa. 31

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1061 § 1: Matrimonium inter baptizatos validum dicitur ratum tantum si non est consummatum; ratum et consummatum, si coniuges inter se humano modo posuerunt coniugalem actum…et quo coniuges fiunt una caro. Can. 1061 § 3: Matrimonium invalidum dicitur putativum si bona fide ab una saltem parte celebratum fuerit, donec utraque pars de eiusdem nullitate certa evadat. Can. 1108 § 2. Assistens matrimonio intellegitur tantum qui praesens exquirit manifestationem contrahentium consensus. Can. 1123:…parochus loci celebrationis matrimonii certior fieri debet, ut adnotatio in regestis matrimoniorum et baptizatorum rite fiat. Can. 1125 2º: de his promissionibus a parte catholica faciendis, altera pars tempestive certior fiat, adeo ut constet ipsam vero consciam esse promissionis et obligationis partis catholicae. Can. 1192 § 2: (votum est) sollemne, si ab Ecclesia uti tale fuerit agnitum. Can. 1235 § 1: Altare…fixum dicitur si ita exstruatur ut cum pavimento cohaereat ideoque amoveri nequeat. Can. 1310 § 2: Si exsecutio onerum impositorum…impossibilis evaserit, Ordinarius…poterit eadem onera aeque imminuere… Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1510: Conventus…qui impedit quominus citatio ad se perveniat, legitime citatus habeatur. Can. 1540 § 2: Documenta publica civilia ea sunt quae secundum uniuscuiusque loci leges talia iure censentur. Can. 1552 § 2: Exhibeantur, intra terminum a iudice praestitutum, articuli argumentorum super quibus petitur testium interrogatio: alioquin petitio censeatur deserta. Can. 1578 § 2: Periti debent indicare perspicue quibus documentis…certiores facti sint…, qua via et ratione processerint…et quibus potissimum argumentis suae conclusiones nitantur. Can. 1641: Firmo praescripto can. 1643, res iudicata habetur. [passim]. Can. 1657: Processus contentiosus oralis fit in primo gradu coram iudice unico, ad normam can. 1424. 32

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1659 § 1: Si conamen conciliationis…inutile cesserit, iudex, si aestimet libellum aliquo fundamento niti…praecipiat ut… Can. 1661 § 2: In citatione partes certiores fiant se posse…aliquod breve scriptum tribunali exhibere… Can. 1684 § 1: Postquam sententia, quae matrimonii nullitatem primum declaravit, in gradu appellationis confirmata est,…ii, quorum matrimonium declaratum est nullum, possunt novas nuptias contrahere statim ac decretum vel altera sententia ipsis notificata est… Can. 1685: Statim ac sententia facta est exsecutiva, Vicarius iudicialis debet eandem notificare Ordinario loci, in quo matrimomium celebratum est. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem scripto ab ipsius auctore petere; qua petitione proposita, etiam suspensio exsecutionis eo ipso petita intellegitur. Can. 1740: Cum alicuius parochi ministerium…noxium aut saltem inefficax evadat, potest ipse ab Episcopo dioecesano a paroecia amoveri. Can. 1741: Causae (amotionis) hae praesertim sunt: 2º imperitia aut permanens mentis vel corporis infirmitas, quae parochum suis muneribus utiliter obeundis imparem reddunt; 3º bonae existimationis amissio penes probos…vel aversio in parochum, quae praevideantur non brevi cessaturae. Quod autem acerrimum discrimen adeo mira animi oppetit fortitudine ut oculis omnium…verus ipse videretur ductor (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Codex eam firmare videtur sententiam, quae iam antea communis evaserat… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1670). Sententia tamen prodiit negativa (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Difficultates vitae coniugalis…graviores in dies factae sunt (ibidem). …de huiusmodi iure recurrens per idem decretum certior fit (BENEDECITO XVI, Antiqua ordinatione. art. 42 § 1). Rem ad Praefectum defert, si quaedam graviora animadvertenda videntur (ibidem, art. 110. 3). Qui diceris Paraclitus, altissimi donum Dei, fons vivus, ignis, caritas et spiritalis unctio (Veni creator Spiritus]. 33

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Fitque sanguis Christi merum (Pange lingua). Spe salvi facti sumus (Paul. Rom 8, 24)) Nemo solus vivit. Nemo solus peccat. Nemo solus salvatur (Benedicto XVI, Spe salvi, 48)

24 Nominativo de «exclamación» Miserere mei, Deus… (Miserere). Domine Deus…Deus Pater omnipotens…Agnus Dei, Filius Patris (Gloria). Pater de Caelis Deus, Spiritus Sancte Deus; Sancta Trinitas, unus Deus; Agnus Dei…parce/ exaudi/miserere (letanías).

25 VOCATIVO Veni, creator Spiritus,… (Himno). Veni, Sancte Spiritus…, pater pauperum…, dator munerum…, lumen cordium…, consolator optime, dulcis hospes animae, dulce refrigerium… (Himno). O Iesu dulcis! O Iesu pie! O Iesu fili Mariae! (Ave verum). Te, trina Deitas,… (Sacris sollemniis). Anima Christi…Corpus Christi….Sanguis Christi,…Aqua lateris Christi,…Passio Christi,…O bone Iesu… (Oración). Pater noster… (Oración). Sancta Maria, mater Dei… (Oración). Benedic, Domine, nos et haec tua dona… (Bendición de la mesa). Salve, Regina, mater misericordiae, vita, dulcedo et spes nostra, salve… (Salve). Fili, Redemptor mundi…Spiritus Sancte Deus, etc. (Letanías). Ave, maris stella, Dei Mater alma atque semper Virgo, felix caeli porta. (Himno).

ACUSATIVO

27 Complemento directo [passim] Can. 221 § 1: Christifidelibus competit ut iura…legitime vindicent atque defendant. 34

SINTAXIS NOMINAL

Can. 226 § 2: Parentes, cum vitam filiis contulerint, gravissima obligatione tenentur et iure gaudent eos educandi. Can. 298 § 2: Christifideles sua nomina dent iis praesertim consociationibus… Can. 1548 § 1: Testes iudici legitime interroganti veritatem fateri debent.

31 a) Verbos transitivos latinos que corresponden a intransitivos castellanos. Can. 285: Clerici ab iis omnibus, quae statum suum dedecent, prorsus abstineant. Can. 1347 § 2: A contumacia recessisse dicendus est reus, quem delicti vere paenituerit… Hanc autem propositionem non effugit plures decisiones…latas fuisse… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Neminem fugit graviorem molestioremque esse condicionem puellae studiis adhuc incumbentis… (coram Funghini, sententia diei 21/06/1995).

34 b) Verbos compuestos transitivos de simples intransitivos Can. 1083 § 1: Vir ante decimum sextum aetatis annum completum, mulier ante decimum quartum item completum, matrimonium validum inire non possunt. Can. 1558 § 3: Iudex decernat ubi audiendi sint ii, quibus…difficile sit tribunalis sedem adire. Can. 1692 § 2:…Episcopus dioecesanus commorationis coniugum poterit, perpensis peculiaribus adiunctis, licentiam concedere adeundi forum civile. Signaturam Apostolicam fas est adire… Si vero quis eam (Signaturam Apostolicam) alia lingua adeat, Secretarius exigere potest ut ipse lingua latius cognita utatur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 29. § 1). Curent etiam (Episcopi) ut…aliqui ex suis sacerdotibus praedictas missiones vel dioeceses adeant, ibidem sacrum ministerium in perpetuum aut saltem ad praefinitum tempus peracturi (Christus Dominus, 6).

35 Doble Acusativo a) Complemento directo y predicativo Can. 179 § 2: Competens auctoritas, si electum reppererit idoneum…, confirmationem denegare nequit. 35

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 251: Philosophica institutio…ita tradatur ut alumnorum formationem humanam perficiat…eosque ad studia theologica peragenda aptiores reddat. Can. 271 § 1: Extra casum verae necessitatis Ecclesiae particularis propriae Episcopus dioecesanus ne deneget licentiam transmigrandi clericis, quos paratos sciat atque aptos aestimet qui regiones petant gravi cleri inopia laborantes, ibidem sacrum ministerium peracturi. Can. 365 § 2: In negotiis, de quibus in § 1, expediendis…Legatus pontificius…sententiam et consilium Episcoporum…exquirere ne omittat eosque de negotiorum cursu certiores faciat. Can. 377 § 2: Singulis saltem trienniis Episcopi provinciae ecclesiasticae vel…Episcoporum conferentiae…elenchum componant presbyterorum… eumque Apostolicae Sedi transmittant, firmo manente iure uniuscuiusque Episcopi Apostolicae Sedi nomina presbyterorum, quos episcopali munere dignos et idoneos putet, seorsim patefaciendi. Can. 383 § 1: In exercendo munere pastoris Episcopus dioecesanus sollicitum se praebeat erga omnes fideles… Can. 395 § 4: Si ultra sex menses Episcopus a dioecesi illegitime abfuerit, de eius absentia Metropolita Sedem Apostolicam certiorem faciat. Can. 464. Synodi sodalis, si legitimo detineatur impedimento,…Episcopum vero dioecesanum de hoc impedimento certiorem faciat. Can. 554 § 1: Ad officium vicarii foranei…Episcopus seligat sacerdotem, quem… idoneum iudicaverit. Can. 626: Superiores…et sodales…nominent atque eligant quos in Domino vere dignos et aptos sciant. Can. 649 § 1:…absentia a domo novitiatus quae tres menses superet, novitiatum invalidum reddit. Can. 878: Minister baptismi, quicumque est,…de collato baptismo certiorem facere debet parochum… Can. 899 § 1: Eucharistica celebratio actio est ipsius Christi et Ecclesiae, in qua Christus Dominus…se praebet ut cibum spiritualem. Can. 1062 § 1: Matrimonii promissio…quam sponsalia vocant, regitur iure particulari… 36

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1070: Si alius quam parochus…investigationes peregerit…eundem parochum certiorem reddat. Can. 1073: Impedimentum dirimens personam inhabilem reddit ad matrimonium valide contrahendum. Can. 1097 § 1: Error in persona invalidum reddit matrimonium. Can. 1121 § 3:…de celebrato matrimonio eundem Ordinarium et parochum quam primum certiorem reddere tenetur coniux catholicus… Can. 1186:…Ecclesia…commendat Beatam Mariam semper Virginem, Dei Matrem, quam Christus hominum omnium Matrem constituit. Can. 1481 § 1: Pars…potest etiam per se ipsa agere et respondere, nisi iudex procuratoris vel advocati ministerium necessarium existimaverit. Can. 1557: Testis rite citatus pareat aut causam suae absentiae iudici notam faciat. Can. 1592 § 1: Si pars conventa non comparuerit nec idoneam absentiae excusationem attulerit…iudex eam a iudicio absentem declaret et decernat… Can. 1624:…quod si pars vereatur ne iudex…praeocupatum animum habeat ideoque eum suspectum existimet, exigere potest ut alius iudex in eius locum subrogetur ad normam can. 1450. Can. 1628: Pars quae aliqua sententia se gravatam putat, itemque promotor iustitiae et defensor vinculi…ius habent a sententia appellandi… Can. 1660:…iudex parti actrici praefiniat terminum ad respondendum, ita ut…ipse controversiae obiectum perspectum habeat. Can. 1687 § 2: Integrum manet parti, quae se gravatam putet, ius appellationis. Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. Can. 1739: Superiori…licet, prout casus ferat, non solum decretum confirmare vel irritum declarare, sed etiam rescindere… Paenitentes qui in infirmitate viaticum Eucharistiae acceperint, non se credant absolutos sine manus impositione, si supervixerint (Statuta Eccles. antiqua, 21). 37

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Diaconus ita se presbyteri ut episcopi ministrum noverit (ibidem, 57). Episcopi…inter se coniunctos semper se sciant atque omnium Ecclesiarum sollicitos sese exhibeant… (Christus Dominus, 6). Non solum incapacitas praestandi consensum, sed etiam perficiendi communitatem vitae et amoris…nullum reddit matrimonium (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). S. P. Paulus VI eum Cardinalem creavit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Semper excellenti modo promptum ac munificum se praebuit (ibidem). Per diutinum Pontificatum profundo spiritu fidei circumfusum aperte se ostendit (ibidem). Sanctitas Sua vota Congregationis de Causis Sanctorum excipiens rataque habens, hodierno die declaravit... (ibidem).

36 b) Complemento directo de persona y de cosa Can. 898: Animarum pastores…fideles hanc obligationem (doctrinam de Eucharistiae sacramento illustrare) sedulo edoceant. Can. 1565 § 2: Attamen si ea quae notificanda sunt ita a memoria sint remota, ut…certo affirmari nequeant, poterit iudex nonnulla testem praemonere… Can. 1673: In causis de matrimonii nullitate…competentia sunt: 4º tribunal loci in quo de facto colligendae sunt pleraeque probationes, dummodo accedat consensus Vicarii iudicialis partis conventae, qui prius ipsam interroget num quid excipiendum habeat. Divinus Redemptor…caelestem nos edocuit veritatem. (PÍO XII, Orient. Eccles.) Ipsi nos docuerunt legem tuam, Domine [Insc. en la iglesia de S. Pedro y S. Pablo de Cracovia (Polonia)]. …ut possint aperto et sano sermone docere imperitas et rusticanas mulieres…qualiter baptizatoris ad interrogata respondeant et qualiter, accepto baptismate, vivant (Statuta Eccles. antiqua, 100). Causa coram Sacra Rota introducta et instructa, actor vel etiam conventus, si ipsius intersit, Ponentem rogabit ut diem dicat alteri parti pro con38

SINTAXIS NOMINAL

testatione litis seu concordatione dubiorum (Lex propria R. Rotae et Signatur. Apostol, can. 23.§ 1). Docebo iniquos vias tuas (Miserere).

37 Observación. Verbos de este tipo admiten otras construcciones: Can. 249: Institutionis sacerdotalis Ratione provideatur ut alumni non tantum accurate linguam patriam edoceantur, sed etiam linguam latinam bene calleant… Can. 1646 § 2: Restitutio in integrum…petenda est a tribunali appellationis, intra tres menses… Can. 1689: In sententia partes moneantur de obligationibus vel etiam civilibus…altera erga alteram. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem scripto ab ipsius auctore petere. Presbyteri…non a quibuslibet episcopis, sed a suis, nec per iuniorem clericum, sed per se ipsum aut per illum qui…ante Paschae sollemnitatem chrisma petant (Statuta Eccles. antiqua, n. 87).

39 Acusativo de extensión en el tiempo (duración») Can. 378 § 1: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit…3º annos natus saltem triginta quinque. Can. 478 § 1: Vicarius generalis et episcopalis sint sacerdotes annos nati non minus triginta. Can. 1420 § 4: Tum Vicarius iudicialis tum Vicarii iudiciales adiuncti esse debent sacerdotes integrae famae…annos nati non minus triginta. Pater Marius Ros Ezcurra… interfectus est die 14 mensis Augusti 1936 prope Matritum vix vicesimum sextum annum aetatis suae agens (Decretum super martyrio. Beatificationis seu Declarationis Martyrii Servorum Dei Theophili Fernández de Legaria Goñi et IV Sociorum, Sacerdotum Professorum e Congregatione Sacrorum Cordium Iesu et Mariae (+1936)).

40 Acusativo adverbial Can. 234 § 1: Serventur…atque foveantur seminaria minora aliave instituta id genus…vocationum fovendarum gratia… 39

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1455 § 3: Immo, quoties natura causae vel probationum talis sit ut… aliorum fama periclitetur vel…praebeatur ansa dissidiis, aut scandalum aliudve id genus incommodum oriatur, iudex poterit testes, peritos, partes…iureiurando astringere ad secretum servandum. …Iesu Christi Ecclesia ac praesertim sacrorum administri vexationibus, mendaciis, calumniis, omneque genus miseriis ac iacturis divexantur (PÍO XII, Orient. Eccles.).

DATIVO

Dativo con verbos 44 a) Complemento indirecto con verbos transitivos [passim] Can. 226 § 2: Parentes, cum vitam filiis contulerint, gravissima obligatione tenentur et iure gaudent eos educandi. Can. 298 § 2: Christifideles sua nomina dent iis praesertim consociationibus, quae a competenti auctoritate ecclesiastica aut erectae aut laudatae vel commendatae sint. Can. 747 § 1: Ecclesiae, cui Christus Dominus fidei depositum concredidit… officium est et ius nativum…omnibus gentibus Evangelium praedicandi. Can. 1069: Omnes fideles obligatione tenentur impedimenta, si quae norint, parocho aut loci Ordinario…revelandi. Can. 1170: Benedictiones, imprimis impertiendae catholicis, dari possunt catechumenis quoque…immo…etiam non catholicis. Can. 1172 § 2: Haec licentia (exorcismos in obsessos legitime proferendi) ab Ordinario loci concedatur tantummodo presbytero pietate, scientia, prudentia ac vitae integritate praedito. Can. 1548 § 1: Testes iudici legitime interroganti veritatem fateri debent.

45 Observación. El verbo donare admite la construcción con Ablativo: Can. 966 § 2: Hac facultate (potestatem ordinis in fideles exercendi) donari potest sacerdos, sive ipso iure sive concessione ab auctoritate competenti facta ad normam can. 969. Can. 1176 § 1: Christifideles defuncti exequiis ecclesiasticis ad normam iuris donandi sunt. 40

SINTAXIS NOMINAL

46 b) Dativo de interés con verbos intransitivos Can. 45: Exsecutori fas est…eundem actum iterum exsecutioni mandare. Can. 158 § 1: Praesentatio ad officium ecclesiasticum ab eo, cui ius praesentandi competit, fieri debet auctoritati cuius est ad officium de quo agitur institutionem dare… Can. 158 § 2: Si ius praesentationis cuidam collegio aut coetui personarum competat, praesentandus designetur servatis cann. 165-179 praescriptis. Can. 220: Nemini licet bonam famam, qua quis gaudet, illegitime laedere… Can. 221 § 1: Christifidelibus competit ut iura, quibus in Ecclesia gaudent, legitime vindicent atque defendant. Can. 278 § 2: Magni habeant clerici saeculares…consociationes…quae clericorum inter se et cum proprio Episcopo unioni favent. Can. 283 § 2: Ipsis (clericis) autem competit ut debito et sufficienti quotannis gaudeant feriarum tempore. Can. 349:…Cardinales item Romano Pontifici adsunt sive collegialiter agendo…sive…operam praestando in cura praesertim cotidiana universae Ecclesiae. Can. 366: Attenta peculiari Legati muneris indole: 2º Legato pontificio fas est…in omnibus ecclesiis suae legationis liturgicas celebrationes, etiam in pontificalibus, peragere. Can. 396 § 2: Fas est Episcopo sibi eligere…clericos… Can. 407 § 1: Ut quam maxime praesenti et futuro dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris sese invicem consulant. Can. 540 § 2: Administratori paroeciali nihil agere licet quod…aut damno esse possit bonis paroecialibus. Can. 590 § 2: Singuli sodales Summo Pontifici…parere tenentur. Can. 747 § 2: Ecclesiae competit semper et ubique principia moralia etiam de ordine sociali annuntiare… Can. 748 § 2: Homines ad amplectendam fidem catholicam contra ipsorum conscientiam per coactionem adducere nemini umquam fas est. Can. 801: Instituta religiosa, quibus missio educationis propria est…satagant educationi catholicae etiam per suas scholas… 41

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 823 § 1:…officium et ius est Ecclesiae…necnon reprobandi scripta quae rectae fidei aut bonis moribus noceant. Can. 862: Nemini licet, sine debita praeparatione, in alieno territorio baptismum conferre ne suis quidem subditis. Can. 1154: Instituta separatione coniugum, opportune semper cavendum est debitae filiorum sustentationi et educationi. Can.1180 § 2: Omnibus autem licet…eligere coemeterium sepulturae. Can. 1184 § 2: Occurente aliquo dubio, consulatur loci Ordinarius, cuius iudicio standum est. Can. 1357 § 2: In remissione concedenda confessarius paenitenti onus iniungat recurrendi intra mensem sub poena reincidentiae ad Superiorem competentem vel ad sacerdotem…et standi huius mandatis. Can. 1396: Qui graviter violat residentiae obligationem cui ratione ecclesiastici officii tenetur, iusta poena puniatur. Can. 1594…2º: si actor novae citationi non paruerit, praesumitur instantiae renuntiasse ad normam cann. 1524-1525. Can. 1609 § 4: In discussione autem fas unicuique est a pristina sua conclusione recedere. Can. 1637 § 1: Appellatio facta ab actore prodest etiam convento et vicissim. Can. 1654 § 2: Licet ei (exsecutori) videre de exceptionionibus circa modum et vim exsecutionis, non autem de merito causae. Can. 1739: Superiori…licet, prout casus ferat, non solum decretum confirmare vel irritum declarare, sed etiam rescindere, revocare… Iudex ipse controversiam dirimat decreto, cui standum erit vi huius canonis (A. BLAT, Commentarium textus C.I.C., tit. VII, de litis contestatione, 226). Benedic hereditati tuae (Te Deum) Benedic, anima mea, Domino (Ps. 102) // Benedicimus te (Gloria in excelsis…). Supplicanti parce, Deus (Dies irae). Parce nobis, Domine (letanías). Secretario competit…decreto dubii formulam statuere… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione art. 43. § 2). 42

SINTAXIS NOMINAL

Miserere nobis (letanías) // Miserere mei, Deus [Ps. 51 (50)].

48 c) Dativo con verbos compuestos de preposición Can. 18: Leges quae poenas statuunt aut liberum iurium exercitium coarctant aut exceptionem a lege continent, strictae subsunt interpretationi. Can. 34 § 2: Instructionum ordinationes legibus non derogant… Can. 207 § 2: Ex utraque parte (clericorum et laicorum) habentur christifideles qui…Deo consecrantur et Ecclesiae missioni salvificae prosunt. Can. 222 § 2: Obligatione quoque tenentur (christifideles)…, praecepti Domini memores, ex propriis reditibus pauperibus subveniendi. Can. 279 § 2: Sacerdotes…aliis quoque intersint praelectionibus, conventibus theologicis aut conferentiis… Can. 281 § 3: Diaconi uxorati…remunerationem merentur qua sui suaeque familiae sustentationi providere valeant…sibi suaeque familiae necessitatibus consulant. Can. 295 § 2: Praelatus prospicere debet sive spirituali institutioni illorum quos titulo praedicto promoverit, sive eorundem decorae sustentationi. Can. 305 § 2: Vigilantiae Sanctae Sedis subsunt consociationes cuiuslibet generis. Can. 338 § 1: Unius Romani Pontificis est Concilium Oecumenicum convocare, eidem per se vel per alios praesidere… Can. 344: Synodus Episcoporum directe subest auctoritati Romani Pontificis, cuius quidem est: 5º synodo per se aut per alios praeesse. Can. 352 § 1: Cardinalium Collegio praeest Decanus eiusque impediti vices sustinet Subdecanus. Can. 405 § 2: Episcopus coadiutor et Episcopus auxiliaris…Episcopo dioecesano adstant. Can. 409 § 2:…quod si ad munus Administratoris dioecesani non fuerit designatus, (Episcopus auxiliaris) eandem suam potestatem…exerceat sub auctoritate Administratoris dioecesani, qui regimini dioecesis praeest. Can. 510 § 3:…conflictus, si quidam habeantur, dirimat Episcopus dioecesanus, qui imprimis curet ut fidelium necessitatibus pastoralibus apte prospiciatur. 43

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 604: Hisce vitae consecratae formis accedit ordo virginum… Can. 678 § 1: Religiosi subsunt potestati Episcoporum, quos devoto obsequio ac reverentia prosequi tenentur… Can. 798: Parentes filios concredant illis scholis in quibus educationi catholicae provideatur. Can. 804: Ecclesiae auctoritati subicitur institutio et educatio religiosa catholica. Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus, cuius est baptizando adulto in initiatione christiana adstare. Can. 1011 § 2: Ad ordinationem invitandi sunt clerici aliique christifideles ut quam maxima frequentia celebrationi intersint. Can. 1066: Antequam matrimonium celebretur, constare debet nihil eius validae ac licitae celebrationi obsistere. Can. 1109: Loci Ordinarius et parochus…valide matrimoniis assistunt… dummodo eorum alteruter sit ritus latini. Can. 1111: Loci Ordinarius et parochus, quamdiu valide officio funguntur, possunt facultatem…matrimoniis assistendi…sacerdotibus et diaconis delegare. Can. 1210: In loco sacro ea tantum admittantur quae cultui, pietati, religioni exercendis vel promovendis inserviunt ac vetatur quidquid a loci sanctitate absonum est. Can. 1248 § 1: Praecepto de Missa participanda satisfacit qui Missae assistit… Can. 1284 § 2: Exinde debent (omnes administratores): 3º…praesertim cavere ne legum civilium inobservantia damnum Ecclesiae obveniat. Can. 1371: Iusta poena puniatur: 2º qui aliter Sedi Apostolicae, Ordinario vel Superiori legitime praecipienti vel prohibenti non obtemperat… Can. 1470 § 2: Omnes, iudicio assistentes, qui reverentiae et oboedientiae tribunali debitae graviter defuerint, iudex potest congruis poenis ad officium reducere… Can. 1486 § 1: Ut procuratoris vel advocati remotio effectum sortiatur, necesse est ipsis intimetur… 44

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1634 § 2:…et impedimentum significandum est iudici appellationis, qui iudicem a quo praecepto obstringat officio suo quam primum satisfaciendi. Can. 1636 § 1: Appellans potest appellationi renuntiare cum effectibus, de quibus in can. 1525. Can. 1696:…ideoque iis (causis de coniugum separatione) interesse semper debet promotor iustitiae… Can. 1708: Validitatem sacrae ordinationis ius habent accusandi sive ipse clericus sive Ordinarius, cui clericus subest. Can. 1749: Si parochus consilio ac suasionibus Episcopi obsequi non intendat, rationes in scriptis exponat. (Defensoris vinculi est)…examini partium, testium et peritorum adesse (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 70.1.1). …Secretarius ordinario moderamini Signaturae Apostolicae prospicit (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 2.§ 2). Eidem (Dicasterio) adsunt, tamquam consultores, Referendarii (ibidem, art. 3). Ipsius (Praefecti) potissimum est:…iudicum sessionibus praeesse (ibidem, art. 5.2). Signaturae Apostolicae quoque est rectae administrationi iustitiae invigilare… (ibidem, art. 35) Tuis famulis subveni (Te Deum).

Muchos de estos verbos, en vez de Dativo, pueden repetir la preposición de que están compuestos: Can. 31 § 2: Ad decretorum promulgationem et vacationem quod attinet, de quibus in § 1, serventur praescripta can. 8. Can. 276 § 2: Ut hanc perfectionem persequi valeant (clerici): 5º sollicitantur ut…frequenter ad paenitentiae sacramentum accedant… Can. 382 § 1: Episcopus promotus in exercitium officii sibi commissi sese ingerere nequit ante captam dioecesis canonicam possessionem. Can. 1065 § 1: Catholici qui sacramentum confirmationis nondum receperint, illud, antequam ad matrimonium admittantur, recipiant… 45

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1065 § 2: Ut fructuose sacramentum matrimonii recipiatur, enixe sponsis commendatur ut ad sacramenta paenitentiae et sanctissimae Eucharistiae accedant. Can. 1214: Ecclesiae nomine intellegitur aedes sacra…ad quam fidelibus ius est adeundi ad divinum cultum praesertim publice exercendum. Can. 1364 § 1: Apostata a fide…in excommunicationem latae sententiae incurrit. Can. 1367: Qui species consecratas abicit aut in sacrilegum finem abducit vel retinet in excommunicationem latae sententiae…incurrit. Can. 1398: Qui abortum procurat, effecto secuto, in excommunicationem latae sententiae incurrit.

50 Verbos cuyo sentido cambia según la construcción: Can. 263: Episcopus dioecesanus vel…Episcopi quorum interest,…curare debent ut provideatur seminarii constitutioni et conservationi, alumnorum sustentationi necnon magistrorum remunerationi aliisque seminarii necessitatibus. Can. 281 § 3: Diaconi uxorati…remunerationem merentur qua sui suaeque familiae sustentationi providere valeant…sibi suaeque familiae necessitatibus consulant. Can. 349: S. R. E. Cardinales peculiare Collegium constituunt, cui competit ut electioni Romani Pontificis provideat… Can. 402 § 2: Episcoporum conferentia curare debet ut congruae et dignae Episcopi renuntiantis sustentationi provideatur. Can. 407 § 1: Ut quam maxime…dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris…sese invicem consulant. Can. 1274 § 1: Habeatur in singulis dioecesibus speciale institutum, quod bona vel oblationes colligat eum in finem ut sustentationi clericorum… provideatur. Can. 1335:…vetitum suspenditur, quoties id necessarium sit ad consulendum fidelibus in mortis periculo constitutis. Can. 1345:…iudex potest etiam a qualibet punitione irroganda abstinere, si censeat aliter posse melius consuli eius emendationi. 46

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1348: Cum reus ab accusatione absolvitur…Ordinarius potest…opportunis monitis…eius utilitati…et publico bono consulere. Can. 1350 § 2: Dimisso autem e statu clericali, qui propter poenam vere indigeat, Ordinarius…providere curet. Can. 1566: Testes ore testimonium dicant, et scriptum ne legant, nisi de calculo et rationibus agatur; hoc enim in casu, adnotationes, quas secum attulerint, consulere poterunt. Can. 1670: Tribunal autem potest suo decreto, motivis praedito, normis processualibus, quae non sint ad validitatem statutae, derogare ut celeritati, salva iustitia, consulat. Can. 1707 § 3: In casibus incertis et implexis Episcopus Sedem Apostolicam consulat. Can. 1727 § 2: Promotor iustitiae appellare potest quoties censet scandali reparationi vel iustitiae restitutioni satis provisum non esse. Quoniam vero caritas foras mittit timorem (I Ion 4, 18) tuendae fidei nunc melius consulitur per officium promovendae doctrinae (PABLO VI, Integrae servandae).

51 Dativo con adjetivos Can. 24 § 1: Nulla consuetudo vim legis obtinere potest quae sit iuri divino contraria. Can. 26:…consuetudo vigenti iuri canonico contraria…vim legis obtinet tantum, si legitime per annos triginta continuos et completos servata fuerit. Can. 224: Christifideles laici, praeter obligationes et iura, quae cunctis christifidelibus sunt communia, obligationibus tenentur et iuribus gaudent quae… Can. 236: Aspirantes ad diaconatum permanentem…atque ad officia eidem ordini propria rite implenda instruantur. Can. 264 § 2: Tributo pro seminario obnoxiae sunt cunctae personae iuridicae ecclesiasticae etiam privatae, quae sedem in dioecesi habeant… Can. 278 § 1: Ius est clericis saecularibus sese consociandi cum aliis ad fines statui clericali congruentes prosequendos. 47

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 278 § 3: Clerici abstineant a constituendis aut participandis consociationibus, cuius fines aut actio cum obligationibus statui clericali propriis componi nequeunt. Can. 292: Clericus qui statum clericalem…amittit, cum eo amittit iura statui clericali propria. Can. 382 § 1: Episcopus promotus in exercitium officii sibi commissi sese ingerere nequit ante captam dioecesis canonicam possessionem. Can. 555 § 1: Vicario foraneo…officium et ius est: 2º prospiciendi ut clerici sui districtus vitam ducant proprio statui congruam… Can. 666: In usu mediorum communicationis socialis...vitentur quae sunt vocationi propriae nociva et castitati personae consecratae periculosa. Can. 801: Instituta religiosa, quibus missio educationis propria est…satagant educationi catholicae etiam per suas scholas… Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus, cuius est…operam dare ut baptizatus vitam baptismo congruam ducat obligationesque eidem inhaerentes fideliter adimpleat. Can. 1211: Loca sacra violantur per actiones…quae…ita graves et sanctitati loci contrariae sunt ut non liceat in eis cultum exercere, donec…iniuria reparetur. Can. 1236 § 2: Altare mobile ex qualibet materia solida, usui liturgico congruenti, exstrui potest. Can. 1244 § 1: Dies festos itemque dies paenitentiae, universae Ecclesiae communes, constituere, transferre, abolere unius est supremae ecclesiasticae auctoritatis… Can. 1417 § 1: Ob primatum Romani Pontificis integrum est cuilibet fideli causam suam…cognoscendam ad Sanctam Sedem deferre vel apud eandem introducere. Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus. Can. 1712: Post secundam sententiam, quae nullitatem sacrae ordinationis confirmavit, clericus omnia iura statui clericali propria amittit et ab omnibus obligationibus liberatur. …recursus quamprimum ad Collegium defertur, cuius decisio nulli iuris remedio obnoxia est (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 42. § 4). 48

SINTAXIS NOMINAL

Vox «fructus» nobis exhibet sanctitatem vitae semper fidelis Dei voluntati et eiusdem amori (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

55 Dativo posesivo Can. 69: Rescriptum, cuius praesentationi nullum est definitum tempus, potest exsecutori exhiberi quovis tempore, modo absit fraus et dolus. Can. 482 § 2: Si necesse videatur, cancellario dari potest adiutor, cui nomen sit vice-cancellarii. Can. 801: Instituta religiosa, quibus missio educationis propria est…satagant educationi catholicae… Can. 980: Si confessario dubium non est de paenitentis dispositione et hic absolutionem petat, absolutio ne denegetur nec differatur. Deo Patri sit gloria et Filio…ac Paraclito (Veni creator Spiritus). Adversus Collegii decisiones, nisi aliud expresse statuatur, non est locus impugnationi (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 50).

56 Observación. El Dativo posesivo es sobre todo frecuente con nombres abstractos: Can. 213: Ius est christifidelibus ut…adiumenta a sacris Pastoribus accipiant. Can. 278 § 1: Ius est clericis saecularibus sese consociandi cum aliis ad fines statui clericali congruentes prosequendos. Can. 747 § 1: Ecclesiae…officium est et ius nativum…omnibus gentibus Evangelium praedicandi. Can. 793 § 2: Parentibus ius est etiam iis fruendi auxiliis...quibus in catholica educatione filiorum procuranda indigeant. Can.794 § 2: Animarum pastoribus officium est omnia disponendi ut educatione catholica omnes fideles fruantur. Can. 800 § 1: Ecclesiae ius est scholas…condendi ac moderandi. Can. 823 § 1: Ut veritatum fidei morumque integritas servetur, officium et ius est Ecclesiae pastoribus invigilandi ne scriptis aut usu instrumentorum communicationis socialis christifidelium fidei aut moribus detrimentum afferatur. 49

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1075 § 2: Uni quoque supremae auctoritati ius est alia impedimenta pro baptizatis constituere. Can. 1135: Utrique coniugi aequum officium et ius est ad ea quae pertinent ad consortium vitae coniugalis. Can. 1152 § 1: Licet enixe commendetur ut coniux, caritate christiana motus et boni familiae sollicitus, veniam non abnuat comparti adulterae atque vitam coniugalem non disrumpat…ius ipsi est solvendi coniugalem convictum… Can. 1214: Ecclesiae nomine intellegitur aedes sacra, divino cultui destinata, ad quam fidelibus ius est adeundi ad divinum cultum praesertim publice exercendum. Can. 1260: Ecclesiae nativum ius est exigendi a christifidelibus quae ad fines sibi proprios sint necessaria. Can. 1311: Nativum et proprium Ecclesiae ius est christifideles delinquentes poenalibus sanctionibus coercere. Can. 1626 § 1: Querelam nullitatis interponere possunt non solum partes… sed etiam promotor iustitiae aut defensor vinculi, quoties ipsis ius est interveniendi. Can. 1651: Non antea exsecutioni locus esse poterit quam exsecutorium iudicis decretum habeatur… Can. 1678 § 1: Defensori vinculi, partium patronis et…etiam promotori iustitiae ius est:… Can. 1733 § 2: Episcoporum conferentia statuere potest ut in unaquaque dioecesi officium quoddam vel consilium stabiliter constituatur, cui… munus sit aequas solutiones quaerere et suggerere. Ideo Sacrosancta Synodus decernit omnibus episcopis, qui sint membra Collegii episcopalis, ius esse ut Concilio Oecumenico intersint (Christus Dominus, 4). Ius tamen est Praefecto necnon Secretario terminos peremptorios constituere… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione art. 27. § 2) Novissime promotori iustitiae interveniendi facultas est (ibidem, art. 88. 3).

57 Dativo de finalidad Can. 326 § 1: Extinguitur christifidelium consociatio privata ad normam statutorum; supprimi etiam potest a competenti auctoritate, si eius actio… scandalo est fidelium. 50

SINTAXIS NOMINAL

Can. 668 § 3: Quidquid religiosus propria acquirit industria vel ratione instituti, acquirit instituto. Can. 719 § 1: Sodales, ut vocationi suae fideliter respondeant eorumque actio apostolica ex ipsa unione cum Christo procedat, sedulo orationi vacent… Can. 1650 § 1: Sententia quae transiit in rem iudicatam exsecutioni mandari potest, salvo praescripto can. 1647. Can. 1653 § 1:…sententiam exsecutioni mandare debet per se vel per alium Episcopus dioecesis, in qua sententia primi gradus lata est.

58 Doble Dativo de interés y finalidad Can. 328: Qui praesunt consociationibus laicorum…curent ut suae cum aliis christifidelium consociationibus…cooperentur utque variis operibus christianis…libenter auxilio sint. Can. 334: Auxilio praeterea ei (Romano Pontifici) sunt Patres Cardinales, necnon aliae personae itemque varia secundum temporum necessitates instituta. Can. 353 § 1: Cardinales collegiali actione supremo Ecclesiae Pastori praecipuo auxilio sunt in Consistoriis, in quibus…congregantur. Can. 510 § 3: Episcopi dioecesani est certas statuere normas…cavendo ne parochus capitularibus nec capitulum paroecialibus functionibus impedimento sit. Can. 540 § 2: Administratori paroeciali nihil agere licet, quod praeiudicium afferat iuribus parochi aut damno esse possit bonis paroecialibus. Can. 619: Superiores suo officio sedulo incumbant…Ipsi igitur nutriant sodales frequenti verbi Dei pabulo…Eis exemplo sint in virtutibus colendis et in observantia legum et traditionum proprii instituti. Can. 713 § 3: Sodales clerici per vitae consecratae testimonium…confratribus adiutorio sunt, et in populo Dei mundi sanctificationem suo sacro ministerio perficiunt. Can. 796 § 1: Inter media ad excolendam educationem christifideles magni faciant scholas quae quidem parentibus…praecipuo auxilio sunt. Can. 813: Episcopus dioecesanus…provideat ut…centra habeantur universitaria catholica, quae iuventuti adiutorio sint, praesertim spirituali. 51

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 822 § 2: Iisdem pastoribus curae sit fideles edocere se officio teneri cooperandi ut instrumentorum communicationis socialis usus humano christianoque spiritu vivificetur. Quoniam, si vestes ac vasa et cetera, quae in sacris usui ministrantibus erant, sancta vocabantur… (JULIANO POMERIO, de vita contemplativa, 31) Orientales Ecclesias…peculiarissimo modo Nobis cordi esse nemo est qui ignoret (PÍO XII, Orient. Eccles.). Praefecto auxilio est Secretarius in Signaturae Apostolicae negotiis personisque moderandis (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 2. § 1).

59 Dativo agente En el Código suele aparecer el Ablativo agente con la perifrástica pasiva (vid. n. 71). Studendum episcopo ut dissidentes fratres ad pacem magis quam ad iudicium cohortetur (Statuta Eccles. antiqua, 54) …nunc Nobis respondendum est ad dubium rite concordatum in tertio iudicii gradu hac sub formula: an constet de matrimonii nullitate… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006).

ABLATIVO

A) Ablativo propiamente dicho 61 Ablativo de punto de partida (véase nº 114) 62 Ablativo de origen Can. 109: Affinitas oritur ex matrimonio valido, etsi non consummato… Can. 1078 § 2: Impedimenta quorum dispensatio Sedi Apostolicae reservatur sunt: 1º impedimentum ortum ex sacris ordinibus aut ex voto publico perpetuo castitatis in instituto religioso iuris pontificii. Can. 1128: Locorum Ordinarii aliique animarum pastores curent ne coniugi catholico et filiis e matrimonio mixto natis auxilium spirituale desit… In Polonia e familia solidis humanis christianisque praeceptis informata natus est. (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). 52

SINTAXIS NOMINAL

64 Ablativo de separación a) con verbos: 1) «expulsar, retirarse, abstenerse…» Can. 278 § 3: Clerici abstineant a constituendis aut participandis consociationibus, quarum fines aut actio cum obligationibus statui clericali propriis componi nequeunt… Can. 283.1: Clerici…a sua tamen dioecesi per notabile tempus…sine licentia saltem praesumpta Ordinarii proprii, ne discedant. Can. 308: Nemo legitime adscriptus a consociatione dimittatur nisi iusta de causa ad normam iuris et statutorum. Can. 415: Si Episcopus dioecesanus poena ecclesiastica a munere exercendo prohibeatur, Metropolita…ad Sanctam Sedem statim recurrat, ut ipsa provideat. Can. 1072: Curent animarum pastores a matrimonii celebratione avertere iuvenes ante aetatem, qua secundum regionis receptos mores matrimonium iniri solet. Can. 1350 § 2: Dimisso autem e statu clericali, qui propter poenam vere indigeat, Ordinarius…providere curet. Can. 1364 § 1: Apostata a fide…in excommunicationem latae sententiae incurrit. Can. 1420 § 5: Ipsi (Vicarii iudiciales), sede vacante, a munere non cessant…; adveniente novo Episcopo, indigent confirmatione. Can. 1722: Ad scandala praevenienda, ad testium libertatem protegendam et ad iustitiae cursum tutandum, potest Ordinarius…accusatum a sacro ministerio vel ab aliquo officio et munere ecclesiastico arcere... Can. 1747 § 1: Parochus amotus debet a parochi munere exercendo abstinere… Si Secretarius a causa abstinet, eius munera in causa exercenda sunt a promotore iustitiae (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 23. § 3). Iamvero ius exigendi Ecclesiae competere fluit ex iis quae diximus… (GUIDO COCCHI, Comment. in Cod. iur. canon., lib. III, pars VI , n. 167). 53

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

65 2) «librar, privar…» Can. 84: Qui abutitur potestate sibi ex privilegio data, privilegio ipso privari meretur. Can. 291: Praeter casus de quibus in can. 290, n 1, amissio status clericalis non secumfert dispensationem ab obligatione coelibatus. Can. 292: Clericus qui statum clericalem ad normam iuris amittit…eo ipso privatur omnibus officiis, muneribus et potestate qualibet delegata. Can. 993: Indulgentia est partialis aut plenaria, prout a poena temporali… liberat ex parte aut ex toto. Can. 1079 § 3: In periculo mortis confessarius gaudet potestate dispensandi ab impedimentis occultis sive intra sive extra actum sacramentalis confessionis. Can. 1181: Ad oblationes occasione funerum quod attinet, serventur praescripta can. 1264, cauto tamen ne ulla fiat in exequiis personarum acceptio neve pauperes debitis exequiis priventur. Can. 1260: Ecclesiae nativum ius est exigendi a christifidelibus quae ad fines sibi proprios sint necessaria. Can. 1348: Cum reus ab accusatione absolvitur…Ordinarius potest…opportunis monitis…eius utilitati…et publico bono consulere. Can. 1712: Post secundam sententiam, quae nullitatem sacrae ordinationis confirmavit, clericus omnia iura statui clericali propria amittit et ab omnibus obligationibus liberatur. Et a peccato meo munda me…libera me de sanguinibus, Deus (Miserere mei).

66 3) «carecer, estar necesitado de…» Can. 171 § 1: Inhabiles sunt ad suffragium ferendum: 2º carens voce activa... Can. 179 § 1: Electus, si electio confirmatione indigeat…electionis confirmationem…petere…debet. Can. 189 § 3: Renuntiatio, quae acceptatione indiget, nisi intra tres menses acceptetur, omni vi caret. Can. 314: Cuiuslibet consociationis publicae statuta eorumque recognitio et mutatio approbatione indigent auctoritatis ecclesiasticae… 54

SINTAXIS NOMINAL

Can. 827 § 1: Catechismi necnon alia scripta ad institutionem catecheticam pertinentia…, ut edantur, approbatione egent loci Ordinarii… Can. 1292 § 1:…Eorundem (Consilii a rebus oeconomicis et Collegii consultorum) quoque consensu eget ipse Episcopus dioecesanus ad bona dioecesis alienanda. Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1350 § 1: In poenis clerico irrogandis semper cavendum est, ne iis quae ad honestam sutentationem sunt necessaria, ipse careat, nisi agatur de dimissione e statu clericali. Can. 1420 § 5: Ipsi (Vicarii iudiciales), sede vacante, a munere non cessant…; adveniente novo Episcopo, indigent confirmatione. Can. 1521: Peremptio…ex officio declarari debet, salvo iure petendi indemnitatem adversus…procuratores, qui culpa se caruisse non probaverint. Can. 1716 § 1:…sententia arbitralis de controversia ecclesiastica, ut vim habeat in foro canonico, confirmatione indiget iudicis ecclesiastici…

67 4) «disuadir, disentir, estar alejado…» Can. 395 § 3: A dioecesi ne absit (Episcopus dioecesanus) diebus Nativitatis, Hebdomadae Sanctae et Resurrectionis Domini, Pentecostes et Corporis et Sanguinis Christi… Can. 1592 § 1: Si pars conventa non comparuerit…iudex eam (partem conventam citatam) a iudicio absentem declaret et decernat…

68 b) con adjetivos Can. 289 § 2: Clerici utantur exemptionibus, quas ab exercendis muneribus et publicis civilibus officiis a statu clericali alienis, in eorum favorem eaedem leges et conventiones vel consuetudines concedunt. Can. 1210: In loco sacro ea tantum admittantur quae cultui, pietati, religioni exercendis vel promovendis inserviunt, ac vetatur quidquid a loci sanctitate absonum est.

69 Ablativo comparativo (vid. n. 126) …quod ceteroquin clarius luce refulget, «arma militiae nostrae non carnalia esse, sed potentia Deo (II Cor.10.4) [PÍO XII, Orient. Eccles.]. 55

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Nihil est potentius eleemosynis atque ieiuniis (S. LEÓN MAGNO, De ieiunio Pentecostes, sermo IV, 4).

71 Ablativo agente Can. 351 § 3:…postquam autem a Romano Pontifice eius (promoti ad cardinalitiam dignitatem) nomen publicatum fuerit, iisdem tenetur officiis… Can. 477 § 1: Vicarius generalis et episcopalis libere ab Episcopo dioecesano nominantur et ab ipso libere removeri possunt. Can. 843 § 2: Animarum pastores ceterique christifideles…officium habent curandi ut qui sacramenta petunt debita evangelizatione…praeparentur, attentis normis a competenti auctoritate editis. Can. 1105 § 2: Mandatum…subscribendum est a mandante et praeterea a parocho vel Ordinario loci…aut a sacerdote…aut a duobus saltem testibus. Can. 1125 2º: de his promissionibus a parte catholica faciendis, altera pars tempestive certior fiat, adeo ut constet ipsam vero consciam esse promissionis et obligationis partis catholicae. Can. 1172 § 2: Haec licentia (exorcismos in obsessos legitime proferendi) ab Ordinario loci concedatur tantummodo presbytero pietate, scientia, prudentia ac vitae integritate praedito. Can. 1287 § 2: De bonis, quae a fidelibus Ecclesiae offeruntur, administratores rationem fidelibus reddant iuxta normas iure particulari statuendas. Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus. Can. 1552 § 2: Exhibeantur, intra terminum a iudice praestitutum, articuli argumentorum super quibus petitur testium interrogatio; alioquin petitio censeatur deserta. Can. 1603 § 1: Communicatis vicissim defensionibus atque animadversionibus, utrique parti responsiones exhibere licet intra breve tempus a iudice praestitutum. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum…petenda est a iudice qui sententiam tulit intra tres menses a die… § 2 Restitutio in integrum propter motiva, de quibus …petenda est a tribunali appellationis, intra tres menses a notitia publicationis… 56

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1664: Responsiones partium, testium, peritorum, petitiones et exceptiones advocatorum redigendae sunt scripto a notario. Can. 1743: Renuntiatio a parocho fieri potest…dummodo haec ab Episcopo legitime acceptari possit et reapse acceptetur. Suicidii minae serio fuerunt prolatae et in serium receptae ab actore (coram Funghini, sententia diei 16/I/1991). Si Secretarius a causa abstinet, eius munera in causa exercenda sunt a promotore iustitiae (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 23. § 3). Altero mundano bello grassante, quo tempore Polonia a Germanis nazistis est invasa… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Hanc ob sanctitatis famam, dispensatione a tempore quinque annorum expectationis post mortem a Summo Pontifice Benedicto XVI concessa… causa Beatificationis et Canonizationis instructa est… (ibidem).

B) Ablativo «instrumental-sociativo» 70 Ablativo de instrumento El instrumento o medio puede ir expresado con per+Acusativo, sobre todo si se trata de personas. Can. 147: Provisio officii ecclesiastici fit: per liberam collationem…per institutionem…per confirmationem vel admissionem…per simplicem electionem et electi acceptationem. Can. 181 § 2: Suffragium pro postulatione exprimi debet per verbum postulo aut equivalens. Can. 338 § 1: Unius Romani Pontificis est Concilium Oecumenicum convocare, eidem per se vel per alios praesidere… Can. 344: Synodus Episcoporum directe subest auctoritati Romani Pontificis, cuius est: 5º synodo per se aut per alios praeesse. Can. 374 § 2: Ad curam pastoralem per communem actionem fovendam plures paroeciae viciniores coniungi possunt in peculiares coetus, uti sunt vicariatus foranei. Can. 388 § 2: Episcopus Missam pro populo…per se ipse celebrare et applicare debet;…iisdem diebus per alium vel aliis diebus per se ipse applicet. 57

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 391 § 2: Potestatem legislativam exercet ipse Episcopus; potestatem exsecutivam exercet sive per se sive per Vicarios generales aut episcopales ad normam iuris. Can. 958 § 2: Ordinarius obligatione tenetur singulis annis huiusmodi libros per se aut per alios recognoscendi. Can. 959: In sacramento paenitentiae fideles…per absolutionem…veniam peccatorum…a Deo obtinent. Can. 1071 § 1: Excepto casu necessitatis, sine licentia Ordinarii loci ne quis assistat: 7º matrimonio per procuratorem ineundo, de quo in can.1105. Can. 1104 § 1: Ad matrimonium valide contrahendum necesse est ut contrahentes sint praesentes una simul sive per se ipsi sive per procuratorem. Can. 1105 § 1: Ad matrimonium per procuratorem valide ineundum requiritur: 2 ut procurator ab ipso mandante designetur et munere per se ipse fungatur. Can. 1224 § 1: Ordinarius licentiam ad constituendum oratorium requisitam ne concedat nisi prius per se vel per alium locum…visitaverit et decenter instructum reppererit. Can. 1339 § 1: Eum, qui versatur in proxima delinquendi occasione…Ordinarius per se vel per alium monere potest. Can. 1442: Romanus Pontifex…iudex est supremus, qui per se ius dicit, vel per ordinaria Sedis Apostolicae tribunalia, vel per iudices a se delegatos. Can. 1509 § 1: Citationum, decretorum, sententiarum aliorumque iudicialium actorum notificatio facienda est per publicos tabellarios… Can. 1528: Si pars vel testis se sistere ad respondendum coram iudice renuat, licet eos audire etiam per laicum a iudice designatum… Can. 1552 § 1: Cum probatio per testes postulatur, eorum nomina et domicilium tribunali indicentur. Can. 1653 § 1: Nisi lex particularis aliud statuat, sententiam exsecutioni mandare debet per se vel per alium Episcopus dioecesanus… Can. 1717 § 1: Quoties Ordinarius notitiam, saltem verisimilem, habet de delicto, caute inquirat per se vel per aliam idoneam personam, circa facta et circumstantias et circa imputabilitatem. 58

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1747 § 3: Pendente recursu adversus amotionis decretum, Episcopus non potest novum parochum nominare, sed per administratorem paroecialem interim provideat. Citationis scheda…per Curiae cursorem tradenda est ipsi convento ubicumque is invenitur (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 79.1). Presbyteri…non a quibuslibet episcopis, sed a suis, nec per iuniorem clericum, sed per se ipsum…ante Paschae sollemnitatem chrisma petant (Statuta Eccles. antiqua, n. 87).

1) con verbos «cubrir», «adornar», «vestir», «alimentar»… Can. 351 § 3: Postquam autem a Romano Pontifice eius (promoti ad cardinalitiam dignitatem) nomen publicatum fuerit, iisdem tenetur officiis fruiturque iuribus… Can. 1064: Ordinarii loci est curare ut debite ordinetur eadem assistentia, auditis…viris et mulieribus experientia et peritia probatis. Can. 1068: In periculo mortis, si aliae probationes haberi nequeant, sufficit… affirmatio contrahentium…se baptizatos esse et nullo detineri impedimento. Can. 1311: Nativum et proprium Ecclesiae ius est christifideles delinquentes poenalibus sanctionibus coercere. Can. 1348: Cum reus ab accusatione absolvitur…Ordinarius potest…opportunis monitis aliisque pastoralis sollicitudinis viis vel etiam…paenalibus remediis eius utilitati et publico bono consulere. Can. 1397: Qui homicidium patrat vel hominem vi aut fraude rapit vel detinet vel mutilat vel graviter vulnerat, privationibus et prohibitionibus…pro delicti gravitate puniatur. Can. 1428 § 2: Episcopus potest ad auditoris munus approbare clericos vel laicos qui bonis moribus, prudentia et doctrina fulgeant. Can. 1576: Easdem ob causas quibus testis, etiam periti excluduntur aut recusari possunt. Can. 1578 § 2: Periti debent indicare perspicue quibus documentis vel aliis idoneis modis certiores facti sint…, qua via et ratione processerint… Can. 1686:…Vicarius iudicialis vel iudex…potest…matrimonii nullitatem sententia declarare…dummodo pari certitudine pateat dispensationem datam non esse… 59

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1701 § 2:…Episcopus permittere potest ut iurisperiti opera orator vel pars conventa iuvetur. Hic Dei Servus extremis vitae diebus adversa valetudine est affectus. (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

2) con verbos y adjetivos de «abundancia»: llenar», «adornar»… Can. 219: Christifideles omnes iure gaudent ut a quacumque coactione sint immunes in statu vitae eligendo. Can. 220: Nemini licet bonam famam, qua quis gaudet, illegitime laedere… Can. 221 § 1: Christifidelibus competit ut iura, quibus in Ecclesia gaudent, legitime vindicent atque defendant. Can. 227:…eadem tamen libertate utentes (Christifideles laici) curent ut suae actiones spiritu evangelico imbuantur. Can. 254 § 2:…habeantur igitur exercitationes, in quibus, sub moderamine magistrorum, alumni propio labore studia quaedam persolvere discant. Can. 283 § 2: Ipsis (clericis) autem competit ut debito et sufficienti quotannis gaudeant feriarum tempore. Can. 346 § 1: Synodus Episcoporum…constat sodalibus quorum plerique sunt Episcopi… Can. 351 § 1: Qui Cardinales promoveantur, libere a Romano Pontifice seliguntur viri…doctrina, moribus, pietate necnon rerum agendarum prudentia egregie praestantes. Can. 378 § 1: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit: 1º firma fide, bonis moribus, pietate, animarum zelo, sapientia, prudentia et virtutibus humanis excellens, ceterisque dotibus praeditus, quae ipsum aptum efficiant ad officium de quo agitur explendum. Can. 469: Curia dioecesana constat illis institutis et personis quae Episcopo operam praestant in regimine universae dioecesis… Can. 473 § 4: Ubi id expedire iudicaverit, Episcopus…constituere potest consilium episcopale, constans scilicet Vicariis generalibus et Vicariis episcopalibus. 60

SINTAXIS NOMINAL

Can. 749 § 1: Infallibilitate in magisterio, vi muneris sui gaudet Summus Pontifex, quando…2º Infallibilitate in magisterio pollet quoque Collegium Episcoporum quando… Can. 797: Parentes in scholis eligendis vera libertate gaudeant oportet. Can. 803 § 2:…magistri recta doctrina et vitae probitate praestent. Can. 819:…debent Episcopi aut institutorum Superiores competentes ad universitates vel facultates ecclesiasticas mittere iuvenes et clericos et sodales indole, virtute et ingenio praestantes. Can. 913 § 1: Ut sanctissima Eucharistia ministrari possit pueris, requiritur ut ipsi sufficienti cognitione et accurata praeparatione gaudeant… Can. 963:…is cui generali absolutione gravia peccata remittuntur, ad confessionem individualem quam primum…accedat, antequam aliam recipiat absolutionem generalem… Can. 1060: Matrimonium gaudet favore iuris; quare in dubio standum est pro valore matrimonii donec contrarium probetur. Can. 1079 § 2:…sed solum pro casibus in quibus ne loci quidem Ordinarius adiri possit, eadem dispensandi potestate pollet tum parochus, tum minister sacer…tum sacerdos… Can. 1079 § 3: In periculo mortis confessarius gaudet potestate dispensandi ab impedimentis occultis pro foro interno sive intra sive extra actum sacramentalis confessionis. Can. 1172 § 2: Haec licentia (exorcismos in obsessos legitime proferendi) ab Ordinario loci concedatur tantummodo presbytero pietate, scientia, prudentia ac vitae integritate praedito. Can. 1191 § 2: Nisi iure prohibeantur, omnes congruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces. Can. 1642 § 1: Res iudicata firmitate iuris gaudet nec impugnari potest directe… Imple superna gratia quae tu creasti pectora (Veni creator Spiritus).

3) con el adjetivo dignus Can. 377 § 2: Singulis saltem trienniis Episcopi provinciae ecclesiasticae vel …Episcoporum conferentiae…elenchum componant presbyterorum… eumque Apostolicae Sedi transmittant, firmo manente iure uniuscuiusque 61

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Episcopi Apostolicae Sedi nomina presbyterorum, quos episcopali munere dignos et idoneos putet, seorsim patefaciendi. Can. 1568: Notarius in actis mentionem faciat…et generatim de omnibus memoria dignis quae forte acciderint…

4) con algunos verbos deponentes Can. 40: Exsecutor alicuius actus administrativi invalide suo munere fungitur, antequam litteras receperit earumque authenticitatem et integritatem recognoverit… Can. 218: Qui disciplinis sacris incumbunt iusta libertate fruuntur inquirendi necnon mentem suam prudenter in iis aperiendi, in quibus peritia gaudent… Can. 253 § 1: Ad magistri munus in disciplinis philosophicis, theologicis et iuridicis…ii tantum nominentur viri qui virtutibus praestantes, laurea doctorali aut licentia potiti sunt. Can. 261 § 2: Sedulo provideant seminarii rector atque studiorum moderatores ut magistri suo munere rite fungantur. Can. 287 § 1: Clerici pacem et concordiam iustitia innixam inter homines servandam quam maxime semper foveant. Can. 289 § 2: Clerici utantur exemptionibus, quas…in eorum favorem eaedem leges et conventiones vel consuetudines concedunt… Can. 351 § 3: Postquam autem a Romano Pontifice eius (promoti ad cardinalitiam dignitatem) nomen publicatum fuerit, iisdem tenetur officiis fruiturque iuribus… Can. 378: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit: 5º laurea doctoris vel saltem licentia in sacra Scriptura, theologia aut in iure canonico potitus. Can. 443 § 1: Ad concilia particularia convocandi sunt…: 3º alii Episcopi titulares qui peculiari munere…in territorio funguntur. Can. 519: Parochus est pastor proprius paroeciae sibi commissae, cura pastorali communitatis sibi concreditae fungens… Can. 760: In ministerio verbi, quod sacra Scriptura, Traditione, liturgia, magisterio vitaque Ecclesiae innitatur oportet, Christi mysterium integre ac fideliter proponatur. 62

SINTAXIS NOMINAL

Can. 793 § 2: Parentibus ius est etiam iis fruendi auxiliis..., quibus in catholica educatione filiorum procuranda indigeant. Can.794 § 2: Animarum pastoribus officium est omnia disponendi ut educatione catholica omnes fideles fruantur. Can. 803 § 2: Institutio et educatio in schola catholica principiis doctrinae catholicae nitatur oportet. Can. 822 § 1: Ecclesiae pastores…, iure Ecclesiae proprio utentes, instrumenta communicationis socialis adhibere satagant. Can. 840: Quapropter in iis (sacramentis) celebrandis summa veneratione debitaque diligentia uti debent tum sacri ministri tum ceteri christifideles. Can. 967 § 3: Ipso iure eadem facultate (christifidelium ubique terrarum confessiones excipiendi) ubique potiuntur…qui vi officii aut concessionis Superioris competentis…sunt instructi. Can. 1105 § 1: Ad matrimonium per procuratorem valide ineundum requiritur: 2/ ut procurator ab ipso mandante designetur et munere per se ipse fungatur. Can.1111: Loci Ordinarius et parochus, quamdiu valide officio funguntur, possunt facultatem intra fines sui territorii matrimoniis assistendi, etiam generalem, sacerdotibus et diaconis delegare. Can. 1326 § 1: Iudex gravius punire potest quam lex vel praeceptum statuit: 2º eum…qui auctoritate aut officio abusus est ad delictum patrandum. Can. 1331 § 2: Quod si excommunicatio irrogata vel declarata sit, reus: 3 vetatur frui privilegiis antea concessis. Can. 1344: Etiamsi lex utatur verbis praeceptivis, iudex pro sua conscientia et prudentia potest:… Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus. Can. 1578 § 2: Periti debent indicare perspicue…et quibus potissimum argumentis suae conclusiones nitantur. Can. 1608 § 4: Iudex qui eam certitudinem adipisci non potuit, pronuntiet non constare de iure actoris…nisi agatur de causa iuris favore fruente… Can. 1612 § 3: Hisce subsequatur pars dispositiva sententiae, praemissis rationibus quibus innititur. 63

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1659 § 1: Si conamen conciliationis…inutile cesserit, iudex, si aestimet libellum aliquo fundamento niti, intra tres dies…praecipiat ut exemplar petitionis notificetur parti conventae.. Can. 1680: In causis de impotentia vel de consensus defectu propter mentis morbum iudex unius periti vel plurium opera utatur… Can. 1727 § 1: Appellationem proponere potest reus…quia poena erat facultativa, vel quia iudex potestate usus est, de qua in cann. 1344 et 1345. Pars, cuius interest, instare potest ut tribunal suo munere fungatur (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 67). Defensori vinculi ius esto:…De omnibus probationibus vel allegationibus ita certiorem fieri ut contradicendi facultate uti possit (ibidem,art. 71.1.2). Ut episcopus rebus Ecclesiae tamquam commendatis non tamquam propriis utatur (Statuta Eccles. antiqua, 15). Ecclesia…diversis est usa instrumentis (PABLO VI, Integrae servandae). …Secretarius potest exigere ut ipse lingua latius cognita utatur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione art. 29. § 1).

5) con opus est Ordinarius dispensationem, qua opus sit, ipse, si poterit, tribuet (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art.65.2).

72 Ablativo de compañía Can. 796 § 2: Cum magistris scholarum, quibus filios educandos concredant, parentes arcte cooperentur oportet. Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus…cuius est…et baptizandum infantem una cum parentibus ad baptismum praesentare… Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur… (Credo). Cracoviam Servus Dei cum patre suo migravit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

73 Ablativo de modo Can. 105 § 1: Minor necessario retinet domicilium et quasidomicilium illius, cuius potestati subicitur. 64

SINTAXIS NOMINAL

Can. 330:…pari ratione Romanus Pontifex, succesor Petri, et Episcopi, succesores Apostolorum, inter se coniunguntur. Can 337 § 1: Potestatem in universam Ecclesiam Collegium Episcoporum solemni modo exercet in Concilio Oecumenico. Can. 365 § 1: Legati pontificii…munus quoque peculiare est: 2º…et peculiari modo agere de concordatis aliisque huiusmodi conventionibus conficiendis et ad effectum deducendis. Can. 377 § 2: Singulis saltem trienniis Episcopi provinciae ecclesiasticae vel Episcoporum conferentiae…communi consilio et secreto elenchum componant presbyterorum…ad episcopatum aptiorum, eumque Apostolicae Sedi transmittant… Can. 407 § 3: Episcopus coadiutor et Episcopus auxiliaris…concordi cum ipso opera et animo procedant. Can. 518: Paroecia regula generali sit territorialis. Can. 651 § 3: Novitiorum institutioni praeficiantur sodales sedulo praeparati qui…munus suum fructuose et stabili modo absolvere possint. Can. 677 § 2: Instituta autem, si quas habeant associationes christifidelium sibi coniunctas, speciali cura adiuvent ut genuino spiritu suae familiae imbuantur. Can. 678 § 1: Religiosi subsunt potestati Episcoporum, quos devoto obsequio ac reverentia prosequi tenentur. Can. 724 § 2: Sodales in rebus divinis et humanis pari gressu instituantur. Can. 758: Sodales institutorum vitae consecratae…peculiari modo Evangelii testimonium reddunt… Can. 769: Doctrina christiana proponatur modo auditorum condicioni accommodato atque ratione temporum necessitatibus aptata. Can. 777: Peculiari modo parochus…curet: ut… Can. 814: Quae de universitatibus statuuntur praescripta, pari ratione applicantur aliis studiorum superiorum institutis. Can. 834 § 1: Munus sanctificandi Ecclesia peculiari modo adimplet per sacram liturgiam… Can. 961 § 1: Absolutio pluribus insimul paenitentibus sine praevia individuali confessione generali modo impertiri non potest, nisi… 65

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1057 § 2: Consensus matrimonialis est actus voluntatis, quo vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo tradunt et accipiunt ad constituendum matrimonium. Can. 1200 § 1: Qui libere iurat se aliquid facturum, peculiari religionis obligatione tenetur implendi quod iureiurando firmaverit. Can. 1686:…Vicarius iudicialis vel iudex ab ipso designatus potest…matrimonii nullitatem sententia declarare…dummodo pari certitudine pateat dispensationem datam non esse… (Servus Dei)…semper excellenti modo promptum ac munificum se praebuit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II) Positione confecta…in Congressu Peculiari Consultorum Theologorum… prospero cum exitu disceptatum est… (ibidem). In animo eius percipi possunt…caritas erga proximum vere heroum modo et universaliter exercita… (ibidem). Litterae Apostolicae motu proprio datae «Normas nonnullas» (BENEDICTO XVI) [passim].

74 Observación. Sintagmas de «modo» más usuales: Can. 166 § 3: Quod si plures quam tertia pars electorum neglecti fuerint, electio est ipso iure nulla… Can. 315: Consociationes publicae incepta propriae indoli congrua sua sponte suscipere valent. Can. 482 § 3: Cancellarius necnon vicecancellarius sunt eo ipso notarii et secretarii curiae. Can. 694: Ipso facto dimissus ab instituto habendus est sodalis qui:… Can. 695 § 2:…Acta omnia a Superiore maiore et a notario subscripta, una cum responsionibus sodalis scripto redactis et ab ipso sodale subscriptis, supremo Moderatori transmittantur. Can. 701: Legitima dimissione ipso facto cessant vota necnon iura et obligationes ex professione promanantia. Can. 883: Ipso iure facultate confirmationem ministrandi gaudent: 1º…qui iure Episcopo dioecesano aequiparantur. 66

SINTAXIS NOMINAL

Can. 967 § 3: Ipso iure eadem facultate (confessiones excipiendi) ubique potiuntur…qui…facultate confessiones excipiendi sunt instructi. Can. 982: Qui confitetur se falso confessarium innocentem…denuntiasse de crimine sollicitationis…ne absolvatur nisi prius falsam denuntiationem formaliter retractaverit… Can. 995 § 1: Praeter supremam Ecclesiae auctoritatem ii tantum possunt indulgentias elargiri, quibus haec potestas iure agnoscitur… Can. 1055 § 2: Quare inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin sit eo ipso sacramentum. Can. 1057: Matrimonium facit partium consensus inter personas iure habiles legitime manifestatus… Can. 1102 § 3: Condicio autem, de qua in § 2, apponi nequit, nisi cum licentia Ordinarii loci scripto data. Can. 1191 § 2: Nisi iure prohibeantur, omnes congruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces. Can. 1200 § 2: Iusiurandum dolo, vi aut metu gravi extortum, ipso iure nullum est. Can. 1215 § 1: Nulla ecclesia aedificetur sine expresso Episcopi dioecesani consensu scriptis dato. Can. 1361 § 2: Remissio in foro externo detur scripto, nisi gravis causa aliud suadeat. Can. 1397: Qui homicidium patrat vel hominem vi aut fraude rapit vel detinet vel mutilat vel graviter vulnerat, privationibus et prohibitionibus… pro delicti gravitate puniatur. Can. 1471:…Interpres etiam adhibeatur si surdus vel mutus interrogari debet, nisi forte malit iudex quaestionibus a se datis scripto respondeatur. Can. 1472 § 1: Acta iudicialia, tum quae meritum quaestionis respiciunt, seu acta causae, tum quae ad formam procedendi pertinent, seu acta processus, scripto redacta esse debent. Can. 1513 § 2: Partium petitiones responsionesque…possunt…exprimi…vel in declarationibus ore coram iudice factis. Can. 1535: Assertio de aliquo facto, scripto vel ore, coram iudice competenti…est confessio iudicialis. 67

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1540 § 2: Documenta publica civilia ea sunt quae secundum uniuscuiusque loci leges talia iure censentur. Can. 1566: Testes ore testimonium dicant et scriptum ne legant, nisi de calculo et rationibus agatur. Can. 1567 § 2: Admitti potest usus machinae magnetophonicae, dummodo dein responsiones scripto consignentur… Can. 1588: Causa incidens proponitur scripto vel ore, indicato nexu qui intercedit inter ipsam et causam principalem, coram iudice competenti ad causam principalem definiendam. Can. 1604 § 2: Si causae discussio scripto facta sit, iudex potest statuere ut moderata disputatio fiat ore pro tribunali sedente… Can. 1620: Sententia vitio insanabilis nullitatis laborat, si: 3º iudex vi vel metu gravi coactus sententiam tulit. Can. 1664: Responsiones partium, testium, peritorum, petitiones et exceptiones advocatorum redigendae sunt scripto a notario. Can. 1709 § 2. Misso libello, clericus ordines exercere ipso iure vetatur. Can. 1715 § 2: Si agitur de bonis ecclesiasticis temporalibus, serventur, quoties materia id postulat, solemnitates iure statutae pro rerum ecclesiasticarum alienatione. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem scripto ab ipsius auctore petere. Can. 1736 § 4: Si nullus recursus intra statutum terminum adversus decretum proponatur, suspensio exsecutionis…eo ipso cessat. Can. 1743: Renuntiatio a parocho fieri potest…dummodo haec ab Episcopo legitime acceptari possit et reapse acceptetur.

77 Ablativo de causa Can. 415: Si Episcopus dioecesanus poena ecclesiastica a munere exercendo prohibeatur…Metropolita aut…suffraganeus antiquior promotione ad Sanctam Sedem statim recurrat, ut ipsa provideat.

79 Ablativo de limitación Can. 415: Si Episcopus dioecesanus poena ecclesiastica a munere exercendo prohibeatur…Metropolita aut…suffraganeus antiquior promotione ad Sanctam Sedem statim recurrat, ut ipsa provideat. 68

SINTAXIS NOMINAL

Can. 541 § 1: Vacante paroecia itemque parocho a munere pastorali exercendo impedito, paroeciae regimen interim assumat vicarius paroecialis; si plures sint, is qui sit nominatione antiquior… Can. 954: Si…Missae petuntur celebrandae numero plures quam ut ibidem celebrari possint, earundem celebratio alibi fieri licet… Can. 1483: Procurator et advocatus esse debent aetate maiores et bonae famae. Can. 1550 § 1: Ne admittantur ad testimonium ferendum minores infra decimum quartum aetatis annum et mente debiles. (Dominus) dispersit superbos mente cordis sui (Magnificat) Viduae adulescentes, quae corpore debiles sunt, sumptu ecclesiae…sustententur (Statuta Eccles. antiqua, 36). In ecclesiasticis officiis duo maxime attenduntur, electio scilicet et ordinatio. Et quidem electio prior est tempore, sed ordinatio anterior dignitate (Summa decret. Magistri Rufini, p. 151).

80 Ablativo de medida Augustinus…Aemiliae, catholicae, septem annis viro minori, obviam venit (coram Serrano Ruiz, sententia diei 21/V/1996). Actorem plane comprobat frater Eugenius, tribus annis natu minor… (coram Funghini, sententia diei 16/I/1991).

C) Ablativo «locativo» (vid. nº 110) GENITIVO a) Genitivo complemento de sustantivos 85 Genitivo posesivo Can. 1186:…Ecclesia…commendat Beatam Mariam semper Virginem, Dei Matrem, quam Christus hominum omnium Matrem constituit. C.I.C., liber V: De bonis Ecclesiae temporalibus. Can. 1257 § 2: Bona temporalia personae iuridicae privatae reguntur propriis statutis, non autem hisce canonibus, nisi expresse aliud caveatur. Ordinarius loci [passim]. 69

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

87 Genitivo partitivo 1) con sustantivos que indican masa, cantidad o medida Can. 122: Si universitas, quae gaudet personalitate iuridica publica, ita dividatur ut aut illius pars alii personae iuridicae uniatur…, auctoritas ecclesiastica, cui divisio competat, curare debet per se vel per exsecutorem… Can. 166 § 3: Quod si plures quam tertia pars electorum neglecti fuerint, electio est ipso iure nulla… Can. 181 § 1: Ut postulatio vim habeat, requiruntur saltem duae tertiae partes suffragiorum. Can. 369: Dioecesis est populi Dei portio…quae Episcopo…pascenda concreditur, ita ut...Ecclesiam particularem constituat. Can. 370: Praelatura territorialis aut abbatia territorialis est certa populi Dei portio…cuius cura committitur alicui Praelato aut Abbati… Can. 442 § 1: Metropolitae, de consensu maioris partis Episcoporum suffraganeorum, est: 1º convocare…2º…eligere…3º…determinare… Can. 767 § 1: Inter praedicationis formas eminet homilia, quae est pars ipsius liturgiae et sacerdoti aut diacono reservatur. Can. 1115: Matrimonia celebrentur in paroecia ubi alterutra pars contrahentium habet domicilium…

88 2) con neutros de adjetivos y pronombres de cantidad. Hac tamen in re pars actrix nihil certi in praecedentibus iudicii gradibus adducere valuit (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006) Aliquid solacii ex acceptis nuntiis hauriamus (PÍO XII, Orient. Eccles.) Nihil novi…actor refert (coram López-Illana, sententia diei 15/I/2000). Sat habet fautorum semper qui vivit bene [Insc. en Ayuntamiento de Posnan (Polonia)]

90 3) con comparativos, superlativos, ordinales y pronombres Can. 346 § 1: Synodus Episcoporum…constat sodalibus quorum plerique sunt Episcopi… Can. 1109: Loci Ordinarius et parochus…valide matrimoniis assistunt… dummodo eorum alteruter sit ritus latini. 70

SINTAXIS NOMINAL

92 4) con adverbios de lugar Can. 225 § 1: Laici…generali obligatione tenentur et iure gaudent, sive singuli sive in consociationibus coniuncti, allaborandi ut divinum salutis nuntium ab universis hominibus ubique terrarum cognoscatur et accipiatur. Undique terrarum…ubique gentium (PÍO XII, Orient. Eccles.) Quis est uspiam terrarum, qui non in eo consentiat, quartam sextamve feriam solemni in ecclesia ieiunio consecratam? (S. EPIFANIO, Panarion, III, 1, 7).

93. Genitivo explicativo Can. 253 § 1: Ad magistri munus in disciplinis philosophicis, theologicis et iuridicis…ii tantum nominentur viri qui…laurea doctorali aut licentia potiti sunt… Can. 317 § 3: In consociationibus quae non sunt clericales, laici exercere valent munus moderatoris. Can. 375 § 2: Episcopi ipsa consecratione episcopali recipiunt cum munere sanctificandi munera quoque docendi et regendi… Can. 383 § 1: In exercendo munere pastoris, Episcopus dioecesanus sollicitum se praebeat. Can. 402 § 1: Episcopus, cuius renuntiatio ab officio acceptata fuerit, titulum emeriti suae dioecesis retinet atque habitationis sedem…servare potest… Can. 430 § 1: Munus Administratoris dioecesani cessat per captam a novo Episcopo dioecesis possessionem. Can. 443 § 2: Ad concilia particularia vocari possunt alii Episcopi titulares etiam emeriti; qui quidem ius habent sufragii deliberativi. (PABLO VI, Integrae servandae). Can. 834 § 1: Munus sanctificandi Ecclesia peculiari modo adimplet per sacram liturgiam… Can. 982: Qui confitetur se falso confessarium innocentem…denuntiasse de crimine sollicitationis ad peccatum contra sextum Decalogi praeceptum…ne absolvatur nisi prius… Can. 1008: Sacramento ordinis…constituuntur sacri ministri, qui nempe consecrantur et deputantur ut…munera docendi, sanctificandi et regendi adimplentes, Dei populum pascant. 71

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1063:…Haec assistentia imprimis praebenda est: 1º…immo usu instrumentorum communicationis socialis, quibus christifideles de significatine matrimonii christiani deque munere coniugum ac parentum christianorum instituantur. Can. 1206:…iidem (Episcopus dioecesanus aut qui ipsi iure aequiparantur) possunt cuilibet Episcopo vel…presbytero munus committere dedicationem peragendi in suo territorio. Can. 1357 § 2: In remissione concedenda confessarius paenitenti onus iniungat recurrendi intra mensem sub poena reincidentiae ad Superiorem competentem…et standi huius mandatis. Can. 1687 § 2: Integrum manet parti, quae se gravatam putet, ius appellationis. Can. 1697: Soli coniuges, vel alteruter, quamvis altero invito, ius habent petendi gratiam dispensationis super matrimonio rato et non consummato. Can. 1708: Validitatem sacrae ordinationis ius habent accusandi sive ipse clericus sive Ordinarius, cui clericus subest vel in cuius dioecesi ordinatus est. Can. 1738: Recurrens semper ius habet advocatum vel procuratorem adhibendi.

94. Genitivo subjetivo Can. 254 § 2:…habeantur igitur exercitationes, in quibus, sub moderamine magistrorum, alumni proprio labore studia quaedam persolvere discant. Can. 305 § 2: Vigilantiae Sanctae Sedis subsunt consociationes cuiuslibet generis. Can. 314: Cuiuslibet consociationis publicae statuta eorumque recognitio et mutatio approbatione indigent auctoritatis ecclesiasticae… Can. 391 § 2: Potestatem legislativam exercet ipse Episcopus; potestatem exsecutivam exercet sive per se sive per Vicarios generales aut episcopales ad normam iuris. [passim] Can. 442 § 1: Metropolitae, de consensu maioris partis Episcoporum suffraganeorum, est: 1º convocare…2º…eligere…3º…determinare… Can. 573 § 1: Vita consecrata…est…stabilis vivendi forma, qua fideles, Christum sub actione Spiritus Sancti pressius sequentes, Deo summe dilecto totaliter dedicantur. 72

SINTAXIS NOMINAL

Can. 750 § 1: Fide divina et catholica ea omnia credenda sunt quae…continentur et et…proponuntur sive ab Ecclesiae magisterio solemni, sive ab eius magisterio ordinario et universali, quod…sub ductu sacri magisterii manifestatur. Can. 827 § 1: Catechismi necnon alia scripta ad institutionem catecheticam pertinentia…approbatione egent loci Ordinarii. Can. 897: Sacrificium eucharisticum, memoriale mortis et resurrectionis Domini…totius cultus et vitae christianae est culmen et fons. Can. 1057: Matrimonium facit partium consensus inter personas iure habiles legitime manifestatus… Can. 1215 § 1: Nulla ecclesia aedificetur sine expresso Episcopi dioecesani consensu scriptis dato. Can. 1236 § 1: Iuxta traditum Ecclesiae morem mensa altaris fixi sit lapidea et quidem ex unico lapide naturali; attamen etiam alia materia digna et solida, de iudicio Episcoporum conferentiae, adhiberi potest. Can. 1337 § 2: Ut praescriptio commorandi in certo loco vel territorio irrogetur, accedat oportet consensus Ordinarii illius loci… Can. 1475 § 2: Notarii et cancellarius sine iudicis mandato tradere prohibentur exemplar actorum iudicialium et documentorum… Can. 1556: Citatio testis fit decreto iudicis testi legitime notificato. Can. 1645 § 2.: De iustitia autem manifesto constare non censetur, nisi: 3º sententia ex dolo partis prolata fuerit in damnum alterius. Can. 1664: Responsiones partium, testium, peritorum, petitiones et exceptiones advocatorum redigendae sunt scripto a notario. Can. 1680: In causis de impotentia vel de consensus defectu propter mentis morbum iudex unius periti vel plurium opera utatur… Can. 1705 § 2: Si, iudicio Apostolicae Sedis, requiratur supplementum instructionis…id Episcopo significabitur. Can. 1716 § 1:…sententia arbitralis de controversia ecclesiastica, ut vim habeat in foro canonico, confirmatione indiget iudicis ecclesiastici… Can. 1749: Si parochus consilio ac suasionibus Episcopi obsequi non intendat, rationes in scriptis exponat. 73

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Positione confecta…in Congressu Peculiari Consultorum Theologorum… prospero cum exitu disceptatum est… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II)

94. Genitivo objetivo Can. 98 § 1: Persona maior habet plenum suorum iurium exercitium. Can. 135 § 4: Ad potestatis exsecutivae exercitium quod attinet, serventur praescripta canonum qui sequuntur. Can. 156: Cuiuslibet officii provisio scripto consignetur. Can. 179 § 1: Electus, si electio confirmatione indigeat,…electionis confirmationem ab auctoritate competenti petere per se vel per alium debet. Can. 186:…amissio officii effectum habet tantum a momento, quo a competenti auctoritate scripto intimatur. Can. 206 § 2: Catechumenorum specialem curam habet Ecclesia, quae… eisdem varias iam largitur praerogativas quae christianorum sunt propriae. Can. 223 § 2: Ecclesiasticae auctoritati competit, intuitu boni communis, exercitium iurium, quae christifidelibus sunt propria, moderari. Can. 246 § 3: Foveantur cultus Beatae Mariae Virginis etiam per mariale rosarium, oratio mentalis aliaque pietatis exercitia, quibus alumni spiritum orationis acquirant atque vocationis suae robur consequantur. Can. 314: Cuiuslibet consociationis publicae statuta eorumque recognitio et mutatio approbatione indigent auctoritatis ecclesiasticae. Can. 349: S. R. E. Cardinales peculiare Collegium constituunt, cui competit ut electioni Romani Pontificis provideat. Can. 370: Praelatura territorialis aut abbatia territorialis est certa populi Dei portio…cuius cura committitur alicui Praelato aut Abbati… Can. 387: Episcopus dioecesanus…cum sit praecipuus mysteriorum Dei dispensator…, iugiter annitatur ut christifideles…sacramentorum celebratione in gratia crescant… Can. 484: Officium notariorum est: 2º in scriptis fideliter redigere quae geruntur, eaque cum significatione loci, diei, mensis et anni subsignare. Can. 571: In exercitio sui pastoralis muneris cappellanus debitam cum parocho servet coniunctionem. 74

SINTAXIS NOMINAL

Can. 751: Dicitur haeresis…alicuius veritatis…denegatio; apostasia fidei christianae ex toto repudiatio. Can. 759: Christifideles laici…evangelici nuntii sunt testes. Can. 600: Evangelicum consilium paupertatis ad imitationem Christi, qui propter nos egenus factus est cum esset dives…secumfert dependentiam et limitationem in usu et dispositione bonorum… Can. 619: Superiores suo officio sedulo incumbant…Ipsi igitur nutriant sodales frequenti verbi Dei pabulo…Eis exemplo sint in virtutibus colendis et in observantia legum et traditionum proprii instituti. Can. 768 § 1: Divini verbi praecones christifidelibus imprimis imponant quae ad Dei gloriam hominumque salutem credere et facere oportet. Can. 771 § 1: Solliciti sint animarum pastores, praesertim Episcopi et parochi, ut Dei verbum…nuntietur… Can. 776: Parochus…catecheticam efformationem adultorum, iuvenum et puerorum curare tenetur… Can. 786: Actio proprie missionalis…absolvitur praesertim mittendo Evangelii praecones. Can. 897: Sacrificium eucharisticum, memoriale mortis et resurrectionis Domini…totius cultus et vitae christianae est culmen et fons. Can. 998: Unctio infirmorum…confertur eos liniendo oleo atque verba proferendo in liturgicis libris praescripta. Can. 1002: Celebratio communis unctionis infirmorum…qui apte sint praeparati et rite dispositi…peragi potest. Can. 1009 § 1: Ordines sunt episcopatus, presbyteratus et diaconatus. § 2 Conferuntur manuum impositione et precatione consecratoria, quam pro singulis gradibus libri liturgici praescribunt. Can. 1055 § 1. Matrimoniale foedus…indole sua naturali ad bonum coniugum atque ad prolis generationem et educationem ordinatum…a Christo Domino ad sacramenti dignitatem inter baptizatos evectum est. Can. 1062 § 1: Matrimonii promissio…quam sponsalia vocant, regitur iure particulari… Can. 1062 § 2: Ex matrimonii promissione non datur actio ad petendam matrimonii celebrationem; datur tamen ad reparationem damnorum… 75

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1063: Pastores animarum obligatione tenentur curandi ut propria ecclesiastica communitas christifidelibus assistentiam praebeat… Can. 1063: Haec assistentia inprimis praebenda est: 1º…usu instrumentorum communicationis socialis… Can. 1072: Curent animarum pastores a matrimonii celebratione avertere iuvenes ante aetatem, qua…matrimonium iniri solet. Can. 1089: Inter virum et mulierem abductam vel saltem retentam intuitu matrimonii cum ea contrahendi, nullum matrimonium consistere potest… Can. 1143 § 2: Discedere censetur pars non baptizata, si nolit cum parte non baptizata cohabitare vel cohabitare pacifice sine contumelia Creatoris… Can. 1209: Dedicatio vel benedictio alicuius loci, modo nemini damnum fiat, satis probatur etiam per unum testem omni exceptione maiorem. Can. 1238 § 2: Per reductionem ecclesiae vel alius loci sacri ad usus profanos altaria…non amittunt dedicationem vel benedictionem. Can. 1273: Supremus Pontifex…est omnium bonorum ecclesiasticorum supremus administrator et dispensator. Can. 1274 § 1: Habeatur in singulis dioecesibus speciale institutum, quod bona vel oblationes colligat eum in finem ut sustentationi clericorum… provideatur. Can. 1284 § 2: Exinde debent (omnes administratores): 3º…praesertim cavere ne legum civilium inobservantia damnum Ecclesiae obveniat. Can. 1336 § 1: Poenae expiatoriae…hae sunt: 1º prohibitio vel praescriptio commorandi in certo loco vel territorio; 2º privatio potestatis, officii, muneris, iuris, privilegii, facultatis, gratiae, tituli, insignis, etiam mere honorifici; 3º prohibitio ea exercendi, quae sub n. 2 recensentur; quae prohibitiones numquam sunt sub poena nullitatis. Can. 1337 § 2: Ut praescriptio commorandi in certo loco vel territorio irrogetur, accedat oportet consensus Ordinarii illius loci… Can. 1357 § 2:…recursus autem fieri potest etiam per confessarium, sine nominis mentione. Can. 1515: Lite contestata, possessor rei alienae desinit esse bonae fidei. Can. 1556: Citatio testis fit decreto iudicis testi legitime notificato. 76

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1608 § 1: Ad pronuntiationem cuiuslibet sententiae requiritur in iudicis animo moralis certitudo circa rem sententia definiendam. Can. 1612 § 4: Claudatur (sententia) cum indicatione diei et loci…et cum subscriptione iudicis vel…omnium iudicum et notarii. Can. 1615: Publicatio seu intimatio sententiae fieri potest vel tradendo exemplar sententiae partibus aut earum procuratoribus vel eis transmittendo idem exemplar… Can. 1622: Sententia vitio sanabilis nullitatis dumtaxat laborat si 4º non refert indicationem anni, mensis, diei et loci in quo prolata fuit. Can. 1626 § 1: Querelam nullitatis interponere possunt non solum partes… sed etiam promotor iustitiae aut defensor vinculi, quoties ipsis ius est interveniendi. Can. 1634 § 2:…impedimentum significandum est iudici appellationis, qui iudicem a quo praecepto obstringat officio suo quam primum satisfaciendi. Can. 1645 § 2: De iniustitia autem manifesto constare non censetur, nisi: 3º sententia ex dolo partis prolata fuerit in damnum alterius. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum…petenda est a iudice qui sententiam tulit intra tres menses a die cognitionis eorundem motivorum computandos. Can. 1647 § 1: Petitio restitutionis in integrum sententiae exsecutionem nondum inceptam suspendit. Can. 1659 § 2: Haec notificatio effectus habet citationis iudicialis… Can. 1661 § 1:…iudex…formulam dubii determinet;…addita pro partibus dubii formula. Can. 1727 § 2: Promotor iustitiae appellare potest quoties censet scandali reparationi vel iustitiae restitutioni satis provisum non esse. Can. 1733 § 3:…quod si adversus decretum recursus propositus sit, ipse Superior…recurrentem et decreti auctorem hortetur, quotiescumque spem boni exitus perspicit… Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem scripto ab ipsius auctore petere; qua petitione proposita, etiam suspensio exsecutionis eo ipso petita intellegitur. 77

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can.1741: Causae, ob quas parochus a sua paroecia legitime amoveri potest, hae praesertim sunt:…4º gravis neglectus vel violatio officiorum paroecialium quae post monitionem persistat. In his casibus…cognoscere etiam potest (Signatura Apostolica)…de reparatione damnorum (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 34. § 2). Prae oculis habeant praeterea Episcopi in usu bonorum ecclesiasticorum rationem esse habendam necessitatum non tantum suae diooecesis sed aliarum particularium Ecclesiarum… (Christus Dominus, 6). (Servus Dei)…pro Christi et Ecclesiae amore vixit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Suicidii minae serio fuerunt prolatae et in serium receptae ab actore (coram Funghini, sententia diei 16/I/1991).

96 Genitivo de cualidad Can. 613 § 2: Moderator domus sui iuris est de iure Superior maior. Can. 686 § 3:…exclaustratio imponi potest a Sancta Sede pro sodale instituti iuris pontificii vel ab Episcopo dioecesano pro sodale instituti iuris dioecesani, ob graves causas, servata aequitate et caritate. Can. 1078 § 2: Impedimenta quorum dispensatio Sedi Apostolicae reservatur sunt: 1º impedimentum ortum ex sacris ordinibus aut ex voto publico perpetuo castitatis in instituto religioso iuris pontificii. Can. 1109: Loci Ordinarius et parochus…valide matrimoniis assistunt non tantum subditorum sed etiam non subditorum, dummodo eorum alteruter sit ritus latini. Can. 1245:…parochus…singulis in casibus concedere potest dispensationem ab obligatione servandi diem festum vel diem paenitentiae…; idque potest etiam Superior instituti religiosi aut societatis vitae apostolicae, si sint clericalia iuris pontificii… Can. 1314: Poena plerumque est ferendae sententiae ita ut reum non teneat nisi postquam irrogata sit; est autem latae sententiae ita ut in eam incurratur ipso facto commissi delicti. Can. 1356 § 1: Poenam ferendae vel latae sententiae constitutam praecepto quod non sit ab Apostolica Sede latum, remittere possunt:… 78

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1420 § 4: Tum Vicarius iudicialis tum Vicarii iudiciales adiuncti esse debent sacerdotes integrae famae…annos nati non minus triginta. Can. 1421 § 3: Iudices sint integrae famae et in iure canonico doctores vel saltem licentiati. Can. 1423: Plures dioecesani Episcopi, probante Sede Apostolica, possunt concordes…unicum constituere in suis dioecesibus tribunal primae instantiae. Can. 1478 § 4: Bonis interdicti, et ii qui minus firmae mentis sunt, stare in iudicio per se ipsi possunt tantummodo ut de propriis delictis respondeant… Can. 1483: Procurator et advocatus esse debent aetate maiores et bonae famae. Can. 1503 § 1: Petitionem oralem iudex admittere potest, quoties vel actor libellum exhibere impediatur vel causa sit facilis investigationis et minoris momenti. Can. 1515: Lite contestata, possessor rei alienae desinit esse bonae fidei. Can. 1632 § 2: Si alia pars ad aliud tribunal appellationis provocaverit, de causa videt tribunal quod superioris est gradus. Can. 1646 § 3: Termini de quibus supra non decurrunt, quamdiu laesus minoris sit aetatis. Per ferias aestivas 1977…sibi primo obviaverunt Maximus, iuvenis romanus 22 annorum…et Alexandra, puella bruttia viginti annorum… (coram Funghini, sententia diei 16/I/1991).

97 b) Genitivo complemento de verbos Genitivo posesivo Es frecuente el uso de un Genitivo de persona significando «es propio de», «es deber de» con el verbo sum e Infinitivo: Can. 158 § 1: Praesentatio ad officium ecclesiasticum ab eo, cui ius praesentandi competit, fieri debet auctoritati cuius est ad officium de quo agitur institutionem dare… Can. 338 § 1: Unius Romani Pontificis est Concilium Oecumenicum convocare, eidem per se vel per alios praesidere… 79

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 373: Unius supremae auctoritatis est…Ecclesias particulares erigere. Can. 377 § 3: Nisi aliter legitime statutum fuerit, quoties nominandus est Episcopus dioecesanus aut Episcopus coadiutor…pontificii Legati est singillatim requirere et…communicare…quid… Can. 413 § 2: Si deficiat aut impediatur Episcopus coadiutor atque elenchus, de quo in §1, non suppetat, collegii consultorum est sacerdotem eligere, qui dioecesim regat. Can. 431 § 3: Unius supremae Ecclesiae auctoritatis est, auditis quorum interest Episcopis, provincias ecclesiasticas constituere, supprimere aut innovare. Can, 442 § 1: Metropolitae…est: 1º convocare concilium provinciale. Can. 449 § 1: Unius supremae Ecclesiae auctoritatis est…Episcoporum conferentias erigere, supprimere aut innovare. Can. 509: Episcopi diocesani…est…omnes et singulos conferre canonicatus. Can. 686 § 2: Pro monialibus indultum exclaustrationis concedere unius Apostolicae Sedis est. Can. 755: Totius Collegii Episcoporum et Sedis Apostolicae imprimis est fovere et dirigere motum oecumenicum apud catholicos… Can. 755 § 2: Episcoporum item est…eandem unitatem promovere atque… normas practicas impertire… Can. 767 § 4: Parochi aut ecclesiae rectoris est curare ut haec praescripta religiose serventur. Can. 802 § 1: Si praesto non sint scholae in quibus educatio tradatur christiano spiritu imbuta, Episcopi dioecesani est curare ut condantur. Can. 831 § 2: Episcoporum conferentiae est normas statuere de requisitis ut clericis atque sodalibus…partem habere liceat in tractandis via radiophonica aut televisifica quaestionibus, quae ad doctrinam catholicam aut mores attineant. Can. 841: Cum sacramenta eadem sint pro universa Ecclesia et ad divinum depositum pertineant, unius supremae Ecclesiae auctoritatis est probare et definire quae ad eorum validitatem sunt requisita, atque eiusdem aliusve auctoritatis competentis…est decernere quae… 80

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1064: Ordinarii loci est curare ut debite ordinetur eadem assistentia, auditis etiam…viris et mulieribus experientia et peritia probatis. Can. 1244 § 1: Dies festos itemque dies paenitentiae, universae Ecclesiae communes, constituere, transferre, abolere unius est supremae ecclesiasticae auctoritatis… Can. 1272: In regionibus ubi beneficia proprie dicta adhuc exsistunt, Episcoporum conferentiae est…huiusmodi beneficiorum regimen moderari… Can. 1277:…Conferentiae autem Episcoporum est definire quinam actus habendi sint extraordinariae administrationis. Can. 1296:…auctoritatis competentis est decernere…an et qualis actio…a quonam et contra quemnam instituenda sit ad Ecclesiae iura vindicanda. Can. 1431 § 1: In causis contentiosis, Episcopi dioecesani est iudicare utrum bonum publicum in discrimen vocari possit necne. Can. 1445 § 3: Supremi huius tribunalis (Signaturae Apostolicae) praeterea est: 1º rectae administrationi iustitiae invigilare et in advocatos vel procuratores, si opus sit, animadvertere; 2º tribunalium competentiam prorogare; 3º promovere et approbare erectionem tribunalium… Can. 1537:…iudicis est…aestimare quanti ea (extraiudicialis confessio) sit facienda. Can. 1543:…iudicis est…aestimare an et quanti huiusmodi documenta sint facienda. Can. 1610 § 2: In tribunali collegiali, ponentis seu relatoris est exarare sententiam… Can. 1649 § 1: Episcopus, cuius est tribunal moderari, statuat normas:… Eiusdem pariter est cognoscere in iure aut in facto quae… (PABLO VI, Integrae servandae). Ipsius (Praepositi Cancellariae) potissimum est…acta…signare, sigillum… custodire, summarium causarum…conficere et mandata…parare (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 11. § 2). Adversus actus praesidis vel instructoris recursus patet ad collegium, cuius est decretum vel sententiam interlocutoriam edere (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 69). 81

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Observación: el Genitivo de los pronombres personales se suple por los posesivos: …non est meum dicere quali peccato cibos pauperum praesumendo suscipiant (JULIANO POMERIO, de vita contemplativa, 31).

98 Genitivo de precio y estima Can. 245 § 1:…Itemque (alumni) illas excolere discant virtutes quae in hominis consortione pluris fiunt… Can. 278 § 2: Magni habeant clerici saeculares praesertim illas consociationes quae…sanctitatem suam in ministerii exercitio fovent… Can. 327: Christifideles laici magni faciant consociationes ad spirituales fines…constitutas… Can. 762:…munus praedicationis magni habeant sacri ministri, inter quorum praecipua officia sit Evangelium Dei omnibus annuntiare. Can.796 § 1: Inter media ad excolendam educationem christifideles magni faciant scholas quae quidem parentibus…praecipuo auxilio sunt. Can. 796 § 2:…qui (parentes) quidem libenter audiendi sunt eorumque consociationes vel conventus instaurentur atque magni existimentur. Can. 1537: Quoad extraiudicialem confessionem in iudicium deductam, iudicis est…aestimare quanti ea sit facienda. Can. 1543: Si abrasa, correcta, interpolata aliove vitio documenta infecta demonstrentur, iudicis est aestimare an et quanti huiusmodi documenta sint facienda. …obligationes quae saepe magni aestimantur (coram Stankiewicz, sententia diei 12/XII/2006). Votum peritiale…magni quoque aestimatur in iudicii probatione incapacitatis psychologicae (ibidem).

100 Genitivo de referencia con verbos «judiciales» Venerabilis Frater Eugenius Bossilkoff, episcopus Nicopolitanus, capitalis poenae damnatus est (PÍO XII, Orient. Eccles.). Matrimonium suum nullitatis accusavit propter incapacitatem viri conventi assumendi essentiales matrimonii obligationes (coram Stankiewicz, sententia diei 12/XII/2006). 82

SINTAXIS NOMINAL

101 Observaciones. La pena va en Ablativo (vid. n. 70 a): Quique in Kioviensem urbem translati, ibi, instituta causa, variis poenis damnati fuere (PÍO XII, Orient. Eccles.).

102 Genitivo de objeto 1) con verbos de « memoria» Memento etiam, Domine, famulorum famularumque tuarum… (Canon de la misa) Si enim essent alia, eorum canon meminisset (TH. BALSAMON, In can. 69 Apost.p. 179-180). Peculiari autem modo exoptamus ut sacrorum omnes administri…eorum Episcoporum ac sacerdotum supplices recordentur, qui…facultate carent ad altare, sacrificandi causa, accedendi… (PÍO XII, Orient Ecc.) // Haec Sacrarum Litterarum verba meminerint omnes:… (ibidem).

103 2) con verbos de «sentimiento» Can. 1347 § 2: A contumacia recessisse dicendus est reus, quem delicti vere paenituerit. Miserere mei, Deus… Ps. 56 // Miserere nobis (letanías). Misereatur vestri omnipotens Deus... (Ordinario de la Misa).

104 3) con interest Can. 57 § 1: Quoties lex iubeat decretum ferri vel ab eo, cuius interest, petitio…proponatur, auctoritas competens…provideat… Can. 237 § 2: Seminarium interdioecesanum ne erigatur nisi prius approbatio Apostolicae Sedis…obtenta fuerit…secus ab Episcopis quorum intersit. Can. 431 § 3: Unius supremae Ecclesiae auctoritatis est, auditis quorum interest Episcopis, provincias ecclesiasticas constituere, supprimere aut innovare. Can. 1275: Massa bonorum ex diversis dioecesibus provenientium administratur secundum normas ab Episcopis, quorum interest, opportune concordatas. Can. 1448 § 1: Iudex cognoscendam ne suscipiat causam in qua…aliquid ipsius intersit. 83

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1452 § 1: In negotio quod privatorum solummodo interest, iudex procedere potest dumtaxat ad instantiam partis. Can. 1518. 1º: Causa nondum conclusa, instantia suspenditur donec heres defuncti aut successor aut is, cuius intersit, litem resumat. Can. 1600 § 2: Potest autem iudex iubere vel admittere ut exhibeatur documentum, quod forte antea sine culpa eius, cuius interest exhiberi non potuit. Can. 1703 § 1: Non fit publicatio actorum; iudex tamen…id parti cuius interest prudenter patefaciat. …auditis tamen episcopis regionum, si eorum intersit (PABLO VI, Integrae servandae, 4). Aliis in casibus litis finitae, Secretarius de re fert decretum, cum iis quorum interest communicandum. (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 78. § 3). Pars, cuius interest, instare potest ut tribunal suo munere fungatur (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 67). …tunc Ordinarius quoque, auditis iis quorum interest,…poterit eadem onera aeque imminuere… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1693).

Si la persona interesada ha de expresarse por un pronombre personal, se usa en lugar de éste el Ablativo singular femenino del adjetivo posesivo correspondiente: Prout nostra interest,…dependentia ab alcoholo et abusus alcoholi recensentur. (coram Stankiewicz, sententia diei 12/XII/2006).

106 c) Genitivo complemento de adjetivos Can. 171 § 1: Inhabiles sunt ad suffragium ferendum: 1º incapax actus humani... Can. 212 § 1: Quae sacri Pastores…tamquam fidei magistri declarant…, christifideles, propriae responsabilitatis conscii, christiana oboedientia prosequi tenentur. Can. 222 § 2: Obligatione quoque tenentur (christifideles)…, praecepti Domini memores, ex propriis reditibus pauperibus subveniendi. 84

SINTAXIS NOMINAL

Can. 652 § 3: Novitii, propriae responsabilitatis conscii, ita cum magistro suo active collaborent ut gratiae divinae vocationis fideliter respondeant. Can. 781:…christifideles omnes, propriae responsabilitatis conscii, partem suam in opere missionali assumant. Can. 889 § 1: Confirmationis recipiendae capax est omnis et solus baptizatus, nondum confirmatus. Can. 916: Qui conscius est peccati gravis sine praemissa sacramentali confessione Missam ne celebret… Can. 922: Sanctum Viaticum infirmis ne nimium differatur; qui animarum curam gerunt sedulo advigilent, ut eodem infirmi plene sui compotes reficiantur. Can. 1125 2º: de his promissionibus a parte catholica faciendis altera pars tempestive certior fiat, adeo ut constet ipsam vero consciam esse promissionis et obligationis partis catholicae. Can. 1191 § 2: Nisi iure prohibeantur, omnes congruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces. Can. 1240 § 1: Coemeteria Ecclesiae propria, ubi fieri potest, habeantur. Can. 1255: Ecclesia universa atque Apostolica Sedes…subiecta sunt capacia bona temporalia acquirendi, retinendi, administrandi et alienandi. Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1718 § 3: In ferendis decretis…audiat Ordinarius…duos iudices aliosve iuris peritos.

COMPLEMENTOS DE LUGAR 110 UBI? Para responder a esta cuestión, puede utilizarle el Locativo o Ablativo Locativos Datum Romae... [passim en documentos de la Santa Sede] Duae inquisitiones rogatoriales peractae sunt, scilicet Cracoviae…et Novi Eboraci (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). 85

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Ablativo con la preposición in Can. 356: Cardinales…qui non sint Episcopi dioecesani, obligatione tenentur residendi in Urbe. Can. 388 § 1: Episcopus dioecesanus, post captam dioecesis possessionem, debet singulis diebus dominicis aliisque festis de praecepto in sua regione Missam pro populo sibi commisso applicare. Can. 665 § 1: Religiosi in propria domo religiosa habitent… Can. 667 § 1: In omnibus domibus clausura indoli et missioni instituti accomodata servetur… Can. 860 § 1: Praeter casum necessitatis, baptismus ne conferatur in domibus privatis… Can. 936: In domo instituti religiosi aliave pia domo sanctissima Eucharistia asservetur tantummodo in ecclesia aut in oratorio principali domui adnexo. Can. 1082: Nisi aliud ferat Paenitentiariae rescriptum, dispensatio in foro interno non sacramentali concessa super impedimento occulto, adnotetur in libro qui in secreto curiae archivo asservandus est… Can. 1122 § 2: Si coniux matrimonium contraxerit non in paroecia in qua baptizatus est, parochus loci celebrationis notitiam initi coniugii ad parochum loci collati baptismi quam primum transmittat. Can. 1540 § 1: Documenta publica ecclesiastica ea sunt quae persona publica in exercitio sui muneris in Ecclesia confecit… Can. 1545: Iudex praecipere potest ut documentum utrique parti commune exhibeatur in processu. Servus Dei Carolus Wojtyla…in civitate, v.d. Wadowice, in Polonia natus est (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

111 También pueden usarse otras preposiciones+ Acusativo para expresar esta cuestión. Can. 363 § 1: Legatis Romani Pontificis officium committitur ipsius Romani Pontificis stabili modo gerendi personam apud Ecclesias particulares aut etiam apud Civitates et publicas Auctoritates, ad quas missi sunt. § 86

SINTAXIS NOMINAL

2. Personam gerunt Apostolicae Sedis ii quoque, qui in pontificiam Missionem ut Delegati aut Observatores deputantur apud Consilia internationalia aut apud Conferentias et Conventus. Can. 441: Episcoporum conferentiae est: 2º locum ad celebrandum concilium intra territorium conferentiae Episcoporum eligere.

Observación. Con el sustantivo locus suele aparecer in. Can. 13 § 3: Vagi obligantur legibus tam universalibus quam particularibus quae vigent in loco in quo versantur. Can. 100 Persona dicitur: «incola», in loco ubi est eius domicilium; «advena,» in loco ubi quasi-domicilium habet. Can. 103 Sodales institutorum religiosorum et societatum vitae apostolicae domicilium acquirunt in loco ubi sita est domus cui adscribuntur. Can. 166 § 1:…convocatio autem, quando personalis esse debet, valet, si fiat in loco domicilii vel quasi-domicilii aut in loco commorationis. Can. 167 § 1: Convocatione legitime facta, suffragium ferendi ius habent praesentes die et loco in eadem convocatione determinatis… Can. 486 § 2: In unaquaque curia erigatur, in loco tuto, archivum seu tabularium dioecesanum, in quo instrumenta et scripturae…certo ordine disposita et diligenter clausa custodiantur. Can. 1215 § 3: Etiam instituta religiosa, licet consensum constituendae novae domus…rettulerint, antequam ecclesiam in certo ac determinato loco aedificent, eiusdem (Episcopi) licentiam obtinere debent. Can. 1235 § 2: Expedit in omni ecclesia altare fixum inesse; ceteris vero in locis, sacris celebrationibus destinatis, altare fixum vel mobile. Can. 1305: Pecunia et bona mobilia…statim in loco tuto ab Ordinario approbando deponantur eum in finem, ut eadem pecunia vel bonorum mobilium pretium custodiantur…

112 QUO? Can. 182 § 1:…si non requiritur confirmatio, postulatio mitti debet ad auctoritatem competentem ut dispensatio concedatur. Can. 404 § 1: Episcopus coadiutor officii sui possessionem capit…praesente curiae cancellario, qui rem in acta referat. 87

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 684 § 1: Sodalis a votis perpetuis nequit a proprio ad aliud institutum religiosum transire… Can. 1187: Cultu publico eos tantum Dei servos venerari licet, qui auctoritate Ecclesiae in album Sanctorum vel Beatorum relati sunt. Can. 1474 § 1: In casu appellationis, actorum exemplar, fide facta a notario de eius authenticitate, ad tribunal superius mittatur. Cracoviam Servus Dei cum patre suo migravit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Eius exemplum sequentes multi viri mulieresque ad Dominum convertuntur et ad fidem proprius accedunt (ibidem). …in Urbem missus…in Poloniam rediit (ibidem). Ad domum Patris Servus Dei rediit die 2 mensis Aprilis anno 2005… (ibidem).

114 UNDE? Can. 283: Clerici…a sua tamen dioecesi per notabile tempus…ne discedant. Can. 665 § 2: Sodalis, qui e domo religiosa illegitime abest…sollicite… quaeratur et adiuvetur ut redeat et in sua vocatione perseveret. Can. 684 § 1: Sodalis a votis perpetuis nequit a proprio ad aliud institutum religiosum transire. Paulo VI e vita erepto… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

116 QUA? Testimonium perhibitum…ubique per terrarum orbem famam diffusam excitavit eius sanctitatis. (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

COMPLEMENTOS DE TIEMPO 120 QUANDO? Can. 951 § 2: Sacerdos alteram Missam eadem die celebrans, nullo titulo pro ea stipem recipere potest. 88

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1563: Iudex…exquirat quaenam sit ipsi (testi) cum partibus necessitudo et…sciscitetur…quo definito tempore ea, quae asserit, cognoverit. Hic Dei Servus extremis vitae diebus adversa valetudine est affectus (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). … die 18 mensis Maii anno 1920… Hoc eodem angustiarum ambagisque tempore…die 4 mensis Iulii anno 1948…illis annis… (ibidem). Pater Marius Ros Ezcurra…plumbo interfectus est die 14 mensis Augusti 1936 prope Matritum vix vicesimum sextum annum aetatis suae agens (Decretum super martyrio. Beatificationis seu Declarationis Martyrii Servorum Dei Theophili Fernández de Legaria Goñi et IV Sociorum, Sacerdotum Professorum e Congregatione Sacrorum Cordium Iesu et Mariae (+1936),). …die X…anno XXX [passim en documentos de la Santa Sede].

121 Observaciones: Con nombres que de por sí no indican tiempo, puede usarse Ablativo con in: Can. 1540 § 1: Documenta publica ecclesiastica ea sunt quae persona publica in exercitio sui muneris in Ecclesia confecit. Can. 1068: In periculo mortis…si aliae probationes haberi nequeant, sufficit…affirmatio contrahentium…se baptizatos esse et nullo detineri impedimento.

«Cada cuánto» tiempo se realiza una acción se expresa en Ablativo singular de un ordinal. Can. 246 § 5: Singulis annis alumni exercitiis spiritualibus vacent. Can. 377 § 2: Singulis saltem trienniis Episcopi provinciae ecclesiasticae… communi consilio et secreto elenchum componant presbyterorum…ad episcopatum aptiorum… Can. 388 § 1: Episcopus dioecesanus, post captam dioecesis possessionem, debet singulis diebus dominicis aliisque festis de praecepto in sua regione Missam pro populo sibi commisso applicare. 89

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 399 § 1: Episcopus dioecesanus tenetur singulis quinqueniis relationem summo Pontifici exhibere super statu dioecesis sibi commissae, secundum formam et tempus ab Apostolica Sede definita. Can. 453: Conventus plenarii Episcoporum conferentiae habeantur semel saltem singulis annis. Can. 958 § 2: Ordinarius obligatione tenetur singulis annis huiusmodi libros per se aut per alios recognoscendi. Can. 1284 § 3: Provisiones accepti et expensi, ut ab administratoribus quotannis componantur, enixe commendatur…

122 QUANTO TEMPORE? Can. 1362 § 1.: Actio criminalis praescriptione extinguitur triennio, nisi agatur: 2º de actione ob delicta de quibus in cann. 1394, 1395, 1397, 1398, quae quinquennio praescribitur.

Observación. La preposición Intra+ Acusativo indica un espacio de tiempo dentro del cual se hace algo: Can. 382 § 2:…promotus ad officium Episcopi dioecesani debet canonicam suae dioecesis possessionem capere, si iam non sit consecratus Episcopus, intra quattuor menses a receptis apostolicis litteris; si iam sit consecratus, intra duos menses ab iisdem receptis. Can. 418 § 1: A certa translationis notitia, Episcopus intra duos menses debet dioecesim ad quam petere eiusque canonicam possessionem capere. Can. 953: Nemini licet tot stipes Missarum per se applicandarum accipere, quibus intra annum satisfacere non potest. Can. 955 § 2: Tempus intra quod Missae celebrandae sunt, initium habet a die quo sacerdos easdem celebraturus recepit… Can. 1463 § 1: Actiones reconventionales proponi valide nequeunt, nisi intra triginta dies a lite contestata. Can. 1552 § 2: Exhibeantur, intra terminum a iudice praestitutum, articuli argumentorum super quibus petitur testium interrogatio; alioquin petitio censeatur deserta. Can. 1577 § 3: Iudex, ipso perito audito, tempus praefiniat intra quod examen perficiendum est et relatio proferenda. 90

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1603 § 1: Communicatis vicissim defensionibus atque animadversionibus, utrique parti responsiones exhibere licet intra breve tempus a iudice praestitutum. Can. 1621: Querela nullitatis…proponi potest…intra decem annos a die publicationis sententiae. Can. 1630 § 1: Appellatio interponi debet…intra peremptorium terminum quindecim dierum utilium a notitia publicationis sententiae. Can. 1633: Appellatio prosequenda est coram iudice ad quem dirigitur intra mensem ab eius interpositione… Can. 1644 § 1:…Tribunal autem appellationis intra mensem ab exhibitis novis probationibus et argumentis debet decreto statuere utrum nova causae propositio admitti debeat necne. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a iudice qui sententiam tulit intra tres menses a die cognitionis eorundem motivorum computandos. § 2 Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a tribunali appellationis intra tres menses a notitia pubicationis sententiae. Can. 1734 § 2: Petitio fieri debet intra peremptorium terminum decem dierum utilium a decreto legitime intimato. Can. 1737 § 2: Recursus proponendus est intra peremptorium terminum quindecim dierum utilium…

123 QUAMDIU? Habitualmente se usa Acusativo con per: Can. 26:…consuetudo vigenti iuri canonico contraria…vim legis obtinet tantum, si legitime per annos triginta continuos et completos servata fuerit. Can. 236: Aspirantes ad diaconatum permanentem secundum Episcoporum conferentiae praescripta ad vitam spiritualem alendam informentur atque…instruantur: 1º iuvenes per tres saltem annos in aliqua domo peculiari degentes… Can. 647 § 3: Superior maior permittere potest ut novitiorum coetus,…per certa temporis spatia, in alia instituti domo, a se designata, commoretur. Can. 661: Per totam vitam religiosi formationem suam…prosequantur. 91

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 777: Peculiari modo parochus…curet: 2º ut pueri…per congruum tempus…rite praeparentur ad primam receptionem sacramentorum paenitentiae et sanctissimae Eucharistiae necnon ad sacramentum confirmationis. Can. 937:…ecclesia in qua sanctissima Eucharistia asservatur, per aliquot saltem horas cotidie fidelibus pateat… Can. 1035: Antequam quis ad diaconatum…promoveatur, requiritur ut ministeria lectoris et acolythi receperit et per congruum tempus exercuerit. Can. 1357 § 1:…censuram latae sententiae excommunicationis vel interdicti non declaratam, confessarius remittere potest in foro interno sacramentali, si paenitenti durum sit in statu gravis peccati permanere per tempus necessarium ut Superior competens provideat. Can. 1520: Si nullus actus processualis…ponatur a partibus per sex menses, instantia perimitur. (Ioannes Paulus II) per diutinum Pontificatum profundo spiritu fidei circumfusum aperte se ostendit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

Tambien puede aparecer otra preposición: Can. 395 § 4: Si ultra sex menses Episcopus a dioecesi illegitime abfuerit, de eius absentia Metropolita Sedem Apostolicam certiorem faciat. Can. 648 § 3: Novitiatus ultra biennium ne extendatur. Can. 1453: Iudex et tribunalia curent ut quam primum, salva iustitia, causae omnes terminentur utque in tribunali primae instantiae ultra annum ne protrahantur, in tribunali vero secundae instantiae, ultra sex menses. Can. 1610 § 3: Sententia edenda est non ultra mensem a die quo causa definita est…

125 QUOUSQUE? Can. 348 § 2: Pro quolibet synodi Episcoporum coetu praeterea unus aut plures secretarii speciales constituuntur qui…permanent solum usque ad expletum synodi coetum. Can. 494 § 2: Oeconomus nominetur ad quinquennium, sed expleto hoc tempore ad alia quinquennia nominari potest. 92

SINTAXIS NOMINAL

Can. 513 § 1: Consilium pastorale constituitur ad tempus, iuxta praescripta statutorum, quae ab Episcopo dantur. Can. 520 § 2: Paroeciae commissio, de qua in § 1, fieri potest sive in perpetuum sive ad certum praefinitum tempus. Can. 554 § 2: Vicarius foraneus nominetur ad certum tempus, iure particulari determinatum. Can. 601: Evangelicum oboedientiae consilium…usque ad mortem oboedientis susceptum, obligat ad submissionem voluntatis erga legitimos Superiores… Can. 1279 § 2: In administratione bonorum personae iuridicae publicae, quae…non habeat administratores, Ordinarius, cui eadem subiecta est, personas idoneas ad triennium assumat. Can. 1336 § 1: Poenae expiatoriae, quae delinquentem afficere possunt aut in perpetuum aut in tempus praefinitum aut in tempus indeterminatum… hae sunt:… Can. 1395 § 1: Clericus concubinarius…et clericus in alio peccato externo contra sextum Decalogi praeceptum cum scandalo permanens, suspensione puniatur, cui…aliae poenae gradatim addi possunt usque ad dimissionem e statu clericali. Can. 1621: Querela nullitatis…proponi potest per modum exceptionis in perpetuum… Can. 1668 § 2: Potest autem tribunal propter rei difficultatem vel aliam iustam causam usque ad quintum utilem diem decisionem differre. Usque ad annum 1938…usque ad extremum ministerium exercuit…a die 28 mensis Iunii anno 2005 ad diem 2 mensis Aprilis anno 2007 (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

* A QUO TEMPORE? 2 Can. 54: Decretum singulare, cuius applicatio committitur exsecutori, effectum habet a momento exsecutionis. *. Con asterisco están indicadas las cuestiones que no aparecen o aparecen tratadas de modo diverso en el manual de referencia.

93

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 186:…amissio officii effectum habet tantum a momento, quo…scripto intimatur. Can. 378 § 1: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit: 4º a quinquennio saltem in presbyteratus ordine constitutus. Can. 382 § 2:…promotus ad officium Episcopi dioecesani debet canonicam suae dioecesis possessionem capere, si iam non sit consecratus Episcopus, intra quattuor menses a receptis apostolicis litteris; si iam sit consecratus, intra duos menses ab iisdem receptis. Can. 418 § 1: A certa translationis notitia, Episcopus intra duos menses debet dioecesim ad quam petere eiusque canonicam possessionem capere. Can. 525: Sede vacante aut impedita, ad Administratorem dioecesanum aliumve dioecesim ad interim regentem pertinet: 2º parochos nominare, si sedes ab anno vacaverit aut impedita sit. Can. 527 § 1: Qui ad curam pastoralem paroeciae gerendam promotus est, eandem obtinet et exercere tenetur a momento captae possessionis. Can. 955 § 2: Tempus intra quod Missae celebrandae sunt, initium habet a die quo sacerdos easdem celebraturus recepit, nisi aliud constet. Can. 1362 § 2: Praescriptio decurrit ex die quo delictum patratum est, vel, si delictum sit permanens vel habituale, ex die quo cessavit. Can. 1610 § 3: Sententia edenda est non ultra mensem a die quo causa definita est… Can. 1621: Querela nullitatis…proponi potest per modum exceptionis in perpetuum, per modum vero actionis coram iudice…intra decem annos a die publicationis sententiae. Can. 1630 § 1: Appellatio interponi debet coram iudice a quo sententia prolata sit, intra peremptorium terminum quindecim dierum utilium a notitia publicationis sententiae. Can. 1644 § 1:…Tribunal autem appellationis intra mensem ab exhibitis novis probationibus et argumentis debet decreto statuere utrum nova causae propositio admitti debeat necne. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a tribunali appellationis, intra tres menses a die cognitionis eorundem motivorum computandos. 94

SINTAXIS NOMINAL

Can. 1692 § 3: Si causa versetur etiam circa effectus mere civiles matrimonii, satagat iudex ut, servato praescripto § 2, causa inde ab initio ad forum civile deferatur. Can. 1734 § 2: Petitio fieri debet intra peremptorium terminum decem dierum utilium a decreto legitime intimato. …a die 28 mensis Iunii anno 2005…Causa Beatificationis et Canonizationis instructa est (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

GRADOS DE COMPARACIÓN 126 COMPARATIVO Can. 144 § 1: In errore communi de facto aut de iure, itemque in dubio positivo et probabili sive iuris sive facti, supplet Ecclesia, pro foro tam externo quam interno, potestatem regiminis exsecutivam. Can. 655: Professio temporaria ad tempus iure proprio definitum emittatur, quod neque triennio brevius neque sexennio longius sit. Can. 722 § 3: Huius probationis modus et tempus ante sacra vincula in instituto primum suscipienda, biennio non brevius, in constitutionibus definiantur. Can. 1301 § 1: Ordinarius omnium piarum voluntatum tam mortis causa quam inter vivos exsecutor est. Can. 1326 § 1: Iudex gravius punire potest quam lex vel praeceptum statuit:… Melior est gradus lentior per iter rectum quam velocitas festina per devium (S. LEÓN MAGNO, De ieiunio Pentecostes, sermo II.2). Nihil est potentius eleemosynis atque ieiuniis (idem, sermo IV, 4). …utque tandem aliquando ab omnibus intellegatur, quod luce clarius refulget, «arma militiae nostrae non carnalia esse, sed potentia Deo» (II Corint X.4) (Pío XII, Orient. Eccles.). Mulier natura sua fragilior, infirmior, ad patiendum influxum promptior est quam vir multoque minore malo perterrefit quam iste (coram Funghini, sententia diei 21/VI/1995). 95

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Augustinus…Aemiliae, catholicae, septem annis viro minori, obviam venit. (coram Serrano Ruiz, sententia diei 21/V/1996). Nil est in homine bona mente melius [Insc. en calle Kanonicza de Cracovia (Polonia)]. Pauperes et senes ecclesiae plus ceteris honorandos (Statuta Eccles. antiqua, 32). Studendum episcopo ut dissidentes fratres ad pacem magis quam ad iudicium cohortetur (ibidem, 54).

129 Comparativo de intensidad Can. 229 § 2: Iure quoque gaudent (laici) pleniorem illam in scientiis sacris acquirendi cognitionem, quae in ecclesiasticis universitatibus facultatibusque aut in institutis scientiarum religiosarum traduntur, ibidem lectiones frequentando et gradus academicos consequendo. Can. 374 § 2: Ad curam pastoralem per communem actionem fovendam, plures paroeciae viciniores coniungi possunt… Can. 377 § 2: Singulis saltem trienniis Episcopi provinciae ecclesiasticae vel…Episcoporum conferentiae, communi consilio et secreto elenchum componant presbyterorum…ad episcopatum aptiorum, eumque Apostolicae Sedi transmittant… Can. 377 § 4: Nisi aliter legitime provisum fuerit, Episcopus dioecesanus, qui auxiliarem suae dioecesi dandum aestimet, elenchum trium saltem presbyterorum ad hoc officium aptiorum Apostolicae Sedi proponat. Can. 403 § 2: Gravioribus in adiunctis, etiam indolis personalis, Episcopo dioecesano dari potest Episcopus auxiliaris specialibus instructus facultatibus. Can. 407 § 1: Ut quam maxime praesenti et futuro dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris…in rebus maioris momenti sese invicem consulant. Can. 433 § 1: Si utilitas id suadeat…in nationibus ubi numerosiores adsunt Ecclesiae particulares, provinciae ecclesiasticae viciniores…coniungi possunt. Can. 495 § 2: In vicariatibus et praefecturis apostolicis Vicarius vel Praefectus constituant consilium ex tribus saltem presbyteris missionariis, quorum sententiam, etiam per epistolam, audiant in gravioribus negotiis. 96

SINTAXIS NOMINAL

Can. 631 § 1:…Eius (Capituli generalis) praecipue est…maiora negotia tractare… Can. 1234 § 1: In sanctuariis abundantius fidelibus suppeditentur media salutis, Verbum Dei sedulo annuntiando, vitam liturgicam praesertim per Eucharistiae et paenitentiae celebrationem apte fovendo, necnon probatas pietatis popularis formas colendo. Can. 1593 § 1:…caveat autem iudex, ne de industria in longiores et non necessarias moras iudicium protrahatur. De delictis gravioribus, [passim en carta de la Congr. pro doctrina fidei (18Mayo-2001)]. De gravioribus delictis (Instructio Redemptionis sacramentum, n.172) Delicta contra fidem necnon graviora delicta tum contra mores tum in sacramentorum celebratione commissa…cognoscit (Congregatio de doctrina fidei) atque…procedit. (S. JUAN PABLO II, Pastor bonus, art.52; y motu proprio «Sacramentorum sanctitatis tutela»). Ut negligentiores paenitentes tardius recipiantur (Statuta Eccles. antiqua, 19). Episcopi…supremo Ecclesiae Pastori validiorem praestant adiutricem operam in Consilio, quod proprio nomine Synodus Episcoporum appellatur… (Christus Dominus, 5). Rem ad Praefectum defert, si quaedam graviora animadvertenda videntur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 110. § 3). Difficultates vitae coniugalis…graviores in dies factae sunt (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Ut episcopus in ecclesia in consessu presbyterorum sublimior sedeat, intra domum vero collegam se presbyterorum esse cognoscat (Statuta Eccles. antiqua, 2). Presbyteri…non a quibuslibet episcopis, sed a suis, nec per iuniorem clericum, sed per se ipsum…ante Paschae sollemnitatem chrisma petant (ibidem, n. 87).

131 SUPERLATIVO [passim] Can. 27: Consuetudo est optima legum interpres. Can. 897: Augustissimum Sacramentum est sanctissima Eucharistia… 97

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 913 § 1: Ut sanctissima Eucharistia ministrari possit pueris, requiritur ut ipsi sufficienti cognitione et accurata praeparatione gaudeant…

132 El Superlativo puede reforzarse con adverbios: Can. 287 § 1: Clerici pacem et concordiam iustitia innixam inter homines servandam quam maxime semper foveant. Can. 385: Episcopus dioecesanus vocationes ad diversa ministeria et ad vitam consecratam quam maxime foveat… Can. 407 § 1: Ut quam maxime praesenti et futuro dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris sese invicem consulant. Can. 495 § 1: In unaquaque dioecesi constituatur consilium presbyterale… cuius est Episcopum…adiuvare, ut bonum pastorale portionis populi Dei ipsi commissae quam maxime provehatur. Can. 938 § 3: Tabernaculum, in quo habitualiter sanctissima Eucharistia asservatur, sit inamovibile…et ita clausum ut quam maxime periculum profanationis vitetur. Can. 1011 § 2: Ad ordinationem invitandi sunt clerici aliique christifideles ut quam maxima frequentia celebrationi intersint. Exsecutionis suspensione decreta, quam citissime Auctoritati competenti decisio notificatur… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 97). Nobis videtur…ad Deum adhiberi preces non modo ut quam citissime…divini Redemptoris votum ad effectum deducatur… (PÍO XII, Orient. Eccl.).

98

SINTAXIS PRONOMINAL

136 REFLEXIVO El pronombre reflexivo se y el adjetivo posesivo-reflexivo suus hacen referencia al sujeto: Can. 160 § 2: Nemo potest seipsum praesentare (ad officium ecclesiasticum); potest autem collegium aut coetus personarum aliquem suum sodalem praesentare. Can. 261 § 2: Sedulo provideant seminarii rector atque studiorum moderator ut magistri suo munere rite fungantur… Can. 283 § 1: Clerici, licet officium residentiale non habeant, a sua tamen dioecesi per notabile tempus, iure particulari determinandum, sine licentia saltem praesumpta Ordinarii proprii, ne discedant. Can. 296: Laici operibus apostolicis praelaturae personalis sese dedicare possunt. Can. 298 § 2: Christifideles sua nomina dent iis praesertim consociationibus, quae…aut erectae aut laudatae vel commendatae sint. Can. 382 § 1: Episcopus promotus in exercitium officii sibi commissi sese ingerere nequit ante captam dioecesis canonicam possessionem. Can. 617: Superiores suum munus adimpleant suamque potestatem exerceant ad normam iuris universalis et proprii. Can. 661: Per totam vitam religiosi formationem suam spiritualem, doctrinalem et practicam sedulo prosequantur. Can. 801: Instituta religiosa…satagant educationi catholicae etiam per suas scholas, consentiente Episcopo dioecesano conditas, sese impendere. 99

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 959: In sacramento paenitentiae fideles…propositum sese emendandi habentes…veniam peccatorum…a Deo obtinent… Can. 1227: Episcopi sacellum privatum sibi constituere possunt, quod iisdem iuribus ac oratorium gaudet. Can. 1254 § 1: Ecclesia catholica bona temporalia…acquirere, retinere, administrare et alienare valet ad fines sibi proprios prosequendos. Can. 1557: Testis rite citatus pareat aut causam suae absentiae iudici notam faciat. Can. 1737 § 1: Qui se decreto gravatum esse contendit, potest ad Superiorem hierarchicum eius, qui decretum tulit, propter quodlibet iustum motivum recurrere. Nemo potest ad impossibile sese obligare (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Fecit (Dominus) potentiam in brachio suo (Magnificat).

137 El reflexivo en oraciones subordinadas puede referirse tanto al sujeto de la oración principal como al de la subordinada: Can. 227:…eadem tamen libertate utentes, curent (christifideles laici) ut suae actiones spiritu evangelico imbuantur… Can. 281 § 1: Clerici, cum magisterio ecclesiastico se dedicant, remunerationem merentur quae suae condicioni congruat… Can. 778: Curent Superiores religiosi…ut in suis ecclesiis, scholis aliisve operibus sibi…concreditis…catechetica institutio sedulo impertiatur. Can. 1016: Episcopus proprius, quod attinet ad ordinationem diaconalem eorum qui clero saeculari se adscribi intendant, est Episcopus dioecesis, in qua promovendus habet domicilium, aut dioecesis, cui promovendus sese devovere statuit. Can. 1057 § 2: Consensus matrimonialis est actus voluntatis, quo vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo tradunt et accipiunt ad constituendum matrimonium. Can. 1106: Matrimonium per interpretem contrahi potest; cui tamen parochus ne assistat, nisi de interpretis fide sibi constet. Can. 1110: Ordinarius et parochus personalis vi officii matrimonio solummodo eorum valide assistunt, quorum saltem alteruter subditus sit intra fines suae dicionis. 100

SINTAXIS PRONOMINAL

Can. 1471:…Interpres etiam adhibeatur, si surdus vel mutus interrogari debet, nisi forte malit iudex quaestionibus a se datis scripto respondeatur. Can. 1661 § 2: In citatione partes certiores fiant se posse…aliquod breve scriptum tribunali exhibere… Can. 1718 § 2: Ordinarius decretum, de quo in § 1, revocet et mutet, quoties ex novis elementis aliud sibi decernendum videtur. Can. 1729 § 1: Pars laesa potest actionem contentiosam ad damna reparanda ex delicto sibi illata…exercere.

138. El reflexivo suus puede referirse al complemento en lugar de al sujeto, cuando significa «su propio». (Dominus) dispersit superbos mente cordis sui (Magnificat)

139 Expresiones de reciprocidad: Can. 330:…pari ratione Romanus Pontifex, succesor Petri, et Episcopi, succesores Apostolorum, inter se coniunguntur. Can. 407 § 1: Ut quam maxime…dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris sese invicem consulant. Can. 1094: Matrimonium inter se valide contrahere nequeunt qui cognatione legali…coniuncti sunt.

DEMOSTRATIVOS

140 Hic [passim] Can. 1257 § 2: Bona temporalia personae iuridicae privatae reguntur propriis statutis, non autem hisce canonibus, nisi expresse aliud caveatur. Facta demum de hisce omnibus rebus…relatione, Sanctitas sua…hodierno die declaravit… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

142 Ille [passim] Can. 279 § 1: Clerici studia sacra…et solidam illam doctrinam, in sacra Scriptura fundatam, a maioribus traditam et communiter ab Ecclesia receptam sectentur… 101

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 281 § 2: Item providendum est ut gaudeant (clerici) illa sociali adsistentia, qua eorum necessitatibus…apte prospiciatur.

143 Is [passim] Habitualmente se refiere a un objeto ya mencionado (valor «anáforico»): Can. 281 § 2: Item providendum est ut gaudeant (clerici) illa sociali adsistentia, qua eorum necessitatibus…apte prospiciatur. Can. 289 § 2: Clerici utantur exemptionibus, quae ab exercendis muneribus…in eorum favorem eaedem leges et conventiones vel consuetudines concedunt. Can. 314: Cuiuslibet consociationis publicae statuta eorumque recognitio et mutatio approbatione indigent auctoritatis ecclesiasticae… Can. 318 § 2:…cappellanum vero removere potest, ad normam cann. 192195, qui eum nominavit. Can. 749 § 3: Infallibiliter definita nulla intellegitur doctrina, nisi id manifesto constiterit. Can. 1084 § 1: Impotentia coeundi antecedens et perpetua…matrimonium ex ipsa eius natura dirimit. Can. 1105 § 3. Si mandans scribere nequeat, id in ipso mandato annotetur et alius testis addatur qui scripturam ipse quoque subsignet. Can. 1348: Cum reus ab accusatione absolvitur…Ordinarius potest…opportunis monitis…eius utilitati…et publico bono consulere. Can. 1552 § 1: Cum probatio per testes postulatur, eorum nomina et domicilium tribunali indicentur. Can. 1554: Antequam testes examinentur, eorum nomina cum partibus communicentur. Can. 1705 § 2: Si, iudicio Apostolicae Sedis, requiratur supplementum instructionis…id Episcopo significabitur. Can. 1726: In quolibet poenalis iudicii gradu et stadio, si evidenter constet delictum non esse a reo patratum, iudex debet id sententia declarare et reum absolvere, etiamsi simul constet actionem criminalem esse extinctam. Eius (Servi Dei) exemplum sequentes multi viri mulieresque ad Dominum convertuntur et ad fidem proprius accedunt (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). 102

SINTAXIS PRONOMINAL

In animo eius (Servi Dei) percipi possunt spiritus orationis constans, ingens amor erga Eucharistiam… (ibidem).

También puede referirse, cuando es antecedente del relativo, a un objeto que viene explicado posteriormente (valor «catafórico»): Can. 50: Antequam decretum singulare ferat, auctoritas necessarias notitias et probationes exquirat, atque, quantum fieri potest, eos audiat, quorum iura laedi possint. Can. 777: Peculiari modo parochus…curet: 4º ut catechetica institutio iis etiam tradatur, quantum eorum condicio sinat, qui corpore vel mente sint praepediti. Can. 131 § 1: Potestas regiminis ordinaria ea est quae ipso iure alicui officio adnectitur. Can. 253 § 1: Ad magistri munus in disciplinis philosophicis, theologicis et iuridicis…ii tantum nominentur viri qui, virtutibus praestantes, laurea doctorali aut licentia potiti sunt… Can. 302: Christifidelium consociationes clericales eae dicuntur, quae sub moderamine sunt clericorum… Can.473 § 2:…ubi id expediat, nominari potest Moderator curiae, qui sacerdos sit oportet, cuius est sub Episcopi auctoritate ea coordinare quae ad negotia administrativa tractanda attinent… Can. 583: Immutationes in institutis vitae consecratae ea afficientes, quae a Sede Apostolica approbata fuerunt, absque eiusdem licentia fieri nequeunt. Can. 777: Peculiari modo parochus…curet: 4º ut catechetica institutio iis etiam tradatur, quantum eorum condicio sinat, qui corpore vel mente sint praepediti. Can. 822 § 3.: Omnes christifideles, ii praesertim qui quoquo modo in eorundem instrumentorum (communicationis socialis) ordinatione aut usu partem habent, solliciti sint operam adiutricem actioni pastorali praestare… Can. 1108 § 1: Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci Ordinario aut parocho aut sacerdote vel diacono… Can. 1110: Ordinarius et parochus personalis vi officii matrimonio solummodo eorum valide assistunt, quorum saltem alteruter subditus sit intra fines suae dicionis. 103

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1138 § 1: Pater is est quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argumentis contrarium probetur. Can.1177 § 2: Fas est autem cuilibet fideli, vel iis quibus defuncti exequias curare competit, aliam ecclesiam funeris eligere de consensu eius, qui eam regit, et monito defuncti parocho proprio. Can. 1187: Cultu publico eos tantum Dei servos venerari licet, qui auctoritate Ecclesiae in album Sanctorum vel Beatorum relati sunt. Can. 1205: Loca sacra ea sunt quae divino cultui fideliumve sepulturae deputantur…. Can. 1279 § 1: Administratio bonorum ecclesiasticorum ei competit qui immediate regit personam, ad quam eadem bona pertinent… Can. 1470 § 1: Nisi aliter lex particularis caveat, dum causae coram tribunali aguntur, ii tantummodo adsint in aula quos lex aut iudex ad processum expediendum necessarios esse statuerit. Can. 1540 § 1: Documenta publica ecclesiastica ea sunt quae persona publica in exercitio sui muneris in Ecclesia confecit… Can. 1540 § 2: Documenta publica civilia ea sunt quae secundum uniuscuiusque loci leges talia iure censentur. Can. 1563: Iudex…exquirat quaenam sit ipsi (testi) cum partibus necessitudo et…sciscitetur…quo definito tempore ea, quae asserit, cognoverit. Can. 1719: Investigationis acta et Ordinarii decreta, quibus investigatio initur vel clauditur, eaque omnia quae investigationem praecedunt…in secreto curiae archivo custodiantur.

144 Idem Can. 255: Licet universa alumnorum in Seminario formatio pastoralem finem prosequatur, institutio stricte pastoralis in eodem ordinetur… Can. 400 § 2: Episcopus praedictae obligationi (relationem Summo Pontifici exhibendi) per se ipse satisfaciat, nisi legitime sit impeditus; quo in casu eidem satisfaciat per coadiutorem, si quem habeat… Can. 752:…tamen intellectus et voluntatis obsequium praestandum est doctrinae, quam sive Summus Pontifex sive Collegium Episcoporum…cum magisterium authenticum exercent, etsi definitivo actu eandem proclamare non intendant. 104

SINTAXIS PRONOMINAL

Can. 1061 § 3: Matrimonium invalidum dicitur putativum, si bona fide ab una saltem parte celebratum fuerit, donec utraque pars de eiusdem nullitate certa evadat. Can. 1203: Qui suspendere, dispensare, commutare possunt votum, eandem potestatem eademque ratione habent circa iusiurandum promissorium. Can. 1206: Iidem (Episcopus dioecesanus et ii qui ipsi iure aequiparantur) possunt cuilibet Episcopo vel…presbytero munus committere dedicationem peragendi in suo territorio. Can. 1215 § 3: Etiam instituta religiosa, licet consensum constituendae novae domus in dioecesi vel civitate ab Episcopo dioecesano rettulerint, antequam tamen ecclesiam in certo ac determinato loco aedificent, eiusdem licentiam obtinere debent. Can. 1292 § 1:…Eorundem (consilii a rebus oeconomicis et collegii consultorum…) quoque consensu eget ipse Episcopus dioecesanus ad bona dioecesis alienanda. …Iidem tantum ad hoc munus seligi debent, qui non solum scientia et artis experientia sint insignes…sed etiam principiis anthropologiae christianae firmiter adhaereant. (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Vox «fructus» nobis exhibet sanctitatem vitae semper fidelis Dei voluntati et eiusdem amori (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

145 Ipse Can. 254 § 2: Ita alumni edoceantur ut et ipsi habiles fiant ad quaestiones aptis investigationibus propriis et scientifica methodo examinandas. Can. 281 § 1: Clerici, cum ministerio ecclesiastico se dedicant, remunerationem merentur quae suae condicioni congruat…quaque ipsi possint necessitatibus providere. Can. 375 § 1: Episcopi…in Ecclesia Pastores constituuntur ut sint et ipsi doctrinae magistri, sacri cultus sacerdotes et gubernationis ministri. Can. 391 § 2: Potestatem legislativam exercet ipse Episcopus; potestatem exsecutivam exercet sive per se sive per Vicarios generales aut episcopales ad normam iuris. 105

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 400 § 2: Episcopus praedictae obligationi (relationem Summo Pontifici exhibendi) per se ipse satisfaciat, nisi legitime sit impeditus; quo in casu eidem satisfaciat per coadiutorem, si quem habeat… Can. 403 § 3: Sancta Sedes, si magis opportunum id ipsi videatur, ex officio constituere potest Episcopum coadiutorem…. Can. 415: Si Episcopus dioecesanus poena ecclesiastica a munere exercendo prohibeatur…Metropolita aut…suffraganeus antiquior promotione ad Sanctam Sedem statim recurrat, ut ipsa provideat. Can. 683 § 2: Quod si forte abusus deprehenderit (Episcopus)…propria auctoritate ipse per se providere potest. Can. 1084 § 1: Impotentia coeundi…matrimonium ex ipsa eius natura dirimit. Can. 1105 § 1: Ad matrimonium per procuratorem valide ineundum requiritur: 2º ut procurator ab ipso mandante designetur et munere suo per se ipse fungatur. Can. 1105 § 3. Si mandans scribere nequeat, id in ipso mandato annotetur et alius testis addatur qui scripturam ipse quoque subsignet. Can. 1292 § 1:…Eorundem (consilii a rebus oeconomicis et collegii consultorum…) quoque consensu eget ipse Episcopus dioecesanus ad bona dioecesis alienanda. Can. 1477: Licet actor vel pars conventa procuratorem vel advocatum constituerit, semper tamen tenetur in iudicio ipsemet adesse… Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. Can. 1738: Semper tamen potest Superior iubere ut recurrens ipse compareat ut interrogetur. Iudex ipse controversiam dirimat decreto, cui standum erit vi huius canonis (A. BLAT, Commentarium textus C.I.C., Romae 1927, tit. VII, de litis contestatione, 226). Quod autem acerrimum discrimen adeo mira animi oppetit fortitudine ut oculis omnium…verus ipse (servus Dei) videretur ductor, qui Ecclesiam…in tertium millennium perducet…(Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). 106

SINTAXIS PRONOMINAL

RELATIVO

146 El pronombre relativo concierta en género y número con el término al que sustituye, pero el caso depende de la función que desempeñe en su oración. Añadimos ejemplos, al estudiar las oraciones de relativo (véanse nº 270 y ss.). 148 Inclusión del «antecedente» en la oración de relativo Can. 304 § 1: Omnes christifidelium consociationes…quocumque titulo seu nomine vocantur…sua habeant statuta… Can. 1350 § 2: Dimisso autem e statu clericali, qui propter poenam vere indigeat, Ordinarius meliore quo fieri potest modo providere curet. Can. 1599 § 3: De peracta conclusione in causa, quocumque modo ea acciderit, iudex decretum ferat. Qui enim rem alienam detinet sine bona fide eam detinendo cum conscientia suae obligationis peccat, quod peccatum nequit, ne lege quidem civili, affici praemio (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1685).

INDEFINIDOS

151 Quis Can. 166 § 2: Si quis ex vocandis neglectus et ideo absens fuerit, electio valet. Can. 167 § 2: Si quis ex electoribus praesens in ea domo sit…suffragium eius scriptum a scrutatoribus exquiratur. Can. 195: Si quis…ab officio amoveatur…, eadem auctoritas curet ut ipsius subsistentiae…prospiciatur. Can. 306: Ut quis consociationis iuribus…fruatur, necesse est et sufficit ut… receptus sit et non sit legitime dimissus. Can. 400 § 2: Episcopus praedictae obligationi (relationem Summo Pontifici exhibendi) per se ipse satisfaciat, nisi legitime sit impeditus; quo in casu eidem satisfaciat per coadiutorem, si quem habeat… 107

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 436 § 1: In dioecesibus suffraganeis Metropolitae competit: 1º…et de abusibus, si qui habeantur, Romanum Pontificem certiorem facere. Can. 521 § 1: Ut quis valide in parochum assumatur…oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 546: Ut quis valide vicarius paroecialis nominetur oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 869 § 1: Si dubitetur num quis baptizatus fuerit aut baptismus valide collatus fuerit, dubio quidem per seriam investigationem permanente, baptismus eidem sub condicione conferatur. Can. 874: Ut quis ad munus patrini suscipiendum admittatur, oportet:… Can. 1026: Ut quis ordinetur, debita libertate gaudeat oportet. Can. 1062 § 1: Matrimonii promissio…quam sponsalia vocant, regitur iure particulari…habita ratione consuetudinum et legum civilium, si quae sint… Can. 1062 § 2: Ex matrimonii promissione non datur actio ad petendam matrimonii celebrationem; datur tamen ad reparationem damnorum, si qua debeatur. Can. 1069: Omnes fideles obligatione tenentur impedimenta, si quae norint, parocho aut loci Ordinario, ante matrimonii celebrationem, revelandi. Can. 1071 § 1: Excepto casu necessitatis, sine licentia Ordinarii loci ne quis assistat: 1º matrimonio vagorum… Can. 1091 § 4: Numquam matrimonium permittatur si quod subest dubium num partes sint consanguineae in aliquo gradu lineae rectae aut in secundo gradu lineae collateralis. Can. 1103: Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem ab extrinseco…, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium. Can. 1248 § 2: Si deficiente ministro sacro…participatio eucharisticae celebrationis impossibilis evadat, valde commendatur ut fideles in liturgia Verbi, si quae sit in ecclesia paroeciali aliove sacro loco…partem habeant aut orationi…vacent. Can. 1316: Curent Episcopi dioecesani ut, quatenus id fieri potest, in eadem civitate vel regione uniformes ferantur, si quae ferendae sint, poenales leges. 108

SINTAXIS PRONOMINAL

Can. 1324 § 2: Idem potest iudex facere, si qua alia adsit circumstantia, quae delicti gravitatem deminuat. Can. 1359: Si quis pluribus poenis detineatur, remissio valet tantummodo pro poenis in ea expressis. Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus. Can. 1546 § 2: Attamen si qua saltem documenti particula describi possit… iudex decernere potest ut eadem producatur. Can. 1602 § 2: Si defensiones cum praecipuis documentis typis imprimantur, praevia iudicis licentia requiritur, salva secreti obligatione, si qua sit. Can. 1616 § 2: Si qua pars refragetur, quaestio incidens decreto definiatur. Can. 1654 § 1: Exsecutor, nisi quid eius arbitrio in ipso sententiae tenore fuerit permissum, debet sententiam ipsam…exsecutioni mandare. Can. 1693 § 1: Nisi qua pars vel promotor iustitiae processum contentiosum ordinarium petant, processus contentiosus oralis adhibeatur. Can. 1705 § 3: Quod si Apostolica Sedes rescripserit…non constare de inconsummatione, tunc iurisperitus…potest acta processus…invisere…ad perpendendum num quid grave adduci possit. Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem scripto ab ipsius auctore petere. Et si quid patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra. (I Cor., XII, 25-20). …Si vero quis eam (Signaturam Apostolicam) alia lingua adeat, Secretarius exigere potest ut ipse lingua latius cognita utatur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 29. § 1). Si quid autem partes excipiant, ipse (Secretarius) expeditissime de re videt (ibidem, art. 86).

109

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

152 Ullus Can. 1181: Ad oblationes occasione funerum quod attinet, serventur praescripta can. 1264, cauto tamen ne ulla fiat in exequiis personarum acceptio neve pauperes debitis exequiis priventur. Can. 877 § 1. Parochus loci…debet nomina baptizatorum…in baptizatorum libro sedulo et sine ulla mora referre, simul indicatis die et loco nativitatis. Can. 1331 § 1: Excommunicatus vetatur: 1º ullam habere participationem ministerialem in celebrandis Eucharistiae Sacrificio vel quibuslibet aliis cultus caerimoniis.

153 Quidam Quidam enim putant voluntatem esse tum praedispositionem ad decidendum, tum capacitatem decidendi seu volendi (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006)

154 Alius y Alter Can. 346 § 1:…alii (sodales) vi eiusdem iuris deputantur, alii a Romano Pontifice directe nominantur. Can. 348 § 1: Synodi Episcoporum habetur secretaria generalis permanens… constans Episcopis, quorum alii, ad normam iuris peculiaris, ab ipsa synodo Episcoporum eliguntur, alii a Romano Pontifice nominantur… Can. 927: Nefas est…alteram materiam sine altera aut etiam utramque extra eucharisticam celebrationem consecrare. Can. 1208: De peracta dedicatione vel benedictione ecclesiae…redigatur documentum, cuius alterum exemplar in curia dioecesana, alterum in ecclesiae archivo servetur. Can. 1306 § 2: Alterum tabularum exemplar in curiae archivo, alterum in archivo personae iuridicae, ad quam fundatio spectat, tuto asserventur. Can. 1689: In sententia partes moneantur de obligationibus vel etiam civilibus…altera erga alteram. …Quod aliquando alteri grave, alteri vero leve esse potest et vice versa (coram Defilippi, sententia diei 16/II/1995).

110

SINTAXIS VERBAL

172 SUBJUNTIVO 173 SUBJUNTIVO «EXHORTATIVO» [passim] Can. 275 § 2: Clerici missionem agnoscant et promoveant, quam…laici in Ecclesia et in mundo exercent. Can. 283 § 1: Clerici, licet officium residentiale non habeant, a sua tamen dioecesi per notabile tempus…ne discedant. Can. 289 § 1: Cum servitium militare statui clericali minus congruat, clerici…militiam ne capessant voluntarii… Can. 289 § 2: Clerici utantur exemptionibus, quae ab exercendis muneribus…in eorum favorem eaedem leges et conventiones vel consuetudines concedunt. Can. 365 § 2: In negotiis, de quibus in § 1, expediendis…Legatus pontificius…sententiam et consilium Episcoporum…exquirere ne omittat eosque de negotiorum cursu certiores faciat. Can. 490 § 3: Ex archivo vel armario secreto documenta ne efferantur. Can. 554 § 1: Ad officium vicarii foranei…Episcopus seligat sacerdotem, quem…idoneum iudicaverit. Can. 554 § 2: Vicarius foraneus nominetur ad certum tempus. Can. 626: Superiores…et sodales…nominent atque eligant quos in Domino vere dignos et aptos sciant. Can. 785 § 1: In opere missionali peragendo assumantur catechistae… Can. 785 § 2: Catechistae efformentur in scholis ad hoc destinatis. 111

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 826 § 3: Libri precum pro publico vel privato fidelium usu ne edantur, nisi de licentia loci Odinarii. Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus… Can. 873: Patrinus unus tantum vel matrina una vel etiam unus et una assumantur. Can. 937:…ecclesia in qua sanctissima Eucharistia asservatur, per aliquot saltem horas cotidie fidelibus pateat… Can. 1070: Si alius quam parochus, cuius est assistere matrimonio, investigationes peregerit…eundem parochum certiorem reddat. Can. 1071 § 1: Excepto casu necessitatis, sine licentia Ordinarii loci ne quis assistat: 1º matrimonio vagorum… Can. 1072: Curent animarum pastores a matrimonii celebratione avertere iuvenes ante aetatem qua…matrimonium iniri solet. Can. 1091 § 4: Numquam matrimonium permittatur si quod est dubium num partes sint consanguineae in aliquo gradu lineae rectae aut in secundo gradu lineae collateralis. Can. 1105 § 3. Si mandans scribere nequeat, id in ipso mandato annotetur et alius testis addatur qui scripturam ipse quoque subsignet. Can. 1121 § 1: Celebrato matrimonio, parochus loci celebrationis…quam primum adnotet in matrimoniorum regestis nomina coniugum, assistentis ac testium… Can. 1125:…Ordinarius loci…eam (licentiam) ne concedat nisi impletis condicionibus quae sequuntur… Can. 1171: Res sacrae…reverenter tractentur nec ad usum profanum vel non proprium adhibeantur, etiamsi in dominio sint privatorum. Can. 1172 § 2: Haec licentia (exorcismos in obsessos proferendi) ab Ordinario loci concedatur tantummodo presbytero pietate, scientia, prudentia ac vitae integritate praedito. Can. 1175: In liturgia horarum persolvenda, quantum fieri potest, verum tempus servetur uniuscuiusque horae. Can. 1188:…attamen moderato numero et congruo ordine exponantur (sacrae imagines) ne populi christiani admiratio excitetur, neve devotioni minus rectae ansa praebeatur. 112

SINTAXIS VERBAL

Can. 1215 § 1: Nulla ecclesia aedificetur sine expresso Episcopi dioecesani consensu scriptis dato. Can. 1215 § 2: Episcopus dioecesanus consensum ne praebeat nisi…censeat novam ecclesiam bono animarum inservire posse et media…non esse defutura. Can. 1237 § 2: Antiqua traditio Martyrum aliorumve Sanctorum reliquias sub altari fixo condendi servetur, iuxta normas in libris liturgicis traditas. Can. 1242: In ecclesiis cadavera ne sepeliantur, nisi agatur de Romano Pontifice aut Cardinalibus vel Episcopis dioecesanis etiam emeritis in propria ecclesia sepeliendis. Can. 1287 § 2: De bonis, quae a fidelibus Ecclesiae offeruntur, administratores rationem fidelibus reddant… Can. 1340 § 2: Ob transgressionem occultam numquam publica imponatur paenitentia. Can. 1446 § 2: Iudex in limine litis…quotiescumque spem aliquam boni exitus perspicit, partes hortari et adiuvare ne omittat, ut de aequa controversiae solutione quaerenda communi consilio curent. Can. 1554: Antequam testes examinentur, eorum nomina cum partibus communicentur. Can. 1557: Testis rite citatus pareat aut causam suae absentiae iudici notam faciat. Can. 1566: Testes ore testimonium dicant et scriptum ne legant, nisi de calculo et rationibus agatur. Can. 1649 § 1: Episcopus, cuius est tribunal moderari, statuat normas: de… Can. 1718 § 2: Ordinarius decretum, de quo in § 1, revocet et mutet quoties ex novis elementis aliud sibi decernendum videtur. Pars actrix suum habeat patronum…; quod, si casus ferat, Ponens ut fiat curet etiam… (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 53.2). (Iudex) Primum causas penitus bene cognoscat, tandem iudicet atque iudicando veritatem ipsam pronuntiet [Principio jurídico en Ayuntamiento de Posnan (Polonia)].

113

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

177 SUBJUNTIVO POTENCIAL 178 En lugar de oraciones con Subjuntivo potencial, es más frecuente el empleo del Indicativo con el verbo possum y otros que indiquen algo que puede o debe suceder, pero no sucede: Can. 501 § 3: Si consilium presbyterale munus sibi in bonum dioecesis commissum non adimpleat aut eodem graviter abutatur, Episcopus dioecesanus…illud dissolvere potest. Can. 1158 § 2: Si impedimentum probari nequeat, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto. Can. 1172 § 1: Nemo exorcismos in obsessos proferre legitime potest, nisi ab Ordinario loci peculiarem et expressam licentiam obtinuerit. Can. 1315 § 3:…Quod si lex universalis indeterminatam vel facultativam poenam comminetur, lex particularis potest...poenam determinatam vel obligatoriam constituere. Can. 1324 § 2: Idem potest iudex facere, si qua alia adsit circumstantia quae delicti gravitatem deminuat. Can. 1457 § 1: Iudices qui, cum certe et evidenter competentes sint, ius reddere recusent vel…declarent atque…cognoscant ac definiant, vel… violent vel…inferant,…puniri possunt. Can. 1507 § 3: Quod si partes litigantes de facto coram iudice se sistant ad causam agendam, opus non est citatione, sed actuarius significet in actis partes in iudicio non adfuisse. Can. 1528. Si pars vel testis se sistere ad respondendum coram iudice renuat, licet eos audire etiam per laicum a iudice designatum aut requirere eorum declarationem… Can. 1593 § 1: Si pars conventa dein in iudicio se sistat aut responsum dederit ante causae definitionem, conclusiones probationesque afferre potest…

180 IMPERATIVO IMPERATIVO DE FUTURO Can. 262: Exemptum a regimine paroeciali seminarium esto. 114

SINTAXIS VERBAL

Can. 637:…loci Ordinario insuper ius esto cognoscendi de rationibus oeconomicis domus religiosae iuris dioecesani. Can. 639 § 4: Firmum tamen esto, contra eum, in cuius rem aliquid ex inito contractu versum est, semper posse actionem institui. Can. 1564: Interrogationes breves sunto, interrogandi captui accommodatae, non plura simul complectentes, non captiosae, non subdolae, non suggerentes responsionem, remotae a cuiusvis offensione et pertinentes ad causam quae agitur. Can. 1603 § 2: Hoc ius (responsiones exhibendi) partibus semel tantum esto, nisi iudici gravi ex causa iterum videatur concedendum. …Quarum laetissimarum rerum auspex esto… (PÍO XII, Orient. Eccl.). (Lector): «Accipe et esto Dei relator, habiturus…partem cum his qui verbum Dei ministraverunt» (Statuta Eccles. antiqua, n. 96). Defensori vinculi ius esto:… (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 71.1).

182 INFINITIVO 183 INFINITIVO EN FUNCIÓN DE SUJETO Can. 220: Nemini licet bonam famam, qua quis gaudet, illegitime laedere. Can. 366 § 2: Legato pontificio fas est…celebrationes…peragere. Can. 396 § 2: Fas est Episcopo sibi eligere…clericos… Can. 540 § 2: Administratori paroeciali nihil agere licet quod praeiudicium afferat iuribus parochi aut damno esse possit bonis paroecialibus. Can. 748 § 2: Homines ad amplectendam fidem catholicam contra ipsorum conscientiam per coactionem adducere nemini umquam fas est. Can. 862: Nemini licet, sine debita praeparatione, in alieno territorio baptismum conferre ne suis quidem subditis. Can. 927: Nefas est…alteram materiam sine altera, aut etiam utramque extra eucharisticam celebrationem, consecrare. Can. 961 § 2: Iudicium ferre an dentur condiciones ad normam § 1, n. 2 requisitae, pertinet ad Episcopum dioecesanum. 115

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1026: Nefas est quemquam…ad ordines recipiendos cogere, vel canonice idoneum ab iisdem recipiendis avertere. Can. 1083 § 2: Integrum est Episcoporum conferentiae aetatem superiorem ad licitam matrimonii celebrationem statuere. Can. 1085 § 2: Quamvis prius matrimonium sit irritum aut solutum qualibet ex causa, non ideo licet aliud contrahere, antequam de prioris nullitate aut solutione legitime et certo constiterit. Can.1177 § 2: Fas est autem cuilibet fideli…aliam ecclesiam funeris eligere de consensu eius, qui eam regit, et monito defuncti parocho proprio. Can.1180 § 2: Omnibus autem licet, nisi iure prohibeantur, eligere coemeterium sepulturae. Can. 1190 § 1: Sacras reliquias vendere nefas est. Can. 1211: Loca sacra violantur per actiones graviter iniuriosas…quae…ita graves et sanctitati loci contrariae sunt ut non liceat in eis cultum exercere, donec…iniuria reparetur. Can. 1235 § 2: Expedit in omni ecclesia altare fixum inesse; ceteris vero in locis, sacris celebrationibus destinatis, altare fixum vel mobile. Can. 1239 § 2: Subtus altare nullum sit reconditum cadaver; secus Missam super illud celebrare non licet. Can. 1528. Si pars vel testis se sistere ad respondendum coram iudice renuat, licet eos audire etiam per laicum a iudice designatum aut requirere eorum declarationem coram publico notario vel quovis alio legitimo modo. Can. 1603 § 1: Communicatis vicissim defensionibus atque animadversionibus, utrique parti responsiones exhibere licet intra breve tempus a iudice praestitutum. Can. 1609 § 4: In discussione autem fas unicuique est a pristina sua conclusione recedere. Can. 1654 § 2: Licet ei (exsecutori) videre de exceptionibus circa modum et vim exsecutionis… Signaturam Apostolicam fas est adire (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 29. § 1). Vim vi repellere licet (cfr. Digest 43.16.1.27). 116

SINTAXIS VERBAL

Sub hoc autem respectu meminisse iuvat dispositionem de incapacitate… prae aliis enituisse (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006).

185 INFINITIVO EN FUNCIÓN DE COMPLEMENTO DIRECTO Can. 179 § 1: Electus, si electio confirmatione indigeat…electionis confirmationem ab auctoritate competenti petere per se vel per alium debet. Can. 372 § 2: Attamen, ubi…utilitas id suadeat, in eodem territorio erigi possunt Ecclesiae particulares ritu fidelium aliave simili ratione distinctae. Can. 583: Immutationes in institutis vitae consecratae ea afficientes, quae a Sede Apostolica approbata fuerunt, absque eiusdem (Sedis Apostolicae) licentia fieri nequeunt. Can. 597 § 2: Nemo admitti (in vitae consecratae institutum) potest sine congrua praeparatione. Can. 825: Libri sacrarum Scripturarum edi non possunt nisi ab Apostolica Sede aut ab Episcoporum conferentia approbati sint. Can. 842 § 1: Ad cetera sacramenta valide admitti nequit qui baptismum non recepit. Can. 845 § .1: Sacramenta baptismi, confirmationis et ordinis…iterari nequeunt. Can. 865 § 2: Adultus, qui in periculo mortis versatur, baptizari potest si… quoquo modo intentionem suam baptismum recipiendi manifestaverit et promittat… Can. 930 § 1: Sacerdos infirmus aut aetate provectus, si stare nequeat, Sacrificium eucharisticum celebrare potest sedens… Can. 1002: Celebratio communis unctionis infirmorum, pro pluribus infirmis simul, qui apte sint praeparati et rite dispositi, iuxta Episcopi dioecesani praescripta peragi potest. Can. 1055 § 2: Quare inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin sit eo ipso sacramentum. Can. 1066: Antequam matrimonium celebretur, constare debet nihil eius validae ac licitae celebrationi obsistere. Can. 1072: Curent animarum pastores a matrimonii celebratione avertere iuvenes ante aetatem, qua secundum regionis receptos mores matrimonium iniri solet. 117

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1083 § 1: Vir ante decimum sextum annum completum, mulier ante decimum quartum item completum, matrimonium validum inire non possunt. Can. 1163 § 1: Matrimonium irritum ob impedimentum vel ob defectum legitimae formae sanari potest, dummodo consensus utriusque partis perseveret. Can. 1167 § 1: Nova sacramentalia constituere aut recepta authentice interpretari, ex eis aliqua abolere aut mutare, sola potest Sedes Apostolica. Can. 1183 § 3: Baptizatis alicui Ecclesiae aut communitati ecclesiali non catholicae adscriptis, exequiae ecclesiasticae concedi possunt…nisi constet…et dummodo minister proprius haberi nequeat. Can. 1203: Qui suspendere, dispensare, commutare possunt votum, eandem potestatem eademque ratione habent circa iusiurandum promissorium. Can. 1235 § 1: Altare, seu mensa super quam Sacrificium eucharisticum celebratur, fixum dicitur si ita exstruatur ut cum pavimento cohaereat ideoque amoveri nequeat; mobile vero, si transferri possit. Can. 1236 § 2: Altare mobile ex qualibet materia solida, usui liturgico congruenti, exstrui potest. Can. 1240 § 1: Coemeteria Ecclesiae propria, ubi fieri potest, habeantur. Can. 1299 § 1: Qui ex iure naturae et canonico libere valet de suis bonis statuere, potest ad causas pias…bona relinquere. Can. 1327:…Item in praecepto possunt circumstantiae statui, quae a poena praecepto constituta eximant, vel eam attenuent vel aggravent. Can. 1390 § 3: Calumniator potest cogi etiam ad congruam satisfactionem praestandam. Can. 1515: Lite contestata, possessor rei alienae desinit esse bonae fidei. Can. 1524 § 3: Renuntiatio, ut valeat, peragenda est scripto eademque…debet subscribi…communicari…acceptari vel saltem non impugnari et a iudice admitti. Can. 1600 § 2: Potest autem iudex iubere vel admittere ut exhibeatur documentum quod forte antea…exhiberi non potuit. Can. 1642 § 1: Res iudicata firmitate iuris gaudet nec impugnari potest directe, nisi ad normam can. 1645, § 1. 118

SINTAXIS VERBAL

Can. 1724 § 2: Renuntiatio, ut valeat, debet a reo acceptari, nisi ipse sit a iudice absens declaratus. Can. 1741: Causae, ob quas parochus a sua paroecia legitime amoveri potest, hae praesertim sunt: 5º mala rerum administratio cum gravi Ecclesiae damno, quoties huic malo alium remedium afferri nequeat.

186 Observación. El infinitivo coepisse, cuando acompaña a un verbo pasivo, adopta también la forma pasiva: Privilegia immunitatis…inde a revolutione gallica vulnerari coepta sunt… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1670).

188 GERUNDIVO El Gerundivo es un adjetivo verbal con significación pasiva, que indica algo «que puede ser hecho» y, a veces, «que debe ser hecho» (ver también nos. siguientes) Can. 1016: Episcopus proprius, quod attinet ad ordinationem diaconalem… est Episcopus dioecesis, in qua promovendus habet domicilium, aut dioecesis, cui promovendus sese devovere statuit. Can. 1095: Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 2º qui laborant gravi defectu discretionis iudicii circa iura et officia essentialia mutuo tradenda et acceptanda. Can. 1170: Benedictiones, imprimis impertiendae catholicis, dari possunt catechumenis quoque, immo, nisi obstet Ecclesiae prohibitio, etiam non catholicis. Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus. Can. 1608 § 1: Ad pronuntiationem cuiuslibet sententiae requiritur in iudicis animo moralis certitudo circa rem sententia definiendam. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a iudice qui sententiam tulit intra tres menses a die cognitionis eorundem motivorum computandos. Resurget ex favilla iudicandus homo reus (Dies irae). In decisionibus statuitur circa expensas, honoraria et, si casus ferat, damna reficienda (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 30. § 3). 119

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

189 GERUNDIVO EN FUNCIÓN «ATRIBUTIVA» Can. 276 § 1. In vita sua ducenda ad sanctitatem persequendam peculiari ratione tenentur clerici, quippe qui…dispensatores sint mysteriorum Dei in servitium Eius populi. Can. 797: Parentes in scholis eligendis vera libertate gaudeant oportet. Can. 1095: Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 2º qui laborant gravi defectu discretionis iudicii circa iura et officia essentialia mutuo tradenda et acceptanda. Can. 1175: In liturgia horarum persolvenda, quantum fieri potest, verum tempus servetur uniuscuiusque horae. Ut incapacitas matrimonii contrahendi exsistat…recolendum est agi debere de quadam condicione, ob quam nubens…incapax sit assumendi… (coram Defilippi, sententia diei 11/VII/2002).

190 Observación. Es relativamente frecuente emplear el Gerundivo en Dativo: Can. 1443: Tribunal ordinarium a Romano Pontifice constitutum appellationibus recipiendis est Rota Romana. Can. 1465 § 1: Fatalia legis quae dicuntur, id est termini perimendis iuribus a lege constituti, prorogari non possunt, neque valide…coarctari. Can. 1516: Lite contestata, iudex congruum tempus partibus praestituat probationibus proponendis et explendis. Can. 1741: Causae, ob quas parochus a sua paroecia legitime amoveri potest, hae praesertim sunt: 2º imperitia aut permanens mentis vel corporis infirmitas, quae parochum suis muneribus utiliter obeundis imparem reddunt. «Pontificia Commissio Corpori Iuris Canonici recognoscendo». Praefectus Congressui habendo diem statuit, eundemque cum partibus communicari iubet (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 40).

191 GERUNDIVO «PREDICADO» Can. 377 § 3:…quoties nominandus est Episcopus dioecesanus aut Episcopus coadiutor…pontificii Legati est singillatim requirere…quid suggerant Metropolita et Suffraganei provinciae… 120

SINTAXIS VERBAL

Can. 499: Modus eligendi membra consilii presbyteralis statutis determinandus est, ita quidem ut…sacerdotes presbyterii repraesententur… Can. 750 § 1: Fide divina et catholica ea omnia credenda sunt, quae verbo Dei scripto vel tradito…continentur… Can. 750 § 2: Firmiter etiam amplectenda et retinenda sunt omnia et singula quae circa doctrinam de fide vel moribus ab Ecclesiae magisterio definitive proponuntur… Can. 767 § 2: In omnibus Missis diebus dominicis et festis de praecepto… homilia habenda est. Can. 955 § 2: Tempus intra quod Missae celebrandae sunt, initium habet a die quo sacerdos easdem celebraturus recepit… Can. 1011 § 2: Ad ordinationem invitandi sunt clerici aliique christifideles ut quam maxime frequentia celebrationi intersint. Can. 1063: Pastores animarum obligatione tenentur curandi ut propria ecclesiastica communitas christifidelibus assistentiam praebeat…Haec assistentia inprimis praebenda est: 1º praedicatione, catechesi minoribus et adultis aptata,… 2º praeparatione personali ad matrimonium…3º fructuosa liturgica matrimonii celebratione…4º auxilio coniugatis praestito… Can. 1082: Nisi aliud ferat Paenitentiariae rescriptum, dispensatio…adnotetur in libro qui in secreto curiae archivo asservandus est. Can. 1086 § 3: Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata communiter habebatur aut eius baptismus erat dubius…praesuponenda est…validitas matrimonii… Can. 1131: Permissio matrimonium secreto celebrandi secumfert: 1º ut secreto fiant investigationes quae ante matrimonium peragendae sunt; Can. 1154 Instituta separatione coniugum, opportune semper cavendum est debitae filiorum sustentationi et educationi. Can. 1176 § 1: Christifideles defuncti exequiis ecclesiasticis ad normam iuris donandi sunt. Can. 1237 § 1: Altaria fixa dedicanda sunt, mobilia vero dedicanda aut benedicenda, iuxta ritus in liturgicis libris praescriptos. Can. 1239 § 1: Altare tum fixum tum mobile divino dumtaxat cultui reservandum est, quolibet usu profano excluso. 121

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1274 § 5: Haec instituta, si fieri possit, ita constituenda sunt ut efficaciam quoque in iure civili obtineant. Can. 1509 § 1: Citationum, decretorum, sententiarum aliorumque iudicialium actorum notificatio facienda est per publicos tabellarios… Can. 1524 § 3: Renuntiatio (instantiae), ut valeat, peragenda est scripto eademque…debet subscribi…communicari…acceptari vel saltem non impugnari et…admitti. Can. 1574: Peritorum opera utendum est quoties…eorum examen et votum…requiruntur ad factum aliquod comprobandum… Can. 1577 § 3: Iudex…tempus praefiniat intra quod examen perficiendum est et relatio proferenda. Can. 1610 § 3: Sententia edenda est non ultra mensem a die quo causa definita est… Can. 1633: Appellatio prosequenda est coram iudice ad quem dirigitur intra mensem ab eius interpositione… Can. 1640: In gradu appellationis eodem modo, quo in prima instantia… procedendum est. Can. 1646 § 1: Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a iudice qui sententiam tulit intra tres menses a die cognitionis eorundem motivorum computandos. § 2 Restitutio in integrum propter motiva…petenda est a tribunali appellationis intra tres menses a notitia pubicationis sententiae. Can. 1720: Si Ordinarius censuerit per decretum extra iudicium esse procedendum:… Citationis scheda…per Curiae cursorem tradenda est ipsi convento ubicumque is invenitur (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 79.1). Testium declarationes sunt considerandae (coram López-Illana, sententia diei 15/I/2000).

192 GERUNDIVO «PREDICATIVO» Can. 369: Dioecesis est populi Dei portio, quae Episcopo cum cooperatione presbyterii pascenda concreditur, ita ut...Ecclesiam particularem constituat. 122

SINTAXIS VERBAL

Can. 377 § 4:…Episcopus dioecesanus, qui auxiliarem suae dioecesi dandum aestimet, elenchum trium saltem presbyterorum ad hoc officium aptiorum Apostolicae Sedi proponat. Can. 386 § 1: Veritates fidei credendas et moribus applicandas Episcopus dioecesanus fidelibus proponere et illustrare tenetur per se ipse frequenter praedicans. Can. 500 § 1: Episcopi dioecesani est consilium presbyterale convocare… atque quaestiones in eodem tractandas determinare. Can. 796 § 2: Cum magistris scholarum, quibus filios educandos concredant, parentes arcte cooperentur oportet. Can. 954: Si…Missae petuntur celebrandae numero plures quam ut ibidem celebrari possint…earumdem celebratio alibi fieri licet. Can. 955 § 3: Qui aliis Missas celebrandas committunt, sine mora in librum referant tum Missas quas acceperunt, tum eas, quas aliis tradiderunt, notatis etiam earundem stipibus. Can. 1120: Episcoporum conferentia exarare potest ritum proprium matrimonii a Sancta Sede recognoscendum…, firma tamen lege ut assistens matrimonio praesens requirat manifestationem consensus contrahentium eamque recipiat. Can. 1266: Ordinarius loci praecipere potest ut specialis stips colligatur…ad curiam dioecesanam postea sedulo mittenda. Can. 1276 § 2: Habita ratione iurium…Ordinarii…universum administrationis bonorum ecclesiasticorum negotium ordinandum curent. Can. 1315 § 2: Lex ipsa potest poenam determinare vel prudenti iudicis aestimationi determinandam relinquere. Can. 1341: Ordinarius proceduram iudicialem vel administrativam ad poenas irrogandas vel declarandas tunc tantum promovendam curet, cum perspexerit neque…satis posse scandalum reparari, iustitiam restitui, reum emendari. Can. 1366: Parentes…qui liberos in religione acatholica baptizandos vel educandos tradunt, censura aliave iusta poena puniantur. Can. 1417 § 1: Ob primatum Romani Pontificis integrum est cuilibet fideli causam suam…cognoscendam ad Sanctam Sedem deferre vel apud eandem introducere. 123

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1448 § 1: Iudex cognoscendam ne suscipiat causam in qua ratione consanguinitatis vel affinitatis…aliquid ipsius intersit. Can. 1559: Examini testium partes assistere nequeunt, nisi iudex…eas admittendas censuerit. Can. 1561: Examen testis fit a iudice…cui assistat oportet notarius; quapropter partes…si alias interrogationes testi faciendas habeant, has non testi sed iudici…proponant. Can. 1580: Peritis solvenda sunt expensae et honoraria a iudice ex bono et aequo determinanda. Can. 1599 § 2: Haec conclusio habetur quoties aut partes declarent se nihil aliud adducendum habere aut utile proponendis probationibus tempus a iudice praestitutum elapsum sit… Can. 1673: In causis de matrimonii nullitate, quae non sint Sedi Apostolicae reservatae, competentia sunt:…4º tribunal loci in quo de facto colligendae sunt pleraeque probationes, dummodo accedat consensus Vicarii iudicialis domicilii partis conventae, qui prius ipsam interroget, num quid excipiendum habeat. …cui (Petro) oves et agnos suos pascendos Christus concredidit… (Christus Dominus, 2). Delata ad Romanae Rotae tribunal causa in tertia instantia iudicanda, omnia acta versa sunt in linguam Italicam… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Romanae Curiae quandam reformationem efficiendam decrevimus (PABLO VI, Integrae servandae). Secretarius…omnia ad instructionem et expeditionem negotiorum spectantia peragenda curat (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 6. § 1). (Secretarii potissimum est): curare ut epistulae et decreta a Praefecto vel a se ipso subsignanda rite redigantur (ibidem, art. 6.2.5). Secretarius decreto libellum notificandum curat (ibidem, art. 38). Praefectus causam definiendam ad Collegium defert (ibidem. art. 46). …uti Deus in Antiquo Testamento quattuor anni tempora domui Iudae ieiunio praecepit servanda (J. HERBUT, De ieiunio et abstinentia in Ecclesia byzantina, 103). 124

SINTAXIS VERBAL

Volumus vero ut haec iussa Nostra exsequenda curet Venerabilis Frater Ioannes Romaeus… (BENEDICTO XVI, Decretum erectionis dioecesis Impfondensis).

193 GERUNDIO Can. 229 § 2: Iure quoque gaudent (laici) pleniorem illam in scientiis sacris acquirendi cognitionem, quae in ecclesiasticis universitatibus facultatibusque aut in institutis scientiarum religiosarum traduntur, ibidem lectiones frequentando et gradus academicos consequendo. Can. 277 § 1: Clerici obligatione tenentur servandi perfectam perpetuamque propter Regnum caelorum continentiam… Can. 349:…Cardinales item Romano Pontifici adsunt sive collegialiter agendo…sive…operam praestando. Can. 499: Modus eligendi membra consilii presbyteralis statutis determinandus est, ita quidem ut, quatenus id fieri possit, sacerdotes presbyterii repraesententur… Can. 519: Parochus…in partem ministerii Christi vocatus est ut pro eadem communitate munera exsequatur docendi, sanctificandi et regendi… Can. 573 § 1: Vita consecrata…est…stabilis vivendi forma, qua fideles, Christum sub actione Spiritus Sancti pressius sequentes, Deo summe dilecto totaliter dedicantur… Can. 764:…facultate ubique praedicandi…gaudent presbyteri et diaconi… Can. 786. Actio proprie missionalis…absolvitur praesertim mittendo Evangelii praecones. Can. 793 § 2: Parentibus ius est etiam iis fruendi auxiliis a societate civili praestandis… Can. 794 § 1: Singulari ratione officium et ius educandi spectat ad Ecclesiam… Can. 794 § 2: Animarum pastoribus officium est omnia disponendi ut educatione catholica omnes fideles fruantur. Can. 959: In sacramento paenitentiae fideles…reconciliantur cum Ecclesia, quam peccando vulneraverunt. 125

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1063: Pastores animarum obligatione tenentur curandi ut propria ecclesiastica communitas christifidelibus assistentiam praebeat… Can. 1079 § 2: In eisdem rerum adiunctis, de quibus in § 1, sed solum pro casibus in quibus ne loci quidem Ordinarius adiri possit, eadem dispensandi potestate pollet tum parochus, tum minister sacer rite delegatus, tum sacerdos vel diaconus... qui matrimonio…assistit. Can. 1079 § 3: In periculo mortis confessarius gaudet potestate dispensandi ab impedimentis occultis sive intra sive extra actum sacramentalis confessionis. Can. 1200 § 1: Qui libere iurat se aliquid facturum, peculiari religionis obligatione tenetur implendi quod iureiurando firmaverit. Can. 1449 § 3: Si Episcopus sit iudex et contra eum recusatio opponatur, ipse se abstineat a iudicando. Can. 1615: Publicatio seu intimatio sententiae fieri potest vel tradendo exemplar sententiae partibus aut earum procuratoribus vel eis transmittendo idem exemplar… Can. 1634 § 2: Quod si pars exemplar impugnatae sententiae…obtinere nequeat, interim termini non decurrunt, et impedimentum significandum est iudici appellationis, qui iudicem a quo praecepto obstringat officio suo quam primum satisfaciendi. Can. 1660:…iudex parti actrici praefiniat terminum ad respondendum, ita ut…ipse controversiae obiectum perspectum habeat. C.I.C., lib. VII, p. III, tit. III: De modis evitando iudicia. Praeterea solliciti sint (Episcopi) de illis orbis terrarum regionibus in quibus…praecipue ob parvum sacerdotum numerum, christifideles in periculo versantur a vitae christianae mandatis discedendi, immo et ipsam fidem amittendi (PÍO XII, Christus Dominus.6). Quidam enim putant voluntatem esse tum praedispositionem ad decidendum, tum capacitatem decidendi seu volendi (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006) Imputabilitas fundatur in libertate agendi (ibidem). Peculiari autem modo exoptamus ut sacrorum omnes administri…eorum Episcoporum ac sacerdotum supplices recordentur, qui…facultate carent ad altare, sacrificandi causa, accedendi… (PÍO XII, Orient Ecc.). 126

SINTAXIS VERBAL

Titulo doctoris atque munere libere docendi ornatus est (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

194 Construcciones de Gerundio y Gerundivo (véase también nº 284): Can. 171 § 1: Inhabiles sunt ad suffragium ferendum: 1º incapax actus humani. 2º carens voce activa. 3º poena excommunicationis innodatus…4º qui ab Ecclesiae communione notorie defecit. Can. 383 § 1: In exercendo munere pastoris Episcopus dioecesanus sollicitum se praebeat. Can. 543 § 1:…facultas matrimoniis assistendi, sicut et potestates omnes dispensandi ipso iure parocho concessae, omnibus (sacerdotibus) competunt… Can. 758: Sodales institutorum vitae consecratae…in Evangelio annuntiando ab Episcopo in auxilium convenienter assumuntur. Can. 782 § 2: Singuli Episcopi…operis missionalis peculiarem sollicitudinem habeant, praesertim incepta missionalia in propria Ecclesia particulari suscitando, fovendo ac sustinendo. Can. 785 § 1: In opere missionali peragendo assumantur catechistae… Can. 830 § 2: Censor in suo obeundo officio…prae oculis tantummodo habeat Ecclesiae de fide et moribus doctrinam… Can. 835 § 4:…peculiari modo idem munus (sanctificandi) participant parentes vitam coniugalem spiritu christiano ducendo et educationem christianam filiorum procurando. Can. 998: Unctio infirmorum…confertur eos liniendo oleo atque verba proferendo. Can. 1042.: Sunt a recipiendis ordinibus simpliciter impediti: 1º vir uxorem habens, nisi ad diaconatum permanentem legitime destinetur… Can. 1044 § 2: Ab ordinibus exercendis impediuntur: 1º qui…illegitime ordines recepit; 2º qui amentia aliave infirmitate psychica…afficitur… Can. 1069: Omnes fideles obligatione tenentur impedimenta, si quae norint, parocho aut loci Ordinario…revelandi. Can. 1071 § 2: Ordinarius loci licentiam assistendi matrimonio eius qui notorie catholicam fidem abiecerit, ne concedat…congrua congruis referendo. 127

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1089: Inter virum et mulierem adductam vel saltem retentam intuitu matrimonii cum ea contrahendi, nullum matrimonium consistere potest… Can. 1095: Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 1º qui sufficienti rationis usu carent; 2º qui laborant gravi defectu discretionis iudicii… Can. 1151: Coniuges habent officium et ius servandi convictum coniugalem, nisi legitima causa eos excuset. Can. 1152 § 1: Licet enixe commendetur ut coniux, caritate christiana motus et boni familiae sollicitus, veniam non abnuat comparti adulterae…, ius ipsi est solvendi coniugalem convictum… Can. 1176 § 3: Enixe commendat Ecclesia ut pia consuetudo defunctorum corpora sepeliendi servetur. Can. 1210: In loco sacro ea tantum admittantur quae cultui, pietati, religioni exercendis vel promovendis inserviunt ac vetatur quidquid a loci sanctitate absonum est. Can. 1234 § 1: In sanctuariis abundantius fidelibus suppeditentur media salutis Verbum Dei sedulo annuntiando, vitam liturgicam praesertim per Eucharistiae et paenitentiae celebrationem apte fovendo, necnon probatas pietatis popularis formas colendo. Can. 1237 § 2: Antiqua traditio Martyrum aliorumve Sanctorum reliquias sub altari fixo condendi servetur. Can. 1255: Ecclesia universa atque Apostolica Sedes…subiecta sunt capacia bona temporalia acquirendi, retinendi, administrandi et alienandi. Can. 1352 § 2: Obligatio servandi poenam latae sententiae…in loco ubi delinquens versatur, eatenus…suspenditur, quatenus reus eam servare nequeat… Can. 1454: Omnes qui tribunal constituunt aut eidem opem ferunt, iusiurandum de munere rite et fideliter implendo praestare debent. Can. 1456: Iudex et omnes tribunalis administri, occasione agendi iudicii, dona quaevis acceptare prohibentur. Can. 1708: Validitatem sacrae ordinationis ius habent accusandi sive ipse clericus sive Ordinarius, cui clericus subest. Can. 1720: Si Ordinarius censuerit per decretum extra iudicium esse procedendum: 1º reo accusationem atque probationes, data facultate sese defendendi, significet, nisi reus, rite vocatus, comparere neglexerit. 128

SINTAXIS VERBAL

Can. 1738: Recurrens semper ius habet advocatum vel procuratorem adhibendi, vitatis inutilibus moris. Can. 1744 § 1: Si parochus intra praestitutos dies non responderit, Episcopus iteret invitationem prorogando tempus utile ad respondendum. Ambo ad consilium celebrandi matrimonium sponte ac concorditer pervenerunt (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). In dicognoscendo influxu intoxicationis alcoholicae…haec duo comprobandae sunt… (ibidem). …mulier actrix…matrimonium suum nullitatis accusavit propter incapacitatem viri conventi assumendi essentiales matrimonii obligationes (ibidem). Ut incapacitas matrimonii contrahendi exsistat…recolendum est… (coram Defilippi, sententia diei 11 Iulii 2002). Tuendae fidei nunc melius consulitur per officium promovendae doctrinae (PABLO VI, Integrae servandae). (Praesidis officium est)…constituendi diem et horam, quibus iudices ad deliberandum de sententia praeferenda conveniant (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 68.1). Advocati apud Curiam Romanam…iusiurandum praestare tenentur de secreto servando deque rite et fideliter explendo (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 17. § 4). Publicatio seu intimatio decisionum, ad omnes iuris effectus, fit tradendo vel transmittendo earum exemplar Patronis (ibidem, art. 26. 2).

195 SUPINO 198 SUPINO EN -U Memoratu dignae in primis sunt Constitutiones… (PABLO VI, Integrae servandae). Mirabile dictu, Ecclesia orientalis catholica…putavit non esse opportunum conatum…(FRANC. XAV. WERNZ, Ius canonicum, tom. IV, tit. VI, cap. I, 180).

129

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

200 PARTICIPIO Los diversos «tiempos» del Participio sólo indican una relación de simultaneidad, anterioridad y posterioridad con respecto al verbo principal. Can. 573 § 1: Vita consecrata…est…stabilis vivendi forma, qua fideles, Christum sub actione Spiritus Sancti pressius sequentes Deo summe dilecto totaliter dedicantur… Can. 1042.: Sunt a recipiendis ordinibus simpliciter impediti: 1º vir uxorem habens, nisi ad diaconatum permanentem legitime destinetur… Can. 1173: Ecclesia, sacerdotale munus Christi adimplens, liturgiam horarum celebrat, qua Deum ad populum suum loquentem audiens et memoriam mysterii salutis agens, Ipsum…cantu et oratione laudat atque interpellat pro totius mundi salute. Can. 1191 § 2: Nisi iure prohibeantur, omnes congruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces. Can. 1412: In causis poenalibus accusatus, licet absens, conveniri potest coram tribunali loci, in quo delictum patratum est. Can. 1564: Interrogationes breves sunto, interrogandi captui accommodatae, non plura simul complectentes, non captiosae, non subdolae, non suggerentes…, remotae…et pertinentes… Can. 1636 § 1: Appellans potest appellationi renuntiare cum effectibus, de quibus in can. 1525. Can. 1723 § 1: Iudex reum citans debet eum invitare ad advocatum, ad normam can. 1481, §1, intra terminum ab ipso iudice praefinitum, sibi constituendum.

203 PARTICIPIO DE FUTURO Can. 400 § 1: Episcopus dioecesanus eo anno quo relationem Summo Pontifici exhibere tenetur…ad Urbem, Beatorum Apostolorum Petri et Pauli sepulcra veneraturus accedat et Romano Pontifici se sistat. Can. 560: Loci Ordinarius…potest rectori praecipere…ut ecclesia pateat certis fidelium coetibus ibidem liturgicas celebrationes peracturis. Can. 955 § 2: Tempus intra quod Missae celebrandae sunt initium habet a die quo sacerdos easdem celebraturus recepit… 130

SINTAXIS VERBAL

Can. 1344:…iudex pro sua conscientia et prudentia potest: 1º poenae irrogationem in tempus magis opportunum differre, si ex praepropera rei punitione maiora mala eventura praevideantur. Can. 1723 § 2: Quod si reus non providerit, iudex ante litis contestationem advocatum ipse nominet, tamdiu in munere mansurum, quamdiu reus sibi advocatum non constituerit. Can. 1741: Causae, ob quas parochus a sua paroecia legitime amoveri potest, hae praesertim sunt:…3º bonae exsistimationis amissio penes probos et graves paroecianos vel aversio in parochum, quae praevideantur non brevi cessaturae. Curent etiam (Episcopi) ut…aliqui ex suis sacerdotibus praedictas missiones vel dioeceses adeant, ibidem sacrum ministerium in perpetuum aut saltem ad praefinitum tempus peracturi (Christus Dominus, 6). Creatura…iudicanti responsura…quid sum miser tunc dicturus, quem patronum rogaturus? Quantus tremor est futurus, quando iudex est venturus cuncta stricte discussurus (Dies irae).

CONSTRUCCIONES DE PARTICIPIO 205 Participio concertado [passim] (véanse también nºs. 209 y 210) Can. 279 § 1: Clerici studia sacra…prosequantur, et solidam illam doctrinam, in sacra Scriptura fundatam, a maioribus traditam et communiter ab Ecclesia receptam sectentur. Can. 577: Permulta in Ecclesia sunt instituta vitae consecratae…; Christum, enim, pressius sequuntur sive orantem, sive Regnum Dei annuntiantem, sive hominibus benefacientem, sive cum eis in saeculo conversantem, semper autem voluntatem Patris facientem. Can. 840: Sacramenta Novi Testamenti, a Christo Domino instituta et Ecclesiae concredita,…signa exstant ac media quibus fides exprimitur et roboratur, cultus Deo redditur et hominum sanctificatio efficitur… Eius exemplum sequentes multi viri mulieresque ad Dominum convertuntur et ad fidem proprius accedunt (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

131

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

206 Ablativo absoluto [passim] Can. 142 § 1: Potestas delegata extinguitur: expleto mandato; elapso tempore vel exhausto numero casuum… Can. 206 § 1: Speciali ratione cum Ecclesia conectuntur catechumeni, qui nempe, Spiritu Sancto movente, explicita voluntate ut eidem incorporentur expetunt ideoque…coniunguntur cum Ecclesia… Can. 335: Sede Romana vacante aut prorsus impedita, nihil innovetur in Ecclesiae universalis regimine. Can. 382 § 4: Valde commendatur ut captio canonicae possessionis cum actu liturgico in ecclesia cathedrali fiat, clero et populo adstantibus. Can. 747 § 1: Ecclesiae, cui Christus Dominus fidei depositum concredidit, ut ipsa, Spiritu Sancto assistente, veritatem revelatam sancte custodiret…, officium est et ius nativum, etiam mediis communicationis socialis sibi propriis adhibitis,…omnibus gentibus Evangelium praedicandi. Can. 755 § 2: Episcoporum item est…normas practicas impertire, attentis praescriptis a suprema Ecclesiae auctoritate latis. Can. 801: Instituta religiosa…satagant educationi catholicae etiam per suas scholas, consentiente Episcopo dioecesano…sese impendere. Can. 809: Episcoporum conferentiae curent ut...habeantur…studiorum universitates aut saltem facultates in ipsarum territorio apte distributae,… servata quidem earum scientifica autonomia. Can. 930 § 1: Sacerdos infirmus aut aetate provectus…Sacrificium eucharisticum celebrare potest sedens, servatis quidem legibus liturgicis,… Can. 930 § 2: Sacerdos caecus aliave infirmitate laborans licite eucharisticum Sacrificium celebrat…adstante…alio sacerdote vel diacono aut etiam laico rite instructo, qui eundem adiuvet. Can. 1363 § 2: Idem (extinctio actionis praescriptime ad poenam exsequendam) valet, servatis servandis, si poena per decretum extra iudicium irrogata sit. Can. 1612 § 3: Hisce subsequatur pars dispositiva sententiae, praemissis rationibus quibus innititur. Can. 1709 § 2: Misso libello, clericus ordines exercere ipso iure vetatur. 132

SINTAXIS VERBAL

Can. 1720: Si Ordinarius censuerit per decretum extra iudicium esse procedendum: 1º reo accusationem atque probationes, data facultate sese defendendi, significet, nisi reus, rite vocatus, comparere neglexerit. Commutatis verbis,…reapse illae causae debent esse indolis pathologicae… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Quibus perpensis, merito ac iure iudices Tribunalis primae instantiae concluserunt… (ibidem). Angelo nuntiante/ Spiritu Sancto cooperante (Oraciones litúrgicas). Integrae servandae revelatae Religionis depositum...Romani Pontifices et cum iis coniunctus Episcoporum coetus custodierunt, ut…intactum transmiserint…operante Spiritu Sancto… (PABLO VI, Integrae servandae). Delatos sibi libros diligenter excutit (Sacra Congregatio S. Officii) et eos, si oportuerit, reprobat, audito tamen auctore, eique facta facultate sese, etiam scripto, defendendi… (PABLO VI ibidem). Interim tamen omnes christiani, Orientales nec non Occidentales, enixe rogantur, ut ferventes atque assiduas, imo quotidianas preces Deo fundant, ut, Sanctissima Deipara auxiliante, omnes unum fiant (Orientalium Ecclesiarum). Sancta Sede vacante, Secretarius ordinario moderamini Signaturae Apostolicae prospicit… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 2. § 2). Peractis iure peragendis, proceditur ad normam artt.46-49 (ibidem art. 89). En, grege relicto, humiles ad cunas vocati pastores approperant (Adeste fideles). Altero mundano bello grassante…omnia athenaea scholaeque sunt praeclusa… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Patres Cardinales et Episcopi…, audita relatione Excmi ac Revend. Domini Salvatoris Fisichella, Archiepiscopi titularis Vicohabentini, Causae Ponentis, professi sunt Servum Dei virtutes theologales...coluisse (ibidem).

207 Ablativo absoluto sin Participio Can. 708: Superiores maiores utiliter in conferentiis seu consiliis consociari possunt…, salvis semper eorum autonomia, indole proprioque spiritu… 133

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 764: Salvo praescripto can. 765, facultate ubique praedicandi…gaudent presbyteri et diaconi…[passim]. Can. 806 § 1:…quae praescripta valent de scholis quoque quae ab iisdem sodalibus diriguntur, salva quidem eorundem…autonomia. Can. 827 § 1: Cathecismi necnon alia scripta…approbatione egent loci Ordinarii, firmo praescripto can. 775 § 2. [passim]. Can. 1059: Matrimonium catholicorum, etsi una tantum pars sit catholica, regitur iure non solum divino sed etiam canonico, salva competentia civilis potestatis circa mere civiles eiusdem matrimonii effectus. Can. 1071 § 1: Excepto casu necessitatis, sine licentia Ordinarii loci ne quis assistat:…6º matrimonio filii familias minoris, insciis aut rationabiliter invitis parentibus. Can. 1120: Episcoporum conferentia exarare potest ritum proprium matrimonii a Sancta Sede recognoscendum…, firma tamen lege ut assistens matrimonio praesens requirat manifestationem consensus contrahentium eamque recipiat. Can. 1164: Sanatio valide concedi potest etiam alterutra vel utraque parte inscia; ne autem concedatur nisi ob gravem causam. Can. 1245: Firmo iure Episcoporum dioecesanorum…parochus concedere potest dispensationem ab obligatione servandi diem festum…; idque potest etiam Superior instituti religiosi aut societatis vitae apostolicae, si sint clericalia iuris pontificii… Can. 1453: Iudex et tribunalia curent ut quam primum, salva iustitia, causae omnes terminentur utque in tribunali primae instantiae ultra annum ne protrahantur, in tribunali vero secundae instantiae, ultra sex menses. Can. 1602 § 2: Si defensiones cum praecipuis documentis typis imprimantur, praevia iudicis licentia requiritur, salva secreti obligatione, si qua sit. Can. 1670: Tribunal autem potest suo decreto, motivis praedito, normis processualibus, quae non sint ad validitatem statutae, derogare ut celeritati, salva iustitia, consulat. Can. 1697: Soli coniuges, vel alteruter, quamvis altero invito, ius habent petendi gratiam dispensationis super matrimonio rato et non consummato. 134

SINTAXIS VERBAL

208 Se encuentra a menudo el Ablativo neutro singular del Participio de Perfecto rigiendo una oración y formando una expresión absoluta: Can. 964 § 2: Ad sedem confessionalem quod attinet, normae ab Episcoporum conferentia statuantur, cauto tamen ut semper habeantur in loco patenti sedes confessionales… Can. 1181: Ad oblationes occasione funerum quod attinet, serventur praescripta can. 1264, cauto tamen ne ulla fiat in exequiis personarum acceptio neve pauperes debitis exequiis priventur. Can. 1598 § 1:…in causis vero ad bonum publicum spectantibus iudex… aliquod actum nemini manifestandum esse decernere potest, cauto tamen ut ius defensionis semper integrum maneat. Can. 1736 § 2: In ceteris causis…potest suspensio interim peti ab eius Superiore hierarchico…et cauto semper ne quid salus animarum detrimenti capiat. Can. 1737 § 3:…potest tamen gravi de causa Superior iubere ut exsecutio suspendatur, cauto tamen ne quid salus animarum detrimenti capiat.

209 VALOR Y MATICES DE LOS PARTICIPIOS a) Valor temporal: Can. 6 § 1: Hoc Codice vim obtinente, abrogantur: 2º aliae quoque leges, sive universales sive particulares, praescriptis huius Codicis contrariae, nisi…; 3º leges poenales quaelibet, sive universales sive particulares, a Sede Apostolica latae, nisi… Can. 335: Sede Romana vacante aut prorsus impedita, nihil innovetur in Ecclesiae universae regimine. Can. 347 § 2: Sede Apostolica…vacante, ipso iure suspenditur synodi coetus, itemque munus sodalibus in eodem commissum… Can. 348 § 1: Synodi Episcoporum habetur secretaria generalis permanens, cui praeest Secretarius generalis…, cuique praesto est consilium secretariae, constans Episcopis, quorum alii…ab ipsa sinodo Episcoporum eliguntur, alii a Romano Pontifice nominantur, quorum vero omnium munus explicit, ineunte novo coetu generali. 135

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 431 § 3: Unius supremae Ecclesiae auctoritatis est, auditis quorum interest Episcopis, provincias ecclesiasticas constituere, suprimere aut innovare. Can. 1064: Ordinarii loci est curare ut debite ordinetur eadem assistentia, auditis etiam…viris et milieribus experientia et peritia probatis. Can. 1079 § 1. Urgente mortis periculo, loci Ordinarius potest tum super forma in matrimonii celebratione servanda, tum super omnibus et singulis impedimentis iuris …dispensare proprios subditos… Can. 1121 § 1: Celebrato matrimonio, parochus loci celebrationis…adnotet in matrimoniorum regestis nomina coniugum, assistentis ac testium… Can. 1154 Instituta separatione coniugum, opportune semper cavendum est debitae filiorum sustentationi et educationi. Can.1177 § 2: Fas est autem cuilibet fideli…aliam ecclesiam funeris eligere de consensu eius, qui eam regit, et monito defuncti parocho proprio. Can. 1420 § 5: Ipsi (Vicarii iudiciales), sede vacante, a munere non cessant…; adveniente novo Episcopo, indigent confirmatione. Can. 1515: Lite contestata, possessor rei alienae desinit esse bonae fidei. Can. 1692 § 2:…Episcopus dioecesis commorationis coniugum poterit, perpensis peculiaribus adiunctis, licentiam concedere adeundi forum civile. Triennio a celebratione nuptiarum elapsis, uxoris pertinaces instantias vir sequi incipit… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Quaerens me sedisti lassus, redemisti crucem passus (Dies irae). Causa coram Sacra Rota introducta et instructa, actor vel etiam conventus, si ipsius intersit, Ponentem rogabit ut diem dicat alteri parti pro contestatione litis seu concordatione dubiorum (Lex propria R. Rotae et Signatur. Apostol, can. 23. § 1). Orto conflictu competentiae inter Dicasteria, res…expeditissime in Congressu dirimitur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 105).

b) Valor causal: Can. 1023: Litterae dimissoriae possunt ab ipso concedente aut ab eius successore limitibus circumscribi aut revocari, sed semel concessae non extinguuntur resoluto iure concedentis. 136

SINTAXIS VERBAL

Can. 1248 § 2: Si deficiente ministro sacro aliave gravi de causa participatio eucharisticae celebrationis impossibilis evadat, commendatur ut fideles in liturgia Verbi, si quae sit in ecclesia paroeciali aliove sacro loco,…partem habeant aut orationi…vacent.

c) Valor condicional: Can. 327: Christifideles laici magni faciant consociationes ad spirituales fines…constitutas. Can. 403 § 1: Cum pastorales dioecesis necessitates id suadeant, unus vel plures Episcopi auxiliares, petente Episcopo dioecesano, constituantur. Can. 726 § 2: Sodalis temporariae incorporationis id sponte petens, indultum discedendi a supremo Moderatore…obtinere valet. Can. 785 § 1: In opere missionali peragendo assumantur catechistae, christifideles nempe laici debite instructi et vita christiana praestantes. Can. 819: Debent Episcopi…ad universitates vel Facultates ecclesiasticas mittere iuvenes et clericos et sodales indole, virtute et ingenio praestantes. Can. 1142: Matrimonium non consummatum inter baptizatos vel inter partem baptizatam et partem non baptizatam a Romano Pontifice dissolvi potest iusta de causa, utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera pars sit invita. Can. 1184 § 2: Occurente aliquo dubio, consulatur loci Ordinarius, cuius iudicio standum est. Can. 1423: Plures dioecesani Episcopi, probante Sede Apostolica, possunt concordes…unicum constituere in suis dioecesibus tribunal primae instantiae. Can. 1518: Si pars litigans moriatur aut statum mutet aut cesset ab officio cuius ratione agit: 1º: Causa nondum conclusa, instantia suspenditur, donec heres defuncti aut successor aut is, cuius intersit, litem resumat. Can. 1598 § 1:…quin etiam advocatis id petentibus dari potest actorum exemplar. Can. 1647 § 1: Petitio restitutionis in integrum sententiae exsecutionem nondum inceptam suspendit. 137

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Suspensio…exsecutionis…adductis rationibus, peti potest (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 95. § 1). Laicus, praesentibus clericis nisi ipsis probantibus, docere non audeat (Statuta Eccles. antiqua, 38). Ut diaconus in conventu presbyterorum interrogatus loquatur (ibidem, 61).

210 PARTICIPIO EQUIVALENTE A UN SUSTANTIVO VERBAL Can. 112 § 1: Post receptum baptismum, alii Ecclesiae rituali sui iuris adscribuntur:... Can. 266 § 1: Per receptum diaconatum aliquis fit clericus et incardinatur Ecclesiae particulari vel praelaturae personali pro cuius servitio promotus est. Can. 347 § 2: Sede Apostolica post convocatam synodum aut inter eius celebrationem vacante, ipso iure suspenditur synodi coetus, itemque munus sodalibus in eodem commissum, donec novus Pontifex coetum aut dissolvendum aut continuandum decreverit. Can. 348 § 2: Pro quolibet synodi Episcoporum coetu praeterea unus aut plures secretarii speciales constituantur qui…in officio ipsis commisso permanent solum usque ad expletum synodi coetum. Can. 351 § 2: Cardinales creantur Romani Pontificis decreto..; inde a publicatione facta officiis tenentur atque iuribus gaudent lege definitis. Can. 367: Pontificii Legati munus non exspirat vacante Sede Apostolica…; cessat autem expleto mandato, revocatione eidem intimata, renuntiatione a Romano Pontifice acceptata. Can. 382 § 1: Episcopus promotus in exercitium officii sibi commissi sese ingerere nequit ante captam dioecesis canonicam possessionem. Can. 382 § 2:…promotus ad officium Episcopi dioecesani debet canonicam suae dioecesis possessionem capere, si iam non sit consecratus Episcopus, intra quattuor menses a receptis apostolicis litteris; si iam sit consecratus, intra duos menses ab iisdem receptis. Can. 388 § 1: Episcopus dioecesanus, post captam dioecesis possessionem, debet singulis diebus dominicis aliisque festis de praecepto in sua regione Missam pro populo sibi commisso applicare. 138

SINTAXIS VERBAL

Can. 413 § 3: Qui dioecesis regimen, ad normam §§ 1 vel 2, susceperit, quam primum Sanctam Sedem moneat de sede impedita ac de suscepto munere. Can. 430 § 1: Munus Administratoris dioecesani cessat per captam a novo Episcopo dioecesis possessionem. Can. 527 § 1: Qui ad curam pastoralem paroeciae gerendam promotus est, eandem obtinet et exercere tenetur a momento captae possessionis. Can. 684 § 2: Sodalis, post peractam probationem…, ad professionem perpetuam in novo instituto admitti potest. Can. 685 § 1:…ab incepta tamen probatione, ipse (sodalis) ad observantiam iuris proprii novi instituti tenetur. Can. 751: Dicitur haeresis pertinax, post receptum baptismum, alicuius veritatis fide divina et catholica credendae denegatio. Can. 878:…minister baptismi, quicumque est, de collato baptismo certiorem facere debet parochum paroeciae in qua baptismus administratus est… Can. 1032 § 2: Post expletum studiorum curriculum, diaconus per tempus congruum…in cura pastorali partem habeat… Can. 1121 § 3:…de celebrato matrimonio eundem Ordinarium et parochum quam primum certiorem reddere tenetur coniux catholicus… Can. 1122 § 2: Si coniux matrimonium contraxerit non in paroecia in qua baptizatus est, parochus loci celebrationis notitiam initi coniugii ad parochum loci collati baptismi quam primum transmittat. Can. 1131: Permissio matrimonium secreto celebrandi secumfert:..2º ut secretum de matrimonio celebrato servetur ab Ordinario loci, assistente, testibus, coniugibus. Can. 1208: De peracta dedicatione vel benedictione ecclesiae…redigatur documentum, cuius alterum exemplar in curia dioecesana, alterum in ecclesiae archivo servetur. Can. 1314: Poena plerumque est ferendae sententiae, ita ut reum non teneat nisi postquam irrogata sit; est autem latae sententiae, ita ut in eam incurratur ipso facto commissi delicti… Can. 1463 § 1: Actiones reconventionales proponi valide nequeunt, nisi intra triginta dies a lite contestata. 139

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1599 § 3: De peracta conclusione in causa, quocumque modo ea acciderit, iudex decretum ferat. Can. 1644 § 1:…Tribunal autem appellationis intra mensem ab exhibitis novis probationibus et argumentis debet decreto statuere utrum nova causae propositio admitti debeat necne. Can. 1734 § 2: Petitio (decreti revocationis vel emendationis) fieri debet intra peremptorium terminum decem dierum utilium a decreto legitime intimato. Can. 1742 § 1: Si ex instructione peracta constiterit adesse causam de qua in can 1740, Episcopus rem discutiat cum duobus parochis e coetu ad hoc stabiliter…selectis. Inter litem enim contestatam et editam actionem permultum interest (Codex Iustinian, tit, IX, lib. III). De recursu interiecto certiores fiant partes… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 42. § 3). Quod si agatur de pecunia resarcienda, solutio fieri debet intra terminum triginta dierum a sententia notificata (ibidem, art. 93. 2).

140

ORACIÓN SIMPLE

Pueden distinguirse tres tipos de oraciones simples atendiendo a su sentido: aseverativas, optativas e interrogativas. Las oraciones aseverativas van en Indicativo; las optativas llevan el verbo en Subjuntivo. Las interrogativas pueden ser simples o dobles. De las primeras mostamos algún ejemplo. INTERROGATIVAS SIMPLES 213 TOTALES Nonne magni momenti est excussio testium ad normam canonum, unde iudex aestimare testem visu audituque possit, ut melius ponderentur testimonia? (coram Doran, Decretum diei 12 iulii 1990).

215 PARCIALES Quomodo, enim, actor suas progredientes depositiones componere potest? (coram López-Illana, sententia diei 15 ianuarii 2000).

141

ORACIONES COORDINADAS

223 COPULATIVAS Can. 63 § 2: Item validitati rescripti obstat obreptio seu expositio facti, si ne una quidem causa motiva proposita sit vera. Can. 223 § 1: In iuribus suis exercendis christifideles tum singuli tum in consociationibus adunati rationem habere debent boni communis Ecclesiae… Can. 231 § 1. Laici, qui permanenter aut ad tempus speciali Ecclesiae servitio addicuntur, obligatione tenentur ut aptam acquirant formationem…utque hoc munus conscie, impense et diligenter adimpleant. Can. 249: Institutionis sacerdotalis Ratione provideatur ut alumni non tantum accurate linguam patriam edoceantur, sed etiam linguam latinam bene calleant… Can. 404 § 3: Quod si Episcopus dioecesanus plene sit impeditus, sufficit ut tum Episcopus coadiutor, tum Episcopus auxiliaris litteras Apostolicas nominationis ostendant collegio consultorum… Can. 631 § 3: Iuxta normas in iure proprio determinatas, non modo provinciae et communitates locales, sed etiam quilibet sodalis optata sua et suggestiones capitulo generali libere mittere potest. Can. 823 § 2: Officium et ius, de quibus in § 1, competunt Episcopis tum singulis tum in conciliis particularibus vel Episcoporum conferentiis adunatis… 143

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 840:…quapropter in iis (sacramentis) celebrandis summa veneratione debitaque diligentia uti debent tum sacri ministri tum ceteri christifideles. Can. 862: Excepto casu necessitatis, nemini licet, sine debita praeparatione, in alieno territorio baptismum conferre ne suis quidem subditis. Can. 955 § 1: Qui celebrationem Missarum applicandarum aliis committere intendat…obligatione etiam tenetur Missarum celebrationem curandi, donec tum susceptae obligationis tum receptae stipis testimonium acceperit. Can. 962 § 1: Ut christifidelis sacramentali absolutione una simul pluribus data valide fruatur, requiritur non tantum ut sit apte dispositus, sed ut insimul sibi proponat singillatim debito tempore confiteri peccata gravia, quae in praesens ita confiteri nequit. Can. 1079 § 2: In eisdem rerum adiunctis, de quibus in § 1, sed solum pro casibus in quibus ne loci quidem Ordinarius adiri possit, eadem dispensandi potestate pollet tum parochus, tum minister sacer…tum sacerdos… Can. 1239 § 1: Altare tum fixum tum mobile divino dumtaxat cultui reservandum est, quolibet profano usu prorsus excluso. Can. 1472 § 1: Acta iudicialia, tum quae meritum quaestionis respiciunt…, tum quae ad formam procedendi pertinent…, scripto redacta esse debent. Can. 1524 § 1:…item tum actor tum pars conventa possunt processus actis renuntiare sive omnibus sive nonnullis tantum. Can. 1550 § 2: Incapaces (testimonium ferendi) habentur: 2º sacerdotes, quod attinet ad ea omnia que ipsis ex confessione sacramentali innotuerunt…; immo audita a quovis et quoquo modo occasione confessionis, ne ut indicium quidem veritatis recipi possunt. Can. 1595 § 2: Si tum actor tum pars conventa fuerint absentes a iudicio, ipsi obligatione expensas litis solvendi tenentur in solidum. Can. 1620: Sententia vitio insanabili nullitatis laborat, si: 8º controversia ne ex parte quidem definita est. Can. 1639 § 1: Salvo praescripto can. 1683, in gradu appellationis non potest admitti nova petendi causa, ne per modum quidem utilis cumulationis. Can. 2218 § 2 [Cod. 1917]: Non solum quae ab omni imputabilite excusant, sed etiam quae a gravi, excusant pariter a qualibet poena tum latae tum ferendae sententiae in foro externo, si pro foro externo excusatio evincatur. 144

ORACIONES COORDINADAS

«Constare de virtutibus theologalibus Fide, Spe et Caritate tum in Deum tum in proximum…» (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

224 Observaciones: a) Et significa a veces «también», «incluso»: Can. 761: Varia media ad doctrinam christianam annuntiandam adhibeantur quae praesto sunt, imprimis praedicatio atque catechetica institutio, quae quidem semper principem locum tenent, sed et propositio doctrinae in scholis, in academiis, conferentiis et coadunationibus omnis generis… Can. 988 § 2: Commendatur christifidelibus ut etiam peccata venialia confiteantur.

b) Ac con frecuencia introduce el 2º término de una comparación: Can. 16 § 2: Interpretatio authentica per modum legis exhibita eandem vim habet ac lex ipsa et promulgari debet. Can. 540 § 1: Administrator paroecialis iisdem adstringitur officiis iisdemque gaudet iuribus ac parochus, nisi ab Episcopo dioecesano aliter statuatur. Can. 771 § 2: Provideant (animarum pastores) quoque, ut Evangelii nuntium perveniat ad non credentes in territorio degentes, quippe quos, non secus ac fideles, animarum cura complecti debeat. Can. 1227: Episcopi sacellum privatum sibi constituere possunt, quod iisdem iuribus ac oratorium gaudet. Can. 1525: Renuntiatio a iudice admissa…eosdem parit effectus ac peremptio instantiae… Can. 1542: Documentum privatum…eandem probandi vim habet...ac confessio extra iudicium facta; adversus extraneos eandem vim habet ac partium declarationes quae non sint confessiones... Gravitas metus idem est ac gravitas animi trepidationis metum patientis (coram Defilippi, Sententia diei 16/II/1995). Circa bona ecclesiastica lex civilis uniuscuiusque nationis canonizatur, idest declaratur eiusdem valoris etiam pro foro ecclesiastico ac lex canonica (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1682). 145

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

…nam idem (repetere causam e repugnantia aut difficultatibus respectivae capacitatis consensualis) esset ac fonti alicuius amnis aquarum in valle defluentium corruptionem attribuere (coram Fiore, Sententia diei 27/5/1981). Deum-verum Deum- cognoscere posse idem est ac spem recipere (Benedicto XVI., Spe salvi, 3)

225 DISYUNTIVAS Can. 6 § 1: Hoc Codice vim obtinente, abrogantur: 2º aliae quoque leges, sive universales sive particulares, praescriptis huius Codicis contrariae, nisi…; 3º leges poenales quaelibet, sive universales sive particulares, a Sede Apostolica latae, nisi… Can. 35: Actus administrativus singularis sive est decretum aut praeceptum sive est rescriptum, elici potest… Can. 115 § 1: Personae iuridicae in Ecclesia sunt aut universitates personarum aut universitates rerum. Can. 131 § 2: Potestas regiminis ordinaria potest esse sive propria sive vicaria. Can. 265: Quemlibet clericum oportet esse incardinatum aut alicui Ecclesiae particulari vel praelaturae personali, aut alicui instituto vitae consecratae vel societati hac facultate praeditis… Can. 295 § 2: Praelatus prospicere debet sive spirituali institutioni illorum, quos titulo praedicto promoverit, sive eorundem decorae sustentationi. Can. 304 § 1: Omnes christifidelium consociationes sive publicae sive privatae…sua habent statuta… Can. 349:…Cardinales item Romano Pontifici adsunt sive collegialiter agendo…sive…operam praestando. Can. 577: Permulta in Ecclesia sunt instituta vitae consecratae…; Christum, enim, pressius sequuntur sive orantem, sive Regnum Dei annuntiantem, sive hominibus benefacientem, sive cum eis in saeculo conversantem, semper autem voluntatem Patris facientem. Can. 753: Episcopi…sive singuli sive…congregati…christifidelium suae curae commissorum authentici sunt fidei doctores et magistri. 146

ORACIONES COORDINADAS

Can.: 826 § 3: Libri precum pro publico vel privato fidelium usu ne edantur, nisi de licentia loci Odinarii. Can. 1079 § 3: In periculo mortis confessarius gaudet potestate dispensandi ab impedimentis occultis sive intra sive extra actum sacramentalis confessionis. Can. 1104 § 1: Ad matrimonium valide contrahendum necesse est ut contrahentes sint praesentes una simul sive per se ipsi, sive per procuratorem. Can. 1321 § 1. Nemo punitur, nisi externa legis vel praecepti violatio, ab eo commissa, sit graviter imputabilis ex dolo vel ex culpa. Can. 1397: Qui homicidium patrat vel hominem vi aut fraude rapit vel detinet vel mutilat vel graviter vulnerat, privationibus et prohibitionibus…pro delicti gravitate puniatur. Can. 1524 § 1:…item tum actor tum pars conventa possunt processus actis renuntiare sive omnibus sive nonnullis tantum. Can. 1572:…iudex…consideret: 1º quae condicio sit personae quaeve honestas. Can. 1639 § 1:…ideoque litis contestatio in eo tantum versari potest, ut prior sententia vel confirmetur vel reformetur sive ex toto sive ex parte. Can. 1718 § 3: In ferendis decretis, de quibus in §§ 1 et 2, audiat Ordinarius, si prudenter censeat,…duos iudices aliosve iuris peritos.

227 ADVERSATIVAS Can. 276 § 2: Ut hanc perfectionem persequi valeant (clerici): 2º...enixe igitur sacerdotes invitantur ut cotidie sacrificium eucharisticum offerant, diaconi vero ut eiusdem oblationem cotidie participent; 3º...diaconi autem permanentes eandem (obligationem liturgiam horarum persolvendi) persolvant pro parte ab Episcoporum conferentia definita. Can. 372 § 2: Attamen,…ubi…utilitas id suadeat,…erigi possunt Ecclesiae particulares… Can. 705: Religiosus ad episcopatum evectus instituti sui sodalis remanet, sed vi voti oboedientiae uni Romano Pontifici obnoxius est, et obligationibus non adstringitur… 147

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 741 § 2: Sodales capaces quoque sunt, ad normam iuris proprii, bona temporalia acquirendi, possidendi, administrandi de iisque disponendi, sed quidquid ipsis intuitu societatis obveniat, societati acquiritur. Can. 761: Varia media ad doctrinam christianam annuntiandam adhibeantur quae praesto sunt, imprimis praedicatio atque catechetica institutio, quae quidem semper principem locum tenent, sed et propositio doctrinae in scholis, in academiis, conferentiis et coadunationibus omnis generis… Can. 837 § 1: Actiones liturgicae non sunt actiones privatae, sed celebrationes Ecclesiae ipsius, quae est «unitatis sacramentum,» scilicet plebs sancta sub Episcopis adunata et ordinata;…singula vero membra ipsius attingunt diverso modo, pro diversitate ordinum, munerum et actualis participationis. Can. 1010: Ordinatio intra Missarum sollemnia celebretur, die dominico vel festo de praecepto, sed ob rationes pastorales aliis etiam diebus, ferialibus non exceptis, fieri potest. Can. 1015 § 2: Episcopus proprius, iusta de causa non impeditus, per se ipse suos subditos ordinet; sed subditum orientalis ritus, sine apostolico indulto, licite ordinare non potest. Can. 1023: Litterae dimissoriae possunt ab ipso concedente aut ab eius successore limitibus circumscribi aut revocari, sed semel concessae non extinguuntur resoluto iure concedentis. Can. 1077 § 1: Ordinarius loci propriis subditis ubique commorantibus et omnibus in proprio territorio actu degentibus vetare potest matrimonium in casu peculiari, sed ad tempus tantum, gravi de causa eaque perdurante. Can. 1162 § 2: Quod si consensus ab initio quidem defuerat, sed postea praestitus est, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 1237 § 1: Altaria fixa dedicanda sunt, mobilia vero dedicanda aut benedicenda, iuxta ritus in liturgicis libris praescriptos.

229 CAUSALES Can. 577: Permulta in Ecclesia sunt instituta vitae consecratae…; Christum, enim, pressius sequuntur sive orantem, sive Regnum Dei annuntiantem, sive hominibus benefacientem, sive cum eis in saeculo conversantem, semper autem voluntatem Patris facientem. 148

ORACIONES COORDINADAS

Can. 897:…Cetera enim sacramenta et omnia ecclesiastica apostolatus opera cum sanctissima Eucharistia cohaerent et ad eam ordinantur. Can. 1566: Testes ore testimonium dicant, et scriptum ne legant, nisi de calculo et rationibus agatur; hoc enim in casu, adnotationes, quas secum attulerint, consulere poterunt. Christus enim Apostolis eorumque succesoribus dedit mandatum atque potestatem ut docerent omnes gentes hominesque sanctificarent in veritate atque pascerent (Decretum Christ. Dominus, 2). Qui enim rem alienam detinet sine bona fide eam detinendo cum conscientia suae obligationis peccat, quod peccatum nequit, ne lege quidem civili, affici praemio (Matthaeus Conte a Coronata, Compend. iur. canon., n. 1685). Quidam enim putant voluntatem esse tum praedispositionem ad decidendum, tum capacitatem decidendi seu volendi (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006) Quomodo, enim, actor suas progredientes depositiones componere potest? (coram López-Illana, sententia diei 15/I/2000). Si enim essent alia, eorum canon meminisset (TH. BALSAMON, In can. 69 Apost., 179-180) Hoc est enim corpus meum…Hic est enim calix sanguinis mei…(Canon de la Misa)

231 ILATIVAS Can. 2:…quare leges liturgicae hucusque vigentes vim suam retinent… Can. 276 § 2: Ut hanc perfectionem persequi valeant (clerici): 2º…enixe igitur sacerdotes invitantur ut cotidie Sacrificium eucharisticum offerant, diaconi vero ut eiusdem oblationem cotidie participent. Can. 659 § 2: Quapropter ius proprium rationem definire debet huius institutionis eiusdemque durationis… Can. 675 § 1:…Proinde tota vita sodalium spiritu apostolico imbuatur, tota vero actio apostolica spiritu religioso informetur. Can. 1060: Matrimonium gaudet favore iuris; quare in dubio standum est pro valore matrimonii donec contrarium probetur. 149

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1561: Examen testis fit a iudice…cui assistat oportet notarius; quapropter partes…si alias interrogationes testi faciendas habeant, has non testi sed iudici…proponant. Proinde, anno 1942, studia Theologiae apud Seminarium clandestinum Cracoviense iniit… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Quapropter peritus putat elementa probatoria in primo gradu collecta fundamentum non praebere… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Patet igitur incapacitatem assumendi essentiales matrimonii obligationes collocari posse in ambitu psychologici consensus (ibidem).

150

ORACIONES SUBORDINADAS

241 ORACIONES SUSTANTIVAS *Las oraciones sustantivas, además de hacer las funciones de sujeto o complemento dirtecto de la oración principal, pueden tener una función explicativa (ver también nº 258 observación). Quis est uspiam terrarum qui non in eo consentiat, quartam sextamve feriam solemni in Ecclesia ieiunio consecratam? (S. EPIFANIO, adversus haereses, III, 1).

246 En las oraciones de Infinitivo los pronombres personales y posesivos que se refieren al sujeto del verbo principal, adoptan la forma reflexiva. Can. 254.1: Magistri in disciplinis tradendis…iugiter sint solliciti, ut unam scientiam alumni se discere experiantur. Can. 269: Ad incardinationem clerici Episcopus dioecesanus ne deveniat nisi: 3º clericus eidem Episcopo dioecesano scripto declaraverit se novae Ecclesiae particularis servitio velle addici ad normam iuris. Can. 865 § 2: Adultus, qui in periculo mortis versatur baptizari potest si… promittat se christianae religionis mandata esse servaturum. Can. 982: Qui confitetur se falso confessarium innocentem…denuntiasse de crimine sollicitationis ad peccatum contra sextum Decalogi praeceptum, ne absolvatur nisi prius falsam denuntiationem formaliter retractaverit… Can. 1068: In periculo mortis…si aliae probationes haberi nequeant, sufficit…affirmatio contrahentium…se baptizatos esse et nullo detineri impedimento. 151

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1125: Huiusmodi licentiam…ne concedat (Episcopus), nisi impletis condicionibus quae sequuntur: 1º pars catholica declaret se paratam esse pericula a fide deficiendi removere atque sinceram promissionem praestet se omnia pro viribus facturam esse, ut universa proles in Ecclesia catholica baptizetur et educetur. Can. 1200 § 1: Qui libere iurat se aliquid facturum, peculiari religionis obligatione tenetur implendi quod iureiurando firmaverit. Can. 1323: Nulli poenae est obnoxius qui…: 2º sine culpa ignoravit se legem vel praeceptum violare. Can. 1521: Peremptio…ex officio declarari debet, salvo iure petendi indemnitatem adversus tutores, curatores, administratores, procuratores, qui culpa se caruisse non probaverint. Can. 1599 § 2: Haec conclusio habetur quoties aut partes declarent se nihil aliud adducendum habere aut… Can. 1661 § 2: In citatione partes certiores fiant se posse…aliquod breve scriptum tribunali exhibere… Ut episcopus in ecclesia in consessu presbyterorum sublimior sedeat, intra domum vero collegam se presbyterorum esse cognoscat (Statuta Eccles. antiqua, 2). Firmiter conscius se esse pastorem et ducem animarum ac fidem habere radicitus constitutam, exemplo Christi compulsus, pro bono populi sibi commissi omnino sese tradidit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

249 El Infinitivo de Futuro puede sustituirse por una perífrasis con fore ut y Presente o Imperfecto de Subjuntivo. Can. 610 § 2: Nulla domus erigatur nisi iudicari prudenter possit fore ut congrue sodalium necessitatibus provideatur. (Nos) spe confisi fore ut Ecclesiae studiosa disciplina revirescat ac…promoveatur… (S. JUAN PABLO II, Sacrae disciplinae leges).

250 DE INFINITIVO a) En función de Complemento directo 1) con verbos de lengua 152

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Can. 1473:…simulque iudex et notarius fidem faciant actum ipsum…parti aut testi perlectum fuisse et partem aut testem vel non potuisse vel noluisse subscribere. Patres Cardinales…professi sunt Servum Dei virtutes theologales, cardinales eisque anexas…coluisse (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

2) con verbos de entendimiento Can. 868 § 1: Ut infans licite baptizetur, oportet: 2º spes habeatur fundata eum in religione catholica educatum iri. Can. 1215 § 2: Episcopus dioecesanus consensum ne praebeat nisi…censeat novam ecclesiam bono animarum inservire posse et media…non esse defutura. Can. 1647 § 2: Si ex probabilibus indiciis suspicio sit petitionem factam esse ad moras exsecutioni nectendas, iudex decernere potest… Can. 1720: Si Ordinarius censuerit per decretum extra iudicium esse procedendum:…

252 3) con verbos de voluntad Can. 1721 § 1: Si Ordinarius decreverit processum iudicialem esse ineundum, acta investigationis promotori iustitiae tradat, qui accusationis libellum iudici ad normam cann. 1502 et 1504 exhibeat. Fac me tecum flere, crucifixo condolere (Stabat Mater).

254 b) En función de Sujeto 1) con «verbos y expresiones impersonales» Can. 265: Quemlibet clericum oportet esse incardinatum aut alicui ecclesiae vel praelaturae personali aut alicui instituto vitae consecratae… Can. 340: Si contingat Apostolicam Sedem durante Concilii celebratione vacare, ipso iure hoc intermittitur, donec novus Summus Pontifex illud continuari iusserit aut dissolverit. Can. 639 § 4: Firmum tamen esto, contra eum, in cuius rem aliquid ex inito contractu versum est, semper posse actionem institui. Can. 1025 § 3: Episcopo ordinanti proprium subditum, qui servitio alius dioecesis destinetur, constare debet ordinandum huic dioecesi addictum iri. 153

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1066: Antequam matrimonium celebretur, constare debet nihil eius validae ac licitae celebrationi obsistere. Can. 1600 § 1: Post conclusionem in causa iudex potest adhuc eosdem testes vel alios vocare…: 3º in omnibus causis, quoties verisimile est…sententiam iniustam futuram esse propter rationes, de quibus in can. 1645, § 2, nn. 1-3. Can. 1686:…Vicarius iudicialis vel iudex ab ipso designatus potest…matrimonii nullitatem sententia declarare…, dummodo pari certitudine pateat dispensationem datam non esse… Can. 1726: In quolibet poenalis iudicii gradu et stadio, si evidenter constet delictum non esse a reo patratum, iudex debet id sententia declarare et reum absolvere, etiamsi simul constet actionem criminalem esse extinctam. Can. 1742 § 1: Si ex instructione peracta constiterit adesse causam, de qua in can. 1740, Episcopus rem discutiat cum duobus parochis… Can. 1744 § 2: Si Episcopo constiterit parochum alteram invitationem recepisse, non autem respondisse…Episcopus decretum amotionis ferat. Sufficit ut appareat haud temere fuisse petitionem exhibitam (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art.57, 3). Patet igitur incapacitatem assumendi essentiales matrimonii obligationes collocari posse in ambitu psychologici consensus (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Iamvero ius exigendi Ecclesiae competere, fluit ex iis quae diximus… (GUIDO COCHI, Comment.in C.I.C. ad usum scholarum, lib. III pars VI, nº 167).

2) con verbos de «lengua, entendimiento y voluntad» en pasiva Can. 1086 § 3: Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata communiter habebatur aut eius baptismus erat dubius…praesuponenda est validitas matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizatam esse, alteram vero non baptizatam. Can. 1550 § 1: Ne admittantur ad testimonium ferendum minores infra decimum quartum aetatis annum et mente delibes; audiri tamen poterunt ex decreto iudicis, quo id expedire declaretur. Minas suicidii notam habere metus gravis vimque matrimonium irritandi difficulter negari potest… (coram Funghini, Sententia diei 16/I/1991). 154

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

* c) El Infinitivo puede tener un valor final. Can. 257 § 1: Alumnorum institutioni ita provideatur, ut…paratos se exhibeant Ecclesiis particularibus, quarum gravis urgeat necessitas, se devovere. Can.474: Acta curiae quae effectum iuridicum habere nata sunt, subscribi debent ab Ordinario a quo emanant… Can. 1125: Huiusmodi licentiam…Ordinarius…ne concedat nisi…: 1º pars catholica declaret se paratam esse pericula a fide deficiendi removere… Et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos… (Credo)

255 d) Construcción «personal» del Infinitivo 1) con videor Can. 1233: Sanctuariis quaedam privilegia concedi poterunt, quoties locorum circunstantiae, peregrinantium frequentia et praesertim fidelium bonum id suadere videantur. Can. 1589: Iudex…expeditissime decernat utrum proposita incidens quaestio fundamentum habere videatur…an sit in limine reicienda. Codex eam firmare videtur sententiam, quae iam antea communis evaserat… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1670).

2) con dicor, putor, iudicor… Can. 1143 § 2: Discedere censetur pars non baptizata, si nolit cum parte non baptizata cohabitare pacifice sine contumelia Creatoris… Can. 1347 § 2: A contumacia recessisse dicendus est reus, quem delicti vere paenituerit… Can. 1594 § 2: Si actor novae citationi non paruerit, praesumitur instantiae renuntiasse ad normam cann. 1524-1525. Cena novissima, qua Christus creditur agnum et azyma dedisse fratribus… (Sacris solemniis). Iudex crederis esse venturus (Te Deum).

3) con las formas pasivas de iubeo, veto, prohibeo, teneo, cogo… Can. 285 § 3: Officia publica, quae participationem in exercitio civilis potestatis secumferunt, clerici assumere vetantur. 155

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 399 § 1: Episcopus dioecesanus tenetur singulis quinquenniis relationem Summo Pontifici exhibere super statu dioecesis sibi commissae, secundum formam et tempus ab Apostolica Sede definita. Can. 428 § 2: Illi qui ad interim dioecesis regimen curant, vetantur quidpiam agere quod vel dioecesi vel episcopalibus iuribus praeiudicium aliquod afferre possit. Can. 590 § 2: Singuli sodales Summo Pontifici…etiam ratione sacri vinculi oboedientiae parere tenentur. Can. 678 § 1: Religiosi subsunt potestati Episcoporum, quos devoto obsequio ac reverentia prosequi tenentur, in iis quae curam animarum…respiciunt. Can. 776: Parochus, vi sui muneris, catecheticam efformationem adultorum, iuvenum et puerorum curare tenetur…. Can. 1103: Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem ab extrinseco…, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium. Can. 1121 § 3:…de celebrato matrimonio eundem Ordinarium et parochum quam primum certiorem reddere tenetur coniux catholicus, indicans etiam locum celebrationis necnon formam publicam servatam. Can. 1265 § 1: Salvo iure religiosorum mendicantium, vetatur persona quaevis iuridica…stipem cogere pro quolibet pio aut ecclesiastico instituto vel fine. Can. 1281 § 3: Nisi quando et quatenus in rem suam versum sit, persona iuridica non tenetur respondere de actibus ab administratoribus invalide positis. Can. 1282: Omnes, sive clerici sive laici,…munera sua adimplere tenentur nomine Ecclesiae, ad normam iuris. Can. 1301 § 2: Hoc ex iure Ordinarius vigilare potest ac debet…ut piae voluntates impleantur; eique ceteri exsecutores, perfuncti munere…reddere rationem tenentur. Can. 1331 § 1: Excommunicatus vetatur: 1º ullam habere participationem ministerialem in celebrandis Eucharistiae Sacrificio vel quibuslibet aliis cultus caerimoniis; 2º sacramenta vel sacramentalia celebrare et sacramenta recipere; 3º ecclesiasticis officiis vel ministeriis quibuslibet fungi vel actus regiminis ponere. 156

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Can. 1331§ 2: Quod si excommunicatio irrogata vel declarata sit, reus: vetatur frui privilegiis antea concessis. Can. 1420 § 1: Quilibet Episcopus dioecesanus tenetur Vicarium iudicialem seu Officialem constituere cum potestate ordinaria iudicandi… Can. 1456: Iudex et omnes tribunalis administri, occasione agendi iudicii, dona quaevis acceptare prohibentur. Can. 1475 § 2: Notarii et cancellarius sine iudicis mandato tradere prohibentur exemplar actorum iudicialium et documentorum, quae sunt processui acquisita. Can. 1477: Licet actor vel pars conventa procuratorem vel advocatum constituerit, semper tamen tenetur in iudicio ipsemet adesse, ad praescriptum iuris vel iudicis. Can. 1488 § 1: Vetatur uterque (tum procurator tum advocatus) emere litem, aut sibi de immodico emolumento vel rei litigiosae parte vindicata pacisci. Can. 1503 § 1: Petitionem oralem iudex admittere potest, quoties vel actor libellum exhibere impediatur vel causa sit facilis investigationis et minoris momenti. Can. 1546 § 1: Nemo exhibere tenetur documenta, etsi communia, quae communicari nequeunt sine periculo damni ad normam can. 1548, § 2, n. 2… Can. 1709 § 2. Misso libello, clericus ordines exercere ipso iure vetatur. Vetantur privati tam clerici quam laici sine Sedis Apostolicae aut proprii Ordinarii et Ordinarii loci licentia…stipem cogere pro quolibet pio aut ecclesiastico instituto vel fine (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1677).

DE SUBJUNTIVO 256 a) Con ut y ne: 1) con verbos de «pedir», «rogar», «querer» «desear» Can. 246 § 4: Ad sacramentum paenitentiae frequenter accedere assuescant alumni, et commendatur ut unusquisque habeat moderatorem suae vitae spiritualis libere quidem electum, cui confidenter conscientiam aperire possit. 157

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 332 § 2: Si contingat ut Romanus Pontifex muneri suo renuntiet, ad validitatem requiritur ut renuntiatio libere fiat et rite manifestetur, non vero ut a quopiam acceptetur. Can. 378 § 1: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit: 1º bona fide, bonis moribus, pietate, animarum zelo, sapientia, prudentia et virtutibus humanis excellens…; 2º bona exsistimatione gaudens; 3º annos natus saltem triginta quinque; 4º a quinquennio saltem in presbyteratus ordine constitutus; 5º laurea doctoris vel saltem licentia in sacra Scriptura, theologia aut iure canonico potitus… Can. 382 § 4: Valde commendatur ut captio canonicae possessionis cum actu liturgico in ecclesia cathedrali fiat, clero et populo adstantibus. Can. 767 § 3: Valde commendatur ut, si sufficiens detur populi concursus, homilia habeatur etiam in Missis quae infra hebdomadam…celebrentur. Can. 988 § 2: Commendatur christifidelibus ut etiam peccata venialia confiteantur, Can. 1065 § 2: Ut fructuose sacramentum matrimonii recipiatur, enixe sponsis commendatur ut ad sacramenta paenitentiae et sanctissimae Eucharistiae accedant. Can. 1152 § 1: Licet enixe commendetur ut coniux…veniam non abnuat comparti adulterae atque vitam coniugalem non disrumpat…, ius ipsi est solvendi coniugalem convictum… Can. 1176 § 3: Enixe commendat Ecclesia, ut pia consuetudo defunctorum corpora sepeliendi servetur. Can. 1248 § 2: Si…participatio eucharisticae celebrationis impossibilis evadat, valde commendatur ut fideles in liturgia Verbi, si quae sit in ecclesia paroeciali aliove sacro loco…partem habeant aut orationi…vacent. Can. 1284 § 3: Provisiones accepti et expensi, ut ab administratoribus quotannis componantur, enixe commendatur… Can. 1347 § 1: Censura irrogari valide nequit, nisi antea reus semel saltem monitus sit ut a contumacia recedat, dato congruo ad resipiscentiam tempore. Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. 158

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Volumus vero ut haec iussa Nostra exsequenda curet Venerabilis Frater Ioannes Romaeus… (BENEDICTO XVI, Decretum erectionis dioecesis Impfondensis).

257 2) con verbos de «acontecimiento» Can. 67 § 1: Si contingat ut de una eademque re duo scripta inter se contraria impetrentur, peculiare…praevalet generali. Can. 221 § 1: Christifidelibus competit ut iura, quibus in Ecclesia gaudent, legitime vindicent atque defendant… Can. 283 § 2: Ipsis (clericis) autem competit ut debito et sufficienti quotannis gaudeant feriarum tempore, iure universali vel particulari determinato. Can. 306: Ut quis consociationis iuribus atque privilegiis…fruatur, necesse est et sufficit ut…in eandem valide receptus sit et ab eadem non sit legitime dimissus. Can. 332 § 2: Si contingat ut Romanus Pontifex muneri suo renuntiet, ad validitatem requiritur ut renuntiatio libere fiat et rite manifestetur, non vero ut a quopiam acceptetur. Can. 349: S. R. E. Cardinales peculiare Collegium constituunt, cui competit ut electioni Romani Pontificis provideat ad normam iuris peculiaris. Can. 404 § 3: Quod si Episcopus dioecesanus plene sit impeditus, sufficit ut tum Episcopus coadiutor, tum Episcopus auxiliaris…litteras Apostolicas nominationis ostendant collegio consultorum… Can. 857 § 2: Pro regula habeatur ut adultus baptizetur in propria ecclesia paroeciali, infans vero in ecclesia paroeciali parentum propria… Can. 881: Expedit ut confirmationis sacramentum in ecclesia, et quidem intra Missam, celebretur. Can. 1096 § 1: Ut consensus matrimonialis haberi possit, necesse est ut contrahentes saltem non ignorent matrimonium esse consortium permanens inter virum et mulierem ad prolem…procreandam. Can. 1104 § 1: Ad matrimonium valide contrahendum necesse est ut contrahentes sint praesentes una simul sive per se ipsi sive per procuratorem. Can. 1158 § 2: Si impedimentum probari nequeat, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto… 159

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Non est necesse nec expedit ut conficiatur accurata et longa argumentorum enucleatio…Sufficit ut appareat haud temere fuisse petitionem exhibitam (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 57, 3). In casu urgenti sufficit ut adsint, praeter Praefectum et Secretarium eiusve vices agentem, duo alii ex convocatis (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 22. § 2). Hinc fit ut intentio contraria bono Sacramenti irritet matrimonium (coram López-Illana, Sententia diei 15/I/2000).

258 3) con verbos «causativos» Can. 195: Si quis…per decretum auctoritatis competentis ab officio amoveatur,…eadem auctoritas curet ut ipsius subsistentiae…prospiciatur. Can. 227:…curent (christifideles laici) ut suae actiones spiritu evangelico imbuantur et ad doctrinam attendant ab Ecclesiae magisterio propositam… Can. 249: Institutionis sacerdotalis Ratione provideatur ut alumni non tantum accurate linguam patriam edoceantur, sed etiam linguam latinam bene calleant… Can. 257 § 2: Curet Episcopus dioecesanus ut clerici, a propria Ecclesia particulari ad Ecclesiam particularem alterius regionis transmigrare intendentes, apte praeparentur ad ibidem sacrum ministerium exercendum… Can. 261 § 1: Seminarii rector itemque…moderatores et magistri pro parte sua curent ut alumni normas Ratione institutionis sacerdotalis necnon seminarii ordinatione praescriptas adamussim servent. Can. 263:…Episcopi…curare debent ut provideatur seminarii constitutioni et conservationi, alumnorum sustentationi necnon magistrorum remunerationi aliisque seminarii necessitatibus. Can. 281 § 2: Item providendum est ut gaudeant (clerici) illa sociali adsistentia, qua eorum necessitatibus, si infirmitate, invaliditate vel senectute laborent, apte prospiciatur. Can. 305 § 1: Omnes christifidelium consociationes subsunt vigilantiae auctoritatis ecclesiasticae competentis, cuius est curare ut…integritas fidei ac morum servetur et invigilare ne…abusus irrepant… Can. 395 § 2: Praeterquam causa visitationis Sacrorum Liminum, vel Conciliorum Episcoporum synodi, Episcoporum conferentiae…, a dioecesi 160

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

aequa de causa abesse potest (Episcopus dioecesanus) non ultra mensem, sive continuum sive intermissum, dummodo cautum sit ne ex eius absentia dioecesis quidquam detrimenti capiat. Can. 398:…Episcopus…caveat ne superfluis sumptibus cuiquam gravis onerosusve sit. Can. 402 § 2: Episcoporum conferentia curare debet ut congruae et dignae Episcopi renuntiantis sustentationi provideatur… Can. 767 § 4: Parochi aut ecclesiae rectoris est curare ut haec praescripta religiose serventur. Can. 771 § 2: Provideant (animarum pastores) quoque ut Evangelii nuntium perveniat ad non credentes in territorio degentes… Can. 778: Curent Superiores religiosi et societatum vitae apostolicae ut in suis ecclesiis, scholis aliisve operibus sibi quoquo modo concreditis, catechetica institutio sedulo impertiatur. Can. 802 § 2: Ubi id expediat, Episcopus dioecesanus provideat ut scholae condantur professionales et technicae necnon aliae quae specialibus necessitatibus requirantur. Can. 813: Episcopus dioecesanus…provideat ut apud universitates, etiam non catholicas, centra habeantur universitaria catholica, quae iuventuti adiutorio sint, praesertim spirituali. Can. 1063: Pastores animarum obligatione tenentur curandi ut propria ecclesiastica communitas christifidelibus assistentiam praebeat, qua status matrimonialis in spiritu christiano servetur et in perfectione progrediatur. Can. 1064: Ordinarii loci est curare ut debite ordinetur eadem assistentia, auditis etiam…viris et milieribus experientia et peritia probatis. Can. 1121 § 3: Ad matrimonium quod attinet cum dispensatione a forma canonica contractum, loci Ordinarius…curet ut inscribatur dispensatio et celebratio in libro matrimoniorum tum curiae tum paroeciae propriae partis catholicae… Can. 1128: Locorum Ordinarii aliique animarum pastores curent ne coniugi catholico et filiis e matrimonio mixto natis auxilium spirituale desit ad eorum obligationes implendas… Can. 1131: Permissio matrimonium secreto celebrandi secumfert: 1º ut secreto fiant investigationes quae ante matrimonium peragendae sunt; 2º ut 161

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

secretum de matrimonio celebrato servetur ab Ordinario loci, assistente, testibus, coniugibus. Can. 1284 § 2: Exinde debent (omnes administratores): 3º…ac praesertim cavere ne ex legum civilium inobservantia damnum Ecclesiae obveniat. Can. 1316: Curent Episcopi dioecesani ut, quatenus id fieri potest, in eadem civitate vel regione uniformes ferantur, si quae ferendae sint, poenales leges. Can. 1350 § 1: In poenis clerico irrogandis semper cavendum est, ne iis quae ad honestam sutentationem sunt necessaria, ipse careat… Can. 1425 § 4: In primo iudicii gradu, si forte collegium constitui nequeat, Episcoporum conferentia, quamdiu huiusmodi impossibilitas perduret, permittere potest ut Episcopus causas unico iudici clerico committat… Can. 1446 § 1: Christifideles omnes, in primis autem Episcopi, sedulo annitantur ut…lites in populo Dei…vitentur et pacifice quam primum componantur. Can. 1465 § 3: Caveat tamen iudex ne nimis diuturna lis fiat ex prorogatione. Can. 1545: Iudex praecipere potest ut documentum utrique parti commune exhibeatur in processu. Can. 1546 § 2: Attamen si qua saltem documenti particula describi possit… iudex decernere potest ut eadem producatur. Can. 1593 § 1:…caveat autem iudex, ne de industria in longiores et non necessarias moras iudicium protrahatur. Can. 1600 § 2: Potest autem iudex iubere vel admittere ut exhibeatur documentum, quod forte antea sine culpa eius cuius interest, exhiberi non potuit. Can. 1604 § 2: Si causae discussio scripto facta sit, iudex potest statuere ut moderata disputatio fiat ore pro tribunali sedente… Can. 1692 § 3: Si causa versetur etiam circa effectus mere civiles matrimonii, satagat iudex ut…causa inde ab initio ad forum civile deferatur. Can. 1701 § 2: Patronus non admittitur, sed propter casus difficultatem, Episcopus permittere potest ut iurisperiti opera orator vel pars conventa iuvetur. Can. 1717 § 2: Cavendum est ne ex hac investigatione bonum cuiusquam nomen in discrimen vocetur. 162

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Can. 1738:…semper tamen potest Superior iubere ut recurrens ipse compareat ut interrogetur. Can. 1742 § 1:…quod si exinde censeat (Episcopus) ad amotionem esse deveniendum…parocho paterne suadeat ut intra tempus quindecim dierum renuntiet. Curent etiam (Episcopi) ut…aliqui ex suis sacerdotibus praedictas missiones vel dioeceses adeant, ibidem sacrum ministerium in perpetuum aut saltem ad praefinitum tempus peracturi (Christus Dominus, 6). Vigili sollicitudine providendum est ne Dei munera aliqua invidentis inimici fraude violentur et in paradiso virtutum concrescat silva vitiorum (S. LEÓN MAGNO, de ieiunio Pentecostes, sermo IV.3). Fac benigne ne perenni cremer igne (Dies irae). Fac ut portem Christi mortem…fac ut animae donetur Paradisi gloria (Stabat Mater). Pars actrix suum habeat patronum…; quod, si casus ferat, Ponens ut fiat curet etiam… (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 53.2). Studendum episcopo ut dissidentes fratres ad pacem magis quam ad iudicium cohortetur (Statuta Eccles. antiqua, 54). Vide ut quod ore cantas corde credas et quod corde credis operibus probes (Statuta Eccles. antiqua, 98).

* Observación. Las conjunciones ut o ne pueden tener una función «explicativa»: Can. 216: Christifideles cuncti…ius habent ut…apostolicam actionem promoveant vel sustineant. Can. 219: Christifideles omnes iure gaudent ut a quacumque coactione sint immunes in statu vitae eligendo. Can. 221 § 3: Christifidelibus ius est ne poenis canonicis nisi ad normam legis plectantur. Can. 225 § 2: Hoc etiam peculiari adstringuntur (laici) officio,…ut rerum temporalium ordinem…imbuant atque perficiant et…Christi testimonium reddant. 163

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 231 § 1. Laici, qui permanenter aut ad tempus speciali Ecclesiae servitio addicuntur, obligatione tenentur ut aptam acquirant formationem…utque hoc munus conscie, impense et diligenter adimpleant. Can. 339 § 1: Ius est et officium omnibus et solis Episcopis, qui sint membra Collegii Episcoporum, ut Concilio Oecumenico cum suffragio deliberativo intersint. Can. 358: Cardinali, cui a Romano Pontifice hoc munus committitur ut in aliqua sollemni celebratione vel personarum coetu eius personam sustineat…ea tantum competunt quae ab ipso Romano Pontifice eidem demandantur. Can. 517 § 1:…paroeciae aut diversarum simul paroeciarum cura pastoralis committi potest pluribus in solidum sacerdotibus, ea tamen lege, ut eorundem unus curae pastoralis exercendae sit moderator, qui…dirigat atque…respondeat. Can. 951 § 1: Sacerdos plures eodem die Missas celebrans, singulas applicare potest ad intentionem pro qua stips oblata est, ea tamen lege ut…stipem pro una tantum Missa faciat suam, ceteras vero in fines ab Ordinario praescriptos concredat… Can. 1120: Episcoporum conferentia exarare potest ritum proprium matrimonii a Sancta Sede recognoscendum…firma tamen lege ut assistens matrimonio praesens requirat manifestationem consensus contrahentium eamque recipiat. Can. 1639 § 1:…ideoque litis contestatio in eo tantum versari potest, ut prior sententia vel confirmetur vel reformetur sive ex toto sive ex parte. Beatus est, qui etiam ieiunat pro eo, ut alat pauperem (ORÍGENES, homilia ad Leviticum 10, nº 2). Christus enim Apostolis eorumque succesoribus dedit mandatum atque potestatem ut docerent omnes gentes hominesque sanctificarent in veritate atque pascerent (Decretum Christ. Dominus, 2). Humani cultus progressus…id efficit, ut fideles plenius et amantius Ecclesiae ductum sequantur (PABLO VI, Integrae servandae). Oro fiat illud quod iam sitio, ut te revelata cernens facie visu sim beatus tuae gloriae (Adoro te). 164

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Huiusmodi bona…naturam iuridicam specialem induunt, statim ac ecclesiastica fiunt; quae in hoc praesertim consistit, ut iurisdictioni societatis civilis omnino subtrahantur et inviolabilia fiant… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1668). Nimis enim facile plures (periti) psychiatrici hanc animi morbis vim tribuunt, ut voluntatem libertate privent (coram Fiore, Sententia diei 27 Maii 1981).

259 Observación. Se omite regularmente la conjunción ut después de oportet, necesse est y otros: Can. 459 § 2: Quoties vero actiones aut rationes a conferentiis ineuntur formam internationalem praeseferentes, Apostolica Sedes audiatur oportet. Can. 473 § 2:…ubi id expediat, nominari potest Moderator curiae, qui sacerdos sit oportet, cuius est sub Episcopi auctoritate ea coordinare quae ad negotia administrativa tractanda attinent… Can. 487 § 1: Archivum clausum sit oportet eiusque clavem habeant solum Episcopus et cancellarius. Can. 521 § 1: Ut quis valide in parochum assumatur…oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 546: Ut quis valide vicarius paroecialis nominetur oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 796 § 2: Cum magistris scholarum, quibus filios educandos concredant, parentes arcte cooperentur oportet. Can. 797: Parentes in scholis eligendis vera libertate gaudeant oportet. Can. 812: Qui in studiorum superiorum institutis quibuslibet disciplinas tradunt theologicas, auctoritatis ecclesiasticae competentis mandatum habeant oportet. Can. 851: Baptismi celebratio debite praeparetur oportet. Can. 987: Christifidelis, ut sacramenti paenitentiae remedium percipiat salutiferum, ita dispositus sit oportet ut, peccata quae commiserit repudians et propositum sese emendandi habens, ad Deum convertatur. Can. 1026: Ut quis ordinetur debita libertate gaudeat oportet. Can. 1337 § 2: Ut praescriptio commorandi in certo loco vel territorio irrogetur, accedat oportet consensus Ordinarii illius loci… 165

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1471:…Interpres etiam adhibeatur si surdus vel mutus interrogari debet, nisi forte malit iudex quaestionibus a se datis scripto respondeatur. Can. 1486 § 1: Ut procuratoris vel advocati remotio effectum sortiatur, necesse est ipsis intimetur et…iudex et adversa pars certiores facti sint de remotione. Can. 1561: Examen testis fit a iudice, vel ab eius delegato aut auditore, cui assistat oportet notarius. Can. 1612 § 1: Sententia…exprimat oportet ex ordine qui sit iudex aut tribunal; qui sit actor, pars conventa, procurator…promotor iustitiae, defensor vinculi… Per te sciamus da Patrem, noscamus atque Filium… (Veni creator Spiritus).

Algunos de los verbos de los apartados anteriores admiten también la construcción en Infinitivo: Can. 1629: Non est locus appellationi: 5º a sententia vel a decreto in causa de qua ius cavet expeditissime rem esse definiendam.

260 4) con verbos de «temor» Can. 1624:…quod si pars vereatur ne iudex…praeoccupatum animum habeat ideoque eum suspectum existimet, exigere potest ut alius iudex in eius locum subrogetur ad normam can. 1450.

b) Con ne, quominus o quin. 261 1) con verbos de «impedir» y «prohibir»: Can. 55:…cum gravissima ratio obstet ne scriptus decreti textus tradatur, decretum intimatum habetur, si ei, cui destinatur, coram notario vel duobus testibus legatur... Can. 428 § 2:…speciatim prohibentur ipsi, ac proinde alii quicumque, quominus…curiae dioecesanae documenta quaelibet substrahant vel destruant aut in iis quidquam immutent. Can. 679: Episcopus dioecesanus, urgente gravissima causa, sodali instituti religiosi prohibere potest quominus in dioecesi commoretur… Can. 990: Nemo prohibetur quominus per interpretem confiteatur, vitatis quidem abusibus et scandalis… 166

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Can. 1127 § 3: Vetatur ne ante vel post canonicam celebrationem…alia habeatur eiusdem matrimonii celebratio religiosa ad matrimonialem consensum praestandum vel renovandum. Can. 1510: Conventus, qui citatoriam schedam recipere recuset, vel qui impedit quominus citatio ad se perveniat, legitime citatus habeatur. Hoc ius Ecclesia semper vindicavit, praesertim contra serpentes errores Valdensium…dictitantium Christum prohibuisse ne ecclesiastici viri bona temporalia possiderent (GUIDO COCCHI, Comment. in Cod. iur. canon., lib. III, pars VI, n. 165, a/). Quod non impedit quominus etiam prolis exclusio ad certum tempus matrimonii nullitatem efficere possit (coram López-Illana, Sententia diei 15/I/2000).

262 Observaciones: Puede encontrarse la construcción del verbo veto con Infinitivo: Can. 1352 § 1: Si poena vetet recipere sacramenta vel sacramentalia, vetitum suspenditur, quamdiu reus in mortis periculo versatur.

Es, por otra parte, digna de mención la contrucción facere non possum quin: Ante aerumnosum eiusmodi spectaculum…facere non posssumus quin in omnium mentem revocemus…religionis administros utpote inter Caelum hominesque conciliatores debita observantia venerationeque habitos esse (PÍO XII, Orient. Eccles.).

263 2) Con verbos de duda: Non dubitat conventus quin actrix sit intelligens et sciat aliquos in amorem sui pellicere (coram López-Illana, Sententia diei 8/I/2004). Non est dubium quin ex violatione legis naturalis summa iniustitia oriatur (coram Caberletti, Sententia diei 15/I/2004).

265 DE INDICATIVO CON QUOD Recordare, Iesu pie, quod sum causa tuae viae (Dies irae). Differt autem homo ab irrationabilibus creaturis in hoc, quod est suorum actuum dominus (S. THOMAS, Summa Theol., I-II, q. I, art. 1). 167

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Redemptio nobis offertur eo sensu quod spes data est nobis, spes vero credenda, vi cuius nos praesentem possumus oppetere vitam (BENEDICTO XVI, Spe Salvi 1).

* Es frecuente en el latin de la Iglesia el uso de quoniam y quia como conjunciones sustantivas: Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt, edunt et qui altari deserviunt cum altari participant? (GUIDO COCHI, Comment.in C.I.C. ad usum scholarum, lib. III pars VI, nº 165). Tu scis quia amo te (Ionn. XXI, 15 y 17). Et ego dico tibi, quia tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam (Math.16, 18). Confiteor Deo omnipotenti, beatae Mariae semper Virgini…quia peccavi nimis cogitatione, vebo et opere… (Confiteor).

266 Aparece con frecuencia la conjunción sustantiva quod con el significado de «en cuanto a», «en lo que». Can. 826 § 1: Ad libros liturgicos quod attinet, serventur praescripta can 838. Can. 964 § 2: Ad sedem confessionalem quod attinet, normae ab Episcoporum conferentia statuantur… Can. 1181: Ad oblationes occasione funerum quod attinet, serventur praescripta can. 1264… Can. 1439 § 3: Quod attinet ad tribunalia secundae instantiae…Episcoporum conferentia vel Episcopus ab ea designatus omnes habent potestates, quae Episcopo dioecesano competunt circa suum tribunal. Can. 1655 § 1. Quod attinet ad reales actiones, quoties adiudicata actori res aliqua est, haec actori tradenda est statim ac res iudicata habetur. § 2: Quod vero attinet ad actiones personales, cum reus damnatus est…, iudex…vel exsecutor…terminum statuat ad implendam obligationem… Can. 1694: Quod attinet ad tribunalis competentiam, serventur praescripta can, 1673. Ad vitam coniugalem quod spectat, pars actrix fatetur illam ab initio regulari modo processisse (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). 168

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Ad meritum causae quod spectat, initio animadvertendum est magnam exstare difficultatem probandi caput nullitatis… (ibidem). Ad bonum prolis quod attinet…non obstat matrimoniali consensui intentio susceptas obligationes non implendi (coram López-Illana, Sententia diei 15 Ianuarii 2000).

267 Interrogativas indirectas 268 simples a) Introducidas por partículas («totales») Can. 869 § 1: Si dubitetur num quis baptizatus fuerit…baptismus eidem sub condicione conferatur. Can. 961 § 2: Iudicium ferre an dentur condiciones ad normam § 1, n.2 requisitae, pertinet ad Episcopum dioecesanum… Can. 1091 § 4: Numquam matrimonium permittatur si quod est dubium num partes sint consanguineae in aliquo gradu lineae rectae aut in secundo gradu lineae collateralis. Can. 1446 § 3: Quod si circa privatum partium bonum lis versetur, dispiciat iudex num…controversia finem habere utiliter possit. Can. 1705 § 3: Quod si Apostolica Sedes rescripserit ex deductis non constare de inconsummatione, tunc iurisperitus, de quo in can. 1701, § 2, potest acta processus…invisere in sede tribunalis ad perpendendum num quid grave adduci possit ad petitionem denuo proponendam. Can. 1718 § 1: Cum satis collecta videantur elementa, decernat Ordinarius: 1º num processus ad poenam irrogandam vel declarandam promoveri possit; 2º num id, attento can. 1341, expediat. Can. 1718 § 4: Antequam ad normam § 1 decernat, consideret Ordinarius num…expediat ut…vel ipse vel investigator quaestionem de damnis ex bono et aequo dirimat. …prospero cum exitu disceptatum est an Servus Dei more heroum virtutes christianas exercuisset (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). …nunc Nobis respondendum est ad dubium rite concordatum in tertio iudicii gradu hac sub formula: an constet de matrimonii nullitate… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). 169

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

b) Introducidas por pronombres o adverbios («parciales») Can. 377 § 3:…pontificii Legati est…communicare…quid suggerant Metropolita et Suffraganei provinciae, ad quam providenda dioecesis pertinet vel quacum in coetum convenit… Can. 452 § 1: Quaelibet Episcoporum conferentia…determinet quisnam, praeside legitime impedito, munere pro-praesidis fungatur, atque secretarium generalem designet, ad normam statutorum. Can. 788 § 3: Conferentiae Episcoporum est statuta edere…determinando quaenam a catechumenis sint praestanda, atque definiendo quaenam eis agnoscantur praerogativae. Can. 952 § 1: Concilii provincialis aut conventus Episcoporum provinciae est pro universa provincia per decretum definire quaenam pro celebratione et applicatione Missae sit offerenda stips… Can. 1075 § 1: Supremae tantum Ecclesiae auctoritatis est authentice declarare quandonam ius divinum matrimonium prohibeat vel dirimat. Can. 1277:…Conferentiae Episcoporum est definire quinam actus habendi sint extraordinariae administrationis. Can. 1296:…auctoritatis competentis est decernere…an et qualis actio…a quonam et contra quemnam instituenda sit ad Ecclesiae iura vindicanda. Can. 1504: Libellus, quo lis introducitur, debet: 1º exprimere coram quo iudice causa introducatur, quid petatur et a quo petatur. Can. 1537: Quoad extraiudicialem confessionem in iudicium deductam, iudicis est…aestimare quanti ea sit facienda. Can. 1543: Si abrasa, correcta, interpolata aliove vitio documenta infecta demonstrentur, iudicis est aestimare an et quanti huiusmodi documenta sint facienda. Can. 1558 § 3: Iudex decernat ubi audiendi sint ii, quibus…impossibile vel difficile sit tribunalis sedem adire. Can. 1563: Iudex…exquirat quaenam sit ipsi (testi) cum partibus necessitudo et…sciscitetur…quo definito tempore ea, quae asserit, cognoverit. Can. 1572: In aestimandis testimoniis iudex…consideret: 1º quae condicio sit personae quaeve honestas. 170

ORACIONES SUBORDINADAS SUSTANTIVAS

Can. 1578 § 2: Periti debent indicare perspicue quibus documentis…certiores facti sint de personarum vel rerum vel locorum identitate, qua via et ratione processerint…et quibus potissimum argumentis suae conclusiones nitantur. Can. 1609 § 1: In tribunali collegiali, qua die et hora iudices ad deliberandum conveniant, collegii praeses statuat… Can. 1611: Sententia debet: 2º determinare quae sint partium obligationes ex iudicio ortae et quomodo implendae sint. Can. 1612 § 1: Sententia…exprimat oportet ex ordine qui sit iudex aut tribunal; qui sit actor, pars conventa, procurator…promotor iustitiae, defensor vinculi… Can. 1673 § 4:…qui (Vicarius iudicialis) prius ipsam (partem conventam) interroget num quid excipiendum habeat. Can. 1677 § 3: Formula dubii non tantum quaerat an constet de nullitate matrimonii in casu, sed determinare etiam debet quo capite vel quibus capitibus nuptiarum validitas impugnetur. Non est cur immoremur in disserendo de extrinsecitate metus in casu et in ea vindicanda cum manifesto in discrimen illam non vocent…(coram Funghini, Sententia diei 16/I/1991). Attamen…est cur aliquid solacii ex acceptis nuntiis hauriamus (PÍO XII, Orient. Eccles.). Nullus est recursus si absolute incertum manet de quibusnam personis vel de quonam obiecto agatur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 75). Secretarii est…decernere an et quomodo procedendum sit… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 110. § 2).

269 dobles Can. 67 § 3: In dubio num rescriptum irritum sit necne, recurratur ad rescribentem. Can. 1005: In dubio utrum infirmus rationis usum attigerit an periculose aegrotet vel mortuus sit, hoc sacramentum (unctio infirmorum) ministretur. Can. 1431 § 1: In causis contentiosis, Episcopi dioecesani est iudicare utrum bonum publicum in discrimen vocari possit necne… 171

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1507 § 1: In decreto, quo actoris libellus admittitur, debet iudex vel praeses ceteras partes in iudicium vocare seu citare ad litem contestandam, statuens utrum eae scripto respondere debeant an coram ipso se sistere ad dubia concordanda. Can. 1572: In aestimandis testimoniis iudex…consideret: 2º/ utrum de scientia propria, praesertim de visu et auditu proprio testificetur an de sua opinione, de fama, aut de auditu ab aliis; 3º/ utrum testis constans sit et firmiter sibi cohaereat an varius, incertus vel vacillans; 4º/ utrum testimonii contestes habeat, aliisve probationis elementis confirmetur necne. Can. 1589: Iudex…expeditissime decernat utrum proposita incidens quaestio fundamentum habere videatur…an sit in limine reicienda. Can. 1644 § 1:…Tribunal autem appellationis intra mensem ab exhibitis novis probationibus et argumentis debet decreto statuere utrum nova causae propositio admitti debeat necne. Can. 1709 § 1. Libellus mitti debet ad competentem Congregationem, quae decernet utrum causa ab ipsa Curiae Romanae Congregatione an a tribunali ab ea designato sit agenda. Can. 1718 § 1: Cum satis collecta videantur elementa, decernat Ordinarius: 3º utrum processus iudicialis sit adhibendus an…sit procedendum per decretum extra iudicium. Can. 1736 § 3:…is qui de recursu videre debet, ad normam can. 1737, § 3, decernat utrum suspensio sit confirmanda an revocanda. Can. 1745:…hic (Episcopus) ut valide agat: 3º: tamdem statuat utrum parochus sit amovendus necne… In causis, ubi agitur de sententia rotali appellata, adhibebitur dubii formula: utrum confirmanda an infirmanda sit sententia rotalis diei… (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 62.2). Utrum primo an secundo modo statuatur praescriptio, ex lege iudicandum est (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1681). Qua de re tamen aptius quaeri potest utrum nempe vir conventus…partem actricem de vitio alcoholismi revera celaverit, an potius ipsa mulier sub ardentis amoris influxu illud vitium adamati videre non valuerit… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). 172

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

…Secretarii est decernere utrum intervenire debeat necne (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 8. § 1). Congressus…edicit utrum locus sit necne recusationi iudicis (ibidem, art. 64).

270 ORACIONES ADJETIVAS ORACIONES ADJETIVAS SEGÚN EL NEXO SUBORDINANTE El nexo que introduce la oración adjetiva (llamada también de relativo) puede ser: a) Pronombre relativo Can. 277 § 1: Clerici…ad coelibatum adstringuntur, quod est peculiare Dei donum, quo quidem sacri ministri indiviso corde Christo facilius adhaerere possunt.... Can. 937: Nisi gravis obstet ratio, ecclesia in qua sanctissima Eucharistia asservatur per aliquot saltem horas cotidie fidelibus pateat… Can. 1108 § 1: Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci Ordinario aut parocho aut sacerdote vel diacono… Can. 1122 § 2: Si coniux matrimonium contraxerit non in paroecia in qua baptizatus est, parochus loci celebrationis notitiam initi coniugii ad parochum loci collati baptismi quam primum transmittat. Can. 1138 § 1: Pater is est, quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argumentis contrarium probetur. Can. 1173: Ecclesia, sacerdotale munus Christi adimplens, liturgiam horarum celebrat, qua Deum ad populum suum loquentem audiens et memoriam mysterii salutis agens, Ipsum…cantu et oratione laudat atque interpellat pro totius mundi salute. Can. 1184 § 2: Occurente aliquo dubio, consulatur loci Ordinarius, cuius iudicio standum est. Can. 1186:…Ecclesia peculiari et filiali christifidelium venerationi commendat Beatam Mariam semper Virginem, Dei Matrem, quam Christus hominum omnium Matrem constituit… Codex eam firmare videtur sententiam, quae iam antea communis evaserat… (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1670). 173

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Praecox mors matris maiorisque fratris profunde animum pueri affecit, qui autem….aequo animo tanta tristia obire valuit (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

b) Un relativo indefinido Can. 99: Quicumque usu rationis habitu caret, censetur non sui compos et infantibus assimilatur. Can. 304 § 1: Omnes christifidelium consociationes…quocumque titulo seu nomine vocantur…sua habeant statuta… Can. 668 § 3: Quidquid religiosus propria acquirit industria vel ratione instituti, acquirit instituto. Can. 878:…minister baptismi, quicumque est,…de collato baptismo certiorem facere debet parochum paroeciae in qua baptismus administratus est… Can. 1210: In loco sacro ea tantum admittantur quae cultui, pietati, religioni exercendis vel promovendis inserviunt ac vetatur quidquid a loci sanctitate absonum sit. Can. 1381 § 1: Quicumque officium ecclesiasticum usurpat, iusta poena puniatur. Quidquid latet apparebit (Dies irae) Credo quidquid dixit Dei Filius… (Adoro te).

c) Un adverbio relativo de lugar Can. 100 Persona dicitur: «incola,» in loco ubi est eius domicilium; «advena,» in loco ubi quasi-domicilium habet. Can. 103 Sodales institutorum religiosorum et societatum vitae apostolicae domicilium acquirunt in loco ubi sita est domus cui adscribuntur. Can. 234 § 1: Serventur, ubi exsistunt, atque foveantur seminaria minora aliave instituta id genus…vocationum fovendarum gratia… Can. 433 § 1: Si utilitas id suadeat…in nationibus ubi numerosiores adsunt Ecclesiae particulares, provinciae ecclesiasticae viciniores…coniungi possunt. Can. 700:…si agatur de instituto iuris dioecesani, confirmatio (dimissionis) spectat ad Episcopum dioecesis ubi sita est domus, cui religiosus adscriptus est. 174

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 785 § 2: Catechistae efformentur in scholis ad hoc destinatis vel, ubi desint, sub moderamine missionariorum. Can. 926: In eucharistica celebratione secundum antiquam Ecclesiae latinae traditionem sacerdos adhibeat panem azymum ubicumque litat. Can. 934 § 3: In locis sacris ubi sanctissima Eucharistia asservatur, adesse semper debet qui eius curam habet… Can. 1112 § 1: Ubi desunt sacerdotes et diaconi, potest Episcopus dioecesanus…delegare laicos, qui matrimoniis assistant. Can. 1115: Matrimonia celebrentur in paroecia ubi alterutra pars contrahentium habet domicilium vel quasi-domicilium vel menstruam commorationem… Can. 1177 § 3: Si extra propriam paroeciam mors acciderit, neque cadaver ad eam translatum fuerit…exequiae celebrentur in ecclesia paroeciae ubi mors accidit nisi… Can. 1240 § 1: Coemeteria Ecclesiae propria, ubi fieri potest, habeantur… Can. 1248 § 1: Praecepto de Missa participanda satisfacit qui Missae assistit ubicumque celebratur ritu catholico vel ipso die festo vel vespere diei praecedentis. Can. 1272: In regionibus ubi beneficia proprie dicta adhuc exsistunt, Episcoporum conferentiae est…huiusmodi beneficiorum regimen moderari… Can. 1352 § 2: Obligatio servandi poenam latae sententiae, quae neque declarata sit neque sit notoria in loco ubi delinquens versatur, eatenus… suspenditur, quatenus reus eam servare nequeat… Can. 1409 § 1: Vagus forum habet in loco ubi actu commoratur. Can. 1500: Ad naturam et vim actionis possessoriae quod attinet, serventur praescripta iuris civilis loci ubi sita est res de cuius possessione agitur. Can. 1714: De transactione, de compromisso, deque iudicio arbitrali serventur normae a partibus selectae vel…lex civilis vigens in loco ubi conventio initur. Cracoviam Servus Dei cum patre suo migravit, ubi Facultati Philosophiae… nomen dedit et… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). …in Poloniam rediit, ubi coadiutoris paroecialis et cappellani universitatis simul munera assumpsit (ibidem). 175

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Citationis scheda…per Curiae cursorem tradenda est ipsi convento ubicumque is invenitur (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 79.1).

271 ORACIONES DE RELATIVO SUSTANTIVADAS Las oraciones de relativo pueden sustantivarse y desempeñar las funciones de sujeto o complemento directo de la oración principal 1) En función de sujeto Can. 30: Qui potestate exsecutiva tantum gaudet, decretum generale…ferre non valet… Can. 84: Qui abutitur potestate sibi ex privilegio data, privilegio ipso privari meretur. Can. 99: Quicumque usu rationis habitu caret, censetur non sui compos et infantibus assimilatur. Can. 218: Qui disciplinis sacris incumbunt, iusta libertate fruuntur inquirendi necnon mentem suam prudenter in iis aperiendi, in quibus peritia gaudent… Can. 226 § 1: Qui statu coniugali vivunt, iuxta propriam vocationem, peculiari officio tenentur per matrimonium et familiam ad aedificationem populi Dei allaborandi. Can. 235 § 2: Qui extra seminarium legitime morantur, ab Episcopo commendentur pio et idoneo sacerdoti, qui invigilet ut ad vitam spiritualem et ad disciplinam sedulo efformentur. Can. 254 § 1: Magistri in disciplinis tradendis…solliciti sint, ut unam scientiam alumni se discere experiantur; quo aptius id obtineatur, adsit in Seminario qui integram studiorum ordinationem moderetur. Can. 328: Qui praesunt consociationibus laicorum…curent ut suae cum aliis christifidelium consociationibus…cooperentur utque variis operibus christianis, praesertim in eodem territorio exsistentibus, libenter auxilio sint. Can. 666: In usu mediorum communicationis socialis…vitentur quae sunt vocationi propriae nociva et castitati personae consecratae periculosa. Can. 774 § 2:…pari obligatione (filios in fide et vitae christianae praxi efformandi) adstringuntur qui parentum locum tenent atque patrini. 176

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 788 § 1: Qui voluntatem amplectendi fidem in Christum…manifestaverint, expleto tempore praecatechumenatus, liturgicis caerimoniis admittantur ad catechumenatum, atque eorum nomina scribantur in libro ad hoc destinato. Can. 812: Qui in studiorum superiorum institutis quibuslibet disciplinas tradunt theologicas, auctoritatis ecclesiasticae competentis mandatum habeant oportet. Can. 824 § 2: Quae in canonibus huius tituli statuuntur de libris, quibuslibet scriptis divulgationi publicae destinatis applicanda sunt, nisi aliud constet. Can. 842 § 1: Ad cetera sacramenta valide admitti nequit qui baptismum non recepit. Can. 922: Sanctum Viaticum infirmis ne nimium differatur; qui animarum curam gerunt sedulo advigilent ut eodem infirmi plene sui compotes reficiantur. Can. 934 § 3: In locis sacris ubi sanctissima Eucharistia asservatur, adesse semper debet qui eius curam habet. Can. 955 § 3: Qui aliis Missas celebrandas committunt, sine mora in librum referant tum Missas quas acceperunt, tum eas quas aliis tradiderunt… Can. 1085 § 1: Invalide matrimonium attentat qui vinculo tenetur prioris matrimonii, quamquam non consummati. Can. 1094: Matrimonium inter se valide contrahere nequeunt qui cognatione legali ex adoptione orta…coniuncti sunt. Can. 1098: Qui matrimonium init deceptus dolo, ad obtinendum consensum patrato,…invalide contrahit. Can. 1108 § 2. Assistens matrimonio intellegitur tantum qui praesens exquirit manifestationem contrahentium consensus eamque nomine Ecclesiae recipit. Can. 1169 § 1: Consecrationes et dedicationes valide peragere possunt qui charactere episcopali insigniti sunt… Can. 1200 § 1: Qui libere iurat se aliquid facturum, peculiari religionis obligatione tenetur implendi, quod iureiurando firmaverit. Can. 1203: Qui suspendere, dispensare, commutare possunt votum, eandem potestatem eademque ratione habent circa iusiurandum promissorium. 177

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1210: In loco sacro ea tantum admittantur quae cultui, pietati, religioni exercendis vel promovendis inserviunt ac vetatur quidquid a loci sanctitate absonum sit. Can. 1248 § 1: Praecepto de Missa participanda satisfacit qui Missae assistit ubicumque celebratur ritu catholico vel ipso die festo vel vespere diei praecedentis. Can. 1299 § 1: Qui ex iure naturae et canonico libere valet de suis bonis statuere, potest ad causas pias…bona relinquere. Can. 1315 § l: Qui legislativam habet potestatem, potest etiam poenales leges ferre. Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1342 § 3: Quae in lege vel praecepto dicuntur de iudice…applicanda sunt ad Superiorem, qui per decretum extra iudicium poenam irroget vel declaret… Can. 1367: Qui species consecratas abicit aut in sacrilegum finem abducit vel retinet, in excommunicationem latae sententiae Sedi Apostolicae reservatam incurrit. Can. 1370 § 1: Qui vim physicam in Romanum Pontificem adhibet, in excommunicationem latae sententiae Sedi Apostolicae reservatam incurrit… Can. 1381 § 1: Quicumque officium ecclesiasticum usurpat, iusta poena puniatur. Can. 1396: Qui graviter violat residentiae obligationem cui ratione ecclesiastici officii tenetur, iusta poena puniatur. Can. 1397: Qui homicidium patrat vel hominem vi aut fraude rapit vel detinet vel mutilat vel graviter vulnerat, privationibus et prohibitionibus…pro delicti gravitate puniatur. Can. 1569 § 1: In fine examinis, testi legi debent quae notarius de eius depositione scripto redegit… Can. 1596 § 3: Qui intervenit in causa admittendus est in eo statu in quo causa reperitur… Can. 1717 § 3: Qui investigationem agit, easdem habet, quas auditor in processu, potestates et obligationes. 178

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 1737 § 1: Qui se decreto gravatum esse contendit, potest ad Superiorem hierarchicum eius, qui decretum tulit, propter quodlibet iustum motivum recurrere. Qui actum voluntatis matrimonialis elicere non valet…validas nuptias celebrare non potest (coram Stankiewicz, Sententia diei 12/12/2006). Ac pro eis potissimum qui in graviore rerum discrimine versantur, supernam opem…supplici animo contendite, ut qui tam acriter hodie acerrimeque periclitantur christiana fortitudine roborentur…. (PÍO XII, Orient. Eccles.). Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt, edunt et qui altari deserviunt cum altari participant? (GUIDO COCHI, Comment.in C.I.C. ad usum scholarum, lib. III pars VI, nº 165) Qui enim rem alienam detinet sine bona fide eam detinendo cum conscientia suae obligationis, peccat, quod peccatum nequit, ne lege quidem civili, affici praemio (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1685). Quidquid latet apparebit (Dies irae) Quia quem meruisti portare, alleluia, resurrexit (Regina caeli laetare). Sat habet fautorum semper qui vivit bene [Insc. en Ayuntamiento de Posnan (Polonia)] Quod nempe ieiunando comparcitur, debet pauperibus largiri (J. HERBUT, De ieiunio et abstinentia in Ecclesia byzantina 57). Quae de Patriarchis sunt dicta, valent etiam, ad normam iuris, de Archiepiscopis maioribus qui universae cuidam Ecclesiae particulari seu ritui praesunt (Orientalium Ecclesiarum, 10). Qui spem habet, aliter vivit (BENEDICTO XVI, Spe salvi, 2),

2) En función de Complemento directo. Can. 554 § 1:…Episcopus seligat sacerdotem quem…idoneum iudicaverit. Can. 618:…ipsi (Superiores) subditos regant uti filios Dei…libenter eos audiant necnon eorum conspirationem in bonum instituti et Ecclesiae foveant, firma tamen ipsorum auctoritate decernendi et praecipiendi quae agenda sunt. 179

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 626: Superiores…nominent aut eligant quos in Domino vere dignos et aptos sciant. Can. 668 § 3: Quidquid religiosus propria acquirit industria vel ratione instituti, acquirit instituto. Can. 706 § 2:…quae postea ipsi (religioso) obveniant, sibi plene acquirit. Can. 1260: Ecclesiae nativum ius est exigendi a christifidelibus quae ad fines sibi proprios sint necessaria. Can. 1333 § 4: Suspensio vetans fructus, stipendium, pensiones aliave eiusmodi percipere, obligationem secumfert restituendi quidquid illegitime, quamvis bona fide, perceptum sit. Credo quidquid dixit Dei Filius…peto quod petivit latro paenitens (Adoro te). Legislator quod voluit dixit et quod noluit tacuit [principio jurídico]. Et mitte quem missurus es (Rorate caeli). Dilige, et quod vis fac (S.AGUSTÍN, trac. in I Ioann. 7, 8). Ut episcopus…legatum mittat, suscepturus salva fidei veritate quidquid synodus statuerit (Statuta Eccles. antiqua, 9). Vide ut quod ore cantas corde credas et quod corde credis operibus probes (Statuta Eccles. antiqua, 98). Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt, edunt et qui altari deserviunt cum altari participant? (GUIDO COCHI, Comment.in C.I.C. ad usum scholarum, lib. III pars VI, nº 165).

272 EL MODO EN LAS ORACIONES DE RELATIVO 273 Relativas en Indicativo [passim]. Can. 1057 § 2: Consensus matrimonialis est actus voluntatis, quo vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo tradunt et accipiunt ad constituendum matrimonium.

274 Relativas en Subjuntivo a) Matiz final Can. 235 § 2: Qui extra seminarium legitime morantur, ab Episcopo commendentur pio et idoneo sacerdoti, qui invigilet ut ad vitam spiritualem et ad disciplinam sedulo efformentur. 180

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 246 § 4:…et commendatur ut unusquisque (alumnorum) habeat moderatorem suae vitae spiritualis libere quidem electum, cui confidenter conscientiam aperire possit. Can. 271 § 1: Extra casum verae necessitatis Ecclesiae particularis propriae, Episcopus dioecesanus ne deneget licentiam transmigrandi clericis, quos paratos sciat atque aptos aestimet qui regiones petant gravi cleri inopia laborantes, ibidem sacrum ministerium peracturi. Can. 337 § 3: Romani Pontificis est…seligere et promovere modos, quibus Episcoporum Collegium munus suum…collegialiter exerceat. Can. 344:…cuius (Romani Pontificis) quidem est: 1º…locumque designare ubi coetus habendi sint. Can. 351 § 1: Qui Cardinales promoveantur, libere a Romano Pontifice seliguntur viri in ordine presbyteratus constituti, doctrina, moribus, pietate… egregie praestantes. Can. 352 § 2: Officio Decani vacante, Cardinales titulo Ecclesiae suburbicariae decorati, iique soli,…e coetus sui gremio unum eligant qui Decanum Collegii agat. Can. 404 § 1: Episcopus coadiutor officii sui possessionem capit…praesente curiae cancellario, qui rem in acta referat. Can. 413 § 2: Si deficiat aut impediatur Episcopus coadiutor…, collegii consultorum est sacerdotem eligere, qui dioecesim regat. Can. 464: Synodi sodalis, si legitimo detineatur impedimento, non potest mittere procuratorem qui ipsius nomine eidem intersit. Can. 477 § 2: Vicario generali absente vel legitime impedito, Episcopus dioecesanus alium nominare potest, qui eius vices suppleat. Can. 495 § 1: In unaquaque dioecesi constituatur consilium presbyterale, coetus scilicet sacerdotum, qui tamquam senatus sit Episcopi… Can. 693: Si sodalis sit clericus, indultum non conceditur priusquam inveniat Episcopum qui eum in dioecesi incardinet vel saltem ad experimentum recipiat. Can. 786: Actio proprie missionalis…ab Ecclesia absolvitur…cum scilicet instructae sint (novellae Ecclesiae) propriis viribus et sufficientibus mediis quibus opus evangelizandi per se ipsae peragere valeant 181

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 811 § 1: Curet auctoritas ecclesiastica competens ut in universitatibus catholicis erigatur facultas aut institutum aut saltem cathedra Theologiae, in qua lectiones laicis quoque studentibus tradantur. Can. 930 § 2: Sacerdos caecus aliave infirmitate laborans licite eucharisticum Sacrificium celebrat…adstante…alio sacerdote vel diacono aut etiam laico rite instructo, qui eundem adiuvet. Can. 969 § 1: Solus loci Ordinarius competens est qui facultatem ad confessiones…excipiendas conferat presbyteris quibuslibet. Can. 1105 § 3. Si mandans scribere nequeat, id in ipso mandato annotetur et alius testis addatur qui scripturam ipse quoque subsignet. Can. 1112 § 1: Ubi desunt sacerdotes et diaconi, potest Episcopus dioecesanus…delegare laicos, qui matrimoniis assistant. Can. 1249:...ut vero cuncti communi quadam paenitentiae observatione inter se coniungantur, dies paenitentiales praescribuntur, in quibus christifideles…orationi vacent, opera pietatis et caritatis exerceant, se ipsos abnegent… Can. 1274 § 1: Habeatur in singulis dioecesibus speciale institutum, quod bona vel oblationes colligat eum in finem ut sustentationi clericorum… provideatur, nisi aliter eisdem provisum sit. Can. 1429: Tribunalis collegialis praeses debet unum ex iudicibus collegii ponentem seu relatorem designare qui in coetu iudicum de causas referat et sententias in scriptis redigat. Can. 1490: In unoquoque tribunali…stabiles patroni constituantur…qui munus advocati vel procuratoris in causis praesertim matrimonialibus pro partibus, quae eos seligere malint, exerceant. Can. 1634 § 2:…et impedimentum significandum est iudici appellationis, qui iudicem a quo praecepto obstringat officio suo quam primum satisfaciendi. Can. 1704 § 1: Instructor…omnia acta…deferat ad Episcopum, qui votum pro rei veritate promat tum super facto inconsummationis tum super iusta causa ad dispensandum et gratiae opportunitate. Can. 1721 § 1: Si Ordinarius decreverit processum iudicialem esse ineundum, acta investigationis promotori iustitiae tradat, qui accusationis libellum iudici…exhibeat. 182

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

…Officialis rem deferat Ordinario qui…parocho coniugum aliive sacerdoti iniungat (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 65.1). (Praesidis officium est)…constituendi diem et horam, quibus iudices ad deliberandum de sententia proferenda conveniant (ibidem, art.68.1). Ponens…statim Turnum convocabit qui libellum admittat aut reiciat (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 55.1). Decisio notificatur, quae statim ad effectum deducatur (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 97). Deus…velit solatores suos angelos mittere…et…sua munera concedere, quae eorum animos recreent, confirment, roborent et ad superna erigant. (PÍO XII, Orient. Eccles.). Non habent sacrorum administros qui eos solentur, adiuvent, moderentur quique eis superna religionis adiumenta praebeant (ibidem). Liber scriptus proferetur, in quo totum continetur, unde mundus iudicetur (Dies irae).

b) Matiz consecutivo Can. 281 § 1: Clerici, cum ministerio ecclesiastico se dedicant, remunerationem merentur quae suae condicioni congruat…quaque ipsi possint necessitatibus vitae suae…providere. Can. 378 § 1: Ad idoneitatem candidatorum episcopatus requiritur ut quis sit: 1º/ firma fide, bonis moribus, pietate, animarum zelo, sapientia, prudentia et virtutibus humanis excellens, ceterisque dotibus praeditus, quae ipsum aptum efficiant ad officium…implendum. Can. 517 § 1:…paroeciae aut diversarum simul paroeciarum cura pastoralis committi potest pluribus in solidum sacerdotibus, ea tamen lege, ut eorundem unus curae pastoralis exercendae sit moderator, qui nempe actionem coniunctam dirigat atque de ea coram Episcopo respondeat. Can. 798: Parentes filios concredant illis scholis in quibus educationi catholicae provideatur. Can. 969 § 1. Solus loci Ordinarius competens est qui facultatem ad confessiones quorumlibet fidelium excipiendas conferat presbyteris quibuslibet. Can. 1247: Die dominica aliisque diebus festis de praecepto fideles…abstineant insuper ab illis operibus et negotiis quae cultum Deo reddendum, 183

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

laetitiam diei Domini propriam, aut debitam mentis ac corporis relaxationem impediant. Can. 1308 § 3: Episcopo dioecesano competit potestas reducendi…Missas legatorum…, dummodo nemo sit qui obligatione teneatur et utiliter cogi possit ad eleemosynae augmentum faciendum. Can. 1327:…Item in praecepto possunt circumstantiae statui, quae a poena praecepto constituta eximant, vel eam attenuent vel aggravent. Can. 1468: Uniuscuiusque tribunalis sedes sit, quantum fieri potest, stabilis, quae statutis horis pateat. In votis quoque est ut inter Dicasteriorum membra cooptentur episcopi…qui mentem, optata ac necessitates omnium Ecclesiarum Summo Pontifici plenius referre valeant (Christus Dominus, 10). Quin etiam, sunt qui putent dimensionem appetitivam incapacitatem assumendi…complecti omnes peculiares actus voluntatis…(coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Orientales Ecclesias…peculiarissimo modo Nobis cordi esse nemo est qui ignoret (PÍO XII, Orient. Eccles.). Sunt tamen qui personalitatem iuridicam Ecclesiae universalis explicari doceant per dominium aliquod universale omnium bonorum ecclesiasticorum (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1669). Quis est uspiam terrarum, qui non in eo consentiat, quartam sextamve feriam solemni in ecclesia ieiunio consecratam? (S. EPIFANIO, adversus haereses, III, 1).

275 c) Matiz causal Can. 216: Christifideles cuncti, quippe qui Ecclesiae missionem participent, ius habent ut...apostolicam actionem promoveant vel sustineant. Can. 225 § 1: Laici, quippe qui, uti omnes christifideles, ad apostolatum a Deo per baptismum et confirmationem deputentur,…generali obligatione tenentur et iure gaudent…allaborandi ut divinum salutis nuntium ab universis hominibus ubique terrarum cognoscatur et accipiatur. Can. 275 § 1: Clerici, quippe qui omnes ad unum conspirent opus, ad aedificationem nempe Corporis Christi, vinculo fraternitatis et orationis inter se uniti sint… 184

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 276 § 1. In vita sua ducenda ad sanctitatem persequendam peculiari ratione tenentur clerici, quippe qui…dispensatores sint mysteriorum Dei in servitium Eius populi. Can. 339 § 1: Ius est et officium omnibus et solis Episcopis, qui sint membra Collegii Episcoporum, ut Concilio Oecumenico cum suffragio deliberativo intersint. Can. 771 § 2: Provideant quoque (animarum pastores), ut Evangelii nuntium perveniat ad non credentes in territorio degentes, quippe quos, non secus ac fideles, animarum cura complecti debeat. Can. 796 § 1: Inter media ad excolendam educationem christifideles magni faciant scholas, quae quidem parentibus…praecipuo auxilio sint. Ideo Sacrosancta Synodus decernit omnibus episcopis, qui sint membra Collegii episcopalis, ius esse ut Concilio oecumenico intersint (Christus Dominus, 4).

275 d) Matiz condicional Can. 24 § 1: Nulla consuetudo vim legis obtinere potest quae sit iuri divino contraria. Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest, qui ad collegium vel coetum non pertineat. Can. 354: Patres Cardinales…qui septuagesimum quintum aetatis annum expleverint, rogantur ut renuntiationem ab officio exhibeant Romano Pontifici… Can. 356:…Cardinales…qui non sint Episcopi dioecesani, obligatione tenentur residendi in Urbe. Can. 377 § 4:…Episcopus dioecesanus, qui auxiliarem suae dioecesi dandum aestimet, elenchum trium saltem presbyterorum ad hoc officium aptiorum Apostolicae Sedi proponat. Can. 477 § 1:…Vicarius episcopalis, qui non sit Episcopus auxiliaris, nominetur tantum ad tempus, in ipso constitutionis actu determinandum. Can. 649 § 1:…absentia a domo novitiatus quae tres menses, sive continuos sive intermissos, superet, novitiatum invalidum reddit. Can. 717 § 2: Nemo in Moderatorem supremum designetur, qui non sit definitive incorporatus. 185

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 823 § 1:…officium et ius est Ecclesiae…necnon reprobandi scripta quae rectae fidei aut bonis moribus noceant. Can. 1002: Celebratio communis unctionis infirmorum, pro pluribus infirmis simul, qui apte sint praeparati et rite dispositi, iuxta Episcopi dioecesani praescripta peragi potest. Can. 1006: Infirmis qui, cum suae mentis compotes essent, hoc sacramentum (unctionis) implicite saltem petierint, conferatur. Can. 1103: Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem ab extrinseco…, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium. Can. 1338 § 1: Privationes et prohibitiones, quae in can. 1336, § 1, nn.2 et 3 recensentur, numquam afficiunt potestatem, officia, munera, iura, privilegia,…quae non sint sub potestate Superioris poenam constituentis. Can. 1350 § 2: Dimisso autem e statu clericali, qui propter poenam vere indigeat, Ordinarius meliore quo fieri potest modo providere curet. Can. 1428 § 2: Episcopus potest ad auditoris munus approbare clericos vel laicos qui bonis moribus, prudentia et doctrina fulgeant. Can. 1457 § 1: Iudices qui, cum certe et evidenter competentes sint, ius reddere recusent vel nullo suffragante iuris praescripto se competentes declarent atque causas cognoscant ac definiant, vel secreti legem violent vel…aliud litigantibus damnum inferant,…puniri possunt, non exclusa officii privatione. Can. 1604 § 1: Omnino prohibentur partium vel advocatorum vel etiam aliorum informationes iudici datae, quae maneant extra acta causae.

277 La oraciones adjetivas pueden ir en Subjuntivo por «atracción modal»: Can. 50: Antequam decretum singulare ferat, auctoritas necessarias notitias et probationes exquirat, atque, quantum fieri potest, eos audiat, quorum iura laedi possint. Can. 298 § 2: Christifideles sua nomina dent iis praesertim consociationibus, quae a competenti auctoritate ecclesiastica aut erectae aut laudatae vel commendatae sint. Can. 384:…iisdemque (presbyteris) praesto sint media et institutiones, quibus ad vitam spiritualem et intellectualem fovendam egeant. 186

ORACIONES SUBORDINADAS ADJETIVAS

Can. 406 § 1:…insuper ipsi (Vicario generali) prae ceteris Episcopus dioecesanus committat quae ex iure mandatum speciale requirant. Can. 1609 § 2: Assignata conventui die, singuli iudices scriptas afferant conclusiones suas in merito causae, et rationes…quibus ad conclusionem suam venerint. Can. 1651: Non antea exsecutioni locus esse poterit, quam exsecutorium iudicis decretum habeatur, quo edicatur sententiam ipsam exsecutioni mandari debere.

278 RELATIVO «COORDINATIVO» Can. 280: Clericis valde commendatur quaedam vitae communis consuetudo: quae quidem, ubi viget, quantum fieri potest, servanda est. Can. 410: Episcopus coadiutor et Episcopus auxiliaris obligatione tenentur… residendi in dioecesi; a qua…nonnisi ad breve tempus discedant. Can. 443 § 2: Ad concilia particularia vocari possunt alii Episcopi titulares etiam emeriti in territorio degentes; qui quidem ius habent sufragii deliberativi. Can. 678 § 2: In apostolatu externo exercendo religiosi…disciplinae instituti fideles permanere debent; quam obligationem ipsi Episcopi, si casus ferat, urgere ne omittant. Can. 798: Parentes filios concredant illis scholis in quibus educationi catholicae provideatur; quod si facere non valeant, obligatione tenentur curandi ut extra scholas debitae eorundem educationi catholicae prospiciatur. Can. 1106: Matrimonium per interpretem contrahi potest; cui tamen parochus ne assistat, nisi de interpretis fide sibi constet. Can. 1488 § 1: Vetatur uterque (tum procurator tum advocatus) emere litem aut sibi de immodico emulumento vel rei litigiosae parte vindicata pacisci. Quae si fecerint, nulla est pactio et a iudice poterunt poena pecuniaria mulctari. Can. 1578 § 1: Periti suam quisque relationem a ceteris distinctam conficiant, nisi iudex unam a singulis subscribendam fieri iubeat; quod si fiat, sententiarum discrimina, si qua fuerint, diligenter adnotentur. Can. 1722: Ad scandala praevenienda, ad testium libertatem protegendam et ad iustitiae cursum tutandum…potest Ordinarius…in quolibet processus 187

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

stadio accusatum a sacro ministerio vel ab aliquo officio et munere ecclesiastico arcere…; quae omnia, causa cessante, sunt revocanda…. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem…petere; qua petitione proposita, etiam suspensio exsecutionis eo ipso petita intellegitur. Quibus omnibus in iure et in facto mature perpensis, Nos infrascripti Patres Auditores de Turno…declaramus, decernimus et definitive ssententiamus ad propositum dubium respondentes: (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). (Confecto causae summario, Patroni intra terminum praestitutum suum quisque restrictum conclusivum porrigunt). Quo termino elapso, Promotor iustitiae votum suum pro rei veritate exhibet… (BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, art. 88. § 2). Paulo VI e vita erepto et post brevem pontificatum Ioannis Pauli Papae I, Servus Dei ad Petri Sedem die 16 mensis Octobris anno 1978 electus est. Qui dies initium exstitit pontificatus… (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Pars actrix suum habeat patronum…; quod, si casus ferat, Ponens ut fiat curet etiam… (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 53. § 2).

ORACIONES ADVERBIALES 281 FINALES Can. 149 § 1: Ut ad officium ecclesiasticum quis promoveatur, debet esse in Ecclesiae communione necnon idoneus, scilicet iis qualitatibus praeditus, quae iure universali vel particulari aut lege fundationis ad idem officium requiruntur. Can. 169: Ut valida sit electio, nemo ad suffragium admitti potest, qui ad collegium vel coetum non pertineat. Can. 193 § 4: Decretum amotionis, ut effectum sortiatur, scripto intimandum est. Can. 254 § 1: Magistri in disciplinis tradendis…solliciti sint, ut unam scientiam alumni se discere experiantur; quo aptius id obtineatur, adsit in Seminario qui integram studiorum ordinationem moderetur. 188

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 306: Ut quis consociationis iuribus atque privilegiis…fruatur, necesse est et sufficit ut…in eandem valide receptus sit et ab eadem non sit legitime dimissus. Can. 364:…Ad pontificium ergo Legatum pertinet pro sua dicione: 6º/ operam conferre cum Episcopis, ut opportuna foveantur commercia inter Ecclesiam catholicam et alias Ecclesias vel communitates ecclesiales, immo et religiones non christianas. Can. 375 § 1: Episcopi…in Ecclesia Pastores constituuntur ut sint et ipsi doctrinae magistri, sacri cultus sacerdotes et gubernationis ministri. Can. 407 § 1: Ut quam maxime praesenti et futuro dioecesis bono faveatur, Episcopus dioecesanus, coadiutor atque Episcopus auxiliaris…in rebus maioris momenti sese invicem consulant. Can. 415: Si Episcopus dioecesanus poena ecclesiastica a munere exercendo prohibeatur, Metropolita aut…suffraganeus antiquior promotione ad Sanctam Sedem statim recurrat, ut ipsa provideat. Can. 521 § 1: Ut quis valide in parochum assumatur, oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 546: Ut quis valide Vicarius paroecialis nominetur, oportet sit in sacro presbyteratus ordine constitutus. Can. 591: Quo melius institutorum bono atque apostolatus necessitatibus provideatur, Summus Pontifex…instituta vitae consecratae ab Ordinariorum loci regimine eximere potest sibique soli vel alii ecclesiasticae auctoritati subicere. Can. 719 § 1: Sodales, ut vocationi suae fideliter respondeant eorumque actio apostolica ex ipsa unione cum Christo procedat, sedulo orationi vacent, sacrarum Scripturarum lectioni apto modo incumbant, annua recessus tempora servent atque alia spiritualia exercitia iuxta ius proprium peragant. Can. 794 § 2: Animarum pastoribus officium est omnia disponendi, ut educatione catholica omnes fideles fruantur. Can. 822 § 2: Iisdem pastoribus curae sit fideles edocere se officio teneri cooperandi ut instrumentorum communicationis socialis usus humano christianoque spiritu vivificetur. Can. 823 § 1: Ut veritatum fidei morumque integritas servetur, officium et ius est Ecclesiae pastoribus invigilandi, ne scriptis aut usu instrumentorum 189

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

communicationis socialis christifidelium fidei aut moribus detrimentum afferatur. Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus, cuius est…itemque operam dare, ut baptizatus vitam baptismo congruam ducat obligationesque eidem inhaerentes fideliter adimpleat. Can. 1026: Ut quis ordinetur, debita libertate gaudeat oportet. Can. 1065 § 2: Ut fructuose sacramentum matrimonii recipiatur, enixe sponsis commendatur ut ad sacramenta paenitentiae et sanctissimae Eucharistiae accedant. Can. 1103: Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem ab extrinseco…, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium. Can. 1188:…attamen moderato numero et congruo ordine exponantur (sacrae imagines), ne populi christiani admiratio excitetur, neve devotioni minus rectae ansa praebeatur. Can. 1249:…ut vero cuncti communi quadam paenitentiae observatione inter se coniungantur, dies paenitentiales praescribuntur… Can. 1337 § 2: Ut praescriptio commorandi in certo loco vel territorio irrogetur, accedat oportet consensus Ordinarii illius loci… Can. 1486 § 1: Ut procuratoris vel advocati remotio effectum sortiatur, necesse est ipsis intimetur et, si lis iam contestata fuerit, iudex et adversa pars certiores facti sint de remotione. Can. 1524 § 3: Renuntiatio, ut valeat, peragenda est scripto eademque…debet subscribi…communicari…acceptari vel saltem…non impugnari et… admitti. Can. 1716 § 1:…sententia arbitralis de controversia ecclesiastica, ut vim habeat in foro canonico, confirmatione indiget iudicis ecclesiastici loci, in quo lata est. Can. 1724 § 2: Renuntiatio, ut valeat, debet a reo acceptari, nisi ipse sit a iudicio absens declaratus. Can. 1738:…semper tamen potest Superior iubere ut recurrens ipse compareat ut interrogetur. Nobis videtur…ad Deum adhiberi preces…ut etiam carceres aperiantur ac dissolvantur vincula (PÍO XII, Orient Eccles.). 190

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Ut moriare pius, vivere disce pie [Insc. en iglesia de Sta. María de Cracovia (Polonia)]. (Servus Dei)…in Palatio Archiepiscopali ferventer exceptus est quo maiore securitate, quiete et tranquillitate institutionem theologicam pergeret (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

283 Es frecuente que en la oración principal haya un demostrativo en correlación con la conjunción: Can. 248: Institutio doctrinalis tradenda eo spectat ut alumni amplam atque solidam acquirant in sacris disciplinis doctrinam… Can. 646: Novitiatus…ad hoc ordinatur, ut novitii vocationem divinam et quidem instituti propriam melius agnoscant, vivendi modum instituti experiantur, eiusque spiritu mentem et cor informent atque ipsorum propositum et idoneitas comprobentur. Can. 722 § 1: Probatio initialis eo ordinetur, ut candidati suam divinam vocationem et quidem instituti propriam aptius cognoscant iidemque in spiritu et vivendi modo instituti exerceantur. Can. 1274 § 1: Habeatur in singulis dioecesibus speciale institutum, quod bona vel oblationes colligat eum in finem, ut sustentationi clericorum… provideatur… Can. 1305: Pecunia et bona mobilia…statim in loco tuto ab Ordinario approbando deponantur eum in finem, ut eadem pecunia vel bonorum mobilium pretium custodiantur… Sed non ad hoc creati sumus, ut foeda et impudenti aviditate omnes mundi copias expetamus (S. LEÓN MAGNO, de ieiunio Pentecostes, sermo IV.1).

284 Hay varios giros que expresan también una idea final. a) Gerundio o Gerundivo en Genitivo con causa o gratia: Can. 234 § 1: Serventur, ubi exsistunt, atque foveantur seminaria minora aliave instituta id genus…vocationum fovendarum gratia… Can. 1504. Libellus, quo lis introducitur, debet: 3º subscribi ab actore vel eius procuratore, appositis die, mense et anno, necnon loco in quo…aut residere se dixerint actorum recipiendorum gratia. 191

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Peculiari modo eos orientalis ritus Episcopos commemorare volumus, qui… defendendae religionis causa, aerumnas, luctus, iniurias toleraverunt (PÍO XII, Orient. Eccl.).

b) Gerundio o Gerundivo en Acusativo con ad (o in) (ver también nos. 189 y 194) Can. 171: Inhabiles sunt ad suffragium ferendum:… Can. 206 § 2: Catechumenorum specialem curam habet Ecclesia quae, dum eos ad vitam ducendam evangelicam invitat eosque ad sacros ritus celebrandos introducit, eisdem varias iam largitur praerogativas… Can. 251: Philosophica institutio…ita tradatur ut...alumnorum formationem humanam perficiat…eosque ad studia theologica peragenda aptiores reddat. Can. 254 § 2: Ita alumni edoceantur ut et ipsi habiles fiant ad quaestiones aptis investigationibus propriis et scientifica methodo examinandas. Can. 294: Ad aptam presbyterorum distributionem promovendam aut ad peculiaria opera pastoralia vel missionalia…perficienda, praelaturae personales…erigi possunt. Can. 374 § 2: Ad curam pastoralem per communem actionem fovendam plures paroeciae viciniores coniugi possunt in peculiares coetus, uti sunt vicariatus foranei. Can. 527 § 1: Qui ad curam pastoralem paroeciae gerendam promotus est, eandem obtinet et exercere tenetur a momento captae possessionis. Can. 748 § 3: Homines ad amplectendam fidem catholicam contra ipsorum conscientiam per coactionem adducere nemini umquam fas est. Can. 754: Omnes christifideles obligatione tenentur servandi constitutiones et decreta, quae ad doctrinam proponendam et erroneas opiniones proscribendas fert legitima Ecclesiae auctoritas… Can. 765, 766: Ad praedicandum… Can. 969 § 1: Solus loci Ordinarius competens est qui facultatem ad confessiones quorumlibet fidelium excipiendas conferat presbyteris quibuslibet. Can. 1026:…nefas est quemquam, quovis modo, ob quamlibet causam ad ordines recipiendos cogere… 192

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1062 § 2: Ex matrimonii promissione non datur actio ad petendam matrimonii celebrationem; datur tamen ad reparationem damnorum, si qua debeatur. Can. 1067: Episcoporum conferentia statuat normas de examine sponsorum, necnon de publicationibus matrimonialibus, aliisve opportunis mediis ad investigationes peragendas, quae ante matrimonium necessaria sunt… Can. 1073: Impedimentum dirimens personam inhabilem reddit ad matrimonium valide contrahendum. Can. 1096 § 1: Ut consensus matrimonialis haberi possit, necesse est ut contrahentes saltem non ignorent matrimonium esse consortium permanens inter virum et mulierem ordinatum ad prolem, cooperatione aliqua sexuali, procreandam. Can. 1127 § 3: Vetatur, ne ante vel post canonicam celebrationem, ad normam § 1, alia habeatur eiusdem matrimonii celebratio religiosa ad matrimonialem consensum praestandum vel renovandum. Can. 1174 § 2: Ad participandam liturgiam horarum…etiam ceteri christifideles, pro adiunctis, enixe invitantur. Can. 1214: Ecclesiae nomine intellegitur aedes sacra divino cultui destinata, ad quam fidelibus ius est adeundi ad divinum cultum praesertim publice exercendum. Can. 1254 § 1: Ecclesia catholica bona temporalia…acquirere, retinere, administrare et alienare valet ad fines sibi proprios prosequendos. Can. 1296:…auctoritatis competentis est decernere…an et qualis actio…a quonam et contra quemnam instituenda sit ad Ecclesiae iura vindicanda. Can. 1326 § 1: Iudex gravius punire potest quam lex vel praeceptum statuit: 2º eum…qui auctoritate aut officio abusus est ad delictum patrandum. Can. 1390 § 3: Calumniator potest cogi etiam ad congruam satisfactionem praestandam. Can. 1452 § 2: Potest autem praeterea iudex partium neglegentiam in probationibus afferendis vel in exceptionibus opponendis supplere, quoties id necessarium censeat ad vitandam graviter iniustam sententiam… Can. 1705 § 3: Quod si Apostolica Sedes rescripserit…non constare de inconsummatione, tunc iurisperitus…potest acta processus…invisere…ad 193

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

perpendendum num quid grave adduci possit ad petitionem denuo proponendam. Can. 1722: Ad scandala praevenienda, ad testium libertatem protegendam et ad iustitiae cursum tutandum…potest Ordinarius…accusatum a sacro ministerio vel ab aliquo officio et munere ecclesiastico arcere... Can. 1730 § 1: Ad nimias poenalis iudicii moras vitandas potest iudex iudicium de damnis differre usque dum sententiam definitivam in iudicio poenali protulerit. Can. 1744 § 1: Si parochus intra praestitutos dies non responderit, Episcopus iteret invitationem prorogando tempus utile ad respondendum. Novimus plurimos esse in orientalibus plagis christifideles…cum noscant… non posse supplicantium voces…ad Caelum extolli, ut inde supernarum gratiarum imbres demittantur ad mentes erigendas, ad solandos animos et ad tantorum malorum cumulo medendum (PÍO XII, Orient. Eccles.).

c) Una oración de relativo en Subjuntivo puede tener un matiz final (véase nº 274 a)). d) Participio de futuro Can. 271 § 1: Extra casum verae necessitatis Ecclesiae particularis propriae, Episcopus dioecesanus ne deneget licentiam transmigrandi clericis, quos paratos sciat atque aptos aestimet qui regiones petant gravi cleri inopia laborantes, ibidem sacrum ministerium peracturi. Can. 400 § 1: Episcopus dioecesanus…ad Urbem, Beatorum Apostolorum Petri et Pauli sepulcra veneraturus, accedat et Romano Pontifici se sistat. Ut Episcopus…legatum mittat, suscepturus salva fidei veritate quidquid synodus statuerit (Statuta Eccles. antiqua, 9). (lector): «Accipe et esto Dei relator, habiturus…partem cum his qui verbum Dei ministraverunt»(ibidem, n. 96).

285 CONSECUTIVAS 287 En la oración principal hay casi siempre un pronombre o adverbio en correlación con la conjunción: Can. 245 § 2: Ita formentur alumni, ut amore Ecclesiae Christi imbuti, Pontifici Romano Petri successori humili et filiali caritate devinciantur, proprio 194

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Episcopo tamquam fidi cooperatores adhaereant et sociam cum fratribus operam praestent. Can. 246 § 1: Celebratio Eucharistica centrum sit totius vitae seminarii, ita ut cotidie alumni, ipsam Christi caritatem participantes, animi robur pro apostolico labore et pro vita sua spirituali praesertim ex hoc ditissimo fonte hauriant. Can. 251: Philosophica institutio…ita tradatur ut alumnorum formationem humanam perficiat…eosque ad studia theologica peragenda aptiores reddat. Can. 252 § 2: In sacra Scriptura peculiari diligentia erudiantur alumni ita ut totius sacrae Scripturae conspectum acquirant. Can. 254 § 2: Ita alumni edoceantur ut et ipsi habiles fiant ad quaestiones aptis investigationibus propriis et scientifica methodo examinandas. Can. 265: Quemlibet clericum oportet esse incardinatum aut alicui Ecclesiae particulari vel praelaturae personali, aut alicui instituto vitae consecratae vel societati hac facultate praeditis, ita ut clerici acephali seu vagi minime admittantur. Can. 369: Dioecesis est populi Dei portio, quae Episcopo cum cooperatione presbyterii pascenda concreditur, ita ut...Ecclesiam particularem constituat. Can. 386 § 1:…curet (Episcopus dioecesanus) etiam ut praescripta canonum de ministerio verbi…sedulo serventur ita ut universa doctrina christiana omnibus tradatur. Can. 499: Modus eligendi membra consilii presbyteralis statutis determinandus est, ita quidem ut, quatenus id fieri possit, sacerdotes presbyterii repraesententur… Can. 652 § 3: Novitii, propriae responsabilitatis conscii, ita cum magistro suo active collaborent ut gratiae divinae vocationis fideliter respondeant. Can. 822 § 3: Omnes christifideles…solliciti sint operam adiutricem actioni pastorali praestare, ita ut Ecclesia etiam his instrumentis munus suum efficaciter exerceat. Can. 842 § 2: Sacramenta baptismi, confirmationis et sanctissimae Eucharistiae ita inter se coalescunt ut ad plenam initiationem christianam requirantur. 195

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 938 § 3: Tabernaculum, in quo habitualiter sanctissima Eucharistia asservatur, sit inamovibile…et ita clausum ut quam maxime periculum profanationis vitetur. Can. 987: Christifidelis, ut sacramenti paenitentiae remedium percipiat salutiferum, ita dispositus sit oportet ut, peccata quae commiserit repudians et propositum sese emendandi habens, ad Deum convertatur. Can. 1125: Huiusmodi licentiam concedere potest Ordinarius loci…; eam ne concedat nisi impletis condicionibus quae sequuntur: 2º de his promissionibus a parte catholica faciendis altera pars tempestive certior fiat, adeo ut constet ipsam vero consciam esse promissionis et obligationis partis catholicae. Can. 1211: Loca sacra violantur per actiones graviter iniuriosas,…quae…ita graves et sanctitati loci contrariae sunt ut non liceat in eis cultum exercere, donec…iniuria reparetur. Can. 1235 § 1: Altare, seu mensa super quam Sacrificium eucharisticum celebratur, fixum dicitur, si ita exstruatur ut cum pavimento cohaereat ideoque amoveri nequeat… Can. 1274 § 5: Haec instituta, si fieri possit, ita constituenda sunt ut efficaciam quoque in iure civili obtineant. Can. 1314: Poena plerumque est ferendae sententiae, ita ut reum non teneat nisi postquam irrogata sit; est autem latae sententiae, ita ut in eam incurratur ipso facto commissi delicti… Can. 1326 § 1: Iudex gravius punire potest quam lex vel praeceptum statuit: 1º eum, qui post condemnationem vel poenae declarationem ita delinquere pergit, ut ex adiunctis prudenter eius pertinacia in mala voluntate conici possit. Can. 1455 § 3: Immo, quoties natura causae vel probationum talis sit ut… aliorum fama periclitetur vel praebeatur ansa dissidiis, aut scandalum aliudve id genus incommodum oriatur, iudex poterit testes, peritos, partes… iureiurando astringere ad secretum servandum. Can. 1482 § 2: Quod si tamen, iusta causa suadente, plures (procuratores) ab eodem constituantur, hi ita designentur, ut detur inter ipsos locus praeventioni. 196

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1565 § 2: Attamen si ea quae notificanda sunt ita a memoria sint remota, ut nisi prius recolantur certo affirmari nequeant, poterit iudex nonnulla testem praemonere… Can. 1587: Causa incidens habetur, quoties, incepto per citationem iudicio, quaestio proponitur, quae…nihilominus ita ad causam pertinet ut resolvi plerumque debeat ante quaestionem principalem. Can. 1658 § 1: Libellus quo lis introducitur…debet: 2º probationes quibus actor facta demonstrare intendit, quasque simul afferre nequit, ita indicare ut statim colligi a iudice possint. Can. 1660: Si exceptiones partis conventae id exigant, iudex parti actrici praefiniat terminum ad respondendum, ita ut…ipse controversiae obiectum perspectum habeat. Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. Haec omnia tam acerrimo Nos maerore afficiunt ut lacrimas cohibere non possimus (PÍO XII, Orient. Eccles.). Quod autem acerrimum discrimen adeo mira animi oppetit fortitudine ut oculis omnium…verus ipse videretur ductor (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). (Defensori vinculi ius esto): de omnibus probationibus vel allegationibus ita certiorem fieri ut contradicendi facultate uti possit (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art. 71.1.2). Privilegia immunitatis etc. inde a revolutione gallica vulnerari coepta sunt et passim abrogari; alicubi eousque deventum est ut ius acquirendi et possidendi Ecclesiae denegaretur (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1672).

288 Observaciones: 1) Puede aparecer la conjunción quin en lugar de ut non con valor consecutivo. Can. 427 § 2: Administrator dioecesanus, acceptata electione, potestatem obtinet, quin requiratur ullius confirmatio, firma obligatione de qua in can. 833, n. 4. 197

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1055 § 2: Quare inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin sit eo ipso sacramentum.

2) A veces en la oración principal hay un comparativo y la subordinada empieza por quam ut. Can. 954: Si certis in ecclesiis aut oratoriis Missae petuntur celebrandae numero plures quam ut ibidem celebrari possint,…earumdem celebratio alibi fieri licet.

3) La oración de relativo en Subjuntivo puede tener valor consecutivo (véase nº 274 b). 289 CAUSALES 292 Causales en Indicativo Can. 1727 § 1: Appellationem proponere potest reus…quia poena erat facultativa, vel quia iudex potestate usus est, de qua in cann. 1344 et 1345. Effectum diutinum ipse non obtinuit, quia medicorum indicationes neglexit et in pristinam ebrietatem denuo corruit (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Quoniam vir conventus…se sistere renuit, absens a iudicio declaratus est (ibidem). Quoniam vero caritas foras mittit timorem (1 Io, 4,18), tuendae fidei nunc melius consulitur per officium promovendae doctrinae (PABLO VI, Integrae servandae).

293 Causales en Subjuntivo Can. 226 § 2: Parentes, cum vitam filiis contulerint, gravissima obligatione tenentur et iure gaudent eos educandi. Can. 289 § 1: Cum servitium militare statui clericali minus congruat, clerici itemque candidati ad sacros ordines militiam ne capessant voluntarii, nisi de sui Ordinarii licentia. Can. 387: Episcopus dioecesanus, cum memor sit se obligatione teneri exemplum sanctitatis praebendi in caritate, humilitate et vitae simplicitate, omni ope promovere studeat sanctitatem christifidelium…atque, cum 198

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

sit praecipuus mysteriorum Dei dispensator, iugiter annitatur ut christifideles suae curae commissi sacramentorum celebratione in gratia crescant atque paschale mysterium cognoscant et vivant. Can. 781: Cum tota Ecclesia natura sua sit missionaria et opus evangelizationis habendum sit fundamentale officium populi Dei, christifideles omnes, propriae responsabilitatis conscii, partem suam in opere missionali assumant. Can. 841: Cum sacramenta eadem sint pro universa Ecclesia et ad divinum depositum pertineant, unius supremae Ecclesiae auctoritatis est probare et definire quae ad eorum validitatem sunt requisita… Quae cum ita sint, iudicio periti «non si può emettere una diagnosi esatta sul signor XXX» (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006).

294 Una oración de relativo en Subjuntivo puede tener sentido causal (véase nº 275 c). 296 TEMPORALES Can. 189 § 4: Renuntiatio, quamdiu effectum sortita non fuerit, a renuntiante revocari potest. Can. 344: Synodus Episcoporum directe subest auctoritati Romani Pontificis, cuius quidem est: 1º synodum convocare, quotiescumque id ipsi opportunum videatur, locumque designare ubi coetus habendi sint. Can. 351 § 3:…postquam autem a Romano Pontifice eius (promoti ad cardinalitiam dignitatem) nomen publicatum fuerit, iisdem tenetur officiis fruiturque iuribus… Can. 377 § 3: Nisi aliter legitime statutum fuerit, quoties nominandus est Episcopus dioecesanus aut Episcopus coadiutor…pontificii Legati est singillatim requirere et et cum ipsa Apostolica Sede communicare…quid suggerant… Can. 382 § 3: Canonicam dioecesis possessionem capit Episcopus, simul ac in ipsa dioecesi…apostolicas litteras collegio consultorum ostenderit… aut…simul ac clero populoque in ecclesia cathedrali praesenti earundem litterarum communicationem procuraverit… Can. 459 § 2: Quoties vero actiones aut rationes a conferentiis ineuntur, formam internationalem praeseferentes, Apostolica Sedes audiatur oportet. 199

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 802 § 2: Ubi id expediat, Episcopus dioecesanus provideat ut scholae condantur professionales et technicae necnon aliae quae specialibus necessitatibus requirantur. Can. 1080 § 1: Quoties impedimentum detegatur cum iam omnia sunt parata ad nuptias, nec matrimonium sine probabili gravis mali periculo differri possit,…potestate gaudent dispensandi ab omnibus impedimentis…loci Ordinarius et…omnes de quibus in can.1079, §§ 2-3… Can.1111: Loci Ordinarius et parochus, quamdiu valide officio funguntur, possunt facultatem intra fines sui territorii matrimoniis assistendi, etiam generalem, sacerdotibus et diaconis delegare. Can. 1114: Assistens matrimonio illicite agit, nisi ipsi constiterit de libero statu contrahentium…atque…de licentia parochi, quoties vi delegationis generalis assistit. Can. 1233: Sanctuariis quaedam privilegia concedi poterunt, quoties locorum circunstantiae, peregrinantium frequentia et praesertim fidelium bonum id suadere videantur. Can. 1346: Quoties reus plura delicta patraverit…, prudenti iudicis arbitrio relinquitur poenas intra aequos terminos moderari. Can. 1352 § 1: Si poena vetet recipere sacramenta vel sacramentalia, vetitum suspenditur, quamdiu reus in mortis periculo versatur. Can. 1425 § 4: In primo iudicii gradu, si forte collegium constitui nequeat, Episcoporum conferentia, quamdiu huiusmodi impossibilitas perduret, permittere potest ut Episcopus causas unico iudici clerico committat… Can. 1446 § 2: Iudex in limine litis…quotiescumque spem aliquam boni exitus perspicit, partes hortari et adiuvare ne omittat, ut…curent, viasque…ipsis indicet… Can. 1455 § 3: Immo, quoties natura causae vel probationum talis sit ut… aliorum fama periclitetur vel praebeatur ansa dissidiis, aut scandalum aliudve id genus incommodum oriatur, iudex poterit testes, peritos, partes…astringere ad secretum servandum. Can. 1466: Ubi lex terminos haud statuat ad actus processuales peragendos, iudex illos praefinire debet, habita ratione naturae uniuscuiusque actus. Can. 1503 § 1: Petitionem oralem iudex admittere potest, quoties vel actor libellum exhibere impediatur vel causa sit facilis investigationis et minoris momenti. 200

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1574: Peritorum opera utendum est quoties ex iuris vel iudicis praescripto eorum examen vel votum…requiruntur… Can. 1599 § 2: Haec conclusio habetur quoties aut partes declarent se nihil aliud adducendum habere, aut utile proponendis probationibus tempus a iudice praestitutum elapsum sit… Can. 1600 § 1: Post conclusionem in causa iudex potest adhuc eosdem testes vel alios vocare aut alias probationes…disponere tantummodo: 3º in omnibus causis, quoties verisimile est…sententiam iniustam futuram esse propter rationes, de quibus in can. 1645, § 2, nn. 1-3. Can. 1626 § 1: Querelam nullitatis interponere possunt non solum partes, quae se gravatas putent, sed etiam promotor iustitiae aut defensor vinculi, quoties ipsis ius est interveniendi. Can. 1646 § 3: Termini de quibus supra non decurrunt, quamdiu laesus minoris sit aetatis. Can. 1655 § 1. Quod attinet ad reales actiones, quoties adiudicata actori res aliqua est, haec actori tradenda est statim ac res iudicata habetur. Can. 1684 § 1: Postquam sententia, quae matrimonii nullitatem primum declaravit, in gradu appellationis confirmata est…, ii, quorum matrimonium declaratum est nullum, possunt novas nuptias contrahere statim ac decretum vel altera sententia ipsis notificata est… Can. 1685: Statim ac sententia facta est exsecutiva, Vicarius iudicialis debet eandem notificare Ordinario loci in quo matrimonium celebratum est… Can. 1707 § 1: Quoties coniugis mors authentico documento ecclesiastico vel civili comprobari nequit, alter coniux a vinculo matrimonii solutus non habeatur… Can. 1717 § 1: Quoties Ordinarius notitiam, saltem verisimilem, habet de delicto, caute inquirat per se vel per aliam idoneam personam circa facta et circunstantias… Can. 1733 § 1: Valde optandum est ut, quoties quis gravatum se decreto putet, vitetur inter ipsum et decreti auctorem contentio atque…curetur…ita ut per idoneam viam controversia praecaveatur vel dirimatur. Can. 1733 § 3:…quod si adversus decretum recursus propositus sit, ipse Superior, qui de recursu videt, recurrentem et decreti auctorem hortetur, quotiescumque spem boni exitus perspicit, ad eiusmodi solutiones quaerendas. 201

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1741: Causae, ob quas parochus a sua paroecia legitime amoveri potest, hae praesertim sunt: 5º mala rerum temporalium administratio cum gravi Ecclesiae damno, quoties huic malo alium remedium afferri nequeat. Huiusmodi bona…naturam iuridicam specialem induunt, statim ac ecclesiastica fiunt; quae in hoc praesertim consistit, ut iurisdictioni societatis civilis omnino subtrahantur et inviolabilia fiant (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., n. 1668). Ut primum enim vir ad parentes revertit, mulier omnes res quoque, ad illum pertinentes, statim ad paternam domum remisit (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Ubi non habetur capacitas consentiendi, non habetur capacitas ineundi matrimonium (ibidem).

297 Temporales introducidas por cum. a) con Indicativo Can. 7: Lex instituitur cum promulgatur. Can. 39: Condiciones in actu administrativo tum tantum ad validitatem censentur adiectae, cum per particulas si, nisi, dummodo exprimuntur. Can. 281 § 1: Clerici, cum ministerio ecclesiastico se dedicant, remunerationem merentur, quae suae condicioni congruat… Can. 752: Non quidem fidei assensus, religiosum tamen intellectus et voluntatis obsequium praestandum est doctrinae, quam sive Summus Pontifex sive Collegium Episcoporum de fide vel de moribus enuntiant, cum magisterium authenticum exercent…. Can. 1080 § 1: Quoties impedimentum detegatur, cum iam omnia sunt parata ad nuptias, nec matrimonium sine probabili gravis mali periculo differri possit,…potestate gaudent dispensandi ab omnibus impedimentis…loci Ordinarius et…omnes de quibus in can.1079, §§ 2-3… Can. 1552 § 1: Cum probatio per testes postulatur, eorum nomina et domicilium tribunali indicentur. Can. 1655 § 2: Quod vero attinet ad actiones personales, cum reus damnatus est ad rem mobilem praestandam…iudex in ipso tenore sententiae vel exsecutor pro suo arbitrio et prudentia terminum statuat ad implendam obligationem… 202

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Postea tamen vita communis inter coniuges dissensionibus turbari incepit, potissimum vero cum conventus…potionibus alcoholicis nimis indulgere orsus est (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Cum tamen numerus christianorum auctus est et fervor apud multos deferbuit, Ecclesia…certis diebus ieiunium obligatorium omnibus fidelibus pedetentim imposuit et simul modum ieiuniandi determinavit (J. HERBUT, De ieiunio et abstinentia in Ecclesia byzantina, 64).

b) con Subjuntivo (valor temporal-causal o cum «histórico») Cum vero orientales regiones a novis irruentibus populis invaderentur ac sacra etiam Palestinae loca…pervastarentur, tum etiam Romani Pontifices christianos ad tantum defensionis religionisque opus excitarunt Principes (PÍO XII, Orient. Eccles.).

298 Temporales introducidas por antequam y priusquam. Can. 40: Exsecutor alicuius actus administrativi invalide suo munere fungitur, antequam litteras receperit earumque authenticitatem et integritatem recognoverit… Can. 50: Antequam decretum singulare ferat, auctoritas necessarias notitias et probationes exquirat, atque, quantum fieri potest, eos audiat, quorum iura laedi possint. Can. 173 § 1: Antequam incipiat electio, deputentur e gremio collegii aut coetus duo saltem scrutatores. Can. 693: Si sodalis sit clericus, indultum non conceditur priusquam inveniat Episcopum qui eum in dioecesi incardinet vel saltem ad experimentum recipiat. Can. 963:…is cui generali absolutione gravia peccata remittuntur, ad confessionem individualem quam primum, occasione data, accedat, antequam aliam recipiat absolutionem generalem… Can. 1065 § 1: Catholici qui sacramentum confirmationis nondum receperint, illud, antequam ad matrimonium admittantur, recipiant… Can. 1066: Antequam matrimonium celebretur, constare debet nihil eius validae ac licitae celebrationi obsistere. Can. 1113: Antequam delegatio concedatur specialis, omnia provideantur, quae ius statuit ad libertatem status comprobandam. 203

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1215 § 3: Etiam instituta religiosa, licet consensum constituendae novae domus in dioecesi vel civitate ab Episcopo dioecesano rettulerint, antequam tamen ecclesiam in certo ac determinato loco aedificent, eiusdem licentiam obtinere debent. Can. 1554: Antequam testes examinentur, eorum nomina cum partibus communicentur. Can. 1651: Non antea exsecutioni locus esse poterit quam exsecutorium iudicis decretum habeatur, quo edicatur sententiam ipsam exsecutioni mandari debere. Can. 1734 § 1: Antequam quis recursum proponat, debet decreti revocationem vel emendationem…petere; qua petitione proposita, etiam suspensio exsecutionis eo ipso petita intellegitur.

299 Temporales introducidas por dum, donec y quoad. Can. 206 § 2: Catechumenorum specialem curam habet Ecclesia quae, dum eos ad vitam ducendam evangelicam invitat eosque ad sacros ritus celebrandos introducit, eisdem varias iam largitur praerogativas… Can. 340: Si contingat Apostolicam Sedem durante Concilii celebratione vacare, ipso iure hoc intermittitur, donec novus Summus Pontifex illud continuari iusserit aut dissolverit. Can. 347 § 2: Sede Apostolica post convocatam synodum aut inter eius celebrationem vacante, ipso iure suspenditur synodi coetus, itemque munus sodalibus in eodem commissum, donec novus Pontifex coetum aut dissolvendum aut continuandum decreverit. Can. 502 § 1:…expleto tamen quinquennio munera sua propria exercere pergit (consilium presbyterale), usquedum novum collegium constituatur. Can. 786: Actio proprie missionalis…ab Ecclesia absolvitur praesertim mittendo Evangelii praecones, donec novellae Ecclesiae plene constituantur… Can. 955 § 1: Qui celebrationem Missarum applicandarum aliis committere intendat …obligatione etiam tenetur Missarum celebrationem curandi, donec tum susceptae obligationis tum receptae stipis testimonium acceperit. Can. 1044 § 2: Ab ordinibus exercendis impediuntur: 2º/ qui amentia aliave infirmitate psychica de qua in can. 1041, n. 1 afficitur, donec Ordinarius…eiusdem ordinis exercitium permiserit. 204

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1060: Matrimonium gaudet favore iuris; quare in dubio standum est pro valore matrimonii donec contrarium probetur. Can. 1061 § 2: Celebrato matrimonio, si coniuges cohabitaverint, praesumitur consummatio, donec contrarium probetur. Can. 1061 § 3: Matrimonium invalidum dicitur putativum, si bona fide ab una saltem parte celebratum fuerit, donec utraque pars de eiusdem nullitate certa evadat. Can. 1086 § 3: Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata communiter habebatur aut eius baptismus erat dubius…praesuponenda est, ad normam can. 1060, validitas matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizatam esse, alteram vero non baptizatam. Can. 1211: Loca sacra violantur per actiones…quae…ita graves et sanctitati loci contrariae sunt ut non liceat in eis cultum exercere, donec…iniuria reparetur. Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1428 § 3:…potest autem (auditor)…interim decidere quae et quomodo probationes colligendae sint, si forte de hac re quaestio oriatur, dum ipse munus suum exercet. Can. 1470 § 1: Nisi aliter lex particularis caveat, dum causae coram tribunali aguntur, ii tantummodo adsint in aula quos lex aut iudex ad processum expediendum necessarios esse statuerit. Can. 1518 1º: Causa nondum conclusa, instantia suspenditur donec heres defuncti aut successor aut is, cuius intersit, litem resumat. Can. 1730 § 1: Ad nimias poenalis iudicii moras vitandas potest iudex iudicium de damnis differre usque dum sententiam definitivam in iudicio poenali protulerit.

300 Las construcciones de Participio pueden equivaler a una oración temporal (véase nº 209 a). 302 CONDICIONALES 303 Condicionales reales Can. 202 § 2: Prout sunt in calendario, semper sumendi sunt mensis et annus, si tempus est continuum. 205

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 237 § 2: Seminarium interdioecesanum ne erigatur nisi prius approbatio Apostolicae Sedis…obtenta fuerit. Can. 749 § 3: Infallibiliter definita nulla intellegitur doctrina, nisi id manifesto constiterit. Can. 1061 § 1: Matrimonium inter baptizatos validum dicitur ratum tantum, si non est consummatum; ratum et consummatum, si coniuges inter se humano modo posuerunt coniugalem actum per se aptum ad prolis generationem… Can. 1070: Si alius quam parochus…investigationes peregerit, de harum exitu quam primum per authenticum documentum eundem parochum certiorem reddat. Can. 1086 § 3: Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata communiter habebatur aut eius baptismus erat dubius…praesuponenda est validitas matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizatam esse, alteram vero non baptizatam. Si me persecuti sunt, et vos persequentur. (Math. X, 24) Et si quid patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra. (I Cor., XII, 25-20).

305 Si el verbo principal lleva el verbo en Futuro, el subordinado también suele ir en Futuro. Si ad naturam vives, numquam eris pauper, si ad opinionem, numquam eris dives [Insc. en Ayuntamiento de Posnan (Polonia)] …Ordinarius dispensationem, qua opus sit, ipse, si poterit, tribuet (Instructio «Provida Mater Ecclesia», art.65.2).

306 Condicionales potenciales Can.: 826 § 3: Libri precum pro publico vel privato fidelium usu ne edantur, nisi de licentia loci Odinarii (sit). Can. 1082: Nisi aliud ferat Paenitentiariae rescriptum, dispensatio…adnotetur in libro qui in secreto curiae archivo asservandus est… Can. 1105 § 3. Si mandans scribere nequeat, id in ipso mandato annotetur et alius testis addatur qui scripturam ipse quoque subsignet. 206

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1215 § 2: Episcopus dioecesanus consensum ne praebeat nisi…censeat novam ecclesiam bono animarum inservire posse et media…non esse defutura. Can. 1446 § 3: Quod si circa privatum partium bonum lis versetur, dispiciat iudex num…controversia finem habere utiliter possit. Can. 1449 § 3: Si Episcopus sit iudex et contra eum recusatio opponatur, ipse se abstineat a iudicando. Can. 1471: Si qua persona interroganda utatur lingua iudici vel partibus ignota, adhibeatur interpres iuratus a iudice designatus…Interpres etiam adhibeatur, si surdus vel mutus interrogari debet, nisi forte malit iudex quaestionibus a se datis scripto respondeatur. Can. 1507 § 3: Quod si partes litigantes de facto coram iudice se sistant ad causam agendam, opus non est citatione, sed actuarius significet in actis partes in iudicio non adfuisse. Can. 1616 § 2: Si qua pars refragetur, quaestio incidens decreto definiatur. Can. 1631: Si quaestio oriatur de iure appellandi, de ea videat expeditissime tribunal appellationis iuxta normas processus contentiosi oralis. Can. 1659 § 1: Si conamen conciliationis…inutile cesserit, iudex, si aestimet libellum aliquo fundamento niti,…praecipiat ut exemplar petitionis notificetur parti conventae… Can. 1742 § 1: Si ex instructione peracta constiterit adesse causam, de qua in can. 1740, Episcopus rem discutiat cum duobus parochis e coetu, ad hoc stabiliter a consilio presbyterali constituto…quod si exinde censeat ad amotionem esse deveniendum…parocho paterne suadeat ut intra tempus quindecim dierum renuntiet. Can. 1744 § 2: Si Episcopo constiterit parochum alteram invitationem recepisse, non autem respondisse…, aut si parochus renuntiationem…recuset, Episcopus decretum amotionis ferat. Pars actrix suum habeat patronum…; quod, si casus ferat, Ponens ut fiat curet etiam… (S. JUAN PABLO II, Romanae Rotae Tribunal, art. 53.2).

308 Condicionales irreales Quoniam, si voluisses sacrificium, dedissem utique (Miserere). 207

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Si enim essent alia, eorum canon meminisset (TH. BALSAMOM, in can.69 Apost. 179-180).

311 Condicionales con matiz «optativo»: modo, dummodo. Can. 69: Rescriptum, cuius praesentationi nullum est definitum tempus, potest exsecutori exhiberi quovis tempore, modo absit fraus et dolus. Can. 154: Officium de iure vacans, quod forte adhuc ab aliquo illegitime possidetur, conferri potest, dummodo rite declaratum fuerit eam possessionem non esse legitimam, et de hac declaratione mentio fiat in litteris collationis. Can. 395 § 2:…a dioecesi aequa de causa abesse potest (Episcopus dioecesanus) non ultra mensem, sive continuum sive intermissum, dummodo cautum sit ne ex eius absentia dioecesis quidquam detrimenti capiat. Can. 409 § 1: Vacante sede episcopali, Episcopus coadiutor statim fit Episcopus dioecesis pro qua fuerat constitutus, dummodo possessionem legitime ceperit. Can. 533 § 1:…si iusta adsit causa, loci Ordinarius permittere potest ut alibi commoretur (parochus), praesertim in domo pluribus presbyteris communi, dummodo paroecialium perfunctioni munerum rite apteque sit provisum. Can. 559: Potest rector in ecclesia sibi commissa liturgicas celebrationes etiam sollemnes peragere…, dummodo de iudicio loci Ordinarii nullo modo ministerio paroeciali noceant. Can. 696 § 1: Sodalis dimitti etiam potest ob alias causas, dummodo sint graves, externae, imputabiles et iuridice comprobatae… Can. 1099: Error circa matrimonii unitatem vel indissolubilitatem aut sacramentalem dignitatem, dummodo non determinet voluntatem, non vitiat consensum matrimonialem. Can. 1109: Loci Ordinarius et parochus…, intra fines sui territorii, valide matrimoniis assistunt, non tantum subditorum, sed etiam non subditorum, dummodo eorum alteruter sit ritus latini. Can. 1163 § 1: Matrimonium irritum ob impedimentum vel ob defectum legitimae formae sanari potest, dummodo consensus utriusque partis perseveret. 208

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1183 § 3: Baptizatis alicui Ecclesiae aut communitati ecclesiali non catholicae adscriptis, exequiae ecclesiasticae concedi possunt…, dummodo minister proprius haberi nequeat. Can. 1209: Dedicatio vel benedictio alicuius loci, modo nemini damnum fiat, satis probatur etiam per unum testem omni exceptione maiorem. Can. 1308 § 3: Episcopo dioecesano competit potestas reducendi ob deminutionem redituum…Missas legatorum vel quoquo modo fundatas…, dummodo nemo sit qui obligatione teneatur et utiliter cogi possit ad eleemosynae augmentum faciendum. Can. 1324 § 1: Violationis auctor non eximitur a poena, sed poena lege vel praecepto statuta temperari debet vel in eius locum paenitentia adhiberi, si delictum patratum sit: 3º ex gravi passionis aestu…et dummodo passio ipsa ne fuerit voluntarie excitata vel nutrita. Can. 1355 § 1: Poenam lege constitutam, si sit irrogata vel declarata, remittere possunt (Ordinarii), dummodo non sit Apostolicae Sedi reservata. Can. 1409 § 2: Is, cuius neque domicilium aut quasi-domicilium neque locus commorationis nota sint, conveniri potest in foro actoris, dummodo aliud forum legitimum non suppetat. Can. 1497 § 1: Ad crediti quoque securitatem sequestratio rei admittitur, dummodo de creditoris iure satis constet. Can. 1522: Immo haec (acta causae) vim habere possunt etiam in alia instantia, dummodo causa inter easdem personas et super eadem re intercedat. Can. 1567 § 2: Admitti potest usus machinae magnetophonicae, dummodo dein responsiones scripto consignentur et subscribantur…a deponentibus. Can. 1600 § 1: Post conclusionem in causa iudex potest adhuc eosdem testes vel alios vocare aut alias probationes…disponere tantummodo: 2º in ceteris causis…et dummodo gravis exstet ratio itemque quodlibet fraudis vel subordinationis periculum removeatur. Can. 1645 § 1: Adversus sententiam quae transierit in rem iudicatam, dummodo de eius iniustitia manifesto constet, datur restitutio in integrum. Can. 1673: In causis de matrimonii nullitate, quae non sint Sedi Apostolicae reservatae, competentia sunt: 2º tribunal loci in quo pars actrix domici209

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

lium habet, dummodo utraque pars in territorio eiusdem Episcoporum conferentiae degat et Vicarius iudicialis domicilii partis conventae, ipsa audita, consentiat. Can. 1686:…Vicarius iudicialis vel iudex ab ipso designatus potest…matrimonii nullitatem sententia declarare…, dummodo pari certitudine pateat dispensationem datam non esse… Can. 1743: Renuntiatio a parocho fieri potest non solum pure et simpliciter, sed etiam sub condicione, dummodo haec ab Episcopo legitime acceptari possit et reapse acceptetur.

312 CONCESIVAS En la oración principal puede aparecer tamen, attamen, nihilominus en correlación con la conjunción. Can. 33 § 1: Decreta generalia exsecutoria, etiamsi edantur in directoriis aliusve nominis documentis, non derogant legibus, et eorum praescripta quae legibus sint contraria omni vi carent. Can. 255: Licet universa alumnorum in Seminario formatio pastoralem finem prosequatur, institutio stricte pastoralis in eodem ordinetur, qua alumni principia et artes addiscant quae…ad ministerium Dei populum docendi, sanctificandi et regendi exercendum pertineant. Can. 283 § 1: Clerici, licet officium residentiale non habeant, a sua tamen dioecesi per notabile tempus…sine licentia saltem praesumpta Ordinarii proprii ne discedant. Can. 395 § 1: Episcopus dioecesanus, etiamsi coadiutorem aut auxiliarem habeat, tenetur lege personalis in dioecesi residentiae. Can. 600: Evangelicum consilium paupertatis ad imitationem Christi, qui propter nos egenus factus est cum esset dives,…secumfert dependentiam et limitationem in usu et dispositione bonorum… Can. 752:…intellectus et voluntatis obsequium praestandum est doctrinae, quam sive Summus Pontifex sive Collegium Episcoporum…cum magisterium authenticum exercent, etsi definitivo actu eandem proclamare non intendant. Can. 753: Episcopi…licet infallibilitate in docendo non polleant, christifidelium suae curae commissorum authentici sunt fidei doctores et magistri. 210

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 1059: Matrimonium catholicorum, etsi una tantum pars sit catholica, regitur iure non solum divino sed etiam canonico, salva competentia civilis potestatis circa mere civiles eiusdem matrimonii effectus. Can. 1085 § 2: Quamvis prius matrimonium sit irritum aut solutum qualibet ex causa, non ideo licet aliud contrahere, antequam de prioris nullitate aut solutione legitime et certo constiterit. Can. 1142: Matrimonium non consummatum inter baptizatos…a Romano Pontifice dissolvi potest iusta de causa, utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera pars sit invita. Can. 1152 § 1: Licet enixe commendetur ut coniux…veniam non abnuat comparti adulterae…ius ipsi est solvendi coniugalem convictum… Can. 1171: Res sacrae…reverenter tractentur nec ad usum profanum vel non proprium adhibeantur, etiamsi in dominio sint privatorum. Can. 1215 § 3: Instituta religiosa, licet consensum constituendae novae domus…ab Episcopo dioecesano rettulerint, antequam tamen ecclesiam in certo ac determinato loco aedificent, eiusdem licentiam obtinere debent. Can. 1322: Qui habitualiter rationis usu carent, etsi legem vel praeceptum violaverint dum sani videbantur, delicti incapaces habentur. Can. 1344: Etiamsi lex utatur verbis praeceptivis, iudex pro sua conscientia et prudentia potest:… Can. 1378 § 2: In poenam latae sententiae interdicti vel, si sit clericus, suspensionis incurrit: 2º qui, praeter casum de quo in § 1, cum sacramentalem absolutionem dare valide nequeat, eam impertire attentat vel sacramentalem confessionem audit. Can. 1457 § 1: Iudices qui, cum certe et evidenter competentes sint, ius reddere recusent vel…declarent atque…cognoscant ac definiant, vel…violent vel…inferant, congruis poenis a competenti auctoritate puniri possunt… Can. 1477: Licet actor vel pars conventa procuratorem vel advocatum constituerit, semper tamen tenetur in iudicio ipsemet adesse ad praescriptum iuris vel iudicis. Can. 1684 § 2: Praescripta can. 1644 servanda sunt, etiam si sententia, quae matrimonii nullitatem declaraverit, non altera sententia sed decreto confirmata sit. 211

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1726: In quolibet poenalis iudicii gradu et stadio, si evidenter constet delictum non esse a reo patratum, iudex debet id sententia declarare et reum absolvere, etiamsi simul constet actionem criminalem esse extinctam. Can. 1730 § 2: Iudex…debet, postquam sententiam tulerit in poenali iudicio, de damnis cognoscere, etiamsi iudicium poenale…adhuc pendeat vel reus absolutus sit…

314 Observación. Quamvis sin verbo refuerza el valor de un adjetivo: Can. 1333 § 4: Suspensio vetans fructus, stipendium, pensiones aliave eiusmodi percipere, obligationem secumfert restituendi quidquid illegitime, quamvis bona fide, perceptum sit. Can. 1707 § 2:…Sola coniugis absentia, quamvis diuturna, non sufficit (ad moralem certitudinem de coniugis obitu).

315 COMPARATIVAS Comparativas Hay también ejemplos de oraciones comparativas en el nº 224 b. Can. 105 § 2: Quicumque alia ratione quam minoritate, in tutelam vel curatelam legitime traditus est alterius, domicilium et quasi-domicilium habet tutoris vel curatoris. Can. 166 § 3: Quod si plures quam tertia pars electorum neglecti fuerint, electio est ipso iure nulla… Can, 495 § 1: In unaquaque dioecesi constituatur consilium presbyterale, coetus scilicet sacerdotum, qui tamquam senatus sit Episcopi. Can. 1070: Si alius quam parochus, cuius est assistere matrimonio, investigationes peregerit, de harum exitu…eundem parochum certiorem reddat. Can. 1294 § 1: Res alienari minore pretio ordinarie non debet quam quod in aestimatione indicatur. Can. 1326 § 1: Iudex gravius punire potest quam lex vel praeceptum statuit: 1º eum, qui post condemnationem vel poenae declarationem ita delinquere pergit, ut ex adiunctis prudenter eius pertinacia in mala voluntate conici possit… 212

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Fideles potius spiritu Evangelii quam legibus regebantur. (J. HERBUT, De ieiunio et abstinentia in Ecclesia byzantina 19). Ut episcopus rebus Ecclesiae tamquam commendatis non tamquam propriis utatur (Statuta Eccles. antiqua, 15). Per diutinum Pontificatum profundo spiritu fidei circumfusum se ostendit, quo…tam in minimis cotidianis actionibus quam summis in decretis ad ministerium petrinum attinentibus, ductus est (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II).

Comparativas «modales» Can. 202 § 2: Prout sunt in calendario, semper sumendi sunt mensis et annus, si tempus est continuum. Can. 225 § 1: Laici, quippe qui, uti omnes christifideles, ad apostolatum a Deo per baptismum et confirmationem deputentur, generali obligatione tenentur et iure gaudent…allaborandi ut divinum salutis nuntium…cognoscatur et accipiatur. Can. 279 § 1: Clerici studia sacra…prosequantur et solidam illam doctrinam…sectentur, uti documentis praesertim Conciliorum ac Romanorum Pontificum determinatur… Can. 365 § 2: In negotiis, de quibus in § 1, expediendis, prout adiuncta suadeant, Legatus pontificius sententiam et consilium Episcoporum dicionis ecclesiasticae exquirere ne omittat, eosque de negotiorum cursu certiores faciat. Can. 374 § 2: Ad curam pastoralem per communem actionem fovendam plures paroeciae viciniores coniungi possunt in peculiares coetus, uti sunt vicariatus foranei. Can. 383 § 3: Erga fratres, qui in plena communione cum Ecclesia catholica non sint, cum humanitate et caritate se gerat (Episcopus dioecesanus), oecumenismum quoque fovens prout ab Ecclesia intellegitur. Can. 568: Pro iis qui ob vitae condicionem ordinaria parochorum cura frui non valent, uti sunt migrantes, exsules, profugi, nomades, navigantes, constituantur, quatenus fieri possit, capellani. Can. 749 § 2:...Episcopi in Concilio Oecumenico coadunati …qui, ut fidei et morum doctores et iudices (sunt), pro universa Ecclesia doctrinam de fide vel de moribus definitive tenendam declarant. 213

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1739: Superiori, qui de recurso videt, licet, prout casus ferat, non solum decretum confirmare vel irritum declarare, sed etiam rescindere, revocare vel…emendare, subrogare, ei obrogare. Plagas, sicut Thomas, non intueor (Adoro te devote). Incapacitas assumendi, sicut praescriptum can. 1095 expresse cavet, ad obligationes matrimonii essentiales tantum spectat… (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). Quemadmodum maiores vestri tot difficultates, insidias…superaverunt, ita vos nihil timeatis (PÍO XII, Orient. Eccles.). Attamen, sicut eadem actrix refert,…conventus domum coniugalem in statu completae ebrietatis revertere incepit (coram Stankiewicz, sententia diei 12/12/2006). …Servus Dei…ad labores coactus est, primum ut operarius apud fodinas petrarias, dein apud officinam chimicam (Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II). Dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris (Pater noster).

317 La oración principal puede llevar diversos adverbios o pronombres en correlación con la partícula comparativa: Can. 6 § 2: Canones huius Codicis, quatenus ius vetus referunt, aestimandi sunt ratione etiam canonicae traditionis habita. Can. 50:…auctoritas necessarias notitias et probationes exquirat, atque, quantum fieri potest, eos audiat, quorum iura laedi possint. Can. 108 § 2: In linea recta tot sunt gradus quot generationes seu quot personae… Can. 270: Excardinatio licite concedi potest iustis tantum de causis, quales sunt Ecclesiae utilitas aut bonum ipsius clerici. Can. 279 § 3: Aliarum quoque scientiarum, earum praesertim quae cum sacris conectuntur, cognitionem prosequantur (sacerdotes), quatenus precipue ad ministerium pastorale exercendum confert. Can. 388 § 4: Episcopus, qui obligationi, de qua in §§ 1-3, non satisfecerit, quam primum pro populo tot Missas applicet quot omiserit. 214

ORACIONES SUBORDINADAS ADVERBIALES

Can. 499: Modus eligendi membra consilii presbyteralis statutis determinandus est, ita quidem ut, quatenus id fieri possit, sacerdotes presbyterii repraesententur… Can. 568: Pro iis qui ob vitae condicionem ordinaria parochorum cura frui non valent, uti sunt migrantes, exsules, profugi, nomades, navigantes, constituantur, quatenus fieri possit, capellani. Can. 747 § 2: Ecclesiae competit semper et ubique principia moralia etiam de ordine sociali annuntiare, necnon iudicium ferre de quibuslibet rebus humanis, quatenus personae humanae iura fundamentalia aut animarum salus id exigant. Can. 777: Peculiari modo parochus…curet: 4º ut catechetica institutio iis etiam tradatur, quantum eorum condicio sinat, qui corpore vel mente sint praepediti. Can. 872: Baptizando, quantum fieri potest, detur patrinus… Can. 1175: In liturgia horarum persolvenda, quantum fieri potest, verum tempus servetur uniuscuiusque horae. Can. 1240 § 2: (Coemeteria Ecclesiae propria…habeantur) Si vero hoc obtineri nequeat, toties quoties singuli tumuli rite benedicantur. Can. 1281 § 3: Nisi quando et quatenus in rem suam versum sit, persona iuridica non tenetur respondere de actibus ab administratoribus invalide positis. Can. 1316: Curent Episcopi dioecesani ut, quatenus id fieri potest, in eadem civitate vel regione uniformes ferantur, si quae ferendae sint, poenales leges. Can. 1317: Poenae eatenus constituantur, quatenus vere necessariae sint ad aptius providendum ecclesiasticae disciplinae. Can. 1352 § 2: Obligatio servandi poenam latae sententiae…in loco ubi delinquens versatur, eatenus ex toto vel ex parte suspenditur, quatenus reus eam servare nequeat sine periculo gravis scandali vel infamiae. Can. 1441: Tribunal secundae instantiae eodem modo quo tribunal primae instantiae constitui debet. Can. 1468: Uniuscuiusque tribunalis sedes sit, quantum fieri potest, stabilis, quae statutis horis pateat. 215

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Can. 1640: In gradu appellationis eodem modo, quo in prima instantia… procedendum est. Can. 1711: In his causis defensor vinculi iisdem gaudet iuribus, iisdemque tenetur officiis, quibus defensor vinculi matrimonialis. Can. 1717 § 3: Qui investigationem agit easdem habet, quas auditor in processu, potestates et obligationes. Can. 1723 § 2: Quod si reus non providerit, iudex ante litis contestationem advocatum ipse nominet, tamdiu in munere mansurum, quamdiu reus sibi advocatum non constituerit. Diaconus ita se presbyteri ut episcopi ministrum noverit (Statuta Eccles. antiqua, 57). Curent etiam (Episcopi) ut, quantum possibile sit,…aliqui ex suis sacerdotibus praedictas missiones vel dioeceses adeant, ibidem sacrum ministerium in perpetuum aut saltem ad praefinitum tempus peracturi (Christus Dominus, 6). Vetantur privati tam clerici quam laici sine Sedis Apostolicae aut proprii Ordinarii et Ordinarii loci licentia…stipem cogere pro quolibet pio aut ecclesiastico instituto vel fine (MATTHAEUS CONTE A CORONATA, Compend. iur. canon., 1950, n. 1677). Tanto fiat rationalis anima purgatior, quanto fuerit substantia carnis afflictior (S. LEÓN MAGNO, de ieiunio Pentecostes, sermo I, 1). Non est idem vigor cordis sub onere cibi qui sub levitate ieiunii (S. LEÓN MAGNO, ibidem, sermo IV, 2).

318 Comparativas condicionales Las comparativas introducidas por quasi, tamquam, velut si, ac si, perinde ac si «como si», tienen sentido condicional y llevan el verbo en Subjuntivo: Can. 155: Qui, vicem alterius neglegentis vel impediti supplens, officium confert, nullam inde potestatem acquirit, sed huius condicio iuridica perinde constituitur, ac si provisio ad ordinariam iuris normam peracta fuisset.

216

FUENTES

A. NORMATIVAS:

Codex iuris canonici, 8ª ed. bilingüe y anotada, EUNSA, Pamplona, 2015. S. PÍO X, Lex propria Sacrae Romanae Rotae et Signaturae Apostolicae, Romae 1908, AAS 1 (1909) 20-35. SACRA CONGREGATIO DE DISCIPLINA SACRAMENTORUM, Instructio Provida Mater Ecclesia, AAS 28 (1936) 313-361. PÍO XII, Orientales Ecclesias, Romae, 15-XII-1952, AAS 45 (1953) 5-14. CONCILIO VATICANO II, Decretum Christus Dominus, Romae 28-X-1965, AAS 58 (1966) 579-597. CONCILIO VATICANO II, Decretum Orientalium Ecclesiarum, 21-XI-1964, AAS 57 (1965) 76-89. PABLO VI, Carta Integrae servandae, Romae, 7-XII-1965, AAS 57 (1965) 952-955. S. JUAN PABLO II, Sacrae disciplinae leges, Romae 1983, AAS 75/II (1983), VII-XIV. —, Pastor bonus, Romae 28-VI-1988, AAS 80 (1988) 841-912. —, Romanae Rotae Tribunal, AAS 86 (1994) 508-540. —, Sacramentorum sanctitatis tutela, Romae 30-IV-2001, AAS 93 (2001) 737-739. CONGREGATIO DE CULTU DIVINO ET DISCIPLINA SACRAMENTORUM, Instructio Redemptionis sacramentum, Romae 25-III-2004, AAS 96 (2004) 549-601. BENEDICTO XVI, Spe salvi, Romae 30-XI-2007, AAS 99 (2007) 985-1027. 217

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

BENEDICTO XVI, Antiqua ordinatione, Romae 21-VI-2008, AAS 100 (2008) 513-538. CONGREGATIO DE CAUSIS SANCTORUM, Decretum super virtutibus. Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Ioannis Pauli II, Romae 19-XII2009, AAS 102 (2010) 589-592. CONGREGATIO DE CAUSIS SANCTORUM, Decretum super martyrio. Beatificationis seu Declarationis Martyrii Servorum Dei Theophili Fernández de Legaria Goñi et IV Sociorum, Sacerdotum Professorum e Congregatione Sacrorum Cordium Iesu et Mariae (+1936), Romae 3-VII-2009, AAS 103 (2011), 140-142. B. JURISPRUDENCIALES (sentencias matrimoniales):

coram Caberletti, Sententia diei 15/I/2004 coram Doran, Decretum diei 12 iulii 1990 coram Defilippi, Sententia diei 16/II/1995 coram Fiore, Sententia diei 27/5/1981 coram Funghini, Sententia diei 21/06/1995 coram López-Illana, Sententiae diei 8/I/2004 y 15/I/2000 coram Serrano Ruiz, Sententia diei 21/V/1996 coram Stankiewicz, Sententia diei 12/12/2006 C. LITÚRGICAS:

Himnos: Adeste fideles. Adoro te. Ave maris stella. Ave verum. Dies irae. Gloria, laus et honor. Magnificat. Miserere mei. 218

FUENTES

Pange lingua. Regina caeli laetare. Rorate caeli. Sacris solemniis. Stabat Mater. Tantum ergo. Te Deum. Veni creator Spiritus. Ordinario de la Misa: Confiteor. Gloria. Credo. Pater noster. Oraciones varias Letanías D. PATRÍSTICAS Y ANTIGUAS:

S.Agust., tractatus in I Ioann. 8: BAC 187, 304. Th. Balsamon, In can. 69 Apost.; (PG 137, 179-180). S. Epifanius, Panarion III, 1, 7 (PG 42, 511). S. León Magno, de ieiunio Pentecostes, sermones I, II, IV (PL 54, 415, 419, 421, 422). Orígenes, homilia ad Leviticum; (PG 12, 528 B). Juliano Pomerio, de vita contemplativa, 31 (PL, vol. 59, col. 455A y 461B). S. Thomas, Summa Theol., I-II, q. I, art. 1. Statuta Ecclesiae antiqua, edit. C. MUNIER, PUF, Strasbourg 1960. E. EPIGRÁFICAS:

Insc. en Ayuntamiento de Posnan (Polonia). 219

LA LENGUA LATINA DEL CÓDIGO DE DERECHO CANÓNICO

Insc. de la iglesia de S. Pedro y S. Pablo de Cracovia (Polonia). Insc. en calle de Cracovia (Polonia). Insc. en iglesia de Sta. María de Cracovia (Polonia). F. DOCTRINALES:

A. BLAT, Commentarium textus C.I.C., tit. VII: de litis contestatione, Romae 1927. M. CONTE A CORONATA, Compendium Iuris Canonici ad usum scholarum, vol. II: de rebus, de processibus, de delictis et poenis, Taurini, 1950. G. COCCHI, Commentarium in Codicem Iuris Canonici ad usum scholarum, Taurinorum Augustae 1924. J. HERBUT, De ieiunio et abstinentia in Ecclesia byzantina ab initiis usque ad saec. XI, Romae 1968. M. RUFINUS, Summa decretorum, edit. Heinrich Singer, Paderborn 1902. F. X. WERNZ, Ius Canonicum ad Codicis normam exactum, unv. Gregoriana, Romae 1934.

220

INSTITUTO MARTÍN DE AZPILCUETA*  1

FACULTAD DE DERECHO CANÓNICO UNIVERSIDAD DE NAVARRA

1. Manuales del Instituto Martín de Azpilcueta Esta Colección se propone, ante todo, ofrecer a los alumnos de los cursos de Licenciatura en Derecho canónico un instrumento básico para preparar específicamente el programa de las distintas disciplinas que la integran. 2013 2011 2010 2009 2007 2005 2003 2001

E. Molano T. RincÓn-Pérez

Derecho Constitucional Canónico [Eunsa] La vida consagrada en la Iglesia Latina. Estatuto teológico-canónico (2.ª ed.) [Eunsa] A. Viana Organización del gobierno en la Iglesia (3.ª ed.) [Eunsa] T. RincÓn-Pérez El orden de los clérigos o ministros sagrados [Eunsa] T. RincÓn-Pérez La liturgia y los sacramentos en el Derecho de la Iglesia (3.ª ed.) [Eunsa] J. Orlandis Historia de las instituciones de la iglesia católica. Cuestiones fundamentales (2.ª ed.) [Eunsa] C de Diego-Lora, Lecciones de derecho procesal canónico. Parte general R. Rodríguez-OcaÑa [Eunsa] J. Miras, J. Canosa, E. Baura Compendio de Derecho Administrativo Canónico (2.ª ed.) [Eunsa]

2. Tratados y Manuales 2015

J. M.ª BaÑales Leoz

2014 2010

J. Hervada J. Escrivá Ivars

2010 2009 2007 2006 2006 2006

La lengua latina del Código de Derecho Canónico [Eunsa]

Elementos de Derecho constitucional canónico (3.ª ed.) [Eunsa] El proceso contencioso declarativo de nulidad de matrimonio canónico (2.ª ed.) [Eunsa] J. Hervada Introducción al estudio del Derecho canónico (2.ª ed.) [Eunsa] J.M.ª González del Valle Derecho canónico matrimonial (11.ª ed.) [Eunsa] J.-P. Schouppe Derecho patrimonial canónico [Eunsa] A. Viana Introducción al estudio de las prelaturas [Eunsa] P. Bianchi ¿Cuándo es nulo el matrimonio? (2.ª ed.) [Eunsa] J. Ferrer (coord.) Derecho eclesiástico del Estado español (6.ª ed.) [Eunsa] J. Fornés, J.M.ª González Valle, P. Lombardía, M. LÓpez AlarcÓn, R. Navarro Valls, P.J. Viladrich

*  La información completa sobre las publicaciones del Instituto puede consultarse en la dirección web: http://www.unav.es/ima

1994 1993 1991 1987 1980

J. de Otaduy (coord.) E. Labandeira J. Calvo (coord.) J. Hervada G. Feliciani (traduc. E. Molano) 1975 Catedráticos de Derecho canÓnico de Universidades espaÑolas 1970/73 J. Hervada-P. Lombardía

1964

V. del Giudice (traduc. P. Lombardía₎

Tratado de Derecho eclesiástico [Eunsa] Tratado de Derecho administrativo canónico (2.ª ed.) [Eunsa] Manual de Derecho canónico (2.ª ed.) [Eunsa] Elementos de Derecho constitucional canónico [Eunsa] (agotado) Elementos de Derecho canónico [Eunsa] Derecho canónico (2.ª ed.) [Eunsa]

El Derecho del Pueblo de Dios. III. Introducción. La constitución de la Iglesia [Eunsa] III. Derecho matrimonial [Eunsa] Nociones de Derecho canónico

3. Textos legislativos y Comentarios — Código de Derecho Canónico. Edición anotada (7.ª ed. 2007). Se han publicado ediciones en inglés, francés, italiano, portugués y catalán. También varias ediciones castellanas en México y Colombia. — Comentario Exegético al Código de Derecho Canónico (3.ª edición, 2002), obra dirigida y coordinada por los Profs Ángel Marzoa, Jorge Miras y Rafael RodríguezOcaÑa, 5 volúmenes (8 tomos). Publicado por Eunsa. 5. ColecciÓn canÓnica La Colección canónica, comenzada en el año 1959, está integrada por monografías sobre temas de Derecho canónico y eclesiástico. Últimos títulos publicados: 2015 2014

2014 2013

2012 2012 2012 2011 2010

E. Molano

Cuestiones fundamentales de Derecho Canónico y de Derecho Eclesiástico del Estado [Eunsa] J.I. BaÑares, J. Bosch (eds.) La formación de la voluntad matrimonial: anomalías, patologías y normalidad. Actas del X Simposio Internacional del Instituto Martín de Azpilcueta (Pamplona, noviembre de 2012) [Eunsa] J. Hervada El ordo universalis como fundamento de una concepción cristiana del derecho y otros escritos de la primera época [Eunsa] J. Otaduy ₍ed.₎ Régimen legal de los lugares de culto. Nueva frontera de la libertad religiosa. Actas del IX Simposio Internacional del Instituto Martín de Azpilcueta (Pamplona, 9, 10 y 11 de noviembre de 2011) [Eunsa] E. Herrera Ceballos El Registro de Entidades religiosas. Estudio global y sistemático [Eunsa] A. Lizarraga Artola Discursos pontificios a la Rota Romana [Eunsa] A. M. Rodrigues AraÚjo Iglesias y organizaciones no confesionales en la Unión Europea. El artículo 17 del TFUE [Eunsa] J.I. Rubio LÓpez Hacia la primera libertad. Libertad religiosa en los EE.UU.: de las Colonias a la Corte Rehnquist (1600-1986) [Eunsa] J.A. Fuentes ₍ed.₎ Las asociaciones de fieles. Aspectos canónicos y civiles. Actas del VIII Simposio Internacional del Instituto Martín de Azpilcueta (Pamplona, 4 al 6 de noviembre de 2009) [Eunsa]

2010

J.J. Guardia

2009

E. Baura (ed.)

2008

D. Zalbidea

El control de las enajenaciones de bienes eclesiásticos. El patrimonio estable [Eunsa]

2008

J. M. Murgoito

Igualdad religiosa y diversidad de trato de la Iglesia Católica [Eunsa]

2008

E. Tejero

Sacramenta, communio et ius. Datos históricos permanentes [Eunsa]

2008

J. Otaduy; D. Zalbidea (eds.) El sostenimiento económico de la Iglesia Católica en España. Nuevo modelo. Actas del VII Simposio Internacional del Instituto Martín de Azpilcueta (Pamplona, 24 al 26 de octubre de 2007) [Eunsa]

2008

J. Hervada

El ordenamiento canónico. Aspectos centrales de la construcción del concepto [Eunsa]

2007

T. RincÓn-Pérez

El matrimonio cristiano: sacramento de la Creación y de la Redención (2.ª ed.) [Eunsa]

2007

E. Tejero

¿Imposibilidad de cumplir o incapacidad de asumir las obligaciones esenciales del matrimonio? Historia, jurisprudencia, doctrina, normativa, magisterio, interdisciplinariedad y psicopatología incidentes en la cuestión (2.ª ed.) [Eunsa]

2007

R. Rodríguez-OcaÑa J. Sedano (eds.)

2006 2006 2005 2005 2005 2004 2004 2004 2004 2004 2003 2003 2003

Libertad religiosa y urbanismo. Estudio de los equipamientos de uso religioso en España [Eunsa] Estudios sobre la prelatura del Opus Dei. A los veinticinco años de la Constitución apostólica Ut sit [Eunsa]

Procesos de nulidad matrimonial. La Instr. «Dignitas connubii» Actas del XXIV Curso de Actualización en Derecho Canónico de la Facultad de Derecho Canónico (2ª ed.) [Eunsa] M. Delgado El domicilio canónico [Eunsa] J.I. Rubio La primera de las libertades. La libertad religiosa en los EE.UU. durante la Corte Rehnquist (1986-2005): una libertad en tensión [Eunsa] J.Mª Vázquez El pase regio. Esplendor y decadencia de una regalía M.Á. Morales [Navarra Gráfica Ediciones] J. Hervada Vetera et nova. Cuestiones de Derecho canónico y afines (19582004). Segunda edición remodelada [Navarra Gráfica Ediciones] J.I. BaÑares, J. Bosch (eds.) Consentimiento matrimonial e inmadurez afectiva. Actas del VI Simposio Internacional del Instituto Martín de Azpilcueta (Pamplona, 3-5.XI.2004) [Eunsa, ₂₀₀₇] El Islam en España. Aspectos institucionales de su estatuto juríco I. Jiménez-Aybar [Navarra Gráfica Ediciones] J. Hervada Tempvs otii. Fragmentos sobre los orígenes y el uso primitivo de los términos «praelatvs» y «praelatvra» [Navarra Gráfica Ediciones] J. Hervada Pensamientos de un canonista en la hora presente [Navarra Gráfica Ediciones] F. Puig La esencia del matrimonio a la luz del realismo jurídico [Navarra Gráfica Ediciones] M. Areitio Obediencia y libertad en la vida consagrada [Navarra Gráfica Ediciones] M. Rodríguez Blanco Los convenios entre las administraciones públicas y las confesiones religiosas [Navarra Gráfica Ediciones] J. Hervada Pueblo cristiano y circunscripciones eclesiásticas [Navarra Gráfica Ediciones] J. Otaduy; E. Tejero; Migraciones, Iglesia y Derecho. Actas del V Simposio del A. Viana (eds.) Instituto Martín de Azpilcueta sobre «Movimientos migratorios

2002

J. Otaduy

2002

A. Viana

2002 2002

R. Rodríguez-OcaÑa J. Hervada

2002

J. Hervada

2001

A. Lizarraga Artola

2001

Z. Combalía

2001

J. Otaduy (ed.)

2001

J. González Ayesta

2000

V. GÓmez-Iglesias A. Viana-J. Miras G. NÚÑez González

2000

y acción de la Iglesia. Aspectos sociales, religiosos y canónicos» (Pamplona, 16 y 17.IX.2002) [Navarra Gráfica Ediciones] Fuentes, Interpretación, Personas. Estudios de Derecho canónico [Navarra Gráfica Ediciones] Derecho canónico territorial. Historia y doctrina del territorio diocesano [Navarra Gráfica Ediciones] La demanda judicial canónica [Navarra Gráfica Ediciones] Coloquios propedéuticos sobre el derecho canónico (2.ª ed. corregida y aumentada) [Navarra Gráfica Ediciones] Los eclesiasticistas ante un espectador. Tempvs otii secvndvm (2.ª ed. corregida y aumentada) [Navarra Gráfica Ediciones] Discursos pontificios a la Rota romana [Navarra Gráfica Ediciones] El derecho de libertad religiosa en el mundo islámico [Navarra Gráfica Ediciones] Diálogo sobre el futuro de la ciencia del Derecho eclesiástico en España. Trabajos de la Reunión organizada por el «Instituto Martín de Azpilcueta» [Navarra Gráfica Ediciones] La naturaleza jurídica de las «facultades habituales» en la codificación de 1917 [Navarra Gráfica Ediciones] El Opus Dei, Prelatura personal. La Constitución Apostólica «Ut sit» [Navarra Gráfica Ediciones] Tutela penal del sacramento de la penitencia. La competencia de la Congregación para la Doctrina de la Fe [Navarra Gráfica Ediciones]