Expositio super Iob ad litteram. Praefatio [1] 2204067733, 9782204067737

Le commentaire sur Job date du séjour de saint Thomas à Orvieto vers 1260. L'ouvrage est important pour la théologi

344 104 8MB

Latin Pages [156] Year 1992

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Expositio super Iob ad litteram. Praefatio [1]
 2204067733, 9782204067737

Table of contents :
Praefatio

Citation preview

SANCTI THOMAE DE AQUINO

OPERA OMNIA I U S S U L E O N I S X I 1 1 P. M. E D I T A

TOMUS XXVI

EXPOSITIO SUPER IOB AD LITTERAM CURA ET STUDIO FRATRUM PRAEDICATORUM

PRAEFATIO

ROMAE, AD SANCTAE SABINAE

1965

SANCTI THOMAE DE AQUINO

OPERA OMNIA

SANCTI T H O M A E DE AQUINO

OPERA OMNIA I U S S U L E O N I S X I 1 1 P. M. E D I T A

TOMUS XXVI

EXPOSITIO SUPER IOB AD LITTERAM CURA E T S T U D I O FRATRUM PRAEDICATORUM

ROMAE, AD SANCTAE SABINAE 1965

PRAEFATIO

AD L E C T O R E M odum postillandi Libros sacros, quo utebantur medii aevi scriptores, nostri saeculi exegetae omnino deseruerunt. Cum enim omnem rem quo pacto habeat enarrare ordine cupiant, ferre iam non possunt praeeminentiam commentariis allegoricis vel mysticis aut moralibus olim tributam. Fastidiunt perlongas enarrationes quae textum in minutissimas partes concidunt, singula usque ad extremum scrutantur, aut quae verba cum verbis assonantibus subtiliter conferunt. Cotidie vero haec vetus ratio sacram Scripturam expromendi magis cadit in oblivionem, et inanem certe operam tentaret qui eam conaretur revivificare. Ab hac oblivione neque ipsius Thomae de Aquino expositiones vindicari potuerunt: etiamsi quandoque aliquis de hac vel illa re eas veniat consulere, hoc facit obiter et cursim. Cetero, discipulis etiam ferventibus doctoris Angelici manent quasi ignotae, illae praesertim quae pertinent ad Vetus Testamentum. Forsitan invenies unum alterumve scholasticum qui Lecturas super Evangelia, vel super Epistolas sancti Pauli, noverit; sed quot sunt hodie, inter tot millia Summae sancti Thomae lectorum, qui umquam audierunt de Expositione super Iob, ab eodem doctore composita ? Attamen valde laudabilis est hic tractatus, et magna eius merita, inter quae sane pro minimo non reputandum est modernis scientiae exegeticae disciplinis aditum praeparasse. Vias enim tritas consulto deserens, litteralem sensum libri Iob auctor noster exponit, et illum solum. Facile vero perspicitur hunc primum conatum ad renovandum modum interpretandi sacram Scripturam, omnes condiciones a scientia hodierna requisitas non adimplere. Sicuti est tamen, lectori dat facultatem Librum sacrum tuto aggrediendi, sub ductu magistri luculenti qui, sermonibus parcior, simpliciter sensum textus aperit et explanat, relictis eruditionis intempestivae praestigiis. Huic commentario, cuius processum insolitum theologi Thomae contemporales improbarunt, Commissio Leonina praesentem tomum XXVI dedicavit. Post editiones in medio saeculi XVI prelo mandatas, Expositionem super lob ad litteram nemo umquam serio curavit in integritate restituere. Transibat textus ab editione in editionem, tum detruncatus, tum interpolatus, saepius coniecturalis. Ideo, ad consequendum finem quem intendunt, scilicet omnia opera sancti Thomae cum summa fidelitate reddere pro modulo criticae editionis, ut viget hodie , necesse habuerunt collectionis Leoninae editores ad exemplaria manu scripta redire et ea diligentissime perlustrare. Quamvis dicta Expositio non sit opus prolixum, attamen hic labor, impigre coeptus, multo copiosior apparuit opinione. Non minus ac quinquaginta et novem exemplaria textus manu scripta in variis Europae bibliothecis deprehensa sunt, alia integra, alia manca; quae, post minutissimam disquisitionem, distributa sunt in sex classes, inter se liquid0 distinctas ab ultimo initio. Ex hoc necessarium fuit imprimis singulos codices attente inspicere, et cum aliis conferre, ut obtineretur testimonium perfectum, quod sit quasi archetypum speciale pro unaquaque classe; deinde diversa testimonia sic statuta inter se componere, ut nos reducerent ad fontem originalem communem, idest ad archetypum primarium. Sed hac indagatione detecti sunt in ill0 summo teste plures errores vel mendae, ex quibus clare apparet illum fuisse transcriptionem iam imperfectam operis a Thoma proditi. Itaque restitutio Expositionis authentica ad ultimum haberi non potuit, nisi per emendationes textus ad verbum.

M

-

X

AD LECTOREM

Ut fido animo accipiat lector textum qui ei offertur in praesenti volumine, expedit imprimis ut certior fiat de problematibus quae ad illum statuendum in quaestionem venerunt, sive ex parte historiae litterariae, sive ex parte traditionis manu scriptae; et deinde erudiatur de solutionibus quas testium comparatio imposuit. Hoc ergo prooemium scripsimus, primo ad iustificandam electionem supradicti textus pro editione Leonina; et secundo ad dandum exemplum practicum discursus critici, quem sequi possint quicumque explorandas habent traditiones manu scriptas plurimis testibus refertas. Non vero contendimus dogmatizare vel rationem infallibilem docere quae talia opera feliciter semper ad finem perducat. Nulla enim extat hodie, nec etiam videtur excogitari posse, ratio edendi quae universis casibus aptari possit. Multiplices tamen vias enarrando, quas lustravimus ad obtinendam restaurationem authenticam, ante oculos lectoris ponemus principia quaedam et regulas ex quibus ad conclusiones legitimas evadere liceat. Reductionem ad formam in qua praesentatur hoc novissimum exemplar editionis Leoninae, omnes amici nostri una voce expoposcerunt. Servari enim hodie nequit mos, qui vigebat apud litteratos et librarios saeculi superioris, edendi libros cum solemni sumptu; econtra nunc videmus collectiones celeberrimas volumina sua contrahere ad formam in-40, quin etiam ad breviores. Absit ut editio critica operum Thomae solis doctioribus reservari videatur vel Institutis opulenta bibliotheca praeditis; rursus autem omnino congruit ut quilibet scholasticus possit eam ad manum habere. Talis fuit sine dubio mens Leonis Papae XIII, cuius impulsu Thomae lectores multiplicati sunt. Ne ergo deserat haec editio propositum a tam insigni promotore intentum, necesse est ut exemplaria ab ea prodita magis tractabilia fiant quoad usum et minus oherosa quoad pretium. Attamen favere non potuimus voto quorundam qui formam adhuc humiliorem desiderassent; propter enim scientificum finem optatum et doctrinae gravitatem, praesentari non possunt volumina editionis Leoninae sine quadam magnitudine et formositate.

CONSPECTUS PRAEFATIONIS

PARS PRIMA DE INVENTARIO TRADITIONIS E T DE REBUS HISTORICIS

5 5

14. 15. g 16. 5 17. $ 18. 5 19. 6 20.

Capitulum I. INVENTARIUM TRADITIONIS

5 5 5

5

Commentaria biblica sancti Thomae c< Thomas exposuit Iob a 3. Census codicum mmu scriptorum 4. Editiones prelo impressae 5. Codices deperditi I.

2.

5 Capitulum II. DE REBUS

5

HISTORICIS

Capitulum III. DE

6. 5 7. 5 8. $ 9.

5 5 5 5

21.

Textus explanatus Codex Bibliorum Viterbiensis Codex Bibliorum Taurinensis Textus Parisinus Species Expositionis super lob Moyses Maimonides Modus exponendi Titulus (I Expositio super Iob ad litteram ))

Opus genuinum Testimouium exemplaris Universitatis Parisiensis Inanis concertatin Testimonium Nicolai de Lyra 10. Confirmatio a Petro Iohannis Olivi allata 11. Quo tempore Expositio composita fuit 12. De origine Neapolitma traditionis manu scriptae 13. De modo allegandi libros De historiis auimalium

5 5 5 5 5 3

5

22.

23. 24. 25. 26. 27. 28.

MAGNA AUCTORITATE

Expositionis

Testimonia Albertus Magnus Matthaeus ab Aquasparta Petrus Iohmnis Olivi Anonymus (Stegmiiller 9253) Nicolaus de Lyra Fortuna explanationis ad litteram

PARS SECUNDA DE INC!UISITIONE CRITICA

Capitulum I. DISTRIBUTIO TESTIUM IN PER OMISSIONES DECLARATUR

FAMILIAE:

5

45. Testes Pda n 46. Exitus probationis per omissiones

5 29.

Praeloquium 30. De genealogia codicum 31. Omissiones non determinatae, quae scilicet rationem in contextu vel exemplare non inveniunt 5 32. Catalogus omissionum non determinatarum $ 33. Denuntiatio familiarum 5 34. Tabella I 5 35. Testes imperfecti et fragmenta 5 36. De familiis manu scriptae traditionis g 37. Omissiones ex contextu determinatae 5 38. Tabella I1 5 39. Familia F 5 40. Familia N 5 41. Familia p 5 42. Divisio familiae p confirmatur g 43. Familia y 5 44. Familia 8

3 5

Capitulum II. DIVISIOTESTIUM

PER VARIAS LECTIONES

$ 47. Probatio super Prologum et capitulum I (Tabella 111)

5

48. § 49. 5 50. 5 51. 5 52. 5 53. g 54. 5 55. 5 56. 5 57. 5 58. 5 59. 5 60.

Exitus probationis Species conglomerationum Regulae interpretationis Cohierentiae ex prima aspectu inordinatae Coniunctio N Pl Coniunctio F P N1 Coniunctio y Coniunctio p Coniunctio 8 Probationurn praecedentium significatio Confirmatio per lectiones varias capitulorum 30-32 Tabella IV Conclusio

XI1

5 61. § 62. 63. 64. 65. 66. $ 67. 68. 5 69.

CONSPECTUS PRAEFATIONIS

Status quaestionis Omissiones minores Verba rectae sententiae supervacua Loca in quibus testes discrepant Errores echographiae Archetypum ab ipso originali distinctum Nova series omissionurn archetypi Autographum et archetypum Stemma figuratur

Capitulum IV. DE AUCTORITATE SINGULARUM FAMILIARUM

5 70.

Textus communis Familia F P processit ex F N1 processit ex P ~estimatiotextus F Lectiones variae F Familia N Aestimatio textus N Ra processit ex Ve Aestimatio textus Va Lectiones variae non voluntariae V1 De familia p in genere Ramus p1 Testis V Testis Pdl Fragmentum Hk Testis F2 Testis V1 Lectiones variae P' Familia y Lectiones variae y Familia 8 Ramus o Testis Pd Testis Va Interpolationes 6l x Lectiones variae 6 et 6.x Lectiones variae 8' x Lectiones variae r Pd x (seu 8') Lectiones variae y S1 et 7 x 5 100. Concordantiae y x a cap. 18 71 ad 21 17 101. Inductiones non idoneae § 102. De exemplare x $ 103. Termini et initia petiarum exemplaris x 5 104. Subdivisiones classis x minus momenti 5 105. Aestimatio textus x

6" 71. , 5 72. 4. 73. .5 74. 5 75. § 76. § 77. 5 78. 8 79. so. 81. g 82. § 83. § 84. 5 85. 6 86. 87. 88. 89. 5 90. ji 91. 92. 5 93. 94. 95. 5 96. 5 97. 5 98. 5 99.

$ 106. 5 107. 108. 5 109.

5 5 5

Indicia contaminationis Lectiones geminae x Lectiones variae x Probatio ex auctoritatibus citatis collecta 110. Loci in praedicta probatione annumerati 111. Exitus probationis I 12. Conclusio generalis

Capitulum V. DE ARCHETYPO

$ 113. Degeneratio textus in archetypo 6- 114.. Lectiones erroneae 115. De auctoritate archetypi

$ 116, ~~~h~~~~~~ et originale

5

117. Convenientia singularum familiarum cum archetypo I 18. Ordo transcriptionum

Capitulum VI. DE TRADITIONE

5 5 5

I 19. 120.

121.

TYPOGRAPHICA

Recapitulatio editionum Editio I Editio I1 Editio 111 Editio IV Editio V Editio VI Editio VII (Piana) De unitate traditionis typographicae Lectiones variae quibus editiouum affinitas declaratur Stemma processus editionum

5

122. 123. 124. 125. 126. 127. 128.

5

129.

8

Testimonium traditionis manu scriptae Testes in apparatu critico nominati Emendationes ab editoribus coniectae De orthographia De ornatu textus De litteris italicis seu cursivis De litteris maiorihus De signis variis Abbreviationes in textu De punctis et commatibus Divisiones textus Apparatus criticus Natura apparatus Regulae legendi apparatus I#. Declaratio siglorum 145. Apparatus fontium 146. Epilogus

5

Capitulum VII. DE RATIONE 130 5 131. 4 132. 5 133. 5 134. 5 135. § 136. 137. 5 138. 139. 5 140. 141. 5 142. 5 143.

5 5

EDENDI

INVENTAIRE DE LA TRADITION E T PROBLEMES D'HISTOIRE LITTERMRE

CHAPITRE I L' INVENTAIRE DE LA TRADITION

Avec ce tome XXVI 1'Cdition LConine aborde un nouveau domaine de l'activitk littbraire et doctrinale du docteur AngClique, celui de ses comrnen1:aires scripturaires. La fortune de la Somme thkologique, et en gCnCral des grandes compilations systCmatiques Super I V libros Sententiarum, Quaestiones dispui:atae, a longtemps d6tournC l'attention de cette activitC et des fruits qu'elle a produits, un peu comme s'il sZ'agissait d'un ornement superflu, inutile B la gloire de son auteur. Une connaissance plus exacte des con,jonctures temporelles, institutionnelles et doctrinales dans lesquelles apparut l'aeuvre de saint Thomas restitue maintenant B cette production scripturaire la place fondamentale qui fut la sienne B l'origine. Ce serait tomber dans un lieu commun de rC~Cter dtsormais que le maitre en thCologie ttait, au X I I I ~sikcle, unr magister in sama pagina, que sa fonction essentielle, dans ses trois principales manifestations, la lectura, la a'ispu-

tatio et la praedicatio, Ctait l'enseignement de la Bible '. Au cours de sa carrikre magistrale saint Thomas a donc lu plusieurs des livres sacrCs, soit de 1'Ancien Testament soit du Nouveau. Les le~onsqui nous ont CtC conservCes forment les ouvrages suivants: Expositio super Iob ad litteram Lectura super tres nocturnos Psalterii Scriptum super Isaiam Scriptum super Ieremiam et Threnos Lectura super Matthaeum Lectura super Iobannem Expositio super Epistolas Pauli A ces travaux issus de la fonction scolaire, il faut ajouter, B cause de son objet, la celebre Expositio continua super Evangelia (plus connue sous la dbnomination de Catena), oeuvre privCe et entreprise B la requ&te du pape Urbain IV. Des listes bibliographiques anciennes ajoutent un commentaire Super Cantica canticmum; if demeure inconnu %.

Le fait a Btd etabli par H. Denifle, Quel livre servait de base & l'enseignernent des maitres en theologie dans I'Universit6 de Paris, Revue Thomiste z (1894) pp. 149-161. Depuis cel.te date un grand nombre de travaux ont trait6 du sujet; naus citons ceux qui touchent le plus A saint Thomas: P. Mandomet, Chronologie des Bcrits scripturaires de saint Thomas d'Aquin, Revue Thamiste 33 (1928) pp. 24-45, etc., 34 (1929) pp. 53-69, etc.: C. Spicq, Esquisse d'une histoire de l'exbghse latine au moyen age, Paris 1944; J. de Ghellinck, o Pagina a et u Sacra Pagina a, MBanges iiuguste Pelzer, Louvain 1947. p p 23-59; 1VI.-D. Chenu, Introduction & l'etude de saint Thomas d'Aquin, Paris 1950. pp. 199-225; P. Glorieux, Essai sur les Commentaires scripturaires de saint Thomas et leur chronologie, Recherches de theologie ancienne et medievale 17 (1950) pp. 237-266; et surtout B. Smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages, Oxford 1952. Ce commentaire sur le Cantique est mentionn.4 dans le catalogue dit de Barthelemy de Capoue (insere dans sa ddposition au proces de canonisation) et dans les catalogues qui lui sont immbdiatement apparentis; il est aussi signal6 par Bernard Gui et, A sa suite, par Pierre Roger (Cl6ment VI), Louis de Vallildolid et saint Antonin; enfin la Tabula, dite de Stam$, et ses dCivCs en font egalement mention. Sur tous ces catalogues I'ttude la plus complbte reste P. Mandonnet, Des ecrits authentiques de saint Thomas d9Aquin, Fribourg 1910. - Si l'information est exacte, l'ouvrage peut Btre perdu. La vraisemhlance d'une telle perte est plausible; le commentaire sur les Lamentations n'a ete conserve qus par un seul manuscrit, le commentaire sur l'evangile de saint Matthieu par quatre dont trois sont la copie d'un unique mcdhle, le commentaire sur JBremie par quatre, etc. De nombreuses identifications ont 6th propos6es; elles sont toutes erronees.

-

INVENTAIRE

DE LA

Les manuscrits qui doivent leur origine, immkdiate ou non, B I'exemplar parisien (groupe x , cf. 5 102), n'ont pas r e p de sigles particuliers; ils seront dCsignCs par leur numtro d'ordre. L'astCrisque (") joint B u n numCro d'ordre, signale que le tCmoin a CtC collationnk intkgralement. La description des manuscrits a Ctk limitCe B ce qui inthressait 1'Cdition; on trouvera les informations complCmentaires ou d'ordre plus gCnkral, s'il y a lieu, dans le RCpertoire des manuscrits des oeuvres de saint Thomas, qui sera prochainement publit (citk B la fin de chaque notice: Repert. n. ...).

3*

TRADITION

rieure a ajoute: (1 Istum librum dedit frater otto piwerlingn. La colonne exttrieure du fol. 79 a CtC enlevbe, sans endommager le texte. Provient du couvent dominicain de Magdebourg. - Repert. n. 222.

5. Bologna, Biblioteca Universitaria 165514, ff. rra-sovb, parch., 321 x 240 mm., 2 col., une main italieone. L'aeuvre est sans titre. A la fin, fol. sovb, a ttC ajoutd un argument form6 de deux textes qu'on trouve souvent joints au livre de Job dans les manuscrits de la Vulgate: a) Epilogue de l'ancienne version latine de Job: (I In terra quidem habitasse Iob ... et nomen civitatis eius Chetheavith D (Stegmiiller n. 349); b) Extrait de la Lettre LIII de S. JkrBme B Paulin: As *I. Assisi, Biblioteca Comunale 51, ff. I ~ ~ - fin ~ I ~(